JOHANNIS CHRISTOPHORI SCHWAB,
Professoris Philosophiae Publ. Ord. in
ACADEMIA CaROLINA, Q^V a F.
Stutïgardiae est
DISPUTATIO
de Quaeftione a Clariffimis Legati Stolpiani Curatoribus propofita:
QUI FIT, UT SUMMA RELIGIONIS CHRISTIANAK EFFICACIA AD IMBUENDOS V1RTUTE ANIMO S IN PAUCIS TANTUM EJUS CULTORIBUS APFA RE AT? ET QUA EN AM SU NT HU JUS MALI REMEDIA PUBLICE ET PRIFATIM SINE VI ADHIBENDA?
%
Ut ad graviffimam, a Viris doótiïïïmis orbi litterario propofitam quaeftionem diftinéte, ordinate, & folide, quantum per vires noftras lieet, refpondeamus; ante omnia ideae cardinales , quae eam ingrediuntur, determinandae , &
A prin-



2 DISFÜTATIO.
priöcipia , quibus illius folutio- nititur, ftabilienda funu
§. I I.
Finis verae Religionis alius efle poteft nullus, nifi continua naturae humanae ad majorem fubindé perfe&ionem elevatio, & quae ex crefcentis hu jus perfeótionis fenfu oricur 3 beatitudo. Qa~)
§. I II.
C a) A pluribus Theologis, nee non Philofophis, ultimus Religionis finis ftatuitur Gloria Dei: in quo non falluntur; notionibus enim rite evolutis , patebit, eoruni lententia.ni cum nofM coincidere. Quid enhn aliud eft Gloria Dei nifi perfeStiotium divinsrum 'manifeftatio? & qua ratione bae perfedliones melius demonflrantur, quam ipfis Spirituum fiuitorum perfeftionibus, continuaque eorundem in bono progrefiione, atque inde orta\ beatitudine? Hominis, non Dei perftélionibüs ac felicitati augends infervit Religio. -— Deinde cum omnis perfeétio , omnis realitas ultimo in De» radicata fit;- vere dici poteft, Religionem, quae ad augendam naturae ha-. manae perfe&ionem tendit , tendere etiam ad gloriam Dei fubiude magis magisque manifeftandam. Cum duo hi fines intime connexi fint, Sacra Scriptura eos promifcue ponit. Si ex gr. Chriftus fc veniffe afferit, ut Patrem fuum gkrificaret; Paultis ad Tit. II. n, iz. diferte dicit: (V^ac, sj. xctpis ra êiy. hx a-atygetaf xett hxaiaii xxi ivtrtfiws £«j-«^stt*» Ipfe ChriftnS
Mat tb. V. omuia praecepta , hoe capite contenta , fub finetn in unura
Colligit dicendo J io-ts-^s »'v u/tut rt^Eiai, ktksq i 5r«TJ2£ i!ft«y i. eV Tólf ttfcttMs,
nMni Ut. En ipfain noftrani philofophicam exprefiionem ? Quod denique ad beatitudinem attiuet, quam ad primariura Religionis finem retulimusj, Sacra Scriptura in plurimis locis vitam aeterqam tanquaaa ultimutn finem proponit, ad quem homines omnia fua defideria omnesque fuas actiones referre debeant. Haec notio ex fenfu facrorum fcriptorum rite intellefta uil aliud dicit, quam veram, fplrituakm, m morte quidem ter* minandam felicitatem. In aliis diclis expreffe trur.qmllitas, gaudium, pa*., fiducii, fpes &c tanquam: priinarii falutaris Chriiü doörinae èffeftus repraefentantur.



D I S P U T A T I O. 3 tf. III.
Palwarium omnis Religionis & fundament* loco ponendum dogma eft veritas : Prindpium omnium rerum , effeSpiritum Perfeaiffimum"; & quae ex illafluunt: " Intelleftum hujus Spiritus effe infinitum; Voluntatem " eius ab omni malo alienam, nonnifi in optimum fer' ri • Potentiam ejus nullis aliis nifi impoffibihtatis & fy" ftcmaticae convenientiae limitibus effe circumfcnptam. Omnia reliqua Spiritusperfeétiffimi attributa, ex gr. Sanflfe , Bonitas , Sapientia , Juftitia , Ommpraefemia, Praefcientia &c. facile in has notiones refolvuntur.
§. I V.
Secundum effentiale Religionis dogma in praecedenti involutum, ob momentum fuum diftmétam meretur enunciationem , eft veritas: „ . eundem Spinturn, qui Univerfi auftor generisque humani parens elt, ' etiam Univerfi effe Moderators, generique humano & fingulorum hominum faluti modo convenientiffimo „ profpicere.v
Ttrtium denique Religionis, cum primo & fecundo arftiffimo nexu cohaerens dogma, eft veritas: ^ a*tóaö?
hominis effe immrtalem , mortemque, id eit, craiü " huius, quo anima noftra induta eft , fchematismi de* A 2 „ ftruftio-



4 I> I S P U T A T I Q.
„ ftrudionem excipere fiatum vel felïcem VQ\ infelkm, >it ex vitae ante adae ratione metiendum.
| VI.
Trium harum veritatum , in quibus cardo Religioni» theoreticae verfatur, & quae rite evolutae, fundament tum pradicae Religionis omnisque verae virtutis ac piëtaüs conihmunt, nulla unquam gens plane expers fuit. Exihterunt quippe divinitua evocati inter omnes nationes Vin, ingenio & fapientia ahïs praeftantiores, qui his ventatibus, prout feculum ipforum magis minusve eultum terebat, popuïarium fuorum animos imbuerent, praecepta «^/wrisfuperilruerent,, cerimoniasque adderent, quae Rehgionem fmfihus quodammodo repraefentarent &. attentionera mortalium ad figendas animo falutares veW tes, memoriamque ad easdem recolenda. excitarent at, que ad ju varent.
J. VIL
Multum tarnen a perfecliöne abfuerunt. illultrium hémm Virorum in Religionibus condendis molimina; donee praeparato decurrentibus feculis humano genere^ vifum fuit infinitae Dei fapientiae mittere Chriftum* qui wmmé ($$. 3- 4- 50 recenfitas- fumma cum" puntate &. integntate modoque convenientiffimo do, ceret, praecepta iis mor dia fuperftrueret,. ad veram tams perfeéiionem. & felicitatem. tendentia, duasq;is
eert-



D I S P U. T A T I O. 5
termoniaS) (pluribus enim fimplicem & fpiritualem fuam. Religionem onerare noïuit, ) adderet , fint Religionis convenientiffimas. Haec omnia in facris paginis tam dare, tam difertis verbis, tam iteratis vicibus continentur, ut nullum nobis poffit effe dubium, quin Chriflus in iis effentiam Religionis fuae collocaverit.
§ VIII.
Huic ipfa veritatum, quas annunciabat, praeceptofumque moralium utilitas atque fublimitas, nee non vitae fan&itas atque innocentia,. qua fapientiffimis atque optimis mortalium praeftabat r denique mars , qua" Religionem fuam confirmavit, fatis aaftoritatis conciliaffe videbantur. Placuit tarnen Divino Numini, miracuüs auctoritati huic pondus addere, quo promtior effet falutaris doélrinae per totam terram propagatio. Qb}
fi I X.
(b) Muitos Miracula oStnAuntin Religione Chriftiana': ego.autem, quamprimum Dmm progreffum veritatis inter homines acceltrare voluiffe fuppono, illa neceffaria & fini ipfiu3 maxime adaptata effe arbitror. Inimici Religionis nobis objiciant, Miracula nonnifi inter rudes & barbaras gentes, & coram imperitis hominibus facta fuiffe. Si. vel maxime hoe verum effet, (generaliter autem verum non eft;) vellem,. Increduli nobis alhim quendam modum indicarent, quo imperitaT &. ad ratiecinandum parum idenea, vitiisque corrupta multitudo ad falutares Religionis veritates te amplectendas .conimoveri atque impelli poffit. Cur quaefo egregia So~ cratis doclrina de Deo, de Providentie, de officiis, de felicitate humana Bonniii inter qsosdam txftantioris ingenii viros difcipulos invenit ? cur
A 5



6 DISPUT A T I O.
g. IX.
Ex hifce dictis fequïtur vera Chriftianismi indoles, ad quam in fequentibus faepius nobis erit provocaridum. Cbriftianus quippe eft, qui non tantum Ratione, fed & Chrifti Divina auctoritate, addu&us , veritates §§. 2. 3. 4. eriunciataé, praeceptaque moralia,
(quae
populus Athemen'fis illü parum commotus atque emendatus fuit? cur poft raorteni ipfuis haec doctrina in genere humano non eam revolutionem peperit, quam peperit Chriftiana Religio? cur merae fecbie philofophicae inde enatae funt, quarum 'primaria, Acackmkam puta, in Sceptichmttm delapfa eft Religioni inimiciffimum? —— Equidem inter alia impedimenta, quae propagationi doóirinae Socraticae obftiterunt , etiam deficium iniracuhrum refero , quae edere Socrati datum non fuit: (infpirationes enim ambiguas Daemonis ipfius nemo inter miracula referat.) Concutienda nimirum eft ac percellenda rebus in fenfus incurrentibus atque extraordinariis multitudo , ut attentionem veritati praebeat, eamque avide arripiat. ^— Quid autem proprie fit Miraculum ? an fit ordinis Naturae legumque mundi univerfalium fufpeulio ? an effectus immediatd Dei , an Spiritus tantum finiti, fed fuperioris, acuotie praeftitus ■? an eventus naturalis quidem , fmgulari tarnen & abfcandita caufarüm ferie , (ex Cel. Eonneti , qui bic felici fucceffu Philofophiam Leibnitianam in ufus fuos convertit, mente) a Deo praeftabilitus, & jufto tempore evolutus ? an denique nonnifi eventus fit paruin communis , cujus caufa a fpectatoribus ignoratur? — Haec omnia Philofophis atque Theologis acutioribus relinquenda funt. Si vel maxime ultimus, qui eft laxiffimus, in pluiïmis miraculis, pro Religione,Chriftiana faclis, admitteretur fenfus, ( in omnibus autem admitti plane nequit ;) id confilio Dei & toti ipfius circa Religionem Oeconomiae nihil detrimenti affèrret. —— Cetemm ex allegata Miraculorum ratione patet, nobis, qui a Chriftianis & inter Chriftianos iiaïcimu'r, quibusque falutares doörinae Religionis Chriftianae k parentibus & tnagiflrls -traduiitur- al> infant'a, non amplius opus effe Mirsfculis.



D l S P U T A T I O. 7
(*quae fecundum ipfius Chrifti affertum, in amorem Dei Ér proximi refolvuntur,} tanquam a Divino magiftro tradita credit; qui denique etiam cerimoniis jaliisque pietatis fubfidiis , fini eorum convenienter, utitur. Quanquam thcoreticae illae Religionis Chriftianae veritates , praeceptaque . illius practica a fana ratione hodie facile ngnolcantur admittanturque, atque ita a Naturali Religione non differre videatur Chriftiana Religio : notandura-ta* men probé eft, doclrinam de Deo, de Providentia divina, de animae Immortalitate , ante Chriftum in nulli gente, a nullo Philofopho, in tantd luce pofitam fuifle; nuliius fapientis doclrinam moralem tam purara, tam fublimem, naturae humanae tam accommodatam, tam unice ad Deum omnes noftras a&iones~ referentem fuifle,- nuliius vitam tantam fanótitatem. fpiraffe; nuliius mortem, (ne Socratis quidem exceptl,) tam Divinum fuae Religioni charaéterem impreffifle. Adde his mi&oritatem , 'Religioni huic Miraculorum ope conciliatam; & fatis fuperque notarum habebis, quibus illa a Naturali. omnibusque diiFerc religionibus, quas inter veteres modernasquo gentes deprehendimus; fateberisque, eam vere dici polfe ü Deo revèlatam. Qc*)
(c) Ufus fum hic in determinanda Religionis Chriftianae notione libsrtate ilfê, qua fruuntur omnia Ecclefiarum Proteftantium membra : ufus i'um ea eo majori cum fiducie, cum leftores acjudices habeam non vulgiitn, fed viros eruditiffimos, perfpicaciffimos, aequiffimosque. Ne tarnen Saiftre quis interpretemr mentem meam , pauca hic addam. Id priroum
cui-



n
DIS'PUTATIO.
Quantum momenti ad imbuendos virtute animos haï>eahtillae veritates ; quam falutaria fint ilia praecepta, internam inprimis hominis perfeclionem ürgentia; quantam
vim
Guique manifeftum eft], cum de eo quaerittir, quod Religioni Chriftianae vjjentïale eft ac prtptium , norr omnium eandem poffe effe fententiam. Alius enim omnes Fidei articulos, libris Ecclefiae fuae fymbolicis conteutos, alius quosdam tantum horum articulor.um pro effentialihus habebit; atque ultima 'haec claffis in plures iterum alias abibit. Teftor feétas, in quas Ecclefia Proteftantium divifa eft. Omnes tarnen hae fedtae fe Cirriftianas profitentur, & .(quod maxime dolendum eft,) fe vere Chriftianas effe afferunt. Oritur itaque graviffima, (quam quidam Theologi perhorrefcere vél certe declinare videntur,) quaeftio, quisnam fit Chriftianismi, ut ita dicam, Iimcs, feu quinam fint iili articuli, quorum praecifione tota corruit Chriftiana Religio? Atque hic cum viris graviffimis cenfeo, qui'tunque veritates Religionis theoreticas & practicas , quas §§. 3. 4. f. feqq. recenfui, non tantum Ratione, fed & Chrifti Divina 31180ritate, adductus credr, eum effe & dici, poffe Chriftianum , fi vel maxime plures alios articulos , libris fins fymbolicis contentos, vel non admittat, vel de lis nihil certi flatuat: Cmodo horum articulorum non tam «return cum fundamentalibus fit vincuium, ut ab illis Teparari nequeant.) Minirae itaque alios, praeter recenfitos fidei articulos, veros & in facris littens contentos effe nego; exiftimo tantum, eum, qui unum altsrumve horum articulorum vel plane non admittit, vel diéia Scripturae facrae, in quibus contineri videtur, aliter explicat, Chriftiani nomine privandum haud effe. Tna poliilimusi criteria effe reor, ex qurbus iudicari poteft dogma quoddam fundamentalium, & quos credere omnium intereft fidei articulorum numero poffe exinii. Omne nimirum doema^ quod vèl'nullum , vel nonrnfi exiguum ad finem Religionis momentum habet quod porro in facns paginis nee fstis clare , nee iterttis vicibus continetur quod demquerepugnare videtur communi hominum intelligentiae; eiVinodi èogmifepulo, id ell, maximae hominum parti, credendum non fuit pro!
poli-



DISPUTATIO. 9
vim ad imitatronem habeat fan&iffunum Cbrifti exemplum; quae nova & fortia pie vivendi tnotiva fuggerat Divina ejus auóloritas, non eft quod muicis demonftre. mus verbis. Neque ullura eft dubium, Religionem hanc inde ab incunabulis fuis ad noftra usque tempora effe&us maxime falutares praeftitiffe. Mirandum tarnen cuivis,
hac
pofitum. Prineïpium hoe tam evidens eft, ut mirum videri debeat, illud in deterftiinationö fundarnentalium atque univerfaliura fidei articulorum non ab omni tempore fundamenri loco pofitum fuifle. Facile inde condudere poifurrus, plura dogmata in Symbolo Athanafiano contenta , quainvfs non levïter fint rejicienda, creditu tarnen necelfaria non effe. Ut nonnifi ètdifcenfu Chrijïi ad inferos loquar, bone Deus ! quomodo hic Articulus, de quo unicus tantum, isque parum clarus & diverfis explicationibus obnoxius exltat locus, effentialibus fidei Articulis annumerari potuit? Quis Hiftoriae Ecclefiafticae paritus negaverit, plura ejusmodi dogmata turn demum fub forma, quam nunc habent, in Religionem introdufta fuiffe, cum ingenium humanum quaedam Scripturae Sacrae loca inmodefla ö5 ücentiofa curiofttate rimari coepit, cumque determinare aufi funt homines quae Chrifto & Apoftolis generaliter tantum & fubobfeure enunciare vifutn eft? Qlüs negaverit, quaedam Scripturae Sacrae loca, in quibus manifefta eft figurata & tropica dicYio, proprio fenfu accepta, inconditum dogma ïuppeditaffe ? Quis -denique negaverit, e quibusdam locis do<mia ■vïoknto quodam ratiocinio expreffum fuiffe? Non minus verum quam ingeniofum eft Illuftris Baconis de Verulamio in Augment'u Scientiarum L. IX. hac de re diöum, quod hic tranffcribere libet: „ Certe, quemadmodum vina , quae fub primam calcationem molliter defiuunt, " funt fuaviora, quam quae a torculaii exprimuntur , quoniam haec ex " acino & cute uvae aliquid fapiunt; fimiliter falutares adinodum & fua" ves funt doftrinae, quae ex Scripturis kuiter expreflis enranant , nee " ad controverfias & locos commune* trahunt. Ejusmodi tra&atutn Erna" mtiones Seripturarum nomiBabimus ". Utinam ejusmodi Emanationes, non autem violentas i'uas Sacrae Scripturae interpretationes primi Ecclefiae Chriftianae Doctores nobis relinquere voluillent! Propofuioaes enim.



*Q D; I S- P U X A T I O.
hac dë re cogitanti , videri debet , fummam illius efficaciam ad imbuendos virtute animos in pauch ejus cultoribus apparere. Impedimenta adfint neceffe eft , quibus illius, vis vel deftruatur vel infringatur;.
% X l:.
Horum impedimentorum alia ad omnes homihesalk: ad certas potiilimum hominum clajfes pertinent :• ilk generalia, haec fpec'mlia vocabimus. — Generale.ejusmodi; impedimentum. eft primum. ipfa, naturae noflrae imperfectie-. Omnium idearum expertes nafcimur; & cum anima externis impreffionibus ad agendum follicicatur, diu nonnifi fenfuum fenfualiumque appetituum dominio, fubefh.
Ra-
quae nonnifi per eruditam exegefm & fuhtilim ratiocinium ex uno alterove loco deduci polTunt, Populo a Spiritu Sancio deftinatas nou fuiffe p.erfuafus,fum.. Exerceant fe in hujus generis quaeftionibus difficilioribusViri linguarum & antiquitatum aliarumque rerum-,. quae ad Exegefm pertinent, periti, & acriore judicio pollentes; fed de iis-non litigent-, neque aliis, inprimis autem populo non obtrudant fuas fpeculationes- Non itaque. eorum.plane probo fententiam,' qui omnes quaeftiones-Theologicas,. non.difeéle ad rinem Religionis pertinentes , futilium Scholafticarum tricarum inftar rejiciendas putant ; cur enim ingenio humano aciem fuam. fcriptis non applicare liceat, quae tot yeritatis characleres geftant , quaeaue ad hos pervenire Divina voluit Piovidentia modö id . fiat cum modeftia & fmcero veritatis amore ?
Ceterum in determinando ejjenthli Cbrifitam cfoirattere adjunxi ufum wimoniarum aliorumque pietatis fubfidiorum , quia hae cerimoniae funt fymbola , quibus Cbrifh'anus externe agnnfeitur; neque fieri poteft, ntis, qui Chriftum projDivino Magiftro ha bet , non utatur (fi -p:r
ck*



DiSPUTATIO. 11
Ratio lente adólefcit , ideasque feniuales in intelleótuales ■refolvendo , fcasque inter fe comparando, greffu titubante ab \ini veritate ad aliam procedit. Quantum falft fub ipfam hanc Rationis evolationem in cognitionem noftraui irrepat; quot praejudicïa praêliea nafcantur ex pravis, quae quotidie ante oculos verfantur, exemplis; quam altas quamvis haud perceptas, in anima & corpore ratttces'agant vitiofi habitus, experientia faas fuperque têftatur. Ita Religioni, antequam vim fuam animis explrcate poffit Qd enim Ratione nondum adulta rite fieri nequit;) L errores , praejudicia praftica, & vitiofi obftanc habitus, quibuscum iptï lucTandum eft. Et quamvis Wé maüs remedii inftar deftinata fit; evidehs tarnen eft, ipfius remedii efficaciam eo minorem effe, quo pluribus gravic ïibusque malis laborat animus.
WdfflS M«aras ve,i,a,eS ï*% tarnen
& m^^figniacatione, quantum fien potcR, unmuB« praeftenrar. g a



DISPUTATia
Alterum impedimentum generale, quod autem a praecedenti fiiamreliftendi vimacquirit, frtum eft in Society m noftrae Civilis. conftitutione. Longiffime abfum ab eo* rum opinione, qui omnia noftra mala Soeietati tri'buunt, hbenterque ejusdem in nos redundantia eommoda agnofco:. quis- vero. negaverit-, in fola bmorum cmditiMumqu* macquéluats; quae vix ae ne vix quidem ex m exularepoteft, vitiomm irritamenta latere, quae Religionis vim vel fuperant % vei, eludunt* vel certe mirum in modum infhngunt.? Quis. negaverit., divitias effe hmiriae & Jibidims,. hooores ambitionis & fuperbiae, paupertatea invidiae & fraudïs irritamenta? Quam difficile eft, in m waltam, eidembono inbiantium, conflüftu atque certamine, aemulationem non degenerarein invidiam, in fraudem , mviolentiam? Quoties accidit, ut commodum noftrura cum alterius commodo, & privata utilitas cum bono publico pugnare videatur?, Nonne iis, qsi a men
Zla^T ' H°n a5ia nifi inter ^nJinhi
mjfam & firtunae fuae ja8uram- relinquitur optio Quanta eft maximae hominum partis. in negotia vitae hujus éijiraclto? Quam femper extra fe verlansur, quam pemtus curae , follicitudines & molimina- ad fe fuosque fu ftentandos tempus y attentionem , aélivitatemque prurimorum hominum abforbent! — Libenter etiam hic largior, contra plura horum malörum raultum praefidii a Reügione peti, eamque hac ipsa de causi mortalibui a Deo
sou»



3> I S p U T A T l O. 13
conceffam effe, ut ex una parte naturae noftrae, ex altera in ftitutionum noftrarurn vitia ac defeftus corrigeret. Fateor quoque , impedimenta haec fdicvter fuperatê infigne virtuti robur addere. Sed non minus verum eft 7 conflictandum effe Religioni cum his impedimentis, atque in hoe eertamine, in quo pravi habitus fomitis facile exardefcentis inftar, externas vitiorum fcintillas excipiunt T Religionis efficaciam in plurimis hominibus non tartara efle , quanta foret in animis, fenfuali appetitui minus obnoxiis , atque externis malorum irritamenris illecebrisque minus follicicatis»..
& X I I &
His vero duobus impedimentis generalibus, £ quorum? alterum internum ,. alterum externum dixeris;) jungunt fër alia mala, ad eertas potiffimum hominum clafTes perti* nentia. Atque hic primo loco ponenda eft Igmrantia^ in qua" haud pauci Chriftianorum refpeélu primariarura Re* ligionis veritatum verfantur. Quamvis enim nullus; Chris* tianus Religionis inftitutione plane caruerit, & pleriquecerimonarium Ecclefiae fuae fatis exaéti fint obfervatores ,\ muitos tarnen, fi ex iis quaefiveris, in quo confiftat Religio Chriftiana ? quis ejus fit finis S? quiè credendum, quid faciendum inculcet? vel plane non ,, vel confufe & incongrue refponfuros deprehenderis, Yeritatibus eniru Religionis obitsr tantum in adolefcentia imburi ,, easdem? inter nègotia vitae vel oblivioni dederuntr, vel 11 quid eamm in animo haefi't, id tam exiguum eft & tam levt, w.
B 3 uub



i4 DIS P U T A T I O.
nuliius ad virtutem efficaciae effe poffit. Eft hoe praeeipue inferiorum focietatis. ordinurn Vulgique vicium.
§. x iv. ; ;
Huic claffi ftatim fubjungimus illorum hominum genus, qui externis tantum aftibus -Chriftianos fe mentiuntur, interne autem totam Chrifti Religionem, vel maximam & graviffimam illius partem negant. Apparet, in horum hominum animos Reiigioxiem Chriftianam nullam vim poffe exferere, Magnam effe in novaturienti hoe , & fceptico j omnisque freni religiofi impatienti feculo ejusmodi hominum multitudinem inprimis inter ordines Societatis ftfperiores , qui fupra vulgum fibi fapere videntur, non eft quod dubitemus. Horum quidem non omnes eó dementiae deiabuntur, ut onmem Moralitatem negent; atque ita praSticam Religionis partem fervare videntur. Cum tarnen moralitati firmiffima. fua fubducant fundamenta, eamque, au&oritate omni excufll, ex ingenio fuo, faepe etiam ex perverfis fuis paffionibus fingant ac metjantur:j mirum non eft, incerta" hac atque ambigud luce parum illuftrari & commoveri eorum animos. Ponamus, ejusmodi hominem unico tantum fundamentali Chriftianae Religionis articulo , ex. gr. Providentiae, quatenus etiam Individua comple&itur, derogare fidem ; an exiftimamus, illius in adverfitatibus gravioribus eam fore animi tranquillitatem, patientiam ac fortitudinem, quae eft Cferiftiani, firmiter perfuafi, etiam mala jpfi a caeiefti patre difpenfuri, &Divina direétione in falutem fuam vertere? Atqui
fine



D I S P U T A T I Oi is
fine hac tranquillitate animique fortitudine in tantis vitae viciffitudinibus nee vera virtus locum habet nee felicitas,
§. XV.
Hujüs dmrtcti fi caufas inveftigemus, inter plures alias etiam multitudinem articulorum fidei deprehendemus , qui omnes tanquam ad falutem neceffarii in quibusdam Ecclefiis docentur , quorum autem aliquot ita comparati funt, ut rigorofum Rationis examen non fuftineant, & altius rimanti tanquam merae fubtilitates hominunaque commenta appareant. Inde fit, ut viro, abfurditatem vel inutilitatem quorundam articulorum, quos adolefcens* didicit ac credidit, perfpicientï; tota fua fufpecla fiat cogmtio, ucque in quibusdam deceptus, in omnibus fe deceptum exiflimet , atque ita tori Religioni Ghriflianae fidem deroget. Dubium mihi nullum eft , plurimorum Romanae Ecclefiae membrorum Incredulitatem hoe fonte manare..
§. X V I,
Difficilior eft de illis hominibus quaeftïo , qui totanr Chrifti,Religionem, & theoretieam & praéticam, omnibusque cerimoniis atque externis fublidiis utuntur, ad excU tandam pietatem pertinentibus quorumi autem univerfa vitae ratio fidei ipforum repugnat , quosquerfi ad acliones eorum refpicias , contraria plane fentire dixeris» Ejusmodi homines in plures abeunt claffes, üngulatim confide? randas, cum, quid ad veram conviitionem requiratur, deierminavero. §. XVII.



16 D l S P U T A T I O.
|. XV I I.
Afferi nimirum confidenter poteft, paucos homines de veritatibus Religionis Chriftianae , quas credere übi videntur ^ wre convi&os effe. Quod ut appareat, notandum eft, triplicem efle viara, qui de veritate aliqua" convinci pollknus, Experientiam £ externara vel internam,) Rationem3 & Fidem. Experientia fenfu, Ratio ideis univerfalibus earumque nexu^ Fides auüoritate maxime nititur. Ratio ad tbeoreticas inprimis Religionis veritates perfpiciendas, Experientia interna ad praeceptorum moraHum vim fentiendam., Fides denique ad hifioriam Religionis maxime pertinere videtur. Facile autem patet, has vias fe mutuo amplecti, atque ut vera conviétio ingeneretur animo, conjungendas efle. — Jam fi attendamus, quomodo plurimi homines ad Religionis cognitionem perveniant, deprehendemus, fieri id unica auiïoritaiis vii. Haec fi illa effet , de qua* locuti fumus; de veritate certe hifioricae partis Religionis convicti effent, huicque fundamento reliqua deinde fuperftrui poffent: fed nimis longa ac difficilis eft illa, quam ut a communi Chriftianorum turba" calcari poffit (/)• Auctoritas itaque",
(tl) Quam difficilis fit haec Audoritatis via ad conviöionem de Reiigione Chriftianïl acquirendam, patet ex requifitis, fine quibus tefïïmentum aliquodpropriae noflrae experientiae fubftitui nequife Ut nimirum teflimenio alicui fidem iiabeamus, requiritur, ut certi fimus, O teftem üüsdcxtsritatis,



D1SPUTATIO. 17
que, qui plurimorum fides nititur, nulla alia eft quam aucroritas parentum, paedagegorum , miniflrorum Eccle-
fiae,
wnithnh ac mdiw habuiffe ad rite acperienda, quae narrat;, 2) teftem veritatem dicere voluife, neque ali«er ac fentiebat, locutum efle; 3) nos ; : „;t, ;„teii;vere feu easdem cum verbis illius conjungejSff^ïtffi*^ ! 4> teftem eam fuiffe perfonam, quae vulgo habetur, neque teftimonium ejus falfo aufei tribui: (ad w/jw Smis fcriptQiTS haec regula pertinet.) Quis non videt, longum effe, haec omnia ad Novi (nedum Veteris) Teftament. fcnpta apphcare. PoSmus, hominem aliquem per Miracola,I ex. gr. P«^Jg^; Li de divina Chrifti. miffione , feu de veritate Rebg.onis Chr.ll anae convincendum effe. Aute omnia, (f, quidem ph.lofophice agere veis nrobabis illi auftorem, qui ÏHud miraculum narrat, revera fuifle Jtfc»
fundamento tota disquifitio fuperftruetur. Probandum dein eft, JoUnneui
taband m denique eft, eundem fuiffe M ,//^ ftudiofiffimum ^amaSmum Haud nego, haec omnia, quantun, ad fidem hiftoncrm SSS opus eft, prt-barl poffe; fed quotidiana expenentia doeet, SmSSf^^^ & adolefcentes , quibus hac via demonCm ReliSis Chriftianae veritas, non rationibus taiftonos & cnfcs, f d affenion! fceèn mm, afuci ad credendam Miniculorum veritatem. Dke fövtalfe, me nimis efle difficifenV; non omnia demonftratione tam SStóSe' dandum etiam aliquid aucloritati. Sed vide juantam «a»ifiiili fundamento fuperftruas! In tui methodo fere omnia [TZZltldoce^s delabuntur: in ^^^j^ vMet ut attentio difcentis excitetur, utque ad peufitandas, q ae ito ofte n Kur, ratSs, veritatesque ampleétendas pronus reddatur i^us Ego aucïorkatem divina adeo- non.rejicio Ö^^Kfla m, neceffariam exiftimem: fed adolefcentem U^ducci, fi incidat; ita praeparo illius .animum, ut antequam facium codicem apenat Ine evólvat jam primariis Religionis veritatbus mibutus fit. Cum JtumPdeinum divina auétoritas toti ipfms convicliom a, renidis loco impunitur. ,



i8 DISPUTATIO.
fiae, aJiorumque, a quibus Religionc imbuitur adolefcenti-i. in hac inftitutione nou negoefle, etiam Rationis aliqtiam funétionem ; lubensque fateor, falutares Religionis veritates non- poffe non fenfum momlem aliquantum afficere, modo inftkutio non plane fit vidofa.-; Auétoritas tarnen praecipuum eft fidei plurimorum fundamentuin, & pauci ultra to uvt©^ k<pa, cogkant. Ita vero non tantum; falutares Religionis veritates animo non pofunde imprimuntuj, fed ipfum, quo nituntur, fulcnim tam infirmum: eft, ut facile labefactari- poffit.- Cum enirn juvenisr cujtis Religio neque a Ratione,, neque k Senfu morali fatis praefidii accepit,. patris & magiftrorum poteftati- emancipatu.s , hominum. fe knmiicet commercio; vetus aucloritas a navis auftoritatibus impugnatur , in quo certamine utri fuccumbendum fit, facile quilibet videt. In ipfo adeo educationis curriculo auétoritates faepe confliélantur.-. poflquam enim virtutis ac Religionis praeceptis aures adolefcentis k naagiftro pulfatae per unius horae fpatium fuerunt, per reliquam diem oculi illius pravo patris, matris, interdum etiam ipfius magiftri, exemplo perftringuntur. Atqui fegnius, ut vere Poëta ait, irritant animos demi'sia per aures quam quae oculis commifla funt, Qe) Mirum
^^^^^^.^^^^^^^««^^^^^^^^^^^
(e) Infigne hujns rei exemplurh legitur in Cel. Abbatis; de 3fêfëtt>ffj ©{fcarifen/. Soïftljlaegm «nb 2Bunfo§m jut SScr&ejTmmg Ut óffcnrlic§eu grne&una,quod hic aflerre liceat: Erat vir quidam nobilis, qui, quamvis Religionis üontemptor, praeceptori liberorum luorum fubinde praecipiebat, ut ihmrno
cum



D I S P Ü T A T I O. i9
ram itaque non eft, Religionis cognitionem , cujus praecipuum fundamentum eft Auótoritas, vel nullam vel nonnili exiguam ad virtutem vim habere. Id eo magis patebit , cum ipfam cognitionem, quae multorum hominum animis infidet, curatius examinabimus.
§. XVIII.
Duplicem efle cognitionem, unam intuitivam, alteram mere fymbolicam , dudum obfervarunt philofophi. In illa, rei & ideae cogitantibus obverfantur, Jnhac, anima nonnifi ftgna rerum atque idearum, ex. gr. verba, fibi repraefentat. Inter utramque media quaedam cognitio interferenda eft, qua animus cum ferie fymbolorum parallelam-, ut ita dicam, idearum correfpondentium feriem conjungit. Ultima hac cognitione in formandis judiciis ac ratiociniis diftinftis , quae notionibus abftraétis fundantur, carere haud poffumus. Diftinguendnm tarnen
cum ftudio eam illis inculcaret. ,, Video, (inquiebat,) luxurid adole„ fcentium & praematura' bonorum diffipatione interire familias; id ne ac„ cidat, frenum juvenibus eft injiciendum; nullum autem melius frenum ,, eft Religione ". O ftolidum hominem! (exclamat hic illuftn's de 0fc fcttutj/) qui hberorum fuorum'animos putabat Religione imbwi poffe, cujus contemptus quotidie illis ante oculos verfabatur. Fuerunt quoque filii ipfius oculatiores, quam exiftimaverat: animadvertentes enim , curan.dam ipfis proponi rem, quam nemo, ne ipfe qvadem paterramiliis,tcurabat, frenum, quod injicere illis paedagogus tentabat, excufferunt, & rsature in voiuptatem luxuriamque praecipites, dilapidatis bonis paternis, ia eaeliatem iiuïeriamque deprefli funt, cxflinclaque.cum illis eft famiiia.
Ca"



ae> DISPUTATIQ.
men etiam hic eft. ; Aut enira fymbolorum major quam rerum, aut rerura major quam fymbolorum in animo co~ gitantis eft confcientia ; ( dari enim in confcientia gradusy feu magis minusve nos alicujus ideae poffe effe confcios, interno fenfu docemur.) lila cognitio dicitur bono fenfu fymbolica; haec quamvis a fymbolis non fit libera, jam intuitivae nomine infignienda eft. Cognitio denique intuitiva vocatur viva , fi repraefentationum fenfualium, vel jucundarum vel injucundanwi, magna ei ineft multitudo (ƒ}.,
§. XIX
(f) Dixi, cognïtionis vitam fenfualibus, inprimis jucundis injucundisque, repraefentationibus fundarj. Sumo'autem repmef&ntatknem hic non fenfu Leibnitiano , quo omnes animae operationes atque inodificationes hoe termino defignantur; fed fenfu ftiiciiorï pro reproduclionihm fenfationum noftrarum abfente caufa, quae eas primitas prodnxit. Ima^inationi itaque primarias partes in cognitione hivd tribuo. Quod ut facilfexempla illuftretur, pone düos pueros , quorum aker virgam nunquam expertus eft, alter autem. ei femel bisve mulctatus fuit. Cur quaefo iUe commi* natione virgae parum, bic (csteris paribus) eadem fortiter commovebitui? Evidens eft„ prioris Imaginationem non easdem ipfi repraeftntttiönes injucundas ofFerre, quae prodeunt in animo pofterioris. Verba igitur nünaati*.: ,,. virga multaberis, nifi obedientiam praeftiteris ", non eandem in utriusqtie animo cognitionem excitant. In puero a'virgfl adhuc ihtegro cognitio illa vix alia eft quam fymbolica, in altero eft viva: In genere, jucundae atque injucundae repraefentationes funt veri animae noftrae elateres,, quibus illa ad agendum impellitur; jucundas enim fubinde- ad ma]orem gsadum cvebere, ingratas ad minorem deprimtre allaborans, in continué eft agitatione, continuosque in corpore fuo ciet motus. Patet hinc, quid faciendum fit , ut cognitio alicujus veritatis in animo fiat viva. Quo major fcilicet jucundarum repraefentationum, cum hac veritate conuexarum , eft multitudo , & quo arétior eft ille nexus , eo vividior erit veritatia cognitio, eoque majorem ad agendum illius erit efficacia. Id
jgi-



i> I S P U T A T I O. 2r
§. X 1 X.
Ex his notiorribiis fatis apparet , cognitionem merg' fymbolkam neque ad conviclionem formandam , neque ad excitandam fleétendamve voluntatem ullam vim habere, meritoque mortuam vocari : intuitivam vero & vivam cognitionem folam eam efle, qua" animus fortiter afficis voluntasque ad aóliones, cognitioni refpondehtes, commoveri poffit.
§. XX.
Explicare jam licet, quï fiat, ut tot hominum aéfciones^ veritatibus theoreticis & praóticis , quas tarnen firmiter credere & fibi & aliis videntur, minime refpondeant. IIlorum nimirum de his veritatibus cognitio vel mere eft fymbolica, vel ad mere fymbolicam quam proxime accedit, ita ut ipfarum veritatum, quarum non nifi terminosin memoria & labiis gerunt, vel nullam vel nonnifi debi? lem & confufam habeant repraefentationem.
X X L
igitur agat juventutis inflitutor,, ut cum rebus, quas praecipit, jucundas^ cum rebus, quas vetat, injucundas repraefentationes in. animo dii'cipuli tui aréte conneclat; & fieri non poterit, quin illas feétetur, has fugiat. Vè* ram enim vero harum repraefentationum fundamentimv non unice debent klTe pratmia. & potnat , fed illae inprimis fenfationes externae atque inter.nae, quae ex ipH virtuiis vitiortmque praxi nafcuntur. Muüa de infigni hoe paedagogiae artificio dicenda effent, fi locus fufficeret. «— Ceteruru ex diftis patet , fine Spt Metuqut nullam cognitionem fatis vivam elfe., adeoqua Religionem carere illis non pofle.
C 3



a* D 1 S P U T A T I O.
§. XXI.
Mukum. ad hanc mere fymbolicam cognitionem conferunt aetas , qua communiter veritates Chriflianismi tra* duntur, '& metbodus , qua- utuntor ii, quibus adolefcentiae inftittitio demandata eft. Quamprimum enim linguaö memoriaeque ufu gaudent pueri puellaeque, non folura libros catecheticos , (qui praeter fundamentales Religio. nis veritates multa ex Theologorura cujuslibet Ecelefiae fyftematibus continent,) fed & dicta fcripturae faerae, intelleclxi faepe difïïcilia , memoriae mandare , precesque Iongas recitare jubentur. Manifeftum eft , hoe inodo adolefcentulorum animos vocibus fenfu cajfis obrui, & cognitioni mere fymboücae mature efjuefieri: & quamvis imaginibus atque ideis hand careat haec cognitio; veras tarnen verborum fenfus , idearumque ad fe invicem rela* tio , in qua omnis earum vis confiflit, ab illis non perfpicitur. Ita accidit, ut intelligere fibi videantur, quae non inteïligunt, fonisque & vagis ideis acquiefcere difcant: & poftquam maturitatem Rationis advexit aetas, animus ad res, quibus aures toties obtufae fuerunt, denuo contemplandas atque examinandas hebetatus eft, aliisque plerumque rebus diftraclus in eas attentionem fuam convertere nefcit. Nunquam igitur mentibus ejusmodi hominum intuitiva & viva , mutuoque omnium veritatum nexu corroborata Religionis Chriftianae ingeneratur cognitio.
§. X X l l



OI'SPUTATIO. 13
§. XXII.
Aliud religiofae cognkionis vitium virtuti mmiiciffimum funt Errcres crajjl, quibus ea in multorum animis contarninata elt. Fatendum quidem eft, eam efle- intelleetusnoflri imperfect! onem, eamque naturae divinae rerumque divinarum fublimkatem, ut nuliius hominis de iis cognitio ab orani labe poffit effe plane immunis: fed muit urn diflant defeclus , qui falvam relinquunt Religionis effentiara atque efficaciarn, ab erroribus capitalibus, qui fundamenta illius omnemque moralitatem evertunt. Qui Divinkatem muneribus placari y peccatorumque veniam pecunia redimi poffe exiftimat,. nonne ille Deum fibi fingit corrupci judicis fimilem, qui juflitiam ex utilitate fua metitur ? nonne itaque fundamentalem Religionis de naturk Dei optimd & fancliffimd, quam tarnen credere fibi videtur , convellk articulum ï — Qui Ecclefiam ejusque Antiftkem thefaurum bonsrum 'operum, a Chrifto. homi» nibusque fanclis editorum, poffidere , ejusque partem vel' certis cerimoniis parari , propriamque fibi ad falutem obtinendam reddi poffe putat; is non tantum abfurdiffimani fovet opinionem, fed , quod pejus eft,. animi mendatio* nem naturaeque fuae perfe&ionem , ad quem tarnen finem omnis collineat Religio (§. a.) veluti: rem non minus inutilera quam moleftam parum curabkv Evidens eft,, errores ejusmodi craffiores, (& quanta, quamque ferrea eft illorum in Roman! Ecclefiav. feges!) totam populi Religio-



24 DISPUTAT'I O.
ligionem corrumpere , virtutique in animis hominum gravi effe impedimento.
$. XXIII.
Sunt vero alii fubtiiiores errores, qui efficaciarn Religionis Chriftianae in plurimis etiam meliorum Ecclefïarwn membris haud parum impediunr. Horum errorum unum alterumve hic notabo. Qui fibi perfuaöt, quaecunque vitae fuae aótae fuerit ratio , quaecunque animi difpofitio atque habitus, poffe fe in articulo mortis pgenitentid fubitaned , & arripiendo , ut ajunt, Chrifli meritum, conciliare fibi Dei gratiam; me is naturam animae humanae, cujus pravi inveteratique habitus non tanrillo temporis fpatio evelluntur, nee non quid fit gratia Dei, profunde ignorat. Ex hoe autem errore nafcitur multorum hominum fupina in rebus ad falutem fuam pertinentibus incuria. Semper enim fatis temporis fibi ad poenitendum fupereffe exiftimantes , ad ukimum usque vitae fuae half •turn differunt animi emendationem, quae tarnen non nifi in adolefcentia bene fuccedit, & cui jam maturioris aetatis calli refiftunt. Ortus eft hic error ex male intellec to optimi noftri Redemptoris merito, & falfa poenitentiae & regeneratïonis notione $ cujus tarnen Scriptura facra, quae diferte piraway feu animi mutationem atque emendationem poftulat, accufanda non eft. Alius error
qui muitos ad virtutem fegnes reddit, eft fatalis illa de' abfoluti naturae nojirae corruptae ad bonum fuciendum impotentie, cui faepe doclrina de maligni cujusdam fpiri-
tus



DISPUTATIO. a$
tui in animum noflrutn influxu accedit. Manifeftum eft, qui fe ut ens mere paffivum fpeófcar., quod fuis viribus ad regenerationem, id eft, ad animi fui emendationera plane nïl conferre poffit , quodque invifibili atque externa quadam vi continuo ad malum follicitatur, eum fuptrnaturakm Spiritus Sancti efficaciarn exfpeótaturum , & vii i« bus ipfi a Deo conceffis non ufurura efle. Haud ignoro, quibus Scripturae Sacrae diótis, (nimis litteraliter, neque re&e è fcribentis fcopo intellectis,) huic dogmati quaedam veritatis fpecies conciliata fit: fed alia di&a difertis & claris verbis twftras nos vires ad operanclam noftram falutem intendere jubent , atque ita cum faniori philofophia, nee non cum evidentiffim! intern! experientia confpirant. — Addo his errorem de fufficientia Fidei ad falutem obtinendam, operumque ad eandem inutilitate. Quamvis faniores Theologi diftinótione inter fidem vivam & mortuam, inter opus operatum & vere bona opera occupare vel corrigere malam hujus dogmatis interpretationem fategerint; dufeium tarnen nullum eft, tot tantisque contra bona opera declamationibus practicum Religionis influxum in quibusdam Ecclefiis imminutum , magisque memoriam populi ad difcendos omnes Fidei articulos , quam animum ejus ad falutaria Religionis praecepta meditanda & fequenda excitatum fuifle. Populus enim cmfueto & familiari verbomm fenfu magis regitur , quam fubtilioribus Theologorura, quas raro intelligit, diffinftio-
nibus. Atque ita ab eo , qui veram Chriftianismi irh
*3olem perfpectara habet, atque omnia ad ultimum Reli-
D ®om



«6 DISPUTATIö.
gïonis finem (§. 2.) refert, plura aha in qualibet Eccle* fia deprehendentur, quae, quanqunm in crafforura errorum numero baud fint ponenda , tarnen nee indoli nee u/n illi fatis refpondent , Religionisque ad animos hominum. virtute imbuendos vim vaide infringunt3, In genere omriem Religionem , in qui veritatibus non juilum fUtu.itur pretium, in qua parum effentialibus idem momentum tribuitur, quod effentialibus & primariis* in qua" animus populi: inftituendi tot dogmitihm , numero jam fua errori anfam praebentibus, obraitur atque diflrahitur , in qua* deniquefnon omnia ad animi emendatitmem naturaeque humanae perjedtlonem , tanquam ad ukimum finem, referuntur- oumem ejusmodi Religionem, inquam, defectu quodam laborare, atque aüquid. de ful ad virtutem efilcacia perdere exiftimo.
§. XXIV.
Supereft , ut de iis hominibus dicamus, quibus nee Ignorantia (§. 13.) nee Incredulitas (v. 14.) nee Cognitio mere fymbolica (§. 18.) nee Errores 22. 23.): objici poffunt, quique veram Chriftianae Religionis indolem finemque perfpeétum habent; quorum tarnen animus genuino virtutis amore haud imbutus-, vitiorumque labe mfeótus eft. Hoe hominum genus prop ter objectiones,, quas inimicis Religionis Chriftianae contra ejusdem utilitatem fuppeditat, (quamvis eadem objeéfa'o etiam ad dlfciplinas moraies pertineat;) attentius examinandum eft.
§. X X V.



DISPUTATÏO. £7
§. XXV.
Übfervo primüm, hominem, cujus ex omni paree gewuwa ?ft Religionis Chriftianae cognitio, animum Wtïs penitus corruptum habere non poffe; id enim per naturam legesque animae noftrae fieri neqüit. Si Experientia monffrat homines, in quibus tanta videtur effe comradiétio & perverlitas; re propius mfpea* patebit, eorum cognitionem uno alterove diclorum defeétuum laborare, id eft, szMncompktam, vel mere fymbolicam , vel erroribus contaminatam,vel non ad fufficientem conviclionem eveótam, vel, quod haud infrequens eft, pluribus fimulejusmodinae- . vis infeaam effe. Ponamus Theologum, univerfum (vulgo fic diaum) Symbolum Apoftolicum credentem, idque ex diftis Sacrae Scripturae, quantura fieri poteft, probantera : ponamus infuper, eum in orationibus facris, quas ad populum habet, non tantum rnagn! cum eloquentil de Fide differere , fed & cum interna animi offeftu praecepta Religionis auditoribus fuis inculcare, fanaifllmumque Chrifti exernpluui imitandum illis proponere: ponamus denique, (rara quidem, poffibilitati tarnen, proh dolor! non refragante experientia;) eundem hominem , cum e fuggeftu defcenderit, epulis admotum cibo potuque fe ingurgitare , vel libidinibus fe dedere , vel injuftitiam in proximum exercere; in genere , pravis fins cupiditatibus frenum laxare. Nae equidem nunquam adducar , ut eredam , hominem hunc verum & vivam & mtvh ejjèmialibus non cominacuhtam Chriftianae ReliD 2 gioais



D I S P U T A T I Oi
gionis habere cognitionem. Probat forte articulos Symboli Athanafiani , ut* quodvis aliud , Muhammedanum etiam, probaturus effet Symbolum: dantur enim homines ,. Carneadis inftar, pro qualibet propofitione rationes in promtu. habentes, fenfu tarnen & amore Veritath deflituti. Differit cum elöquentia" de Fide , quia fortaflis è Theologorum, de Religione vere. conviclorum libris gra* ves pulcrasque fententias atque acute dicla congeffit. memoriaeque mandavit. Loquitar etiam, (quod'magis mirum videtur,) cum interno nee fimulato animi affeau; tarua enim eft praeeeptorum Chrilti moralium vis, tanta vitae illius fanclitas, tanta in toto ejus charaaere fublimitas, ut animus, non plane ad virtutis fenfum hebetatus, vel obita & fugitivi harum rerum confideratione non poffit non afllci, atque in admirationem quandam. momenta^ neam rapi.,
S- X X V L
Ultirmim. tarnen hoe & fingnlare naturae humanae.» Bhaenomenon peculiarem explicationem, meretnr: femper enim remanet quaeftio, qui fieri. poffit, ut homo veritatis^ Ime percuifus-, praeceptorumque moraliwm, vim per* fentifcens, aaienes his veritatibus hisque praeceptis adverfantes obloquente quafi & invité confeientil ^. committat , ad.easque. penitentié fubfecuté baud, objlante, iterum iterumque revertatur. Cum diftinctione hic tl fpondendum effe arbitror; neque enim omnium ejusmoü hominum eadem eft ratio. Ante omnia aftcluvm
&



D-ISPUTATIOi a-s
& l&Vituum noftrorum confideranda vis eft. Fac hominem curr iracundiae igniculis in male tempernto corpore latentihus natum , eosque ia adolefcente non tan^ tum non reftin&os , fed frequentioribus externis irritamentis in habitum crevifle , qui leviifima" occafione exardefcat atque in a&us vehementiores prorumpat. Fieri. poteft , ut ejusmodi homo veram , imo etiam fatis. vivam Religionis Chriftianae falutariumque ejus praeceptorum cognitionem habeat; ut animo fedato, quantum Deo difpliceat iracundus animus, intelligat; ut manfuetudine Chrifti cum admiratione delectetur; ut mala ex ivk fibi aliisque nafcentia fëntiat : qualibet tarnen, e3que leviffima, occafione intriftemhunc affectum iterum rapiatur. Ea enim eft animae noftrae natura, ut quo faepius aétüs quidam illius repetitus fuit3 eo facilior fit ejusdem repro* duéHo, ita ut illius ortus confcientiae tandem noftrae fé fubducat, renafcaturque antequam de reproducendo illo cogitemus. Atque hac ih re intimum animae corporisque commercium haud negligendüm eft. Cum- omni nimirum repraefentatiöne conjunétus eft correfpondènsih corpore, h cerebro derivatus, motus ; & quemadmodum ideae in anima afifociantur, ita & correipondentiunr in eerebro re* liquoque corpore motuum fit afibciatioy irr quibus pe^ frequëntem eorum repetitionem- eadem generatur repro* duclionis & confècutionis faciiitas^ ka diftinéteexplicarf poteft , quomodo homo iracundus ,. non- obftflnti* bus omnibus fuis religiofis ideis & principiis ^ in iram fubinde erumpat. Ejusmodi nimirum hominis irafcibiiës , utitadicam, repraefentationes per frequëntem earum in
D 3 ado-



|è DTSPUTATIO.
adolefcentia /epeticionem cum infinke - muicis aüis, in fe indifferentibus ideis & fenfationibus aflociatae atque arcte connexe fuerunt. Quotidie igitur accidic, ut harum idearum fenfationumque una alterave ipfi fe offerat, atque repraefentationes ejus irafcfbiies confecutione quadam neceffartö excitet, Hae autemfimulatqueexcitataefunt, oboriuntur correfpondentes in cerebro motus, quibus deinde , quali eledfcrico iólu, tota coi-poria machina coneutitur.
$. XXVI L
Manifeftum eft ex his principiis , etiam poenitentiam fubfequentem ad hominis , ejusmodi habitibus obnoxii, animum immutandum raro fatis efficaciae habere; etenim haec poenitentia arótiffimum & longo tempore corroboratum repraefentationum inter fe vinculum, earumque cum motibus organicis nexum rumpere nequit. Cumque ini* tium vehementioris affectus a repraefentationibus faepe indifferentibus, faepe etiam obfuuris, fiat, & reliquae ideae rapidifiime fe infequantur; patet, hominem quafl infcientem fuo affeótu corripi , hoftisque a tergo ipfum invadentis impecum nonnifi faóto i£tu fentire. Patet denique, ex organica motuum in corpore confecutione fieri poffe, ut prima impulfione faéta , & verba & actionés invito quafi tiomine erumpant. Qg} In omnibus his cafibus Ratio-
(g) Duplex eft rnotuuai, in corpore noftro obfeïvabiliuin , genus.
Dan-



DISPUTATIOi. 31
nis Religionisque tnrdius auxilium rspiditate rffeöus prae-
vertitur. — d ■ • ■ è w&iw t . ;b ort
§. XXV1I1.
Dantur autem etiam efleStus, qui nondum in habitumabierunt, quibus tarnen intcrdum hommes vera & viva Religionis cognitione imbuti fuccumbunt.. Exemplo fit ]uvenis, Religionis veritatibus praeceptisque rite imbutus, idcmque incorrupti animi, donec illeeebris voluptatis irretiatur. In ejusmodi cafibus' cedit plernmque vividiori minus viva cognitio. Quamvis enim in Juve-
nis
Dantur nimirum motus , quibus funclioues- vitalcs ac nsturales abfulvuntur, quosque voluntas dircSte nee concitare nee inhibere valet. Cum in ipilt corporis machina fuudentur, dici poflunt mechanici.- Dantur vero alii, qui ab animae pendent imperio , quosque pro lubitu concitare vel inhibere valet. Cum partes illae, in quas anima fuum exercet imperium, fint ipfius quafi organa, motus hi dici poflunt organici* De his motibus ita fentioj fieri pofle, ut certa motuum confecutio , qua&jtrimitus d valuntate ac iireStione animae pependit , per crebram serwidem repetitioti'ttn in organicam quandam ajfocintisntm abeat , ita. ut- tandem ad eos producendis influxu animat non ampiius opus fit, faltim uthic influxvs- pene ad nibihm recidat. De poffibilitate rei dubitari nequit.. Probabilem vero effe ejusmodi organicam motuum afTociationem ,. partim' es eo, quod in habitibus & confuetudinibus noftris öbrervatur, partim ex phaenomenis plane fingularibus apparet, quae fine illi vix. explicari poffunt. In habitus nimirum formatione duae funt feries ,, altera, repraefentationum in animè, altera motuum in corpore, quae fibi mutuo refpondent. Magna. initio animae opus eft attentione , ut motus repraefentationi confentaneiproducantur, fine dubio quia partes corporis, quibus illi motus motuumque confecutiones imperantur , refiftentiam quandam animae opponunt. Haec autem refiftentïa, paulatim fuperatur ac decrefcit; animae fubimte jminori attentione minorique vi opus- eit ad feriem motuum producen-
dam,



32 DISPUTATIO.
nis tentati animo non defint repraefentationes a Religione defumtae ^ quibus a voluptatis efca deterretur, & quamvis hae repraefentationes non omni careant vi; fortior tarnen eft praefentis finjualis objeéti impreffio , tantaque jucundarum repraefentationum multitudo , ut omnes illae ideae intelkctudks, naturd fud debiliores, quarum forte in tentationis momento nonnifi figna fibi repraefentat t paulatim obfcurentur, omniaque principia moralia, quibus animus «jus arnutus erat, blandimentis vitii enerventur. Mirum itaque non eft,, animum bihn. cis inftar graviori pondere deprimi.
XXI X,
dam , dpnec crébro exercitio fponte & nullj animae accedente aclione fibi fuccedere videantur. Dico videantur; nam in cafibus ordinariis hic animae influxus non plant ceflat , id quod inde manifectum eft , quod fimulatque mens -omnem fuam attentionem in aliam rem convertit, motus illi fubito fiftuntur. Patet tarnen, in cafibus extraordinariis, poftquam crebra" affeclüs cujusdam repetitione M motus arftiori vinculo inter fe connexi fuerunt , facile fieri poffe , ut concitus impetn animae nervus vel quodcunque ipfius organum, certam motuum feriem producat, quae Sliis nonnifi a continuo & immcdiato animae pendebat influxu. Explicatur hinc iilfigue illud hominis pbaenomenon , quilinvitus & perborrtfcens blasphema verba proferebat. -Explicatur inde triftifiima illa animae impotentia., quft homo ad aétiones quasdam, quas fibi certo nockuras agnost '& fatetur, iuvitus & quafi externi vi rapi videtur. Monet demque haec theoria , principiis affe&uum effe obftandum , ne tnencipia eorum fiamus, & fecundum Sacrae Scripturae expreflionem, fub peccatum venditi videamur.



DISPUTATIO, 33
§. XXIX.
Sunt denique cafus, in quibus homo (quem Temper vera & vivida Religionis cognitione imbucum fupponimus,) non cum impetu ad malam a&ionem rapi , fed cum'deüberatione quadam ad eam procedere videtur, nee nifi poft longam Spiritus carnisque luftam ejus comrrnctendae confilium capit. Exemplo fit Davuks, de Urm morti exponendo deliberans. — Quanquam ejusmodi hominis animum ab aeftuatione mtmme liberum exiihmem, videtur tarnen calculo quaft felicitatis fuae inito, tacitum illud, & cujus ipfe fibi non fatis confeius eft, ferre judicium: „ compenfatis omnibus, melius effe aéhonem „ malam committere, quam non committere ". In hac cogitationum ferie ultimum inprimis momentum , quod ipfam aaionem praecedit , diftinguendum eft ab antecedentibus flatibus animae. In hoe momento , quod criticum non male vocari poffet, aaio, quae hucusque mala iudicata fuit, metamorpholin quandam fubit, atque a corrupte intelleau bona judicatur. Diverfis coguationibus falfum hoe judicium pracparari poteft. Cogitat fortaffe peccator: „ malum 00» tantum effe , quantum aliis videatur ; poffe fe facile illius vernam a gratia " Dei obtinere; veile fe hac tantum vice peccare, & in " pofterum pie fanaeque vivere; Deam nece/Jttatts, m " qua verfetur, forte etiam temperamenti fui rationem " habiturum , peceatumque ipfius excufaturum effe ; * alios item feciffe, neque tarnen pejfmos ; & qm



U *> I S P U T A T I O.
font ejusmodi pontes , quibus in regionem iniquitatis tranfit peccator; quis enim, quae in animae abyjjb latent, quaeque in tentationis momento fulguris inftar ilfam perflringunt, confidenter. determinare aufit? — Qui igitur vieliorafe videre ac- probate „ deteriora autem fequi aflèrit, is vel fucceffivos animae fuae flatus non iatis- diftinguit, praefensque (poft commiflam a&ionem) judicium cum praecedenti confundit, vel,fe ipfe deeipit,. dum deteriora fequi. fe putat. In eo. enim momento-, in quo. homo aótionis malae committendae confilïum capitnon deterim, fed. mtlius fequi fibi videtur;. nifi enim ita vel: confufe judicaret,, a&ionem ipfam non committeret. (£)
§ -x X X.
O) Dabo h:c exaftiorem fingularis hujus püaenomeni explicationem, ad quam autem rite ir.telligendain pracflruendae funt quaedam' propofitiones. Efle in anima repraefentationes obfeuras, id eft, ejusmodi, quarura: nobis eonfcii non fumus, poft illuiirem Leibnitium plures l'hilofophi validis rationibus evicerunt: obfeura autem judicia ac ratiociuia, nemo adbuc, quantum quidem novi, diferte ftatuit,. ea tarnen non magb quam obfeuras ideas negari pofle arbitror. Cum judicium fit perfpicienm relationk duarum idenrum ; obfeuritas illius in eo. potiffimum confiftit, quod duarum idearum relatio facia quidem ab animi;, ab eademïamen uppercepta haud elt: quorum unum fane fine altera- efle poteft. Probabile eft. ex. gr. animam infantis plures ideas, quas fenfuum ope accepife,. inter fe comparare, feu ad fe invicem refcrre,. neque tarnen ftatim hujus comparatioms feu relationis fibi confeiam efle,. donec iteratus ejus modi actus fatis exprefus fit, ut poffit appercipi. Certe Legi Continué tatis id maxime coufentaneum videtur, ut per gradm generetur difficiliorum harum fubtiliumque idearum apperceptio atque confcientia. Monflrari vero poteft coufideratione fatis fimplici , efle in nobis obfeura hujusmodi judicia. Hoe momento, quo de pfychologico argumento mediW2 de nulia propofitionum Euclulh cogitoj certum tarnen eft, omnes-
nas-.



DISPUTATIO. 35
|. n x.
Si urtiraus hicce cafus propias confideretur; patebit, quamvis talis homo falutares Religionis veritates credat, fatisque vividam de iis cognitionem habere fibi aliisque videatur, eife tarnen aliquod in intelle&u & cognitione ejus vitium: quis enim erronea illa judicia , quibus ad malae aólionis confilium capiendum deducitur, non vitiaio intelle&ui tribuat ï Poteft error animo altitiS iriidere, poteft etiam nonnifi in tentationis momento animum perftringere: Error tarnen eft, ex quo mala profluit aétio. Inter hunc igitur cafum , atque eum, cujus in §, 23. faóta eft mentio , id unum intereft, quod error hic magis lateat* atque ex inüdiis magis peccatorem aggrediatur.
§. XXXI.
bas propofitiones in mente mei latere: id enim nifi effet, easdem, cum i'èrc animus, rccolëre , & denuo in me excitare non poffem. Quod dc
geometricis propofitionibus verum eft, idem de aliis judiciis valet.
Éfiam obfeura iuteidum raüoc'mia nos formare, dubitari nequit. Horum «bleuritas vel in obieuritate unius alteriusve praemijjke , vel in eo confifteïe potefi, quod factae a nobis illationis confeii non fimus. Dantur nimirum cafus, in quibus ev'idens eft, nos raciocinatos fuiffe, neque tarnen fatis nolfe, ex quibus praemijjis, vel quomodo ? Putem, in hoe cafu eife homines iHos fiiicisris ingenii, quod autem culturS fcientiarum lubafium noa fuit, qui novi aliquid invenerunt, neque tarnen, quomodo in invcndo.ics 'fuas inckteriat, explicare norunt. ünde quidam jndicant. cafit ïllos in, 1'uas inventiones incidhTe; quod autem nee fatis aequum, & paruta'i pb^fopbicum arbitror effe judicium. Appliccrnus jam bancdienriam ad cafum , de quo in $. 29. agitur. Cum certum fit, *WL «os ve¥e.' nifi quod optimum 'nobis videatur; in anima hominis, qui meliorr.
E 2 fc



Sö ÖISPUTATIO.
§• XXXI.
Omnibus his impedimentis, quae Religionis efficaciae obftant, adjungenda denique eft infignis multorum hominum animi, levttas,, partim in naturali quadam difpofitio-
ne,
«fur haec theoria exemplis iWfceleratorum hSffi,#S info candi aéta fib, adhuc quodammodo temperant, e in er ext™ celus & peccati omiffionem mediam quaLm viam ineuncoPoris T
«nae aS™ r Tr ; °Me ej"Sm°dl Judlcion™ «c ratiociniorum ferifs quae animum fed tmequaliter afficiunt, exnlicant ehWm „„ 7 fieri potuent, ut ille apud JL&mm JUj^l „Tum SS amore abreptum efle querebatur, ékm fibi Lm,s ineffe p„ ££r £ cat denique haec theoria, quomodo hommes in mali* fufs acïionibus h * terdum è Cacodaemone fe impulfbs fuifle credere poflunt Cum S i" non latis fint confcii illius cogitationum feriei , Zë n SSSS salam ata definit, quaeque fortiter anirm™ rfBci?* fc? SSl saadam. fubaélos fuifle purant. ' ' ' ^«w***



DISPUT A TI Q. 37
ne, partim in educatione , quam adolefcentes noftri accipiunt , genloque feculi fundata. Quam defultorius eft multorum hominum animus! quam nulli objeólo immorari fciunt! quam femper laternam, ut ita dicam, magicam opulentiores videre geftiunt t — Quam laxum eft ho. diernae noftrae liberalioris (quae vocatur,) educationis frenum! quam parum methodus, qua" omnia faciliora reddere , atque in ludum quemdam convertere aiiaborant paedagogi, apta eft ad afluefaciendos contentioni virium juvenes! -— Quantum denique naturalem hominum levitatem , in majoribus inprimis urbibus, alic deleclamentorum publicorum & privatorum, quibus fenfus animusque fafcinantur, multitudo! Seria res eft Religio ; meditationemque atque animi tranquillitatem poftulat; feria vero ït levibus hominibus femper in craftinum differuntur, ipfi interea è turbine unius diei in alium conjiciuntnr. Abnc gationem fui poftulat Religior genius autem feculi noftri unice ad fe referre docet omnia. De alidviid cogitare jubet Religio ; plurimi autem homines nonnifi brevi hac vita, quali aólum deinde de ipfis elfet, frui omnibus votis expetunt. — Equidem cum omnia haec perpendo, non pofium non Divinam Religionis admirarivim , cujus tot impedimentis prefiae, animisque fere penitus exculïae tanta adhuc eft efficacia, ut, falis inftar,, genus humanum a plena corruptione meatur,
§. xxxi r. .
Atque ita pragcipuas & generales caufas, ob quas Re
E 3 KgTo»



38 DI 3FUTAT IO.
ligio Chriftiana non in omnium, qui eam profkentur, animis fuam vim exercec, quantum ex inftituti ratione fieri potuit, enumeraffe nobis videmur. Raro autem unica tantum illarum locum habet, fed pierumque plura in eodem homme concurrunt, quae efficaciae illius obftant. Ignorantia enim & veritatis mere fymbolica cognitio facile errores gignunt; idem itaque homo , qui primarias quasdam Religionis veritates ignorat , vel non nifi fymbolica earum cognitione imbutus eft, pierumque etiam erroribus & praejudiciis, quibus Religio virtusque infeftantur, animum contarainatum habet. Eadem porro cognitio, quae magis verbis quam rebus vividoque Religionis fenfu fundatur , nee pravos atque inyeteratos habitus evellere, nee vehementicrum affeéluum impetum retundere poteft Animi denique levitas ignorantiae, & errorum, & affectuum pravorum , omniumque malorum, quae Religionis vim infringunt, foecunda mater eft. Omnia haec vitia fatali vinculo inter fe cohaerent: & cum tot hominum animi illis urgeantur,- mirum non eft , Religionis Cbrijlmme efficaciarn ad imbuendos virtute animos in paucis ejus cultoribus cpparere*
§. XXXIII.
Malis indicatis pergiinus jam ad Remedia, ipfis adhibenda; quorum utinam tam facilis efiet inventio atque applicatio, quam fuit illorum indicatio! — Initium facimus a Remediis publicis, & quidem ita, ut fecundum Problematis conditionem omnis excludatur vis. Vidimus, % 3 ' hi



DISPUTATIOi 39,
in ipsA Societatis noftrae Civilis conftitutione tot tantaque effe vitiornm irritamenta, ut Religionis efficacia illis non poffit non in plurimorutn animis infringh. Videtur hoe malum nulli rernedio locum relinquere; & fane fi Piatonicae Reipublicae fomnio indulgeremus, parumiphilofophice ageremus. Negari tarnen haud poffe arbitror, Societates noftras Civiles majoris, quam qua" gaudent, perfeclioms ejje capaces; nam & Antiquitas perfeétiores nobis fifiit , & hodiernarum Rerumpublicarum una alteri eft praeftantior , virtutique ac Religioni m.igis amica. Dubium mini nullum eft T Legislatioxem noftram poffe efle meliorem, atque ita comparatam , ut aeqpior omnium civium effet conditio CO.i ut Principum Magi-
ftra-
(/) Infignis eft hac re locus in liluftris Neckeri Traité fur les Financts de la France. Cum Auétor non tantum luculenter & magna cum eloquentia mouftret, quam funefta eft civium virtuti nimia; onerum inaequalitas , fed & remedio hujus mali locum effe, innuat % egregium hunc locum, qui ad peculiarem tributi in Gallia fpeciem fpeéht , bic tranferibam : „ L'inégalité du prix du Sel dans le royaume eft tellement ancicnue ,. „. tellement diverfifiée, qu'ön ne doit pas efpérer de parvenir a un amen„ dement univerftl fans quelques inconvéniens paffagers-.. Gependant c'eff „ un bien fi defirable , fi indiqué par les plus fimples lumières de Li „ raifon, qn'un jour ou 1'autre on me faura gré. peut-être d'avoir che;„ ché a applanir la route de 1'adminiftration & d'avoir ofé trouver uns
ligne a travers ce labyrinthe de loix & d'ufages, & au milieu de ee coli„ flit d'inte'rets divers qu'il eft fi aifé de bleffer, mêms avec les inten„. tions les plus droites. Mais qu' importe ce qui peut m'appartenir en „ fentiment & en reconnoiffance! Ceft une miférable idéé prés du grand .., objet , dont- je voudrois remplir tous les coeurs & tous les elprits. .„ Ceft affez avoir véeti fous des loix de finance ,. véritablement ine fles



40 DISPUTATIO.
Itratuumque virtute minus indigeret falus publica, utque eorundem vicia non tam peftïferum in Rempublicam influxum , inprimis ad juftitiam corrumpendam haberent; ut extrema illa egeftas, qua tot homines preffi ad flagma impelluntur, & enormes ilJae diviüae, quibus opulentiores corrumpuntur corrumpuntque , non tam facile posfent exiftere , atque omnia ad auream illam mediocritatem propius accederent ; ut privata utilitas non toties
cum
„ & .barhares ; c'eft aflez avoir expofé des milliers d'hommes aux at„ traits continuels de la cupidité; c'eft aflez avoir rempli les priions & „ les galères de malheureux qaine lont fouvent inftruits de leurs tantes qne „ par les punitions qu'on leur inflige ; c'eft aflez avoir mis en geerre une „ partie de la fociété contre l'autre! Ah! des maux aflezgrands font aufi>ur 5, de ceux que la tnifère aflaiHit dès le berceau, fans les expoferencore a des dan* „ gers, oii Part le plus fubtil neut fü Hen ajouter, &qui femblent comme „ autant depièges, deftinès cepenclant a cetteclajè d'homrnes, dontlavue eft „ obfctircie par le manque féducation, & dent en même temps toutes les „ aftions font pricipitées , paree que les hefoins preffans de U vie les 5, rendent chaque jour inquiets du lendemainl Non, non, ce ne -fout „ pas des lentatiotis qiiil fnut leur pré fent er ; c'eft le goüt du travai!, „ c'eft une récompenlè fufhTaute a fa fuite,- ce font des eucouragemems „ k ces emplois honnètes du temps , qui laiflent a la confeience fa pu„ reté & a 1'ame fes confolantes efpérances. Voila les foins fi? les obÏÏ„ gations d'un Gouvernemeut : voila la tutéle que vous devez a vos „ fujets, vous qui tenez en main la force & 1'autorké, vous qui faites „ les Loix fur la terre , vous qui avez pour devoir & pour augufte ,, fonction , de maintenir les moyens d'entretenir 1'ordre public & de „ veiller k la garde du foible! Que vous vaudront prés de ces nobles „ penfées ce fafte ébbuiflant, cette cour pafiagère, ces trompeufes adulations? C'eft ombre de la grandeur : la Grandeur elle-même, c'eft „ l* puijfance de faire du bien d vingt millions d'homrnes, c'eft 1'ufa.„ ge jounialier de ce magnifique & toucham Privilège! "



D I S P U UT A V 1 O. ,41
cum bono publico pugnare videretur; dcnique ut non negatkjum tantum fccoërcitivum , fed & magis pofttivum <k impulfivum effeótum intenderen! Leges. Infeparabilia vitia orani Societati Civili inhaerere, non diffkeor ; perfuafus tarnen fum , bonis Legibus ea minui atque intra cancellos fuos contineri poffe, ut virtuti Religionique non mnto, quanto in noftris regnis ac rebuspublicis, fint impedimento: uti enim Religione Leges , ita vicifim Legibus eft juvanda Religio. Magni cujusdam Regis (*)mC' 'imina , qui tot egregiis facinoribus illuftris, opusTuum irrperfeclum fore exiftimat, nifi meliori Legislatione con dira ultimam illi imponat manum, non folum momentum rei demonfirant, fed & fperare nosjubent, meliores Leges non femper piorum inutiliumque defideriorum numero futuras effe, atque id fimul aclum iri, ut executio harum legum non tantis laboret difficultatibus ; executionis enim defeótu optimae enervamur leges. Faxit Deus, ut lmperantes ac fummi Magiftfatus tandem intelligant, felicitatem populorum, lmperiorumque robur non ex divitiis, non ex magnuudine provincmum, non ex multitudine militum, fed ex Virtute, id eft, ex Juftitü, Prudentia, Fortitudine & Moderatione magiftratuum civiumque effe metienda!
i XXXIV,
(*) Regis Borufllae, qui per O.ncellariuin fuum, illuftrem deCarmer, totam Europan» in Legislatbuis fuae panes vocavit..



4s B I S P U T A T I O.
§. XXXIV.
Aliud Remedium publieum ad eonciliandam Religioni majorem efficaciarn , eft 'Educatio publica. Ei quidem, non caremus; Scholae enim, Gymnafia, Academiaeque noftrae publica Inftituta funt, in quibus non tantum linguis, litterisque humanioribus atque fcientiis r fed & Religionis eognitione imbuitur adolefcentia. Plura ramen in illis defideranda mihi videntur. Prirmim fcholarum noftrarum: trivialium inftitutores, quas LudïmagiflrQs vocamus, ra» ro ii funt, qui fcientia,. prudentia, moribus, & tota vitae fuae ratione graviffimo fuo muneri refpondeant. pico graviffimo ; quid enim majoris momenti efle poteft , quam prima verae cognitionis, virtutis atque Religionis jhnina animis adolefcentium omnium ordinum inferere; exemplum, Juftitiae, Prudentiae atque Moderationis, quod quotidie ante oculos habeant„ illis offerre, atque ita bonos habitus tenens animis ingeneiare? Novi* difficile efle ejusmodi viros fcholis noftris inferioribus reperire: tantus enim eft hujus conditionis contempiusy tzntmlabor atque moleftia , tam exiguum Jlipendium, ut mirum non fit* neminem nifi mediocriter in litteris verfatuni, & urgente neceffitate preflum, in hanc aerumnarum., ut ita dicam, valkm veile defcendere*, Vidi adeo homines, qui minifterio ecclefiaftico vel ob ignorantiam vel oh corruptos mores eje&i, ob aliquam graecae latinaeque linguae notitiam fcholis trivialibus praefe&i fuerunt. Bbne Deus! «momodo is, quem adultomra do&orem vetant effe ignorant



D1SPUTATÏ-Ö. 43
rantia & pravi mores, pueris atque adolefcentulis utilis effe, eorumque animos ad humanitatem virtutemque informare poterit ? — Reges Principesque ac fupremï Rerumpublicaruin Magiftratus , litterarum amore dufti, in Academiis Scienriarum atque Univerfïtatibus condendis iaudabilem hucusque colloearunt operam: & fane , cum haec Inftituta in fèculis rudioribus plurimum ad reftauran* das litteras contuierint, & hodienum ad confervandas illas, nee non ad Kempublicam juvandam ornandamque conferant , debira gloria meritisque laudibus fruftrandi non funt. Sed cum jam fuus litteris vindicatus fit bonos; attentio tandem etiam in fcbolas triviales, quae in oppidis majoribus minoribusque, nee non in ipfis pagis ad populum erudiendum atque einendandum conftitutae funt, convertenda, atque illae eldem munificentia ampleftendae ac fovendae effent. Maxima enim Reipublicae pars eft Populus; Populo plurimum debetur , quippe a quo potiffimum Reip. pendet profperitas. Non poftulo in Claffibus inferioribus homines, multa" eruditione confpicuos; hi enhn Academiis atque Univerfïtatibus adhibendi funt:" vellem tarnen, illis Claifibus nonnifi ejusmodi praeficerentur homines, qui fmcerae Religionis, fanioris & ufu hominum culti judieü, morum incorruptorum, &, quantum ad munus rite obeundum requiritur, fcientiae luculenta dediffent fpecimina. Vellem, ut fufficienti falario k curjs animum vexantibus, atque a raorofitate . jlhi, quae tam facile in hoe vitae genere contrahitur, tuti'praeftarentur, Vellem, ut cebitus illis in Societate Civili couF a ftitue-



44 DISPUTATIO.
ftitueretur honos. Vellem dem'que, ut certe illis offerretur fpes, fore, ut ingravefcentibus annis a ftu&ibus fcholafticis emergere, atque in tutum otii portura intrare ipfis liceac Valde etiam Educatie-nis publicae incerefle arbitror, Seminaria publica conftitui , in quibus Paedagogi formarentur , qui inftitutionem educationemque adolefeentium tanquam vocationem fuam fpechrent, ad eamque veluti ad artem quandam omne fuum .ftudium confer^ rent. Ex illis deinde fcholarum Ludimagiftri eligendi esfent. — Haec omnia non fomniorum Platonicorum quibus p iffibüit'as obftat , numero ponentur, modo lm* perantes Magiftratusque rem hanc graviffiimm non ex praejudiciis duminantibus, non unice ex Fifci rationibus non ex laudum lïrepitu, (quanquam quid illuftriorem 'M bis reddit Aïfrcdum* 'vicioriaene fuae an fcholae ?■) fed mi Dei in terra* miniftros decet, ex Firtutis Religiomsc^l ad falutem publicam momento aeftiment.,
5. XXXV.
Atque hic de fpecie quadam Educatorum Publicorum foqüï liceat , quos mirandum eft m Civitatibus noftris nondum 'conftitutos fuifle. Plerique puerorum atque adolefcentium, abfoluto , per qubd k fcholis ipfis fedendum eft, temporis fpatio , per reïïquam diei partem fibi ipfis, vel hominum, formandis ipforum moribus parum idoneorum, interdum etiam corruptorum commercio relinquurrtur. Plurimi enim parentes, HM inprimis qui in ihajonbus urbibus degunt, negotiisfuispublidsprivathvediftricli,vd
etiam



D I S P U T A T I O. 45
etiam quia ad converfandura cum adolefcentulis parum aptos fe fentiunt, vel aliis ex caufis ludos atque recreationes liberorum fuorum haud paiticipant. Paedagogis quidem domefticis opukntiores & nobihs ad paternas vices explendas utuntur: fed horum exiguus eft numerus, neque illud educationis genus ob plures rationes,, hic noa enumerandas, mihi fads probatur. Atqui plurimum intereft , quos adolefcens videat, audiat qmtidie, quibus* cum converfetur ac ludat : intereft , quid fingalis noria ngat a quomodo otium fuura terat» Ips£ experientia' edoctus perfuafüs fum, omnes homines bonos evafuros effe, ïi inde ab infantia nonnifi cum bonis converfarentur, pra.vosque fieri pravorum hominum commercio atque contagione. Vellem igitur , publica aucloritate idonei conftituerentur viri, qui miffos ê fcholis pueros atque adole* fcentes ad ludos , aetaei illorum confentaneos, vocarent 1 hisque ludis ipfl praeeffent. Vellem Loca publica % in quibus hi ludi hyeme inprimis & fub iniquam tempeftatem peragerentur. Vellem gymaafticos potiflimum ludos, ut corpus adolefcentium corroboraretmr,, & mollities illa vitaretur, quae juvenes noftros tam mature enervat, quamque in ipfis fcholis contrahunt /9^»^?.. Ludi hi tot modij variari poITent, ut ipfi adolefcentes cum quadam vo?up* tate in eos fërrentur. Denique ita coraparati effe dtfoerent illi ludi, ut puerorum adolefcentiumque prepenfiones atque afFe&us illis non cogitantibuè in aclus erumperent 5 &fi quid pravi in animos eorum irrepferit, ffatim medicina adhiberi poffer.. — Quantum ejusmodi difcipIirJ (cujus h:c
£ 3



4Ö D l S P U T AT I O. primas tantum lineas duxi,) juvaretur Religio, manifesturn eft ; mukum enim pro ei a&umerit, fi a vitiorum contagione, quam tantopere illius efficaciae obftare vidimus, iramunes fervantur adolefcentes. Me autem non monente intelligitur, cum Educatoribus his Publicis graviflimum in Republica raunus demandacum fit, eos non tantum vitos optimos Religionisque ftudiolfimos, fed & acri judicio praeditos , & ad ingenia adolefcetitium judicanda eorumque a&iones dirigendas fmgulari peritia inftruftos efle debere, debitumque illis in Republioi honorem habendum eife. Non in Platonicam Rempublicara relegandum efle ejusmodi Inftitutum, commonftrant molimina , * viris quibusdam, Educationi operam fuam navantibJs , in Germania faéta ; quorum duratioriï cum ■nonnifi privëta Educatorum obftiterit conditio, dubitandum non eft, rem folidiorem fore meliusque fuccefluram eife, cum Reipublicae vixibus atqne Imperantium au&oïitate fuftentabitur.
§. X X XVI.
ftertium demque Remedium publicum a Miniftmo Ec cURaftico petendam mihi videtur. Apoftolorum & pn, fflitivae Ecclefiae miniftrorum exemplum demonftrat, cmanta fit Evangelii vis ad commovendos & virtute imbuendos hominum animos, fi a viris annuncietur, intime de ejus veritate conviais, & fervido amore genus humanum ampleaentibus. Vellem kjimr, ut Imperan. tes, Magiftratus, Confiftoria eccleflaftica, omnesque,
qui-



PISPUTATIO, 47
quibus haec eura demandata eft, religioni fibi ducerent, Ecclefiis alios quam ejusmodi homines praeficere , qui Religionis Chriftianae effentiam & finem rite perfpecfcum haberent, quique fanétitatis vitae non fucatae, manfuetudi. nis, prudentiae, judiciique experientia & ufu, hominum fubaóti luculenta dediflent fpeciminai Ea hucusque fummorum Magiftratuum ac Confiftoriorum praecipua fuit curaV ut miniftros Ecclefiae conftituerent Viros eruditione theologicd & linguarum inprimis moreuarum peritia1 confpicuos: neque nsgari poteft, eruditionisapparatu opus efle Theologo, in Academie quadam illuftriori. ad Religionem fcienüfice docendam vocato;. Verum enim vero , cum non omnia poffimus omnes in homine, cui Ecclefiae alicujus demandata eft cura, eruditioiïï multum praeftant incorrupti mores ,, vitae integritas, rerum naturalium cognitio , judicium ufu hominum fubaftum,. & nativa quae» dam dicendi vis, praéticae inprimis Religioni. animis inculcandae aptav Perfuafus equidem fum, ejusmodi. viros Religioni plurimum profuturos effe apud ruricolas inprimis, qui tam crafla ignorantie totqua praejudiciis Religionis efïïcaciae obftantibus laborant,, quique cum: auctoritate potilfimum regantur , paftoribus maxime; opus habent integritate vitae,- praético intelleciu &. populari eloquentie infignibus: hae enim inprimis res internam animi. venerationem, amorem fiduciamque, adeoquei etiam veram folidamque miniftris Ecclefiae auctoritatem eoneiliant, Hos homines omni cur3 quaerendos, hos Ecclefiis praeponendos- his fcbolarum infpeclionem atque examen deman-
dan-



4« D I S P (J- T A T I O.
dandum , hos denique fufficienti ftipendio, debitisqoe h<*noribus afficiendos exiftimo.
§. XXXVI l
Tria haec Remedia publica indicafïe ftffieiat: omnia enim alia, quae mihi de graviffimd hac re cogitanti in animum venerunt, prafoce impoffibilia mihi vifa funt ; de impoflibilibus autem vana eft deliberatio. Dubium mihi nullumeft, modo melioribus Legibus Respublicae, melioribus Paedagogis Scholae, melioribus Paftoribus gaude* rent Ecclefiae , omnia melïus fe habitura effe. Objici quidem sdhuc poffet, omnia haec Remedia, quibus Religionis obftacula removenda cenfeam , Imperantes fummo»que Magiftratus fupponere Religioni verum pretium ftatuentes, & fincero ejus amore affeclos; atque ita in Problematis folutione vitiofum me commififfe Cireulum : % hoe enim ipfo pofitum effe difficultatis apicem, quod paucis Principurn fummorumque Magiftratuum fatis cordi fit Religio , quodque eomm plurimi gloriam & voluptatem fuam in rebus longè aliis ponant, quam in Religionis arnore atque ftudio. Sed refpondeo primum, hanc objecrionem ad omnia puhlica pertinere Remedia , quae pro Religionis efficacLI excogitari poffunt: quidquid enim publice ftatuendum eft, ab iis ultimo pendet, qui Reipublicae praefunt. Deinde id notari velim, quamvis in multis lmperantibus fummisque Magiflratibus vivida Religionis cognitio veraque defideretur pietas; omnes tarnen Legibus, Educationi & Minifterio Ecclefiaftico fuum ftatue-
re



DISPUTATIO. 49
re pretium , omnesque probe perfpicere, Rempublicam his fulcris deftitutam ftare non poffe, fuumque ipforum imperium fubduéhs his columnis collapfurum. Poteft igitur & debet exhortari eos Philofophus Chriftianus, ut tandem principiis fuis convenienter agant, & quantum in ipfis eft, civium fuorum animos Religione ac Virtute imbuendos curent. SucceJJus horum confiliorum monitorumque relinquendus eft Providentiae , cujus in manibus etiam Imperantium corda verfantur.
§. XXXVIII.
Privata Remedia a privatis hominibus petenda funt. Atque hic Philofopho Chriftiano vix aliud quidquam fupereft, quam ut ad eos fe convertat, qui adolefcentium inftituendorum hominumque emendandorum curam fufceperunt. Vidimus (§. 17.) primarium efficaciae Religionis Chriftianae impedimentum in eo confiftere , quod pauci Chriftianorum vera" ac vividA de veritatibus illius conviclione gaudeant. In hoe cardo rei verfatur: quicunque enim de veritate aliqua" convidtus eft, ille non poteft non aftiones illi confentaneas edere. Omne itaque ftudium, omnis atientio Educatorum, Paedagogorum, Ecclefiae miniftrorum, (quibus etiam vos addere liceat, Pa, tres Matresque families!) eo tendere debet, ut haec conviclio animis difcipulorum, auditorum, liberorumque fuorum ingeneretur. Res fane difficilior, quam quae prim3, fronte videtur , cujus tarnen obtinendae indicare modumfalvo etiam atque etiam meliori judicio , experiar. ——• Tres
G funt



S9. D I S P , U T; A'i T; l\ Q.t
funt Religionis Chriftianae -partes: pars-t-^o^iw, pars pra&kü'i .pars biftozka. Secundum communem, quae in Ecclefiis. fcho&qise noftris'obtiüet ? 'methodüm tres hae partes conjuncfim & pró.mifcm.~A temra.hïde:^etate-9 adow iefceiróbus .traduntur. Quam parum apta. fit haec docen-di ratio, ad conviclionem teneris animis itnprimëndam, fupra demonftravi, ipfaque res fatis loquitur. Si omnis bona methodüs requijit , ut a fimpliciori fiat inkïum, indeque ad magis compofitum progrefius; ft omnis obfcuritas, omnisque incertitudo in prima quae ad veritatem ducit, viavitanda eft; apparetl morali inftitutione inchoandum, eamque aetati atque ingenio puerorum efle attevnperandam. Ab hac autem morali inftitutione omnis exulet fcientifica, quae ideis nimis abftraétis nititur, forma; notiones virtutum, cardinalium inprimis 5 per exempla fen/ibilia tradantur ,• ejusmodi etiam exemplum intuitione monftretur , Virtutem nos felices, vitiumAnfelices reddere; atque haec omnia ad qmtidianas puerorum alio* rumque hominum aéïiones applicentur, ut experiantur fentiantque , vera efle , quae a Magiftris docentur, In ejusmodi etiam collocentur circumftantiis-, ut haec praecepta acliö'iibus exprimendi ipfis fuggeratur oecafio. Ita omnia praecepta moralia in fuccum & fanguinem vertentur, & fenfus moralis , quem omnis fupponit Religio quique folus vividrun fundat conviclionem ? mire acuetur. — Cum hoe faétum fuerit, aetasque advexerit Ra tionis diluculum; ad veritates theoreticos, illas inprimis, quas §. 3. 4. 5. recenfui, ducatur adolefcens,. atque illae.
ra-



D 1 S" P U ï A T 1 O. si
ratiociniis, h pofteriori maxime & a coups pnalibus. quzntum fieri poteft, defumtis demonftrebtur atque evolvantuiv Harum veritatum ope novum praeceptis morahbus, quibus ante imbutus fuit adolefcens,addatur Hhur , monftrando , fororio vinculo omnia haec inter fe cohaerere, & officia, quae ante ex noturd mflrd, ex focietatis conftitütione hominumqüe quotidiana obfervatione dedu&a fuerunt, è fublimiori etiam fónte 'fluere. — Jam Chnstianae Religioni praeparata eft via. Monftrari nunc poteft adolefcenti, & illa praecepta moralia, & bas veritates theoretieas prope jam duobus abhinc annorum mpUbus a Cbnfto, iiifigni inter Judaeos doclore, humano .generi magna-cum claritate & puritate fuifle tradjtas. , Hac ratione Cbriftus , quamprimum de illius Religione in Inftitutionis curfu eft quaeftio, adolefcenti fub augufU Magïftri Veritatis apparet form,1; & quantum momenti hoe ad totius Religionis Chriftianae vim habeat, quilibetmtelligit. Cum autem porro ex Annalibus facris.monftr.aturn eric J-uveni , quanta fuerit Chrifli fantiitas , quanta in omni ipfius vita praeceptorum moralium, quae aliis inculcabat , expreffio , quibus miraculis do&rmam fuam confirmaverit, quam praeclara motte illam obfignaverit &c. nae ille non potent non in eam adduci feuten.mm, peculiari Dei Providentid humano generi hunc divinum Do&orem conceiTum efle. Atque ita Optur o Reji^ionis moftrae Conditori ipfiusque Religioni fum,ma conciltata erit auëtoritas* : i ssohföob aainev
G 2 S. XXXI X.



5* DISPUTATIO.
§. XXXIX.
Quam apta fit haec inethodüs ad convf&ionem de Religione Chriftiana animis adolefcentium ingenerandam > manifeftum eft. In primo enim inftitutionis curfu Veritas potiffimum Senfu, in fecundo Ratione , in tertio denique Au&oritate fundatur; atque ita tria conviótionis fundamenta (§. 17.) conjunguntur, eaque in teneris mentibus mire corroborata faciliorem deinde juvenis, tentationibus fortioribus impugnati, reddit victoriam. Patet etiam , ordinem , quo veritates in Inftitutionis curriculo fibi fuccedünt, convicliöni efle accommodatum, omniaque aróto nexu inter fe cohaerere. Ab Experientia enim externa atque intern! fit initium, cui deinde accedit Ratio ; totumque Religionis fyftema Auótoritate corroboratur. Notari adhuc velim, in communi methodo, aucto» ritatem pene omnem cadere in paedagogos miniftrosque Ecclefiae, veritatesque credi- quia a Viris tam confpicuis9. tam eruditis, tam probis &c^ traduntur: in noftra autem (quae his credendi motivis non deftituitur,) praecipuum auófcoritatis fiindamentum efle ipfam Veritatem, atque in Cbrijlum credi , quia Veritates graviffimas ac faluberrimas humano generi annunciavit, easque fan&iffiml fu& vita expreffit. Gum etiam doéhinae veritas, argumentis historicis juncla, potiffimum fit Miraculorum probandorum fundamentum ; patet vitiofum illum vitari circulum , quo* veritas do&rinae ex miraculis, & miraculorum veritas vi» €ifüm ex do&rina demonftratur..
% XL.



0 I S P U T A T I O. 5 3 §. X L.
Haec methodns & Ignorantiae, & Incredulitatis , & eognitionis mere fymbolicae, & Errorum, adeoque plu* rimorum , quae Religionis efilcaciae fupra obflare vidimus, vitiorum eft remedium. Ignorantia enim in Religione inde maxime proficifcitur- quod obiter tantum & confufe veritatibus falutaribus perftringuntur animi (§. 13.); atqui in noftra methodo veritates illae fenfu & ratione fundantur, & jufto ordine inter fe nexae fefe mutuo fuftinent, neque una ab alterü facile avellitur, Incredu* litatis fonseft dogmatum , quae probari nequeunt s muïtitudo (§. 15.) eorumque in quibusdam Ecclefiis abfurditas (ibid.); atqui fecundum noftram methodum pauca funt dogmata , creditu necefiaria , eorumque cum fana ratione confenfus monflratur. Cognitio multorum hominum eA de caufa eft mere fymbolica, quod in pueritid atque adolefcenti^ veritates nonnifi memoriae eorum mandatae fuerunt, quodque nimis multis, iisdemque intellectu difflcilibus rebus obrutus fuit illorum animus (§. ar.);, atqui noftra methodüs omnem religiofam cognitionem fundat fenfu ac ratione, nihil difcitur, nifi quod intelligi poffit, veritatesque fucceffive & gradatim , communiqué ingenii humani fingularumque aetatura modulo convenienter docentur. Errori etiam eadem methodo, quantum fieri poteft, praecluditur via; omnia enim ad effentialem Religionis finem referuntur, omnium dogmatum ,
G- 3 omniumi



54 D I S P U T A T; I. O.
omnium praeceptorum moralium moméntum inde aeftiinatur, & Rationis, Qh cujus judicio omnis ultimo pendet veritas,) examini omnia fubjiciunturv Denique quantam a'dpravos habitus corrigendos, affetaque nioderandos efficaciarn habeat hac methodo animis inftillata Religionis cognitio , non eft quod multis oftendamus verbis. Fieri adeo vix poteft, ut adolefcens, qui fecundum hanc methodum Religione smbuitur, vitiofos ipfamque. virtutem enecantes habitus contrahat, affeélibusque indulgeat pravitatem ac malitiam cordis arguentibus: haec enim tam contraria in eodem animo nafci ac ftare nequeunt. Fieri forte poteft-, utjuvenis, aetatis ardore abreptus, pravo. que. corruptorum hominum commercio implicitus in vitia quaedam , in quae prona eft juventus, delabatur: verum illis non inhaerebit, & ceflante fenfuum tumultu tantis confcientiae Religionisque ftimulis urgebitur, ut anhelans & cum internis animi fufpiriis ad virtutem fuam, prior emque felicitatem revertatur.
% X L I.
Video, quid contra prafficam hujus methodi posfibïlU iatem objici poffit. Ecclefiarura quippe noftrarum confïitutio, Religionisque forma, quae in illis obtinet, quamque mutare noftrum non eft, pienam illius applicationem non permittit. Omnis Ecclefia habet ïibros fuos fymbolicos, fuos Catechismos , fua Cantica, publicas fuas preces, in genere, fuam Religionis cultusque formam, cui óbfervandae & fequendae paedagogi pubÜci, inprimis autem



D I S P U T A T ï O. 55
rem Miniftri Ecciefiaè funt adftricti. Longiflimeque ab eorum opinione abfum , qui omnia haec violenter evertenda , quique, ut adolefcens Chriftianus fieri poffiè, è focietate Chriftianorum cum illo excedendum efie exiftimant. Perfuafus potius fum, ejusmodi librosSs eertam Religionis formam in Republica efle necejfariam, ut novaturientia ingenia freno quodam coërceantur, minifliis Ecclefiae & paedagogis minus idoneis filum quoddam docendi fuppeditetur, populoque non defit privatae fuae pietatis exercendae copia. Uti autem in omni arte omnique fcientia eft: exemplar quoddam, quod is, qui in eê. excellere cupit, fibi propofitum habeat necefle eft; ita & in Religionis inftitutione ejusmodi exemplar idoneus formare fibi debet educator, ad quod continuo refpiciat, quodque, quantüm fieri per externas circumftantias poteft, in praxi exprimere omni ftudio allaboret. Sine dubio aetas atque ingenium adolefcentis inftituendi, nee non heus, tempus, homines, quibus circumdatus eft, pluraque alia propofitam methodum varie modificabunt atque reftringent: exiftimo tarnen, efentiale. illius, (modo fatis peritus ac dexter fit Educator atque Inflitutor,) in Protefiantium inprimis Ecclefiis obtinerï poffe* Eflentia nimirum hujus methodi in eo confiftit, ut ordine ac per gradus in tradknda Religione procedatur; ut adolefcens femper inUlligat, quae difcit; neque vocibus fenfu eaffis fuam in> pleat memoriam; ut fenfus moralis illius aeuatur; ut veritatem non unice ex magiflri auétoritate, fed expropris fuo fenfu fudque ratione metiatur; ut fuum cuique verira: v ti



S6 DISPUTATIO.
üpretium ftatuere difcat, neque dogmata, quorum exiguum tantum & remotum ad finem Religionis eft uiomentum , eodem loco habeat , quo gravisfimas veritates, quae immediate eó pertinent, & pra&icum inprimis habent momentum; denique (quod primo loco ponendum erat,) ut de hoe fine non vagam, non confufam fibi formet ideam , fed diftincle norit, firmiterque fibi perfuadeat, ad animi emendationem naturaeque bumanae perfectionem omnia in Religione Chriftiana tendere, Religionisque hujus Conditorem ideo in mundum venifie , ideo docuifle, ideo mortuum atque refufcitatum fuifle, ut voluntatem ejus faciamus , ut peccato moriamur, ut in nova vitd ambulemus, regnoque caelorum, id effe, fpirituali, folidÉi atque aetenrê felicitate potiamur. Haec omnia in qualibet Protejiantium Ecclefid patres matresque familias, paedagogi publici èVprivati , paftoresque docere poflunt adolefcentes, modo ipfi rede de Religionis Chriftianae indole fentiant, & de illius ad virtutem felicitatemque momento convióti fint.
§. X L I I.
Ipfa applicatio & particularior hujus methodi determinatio paedagogis miniftrisque Ecclefiae eft relinquenda, qui fi fint, quales eos efle convenit, tam exaéri methodi praefcriptione opus non eft., ünum addo. Quemlibet vitae humanae obfervatorem quotidiana docebit experientia , plurimos homines praeceptis Evangelii & virtutis eam ob caufam non convenienter agere, quod id
fibi



DIS P U T A T I O, 57
fb'v non-utile ejjè exijlimanU Duplex eft in hae- cogitatione error. Primo enim ejusmodi homines felicitatem fuam itnice ex utilitate metiuntur : deinde Religionem virtutemque commodis fuis terreftribus contrariam effe autumant. Primus error fatis jam irapugnatus eft ac confutatus; fed ut alten errori refutando maxima impendatur cura , eo magis velim , quo majorem illi fpeciem obita rerum humanarum fuggerit obfervatio. Verum eft , in multis cafibus aftutiam , fraudem , calumniam , avaritiam, violentiam &c. utilia videri auétoribus fuis ; re tarnen penitius infpe&a & calculo ex omni parte inito apparebit. haec vitia femper in hominis detrimentum vergere, & profperitatem , quae vitio deberi videtur, hominis vitiofi ingenio, acluofitati, labori tribuendam effe, hancque profperitatem multo majorem futuram effe , fi illud ingenium, illa aéluofitas carerent vitio. Velim igitur , ut miniftri Ecclefiae exemplis ex hiltortè, inprimis autem ex vitd qmtidiand petitis, demonftrent populo, plurimïs vitia fua in damnttm ceffiffe, vitiumque per fe nunquam divitiarum , aucfcoritatis, honorum &c. inftrumentum effe , fed ad haec bona obtinenda, fi non unicam , certe tuüjfimam viam effe Juftitiam, Prudentiam, Moderationem, Fortitudinem, & certum harum perfectionum asquilibrium. Haec fine dubio fuit Apoftoli mens aflerentis, pietatem ad omnia ejfe utikm. Haud negaverim, dari cafus, in quibus homo per vitia perque fiagitia, tanquam per gradus, ad honores afcendiffe videtur: fed sm in culmine diu ftetit ? nonne lapfu graviore ruit ? non-



5S: DISPUTAT I O.
ne in infamid mortuus eft?; &e. Atqui felicitas hominis non ex aliquot annis, fed ex toti vkl totaque ipfius exiflentid metienda eft : & fie ad Religionem fit t*anfitus „ quae nos vota & molimina noftra non ad brevem hanc; exiftentiae noftrae periodum reftringere docet,, quaequefceleratos futuri Judicii,. a jaftiffimo fanótiffimoque Numine ferendi., eomminatione terret..
§. X L I, I ü
Publica fiaec atque privata , quae indlcavimus, Reme» dia omnibus, quae forte adhuc excogitari poflunt, fun* damenti; inftar fubfternenda, ilfisque deficientibus alia vel. nullam ,, vef nonnifi exiguam efficaciarn habitura efle perfuafus fum. Unum exemplum ad; hoe probandum fuflLciat. Nullum-eft dubium , quin libri, a certis au&oribus contra Religionem Chriftianam in lucem editi incredulitati multorum hominum frigidam fufFuderint, convic. tionemque de Religione in plurimorum animis infirmaverint. Qui k Ieétione horum librorum arcendos. efle monet adolefcentes,, reétiffime quidem monetfed nifi fimul animum juvenilem contra eorundem leftionem obfirmaverit,, nihil adhuc fe egifle perfuafus fit. Accidetenim ferius- ocyus, ut in illos incidat juvenis.. Id igitur ante omma^ agendum - ut horum librorum Izdcionemjuftinere di* fcat'i. fuftinere autem eam fine detrimento poterit, fi ex noftri methodo Religione imbutus fuerit. Primüm enim. fcriptoris ejusmodi fama atque audtoritas illi non impo net, quippe. qui non au&oritati, fed fenfui fuo interno
fuae-



P I S 3P U T A T I O. 59
fuaeque Ratiom cedere didicit. Deinde omnia argumenta , quibus incredulitatis doétor abfurdos Ecclefiarum quarundara ritus, inutilia atque peftifera earum dogmata convellit, parum illius commovebunt animum, quippe qui ipfe rejicit ac deteftatur haec dogmata hasque cerimonias. Legat denique juvenis objeétiones contra ipfam Religionis effentiam tendentes ; nae hae objeétiones fortiores effe nequeunt ipfis, quibus effentiales Religionis veritates innituntur, argumentis; quae cum adolefcens non tantum memoriae mandavit, fed & meditando propria fibi reddidit; fieri non poteft, ut telis illis de conviétionis fuae arce deturbetur. y„, * '
§. X L I V.
Non praetereundum tarnen hic eft, quod a Scriptori* hus exfpeétandum eft, Remedium. Vos, vosappello, Viri doétiiTimi, quos virtutis & verae hominum felicitatis ad Religionem tuendam inflammat amor! Confundite fcriptisveftris auftorum, qui Religionem impugnant, atque impietatis venenum incautis leétoribus propinant, molimina; opponite audaciae fortitudinem, declamationibus argumenta, proterviae moderationem ac fapientiam, ignorantiae eruditionem! Ita tandem è confiicta cum erroribus & cumimpietate viólrix emerget Religio. — Tuque, o beate Virl qui poft morcem etiam fortunas tuas veritati & Religioni facras efle voluifti, cujus legato etiam hicce rreus aualiscunque pro Religione tuend3 debetur labor,
H 2 «ruere



* D I S P U T A T I Cv
fruere in beatorum fede, quos- in terris Deo dicaffi * thefauris! erefcac beatitudo tua cum fingulia fcriptis* quae a Te in lucem provocata novum Religioni' robur', novam auétoritatem conciliant; & cum qualibet- corona, quam do&iflimi atque incegerrimi Judices digniflimo. adjudicant, immortale Tuum diadema novi3 radiis colluftretur!
ANT-



ANTWOORD
van
DANIËL HOVEN
DOOPSGEZIND LEE RA AR, TE LET DEN, OP D E VRAAG DER
heeren Bezorgers
V Ai N H E T
STOLPIAANSCH LEGAAT^
WAAROM: HEEFT DE CHRISTELYKE GODSDIENST,, DIE IN ZICH ZELVEN ZO ZEER GESCHIKT IS OM DE HARTEN TOT DEUGD TE. VORMEN, ECHTER. DIE UITWERKING SLECHTS IN WEYNIGE VAN DESZELFS BELYDERS? EN. WELKE ZYN DE ZO OPENBAARE ALS BYZONDERE MIDDELEN, WAAK DOOR DU KWAAD , ZONDER GEWELD TE GEBRUIKEN, KAN VERBETERD WORDEN?






Pag. 63
ANTWOORD
o p i* e vraag d e r-
H E E R E N B-E ZORGERS: v a NT het
STOL P I A A N S C H L E G A, A T :
WAAROM HEEFT DE CHRISTELTKE GODSDIENST, DIE "„ IN ZICH ZELVEN ZO ZEER GESCHIKT IS% OM DE HARTEN TOT DE DEUGD TE VORMEN,, ECHTER"„ DIE UITWERKING SLECHTS IN WEINIGE VAN' "„ DESZELFS BELTDERS? EN WELKE- ZYN DE"„ ZO OPENBAARE ALS BTZONDERE' MIDDELEN, WAAR DOOR DH1KWAAD\ ZONDER ' GEWELD TE GEBRUIKEN, KAN VER,„ BETERD WORDJEN?:
Bs rnenschlievende en goedhartige onderzoeker van den zedelyken ftaat des mensehdoin, altoos geneigd om het befte van zyn mede* menfchen te denken, en hunne zeden en leef» wyze van de gunftigfte zyde te befchouwen, zal lig*-
*3P



64 VERHANDELING.
lyk overhellen, om dien ftaat in een zo voordeelig licht te plaatfen, dat hy de opgegeven vraag byna als ontydig aanmerkt, en befchouwt als meer of min gegrond op het by hem gehaate ftelfel der zulken , welke hy brandmerkt met den naam van zwartgallige, en, of door zwaarmoedigheid van aart, of door overmatig ftrenge gevoelens omtrent de Chriftelyke Zedeleer, verbyfterde menfchen, het Stelfel: „ dat de wereld, en bepaaldelyk de Chris3, tenwereid, langs hoe boozer wordt,"
Indien ik ondertuffchen het geluk hebbe van het waa. te doel, en den echten inhoud der vrage, wel te treffen begunftigt zy noch het eene noch het andere dezer twee tegen overflaande gevoelens, en kon even zo wel te pis komen, wanneer men het ftreelend denkbeeld voedt [ dat de wereld zedelyk beter , als wanneer men het treurige gevoelen omhelft, dat zy langs hoe boozer wordt. Ik zal my hierom niet infpannen tot het befliflen van dit moeilyk gefchil, waar m mifTchien, gelyk in zo veele gefchilftukken , de waarheid tulTcben beide fchuilt, maar my vergenoegen met aan te merken, dat alle'de redenen, welke men te berde brengt voor het eerfle f*) op het hoogft niet meer bewyzen , dan dat de wereld over t geheel verftandiger en befchaafder wordt ; —. ter-
wyl
derd?st!SZie 1 *fT f Verhandeli"S <** dit Onderwerp ï„ het Rotterdam mtgegeven, bladz. 243-j90. *



VERHANDELING; b*S
wyl men van de andere zyde dikwyls te verre loopt in het -verheffen van den Zedelyken ftaat des eerften , en het vernederen van dien des hedendaagfchen Chriftendoms, en met dit alles , indien alle de bevvysredenen onpartydig overwogen, en de omftandigheden der tyden wel in aanmerking genomen worden, alleen doet blyken , dat de Chriftelyke Godsdienft op verre na niet al dien voordeeligen invloed heeft op de harten en zeden der belyders in 't algemeen, welken men, in't afgetrokken befchouwd, zou verwachten van eenen Godsdienft, wiens uitftekende gefchiktheid ter verbeteringe en heiliginge der gemoederen en zeden zo blykbaar, en in vorige Verhandelingen zo uitmuntend bewezen is. Immers hoe gunftig men ook wil denken over de tegenwoordige gefteldheid der -zedelyke wereld , zelfs by vergelyking met die van vorige eeuwen, —. men zal even min konnen ftaande houden , dat zy ten volle beantwoordt aan de verwachting, welke eene afgetrokkene befchouwing van den Chriftelyken Godsdienft ons zou doen voeden, — als dat men aan den anderen kant, fchoon ook met het zwaarmoedigft hart op dit zelfde onderwerp denkende, zal konnen ontkennen, dat aan die verwachting hier en daar worde voldaan; van wederzyde moet men toeftaan, dat de uitwerking van dien Godsdienft, hoe gefchikt om de harten tot deugd te vormen , Hechts in weinige van deszelfs belyders (naar evenredigheid van hun groot getal) alle die kracht oeffent, — en dat dus de opgegeven Vraag des te meer te pas komt, naar gelaDg men in deze verlichte
I eeuw,



■m ÖT ft R K rAr ;H 'D' ET 1.fI W ^&
eeuw ,. by vergelyking van verfcheidene voorgaande, fterker gevorderd, is in het kennen en befchouwen van de voortreflykheid der Euangelifche Bedeelinge, en derzelver juifte inrichting ter hervorminge, varheteringe g en heiliging© van het tnenschdortk.
Niet minder duidelyk, ondertuffchen als ik begreep-,, dat de möeilyke Vraagnopens de daadlyke verergering, of verbetering der wereld, ja der Chriïlen wereld, hiér geheel niet in aanmerking behoefde te komen, verdreef ook eene aandachtige overweging der geheele Vrage , vooral na vergelyking van het tweede in verband met het eerfte lid derzelve , allen twyffel, of hier ook gedoeld; wierd op eene bovennatuuflyke oorzaak van dit kwaad,— óp dèn wil van den Vrymagtigen Opperheer, —. of op fle reden , waarom de Voorzienigheid dit kwaad, dezegeringere uitwerking van den Chriftelyken Godsdienft op: èb haften der belyders,. toelaat,, en. door geene krachtdadiger middelen verhoedt.. Dit tocli zou ook in den grond uitkomen op het onderwerp der Vrage-,, in 1783., beantwoord, en Hechts een byzonder deel zyn dier gewigtige zwarigheid , wier oplosfing' toen zo- veele beSwaame pennen- bezig hield ; —— en dus beflöot ik te meer, dat ftuk, zo wel als alles, wat betreft de byzondere werking der Godlyke Genade op de harten der menichen , te moeten voorbyzien , en beft te zullen dóen aan het doel der tegenwoordige Vrage , door de oorzaak van het bedoelde gebrek op te 'fpeuren in de ge■Wheid der Chriftelyke Kerké ft "t gemeen, en in die
der



VSRHANDELIN Gl' c7
-der verftanden en harten van de beJyders in 'e byzonder, en ook van daar, en daar tegen, de middelen op te geven.
Dan in dezen kon ik my niet vergenoegen met het aan■wyzen der algemeene oorzaken van zedelyk bederf, onder het menschdom in 't gemeen, of by de Chriftenheid in 't byzonder. Door het eerfle zou myne Verhandeling welligt een Godgeleerd gefchilfchrift worden , ftrydig (zo verre ik meene) met de algemeene bedoeling der Uitfchryvers; en het laatfle is zo uitmuntend behandeld m de alom bekende en roemwaardige Verhandeling van dei; Heere J. F. Oostervald over de oor [prangen vm bet verderf , dat tegenwoordig onder de Chriflencn beerscbt; dat ik my niet in Haat bevinde iets te zeggen, 't geen door dien grooten Man niet uitmuntend, ja misfchien veel beter gezegd is; en ik fchame my niet fe belyden, dat ik de Verhandeling, by het fchryven der myne, als ten handboek genomen, en met nut gebezigd hebbe ; voor al het tweede deel derzelve, waar op ik my , om niet te lang te worden, meer dan eens zal beroepen in het beantwoorden van het tweede lid der Vrage; fchoon ik teffens niet gefchroorad hebbe fomtyds van dien waardigen Man te verfchillen, vooral ten aanzien der menigte van bronnen, waar uit hy de oorfprongen van het verderf afkoniftig achtpogende (leeds bedacht te zyn op het vermyden van een gebrek, 't welk zo ligt in onderzoekingen van dezen aart plaats vindt; dat namelyk de redenen in een Cirkel loopen, en wenfchende zo veel
I 2 mo-



<S VERHANDELING*
mogelyk ééne bepaalde hoofd—oorzaak op te geven > die byzonderlyk den Chriftelyken Godsdienft eigen, was, en, redelyker wyze , geéne nadere vraag nopens andere ooc zaken van die oorzaak overliet. Hierom ben ik alle die algemeene oorzaken van Zedeloosheid en Ondeugd als voorbygeftapt, welke zulks even zo wel geweeft zyn ia de tyden van Adam , Noacli, Abraham , Mofesen vervolgens ,. als na. de ftichting van den Chriftelyken Godsdienft,. en bepale my nu* om,, ingevolge den tweeledigen inhoud der Vrage
Eerst dat gene op te geven , t welk ik aanzie als de groote oorzaak., waarom de Chriftelyke Godsdienft- die in zich zeiven zo zeer gefchikt is om de harten ter deugd te vormen % echter die. uitwerking flechts, beeft in weinige van deszelfs beladers.
En ten anderej* eenige zo openbaart\al& byzondère middelen ter proeve voor te dragen, waardoor dit kwaad % zonder geweld te gebruiken , kan verbeterd wordem
EERSTE HOOFDDEEL.
(a> Alle wetenfchappen enkunften byna hebben drt gemeen met den Godsdienft, dat men daar omtrent veeftyds reden vindt, om te klagen over de geringe uitwerking der verftandelyke befchouwing op de betrachting. De algemeene- reden hier van is de meerdere moeilykheid der featfte boven de eerfte ; waarom 'èr andere en fterkere beweegredenen nodig zyn, om de menfchen te brengen
tot:
m



VERHANDELING. ó>
tot het betrachten, dan die; welke genoegzaam 2y»> om hen te bewegen tot het najagen dier kundigheden, wefke alleen door betrachting van eenen heilzaamen invloed zyn, of konnen zyn, op hun eigen geluk en dat van andere menfchen. De eerzucht alleen is dikwyls fterk ge^ noeg, om den mensch tot een kundig befchouwer te maken , maar en deze en alle de andere deelen van die afc gemeene dryfveer der menfchen, het eigenbelang, fchieten veeltyds te kort, om dat ze dikwyls tegen elkander aanwerken , en den mensch fomtyds even zo veele hinderpaalen als hulpmiddelen opleveren in het daadelyk behartigen van zyn gelük. Daar wordt dèrhaïven eene by uitftek fcherpe prikkel vereischt, die de eigenliefde ba* ven alles moet treffen , en over alle ftrydige lokaazen voor den zelfslievenden mensch moet zegepraalen, zal hy zich boven alles bepalen tot het betrachten der by hem gekende middelen tot een zeker goed. Is die prikkel fcherp genoeg, dan zal eene mindere mate van vordering in kennis hem veel verder brengen in de betrachting dan iemand, die, met een zeer geoeffend verftand~, dien aandrang mift. De flecht opgevoede of onvatbaare knaap, die honger heeft, of de flagen van ouders of' meefters vree ft , of een by; uitftek hoog belang ftelt ihde gunft van weldoende vrienden , of een bemind voorwerp zoekt te behagen en tot zyn wensch te krygen, zal dikwyls in korten tyd meer en beter kunffwerk voor den dag brengen dan hy, die, geen geld behoevende , zich' als uit loutere liefhebbery in die kunft oeffént, fehoon der
I 3. laats-



7$ VER H A N DELIN G.
laatfle den eerften verre te boven gaa in de befehouwlyke kennis.
Wanneer we nu deze algemeene aanmerkingen nader toepaflen op ons onderwerp, zullen wy zien , dat de uituiuntendfte Leer, iioe zeer gefehikt-, om de harten ter deugd te vormen, van geene gewenïchte uitwerking zai zyn op derzelver belyders of uiterlyke voorflanders, ten zy er iets is , dat de eigenliefde byzonder opwekt, en dus niet alleen de aandacht trekt ter bewonderinge, maar ook het hart beweegt ter betrachtingeeen middel krachtig genoeg om alle andere middelen , waar door dezelfde dryfveer in den mensch gefpannen wordt 3 krachtloos te maken, altoos te overtreffen. Vergeefsch nu zal men in dit geval , een zodanig alles overwinnend middel' «ene beflisfchend treffende prikkel, zoeken, zonder zyn toekeer te nemen — tot eenig Godlyk gezach, 'c welk ons verzekert van de uitvoering der beloften en bedreigingen , waar mee de Leffen en Wetten geftaafd worden, — tot het gezach eener Godheid, wier gunft 0f ongunft men bezefc, dat alle andere voor- of nadeelen te boven gaat.
Van hier , dat de grootfte Wetgevers der Heidenen, de Cretenzer Koning Minos , de Stichter der regeering van Lacedsmon Lycurgus, en de Roomfche Numa, alle ■op de eene of andere wyze voorgaven , met de Godheid gefproken , en van dezelve het gezach en de wysheid ontvangen te hebben, waar mee zy hunne wetten voorfchreeven; en mogelyk wilde Cicero ruim zo veel deze
waar-
mm



VERHANDELING. 71
waarheid, als die van het algemeen geloof der menfchen in eenige Godheid , bewyzen , wanneer hy zegt: (*> ,, dat 'er van zo veele dieren als 'er in de wereld zyn T „ geen is buiten den mensch., dat eenige kennis heeft „ aan God, maar ook geen volk onder de menfchen, dat „ niet weet, dat zy eene Godheid nodig* hebben , al
fchoon ze ook niet mogen weteng welke zy behoo„ ren te eerbiedigen.
Wie is onbewuft, hoe krachdoos, hoe zwak altans* de befte leiTen der befte Wysgeeren geweeft zyn, om eenige hervorming te wege te brengen in de verftanden,. en vooral ook in de harten-, van het gros hunner- tydgenooten ; ja hoe zy, indien ze al zelve eenigzins, uitmunt* ten in hunne zeden, de befte hunner Leerlingen wel verftandiger , maar over 't geheel weinig of niets beter deeden worden dan derzelver Tyd;- en Landgenooten,. onder welke zy een naauwlyks noemenswaardig getal uitmaakten! waarom ook Plato , den Godsdienft erkennende voor den grond aller goede regeeringe in zyrr. Gemeenebeft , ieder verftandig Wetgeve» na, de Godfpraaken
henen wyft. (t) . ,
(b) Maar waar toe ons langer- opgehouden met de gevoelens van menfchen, die, hoe zeer aandringende op de noodzaaklykheid vaneen Godlyk gezach, geheel ver-
by-
(*) De Leg. L I, i». (j-) L. I V, en VI.



pa VERHANDELING,
byfterd waren in, of altoos niet te voorfchyn durfden komen met, hunne denkbeelden van den éénen waaren God? Deze, hes volmaakt wys Opperwezen , toonde van den beginne der wereld, dat de menfchen ter deugd gedreven moeten worden door zyn gezach, en dat de verwagting zyner gunfl of de vreze voor zyne ongunfl de prikkels moeten zyn , om hen dien weg te doen bewandelen, welke in der daad gefchikt was tot hunne waare gelukzaligheid, maar niet altyd de-meelt aangenaame voor hunne zinlyke lullen en dierlyke neigingen.
Niemand zal zulks ontkennen van de Aartsvaderlyke Bedeeling , daar de gewyde gefchiedenis van Adam tot Mofes met bewyzen hier van is opgevuld; niemand vooral zal zulks in twyffel trekken omtrent den Mofaïfchen Godsdienft of Godsregeering over Ifraël ; — maar misfchien zal men my hier te gemoete voeren , dat dit onfr zach verwekkende ook juifl het onderfcheidende was tusfchen deze en de laatfte en volmaakfle Bedeeling des Euangeliunjs, waar/onder de vreesbarende Wet van Mofes plaats moeft maken voor de niet dan Liefde ademende Leer van Jefus. -Doch deze aanmerking zou van gewigt zyn, indien ik alleen de vrees voor flraf en niet de hope op belooning voorftelde als den nodigen prikkel ter deugd; — of, indien ik het ontzach voor den Wetgever , 't welk ik voor het algemeen nodige vereischte houde, om eenige Leer van kracht te doen zyn op de gemoederen der menfchen,'bepaalde als een enkel bevend bezef van deszelfs oppermagt en grootheid, en niet als
eene



VERHANDELING.
11
«ene bewonderende hoogachting der voortreflyke deugden, daden, en eigenfchappen van den Wetgever; waar in de liefde ruim zo veel deel heefc als de vreze; dit juift is het onderfcheidend kenmerk van den met de Genadeleer befchonkenen Chriften in tegenftelling van eenen onder den Tuchtmeefter levenden Ifraëller; ja het groot onderfcheid tuffchen den , nis dienflknecht, lydlyk gehoorzamenden Jood, en den door liefde gedrongenen, en als een Kind van God vrywillig deugdoeffenendep. Chriften.
Waarlyk, wy behoeven, dunkt my, geen ander bcwys voor de noodzaaklykheid van een diep ontzach jegens den Stichter van onzen Godsdienft, «n wel van een zodanig allerredelykft, uit hoogachting geboren, en door liefde vertederd , ontzach , als 't welk ik zo even voor het onderfcheidend Kenmerk van den Chriften opgaaf, dan de Godlyke handelwyze vóór en by de zending van zynen Zoon op deze Wereld, zo wel als met dien Verlofler zeiven , en by den Staat van vernedering hier op aarde, en by zyne verhooging in den Hemel. Waar toe anders zo vroege, zo veele, zo dikwyls herhaalde, zo grootfche, zo treffende Voorzeggingen? — Waartoe zo veele wonderen by de koraft en geduurende het verblyf van Jezus op deze wereld? — Waar toe de zo duchtig geftaafde opwekking uit den dood, -— De zo blykbaar door 't gebeurde op den Pinkfterdag en door de daar op gevolgde wonderdadige voortplanting van het Euangelie beveiligde verheerlyking van Jefus in den Helt me*



74 VERHANDELING.
mei — de zo fterk in 't oog flralende ftraf van het Joodfche Volk over het verwerpen van den Mesfias r en zo veele andere blyken van de Godlykheid, grootheid*, magt
en het gezach van den Wetgever der Chriflenen?.
Was het niet, behalven andere gewigtige redenen,, ook inzonderheid , om dat ontzach voor Hem by den aanvang te verwekken, en voorts in de harten aan re kwee* ken en te verflerken , zonder 't welk alle verflandlyke overtuiging van het redelyke ,. fchoone, en beminlyke krachtloos is om den mensch eenen indruk te geven van zyne verpligting; den zondaar te brengen tot kennis zyner elende „ en door diepe bekommering te dryven ter hartlyke omhelzing en daadlyke betrachting.; in, één woord y om deugdzaame gemoederen te vormen en een heilig volk te voorfchyn te brengen.. ?
Wanneer we de Euangeliiche Gefc.hiedfchriften raadplegen , en de brieven der Apoftelen met een oplettend oog doorbladeren ,. zullen we byna overal vinden aangedrongen op dat ontzach , dien hoogachtenden, eerbied voor Jefus den eeniggeborenen Zoon van God', als zodanig hier op aarde betoond door Woordenen Werken , bewezen de Zoon van God te zyn uit de opftanding der dooden., en ook daarom zo dikwyls en met zo veel nadruk gepredikt als van God uitermate verhoogd, met al le magt in Hemel, en op aarde begiftigd, en gefield, om eens als Rechter te komen, om levenden en dooden te oordeelen. Dit ontzach wordt op zeer veele plaatfen bedoeld daar gefproken wordt van geloven, van booren, van
in



VERHANDELING.
75
hi Jefus te blyven , voor Bern te leven, in Hem te wandelen en dergelyke uitdrukkingen meer ; zo lang dit ontfcaeh zuiver, levendig en heerfchend bleef in 't eerlik Chriftendom, had de Chriftelyke Godsdienft zo veel, zo niet meer , invloed op het hart en de zeden der belyders, als men redelyker wyze van denzelven kon verwachten by menfchen, die grootdeels zo zeer bedorven geweeft waren in verftand en zeden , als het gros der eerfte Chriftenen vóór hunne aanneming van het Euangelie.
Hoe blykbaar is de zorg der Apoftelen voor alle vermindering van dit ontzach; hoe yvcrig fchryven en fpre. ken zy , wanneer 'er in hunne tyden reeds gevoelens ontftonden, welke aanleiding gaven ter verzwakkinge of verdoovinge dier liefderyke hoogachtinge van den Heere jefus, dier dankbaare erkendtenifie van 't geen Hy gedaan en ondergaan had, en dier verhevene denkbeelden van zyne tegenwoordige grootheid, magt, en invloed op ons geluk in tyd en eeuwigheid, welke met elkander de nodige deelen zyn, waar uit het door my bedoelde ontzach beftaat. Verfcheidene brieven van Paulus , en vooral ook de eerfte brief van Joannes, konnen hier genoegzaame bewyzen opleveren; en, wanneer we het oog flaan op de Gefchiedeniflen der Kerke in volgende eeuwen , zullen we middagklaar ontdekken, dat de gezegende uitwerking van den Chriftelyken Godsdienft op de harten der belyders toenam of daalde, of liever evenredig, helaas! verminderde en verzwakte, naar gelang dit
K a be-



Y$ VERHANDELING.
beginfèl verzwakt, — verbafterd, — verplaatft, — of verwaarloosd werd.
Het is eeniglyk dit beginrel', *t welk de~ natuurlykebron was dier bewonderenswaardige ftandvaftigheid en onbeweegbaare kloekmoedigheid , waar in de eerfte Chriftenen zo zeer uitmuntten. De levendige gevoelensvan dankbaarheid aan , en de gevoelige overtuiging der grootheid van, Jefus hunnen Heer, bliezen hen moed en; kracht in , om zich aan allerleië moeilykheden te onderwerpen, allerleië pynigingen door te ftaan, en zelfs den dood met blydfchap te gemoete te treên, daar ze wiften,. wat Jefus voor hun geleden had, en Hem, — fchoon al' niet zo klaar als de eerfte- Chriften - Martelaar Stepha* nus, — echter fterk genoeg , met het oog des geloofs, zagen zitten aan Gods rechterhand, en wiften, dat een lafhartig verzaken van zynen Godsdienft, — de eeniga weg om dk- lyden te ontwyken, — niet dan van de allerakeligfte en rampzaligfte — maar dat een ftandvaftig belyden en voorftaan van denzelven , ook tot in den dood, niet dan van de allerheuchlykfte en heilrykfte ge* volgen wezen kon.
(c) Ik weet wel, dat 'ér zyn> die zelfs de Apoftelen en andere Martelaars ook. van de eerfte eeuw met overgelovigheid betichten 9 en het meerder deel van dit alles zeer gereed toefchryven aan de kracht des bygeloofs; ja mogelyk zullen deze my uit het gezegde meer of min verdenken van een e enigzins te gunftig denkb eeld ttatrent die inderdaad haatlyke en fchadelyke vyandin van.
allen:



VERHANDELING, 77
allen redelyken Godsdienft, de overgelövigheid. Maar,, wat betreft de yverige deugdoeffening, uitftekende heiligheid, en vooral ook de lydzaame ftandvaftigheid der eerfte Chriftenen — indien men al kon bewyzen, dat daar iets onderliep van de magt des bygeloofs,- dan nog; zou ik, ten dien aanzien , met weinig verandering, de woorden konnen overnemen van den uitmuntenden Nm-' m e i ü r omtrent de daad- van Jephtha ( *}) „ Dit toege,,. liaan zynde, is my,. in eenen tyd, wanneer het gros> „ des menschdoms ten hoogden bedorven was, een zo„ danig foort van bygeloof, welks gevaarlyke tyranny ik 5, anders zeer wel inzie, altyd nog in eenig opzigt aange« „ naam. Men heeft als dan hoop-, dat de verkeerde
loop, welken het geweten door misverftand.neemtr
eerlang zal verbeterd worden* 'v En het is byzonder op deze Martelaars toepaslyk, 'c geen deze Schryver een weinig vroeger van Jephtha zegt: ,, een ligtvaardig man,
zonder eenigen indruk van Godsdienft ,. zou 2so ge„ moedlyk niet gehandeld hebben."'
Een te groote en overdrevene af keer van het bygeloof was meermaalen een fchadelyke? bron van ongeloof, dit was reeds zo in de dagen vam Plutarchus, die de' handelwyze der zulken, welke het bygeloof pogen te ver-
dry-
(*) Ckaratlcrkunde van den Bybtl- ade Deel a<Je Stuk b1. f27. dér ïsïederd. Vertaling.
K3



78 VERHANDELING.
dryven door het ongeloof te voeden, vergelykt met die van iemand, welke om de Struikrovers en wilde dieren te fchuuwen , zich begeeft op eenen berg vol akelige fteilten, en loopt op den glibberigen rand van eenen gapenden afgrond. £*)
Verre zy het ondertuffchen van my, dat ik het bygeloof begunflige, of altoos min fchadelyk achte voor dea burgerfland .dan het ongeloof. Neen zeker] ik gelove, dat het iaatfle nooit zo veel fchade gedaan heeft, of natuurlyker wyze kan doen aan den Godsdienft der menigte als het eerfte ^ al ware 'het Hechts om deze twee redenen : verft., dat het ongeloof nooit zo algemeen was, en waarfchynlyk nooit worden zal ; — -ten anderen, dat men door het beftryden van het ongeloof meefl al rechtftreekfchen dienft doet aan de redelykheid van onzen Godsdienft , terwyl het Bygeloof verder kan voortflaan — en de menigte inwikkelt in een reeks van ge-fchillen, waar door de hoofdzaak uic het oog verdwynt.
Dit houde ik inzonderh eid onbetwiftbaar met opzicht tot het gebrek aan behoorlyk ontzach , 't welk ik na reeds genoeg liet blyken , dat ik aanzie voor de groote oorzaak van het kwaad , waar over de vraag ons doec handelen. De verplaatfmg van dit ontzach op mindere aroorwerpen was de bron van bygeloof en te gelyk van
het
(*) Vide FlutaickVm trt& lart}*!/*. in fine.



VERHANDELING. 79
het verval des waaren Chriftendoms. Men leze Hechts de drie eerfte Hoofdftukken van den eerften Brief aan de Korinthers 5 om te zien dat dit kwaad zich al vroeg onder het Chriftendom verfpreidde , terwyf de Heiige Paulus zich met eenen belangloozen yver daar tegen aankant 5 en zyn eigen gezach 9 zo wel als dat van Petra* en Apollos, als vernietigt,, om dat van Chriftus te handhaven en te verdedigen..
Ondertuffchen is het niemand, die eenigzins ervaren is in de Kerkgefchiedeniffen onbekend , dat dit kwaade zaad allengs wortel, fchoot. r en nd der Apoftelen tyden langs hoe weeliger groeide;. Ik fchroome wel niet te beweeren , dat men in den beginne die groote Mannen , welke als Heiligen in de Kerk fchitterden, cm. den wille eh ter eere van Chriftus eerbiedigde, —— ja. ifc gelove gaarn, dat zelfs de eerbewyzen aan het Kruis-, aan Maria , en andere uiterlykheden in den, aanvang eenen z iveren en eenvouwigen oorfprong hadden in de zucht, om het ontzach voor Chriftus zei ven uit te drukken •— aan te kweeken en levendig tehouden, —- maar,, fcKoou. de menschliefde my verbiedt „ zulka algemeen te ontkennen omtrent de volgende tydènv Is het echter onlochenbaar, dat het groote gros der belyders eerlang geheel werd afgevoerd van het ontzach voor Chriftus zeiven,. zich vergaapte aan de zinnelyke voorwerpen , —. als 't ware aan de Dienaars bleef hangen , zonder om den Heer, — aan de uiterlyke tekenen, zonder om de betekende



go VER.HANDELIN G.
de zaak — te denken.; (*) en dat Heerschzucht, lift, en dwinglandy haaren verfoeilyken rol (peelden , om zich van dit inwortelend kwaad te bedienen, de bygelovige menigte te leiden, werwaart men wilde, of anders door de fcbriklykfte of laaghartigfte dwangmiddelen te noodzaken 9 tot eene geheele ontaarting en verbaftering van het echt, eenvouwig, wezen der Chriftenheid, een blind ontzach te prediken voor het geen men de Kerk noemde , voor menschlyke Inzettingen en Geloofsleuzen ; en dus de plaats van het redelyk ontzach voor den grooten Koning en Stichter der Kerke Jefus Chriftus geheel in te nemen in die harten y welke, door beter onderwys in het verftaod voorgelicht, anders müTchien
door-
(*) Ik kan niet voorby hier het volgende van den Hr. Brydone ten bevvyze aan te halen uit zynen 277?^ Briefvan Sicilien en wel omtrent Palermo. „ Ik durf zeggen , dat, voor één.gebed, 't welk aan God Almagtig ge„ daan wordt, zy, (St. Roi'alia) 'er ten mintlen honderd ontvangt, Ik „ merkte dadelyk op met hoe weinig eerbied zy de kapellen voorbygingen., „ aan God toegewyd ; zy verwaardigden zich nauwlyks, hun hoofd een «• weinig te buigen.; maar, v/annéer zy omtrent die van hunne 'begunftigde „ Heiligen komen, buigen zy tot aan den grond. — In der daad zy geven „ hun den voorrang in de mcefle gelegenheden, niet in openbaare omuie»i gan§en of dinSen i di« d°or het gebruik geregeld zyn; dit houden zy „ voor onbetaamlyk , maar in hunne byzondere zaken, geven zy de eer „ doorgaans aan den Heilig, en zelfs in hunne opfchriften op Kerken en n Kapellen — wanneer dezelve aan God Almagtig en [effens aan eenen „ byzondere Heilig zyn toegewyd, — hebben zy dikwyls den naam van „ dien Heilig vóór dien van God gefield^ by voorbeeld: Sancto U„ nüario ■& Oso T. O. Maïijio.



VKRHANDELI N Ö. 8t
doordrongen zouden geweeft zyn met een diep ontzach voor dien verheerlykten Verlofler, en eenen ftandvaftigen yver in het betrachten zyner geboden.
Wanneer we de Gefchiedverhaalen, die nog voor handen zyn, omtrent de Waldenfen en andere eenvouwiger en zuiverder geblevene Chriftenen, vergelyken met het geen in de zogenoemde heerfchende Kerken , beide Griekfche en Roomfche, en by derzelver afhangelingen gebeurde, zien we duidelyk, dat deze verplaatzing van her. ontzach de groote oorzaak was van het bederf der laatfte , en dat de eerfte over het geheel zo veel te zuiverder bleven , naar gelang zy te minder waarde ftelden in menfchen en menschhyke leeringen, en te ftiptervolhardden by de eenvouwige Leer van jefus Chriftus en het ontzach voor zyne Wetten.
Maar myn bellek verbiedt my breeder op te halen, waar aan het in vroegere Eeuwen haperde, of uit te weiden over het ltftig gebruik, 'c welk een verleidende Moliammed gemaakt heeft van dit toegenomen kwaad onder het Chriftendom; terwyl hy zelve allen mogelyken zorg droeg , om onder zyne navolgers een zo aanhoudend ontzach te bewaren , als menschlyke magt en de liftige kunftgreepen van den Bedrieger konden bewerken , en met zo gelukkigen uitflag bewerkt hebben, dat men zich byna even zeer moet verwonderen over de groote ftiptheid der Mohammedaanen in het gehoorzamen zyner wetten , en het daar in docrftralende aanhoudend orït"ach ja den hoogen eerbied voor hem zeiven, als her.
L



6* VERHAMDELIN G*
tegengefteide in de Chriften Kerk verwondering en bejam» mering verdient. Schoon het teffens zeker is , dat deze Bedrieger hier door zyne navolgers afleidde van den eerbied voor den éénen waaren God, hoe fterk hy ook voor dezen fcheen te yveren;, zyne navolgers denken tienmaal en honderdmaalen aan hunnen Profeet, tegen dat zy éénmaal aan God denken, 't welk te nadeeliger is, om dat die gedachten niet natuuriyk en niet zo geheel onaffcheidbaar aan elkander verknocht zyn „ als de gedachten aan Chriftus natuuriyk, en. onaffcheidbaar verknocht zyn met die aan den Vader, welke hem gezonden heeft, by de echte Chriftenen.
Doch, my erinnerende, dat de Vraag ons voornameJyk wyft op onze dagen , vertrouwe ik, te zullen voldoen met kortlyk. te doen zien, dat ook nog de geringe invloed van den Chriftelyken Godsdienft op het hart en, gedrag der belyders ten grooten deele, zo niet geheel 5. te wyten is aan het verplaat/en, verzwakken,, en verwaarhozmt van het te voren omfchreven redelyk ontzach voor den grooten Stichter Jefus Christus.
(d) lk noeme eerst het verplaatfen; want dat ditkwaad door het inderdaad heilryk werk der Hervorminge niet geheel is uitgeroeid , getuigen niet alleen nog veele Landen, daar dezelfde Heerfchappy, die de zogenoemde. Plaatsbekleders van Jefus op aarde weleer geveftigd hebben, nog meer of min kracht behoudt,, maar men vindt, zelfs onder de zulken die den naam van Hervormden dragen,, wel eens enkel de gedaante veranderd r,
maarr



VERHANDELING.' $§
maar niet het wezen van dit gebrek verbannen > en ik fchroome geenzins te zeggen, dat 'er ook by dezen gevonden , ja miffchien zeer veele gevonden worden, by wien al het Godsdienftig ontzach, 't welk zy bezitten, een louter ontzach is voor de leer der Kerke, niet als de Leer van Chriftus, van den nu in den Hemel verhoogden Jefus , maar als de geloofsbelydenis hunner Voorouders, als het gevestigde Leerftelfel van aanzienlyke Kerkvergaderingen , als de leer van beroemde Mannen onder de Hervormers, of als het gevoelen van welligt inderdaad Eerwaardige, maar in dezen veel te hoog geëerbiedigde, Leeraaren. Niet zelden doet hier de buitenfpoorige hoogachting voor zekere Stellingen, de yver voor fommige Kerkgebruiken, of de ingenomenheid met eeni* ge uiterlyke vertooningen , nog even het zelfde kwaad, dat weleer of elders de Maria's beelden, geëerbiedigde reliquiën , het aantal van Heiligen, en wat al meer, toebrachten — namelyk, — dat, de harten hier meê ingenomen , alle de eerbiedige aandacht opgeüurpt, of altans de ziel 'verwyderd wordt van dat groot en waardig voorwerp van des Chriftens ontzach en eerbied, Jefus Christus • ook de gefchillen en het yveren voor byzondere gezindten behooren onder de afleiders, die de werkftof wegnemen en vruchtloos verfpillen.
Dan behalven dit verplaatfin , gewaagde ik ook van een verzwakken en een verwaarloozen, ook op zich zeiven en uit andere oorzaaken als de verplaatfmg. Men -kan immers niet ontkennen, dat men over 't geheel m de
L % laSt*



§4 VERHAND. EtI N G;
laatfte Eeuwen, ja ook in deze als ao-zeer verlicht ge* roemde Eeuw , byzonderst onder hen, die zich Proteftanten noemen, meer, naar evenredigheid altans meer, menfchen vindt zonder eenigen Godsdienft-, zonder eeni* gen-, zelfs uitwendigen r yver voor denzelven , dan inde Kerk van vroegere dagen;
Hier van meene ik de eerfte en voornaamftè oorzaak* te moeten zoeken in de zucht om byzonder te wezen , die, ten deele door trotschheid en waanwysheid , ten deele door eene te onbepaalde hoogachtingvoor de kracht der menschlyke reden in den Godsdienst, gevoed, de moeder wordt van dien overdrevenen of buitenfpoorig driftigen afkeer van het bygeloof, van wien ik ftraks gewaagde , en die natuuriyk den weg baant tot twyfelaary en ongeloof, verbannende, te dikwerf in veele gevallen met de misbruiken ook veele nuttige gebruiken en heil-" zsame hulpmiddelen; Ik. gelove wel, dat men.dit-niet altoos moet toefchryven aan een opzetlyk kwaad oogmerk in debeftryders van het ongeloof^ maarifomtyds altieen aan te weinig menschkunde en omzichtigheid, fomtyds ook daar aan, dat hunne eigene verhevene vordering en verlichting in verftand hen niet toelaten te zien, hoe ligtelyk menfchen van. minder doorzicht misbruik konnen maken van hunnen yver — hoe. veele, zo niet het grooter deel der menfchen meer zinlyk geleid moeten worden en meer, ook in het uiterlyke, treffende hu!p.T middelen van noden hebben ; — dat ze te weinig bezeffen-, hoe zeer. onveilig, het is voor veelen, zich te
ftel-



V È R H A N D E E I N G. 1$
.■ Héllen in eenen- ftaat van twyfeling, alle vooroordèelen' aan een zydè te zetten , en dan zuiver op te gaan redekavelen te" weinig bezeffen , dat het groote gros der menfchen-getroffen moet worden doorplegtigheden, welke de verhevenfte verfïanden miflchien zouden konnen miflen, en voot zieh zei ven, buiten hunnen" invloed op anderen befchouwd , fchuldloos en fchadelöos zouden. Konnen achterlaten; — eindlyk te weinig bezeffen, hoe veel gevaar zy loopen, om, onder het te keer gaan van het bygeloof, weder een nieuw foort van bygeloof te teelen , onder de'zodanige hunner aanhangers, die, gêi ftreeld door liet niéuwe en byzondere Runner léeringen3, dezelve in uiterften voeren „de meesters verre voorbyloo* pen, en , met niet -wel een vierde vanderzelver verbanden zonder derzelver beredeneerde Godvrucht, met dén overbodigen Godsdienst - yver- allen: Godsdienftigen yver, met den fleurfchen en buitenfpoorig.wydfchenook. allen uitwendigen eerdienst , met de bekrompene naauwgezetheid en dweepachtige; geftrengh'eid allë zedigheid" verachten , befpotten 5 veroordèelen, op het allermeest eenen louter natuurlyken. Gödsdiènst voorftaan, en dus. die zo nodige en d)or de hoogftè-' wysheid, uit oneindig, bewonderenswaardige liefde, aan het menschdom verleende dryfveer ten^öedê, het eerbiedig en lievend ontzach voor den vcrheerlykten Verlóffér , uit dê modé brengen veiwaarloozen , en vernietigen. Ik erkenne wel, dat deze'oorzaak niét altyd even fchadelyk' is in haare uitwerkfëlen , maar zy is het dikwyls, en indien al niet zo
L 2l, vo^*



86* VERHANDELING.
volftrekt en ftcrk , als ik even fchetfle, echter blyfc ze liet meer of mirt overal, waar men niet met de uiterfte omzichtigheid te werk gaat in het uitroeien der verouderde vooroordeeïen, der ingewortelde bygelovigheden, en in het verredelyken £zo 't my vry ftaat , dit woord te bezigen) van den Volks-Godsdienst; een werk, dat niet te bedaard en te omzichtig kan gefchieden, om dat men daarin zo ligtlyk zelve vervalt, of altans anderen aanleiding geeft om te vervallen, tot uiterften, niet zelden even fchadelyk zo niet nadeeliger dan die, waar uit men de wereld tracht te redden.
Incidït in ScyUam, cupiens vitan Chargbdin.
TWEEDE HOOFDDEEL.
Na dit gezegde nopens de oorzaken der geringe ukwerking van den Christelyken Godsdienst, anders zo gefchikt om de harten tot deugd te vormen, zal het niet moeilyk zyn te giffen, welke middelen ik voor de ge-
fchiktfte aanzie, om dit kwaad te verbeteren, alle
zodanige namelyk, welke, dienen konnen , om in den belyder van den Christelyken Godsdienst een wel redelyk, doch teffens, hartlyk en gevoelig, ontzach te verwekken, te koesteren en aan te kweekeifcvoor den grooten Stichter van dien Godsdienst, den nu verheerlykten Jefus.
Maar, welke zyn deze middelen? — Welke zyn de best gefchikte tot dit groot en gewigtig einde? — Dit
valt



V E R H A N D E L I N G, tf
valt; niet zo gemaklyk te beantwoorden, en vereischt eene oplettende aandacht.
Middelen van geweld komen hier zekerlyk geheel niet in aanmèrking , altans niet van dèr menfchen zydé. De hooge God bezigde maar zelden geweldige middelen, om het gezach zyner Regeering over Ifraël te handhaven; en de zachtmoedige Koning der Christen Kerke heefE* zelfs in den tyd der wonderwerken, en dus by de eerfte grondvesting van zyn gezach op aarde, zeer fpaarzaam gebruik gemaakt van die magt, welke Hy bezit, en een* deed blyken in eenen huichelenden Ananias en Sapphira9 eenen verleidenden Elymas, en fommige zeer verbasterde heiligfchenners onder de Korinther Gemeente, door zichtbaare ftraffen tot voorbeelden te (lellen voor anderen, en dus tot middelen te bezigen, om', in dien kindfchen Staat der Kerke , een diep ontzach voor Hem te verwekken; middelen, die, zowel als alle de wonderen, ééns gebezigd en door de blykbaarfle getuigeniffen tot de volgende gedachten overgebracht zynde, niet behoefden, ja volgens de hoogfle wysheid niet behoorden, herhaald te worden in de laatere Eeuwen; terwyl die getuigenisfen genoegzaam waren , om het zelfde ontzach te verwekken in alle eenigzins voor overtuiging vatbaare gemoederen ; en voor andere , voor onvatbaare, zouden ze door herhaling alle die kracht verliezen , welke zé door het nieuwe en ongehoorde in de eerfte tyden bezeten hadden.
En deze aanmerkingen konnen ook als in'tvoorbygaan
die* -



n V :E R H ANDEL IN -G.
djenen ter ontzenuwing van dat .rechts 't welk fommigeif voorwenden te "bezitten, om nieuwe ©m geduurige won-* deren ter" ftavinge Van het gezach van Chriftus te eifchen, voor al wanneer men hier by voegt., dat geduurige wonderwerken , zo niet ophouden wonderwerken te zyn, ten minfte het meerderdeel der kracht van öVertuigin| verliezen.
Voorts is'het my niet onwaarfchyrilyk, dat zy, die uit geheel zuivere oogmerken den Christelyken Godsdienst op eesen Apoftolifchen trant wilden voortplanten in Landen , daar deze geheel en al onbekend was, op eenigen buitengewoonen bovennatuurlyken byftand zouden konnen hopen.
Doch (om van deze 'büiteiitred nog even te rug te keeren tot middelen van geweid) daar de Scepter van Jefus een beminlyke Scepter is, een Scepter van goedertierenheid; — daar Hy, nog op aarde zynde, de menfchen innam door weldadige wonderwerken, — na zyne verheerlyking aan het zeer ftrafwaardige Joodfche Volk nog veele jaaren, tyd en gelegenheid vergunde, om zich tot Hem te bekeeren , den Zoon te kujf&n, op dat Hy niet ioorne; — daar Hy federd doorgaans de menfchen door liefdekoorden trok en ter aanneminge, en ter betere betrachtinge van zynen Godsdienst, — zo betaamt het niemand zyner onderdaanen , hoe groot of magtig , hoe hoog of aanzienlyk die ook zy onder de Christenen, geweld te oefenen tegen zyne medemenfchen, terwyl toch alle geweldige middelen, door menfchen aangewend,niet
al- ^



VERHANDELING. Z9
alleen Hechts zouden dienen ter begunfliginge van eenig byzonder Srelfel onder de Christenen, en dus ter ftavinge van dat verplaatst ontzach, waar van wy ftraks fpraken, maar ook ten allerbefte eene enkel uitwendige verbetering van zeden van uiterlyke vertooning , maar geene wezenlyke verbetering der harten voortbrengen , noch deze vormen zouden ter deugd.
Alle de middelen, welke wy hier tegen meenen te konnen en te moeten aanpryzen, zyn, gelyk onze redelyke Godsdienst.zelve , van eenen redelyken aart, of altans zodanige , als meest gefchikt zyn, om te werken op de harten, die Springaders des levens — meest overeenkomifcig met de zachtmoedige handelwyze van onzen grooten Meefter zeiven in het ftichten , uitbreiden en bevestigen zyner Kerke.
Ik zal dezelve, naar de leiding der Vrage, in twee foorten onderfcheiden (a) in openbaar'e, en (b) in byzondere middelen; — zonder evenwel door deze onderfcheiding beflisfchend te bepalen, dat fommige, van die wy openbaare noemen , ook niet geacht zouden konnen worden meer of min te behooren onder de byzondere, of eenige der laatfte onder de eerfte; vertrouwende, dat het in eene Verhandeling, als deze, meer aankomt op de kracht der zaken, dan op de mindere of meerdere gepaftheid der benamingen.
(a) Zy, wien het beftuur en de bevordering der algemeene belangen van Volken en Maatfchappyen onder de Christenen zyn toebetrouwd , 't zy ze den naam van
M Var-



oo VER H, A N. E L I N G..
Vorften of van Overheden dragen, konnen zekerlykzeer veel toebrengen tot het invoeren en voortzetten.dier middelen , welke we nu in de eerfte plaats zullen opgeven of ter proeve voordragen., Deze met gezach bekleede3. en om huns werks wille eerbiedenswaardige Dienaaren, der onderdanen van Koning Jefus konnen nooit beter Hagenin alle hunne goede en lofwaardige oogmerken,, beflüiten, en.ondernemingen ten algemeenen nutte , dan wanneer zy , zelve het hoog gezach . van dien verheerlykten Verloller erkennende, en geduurigdn het oog houdende,, het zelve insgelyks trachten te handhaven in de harten van het Volk ; want,, gelyk ze geenen ftaat konnen maken , zelfs op de fchranderfte en befchaafdfte onder het zelve, wanneer deze genen Godsdienst hebben of in hun hart' eerbiedigen , zo zullen in tegendeel de eerbiedigde ■ en getrouwde onderdanen van Koning Jefus ook de beste Ingezetenen van een Land , de braaffte-en nuttigfte Leden eener burgerlyke Maatfclaappye zyn ;-dit is zo duidelyk bewezen in de Verhandelingen,., opeen voorgaand Voordel ingeleverd', dat ik. 'er hier niet breeder op ■ zal ftil ftaan; en zyn 'ér by deze nog meer beweegredenen nodig , om de Chriften "Overheden ter behartiging van.dit deel hunner take over te halen , zo vergenoege ik my;' met in dezen ter ernftige lezinge- aan te pryzen , ""t geen de Eerwaardige Ooftervald daar van zegt in het tweede deel:zyner,meergenoemde Verhandeling; (*) ja
het
(*'■) Zie bJadz. 293, 611383 — 408, der Nederd. Vertaling.



VERHANDELING. $*
het aanwyzen van fommige plaatfen dezer Verhandelin;ge, die toch in veele handen en gemaklyk te bekomen is, zal, hope ik, myne beknoptheid vergoeden in het •opgeven en nader aandringen veeier cpenbaare en byzondere middelen ter vermeerdering van den invloed des Euangeliums op de harten en zeden der menfchen; terwyl ik my vooral zal bepalen tot die , welke my rechtftreeksch gefchikt fchynen , om dat ontzach voor Jefus Chriftus te vermeerderen en aan te kweeken, welks verplaatfing 9 verzwakking of verwaarloozing by my de grootfte oorzaken zyn van het gebrek in betrachting onder de Belyders van den Chriftelyken Godsdienft.
i. Hier komt dan zekerlyk allereerst in aanmerking het behoorlyk onderwys, die groote taak der Leeraars, waar in deze teffens ongemeen veel geholpen en aangemoedigd konnen worden door de burgerlyke Overheid en aanzienly-kfte en vermogendfte Leden der Chriften Maatfchappyen.
Onkunde is zo wél de bron als de voedfter van het bygeloof , en opent teffens een wyde deur voor het ongeloof , maar is vooral eene der fchadelykfte oorzaken dier oppervlakkige belydeniffe van den uitmuntendften Godsdienst, welke, zo al eenige, altans niet meer dan een fchraale betrachting mede brengt , en wier algemeenheid het groote kwaad is, dat ongetwyffeld aanleiding heeft gegeven tot,de Vrage, die ik tans beantwoorde!
Daar zyn 'er inderdaad, zelfs in\ midden van ons Vaderland, die zo geheel verwaarloosd worden in de opvoe-
M a ding-,



5ü2 V E RHANDEL1NG:
ding, en in zo verre gaande onverfchilligheid omtrent allen Godsdienst opwaffen , ja oud worden, dat men verbaasd moet liaan over hunne onkunde , indien deze eens, als by toeval, ontdekt wordt;. — Menfchen, 't is waar, zonder rechtflreeksch ongeloof, en even vry van bygeloof — Menfchen , die dertig , veertig en meer jaaren,. zelfs zomtyds-onder de fleurfche bywoning van den openbaaren Godsdienst, leven., zonder iets. van den Godsdienst te weten , zonder ooit daar op gedacht te hebben y wat ze doen , als- zy bidden , zonder eenig „ zelfs ook maar oppervlakkig,, begrip der Hoofdwaarheden van den Godsdienst. Evenwel over 't. geheel valt het niet zeer moeilyk eene blinde meenigte te brengen ter toeftemminge,, of liever tot. hef mondeling beamen en napraten van eenige waarheden en Leeringen, zonder dat ze iets wezenlyks daar van verflaat, of 'er eenige overtuiging van bezit, ten ware op het. hoogst deze, dat haare Leeraars wyze en vroome menfchen zyn, dat deze dit alles geloven , en dat het dus wel waar'zal zyn. Wie gelooft , wie vreest altans,. niet met my-, dat deze foort van belyders een zeer groots ik had byna gezegd' het grootft,. getal uitmaken onder de Leden dej Chriften Kerke ? — maar wie erkent dan ook niet even gereed dat zulke menfchen Hechts als by geluk de waarheid ken' nen>,, indien ze al. iets kennen, en dat. het bezef 't welk zy nog van den Christelyken Godsdienst mogen bezitten, louter af hangt van de bekwaamheid, wysheid, en braafheid hunner Leeraars ?.
Ik



V E R II A N D E LI N G.
91
ik erkenne gaarn,: dat dit kwaad in de tegcr.w:r.r%$ omftandigbeden der wereld een byna noodzaaklyk kv/aad is geworden , en dat het niet wel mogelykis, alle menfchen , geheel uit eigen overtuiging , redelyk- denkende Chriftenen te doen worden ; maar ik geloves teffens dat het veel verminderd en.ongemeen verkleend zon konnen worden, wiérd 'er overal naar behooren gezorgd voor het oprichten , onderhouden , en wel beftuuren van goede openbaare of algemeene Schooien , waar in den onvermogenden op kosten der* Maatfchappye de eerfte en nodige beginfelen van alle kennis en onderzoek wierden ingeprent en meegedeeld , de yverige beloond en de nalar t-ige met fchande of andere gevoeglyke ftraffen gekenmerkt wierden.
Deze .Schooien zouden natuuriyk den grond leggen ■tot het door my tans bedoelde onderwys in de gronden van Godsdienst, en den weïmeenenden en braaven Kertleeraar aanleiding verfchafferr % om al vroeg het ontzach voor God en Godsdienst, het ontzach voor den grooten Stichter der Chriften Kerke, iii de-tedere gemoederen in te planten , en te gelyk de daar aan verknochte verplig;tingen aan te dringen.
Hier omtrent ondertuffchen , zo wel als omtrent ge ganfche taak van openbaar Godsdienftig onderwys, zo op den Predikftoel als in de Schooien , is uit het vorige deel myner Verhandeling genoeg af te nemen-, welke Leer* wyze my de gefchiktfte voorkomt ter verbeteringe en vcrmecrderinge van den invloed der Euangelie-leere. op
M 3b de



ét VERHANDELI N G. de harten en zeden'; — die namelyk, welke ziéh eenvouwigsc bepaalt tot alles, wat het.hoog gezaéh van jefus Christus., zo uitdoofde der waardigheid van zyn Perfoon en derGodlykheid zyner zendinge, als uit kracht zyner tegenwoordige en fteeds duurende -grootheid in den He mei, -kan inprenten en bevestigen, en dus ook de dank baare wederliefde., en eerbiedige hoogachting verwekt aankweekt., en levendig houdt, welke de wezenlyke de^ ten zyn van het door my bedoelde ontzach voor HerT De eenvouwigile en naar de vatbaarheid der L^Z best.gelèhikte bewyzen voor de geloofwaardigheid van het Euangehe, gebouwd op die algemeene monden waar op men de dagelykfche gebeurdtenilfen:géioofwaardig houdt, zonder den breeden omhaal?van bewvzen die wel veel geleerdheid vertoont, maar ook te veel ge'! leerdheid in den Leerling vordert, om voor den gemee. nen man van dienst te zyn. — Eenvouwige bewyzen zullen hier eene eer/Ie, en de aandrang der duidelykfte er, krachtigfle gezegden van de op dien grond in haare Godlykheid bewezene Openbaaring met nut eene tweede plaats bekleeden , voor al by zulken, wier mindere vatbaarheid of bekrompene opvoeding, tyd en gelegenheid den breederen omweg, langs de veeltyds al te afgetrokkene bewyzen van"t geen men Natuurlyken Godsdienst noemt, byna onbewandelbaar maken. .Nadat verfland en hart dus met geloof voorzien, altans daar toe bereid en opgeleid zyn., zal de ganfche Zedeleer van Jefus met veel vrucht ingeboezemd , en zullen de byzondere plig.
ten



V ER HAN DE L.I N G. ps
ten door voorbeelden en gelykeniflen ontvouwd konnen worden, (*) zonder dat bet geheugen meer dan beoefend, geenzins bovenmate overladen;of gevergd, worde;, en men zal , dit nodige met de vereischte:Maarheid volvoerd hebbende, dikwyls reeds eenen diéper indruk bespeuren van de waarde en 'c gewigt des-Godsdienst by menfchen , welke nu byna geheel verwaarloosd worden ,.. en, in 't midden der Christenheid , met opzicht tot den GodsdiensE als wilden zo niet erger dan wilden ^leven, — dan men nu s veeltyds aantreft' by den kundig en geleerdlyk onderwezen kweekling tot de gevoelens van de eene. en andere gezindte onder het te jammerlyk ver? deelde' Christendom.
Het zal niet nodig zyn, altans het voorgefchreven be* ftek verbiedt my , de aangeprezene Leerwyze nader te ontwikkelen , of de gebreken der in zwang gaande wyzen van onderrichting.duidelykerjian te toonen, —. dit alleen
moet
(.*) Ik gewage hier voor z\ fy'zeuders pligten, om dat men zich myns oordeels in het onderwys der pligten veeltyds te fterk'bindt aan de Hoofd fin Onderdeden eener Schoolfche Zedekunde , die. zékerlyk voor meer gevorderden , en voor al voor zulken , die tot onderwyzers worckn opgeleid, van nut zyn, maar eene ïchraale uitweiking hebben op hét lijder gemeene Leer-Jiugen;. welke men door gemeenzaame voorbeelden enz. veel eerder kan doen gevoelen wat ze moeten doen in gezelfchap, in beroep;, in drukten, wat ze verpiigt zyn als kinders, burgers, mannen, Vrouwen, Vaders • enz. vooral wanneer men dit aandringt met treffende gezegden over Gods alwetendheid , hef toekomend leven, en dergelyke drangredenen naar> de« t trant van den I leere Jefus zeiven.



&6 v ei. handeling.
moet ik hier m navolging van den meergemelden Ooftervald nog by voegen , 'hoe zeer het te wenfchen ware, dat het getal der onderwyzingen van deze foort vermeerderd wierd , al moeft dan ook het getal der Leerredenen van den gewoonën vorm evenredig verminderd worden (*'), maar teffens, dat men by die vermenigvuldiging in getal eene verkorting van ieder tydperk voegde, daar toch de pas opluikende verftanden der Jeugd , en even min de nog onbeoefende verftanden van meer bejaarden, zelden langer dan een half uur aan elkander ingefpannen konnen zyn, terwyl in tegendeel een herhaald Vooritel van korte le-ffen de vordering gemaklyker zal doen worden.
( 2 ) -Dit leidt my als van zeiven tot de Leerredenen 3 waar omtrent ik de aanmerkingen van den Eerwaardigen Ooftervald (f), vooral wat de ftoffen betreft, zeer fterk der lezinge aanpryze , vooral ook deze nadenkenswaardige gedachte, dat dë Leerredenen minder behooren verward te worden met den openbaaren eerdienlt, terwyl het mifTchien een groote oorzaak is van bet verval in den openbaaren Godsdienft, ja een voornaame bron der kwyningevan het levendig ontzach voor Jefus Christus, ■dat men den eerdienft en de Leerredenen niet alleen in gelyken graad fielt, maar zelfs de Iaatfte verre boven den
eer-
(*) Als voren bl. 336, 337. en 't geheele Stuk over de Leeraaran •0 ) Als boven, 337. eliv.



VERHANDELING.
97
eerften verheft, en weinig of geen gewigt ftelt in 't geen eigenlyk openbaare Godsdienft is. Miffchien mogen we dit tellen onder die gevallen , waar in men by de Hervorming met de misbiuiken verfcheidene goede gebruiken verbannen heeft, altans in de Nederlanden; en, fchoon ik vreze , dat ik hier in niet zeer valle in den heerfchenden fmaak van veelen, die den naam hebben en verdienen van zeer verlichte Chriftenen , kan ik echter niet voorby te betuigen , dat eene aanmerklyke verandering in den openbaaren eerdienft onder de heilzaamfte middelen te tellen is, door welke men den invloed van den Chriftelyken Godsdienft kan vermeerderen; vooral wanneer men by deze veranderingen zorgvuldiglyk lettede op het onderfcheid van tyden , perfoonen en plaatfen.
Daar zyn tyden geweeft, en daar zyn ook nog plaatfen , waar men de ydelheid en het niets betekenende van een flipt kerk gaan , en gezet by woonen van den openbaaren eerdienft op zich zeiven , behoorde onder 't oog te brengen , maar daar zyn ook nu tyden en plaatfen, waar deze leffen even zeer te pas komen als die tot zui nigheid by eenen gierigaart, en daar dezelve in een zo haatlyk uiterfte Worden betracht, dat de openbaare Godsdienft byna geheel verwaarloosd, altans zeer gering geacht, en om de beuzelachtigfte redenen verzuimd: wordt. Welke Verwaarloozing, welk verzuim (wanneer we altans eenige weinige mogelyk dweepachtige doch welmeenende menfchen uitzonderen, die zich met eenen geheel geeftlyken en inwendigen Godsdienft, zo
N als



dS VER H A N D E L I N G..
als zy dien noemen , vergenoegen)-over 'c geheel ech* ter zekere kenmerken draagt , en te dikwyls oorzaak is van een geheel verval in allen Godsdienft.
Indien men derhalven den yver voor den openhaarqn eerdienft kon aanwakkeren , en dezen teffens van meer invloed doen worden op de harten, zonder aanleiding te geven.tot de louter uiterlyke praalvertooning van Godsdienftigheid , welke het bygeloof, of tot het geheel beruflen in den ukerJyken dienft, \ welk de huichelaary en laauwheid veld doet winnen , — dan zal men , meene ik, een der voordeeligfte onder de openbaare middelen, ter bevordering van een grooter ontzach, en dus ook ter vermeerdering van Godvrucht en deugd, gevonden heb-
Het zy my geoorlofd, hiertoe nog eenige bedenkingen ter proeve op te geven, die welligt aanleiding konnen verfchaffen tot meer en betere wegen , langs welke de zo gewenschte en gewigcige verbetering, gelukkiglyk tot ftand gebracht eu bewerkt kan worden*.
Wanneer men al niét kon goedvinden ,; den openbar ren eerdienft , naar het. gevoelen van den Heer Oofte-r . vald (*), van de Leerredenen te onderfcheiden docr omftandigheden van Perfoonen y tyden, en, miiTchien ook, van plaats, ;i zou het nochtans welligt van ved
(*) Als boven, bMz. aSf, i%6,



VERHANDELING.
99
nut zyn , de tyden en gelegenheden tot den openbaaren eerdienft te vermenigvuldigen, en zo niet dagelyks (om het fleurfche te verhoeden) echter op twee of-drie dagen der weeke, buiten den Zondag, Bede-uuren te houden, waar in de tyd werd doorgebracht met een eenpaarig gebed en dankzegging, in welke de Dienaar alle vermogens infpant , om den eerbied, de dankbaarheid, en het ontzach te verlevendigen , en ep eenen verftandigen trant de harten te treffen ; terwyl dit voorgegaan en gevolgd wierd door het zingen van Pfalmen en vooral van Chriftelyke Gezangen, ter eere van den Stichter, enter verlevendiginge der Hoofdwaarheden en pligten van den Chriftelyken Godsdienft ; —- mits dat dit alles met elkander nooit minder dan een half, maar vooral ook nooit langer dan een geheel uur duurde.
Hoe gemaklyk waren deze uuren, 't zy dan by verwisfeling den eenen dag des morgens, den anderen des avonds , of beftendig op het zelfde uur, zo te ftellen, dat verre „de meefle menfchen daar van , zonder eenig aanmerklyk tydverzuirn , gebruik konden maken.! hoe llgtlyk ware dit in te voeren en algemeen te maken, indien de aanzienlykften en verftandigften hier in voorgingen , en men , zo door redenen in de famenleving als door gefchriften, het moedwiilig verzuim als fchandelyk en onwellevend deed voorkomen ; terwyl de vermogende door eene kleene uitbreiding hunner weldadigheid zeer gemakJyk.de kleene fchade zouden konnen vergoeden, indien deze invoering al eenige fchade toebracht; — die
N 2 ze-



lbo VERHANDELING, z-ekerlyk zeer gering zou zyn , wanneer de nutlooze pracht veeier Kerkgewaaden in dezen altans geheel ter zyden gefield wierd; daar de verbetering van hart en zeden , welke ik van een behoorlyk aanwenden van dit middel onder den Godlyken zegen verwachte , zo veele uuren van den dienft der zonde en der ydelheid zou aftrekken, en zo veel meer vlyt en naarftigheid zou aankweeken , dat de Maatfchappyen en Huisgezinnen by de uitkomft, ook in tydlyke welvaart x fterk zouden winnen.
Het gezang moet zekerlyk eene voorname plaats bekleeden; 't zy men goedvinde om dit, gelyk van ouds, te bepalen tot eenige daar toe bekwaame perfoonen , *t zy men de ganfche Vergadering daar in doe deelön, 't v/elk indien ze door een genoegzaam getal goede Zangers en Z'angereiTen geleid , of door een deftig en ontzach verwekkend fpeeltuig ondertand wordt, ongetwyffeld: beter ftrookt met de algemeenheid, van. het werk zelve , de eenvouwigheid van het Cbriftendüm, enden meeften invloed zal maken op alle de hartem. Altans deze zinlyke maar teffens, wel geoefend zyndè, hartroerende bezigheid is by uitftek. gefchikt, om den gevorderden Chriften te bemoedigen den meer laauwen op te Wakkeren, en den geheel onverfchilligen, tot den openbaaren eerdienft gelokt, ook daar door gelegenheid te verfchaffen tot een ruimer genot der genademiddelen van God in Chriftus Jefus; inzonderheid, wanneer de Pfalm of het Lied , dat men zou zingen, vooraf met eenen
be-



VERHANDELING. ioi
behoorlykeo nadruk en duidlykheid gelezen en de meenigte ook ter opmerking der woorden gedreven wierd, welke zy zal uitboezemen.
(3) Voorts rekene ik ook het yverig behartigen van den eerden dag der weeke , al vroeg door de eerfte Ghriftenkerk tot den ftaatlyken eerdienft en Godsdienft^ ge byeenkomften afgezonderd , wel degelyk. onder de voornaame middelen ter verbeteringe van het Chriftendom. Op dezen dag behooren'de Bede- uuren, zo even omfchreven 3- vermenigTu'digd ,. doch ook tot dezelfde duuring bepaald te zyn , terwyl de. Leerredenen, indien ze al in dezelfde plaats gefchiedden, en met den ftaatlyken eerdienft vermengd blyven , vèel in aantal verminderd zouden konnen en zelfs moeten worden,. om meer , algemeen nut te doen , daar het hooren van ééne goede Leerreden op een.dag, die ons voorts geheel tot Godsdienft oefening,, tot gebed , dankzegging: en. gezangen roept, het verftand en hart genoegzaame. ftofte van overdenking kan opleveren, terwyl anderzins het nut der eerfte door het hooren. van een tweede of derde verdreven,, en de eenige ftichting. veelal bepaald wordt tot die uuren , wanneer men hoort; Zouden niet deze beter geheel tot een foort van onderwyzingen- gebracht, elders ook op andere dagen, voorgefteld, en dus afgezonderd konnen worden van den plegtigen eerdienft, vooral, wanneer eene korte, krachtige en treffende vooraffpraak voor het gebed in de Bede - uuren voldeed aan het oogmerk der opwekkende , beftraffende , vermanende en N 3 ver-



loz VERHANDELIN G.
vertroofïende declen der gewoone Leerredenen? Dan Jchoon ik dit vragende, en als ter nadere beoordeeiinge, opgeve, (welbewufl, dat'er zo van de eene als andere zyde zwarigheden zyn te opperen) gelove ik teffens , dat de Leerredenen, 't zy als Godgeleerde Lenen , als Bybelverklaringen, of als zedekundige Verhandelingen , zeer verfchillende behooren te zyn ingericht naar den aart der Toehoorders i en 't komt my wenschlyk voor dat men de foorten van Toehoorders of Leerlingen meer kon verdeelen , en dus den Leeraar het moeilyke benemen , van voor een zeer gemengden hoop te fpreken, waar onder fommigen eene diepe en fterk bearbeidde Re-' devoering vorderen , andere met eenvouwig klaare en duidelyke Voorltellen het meefte voordeel doen ; en weder anderen zo dienden aangefproken te worden , dat kundigen en beoefenden, ja mifTchien de Leeraars zelve als befchaamd v/orden , dat men zo met hunne Tyd- en Landgenooten fpreken moet.
O) Maar müTchien is 'er geen deel van den openbaaren Godsdienft , waar in men het ontzach, eerbied en liefdewekkend gebruik te gelyk met het bygelovig misbruik meer verbannen heeft , dan omtrent de plegtigheden van het Nieuwe Verbond, en vooral het Heilig Avondmaal ; waar by men wel in den wydfchen oumV van woorden en zinfpelingen dikwyls nog te zeer afwykt van het eenvouwige en geheel ontzach, liefde en dankbaarheid wekkende doelwit der Initellinge, maar teffens in het bedienen en bywoonen dikwyls zo koel en fleursch,
ja



VERHAND ELIN G. 103
fa oneerbiedig , te werk gaat, dat men weinig behoefd verwonderd, te ftaan over de geringe uitwerking van dit zo krachtig hulpmiddel;. en wie bejammert niet het loffeen oneerbiedige, 't welk zo by den Doop: als in de openbaare gebeden en andere deelen van den: dienfl den wel* willenden en aandachtigen Chriften tes dikwerf ergert, en,, helaas! niet zelden toont, dat het zo wel den Leeraaren ais anderen Chriflenan fomtyds mangelt aan een betaamlylc ontzach voor God en Godsdienfl in 't gemeen, en üen dierbaaren VerloiTer van Z'ondaaren, den gezegenden Koning der Kerke,. Jefus Chriftus in 't byzonder!
C 5) Dan ik kan my hier over tans niet breeder uitlaten zo min als over eenige verbeteringè in de plaatfen, tot den openbaaren Godsdienft gefchikt. Zekerlyk behoorde alles van daar geweerd te zyn, 't welk, geene betrekking tot den Godsdienft hebbende, flechts de aandacht verwydert. De eenvouwigfte en enkel met het nodige op eene gevoeglyke wyze voorziene plaatfen zyn gewis de befte voor het onderwys, zo door Leerredenen als anderzins— maar of eenige ontzach wekkende, leerryke, en. aandacht inboezemende Afbeeldingen , in de plaatfenv tot den plegtigen eerdienft gefchikt^ meer;nut dan nadeel zouden aanbrengen, en dus aanpryzens of lakenswaardig zyn, durve ik niet befliffchen, Hoe zeer toch eene oplettende befchouwing der menschlyke natuur ons leere, dat zelfs de diepftdenkende eiv verftgevorderde ,. — dat veel meer de min gevoelige ,
min



io4 VERHANDELING.
min ernftigdenkende — den dienft en hulp van zinlyke of zinnen treffende voorwerpen behoeft , en dit dus pleite voor de plaatfing van .zulke af beeldingen, •— het fchandlyk misbruik, door het bygeloof hier van gemaakt , doet ons -aan de andere zyde byna fidderen op het denkbeeld aan dat groot .gevaar, 't welk 'er uit kan voortfpruiten.
(b) Ik ipoede my ten beïluite met nog iets te zeggen van de byzondere middelen, of zulke, welke ieder Chriften hoofd voor hoofd„ of in zyne hyzondere betrekkingen, kan-en moet aanwenden , om het al te zeer. verflaauwd en verwaarloosd - of ook verplaatft en verbasterd ontzach voor den Heere Jefus te verlevendigen en op te wakkeren.
( i) Hoe zeer veel de Overheden en Leeraaren, nevens allen , die eenigen invloed hebben op Staat- of feerkbeftuur"hier aan in die betrekking konnen toebrengen, vooral., wanneer zy zelve geheel met dat ontzach doordrongen zyn, is reeds .uit onze vorige gezegden gebleken of gemaklyk af te leiden., en ik vergenoege my vvyders zo ten dezen, aanzien als omtrent de taak der Ouders en het gewigtig werk der opvoedinge, waar van het geen we over het onderwys gezegd hebben , een der voornaame deëlen uitmaakt, wederom te wyzen na de Verhandeling van den Zwitferfchen Kerkleeraar (*), en
op
(*) Als voren, bh 293. 362. enz. en 403—4f3.



VERHANDELING. 105
èp zo veele andere uitmuntende ftukken , als 'er in en buiten ons Vaderland federd menige jaaren over de Opvoeding iuzonderheid zyn in 't licht gegeven.
(2) Alleen kan ik niet voorby hier aan te dringen op de noodzaaklykheid van eenen geregelden Huis-Godsdienft, zonder welken alle de openbaare middelen doorgaans krachtloos , altans van weinig vrucht zullen zyn ; en , fchoon ik het zeer vroeg uitftamelen of uitrabbelen van Formulier gebeden , en vooral van het voorfchrifc van bidden, door den Heiland Jefqs aan zyne Leerlingen gegeven, ten hoogften afkeure,en onder de bronnen houde van gebrek aan behoorlyk ontzach in rypere jaaren, denke ik teffens, dat Ouders en Beftuurders der jeugd de eerfte blyken van vatbaarheid zorgvuldig behooren waar te nemen , om haar ontzach in te boezemen voor een hooger Wezen, en de jeugdige harten te vervullen met eerbied, liefde en dankbaarheid.
Wenschlyk ware het, dat ieder Huisvader zorg droeg, om dagelyks in gemeenfchap hWt zyne reeds vatbaare Huisgenooten eenige pligten van den Huis - Godsdienft te verrichten, en ik vertrouwe , dat het geregeld lezen of doen lezen der klaarfte en verftaanbaarlie gedeelten van den Bybel, of van een diergelyk Huisboek als de Huisuitlegger van den Schriftkundigen en Godvruchtigen Doddridge, voor en in de meefte Huisgezinnen zeer nuttig en geenzins onuitvoerlyk zyn zal, mits men zich hoede voor het gevaar, om dit als een taakwerk en geheel fteursch te behartigeR.
O (3) Meer



ie©* VERHANDELING.
(3) Meer onbepaald en nog fterker durve ik de Godsdienftigë Afzondering aanpryzen aan allen zonder onderfcheid, welke het verval van den Godsdienft bejammeren , zelve geen deel daar in wenfchen te hebben, en anderen daar uit pogen te redden maar dan verftaa ik door Godsdienftige Afzondering geenzins, dat men zich op zekere gezette tyden juift zo of zo lang oplluite, om een gedeelte van den Bybél te lezen, eenige gebeden op te zeggen , en wat dies meer is , — neen maar, dat men dikwyls , en, zo verre mogelyk, dagelyks, vooral by gewigtige voorvallen en ondernemingen , zich eenige ©ogenblikken in eenzaamheid bezig houde met een oplettend zelfonderzoek, en met die eerbiediging van God in en door Chriftus Jefus , welke men in den fchriftuurly* ken zin eene verkeering of wandel met God kan noemen , waar door men zich aan den Godsdienft gewent. Immers wy Chriftenen behoeven niet te klagen over den oneindigen afftand tuftchen God en ons ; de mensch» lievende Vader is ons hier in (als 't ware) te hulp gekomen, door tot ons te fpreken door den Zoon, en dezen, ons in alles gelyk geweeft zynde doch volmaakt onzondigen , Middelaar aan ons voor te ftellen als dien Perfoon, door en in wien Hy van ons geëerd en gediend wil worden. Welk een genoegen, wélk een trooft, welk eene bemoediging voor den eenzaamdenkenden Chriften! welk een kracht geeft dit aan zyne ziel, wanneer hy zich , onder affmeeking der medewerking van den H. Geeft, den verheerlykten Jefus voorftelt als zyn vriend,
zyn



VERHANDELING. 107
zyn voorfpraak , en aanftaanden Rechter! en wat is 'er met wel te wagten, wanneer men zich dikwyls daar meê bezig houdt met te denken : ,, wat zou ik doen? hoe zou ,, ikmy in dit of dat geval gedragen? wat fpreken? wat ,, overleggen ? indien die gróote Jefus, die vriend mynei ziele, by my ftondr"
(4) By dit alles eindelyk, by, ja boven alle middelen , zo openbaare als byzondere, welke ik hebbe opgenoemd , is 'er geen, waar van ik my zo veel goeds dutve beloven, als van de yverige poging der belyders van den Chriftelyken Godsdienft , om zich zeiven, en zo veel mogelyk ook anderen, zeer gemeenzaam te maken met de daden, met het voorbeeld van onzen gezegenden Zaligmaker. Zyii groot, zyn uitmuntend, zyn zuiver Karakter ftraalt door in elk bedryf van zyn leven, en vooral in zyn dierbaar lyden en fterven; en, gelyk de Volgzucht eene der fterkfte is onder de natuurlyke neigingen van het menschdom , zo zal deze inzonderheid van veel dienft zyn, om onze harten ter deugd te vormen , wanneer we ons zeer bekend maken met de voortreflyke deugden van onzen Heere, van Hem, die zich zeiven voor ons heeft opgeofferd, en nog leeft om voor ons te zórgen ; vooral terwyl onze gedachten van deze natuuriyk voortloopen op de heilryke gevolgen dier deugden, zo voot Hem als voor zyne Beminnaars en Beminden, en wy daar door geleid worden tot deze zo treffende, ontzach wekkende , en teffens niet min trooftryke overweging :
O 2 „ Hy



lO.d
V E.RHANDEL1N G.
s, Hy-, die ons een zo uitmuntend voorbeeld gaf in „ alle deugden, die zo veel voor ons, onwaardige Zon-
daass en Zondaareffen, gedaan en ondergaan heeft;
Hy is nu de verheerlykte Koning der Chriften Kerke, „ myn Koning en myn Vriend ! van wiens gunft of on-
gunft myn geluk of rampzaligheid afhangt,, en wiens
navolging, terwyl ik op aarde ben, my, volgens zy„ ne genade* ryke belofte, grond geeft om te hopen,dat
ik Hem. ook eens volgen zal in den Hemel!"
Kan deze of diergelyke dikwyls herhaalde ,. en met het ganfche hart herhaalde, overweging wel nalaten, den. verflaauwden yver op te wakkeren ,, en zelfs den onver* fchilligen ja tot nu geheel zorgeloozen Belyder uit den (kap te wekken, en dus eene heilzaame verbetering voort te brengen, in het algemeen Karakter der Chriftenheid ?—
Neen , zeker! zo ooit, zo ergens,. zal hier, in den_ wenlchlykften en volkomenften zin de. waarheid beveiligd, worden dier fpreuke , welke, fchoon uit een geheel ander denkbeeld geboren, echter de noodzaaklykheid fterk aanduidt van liet fteeds levendig ontzach voor Chriftus als onzen Koning.,, en waar mede ik deze Verhandeling; tekene en befluite
Regis ad exemplum- Mus componitur orbis.



MICHAELÏS PAP SZATMARÏ
TH BOL. ET HISTOR. ECCLES. IN COL LEGIO' RE FO R M ATO CL AUD 1O PO LIT ANO PROFESSORIS
DISSERTATIO
ad Quaeftionem aClariffimisLEGATI STOLPIANI Guratoribur Anno m d c c l x x x i Propofitam:
i Cos, III, 6*, p>






MICHAELIS PAP SZATMARI
THEOL. ET IIISTOR. ECCLES. IN COLLEGIO REFORM ATO CLAUD10P0L1TANO PROFESSORIS
'DISSERTATIO
T H e o l o g i C o - m o r a li s,;
D E
IMPEDIMENTIS, ET REMEDIIS, SUMMAE" RE LI Gé CH.RIST. EFFICACIAE,. QUAE ILLUSTRIBUS, ETERUDITISSIMIS, ILLUSTRIS SOCIETATIS STOLPIANAE CURATORIBUS, HUMILLIME OFFERTUR, SUB SYMBOLQ;
i Cor. III. 6, g', ~~
$. r.
ea demura fit , vera fapientia, quae cum reïu ^few gi°ne connexa ejl aréliflime , quod Lactantim \ <m de vera fapientia , ( j ) probat, & fi homines ideo faepe faliantur, quod aut Religionem fu/cipi-
ant
(i ). Inftitutionum Lib. IV. C. 4. &



112 DISSÉRTATÏO.
dnt omijja fapientia , aut faprentiae fiüi fïudeant, omifta religione; cum alterum fine alt er o non poffit effe verum, quae ejusdem eft , de f al fa fapientia, (2) obfervatio; Quis dubitet inter omnes, quae inquinatiffimo hoe, quo vivimus feculo, publicae pertraélationi exponuntur Quaeftiones, eas in primis effe & fapientiffimas, & fumme faluta* res , quae eodem fine , quo fapientia firn ui, ac Religio nobis Jt Deo concefla funt, nempe ut Gloria Dei, veraque& durabilrs quam plurimorum felicitas promoveatur, concipiuntur ? Quod quidem ab Uluftri Societate Stolpiana, ex pia beatae memoriae Fundatoris intentione , in omnibus propemodum Quaeftionibus, ferio, & accurate öbrervatum fuiffe , vix quisquam eft, qui ihfitias iverit. In praefenti certè Quaeftione exhibenda , qua de fontibus, & Remediïs peftilentiffimae unius, fi quae rihqifain in orbe Chriftiano graffata eft, contagionis, fic nuaeritur: Qui fit, ut fumma Religionis Chriftianae efficaci . mhuendos virtute animos, in paucis ejus culioribus appareat? & quae fint hujus malt remedia & publice & privatim , fine vi, adbibenda? id cum maximè Viros Eruditiffimos fibi negotii datum credidhTe, nemo unquam temere negaverit.
§. I I.
(1) Inffit. Lib. III. C. ii. & pnflïm.



DISSERT ATIO. 113
§. I I.
Sapientiam equidem ea Quaeftio prodit, dum fummara Religionis Chriftianae Efficaciarn ad imbuendos virtute animos , hodie in paucis ejus cultoribus & obfervat , & dolet : Religionem , dum in Cauffas & Remedia tanti mali inquirendum jubet. Sapientiam fimul & Religionem , dum feria noftri aevi ratione habita, variis fimul fcrupulis, & difficultatibus eximendis, acenodandis, materiam praebet. Quid enim eft , quod jurati Divinioris Religionis Hoftes (3) in dubium devocaturi omnem Religionis Chriftianae Efficaciarn, imo omnem Fidem & Veritatem everfuri, faepius, & majori cum animi infl'lt yj e xy}': td<■ ■ ui i 3 I ? «v^A* -'-tem- '
***>{ffy!f sïi'ifici ort'3 c idiJE^'ïisinit) sii'-ï tji/j ü>ndb£ &fct
(3) Non eos tantum innuimus Religionis omnis hoftes , qui negant uilam Religionem in Societate Civili, ad homines virtutibus imbuendos, & a iceleribus retrahendos , neceiTariam efle. Quem in cenfum referuntur PompmMtUs, Cardanus, & P. Baylius, in Cintinuat. des Penfees a Foccafion de la Ojmete §. 118. verum illos etiam cum maximè Naturaliftas , &Incredulos, qui paimarium pro veritate Religione Chriftianae argumentum ex üupenda ejusdem Efficacia defumtum, ratiocinatione qualicunque, es vita quorundam Chriftianorurn du;ta infringere conantur, inter quos celebre fibi nomen adquifivit Illuftris Boïïinghrookius, in Bollinghrookè's Works Vol. V. vid. Leiand ®dfhfd;e ©cljrift T. III. p. 812,. Quem preflb pede fequitur inter recentiores Auctor Libri: Sïew fceui gtweft 3«fu UUb ©tiucï Slinger £flcd> dn grapieffl. p. m. ii. 23. item Auctor Libelli: sfftaxtlttani* f&e SSï'efc V p. m.41. Tota denique objectio nervofe, & prolixe proponitur a Clar. Job. Frid. Stapfero 'tn êtttenltte T. I. c. 3. §. LXXVIII— LXXXHÏ. Item in Tbeoï. Polem. T. UI. c XI. feSt. 1. §. LXXX. nee non (Eboiw. (gtiKitigjtatë ©de&wc SRcten III. im5 IV. SXcten.
P



ii4 DISSERTATI C*
temperantia , a nobis quaerant, quam hoe: Qui fit ut fiumma Religionis etiam Efficacia in paucis ejus cultoribus hodie appareat. A&um fcilicet ii putant de veritate Reik gionis Chriftianae , dum jactata, ut volunt, toties a nobis fumma ejus efficacia eviluerit. Quid eft quod debiliores fide , ad confpeftum graflantis adeo inter Chriftianoa omne genus iniquitatis , faepius, tacito fub pe&ore verfeilt, quam illud; Qui fit quod fumma Religionis Chris* tianae Efficacia in paucis ejus Cultoribus appareat^ imo quod eft, quod ipft quoque Pii , iique adultiores (4} deteclis tot , tantisque Chriftiani nominis probris, & maculis, magis magisque fcire defiderent*.quam: Qui fit quod fumma haec Religionis Chriftianae Efficacia in paucis ejus Cultoribus appareat ? His igitur omnibus, & , ü quae adhuc funt, aliis difficultatibus ênodandis, fubferviat oportet praefentis Quaeftionis Decifio. Quam dum nos quoque ,. pro modulo virium, écingenii, Deo quidemDuce, & aufpiceDeo, tentare aggredimur, mores knitabimur Medicorum , ac primo in Caufas & Fontes «anti mali inquiremus , quo pateatQui fiat, quod fumma Religionis Chriftianae Efficacia in paucis ejus Cultoribus appareat ? Quo primura datae Quaeftionis m omen turn
ab-
(4) Hoe movit pium & eruditiffimum Wil. Caveum quoque ,. ut ftnV «aquireret in mores, & Doctrinam primitivorum Chriflianorum, & fcriberet Librum bonae frugis plemffimum.de primitivo Cbri/iianism, mi aarrjrtuï in Praefat. Auétori*.



DISSERTATIE n5
abfolvitur. Turn denique ea quoque, quae huic malo difcutiendo & fanando noftra Sententia fubfervire posfunt, Remedia, indicabimus. Qua akerum Q iseftionis membrum contiaetur Faxit bummum Nu.nen , ut dum pro Summa Sanótiuimi Numinis Bonitate, in certa Religionis Chriftianae Efficacia elucente , contendiinus, eadem in toto hoe opufculo fingulariter elucefcat!
' s- ui- ' £3*3*
3*. Atque ut jam primo inftituti noftri membro rite defungi valeamus, anre omnia, id, quod in Q-iaeftione noftra eximiè quaeritur, curatius elucidandum cenfemus; Scilicet, dum Coeleftis Verbi Divini, in eoque fundatae Purioris Religionis , Origo ad convincendos Infideles , & Impios, demonftratur, prudenti conftlio, & illud, & Summa horum Sacrorum Efficacia argumentum, in medium adduci folet. Cumque Efficax dicatur, quod vi mutationes, fini fuo refpondentes, producendi gaudet; ficque Efficaciae hujus nomine intelligatur, Summa illa ac infita Sancliffimae hujus Religionis Virtus , qua, finibus, in condenda Religione , a Deo propoftüs, egregiè refpondet. Fines autem illi, non alii, vel fingi polTint , quam qui in illurainando & emendando, ad Gloriam Dei, tam toto genere humano, quam finguh quovis homine t conftituuntur. Hinc pars quidem altera argumenti, ab Efficacia Religionis Chriftianae petiti, refolvitur, in ftupendam illam ï vires^ie humanas longiffimè exfuperan-
P % tem



ii.6 D I S S E R T A T I O.
tem Chriftiani nominis Propagationem, in qua Divina planè Vis, & Summa Religionis Chriftianae Efficacia y\\\cxèenituit, cum ea duodecim maximè numero hominum , ex in. fima plebe , nulla arte , nullaque fcientia excultorum , nullis Opibus, facultatibus, vel praecipua dignitate inftruaorum ope, obnitentibus ad haec non folum Judaeorum Primoribus , & Sacerdotibus, verum & Summis quibusvisGentilium Principibus, Phüofophis, Popis, ac Oratoribus, intra quambreviffimum annorum fpatium, jam ad remotiflimas quasque orbis partes, ad Gentes etiam maximè barbaras , lndos , Aethhpes, Scphas, & ad extremos usque Garamanthas pervafit; & extraneos quoque illuminavit, ac emendavit,. ut jam exeunte II. Seculo 5 Ttrtullianus palam ad Caefarem Romanum fcribere potuerit: (5 ) Hefferni funms, & veftra omnia implevimus, Urbes, In'fulas•", Caffëlla, Münicïpia, Conciliabula ,'Caftra ip/a. Tribus, Decurias, Palatium,.Senatum , Fora &c. Quae fi quis absque virtute Divina fieri potuifle, crèdat aut, quod plus eft, cum violento armorum Muhammedis progrefïu conferat, nae ille coecus fit, & operam det3 oportetj ut cum ratione infaniat. Sed de hoe nunc non agitur. Altera argumenti ab Efficacia Religionis. Chriftia-
(ƒ) In jÊpohgetico Cap. XX VII. ubi , feu legas heflerni fumus /feu quod alii mallent: externi fumus, vis tam en eadem Verbom m manebit quamquam prius magis cohaerere videatur. Cünfetad hoeargurnentum Ecl Stillingfleeu Reden. &c, LV,



D I S SERTATIO. Hj
nae dedu&i pars, quae propius nobis confideranda venit, fpeftat fingulos quosvis homines , qui fpretis carnalibus Mundi deliciis , & reli&o avito ,' eoque vel antiquato , vel etiam idololatrico cultu, Chriftiano nomina dederurtt, atque eum induerunt : ficque ad unum verum Deum, tonus Univerfi conditorem , veraeque virtutis ac pietatis cultum converfi, non ipfis folum dpologetis , fed acerrïmis etiam Chriftianorum hoftibus, quorum teftimonia adhuc fuperfunt , tefhhtibus , usque adeo toti mutati fuerunt, ut vix iidem effe agnofci potueriht, novi feil. ho* mities, 'novae Creaturae ; Ut qui olim flupris gaudebant T verba recito Juftini Martyris , (6) nunc caflitatem fo* lam eomplecJantur: Qui magicis artibus uicbantur, bono & ingenito Deo fe confecrent; Qui pecuniarum & poffesfionum quaejlus prae rebus omnibus adamabant, nunc ea etiam quae habent in Commune conferant; & cum indtgent'tbus quibusque communicent: Qui odiis & caedibus mu* tuis inter fe gr-ajfabantur, & cum eis, qui tribules eorum non effent , communem focum non babebant} nunc po ff Cbrifii adventum conviclores effent , & pro inimicisorarent, quique ipfis iniquo perfequuntur odio, eos fua/ïone fleftere conarentur &c. Tmo, in arrepta fidei profesfione , vitiorum omnium fuga, ac virtutis omnis & pie* tatis exercitio, inter graviffimas etiam Eerfecutiones. tam
in-
(6) In Apolog. I. %: vri
3? i



n8 DISSERTATIO.
inviöo animi robore, tam mira fortitudine , & conftantia perfifterent, ut ml quidquam contra eos proftceret exquifitior quaeque crudelitas, fed illecebra magis Seclae esfet. Ec plures efficerentur, ,ut Tei tuJUanus (j) ait, dum meterentur, cum Semen fit Sanguis Chrijlianorum. Haec etenim cum tam inaudita* tamque ftupenda fuerunt, qualia nulia unquam Religio , nulla Lthica , Philofophia nulla efïïcere potuit : Hinc , fi verum fic Aureum illud: AucroRSM mani fe stat opus: fi bene Ariftippus, naufragus, litori appulfus, apud Vitruvium (8) argumentetur, videns in arena figuram geometricam., dum ait-: Video veftigia hominum : recTè omnino eodem inferri poteft modo, Summam, & plane Divinam efle Religionis Chriftianae vim , ac Efficaciarn. At quuin hodie, non in omnibus, imo., fi res nudè & fimpliciter dicenda eft, in paucis oppido Chriftianis, ea Religionis Chriftianae Efficacia, ad imbuendos vera Virtute animos appareat 5 hinc Pii quidem jufti moeroris & angoris, lmpii autem iniquiflimi jurgii Caufam reperiunt, & utrinque flmiliter, at difllmili animo a nobis quaerunt : Qui fit, quod Summa Religionis Cbriflianae Efficacia ad imbuendos virtute anim»s, in paucis ejus Cultoribus appareat P Atque
haec
(7) In Apolog. C. L. ubi infpici merentur notne craditac Sig. Havefeampii.
( 8 ) De Architeétura Eib. VI. Praefat.



D 1 3 S E R T A T I O. 119
haec eft certa hujus Quaeftionis origo : Haec vera occafio.
§. I V..
Nunc» priusquam adhuc rem ipfam, in qua momenturn maximum efle diximus, aggrederemur, animadverfione etiam dignum judicamus, Summam Mam Religionis Chriftianae ad imbuendos virtute animos Efficaciarn, alias quidem refidere in fola Religione Chriftiana, feparatim conüderata, id eft, in Praeeeptis, placitis, argumentis,. & incitamentis ejus, quibus , moraliter, ut ajunt, fuadendo, hortando,. & perfuadendo, homines fibi devincits , veroque & conftanti virtutum amore , animos irabuin : Unde quemadmodum Efficacia illa Naturalis, ita Fides quae ex ea fequitur, Humana dici meretur. Alias autem , eam totam, quantacunque eft, pendere ex interiori , & vTreptpvo-ix? Spiritus Sancri operatione, qua^ animis hominum illapfus, pia in iis defideria, attentionem. fixam, fenfum peccatorüm vividum, metum judicii Db>vini, ardorem precum, amorem virtutum, ierenam con* fcientiam , aliosque motus religiofes, & laudabiles excitat. Verbo : vocat rd pr, Ina,., log 'ma. Roniw IV. 17. Quare \>7n^9\^ Efficacia etiam, & Fides per eam produ&a, Viva & vere Divina dicitur. Quid vero fit?. quod; Pelagianoty Arminianos , & Sociniaaos r ab hac Sententia abfterruerit, nemo , qui eorum Syftemata vel raediocriter perfpeéta habet, nefcit; at inter Socios noftrae Fidei 9 jepertos fuifle , & adhucdum reperiri complures, qui uti»
lig-



iso D l S S E R T A T I O.
liffimam , ..certe neceffariam hanc Efficaciae ReligionisChriftianae diftinótionem , ficco, ut ajunt, pede tranfilierint, dicam? an diffimularint, illad eft, quod & mirainur, & doleraus vehementer. Certè quantum ea, ab omnium Fanaticorum, & id genus aiiorum hominum Seélis diftat., diftat autem quam remotiffimè, tantum abeft, ut vera Efficaciae Religionis Chriftianae idea, absque ea animis hominum informari , ficque data Quaeftio accuratè folvi queat. Qui enim fit, die quaefo , quod ex duobus Philofophis, acri utrinque judicio praeditis , & Religionis Chriftianae expofitioni ore hiante, arreótisque auribus adftantibus, alter quidem, quod faepe fit, uti videre eft in Aét. XVIL 18. 32: 34. ad argumenta Reli: gionis cohorrefcat, '-convincitur, & in pia vota refolvitur, cum alter contra, eadem fusque deque habet, & intaétus abit, aut faltem cum Agrippa exclamat: Propemodum mihi perfuades ut Chrijlianus fiam Act. XXVi. 28 ? Qui fit quod verae Religionis Praeeeptis imbuti, Gratiam adhuc a Deo illuminantem orent, & exorent. Pfal. LI. 12. CXIX. 18. Aft. XVI. 14. Ephef. ï. 17. 18.? Qui denique fit, quod nativa illa corruptio, & labes, & Theologis noftris, adeo extendatur ad omnes Intelleótus , & Voluntatis facultates, fi homo , fuis viribus, fibique reliétus, absque interventu Spiritus Sancti Veritatem Praeceptorum Religionis Chriftianae ftatim pervidere, de iis convinei, ad èaque animum , ac voluntatem ad vertere poffit ? an tum merito applicatur homini naturali illud Medeae: video meliora proboque, deteriara fequor? aut
illud



D ï S S E R T A T I O. 121
illud Apoftoli, Rom. VIL 18, 19. Ne jam addam, hane Diftinótionem fupponere ipfss etiam lllumiaationis, duplicis Vocatknis-i Regenerationis, Sanclificationis, & Obftgnationis ideas. Ut adeo , fi qui legende- fontein illum omnis verae Heligionis unicum, S. Scripturam, nul/urn fe unquam Spiritus Sanóli teftimonium, praeter illa , quae in Codice Sacro infant"'Divinitatis indicia, & argumenta , per omnem vitam perceperint, quae funt verba Clar. Jo, Dav. Michaëlis (9) de eo, aut non multum fibi gratulari poflmt, aut, quod piè Aug. Fr. Wil. Sack (10) obfervat, poftmodum adhuc experiri, poterunt: Quod non inconcinnè illuftratur jucundo Francifci Junii, celebris fuiaeviTheolagi,exemplo.OO Sit igitur ratum fixumque nobis, Efficaciarn Religionis Chriftianae, aliam quidem eife Natalem, aliam autem virifövwv, hancque pendere ab interna & arcana Spiritus Sanéti operatione, quae efficit, ut virtutes & amemus,& fequamur, feu, quod idem eft, quae pro fua benevolentia in nobis efficit ut & velt' mus , efficiamus. Phil. II. 13. Unde prono alveo fluit, quod cum ea fit potentiffima, & irrefiuibilis, nee unquam debito fuo fine fruftrari poffit: hinc neque in data Quaeftione ulla ratione quaeri de èmgförtiy hac Religionis
ra) In Cotnp. Theol. Dog. C. I. §. 8- p. m.if.
cTo; Sn StwfciKflW ©ïmdxn fer <£&ri|ïM/ gweittf @fw* Hl, S&etra#
( u ) Ia vita Fran. Junü ab ïpfo fcnpti Ltugs Lati if9/-
Q



122 DISSERTATIO.
gionis Chriftianae Efficacia, Pone enim eo dire&am eïTe Quaeftionem % & quaeri revera : Qui fit quod Summa. Religionis Chriftianae Efficacia, eaque Flyperphyftca, pro* eedens ab interna operatione Spiritus Sancti, ad imbuendos virtute animos, ia paucis-appareat? Quid ad hoe aliud, quaefo, vel poft diutiffimas, & intenfiffimas meditationes, fecundum analogiam Fidei refpondendum foret, quam Spiritum Sancium in iis tantum operari, quos Pater elegit ab aeterno , & Filius redemit in tempore, cumque elecli & redemti fint oppido pauci Matth. XX* 16. paucos neceflario efle debere eos quoque, in quibus: Efficacia illa Religionis Chriftianae , pendens ab virtuteSpiritus Sanóbi, appareat:. hinc etiam, ut Polyhiftor Fa* bricius- OO obfervat , difertë a Chrifto & /ipoftolis praenunciatum eft , Scandala ventura: Matth. XVIII. 7. • & Zizania cum bono Semine progerminatura, Matth; XIII. 26. Fidem raro inveniendam poftremis temporibus. Luc. XVIII. iS. Futuros homines voluptatum magis amatores, quam Lei, habentes fpeciem quidem Pietatis, virtutem autem ejus abnegantes. z Tim. III. 1. aut, fi magis placet: Dona Spiritus San&i efle liberrima, quae unde veniant , & quo vadant ignoramus. Joh. III. 8- imo t«? c&ij Tg ®iS efle aviZt%vuv7xs Rom. XI. 33. neque quen*
quam
( ia) Tn Syllabo& Delectu argumentorum pro veritate ReligionisChriflia? nae C. XXXV1I1. %• u. p.m. 67,1.



D I S S E R T A T I O. 123
quam ipft d Conflits effe. Jer. XX1IL 18. Denique fieri pofte, ut poftquam femen novae vitae per Spiritum Sanctum in hominem traduótum fit, illud , in quibusdam % non fecus ac femina terris mandata, ad tempus aliquod lateat, absque ullis novae vitae indiciis, at mos csnto laetius exurgat. Verum his^ & aiiis fimilibus modis, etfi piis animabus, folliciti moeroris, & quiritandi anfam erïperemus, illis tarnen ,■ quorum caufa praecipuè hanc fufceptam effe Quaeftionem §. III. diximus, minimè fatisfaceremus. Sequitur itaque Quaeftionem efle, unicè de Efficacia Religionis Chriftianae Naturali. Non fine fructu interim hic confuli poflunt Viri Eruditi D. S. J. Baunu gartenius C»3) & CaroL Gotth. Hojfmannus (14).
§■ V.
Huc ergo noftra ut tota, enucleatius, exeat Quaeftio,, necefle eft : Qui fit, quod Religio Chriftiana , adhibitis etiam omnibus praeeeptis, argumentis, adhortationibus, fuafionibus , incitamentis, promiffis, & minis, id efficere nequeat, ut plures ex ejus Cultoribus vera virtute imbuti appareant ? Cumque hoe modo de inefficacioris quadam humanae Corruptionis Medicina quaeri videatur,
idem
(13) In Difput. Theol. de Efficacia S. Scripturae-
(14) De Difcriaiiiie Fidei Divinae, & Humanae.
Q 2



ia4 DISSERTAT10.
idem mihi , quod perirus Artis falutaris, in fimili caüi laturus effet , ferendum videtur refponfum. Quid autem is, fi quaeras ; Cur certa Medicina , in certa morborum fpecie, millies probata , nou eandem hodie in omnibus fimili maio affeófis exerat Efficaciarn? Non aliud, crederem, fi de vera ejus Efficacia aliunde conviótus foret, quam, aut. Medieinara illam, non amplius adeo finceram effe, quam fuit olim: aut fi de eo fatis cautum fit, non. debito modo. adhiberi, aut Patientes , non rite ea uti, aut denique noftri climatis, temporis , loei ,. aliarum drcumftantiarum rationem multum obtundere cognitam ejus Efficaciarn. Adaequè mihi, dum quaeritur : Cur Naturalis ea Religionis Chriftianae Efficacia, quae miferorum ejus Cultorum animos vera Virtute imbuere apta? dicitur, in paucis hodie appareat? non aliunde magis hujus ratio arceflenda videtur, quam vel inde, quod forte ea non tam fihcera hodie fit, quam fuit olim; vel. quod Adminiftri ejus non debito modo eam exhibeant; vel quod homine» praepofterè illa utantur: vel denique , quod triftis, eheu! noftri temporis, morum T & eonfuetudinum ratio , felicem ejus fucceffum nimium intèrvertat. Atque haec eft Summa dicendorurm Sed fingula diftinélius enarranda erunt. Rumihemus itaque ea omnia carptim , & partitim , uti quaeque digna videbuntur.



dissertatie 1*5
§. V L
Ne quid tarnen a nobis praetermiffum videatur, quod lucem aut ütiliiatem aliquam huic , quam traclandarrt fufcepimus, rei affuudere poffit, communis quafi Indicationis,& generalis mali caufarum viee, ponimus, fummun» in noftris hominibus, verae Fidei Defe&um, usque adeor ut fi Summa Religionis Chrijlianae, ad imbuendos virtute mimos , Efficacia , in paucis tantum ejus Cultoribus ap-. pareat , ejus Cauffam generalem, non aliunde magis repetendam judicemus , quam quod pauci. homines habeant certam Fidem. Cum tarnen hic de Fide loquimur, nonintelligimus eam, quae cum effe&ibus fuis, id eft, bonis operibus , aut virtutibus defignatur, turn enim y no> ftro etiam judicio, abfonè ratiocinaremur; diceremus quippe homines ideo non effe virtuofos, quod virtute deftig tuantur ; quin potius intelligimus eam ,. quae eft firma animi perfuafio, de veritatibus Religionis, maxime, capitalibus, & quam Apoftolus dicit Speratorum repraefentü*tionem, & rerum demonjïrationem, quae- non cernuntur.. Hebr. XI. 1. Haec fi in. omnibus- promifcuè; Chriftianis^ effet, non poffent non omnium animi vera. virtute im* bui. Argumenta enim & iucitamenta virtutum in Reügioae Chriftiana propofita , tam funt capitaiia, & momentofa, ut fi credantur , non poffint hominem,. non pror* fus ftolidum, ad culturam Virtutum non inducere» Pe? tantur fcjlicet & k Summo Bono, & St Summo malo,, al»
q j aetep-



iz6 DISSERTATIO.
aeterna gloria, & ab aetemo exitio. Hinc pofitis his argumentis, his cauffis , in certa eorum Fide poni debent etiam virtutes, &effecl;us, qui ex iis neceffario fequi folent. Deficientibus item eau fis , defkere debent etiam effeélus , & fequi pronus in vitia lapfus. Non fecus ac exoriente fole fugari tenebras, & omnia illuitrari ac revivifcere quafi videntur, uti decedente eo, atra viciffim noeïe omnia fepeliri incipiunt. Qaod fi vero de neceffario hoe veraeFidei, & virtutumChriftianarumnexu, amplius adhuc convinci velimus , attendamus modo ad naturam , & internam propenfionem cordis humani. Ita fcilicet illud conftitutum eft, ut omnes ejus aétiones nafcantur ex duobus aliis primariis , & praecipuis fontibus, amore fcilicet, & averfatione; naturali enim impetti ducimur & trahimur ad ea quae amamus, & fugimus ea, quae averfamur. Cum vero amare non poiïimus nifi bonum, & fugere nifi malum, id eft, quae talia effe judicamus , quanquam in hoe judicio miferè faepe decipiamur 5 hinc ex natura Cordis humani fequitur; i\ ut homo femper defideret, & propendeat ad ea , quae ipfi bona, ac uti Ha videntur, fugiat contra ea, ac deteftetur, quae mala & nociva ejfe putat. Cumque nihil fit in rerum natura utilius, aut majus bonum, quam aeterna felicitas, id eft libera ab omni moleftia, nee unquam interrumpenda , poffeffio perfe&i gaudii: ex eo fequitur, non poffe hominem eam ante omnia ajia , non expetere, & confe&ari , fi cognofcat eam , & certa Fide credat fe etiam alfequi poffe. Uti ex adverfo, Cum nulluna majus
ma-



D 1 S S E R T A T I O. iif
malum cogitari poffit, quam confummata miferia, omni fine caritura , quae exitium aeternum dicicur, fi eam h'omo accurate nofcat, & credat, non poteft non fugere ilh, quibu.; eam fe promeriturura credit. Sicque cum altera quafi lex Cordis humani fit: ut homo unamquamqueatliomim finarum conformet generaii amoris, vel defiderii fin imprejjioni': legitime concludi poteft, hominem vera fide illuftratum , qui credit certiffime , & firmiiïime Jj vitam aeternam, ineffabile gaudium, ac perfeétam felicitatem addictam effe iilis , qui virtutibus Chriftianis, feeundum praecepta Evangelii , fedulam navant operam 5 exitium autem aeternum, ac omne genus miferiarnm illis? eife deftinatum, qui in vitijs torpefcunt, & k pietate recedunt, non poffe non omni virium contentionead ferium & ardens virtutum ftudium , & infenfiffimum vitiorum odium non accendi. Et certe, qui feeus vellet, eum' oporteret ftolic'è non minus ,. ac impic fic ratiocinari t „ Scio certiiTi.oè , & credo nrmiiTunè , effe ac viverey, Deum , qui me videt, k quo totus dependeo, quique„ me fua-viflïma aeternae felicitatis promifïione, dira item' „ m refraétarios comminatione, foilicitat, ad ferivim vir,, tutum Chriftianarum ftudium, & diiigentem vitiorun* fugam: ego interim omnes ejus pollicitationes y & mi„ nas, quas certilfimas effe novi ,. una cum legibus ejus flocci facio, malo. enim inordinatis meis affe&ibus ob3J, temperare. Scio ceitiüime animam meam effe immor„ talem , quae ab hoe corpore divulfa,. judicabitur a&> 5Ï eo, apud quem non eft ^^o-uTrcM^ldx quique cognta
omni'



128 DISSERTATIO.
„ omni mea a&ione, ac pafïïone, imo tota vita, aequii. „ fimum , & irrevocabile feret judicium : fui ftudiofis aeternam felicitatem, averfis autem a fe interminabile 3, exitium addicendo. Scio haec , & ürmiifimè credo, ,, malo tarnen affeéiibus meis, & defiderio meo, quam ,, voluntati ejus fatisfieri." Quis credat, hominem fanum ad hunc furorem , ad hanc dementiara, & rabiem labi poffe ? atqui eo omnes Jaberentur , qui vera Fide crederent capitales Religionis Chriftianae veritates, Virtute tarnen animos fuos imbuere noilent. Concludamus ergo, eum eife verae Fidei cum Virtutibus Chriftianis nexum, ut praefente ea , non poffent vitia, uti Idolum Dagon olim coram arca Foederis, non concidere, & Virtutum ftudium non erigi. Doèent id varia omnis aevi exempla , docent fapientifllma Sacri Codicis Effata, & alia argumenta , quae pleaa manu fuppeditat nobis Celeberrimus Petrus Roqueftus Os), & llhxft. Mos betmus (I(0» fed <luae hic adducere nihil attinet: infiftendum enim eft incepto labori. Unde merito deduct* mus , defeclum bunc Fidei effe fontem generalem fummae illius corruptelae, de qua quaeritur: hincque fieri ut fumma Religionis Chriftianae Efficacia in paucis ejus Cultoribus appareat , quod pauci credant, pauci recipiant, vera fide Religionem Chriftianam.
$. VIL
L2 Vray Piëtisme, Troifième Pak. ChaD. IH. p C16) ©cftnltfyK te ftdljfle-e^Ifi T. ï. c'11. $. 4.



DlSSERTATÏO. 129
£ VII.
a. Sicque jam dum primam eamque fpecialem imminutae Religionis Chriftianae Efficaciae rationem quaerimus/» amiffa priflina ejus fmceritate , non id voïumus , ac fi lirapidiffimi verae Religionis Fontes, Sacri videlicet Codices , corrupti, & contaminati a primaeva fua fmceritate receffiflent. Profpe&um eft illis k Providentiffimo, eoque Summo, Numine fufficienter. Quod alibi ad oculum demonftrari folet. Imo nee id volumus, ac fi Religio Chriftiana adeo jam depravata foret, ut nullus qui finceram ejus notitiam habeat reperiatur. Contrarium docent tot tantaque noftri aevi Chriftianorum , vera pietate, ardentiffimo zelo, ceterisque virtutibus ornatisfimorum , exempla , quae vel ipfa Apoftolica Ecclefia Diptychis fuis inferta non invita cernebat. Id ergo potius volumus , quod, fi Efficacia Religionis Chriftianae in paucis adeo hominibus appareat, una ejus, eaque praecipua , caulfa efle poffit, quod pauci admodum fint ii, qui finceram illam Religionem ample&antur, quam Chriftus Dominus, & Sacri Codices nobis exhibuerunt: Omnes feil. pene ignorant, certe obliti penitus funt, ut hic applicem elegantiffima J. A. Turretini (17) verba, $uid effet
Cbris-
(17) In Oratione XII. de adulterati Chndianismi cïuffis, & remediis, editionisLeov. 177Ó. T. III. p. m. 644. Confer Herman Wirfü Praef, at: P. Cavei Primitiv» Chriftianismum p.m. 2*. feqq.
R



i3o niS S E R T A T I ö,
tbriftianismus, Tbeohgis, mera Scientia; Topulis, merus ritus ; , mera larva : Paucis oppido, imo
pauciffimis, id efl.9 quod revera eft, Ars vivendi, Scbola fietatis, Multi, quin etiam plurimi,. funt, qui fe Religioni Chriftianae addiétos profitentur , apud quo» tarnen nihil omnino praeter nomen Religionis Chriftianae invenias , qui Dogmatibus Chrifti , Prophetarum, & Apostolorum, dum mitiffimè delirant, Placita nntiqua vel nostri aevi Philofophorum fubftituunt, falutariumque eorundem praeceptorum loco, pravi fui cordis,. & affectuurri' interpretationes, fequuntur. Ut adeo nulli Religionis parti, nee illi qui cognofcendi , nee illi, qui colendi Dei rationem exhibet, fuus antiquus & fmcerus fignificatus per violentiam eorura, immunis maneat. Plurimi Religionem Chriftianam conftkuunt, infola, eaque acerbiffima,, fecus fentientium confutatione,. in rixis & difputationibus omni carituris triumpho, multum fibi, tanquam de re optime gefta .plaudentes jfi cum infano eo exclamare pofïïnt: O Jefule! quantum bodie pro te difputavi / & quam firmisfimis ftrgumentis demonjtravi te verum aeternumque Deum es* fe, cum fivoluijfem poteram demonftrare,. te verum aeternumque Deum non effe ! Parum interim curantes, id , quod piè non minus ac eruditë obfervac fuaviffimus Theologus, W e ft e.i*f xl s i u s (i 8), quod in Di/putatiani-
bus
(1.8) In Diff. de Controv. Taeol. rite tta&gndis Opufc. T, I. p. m. 329, & Hilariuaad ConAantium Aieguflum.



D I 5 S E R T A T I O. 131
bus plerisque nihil minus cernatur, quam Spiritus Chrifti: quod pieraque Scripta, Controverfias Fidei traclantia, nihil minus fint, quam pia, & religiofa, Scripta Dei ümorem, charitatem, humilitatem, manfuetudinem, aequitatem, uniïionem Spiritus Sanfti redolentia, nihil minus denique quam Scripta Chriftiana; Quo cuui idem fenfifiè jam Seculo IV. illum fublimis dictionis Patrem Hilarium, docent nos verba ejus; dum in verbis pugna eft, dum de mvitatibus quaeftio eft, dum de ambiguis occafio eft, dum de aucloribus quertla eft , dum de ftudiis certamen eft 9 dum in confenfu difficultas eft, dum alter alteri anathema ejfe cepit, prope jam nemo Chrifli eft. His adfines, nee numero inpares cenfendi funt illi, qui omnem Religionem Chriftianam vel in fola Theoria , feu nuda fpeculatione rerum divinarura, vel, quorum numerus haud minor eft, in fola Praxi, cultuque divino confiftere putant, hic quoque ea, quae Deus conjunfta voluit, contra mandatum ejusdem divellentes , dixerit licet Apos-
tOlUS Religionem efle ïwlyvannv dx^ilac tjjs xctl' ïvtrt&zia.v •
Tit. I. i. Denique alii, dum fublimitatem Religionis Chriftianae agnofcere vel inviti debent, fimul eam , tanquam rigidam nimium morum vitaeque Magiftram , cujus Praecepta, non tantum vires naturae excederent, fed ipfam quoque naturam funditus everterent, & Cuitores fuos , in redivivos quafi Heraclitos ac Mia-avS-^a? converterent, fibi delineant. Cum fi verum cernere vdlent, potiori longe jure dicere poflent, quod Seneca, dt Providentia, dixit: Religionem Chriftianam fibi videri E-
R * fh



*3* D I S S E R T A T I O.
picuream èffi \ quae non modo ad neceffttatem, fed etiam ad voluptatem nobis innum&ra minifirat. Ne jam alios, Religionem Chriftianam falfis notionibus adulterantes-, memorem, qui Religionem in fola, eaque faepe temeraria, Chrifti Fiducia, cum Plebejis, aut in arte regendi cum' Politicis, aut in fublefto quodam rerum mundanarum c'ofitemptu, cum Devotis quibusdam,. aut denique-in opinio, nibus Ethnicismum , Juddïsmum fpirantibus, cum aHisconftituunt. Certe nimium verum eft,. plerosque ex iis,. qui Chriftianorum nomine gloriantur, in conftituendagenuina Religionis Chriftianae natura,. a fcopo, & mente Di» vini ejus Condiroris , turpiter aberrare ,. nubemque, ut dicitur, pro Junone ample&ari. Quorum varias opiniones prolixius enarrant J. Fr. Ofiervaldius (19), J. L. Mos.* hemius (20 > aliique Eruditiiïimi Viri.
$. VIII.
Jam vero, fi tantum recedat Religio Chriftiana ab ant tiqua fua finceritate , quantum indicavimus, aut pluribus adhuc ,. fi id'nunc è re videretur, per omnes hominum aetates,ac conditiones eundo, obfervare poifemus; quid mirabimur, non eandèm efle illi, ad imbuendos virtute animos Efficaciarn quae fuit olim? Atqui fiiblimia ejus
pla-
C19) Sources de la Corruption P. ï. Sourc* 11. & P. 12. Sonrce fC«>) gttfflil^r* tot £. eM T. I. C. 11. <j. 4.



DISSERTATIO. 133
placita , fan&iffima praecepra, & invióla ejus argumenta, ac incitamenta,. fimul id effieere poflunt, ut homo inviétè convitftus, virtutes amore intimodefiderare incipiat, iisque tandem, ope divina implörata, penitus imbuatur. An mirabimur, fi faluberrima quaeque remedia, aconitOj aut aliis malis Yenenis vitiata,., non eo , quo fperabamua modo, faiuti .noftrae fubveniant? aut veritas mendaciis mixta, non eandem apud aequosrerum Judices perfuadendi vim obtineat, quam nuda & fimplex veritas ? Atque idem cum Religione Chriftiana agitur, cum genuinus ejus intelleétus, per ludicras , & arbitrarias expofitiones tollitur,, ac deletur. Quid vero ad hoe facinus impellat homines^ notiuseft, quam ut dici debeat; nimius nerape. licentiae amor , focordia , ac foeda voluptatura cupido. Tolle itaque e medio Chriftianorum omnes illos, qui Religio* nem Chriftianam falfo profeffi., Praecepta & Inftituta ejus enervant, ac nafum velüd cereum , pro lubidine füa detorquent, jamque pauciores quidem habebis nomine tenus Chriftianos, & inter paucos illos, non tam paucos5. in quibus Summa Religionis Chriftianae Efficacia ad imbuendos virtute animos , appareat. Nee eft, ut quidquam de difcidio illorum pii Chriftiani doleamus, d nobisquidem illi profe&i funt, fed non erant ex nobis. 1 Joh. II. 19. apud eos, quippe ferents Satore.y fèminaipfa,, ceciderunt, vel ad viam, ut cum venirent volucres comederent ea: vel in /pinas, ut crefcentibus iis, fuffbcarentun Matth. XIII. 47. Manebunt quidem inter pauciores quo. que illos Chriftianos, alii, in quibus Summa illa Religip-
R 3, SH!3



134 DÏSS SRTATIO.
nis Chriftianae Efficacia non aequè apparebit, fed hujus Cauifa jam aliunde reoetenda -eft.
§. I X.
Dicimus itaque fecundo, infringi fummam Religionis Chriftianae, ad imbuendos vir tute animos, Efficaciarn , tum quoque non mediocriter, cum Adminiftri ejus, Religionis Praecepta non eo, quo exhibenda erant, modo, Auditoribus fuis proponunt. Sicque jam culpam hanc, ne qua in Religionem Chriftianam immerito rejici poffit, referimus, partim ad Adminiftros Religionis Chriftianae, partim ad modum adminiftrandi. Et quidem culpam il* lam eife penes Adminiftros Religionis Chriftianae quotusquisqüe videt, dum illi (i.) Juvenes nimium Evangelie praeficiuntur. Ita olim Cicero (21) Catonem Majorem ad Scipionem & L'elium loquentem introduxit: Quod fi legert aut audire voletis extema, m&ximas Respublicas ab adolefcentibus labefaclas, a fenibus fuftentatas & re> ftitutas reperietis. Cedo, qui veftram rempublicdm tantam amififtis tam cito? fic enim percontantur, at eft in Naevii Poetae Ludo. Refpondentur <S» alia, & haec in primis: Proveniebant Oratores novi? ftulti adolefcentuli. Temeritas eft videlicet florentis aetatis ; Prudentia fenefcentis. Quod quidem fi uspiam , certe ia republica
'Chrii-
fïi.) De SeneChite VI.



D I S S E R T A T I O. 135
Chriftiana locum habere negari nequit; qugnto enim major experientia , prudentia , & comitate condita gravitas requiritur ad augendam veri Chrifcianismi gloriam , quaeexercitio laudabilium virtutum informatur; tanto plus proventus Oratorum adolefcentium labefaclet Efficaciarn/ Religionis Chriftianae necefle eft. Idque obfervatum fu*; iffe ab Apoftolis, & omni pia antiquitate dubitare no^ non finunt eorura monumenta. inftar omnium fint Confilia Neoeefareenfe, habituin Sec. IV. & Jgathenfe habitum Sec. VI. Qsuorum primum quidem Can. XI. fanxit: Presbyter ante triginta Annos non ordinetur , etiamfi fuerit homo valde dignus , fed refervetur. Dominus enim Jesits in trigefimo Anno baptizatus eft, & eoepit docere. Alterum autem Cano. XVII. ita ordinat: Presbyterum vero , vel Epifcopum. ante triginta Annos y id; eft, antequam ad viri perfe&i aetatem perveniat, & Diaconum ante viginti quinque nullus Metropolitanorum ordinare praefumat. Ne per aetatem , quod aliquoties evenit, aliquo errore culpentur. Et fane ferri adhuc poflent juvenes illi Religionis Adminiftri , fi'munera eorum fola Praeceptorum Religionis praedicatione abfolverentur „ licet eam quoque cenfura faepius quam plena auditorum: eonvidlio & perfuafio fequatur, at cum nee pauea,. praeter hanc 3 nee minora fint illa, quae longo ufu acquifitanj; experientiam, aetatis & confiliorum auftoritatem, moderatum, & a fervore juventutis fecretum regimen poftu» lant,non poteft aliter fieri,quam quod vitio horum Ecclefiae plurimae labefa&entur, & Religionia Chriftianae.
Effi-



i3<5 D1SSERTATIO.
Efficacia optato fucceflu delïituatur. Unde, fuerit licet fingularibus donis au&us Timotbeus, monendura tarnen eum duxit Paulus Apoftolus, ut efficeret , ne quisquam juventutem ejus defpiceret. i Tim. IV. 12. Plura de his fcire volentibus, plura dabunt eruditiffimi Viri, -Gulielra. Caveus, Petrus Roques, S. Deylingius, alii.
Nos cum Fontes mali indice tantum digito defignare volumus (2.) culpam hanc rejicimus adhuc in Adminiftros Religionis, dum illi non eo cum Doclrinae ac Eruditionis apparatu ad haec- facra gregemque fuum accedunt, quo plurimum utriusque eorum intererat. Quam diffufa rerum divinarum humanarumque cogntio requiratut in Adminiftris verae Religionis , nemo nefcit, nifi qui excellentia ejus quae fit, qui fontes, quae antiquitas , quae fata-3 quae fubfidia , qui finis, qui Holles , quae difficultas, nunquam animo contemplatus eft. Ut non immerito olim quaefiverit fuaviffimus (22; Werenfelsius: Utrum habitus Theologiae, qui debet efle in Miniflro Ecclefiae, an qui efle debet in Do&ore Academico , plura requirat? imo non immerito ita deciderit: Non igitur video, quare major requiratur eruditio a Doftore Scholaflico , quam a Miniflro Ecclefiae , & paucis interjeftis: Sed fi eruditione ea, quamdiximus,
ae-
(ai) Opiïfcwlor. Theol. T.11. p. in. 30®,



DIS S ER TA TI O. 13?
a(equales efle debent; multa funt-, quae longè magis i Miniflro, quam ab Academiae Dofïore requiruntur. Requiritur eloquentia in Concionibus facris; requiritur prudentia in iis ad tot diverfiflimcs Auditorum captus attemperandis ; requiritur gravitas in regendo Coetu fibi commiflö ; requiricur feveritas in exeroenda Difciplina, cum mansuetudine conjuncla ; requiritur ars finguiaris in confolandis aegrotis, iisque ad decretoriam ilhm horam rite praeparandis ; requiritur cognitio Auditorum iiiorum intima ; cognitio Cordis humani , omniumque ejus motuum ; enodatio innumerorum confcientiae cafuum&c. At vero , quot funt inter Miniftros Ecclefiae, praeter excellentiffimos illos Viros, quos tanquam Coeio donatos, nee folida tantum rerum divinarum humanarumque fciencia inftruttiffimos, fed fmcero Dei virtutumque amore etiam incenfos, maximï femper facimus, qui haec aut negligunt , aut etiam contemtim de iis fentiunt ? Quot funt , qui Studiis quidem ferio & diligenter impallefcunt, fed nee iis, quibus maximè deberent, nee eo, quo oporteret modo ; qui faltem non ferio laborant, ut de veritate faliitarium Dogmatum in corde plenè fint convicti, & penitus perfuafi? Quot funt, qui caprtalia omnis Religionis placita, fummaque capita jejunè nimium delibant, circa hypothefes autem particulares rnoleflè operofi funt? Quot funt denique, qui fpretis feverioribus difciplinis, Hiftoriam Antediluvianam quidem perfpeótam habent, utor verbis Eruditiflirai Zimmermm-
».. nis,



138 DISSERTATïO,
m (23) , fincerae vero poenitentiae, & falutaris fidei eharacteres ignorant; propter fuperficiariam tarnen „ il„ lam variarum rerum cognitionem mire fibi plaudunt,& „ ad fummum fe Literarum culmen pervenifle putant, fi „ fciverint,. quot Uxores Calovms duxerit, vel quot po> yn cula exhauferit Raudius , aut fi ad unguera addidice„ rint, quot baculi iótibus Stioppïus , juffu Legati An3, glici, fueric laceratus» quot annis eodem calamo ufus fuerit Leo Allatius , vel quot pilos Fr. PhUeïpbus, 3, grammatica. Iite fuperi.or ê barba Timotbei a&verfarii >t evulferit. " Quae cum trifria fane per fe fint, nor\ poffunt circa Religionem Chriftianam quoque trifiem effe&um non habere. Quis enim ab his expe&abit} & jure expeétare pnterit folidam veritatis coeleftis informatioaem % nervofa ad difcutiendos errores argumenta , plana ad eximendos fcrupulos media , faluberrima denique sonfiiia ad. vitara praeeeptis Chrifti exemploque conforraandam y ad vitia paffim grafiantia debellanda* ad caufas , fontesque degeneris Chriftianismi detegendas, enervandas ? Nemo me hercule , neme, vel duo, vel nemo. Operofius haec deducta , & confirmata viderj, polfunt apud Werenfelfium (24.), Zimmer-
man-
(13) Meditatioue VI. de Caufis ineredulitatis Opufc. TheoI..PhiIolog> T. i- pag. 1. p. m. 246.
(24) Opufculor. T. x. DiiT. XlX. De Scopo quem Sanflae 'Scripturae interpres fibi proponere debet? & T. II. ia Ej:am. Quaeftionis aa habitüs Miiiiflri Ecclefiae fit diffitcilior f■



D I S S E R T A T I O. m
manmm (25) , Oflervaldum (26"), Roquium (27)^ Gaujjenium (28), alios.
Culpa (3.) , in ipfos prorfus Adminiftros Religionis Chriftianae rejicienda eric, dum illi verae virtutis inanes, & fincerae Pietatis, quae, uc ait Cicero (29), fundamentum eft omnium virtutum , inopes, muneribus fuic accinguntur. Certe fi nee Praecepta Philofophorum, judice Divino illo Platone (30) , commode :s Sffis tradere queat, qui plurimis virtutibus ceteros non antecellit, nee Orator, tefte Quintiliano (31)» perfeclus, nifi vir bonus, effe poffit, ut non dicendi modo eximia in eo facultas, fed omnes animi virtutes eniteant; multo minus Religionis Chriftianae Adminiftri, quos & diviniorum Praeceptorum Doélores, & fanélioris caulTae Öratores oportet efle, illis omnibus, nifi cum infigni Efficaciae Religionis detrimento , deftitui poflunt. Seu contemplemur enim animo prifcos illos , & interiori Deo adios, Religionis Heroas , Chriftum, & Difcipulos ejus intelligo , qui verum inftar omnium Religionis Miniftrorum efle debent: feu obverfentur nobis Dogmata Religionis
(iS) 1. c.
(26) Source de la Corrupt. P. i. Sourc. III. ( 27) Pafteur Evangeliq. Êfi". VIII. ( 28 ) De ratione Concionandi. ( 29 ) Pro Plancio C. XII.
(30) In Prooemio Libr. I. & L. XII. C. 1. paflis.
(31) luftit. Oratoiis.
S 2



T
140 DISS ERTATICX
nis Chriftianae , quorum, ad falutem prae caeteris neceffk» ria, ut argutè & verè quidam dixit, talia funt, quae nos fcire & credere etiam tacentes monlfrare poflumus. Seu attendamus ad ingenia hominum, qui idem hie quoque» quod Pifones Horatiani ab, Aéloribus Telephi & Pelei ferio defiderant:.
— -— Si vis me fiere dolendum ejl Trimum ip/i. tibi, tune tua me infortunia laedenu
& quorum certe., fi leni fl.ex.ura , huc adducere 11ceat,r<32}.
Segnius irritant animos demijfa per aures ,. Quam quae funt oculis fubjeBa fidelibus, & quae?. Ipfc fibi tradit Speclsitor.
Seu denique confideremus fingulas fanóH hujus munerrs partes, quae proferendis & dilatandis Ecclefiae pomoeriis, erudiendis ignaris, dirigendis deviis, deterrendis temerariis, emolliendis induratis, excitandis torpentibus, fulciendis debilibus, erigendis infperantibus, obligandis vjilneratis,, fanandis fauciatis, confolandis inopibus , exemplar denique gregf, & lucem mundo praelucendo infumun' nir j femper omnino, & apprimè verum efle deprehen-
de-
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^
(32.) In Arte Poëtica vs. ijo.



jy I S S E R T A T I O. #*
demus , Miniftrum Religionis , verae virtutis & pietatis^ expertera, uno alteroque poflhabkae Virtutis exemplo, plus Religionis Efficaciae officere, quam prodeffe diutiffimo etiam aliarum omnium facultatum exercitio. Equi* dem non is fum, qui negem , cum antiquis Seculi IV. Doriattflis-, aut recentioribus Pietifiis, Doétores irregemtos ullo cum fucceflu Ecclefiis praeire poffe; novr quippe nee excellentiorum artis falutaris remedioru'm virtutem ex eo ftatim periclitari, fi impura manu propinentur, nee Efficaciarn coeleftis'veritatis k viribus humanis dependere. Laborare omnino & hi circa EccIefiamDer poflunt, multum fimiles illis, qui Noacho arcam contra Düuvium- aedificanti , focias adjungebant manus, in eamtarnen non adfumti, vindicibus aquis obruti funt. At ff tarnen felicius judicare queant Medici de iis morbis , quorum infultus & illi olim tulerunt, ac fuperarunt, quis dubitet Doftores, communem humani generis miferiam fu pergreffos , feliciorem eidem confulendo operam navare poffe ? Contra, quem propriae felicitatis cura non follicitat qui, quaefo, eredam illi promovendae aliorum faluti's ftudium curae cordique futurum ? Qui eredam , eum de falutaribus fummèque momentofis Religionis Articulis alios convincere poffe, qui fe de eorum veritate minimè effe convi&um, adeo palam oftendit? Qui denique eredam, eum fugam vitiorum , & amorem virtutum •fuis ingeneraturum , qui fugam virtutum & amorem vi* tiorum totus & ubique praefert? Si tum ;demum Orator ad perfuadendum aptiffimè dicere queat , cum ipfe pri-
S 3 ik urn



142 D1SSERTATÏO.
mum de veritate diftoruui , aut dicendorum intimè coaviclrus fit : nonne ex adverfo, oleum &operam male perditurum dicemus eum , qui absque intima veritatis peffuafione , eam aliis perfuadere conetur? Nonne hic erit Pafter ille nauci & fatuus Zachar. XI. 15.? AEs refonans, aut Cymbalum tinniens at amore alkrum carens 1 Cor. XIII. 1. ? Cujus os fine plenitudine cordis loquitur. Mui. tis denique aliis rationibus effici poffet, Adminiftros Religionis Chriftianae, virtutis & pietatis expertes, plurimum Efficaciarn ejus obtundere, fi hoe per fe intelligi non posfet, & folidum hic otium nobis faéhim non effet a lammis quibuscunque viris, Moshemk (33), Roquio (34),
Saklino (35)» Oftervaldio (36), Picleto (37), Zimtnermanno (38)3 aliis.
§. X.
Poftquam fic paucis oftendimus , & demonftravimus, cülpa etiam AdminiftrorumüeYi, ut Religio Chriftiana ad
im-
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^
(33) Qittm-ittyt Z. x. SDwfcereittms $. 6. & Petr- Müüeri Comh, T. IX. CVI1I.
(33) Pafteur Evangel. V. Eflai p. m. 306. & VIH. Eflai p. 489.
(3f ) Exercitatiorï. Theotogico - Praclicar. de Cura animar. Paftor. Ëx*rt. V. c iï. & III.
(36")' Les Sources de la Corruption. Source III. P. u. & Exercit du Miniftr. S. P. 11. {37) La Morale Chretien. L. IX. Ch. XIII. {3S) Medirat. VII. de Caoffis increduTitatis, §. ic. p. m. 306.



DISSERTATIO. 143
imbuendos virtute animos, hodie minus efficax appareat nunc pari brevitate declaremus necefle eft, modum quoque adminijlrandae Religionis Chriftianae, eidem culpae efle obnoxiura. Etenim cum contemplamur animo icopurn primarium verae Religionis, aeternam videlicet animarum quam plurimarum falutem promovendam, & modum , quo ea noftris horainibus inculcari folet, duas cum snaximè reperimus cauflas, cur modum adminijlrandae Religionis, ad imbuendos virtute animos inutilem cenfeamus: unam ,, quod neceflaria in ea negligantur, aut jejunè j & indignè pierumque traétentur: Alteram, quoé non neceflaria, jufto acrius urgeantur. Excutiamus fmgulas diftinctius. Atque ut a prima cauffa ordiar, negliguntur neceflaria in adminiftranda Religione Chriftia. na, dum (1.) flncera Dei cognitio, purusque veraepietatis, & virtutis amor teneris animis, eo- quo deberet modo, i. e. quantum aetatis ratio fert, ingenerari prae* termittitur , & novellae illae animae, aut potius novalias Mla inculta negliguntur. H©c ubi fit, quid mirum , fi
Negleclis uren da Jtlix innafcitur agris (30)?
Benè fanè, & fapienter obfervat nobilis PMofophus- Am. Seneca (40): fequi ten er os <S? rudes animos recla mon-
Jhar^
(,39) Hqrat. Sat. L. I. S. III. 37. ( 4P ) Ëpiüola L.



ï44 Ö I S S E R T A 'T I O.
jjtrantem. #Quoties non videmus animos fibi reli&os, & primis virtutum feminibus vacuos , denfiffima vitiorum filva ocdnpari , acfuffocari? Quoties non obfervamus, per hunc'negleétum omne genus crimina altas adeo agere radices | ut jam nee longo , nee difficili, labore evelli poflint: cum in illis, qui a teneris nunquam bené agunt, male agere jam ex confuetudine in naturam verterit. Contra ubi tenelli animi virtutibus, & vera pietate excoluntur , in iisque continuo exercentur, adquirent tandem, fecundante Deo, firmam adeo , expeditamque betëè agendi facilitatem , ut jam non folum bené agere , fine molellia, poflint, fed nee poflint, absque taedio, & ma» . leftia, bene non agere , fcilicet
Adeo inieneriscorijuefcere multutn eft (41
„ Verbo, uti elegantilïïmus Gesnerm (42^ Ioquitur- iiais, ^aÓ£;5 funt ubique felices, in Literis, in Corporis mo • „ tibus, in reliquis. Q_ui in pueritia faltare didicerunt,;an« „ te, quam obriguerunt membra, faltant quafi illis naturale „ effet. Qui linguam peregrinam didicerunt, antequam ,, fcirent, quid Lingua fit, illam lóquuntur, ut non fen5, tiatur difcrimen ullum inter vernaculam & peregrinam.
,j Ita
(41) Virgil. Georg. II. 272.
(41) Primae Litieae Ifagoges in lErudition. Univerfara T. II. f. J411.
p. IH. 626.



D 1 S 5 E R T A T I O. I4S
j, Ita in omnibus rebus, quae aótione conftant. Qui maturè ft prima aetate ita continetur in difciplina, utfugere „ debeat peccata & afuefiat virtuti, maximè felixeft." Et fane quam utilis, quamque neceflaria fit haec teneriorum inftitutio, aut praeparatio , intelligi poteft vel ex eo Chrilti Domini Facto, quo pueros ei adduftos benignè non folum excepit, fed & Difcipulis, illos objurgantibus, edixit: ftnite pueros , nee eos ad me venire probibete. Matth. XIX. 12. Intelligi potefl: -ex plurimis, iisque difertiffimis, Surami Numinis mandatis; quo pertine.t Deut. JV. 9. Quae veftris ipfis oculis vidiftis — —- de eis & füios, & nepotes veftros doceatis VI. 7. -Atque baec verba quae ego vobis hodie praecipio in corde habeiote , & veftris nat is inculcate. Joel 1. 3. Hoe & vos nat is narrat e veftris, & veftri nati fuis, fi? ipforum nati pojierorum generi. Prov. XXil. 6. Infttue puerum pro ratione viae ipfius , etiam cum valde fenuerit, non recedet ab illa. Eph. VI. 4. Educate filios veftros in Difciplina , & Doclrina Domini. Intelligimus ex perpetua omnis ferme aetatis Ecclefiae praxi. De qua confuli poflunt: Meyerus de initiamentis nafcentis Ecclefiae. IValcbius de Apofl. Inftit, Catecbetica. Schrammius in Difp. ad Catechefin Luth. J. G. Micbaëlis Programma de Scbolae Alexandrinae fic diclae Catecheticae prima origine, in exiraclu Difput. 1740. p. m. 422. Ne 'jam adducere debeam ipfos Geutiles , & varios eorum qui de fefria & diligenri juniorum inftitutione abunde teftsrrtur,
zrctiiïcvofixc} (puAeWtfSS j 7raiSa,yuyüS, Ciducy.aAxs , &.'IÜ0S fi-
X fifties*



H6* D1S SERTATIO
miles. Quod fi diligens itaque haec praeparatio, quae in oranibué rebus, priusquam aggrediare, adhibendaeft (43), negligatur , negligitur autém pierumque turpiffime, perfpieimus vieiffim ex eo , cur fumma Religionis Efficacia ad imbuendos virtute animos, non in omnibus ejus Cultoribus appareat,
Praeterea tarnen Qs.i) negliguntur neceflaria in adminiilranda Religione Chriftiana turn quoque maxime, cum non adhibetur aetateproveótioribus folida illa, de fummis Religionis Chriftianae Capitibus , Inftitutio , quae prudenti Confilio, in primitiva Ecclefia , ferio exercebatur , feu publice per Catechefes , feu privatim, viva, & domeftica inftru&ione. Fatetur hoe unusquisque, qui momet> 'ta rerum expendere norit, quod vera Pietas, & virtutum exercitium fequantur neceffario ipfam earundem cognitionem, usque adeo , ut qui voluntatem hominum ad eas fleélere velit, Intelleélum eorundem primo folida Dei virtutumque cognitione ornet, neceffe fit. Hinc zelum, ièu ftudium Pietatis , quod non eft *<*7' \7rlym0-iv, conjonftum cum vera cognitione , tanquam inane, improbari videmus ab Apoftolo Rom. X. 2. At vero, quomodo verara & folidam Cognitionem acquirent homines, fi publicae illae, & privatae, de quibus ftatim diximlis, inftitutiones feponantur , aut jejunè & frigide tradcentur?
Ea,
(43) Cicero de Offieiis L. I. xi.



D I S S E R T A T I O. i47
Eaa quae in primis tenerioris fuae aetatis annis, cum neque dÜUnótè , neque omnia eapere poterant- perfun&oriè pierumque, & ab iis Magiffcris perceperunt, qui ad ea tradenda neque nati , neque facti fuerant, mox in virilt aetate, partim crefcens annorum numerus, partim praejudicia, & curae mundanae , in animis eorum' variis vitiis contaminant, imo inde radicitus evellunt. Nunc itaque omni cognitione rerum divinarum exuti, fi quaedam b generofioris indolis , animae , ad cognofcendum Deum excitentur, aut ex libris variis, aut ex pubiicis Verbi Di vini Miniftrorum Orationibus , eam haurire debent: at vero , quam parum commodè id ex utroque eo fonte peti poffit , fuo quisque fenfu intelligit. trim namque abundet licet omnis gens, omnisque natio , bonis illis & utilibus Libris , qui totam & folidam Religionis Chriftianae Doótrinam complecluntur, pauci tarnen omnino funt illi, qui eos diligenter volvere & evolvere fuftineant, pauciores , qui eos volventes, proprio ut dicitur Marte, intelligere queant : & pauciffimi , qui aequa omnia ejus dióta lance expeudere poffint. Ne dicara, ita pierumque eos effe comparatos , ut captum rudiorum longiffime excedant. Aut quod Celeberrimus Buddeus obfervat: „ Vehementius faepe afficere vivam vocem , ,j excitareque attentionem , ut accuratius percipiantur, „ & altius in animum penetrent, hinc & firmius retine„ antur quae audiuntur , quam quae leguntur. vid. infl. Theol. MoraL P. /. C. V. §. XIL p. m. Sn- conf. Dis^ fert. ejusd. de Culture, ingenii. Cap. H;f: §-4- in Solutis
T 2 fW*



s4S' D ï s S E R T A T I Oï
Juris Nat. & Gent. p. 400*. Quod vero 2d alterum nempe ad publieas illas Ecclefiae Do&orum Orationes attinet,; quam parum accommodatae fint illae, uti hodie exerceri folent, ad falutem & folrdam verae Religionis JDocfcrinam rudioribus informandam ex iis mattra plane in< telligatur, qui Eruditione, Pietate, & Experientia plu> ïimum , apud bonos Omnes 5 dignitatis fibi conciliarunt, quique ex profeffo de iis agentes, variös earum defeétus & obfervarunt, & fincerè annotarunt. Quibus annumerè ineomparabilem FVerenfelfium ('44) > fummum Moshemium Cis) » c'ar» Ofiervaldium (46). eruditiflimum Roquiwm (47), fuis meritis eeleberrimum Hollebeekium (48), alios. Hoe unum praeterire nequeo , quod tales pierumque Orationes fint verè indices Oratorum., qui dum animum, vel5 vana eruditionis oftentatione, vel rixarum cupidine , aut haeretificandi-, ( ut rem fumraè barbaram , barbaro aeque vocabulo exprimamus) ftudia, tumidum referunt oratorem magis quam Chriftura Poétrinamque ejus praedicare videntur. Ex quibus itaque temó folidè Religionis Chriilianae Praecepta intelligere
queat.
^^^^^^^f ^.^^^^^^^^^^^^,^^^>^
(44) Opufculor. Theol. Phil. T, b Diflert. de Scopo quem S. Scriptucae Ittterpres fibi propouere debet.
C45.X e»ttW-feSw. T. I. c.,%. §, y.
C46.) Traité de la Source de la Corrupt. P*. ir. Söurce KL
(:47) Pafteu? Evang. Effai VIII. p. m. 503.
(48) Qifiert. Theol.. de QptioiQ- Coneipaum G.enere,3. & Otat».deDhfa.. Skeyel, ia.Belgio eontemtu»



DISSERTATIO. 149
queat. Nonne maxinü ergo mornenti, & fummèneeesfaria res negligitur in adminiftratione Religionis Chriftianae , dum publica adultiorum, eaque Catechetica, ut vc* cant, & privata feu domeftica inftitutio praetermittitur* Nonne receditur negle&u horum a priftino more, & lau* dabili confuetudine primitivae & Apoftolicae Ecclefiae ?• Cur miremur igitur fi Religio Chriftiana non eodem modo adminiftrata, non eandem habeat nunc Efficaciarn, quam habuit prima illa, & vere aurea,. aetate r"
Equidem (3.) neceflaria turn quoque, imo, fummè: neceflaria negliguntur, in adminiftranda Religione Chris* tiana , cum Difciplina & Cenfura Ecckfiaflica abjicitur. Bené & fapienter dixit. olim Augujlinus (49)'» vel <3ufs fuit alter i Difciplina eft Magiftra Religionis, & verae Pietatis,. quae. nee ideo increpat , ut laedat , nee ideo ca(ligat ut noceat: Denique mores hominum, ïrata corrigit: infiammata cufiodit. Novi', & norunt mecum ocuiatiores quique, vix ullam efle materiam, quae majori animorum fervore agitata fuiflet, quam ea de Difciplina Ecckfiaflica , cum antea , turn maxime, poftea quam Thomas Era> tul, Medicus Heidelbergenfis, Jheodorus item Btza V?
tem
^^^^.&^^*&&<&^&<&^^&^^^^^^<*'
f49 ) Lib. Scrm. Serm. de Bono Difciplinae, Qui Liber cur Augufiino a quibusdam abjudicetur, non fatis in?elligo> cum yjdeaap Auguftinuni ™■rofum valde fuiffe in Difciplinae Ecclefiafticae neceffitate adürucnda ia ahaetiam opufculis paffim ; nee ratio Stik', aut cogitawk, ab ejus bUJo, & cogitatione valde* diverfa.videatur; jp



iSo DISSERTATIO.
tem eam inftruxerunt (5°)- Imo perbenè novimus, nusquam plus logomachiae a Viris eruditis commiffura effe , quam in hac Cauffa: Quare eam neque noftram mme facimus , utpote ab inftituti noftri ratione alienam. Sufficit nobis , non pofte ulia ratione negari , neceffarium eife omnino Difciplinae Ecclefiafticae exercitium, turn quod Sümmus & Divinus Ecclefiae Novi Teftamenti Auctor, & Legislator ita voluerit; quod evincunt Loca: Matth. XVIII. 15, 16, 17. 1 Cor. V. i3 2. 1 Tim. V. 1 — 3. 19 — 31. 2 Tim. IIi. 5. a'Theff. III. 6. & alia multa , turn quod Ecclefiam Chriftianam, inde ab Apostolicis temporibus, ferio femper eam , & fine ullo Perfonarum refpeélu exercuiffe teftatiiTimum fit: turn denique, quod puritas & majeftas etiam Ecclefiae id exigere videatur. „ Quod fi enim Peccatores fine ulla reprehen„ fione in finu Ecclefiae tolerarentur, uti piè & eru„ ditè obfervat J. A. Turreünus ( 5 O > hoftes nominis Chriftiani jure inde colligerent Doétrinam Evangelicam ita comparatam effe, ut cum peccatis confiftere poffit. „ Sed per exercitium Difciplinae hujus , Ecclefia Chris„ ti publicè, & authenticè declarat, fe crimina non to„ lerare, imo haec fanctiffimae Servatoris Doclrinae pla-
„ nè
( 50) Vide J. Fr. Buddei Ifagoges Hift. Theol. T. I. Libr. poft. C. V. Item Theologi ac JCti recentes Commentationes de Difciplina Ecclefiaftica Traj. ad Rhenum. 1774.
iji ) Ta Gomment. Theor. Pracl. ad Theff. Operum T. III. p. m. 688.



DISSERTATIO. isb
j, nè contraria effe." Quod fi itaque pars Religionis adminiftrandae adeo neceflaria negligatur, aut perfunétoriè tantum habeatur , obtundi ipfam etiam Religionis Christianae , non omnibus viribus & mediis agentis, Efficaciarn necefle eft. Ut adeo re&è & legitimè, cum Viro flatim laudato , inferre liceat: fignum inviftmn, addi. mus nos, caujfam certiffimam , tepefcentis in dies Fietatis , intellige Jatiffimè Pietatis nomine omne Virtutum Chriftianarum Studium , effe Soporem illum* quocum hodie in plerisque Ecclefiiss Difciplina Ecclefiafiica exercetury imo ferè planè negligitur. Coaferri hic merentur Viri fummi: J. H. Boehmerus (52), Ofiervaldius C53>, Roquius ( 54) alii.
S. X ï.
Alteram cauflam, cur modum adminiftrandae Religionis Chriftianae, ad imbuendos Virtute animos, minus Bfficacem,credzmus, hanc di-ximus, quod, negleclis neceflariis, non neceffaria jufto acrius urgeantur. Atque illud obfervare Heet CO in exquifita & fcrupulofa illa Controverfiarum , etiam minutiffimarum, & obfoletarum, pertraélatione , in qua plurimi Ecclefiae Doctores \
ho-
(ƒ») Juris EcckfM. T. V. Lib. V. Tic XXXIX. p. a. m &
(Si) Sources de la Corrupt. Par. II. Source IE, (f4) Pafleur Evangeliq. Effai ViJJ.



i.53 D I S S E R T A T I O.
hodie fibi nee modum, nee finem , ponere norunt. * Ut adeo merito animadvertat Eruditiffimus Cudworthus (55), tanquam graviifimum errorem eorum , qui Religionem hanc , quam Deus eo unice confilio condidit, ut machinae inftar effet, qua homines ad vitam divinam , & Deo dignam impellerentur, in materiam contentionum , rixarum , opinionum , & jurgiorum unicè convertant. Eleganter etiam, more fuo, & eruditè dixit J. A. Tune' tinus {56), Controverfias, non fecus ac Bella, effe malum neceffarium. Quae Henrico IVoitono (57) , erudito Anglo, ecclesiarum scabies, di&ae funt. Reétè utrinque. Neceffarium qüippe facit eas Doctoribus , & Doétioribus extenfa illa Eruditio, ad quam adfpirant, . & quae in iis requiritur; importunitas item adverfariorum , quae refrenari & coerceri vult: Malum, & Scabiem faciunt eas, funefta illa mala , quae ex iis in Ecclefiam , & Refpublicas redunda-ffe, & adhucdum redundare , tot tamque diverfis exemplis docemur. Inter quae non ultimum eft, quod incredulitas, 5c contemptus Religionis pet eas multum promoveantur. Quod qui fiat, verbis
Cla-
In Argumento Capit. IV. Syftem. IntellecT. §. 33. quod tamea illi pluribus exequi non licuifle dolendum eft. i_f6) Operum Tom. I. Cogit. de Controverïiis §. 1. (57) Henricus ille Wottouus Celebris Anglus, Teftatnento legavit, feqisens libi rnortno ponendum Epitaphium: Hic jacet hujus Sententiae primus Auclor: DISPÜTANDI PR U RITUS, ECCLESIARUM SCA-
BiJES. Aö. Lipf. Suppl. T. 1. p. 84.



DISSERTATIO. 153
Clariffimi Zimmermannü (58) edifferere lubet: „ Ni„ mirurn, homines nee artis ratiocinandi fatis perici , aut „ Religionis fatis gnari, ex tanto numero Difputationum », colligunt, fieri non poffe , ut Religio certis fit innixa „ fundamentis, alias Eruditos , qui in veritatibus illis „ examinandis aetatem contriverint , & fingulari ingenii s. acumine fint praedki, facile confenfuros efle. Et cum „ acutiores paulo videaut, eos non minus clamare , & „ paratragoediari , cum de rebus minoris argumenti, „ quam ubi de Summa Religionis agitur, colligunt, om„ nes articulos Religionis efle aequales, id eft, incertos, „ quia de fingulis vehementer diflentiant Theologi: fuf„ ficere igitur, fi quis generalibus quibusdam Religionis Naturalis articulis fit contentus, caeteraque omnia fa„ ciat mifla. Ita*fane ratiocinatur Auétor Religionis Es9, fentialis , Tyndalus, pluresque alii, qui Deiftarum no„ mine veniunt. Quod fi porro videant , faepe illos ip« „ fos, qui Religionis Chriftianae Defenfores dici volunt, „ ob diflenfum in minutis opinionibus fefe mutuo lacera„ re , omnesque humanitatis & amoris leges pedibus „ proculcare , fieri haud poffe illi exiftimant, ut homines „ illi de divino origine Praeceptorum Chrifli polfint „ efle perfuafi, cum notum fit quoties, quantisque ar„ gumentis, amor proximi in Sacris Literis inculcetur."
Ac
($8) Opufc. T. I. S. I. Medit. VI. de Catffis IncreduJ. piöi.



i54 DISSERTATIO.
Accedit his rat'ionibus, fonticis fane .& momentofis, quod Doctores Ecclefiaftici, Controverfiis iis in.tentiores, uciliora magisque neceflaria , ftudium cum maximè fanctttatis & vejae pietatis, non fine infigni Religionis jaéfcura,. nêgliganc; ficque adverfariis fuis nudum & apertom praebeant latus. Ne jam dicamus faepè fieri , ut ab bominibus majori ingenio , fed minori pietate,' praeditis, Religio omnis traducatur turpiffimè, vel hoe folo nomine, quod tota Religio nil nifi perpetua fit Controverfia, ex decantato odio Tbeologorum , & fraudibus Sacerdotum derivata. Quae cum ita fint , fentit unusquisque proeul omni dubio , vel me non monente , quam mifere praepediant Efficaciarn Religionis Cbrifiianae Controverfiae a Docloribus Ecclefiaflicis juflo acrius-exa-
At (2.) eadem propemodum chorda aberrare mihi videntur omnes illi Doétores Ecclefiaftici, qui in enarranda Religione Chrifliana, nova, curiofa, & fublimia femper pierumque , & magno ftudio fe&antur. Quibus jure fummo annumeramus omnes illos, qui eruendis oblcurisfimarum Prophetiarum fenfibus, quas, ut cum Werenfelfio (59) loquar, nondum interpretatus eft eventiïs; aut quae vaticinantur de eventibus, in Hiftoriis, quae nobis
(59) Öpufcul. T. I. Differt. de Scopo Interpret, p. m. 348.



DISSERTATIO. 155
fuperfunt, nusquam memoriae proditis , nimium folliciti funt: Qui typos, figuras , emblemata, fymboh, fynchronismos , aliaque id genus phamafiae oblectamenta, cum negleétu utiliorum , ftudiofè & femper conquirunt: Imo qui in explicanda S. Scriptura, fenfus fimplices, & naturales, prae myfticis, reconditis, & fingularibus despiciunt , & omnem Difciplinarum orbem, Phyficam , Aflronomiam, Mathefin, Muficam , Medicinam , in facns hifce fontibus detegentes, eos faepè S. Scriptoribus adfingunt fenfus , quos illi fi confuli poffent , tantum abeft, ut fuos agnefcerent efle, ut ne quidem intelligerent. Obfiftere hos omnes , quantum in illis fi. turn eft , finiftra hac Religionis adminiflratione , fummae ejusdem Efficaciae , pluribus demonflrari pöflet, fi res fua luce clarifiima id expofceret. Dum recedunt a fcopo Docentium & Difcentium, dum Maeandros , & diverticula fequuntur, dum laureolam in Muftaceo quaerunt , dum fe folos fapere oftentant, & auditoribus admirationi effe volunt , ea interim , quae ad eradicanda vitia, ad imbuendos virtute animos comparata funt , vix primoribus labris attinguntur. Imo etfl id fit , animi tarnen jam ad curiofiora illa avocati & abftracli, recipiendis utilioribus ineptiores redduntur. Qui poffit igitur femen non receptum, aut fecundum viam feminatum , & ab his fptms & fentibus fuffoCatum , radices agere , & fru&us ferre idoneos? Pluribus ülulirata & declarata vidéri potefl: Hèèc materiïf apud
V ^ Cia.



i56 DISSERTATIO.
Clariffimum Zimmermannum (60), & Roquium C^O> ac alios.
Verum ne longo fermosie , in commoda publica pee* cem (3 ), non neceflaria nimium urgendo , errant in adminiftranda Religione Chriftiana, ii quoque, qui Dogmata diffieiliora, & non nifi paree ac circumfpectè proponenda , ubique promifcuè & fine jufta confideratione adurgent. Equidem in hunc cenfum referenda pütem Dogmata; de aeterno & abfoluto Dei Decreto; de ordine eorundem Decretorum Divinorum; de diwa^ia, feu impo~ tentia hominum, absque effi-caci Dei Gratia, fe fe ad eum convertendi; de reliquiis corruptknis in ipfis Sanclis; de j'ufiificatione hominisper folam Fidem; quae licet fint per fê certilfima, cum tarnen fint etiam, uti de altero horum, cum tarnen par omnium fit ratio, loquuntvr V. D. Miniftri, & Profeflbres Bernenfes (62), non luc• infantium, fed cihus adultorum , confultius omnino judicamus, li ea,in publica plebeji ordinis inftitutione, reticeantur,aut parcè admodum , & cum fumma prudentia explicentur. Fieri etenim vix poteft, ut debiliores Quaeftiones illas
d'inv
(60) In Oratione de Scfent. Theol. Beator. coliata cum noftra, Opufcal. T. I. P. 1. p. m. iofo. & alibi.
(61) Pafteur Evangeliq. VIII. Eflai p. m. 48 ƒ.
( 6i ) In Epift. ad Padores, & Profeflbres Genevsnfes, in nsgotiö Hier. Bolfeci in nube Testium J. A. Turretini Oper T. III. p. m. 126,



DISSERTATIO. 157
difficiles, Diftincliones fpinofas, Notiones abftractas, fine quibus tarnen pleraque illorum explicari vix poffunt, re&è intelligant. Unde non folura Auguftinus (6*3)., fummus Decreti abfoluti Hyperafpiftes, Quaeftionem eam difficillimam, & paucis intelligibüem vocat, fed ipfe etiam divinus Gentium Doétor ad eam exclamat:
@ct,ê&' 7rXxTX Kj aotpiat Kj yvcó<rea>$ QiS' ug dvi^t^uv>]Ta to> xjiipctTct ctXTX , Kj a.]ii£ixvic(,?oi cu cóot- ctüTü Ttg ya^ tyvu visv xuQ/x'j *l rig o-u'wë^A©* ciutS iyzviTO, Rom. XI. 33? 34* U't
adeo dicere veile de his ad populum, quae eft obfervatio illuftris Doctoris & Epifcopi Jofepbi Hall (64), nihil aliud foret, quam praecepta Algebraica explicare illi., qui ne prima quidem ejus elementa delibavit, aut mari fummè periculolb committere eum , qui naviculariae prorfus imperitus effet. Navis mentis noftrae , ut Auguftinum (65), loquentem. viciffim. audiamus, nifi exercitatione bonae meditationis regatur , ventis vanarum cogitationum per diverfa fluctuabit, & demum fub pariculo demerfionis conquatietur. Periculofae quippe etiam res haec illis plena foret aleae, pro eo enim, quod iis uterentur, uti deberent, ad excitandam in fe majorem humilitatem , devotiffimam gratitudinem , ardentiffimam Gratiae Divinae, fine qua nihil valemus, implorationem,
dili-
( 63 ) In Lihro uno de Praedeftinatione»
(64) La Voye de Paix aux cinq Articles controverfés p. m. 26, ( 6$ ( Libro eodem citato ad finem.
V 3



158 DISSERTATIO,
diligens denique & afïïduura pietatis ftudium, uterentur, proh dolor ! uti funt homines ad defenfam fui, & ad culpam fuam in alios, ipfum etiam proh fcelus! Deum, rejiciendam : uterentur , bene? an male? non ditputo, ad defectus , ad vitia fua coloranda , ad negligentiam fuam , & turpem focórdiam palliandam , imo nutrieridam. Tacebo jam haec Dogmata magis ad alendam Chriftianorum difcordiam, quam ad mutuum amorem, & virtutum ftudium noftro tempore , comparata eife. Ut adeo prudenter, & piè fuaferit elegantiffimus Theologus J. A. Turretinus (66) : Qjideflioms illas ad populum nunquam perferendas eJJ'e: uipote quae captum ejus fuperanP, neque ad pietatis, aut fanctitatis promotionera , quidquim faciunt. Plura non addam. Manifeftum ex his efle poteft, errare eos vehementer, qui materias has operosè, vel faltem verbosè nimium , ad declinandas, ut vocant, Haerefes, populo exponunt , dum enim ita vitant ferio vitia, in contraria currunt. Obtunditur hoe etiam pacto, ut diximus, fumma Religionis Chriftianae Efficacia, ad imbuendos virtute animos.
§. XII.
Sic paucós hacrenus, & quidem illos 'duntaxat fecenfui Ecclefiafticorum Doctorum, ac adminiftrandae Religionis
Chris-
(<56) 1. c.



DISSERTATIO. 159
Chriftianae defeclus , qui primo intuitu , ac tiimultuariè nobis fefe offerebant , omnes enim ordine dinumerare, nee inftituti , nee confijii noftri ratio patitur , utpote, qui mallemus eos, cum Omftamino• Magno , paliio noftro obtegere , quam in iis fingiltetim retegendis, ad fummum facri Ordinis dedecus, nimium & malè operofi videri. Ex paucis tarnen hifce , ni fallor, apparet liquidiüimè, Religionem Chriftianam hodie non femper & ubique , eo , quo maximè exhibenda erat, modo , exhiberi. Unde neceffaria cohfecutione fequitur; Efficaciarn quoque Religionis Chriftianae ad imbuendos virtute animos, non poffe eandem in omnibus ejus Cultoribus effe , quae fuit olim. Impeditur quippe fumma haec Religionis Chriftianae Efficacia, in aliis quidem culpa Adminiftrorum Religionis Chriftianae , uti diótum eft §. IX. in aliis autem , culpa adminiftrandae Religionis Chritlianae , quemadmodum declaratum eft §. X. nulla interim culpa in Religionem Chriftianam recidente. Pone quaefo, ne ab affumpta comparatione nobis rcfiliendum fit, Medicum condigna fapientia , prudentia , ceterisque virtutibus deftitutum , &, faluberrimum quodque remedium praepoftere tibi exhibentem; an miraberis, cum illud felix is & exoptatus , quem fperaveras , & jure fümmo expeftare poteras, effeótus non fequatur ? Minimè putem. At vero , parium par etiam hic fit ratio, neceffe eft.
§. XIII.



irSo DISSERTATIO.
$. XII I.
Verum enim vero, ne hic quidem pedem figere poffumus , funt adhuc alia plurima ? & haud etiam minora, quae fummam Religionis Efficaciarn impediunt ; ad quae referre Keet jam tertio , quod homines praepofierè pajjim vera Religione utantur. Ecquis enim omnium ignoraverit, res quascunque praeftantiffimas inconvenienti ufu reddi inutiliffimas ? Unum eft ex praecipuis animi bonis Libertas , aurea inquam illa Libertas, quaè toto non venditur auro, quid tarnen ea , fi abufu evadat in licentiam , deteftabilius , & majus malum? Praeftantiffimum & verè divinum eil hominis depofitum, humanarum , divinarumque rerum Scientia, ea tarnen, fi incidat in hominem male fanum, verè gladius erit in manu furiofi. Prov. XXVI- y. Adaeque Religio Chriftiana, licet fummè utilis & efficax fit, praepoftero tarnen ufu evadit in rem maximè inutilem, «Sc inefficacem, Malè autem & praepofterè utuntur Religione Chriftiana: fj.) qui in fefe defcendere , & agnita fua propria miferia, fumma item praeftantia ac neceifitate virtutum chriftianarum , ad ardens cognofcendae verae Religionis defiderium animos fuos excitare non tentant. Sapienter omnino Epi&etus
Q 67 ) « fixXa ciyaQos ètvaj, JTgare» 7ns-£i/o-o? 'cti nctx,(§h> «. Int'
tium
(67) Ap. Stobaaum Serm. I. de Virtute.



DISSERTATIO. i6t
tlum quippe falutis , ati Sentca 68) ait, eft notitui peccati. Nemo Medicinam, vel Medicum quaerit, nifi morbum fuum fentiat, & agnofcat. Et ideo dif/kuiter ad fanitatem pervenimus , ut idem Seneca ( 69 ) loquitur, quia nos aegrotare nefcimus. Atque hinc dicit Chriftus Dominuf etiam: Non egere valentes Medico, fed quibus male eft : nee venijfe fe vocatum infontes , fed fontes ai frugem. Luc. V. 31. 32. Cumque ita prima, eaque maxima cura efle debeat unicuique propriae felicitatis cupido , propriam miferiam, & fummam virtutum christianarum utilitatem ac neceffitatem agnofcere; altera, nee minor, nee pofterior, defiderare cognitionem verae Re- ligionis, tanquam uniciffimi & certiifimi ad fummam felicitatem Hermetis ; hinc recta inferre licet, malè & praepofterè uti omnes eos vera Religione , qui ad eam fine intima propriae miferiae agnitione, & ardenti cognofcendae 'Religionis defiderio, accedunt. Hi funt illi, qui quoniasn neque frigidi , neque fervidi funt , evomendi erunt ex ore Dei. Apoc. III. 15. 16. Imo hi funt nequam illi & ignavi fervi. Matth. XXV. Servi peccatorum , & mancipia Diaboli , aut potius
Tit. 1. 12. qui arvum , quem poffident agrum, ftudiofe colere & exercere negligunt. Sunt autem tales , proh - do-
ces) Epiftola XXVIII. ( 69 ) Epiftola L.
X



16% DISSERTATIO.
dolor! inter Chriftianos plures, quain dici pofïent. Qui quaefo itaque ab his uberes & jucundos fruótus expeétare poifes? Nonne hoe etiarn contulit ad fervorein priroitivorum Chriftianorum , imo ad ipfam Religionis Chriftianae Efficaciarn quam plurimum , quod homines hujus aevi, priusquam Chrifto nomina dediilent, fincerè agnoverint fummam illam ignorantiam , craflas illas , & plusquam Cimmerias tenebras , in quibus hactenus reptabant, ficque ufura novilfimae lucis , tanto diligentius frui voluerint? Quod fi defit ergo in noftris hominibus fincera haec propriae miferiae, ac fummae Virtutum Chriftianarum neceffitatis agnitio , defit item ardens ac perpetuum cognofcendae Religionis defiderium , non video, cur mireris, deeffe in plurimis jucundiflimos etiam , & fummè falutares ejusdem fruélus. "
At dices, forfitan non effe in poteftate hominum pofitum, uti vos ipfi dicitis, quidquam boni veile, vel efficere; qui poffit igitur homo mifer, & fibi reliétus, miferiam fuam agnofcere, veraeque Virtutis ftudium, quod vera Religione continetur, defiderare ? Qui poffit homo mortuus mortis fuae confeius effe, & vitam defiderare? Verum enimvero , quid hoe eft aliud, quam peftilens Doclrinae noftrae Tra/is^vs/a? Tenemus utique nos, yires hominum poft & per lapfum eife valde debilitatas, non tarnen id eo usque extendimus , ut hominem ipfo etiam naturali ratiocinandi facultate prorfus exuamus. Scimus perbenè , plurimos extitüTe inter Ethnicos, qui non
fo-



DISSERTATIO. 163
folum de hac fua miferia intimè convi&i fuerint (7°)$ fed ad aliquod etiam virtutum faftigiurn annixi fint. Neque fermo hic nobis eft de hominibus ab omni Chriftianorum confortione remotis , ad quos colluftrandos nulli verae Religionis radii pertingere poffent, fed de hominibus, quibus alii verbo Dei, & exemplo fuo , praelucent, quique in rebus humanis Lynceis prorfus oculis utuntur, in his tarnen adeo ignavi, & focordes funt, ut ad agnofcendam fuam miferiam, «Sc ad veram Religionem defiderandam , fefe excitari non patiantur. In his, feu Libertinos, feu Indiferentiftas, feu Latitudittarios, aut aptiori ad rem vocabulo Pigros, «Sc Ignavos eos dixeris, qui, & quomodo poffit fumma Religionis Chriftianae Efficacia , ad imbuendos virtute animos apparere , non video. Praeterquam quod enim, abditus hic thefaurus, & pretiofus unio, non aliis cedat , nifi qui follicitè quaerunt eos, quique abeuntes venditum fuas omnes facultates comparant fibi eos. Matth. XIII. 44—46. Certè naturalem etiam iguorantiam , «Sc ftultitiam hominum adauget haec focordia non mediocriter; cum enim nullo cognofcendae «Sc examinandae Religionis defiderio tenentur-, fieri aliter vi-poteft, quam quod unamquaraque propofitionem, a vlo alicujus audoritatis, fibi oblatam, pro vera, «Sc cer-
(7o) Ut? pluribus nos de eo convincunt Tob. Wanner» in Syftem. Theot Gentil. C. X- P. m. iv Huetms item guaeft. L. II. C.. IX.
p. m x3'- X a



164 DISSERTATIO.
tiflima adfumant, ficque priinura incidant in levem credulitatem, ex credulitate in fuperftitionem, poftremo denique ex fuperftitione inimpietatem: ut adeo de illis planè locutus videatur Plutarchus (71Dum ait: quidam fuperftitionem fugientes,. dum tranfüiunt in medio pcfitam pietatem , in afperam pertinacemque incidunt impieiatem.
Male (2.) & praepofterè utuntur Religione Chriftiana illi, qui & miferiam fuam, & maximam Religionis neceöitatem agnofeunt quidem ; in quo tarnen haec confiftant, accurate intelligere, & de veritate earundem perfuaderi non allaborant. Equidem naturalis Ma Religionis Chriftianae Efficacia, de qua hic praecipuè quaeri jam §. IV. obfervavimus, nafcitur, non ex fono, aut numero Praeceptorum Religionis Chriftianae, fed ex Divinis illis notionibus, potentiifimis argumentis, motivis, & incitamentis, quae in eadem nobis , noftraeque repraefentationi, eique clarae & dïftinctae offeruntur. Quod fi itaque homines ea accuratè non intelligant , aut de iis non convincantur, fieri vix, ac ne vix quidem, poteft, ut fumma ejus Efficacia in iis appareat. Uti fiemen, licet konum , quale eft Doétrina Religionis Chriftianae, Luc. VIlI. 15. fru&um ferre non poteft, fi ab arvo agro non jecipiatur & in eum non recondatur. Fit quidem aliquan-
do,
(71) De Superfiitione in fine.



DISSERTATIO. 165
do , quod in petram cadens etiam exoriatur, at illud mox viciffim exorfum, exarefcit, quod nee humorem, ntc radicem habeat. Luc. VIII. 6: 15. Adaeqüè, Credendum e(l ei, u* cum Apojlolo loquar, qui ad Deum accedat, Deum ejje, & fui fludiofis praemia rependere. Hebr. IX. 6. id eft. , uti illuftris Abbas Moshemius £72) <5p&jp&Zp: „ Qui veri nominis „ Chriftianus effe defiderat, is de fummis Religionis „ Chriftianae capitibus clarè & diftinéte convictus fit, „ neceffe eft." Alias enim, uti funt homines, quorum voluntas, ad rationem notionum mentibus informatarum flecrti folet, nunquam praeeeptis ejusdem cum aliquo nixu adhaerebunt. Caftiga hos , quantumvis, mone, & adhortare , fruftra tamsn eris, cum omnibus tuis adhortationibus, monitionibus, & fuafionibus; punctum temporis omnia illa fubito ex animis eortim delebit. Hanc proeul omni dubio ob caufam, quod viva radice, firmoque fundamento , fcilicet certa perftrafione , illa in animis eorum deftituantur , fine qua ruat omne aedificium necelfe eft. Quid fi tempeftates in eos irruerint 5 quid fi adverfa? quid fi calamitates? quid fi perfecutionum procellae eos agitaverint ? Difugiunt cadis cum faece [iccatis amïci, ferrejugum pariter dohfi (73}. Pul. crè hoe illuftrari poteft, exemplo binorum Belli Ducum,
quo-
(71) ©i«cn iel)w T. I. C. II p. ra. 35-7. (73) tiorat. Lid. I. Carai. 0.1e 3<*.
X 3



166 DISSERTATIO.
quorum uterque ad jufla Summi Jmperatoris capefiènda, & exequenda , promptus paratusque videtur: ambo fortes, ambo ftrenui, ambo generofi, & par bené compofitum, nifi quod alter Summum Principem, & propius co-, gnoverit, & de aequitate ejus perfuafus, fincerius eum amaverit.
— —- —— — hac in re fcilicet una
Multam diffimiles\ ad ccetera pene gemelli. (74)
ébtfKföp fésmü-ron-sno; i:-u ;-ttitf& 'gKra 'viiVsH&èii ..
Fac j jufleris hos caput periculo, vitam morti, pro Principe , exponere ; utrum tu horum putaveris promptiorem ? utrum fequiorem ? Alterum ad hoe excitat amor laudis, & honoris cupido; alterum & haec, & intima optimi Principis cognitio, & amor. Hic igitur erit, qui pluribus ad obfequendum motivis excitatus, dum alter ille haefitabit, aut prorfus deficiet, proraptius ad hanc adoream graflabitur. Idem Chriftianis accurata Religionis Christianae cognitione & intima perfuafione praeditis, & iisdem carentibus evenifie, & adhucdum evenire, facile quivis, ni fallor , largietur. At vero , quot funt, Bone Deus! inter Chriftianos , qui hac accurata cognitione & intima perfuafione carent, qui, cum Athenienfibus , ignotum Deum colunt, fi is, qui ignoratur, coli poffit , &
quo-
(74) Horat. Epift. Lib. I. Epiftola %



DISSERTATIO. 167
quorum Fides eft merè imflicita : quique jure fummo cum Tbeodoro Ludovico Lau (75) confiteri polTent. „ Se colere Deum, talern, qualem Princeps, vel Res„ publica, addo: Parentes jubent. Si Turca , Alcora„ num; fi Judaeus, Vetus Teftamentum ; fi Chriftianus „ Novum Teftamentum, venerari pro Religionis fua le„ ge, & norma. Papa fi imperans , Deum fe credere "9 Tranfubftantiatum, fi Lutherus, Deus illi in, cum , & " fub pane circumvallatus; fi Calvhius, fignum pro Deo „ fumere: ficque cujus regio eft, in qua vivunt, ejus ]] fe regere opinionem. &c." Fruftra in his quaeres, & defiderabis fummam Religionis Chriftianae Efficaciarn.
Malè adhuc ( 3.) & praepofterè uti Religione Chriftiana eos , certum eft, qui & cognofcunt, & convincuntur de veritatibus Religionis Chriftianae, de iis tarnen, uti deberent, frequenter non meditantur. Idem fane mentibus noftris Meditatio praeftat, quod corporibus animaris Ruminatio, unde haec etiam èpuvapa. dicuntur. Quis vero nefcit ruminatione & mafticatione disponi alimenta, in fuccum & fanguinem corporis animati, ut adeo , qui haec negligat, animam fuam odiffe communi Arabum Proverbio dicatur. Certè feria & affidua quoque Meditatio fola id efficere poteft, ut ea quae mentibus noftris offerantur, in vitalem quafi mentium noftrarum fuccum, id eft ,
in
(7?) Meditation. Philof. de Deo, Mundo, Hominc, C. ï. $. 21. p. 17,



i€8 DISSERTATIO.
in habitum earum convertantur. Hinc ea in omnibus promifcue Artibus & Difciplinis addifcendis fummopere laudatur, & a Periandro ( 76), uno ex feptem Graeciae fapientibus, dicam ? an Tyrannis infipientibus ? in communi ejus effato : uixi-v^ to 7r*v & ab aliis paffim. in facris autem rebus , praeftantiffimis Virtutum adminiculis, & fubfidiis merito adaumeratur (77). Is naiaque folum vere virtuofus audire , & efte poteft, qui omnes fuas aétiones, femper, aut faltim pierumque, ex mojvo virtutum determinat: ad hoe aucem requiritur, ut virtutes nobis & cognitae , & famsliares adeo fint, ut ad omnes aétiones noftras, imago earundem nobis recurrat. At vero hoe impetrare nequimus, nifi frequenti earundem Meditaiione , qua efficitur , turn, quod clarior magisque diftinéta rerum meditatarum notio animis noftris informetur, turn , quod notiones illae , quas ita frequenti meditatione, in animis verfamus, repetimus , aliter atque aliter combinamus, & disjungimus, mox adeo familiares nobis evadant, ut ad quoscunque demum conatus , faepè invitis etiam , certe non animadvertentibus nobis, animis noftris recurrat. Sicque ad aétiones iis convenientes determinemur. ünde etiam intelligitur, cur èeatus dicatur homo , qui Lege Jehovae deleclatur, & de ea
dies
(76) Diogenes Laertius de viris Phïlof. Lib. I. C. VII. n°. 6. p.-m. 66. ( 77) Vid. Bafil. Magn. ad Gregor. Theol. de üilciplina fecundum virtutem Epift, I.



DISSERTATIO. 169
dies noclesque meditatur. Pfal. I. 8. Intelligitur cur de Virgine Maria dicatur Luc. II. 19. h' <5s Mapicip. vifa
trvviTïipti ?u pqpcLTO, ravTct , <rvfiQd?Xytrtt 'tv t<i yca^iot, itötifc'
Ut voce <rvfjLQct.7h.{v, quae eft obfervatio Celeberr. BuddeiQio), tam eleganter exprimatur aétio meditandi, ut elegantius exprimi nequeat. Imo intelligitur, oleum & operam perdere , vel fi cum Paulo Apoftolo Ipqui veli* mus (79) femper difcere & nunquam ad veri cognitiofiem pervenire eum, qui, negle&a meditatione , Religionis & Virtutis ftudiofus efle cupit. Cumque tales fint inter Chriftianos hodie numero fere innumero, liquet denuo, cur fumma Religionis Chriftianae Efficacia ad im buenos virtute animos in paucis appareat.
Accedunt (4.) ad hos malè aequè , & praepofterö Religione Chriftiana utentes, qui cognofcunt quidem eam, & convincuntur, ac meditantur etiam de ea, at non aliter , quam de fcientia quacunque Theoretica, quae in fola tantum veritatum fpeculatione confifteret ; imo ne fic quidem ab omni parte , quandoquidem aflidua meditatione , uti diximus, eam fibi familiarem reddere negligunt: Praxïm vero , feu ufum , & exercitium Praeceptoruui prorfus feponunt, cognita ad animum & intirnain coufcientiam cordis non revocant: abundè id fibi fufikere ra-
ti»
(78) Inflic Theo}, Mxal. P. I. C V. §. 17. ia neus n. m, 334. confer Cel. Endemann. Th°n\. Moral. §. 31.
(79) 2Tim. C. III. 7.
Y



I70 DISSERTATIO.
ti, fi ea etiam credant & cognofcant, aut, ad fummum, fi laxo aliquo fenfu , ea exerceant, molefto fubinde ore crepantes : Nihil hodie ab homine Chriftiano praeter fidem poftulari. Quod fi de Fide viva, quae conjunótam femper fibi habet Praeceptorum Divinorum obfervationem, intelligerent , veriffime etiam ita dici poflet. Quantum hi itidem fummae Religionis Chriftianae Efficaciae ad imbuendos virtute animos officiant , vel me non monente, intelligi poteft. Tales autem cum jam tempore Apoftolorum 'quoque in Ecclefiam irrepferint, contra quos Jacobum infurrexifie Jac II. notum eft, noftro certè tempore longè numerofiores fuperefie nemo temerè negaverit.
His itidem adnumerare licet illos, qui etfi non omnem Religionis Chriftianae praxin, Virtutumque exercitium contemnant , miras tarnen adeo, £5? (ingulares de eo ftbi formant finguntque opiniones , ut verae Virtutes cum illis coniiftere non poffint. Tales funt, qui totam Religionem mechanici ( 80) duntaxat traétandam fufcipiunt, potiorem in ea corporis quam mentis facultatum, ut dicitur , inferiorum quam fuperiorum rationem habentes; ficque a&us mentis internos, ab externis corporis divellentes ; qui Virtutes chriftianas , absque mag-
nis
(8o) Dè Mechanismo in Chriftiana Religione fpeciatiin in Inftit. CateclieHCis caute vitando fingularem dedit Differtntionem Ciar. J. Fr. Miegius 1778.



DISSERTATIO. iji
nis illis attributis , Sinceritate, Integritate, Perfeveraniia, &Perfeblione, de quibus, aut vehementer fallor, aut certè nemo elegantius difleruit J. Fr. Oftervaldio (81)? exercendas fufcipiunt, aut qui, dum gravius delirant, virtutes & vitia fimul exerceri pofle fibi perfuadent. Quo haudfcio, an ulla perniciofior, & virtutum exercitio magis inimica peftis efle queat? Cum fecundum IMtum San&ilfmii j e s u : Nemo poteft duobus fervire Dominis, aut enim hunc oderit, illum amabit, aut hunc tuebitur, illum contemnet: Non poteft is fervire Deo & Mamraoni. Matth. VI. 24. Et quod eft Juflitiae cum improbitate confortium ? quae luci-communitas cum tenebrhl Quae Dei Templo cum Deaftris convenientia ? 2 Cor. VI. 14— 16. Perpetua denique fit Regula: Religionem Mam, quae vitia vel minima cultoribus fuis concedit , d Deo profeclam effe non psffe (82). Certe fi virtus chriftiana , non in una alteraque a&ione laudabili, fed in habitu, ac firma virtutes omnes in fummo gradu & conftanter exercendi facilitate confiftat : fi ea fit officiorum noftrorum , & Praecepti divini ratio ac natura, quae totum hominem depofcat: fi denique nemo Chrifti Difcipulus efle queat, nifi- qui renunciet ipfe fibi, tollatque crucem fuam , & fequatur Cbriftum Dominum. Matth. XVI. 24. Seu, quod idem eft, qui vitam omnem moresque
fuos
(811 In Ethic. Chriftiana Comp. P. 1. $. 4. c. ft & IV. p. m. 98f 82) Vid. La Pratique des Vertus Chretienn. $. 1. p. m. 3.
Y 2



172 DISSERTATIO.
fuos omnes ad nutuin & imperium Stimmi Numinis componere ftudeat; ut adeo novus homo, nova creatura , ambulet inde finenter in viis Domini, cum Deo, & in Deo, imo vivat non jam Me, fed vivat in eo Chriftus Dominus Gal. II. sq. Quid quaefo ! exercitio Virtutum Chriftianarum magis adverfum cogitari polTit, quam virtutes eas exereere veile , modum autem exercitii non intelligere, earumque naturara finiftrè irjterpretari ? Quid magis adverfum effe queat, quam exereere veile Virtutes a fed non fincerë , aut fi fincerè, non omnes, aut fi &. omnes, non. in fummo quamlibet gradu, aut fi id etiam,, faltim non conftanter? ut üc partem a&ionum noftrarum Virtutes , partem vitia fibi vindicare queant. ignoret, qui hoe. velit, neceffe eft, quam lubricus fit ex uno vitio ad omnia alia prolapfus ignoret, quam facile posAt unicum vitium , cui indulgeat , totum eum malum reddere „ cum ne mille quidem aétiones eum. virtuofum eöicere poflint, Verbo: ignoret necefle eft, Bonum fieri ex integra Cauffa , malum. ex qaolihst defeclu. Cumque. innumeri hodie fint inter Chriftianos , qui hac eadem. ehorda aberrant y qui,. Virtutes amando ,: non poflunt vitia o.difle: haud miror tam.paucos pofle in exercitio Virtutum Chriftianarum proikere : obftant quippe iis falfae. & praejudicatae eorum opinioues , exercitio Religionis Chriftianae, uti diximus, adjunéfaie.,
Sed ne ultra legem tendere opus, & ad fingul aria quae* sme evagari veile videar, (6.) malè- & praepefterè. utij&eiigkjne. Chriftiasa exiitimem eos quoque a, qui fubftdia



DISSERTA T IO. 173
exercendarum virtutum & verae Religionis , tam ea , M ht pvXcir'jicr&ai, Caventia etiam vocantur, quam ea a kt TT^arjuv , alias Promoventia dixeris, eaque, & a Summa Numine , & a nobis pendentia, & Generalia, quae omnibus» & Specialia , quae fingularibus Virturibus fubferviunt, fecurè praetermittunt , aut negleótè admodum & mechanicè tantum adhibent. Etenim, Heet ea fit Religionis & Virtutum Chriftianarum natura , quae, fi penitius infpiciatur, non polfit non agnofci homini felicitando apprimè utilis effe; ficque per fe non optabilis , & expetenda videri, eum tarnen nee Praeceptorum illorum ea fit facïlitas, nee hominis natura miferi ea conditie-, nee Dei jubentis ea ordinatio , ut illa absque fubfidiis memoratis commode exerceri polfint, uti haec fimul, & quafi confnltö probat Petrus dum ait: Divinam Potentiam Christi omnia nobis ad vitam & pietatem largitam ejfe, per ejus cognitionem , qui nos fua gloria c? virtute vocavitt propter quem Me nos eximiïs maximisque promiffis donavit, ut per ea fiamus Divinae participes naturae, mundanam cupiditatis corruptelam effugiamus. 2 Pet L 3, 4. Hinc videt unusquisque, quam malè & praepofterè utantur Religione Chriftiana illi1, qui pofthabiris, auc perfun&oriè adhibitis, virtutum ac Religionis fubfidiis ^ ad eas acedunt. Non defüifie autem talium numerum inter Chriftianos »b antiquo, nee deefte adhucdmii, tepefcente praecipuè hac Chriftianismi aetate, ft dixero,. e» quidem nil adferam , quod: per fè- abunde' non pateac? certiffimisque dacumentis quotidie non confirmetun, Quol



i-74 DISSERTATIO.
funt hodie , qui dum luxum j cvapuiam , otium fegne, confortia prava , lihsriorem & lafcivam animi relaxationem, conformationem ad mores corrupti fèculi, cur as & follicitudines graviores animum pertttrbantes , fimultatates , Ut es, contention.es cum aliis exercitas, & in primis cum Fratribus ejusdem ftudii , & profeffionis * omnes demum. qualescunque peccandi oecafiones : quae fugere , quam necelfaria fint Virtutum ac Religionis fubfidia, eaque Caventia, more fuo, folidè & nervosè docet mag* nus Campegius Pitringa (83) in aureo , de vita Spirituali, Libello; quot funt, inquam hodie, qui dum haec cane pejus & angue vitare deberent, illis toti immerguntur? ac velut in neceifario elemento vivunt? Imo quot funt, qui fubfidia Promoventia; Preces, easque Scprivatas, & public as, leclionem, ac meditationem Ferbi Divinï , confortia Sa'n&orum , examen fui ipfius , folitudinem , jejunia , piam prolis educationem , vigilantiam &c. damnabili fuperbia, aut focordia defpiciunt, & negligunt, iicet ea efficacilfima effe fubfidia , & ratio agnofcat , & fcriptura luculentiffime doceat? uti & vir proximè laudatus (84), & Oflcrvaldius (85), ac alii. Quot denique funt, qui fingularium Virtutum fubfidia fpecialia,
re-
(83) De Vita Spirituali C XI. p. tnj 150. feqq-
(84) Ibidem Capp. XII..XIII. p. ra. 176. feqq. (8f) In Comp. E-thic. Chriftianae L. III. Secl. I -III.



DISSERTATIO. 175
reprefentationem pulcri, decori, & hotiefti, quod ea virtute continetur & mali triftis, ac ignominiae, quae oppofitum vitium fequuntur , ac cetera , de quibus erudite agit Buddeus , nee fine laude loquuntur Gentiles, contemnunt? Atque hos omnes malè & praepofterè uti Religione Chriftiana nemo omnium negaverit. -Ji ma rm^&ïïïh^ m*io$fefl. wmiKstUia óïe*up enp g. X IV. m 'W mj^J snnbVl fitatatt. **»Vu<s 't?w vflm rn^O *t»\>"
Cum igitur ex diclis abunde pateat, plurimos hodie efle inter Chriftianos , qui Religione Chriftiana , iisdem, quos recenfuimus , & quibus plures adhuc alios addere poflemus, modis, malè & praepoflerè utantur, nemo, opinor, valdè mirabitur, fi ex hoe fonte novam derive* mus cauflamj cur fumma Religionis Chriftianae ad imbuendos virtute animos Efficacia in paucis ejus Cultoribus appareat. Uti nemo itidem mirari folet, cum praeftantiffima quaevis remedia , praepoftero u%% aegrotis in perniciem & exitium cedere videt. Aurea hic funt verba fuaviffi-ni Theologi Werenfelfti, quae alta femper mente recolenda funt: „ Caujfae , inquit ille, morales, „ ad quae illa etiam Religionis Chriftianae incitamenta „ referuntur , nullam vim babent , nifi credantur , & conftderentur, fimulque probè cognofcatur id, ad quod „ nos incitare ckbmt. Ubi haec non funt, validiffima in* „ ciiamenta funt invalida: haec eft bujusmodi caufarum ,, natura: ineptè eadem Virtus in iis requiritur, quae vee» „ tibus inefi, <£? trocbleis, aliisque inftrumentis mechani-



176 DISSERTATIO
„ f/jfe? Equidera non culpamus Difcipünam Mathematicam , dum videmus quosdam calculos fuos male inftituere. Non Phihfophiam dum audimus ex Rofario, quosdam brutis animantibus pejus ratiocinari; fed culpamus, & quidem fummo jure, illos, qui evidentiifimis Mathefeos ac Philofopbiae praeeeptis malè utuntur. Cur itaque quaefo culpamus Religionem Chriftianam ? cur de* traclam vellemus fummae ejusdem Efficaciae, cum pauci ejus Cukores nobis apparent vera virtute imbuti ? Nonne ^potiori jure , illis culpam hanc adferibere poffumus , qui tam clarè oftendunt fe Religionis Chriftianae praeeeptis malè & praepofterè uti ?
totmr- ,vmv, X9 Mfttf X V.
•svrob rnr»voii 9m<fl ooff xs ft , 'jfijfdfiiirn abifiv «Tomqo Sed properandum eft , ut quartum imminutae , ne dicam extinélae prorfus Efficaciae Religionis Chriftianae , Fontem retegamus. Quaerendum feil. eum diximus, in adverfa hm^. Efficaciae , noftri temporis, morutn & confuetudinum ratione. Quae quantas fubinde turbas & mutationes dare poffint, in ordinatiffimis, & optimè fundatis quibusvis rebus longa omnis aevi experientia didicimus. Adverfam autem fummae Religionis Chriftianae Efficaciae dicimus noftri temporis, morum, & con fuetudinum rationem (i.), quod noftra tempora longius abfint a prima Religionis Chriftianae Origine, cum illi, ut cum Cicerone (86) loquar , propius abfunt ab ortu & diïüi .^ar. ••taH"v«tiV{ vi\ w *..vvVf* u-,*.\ïi ifötti '.w>t*'viga
(86) Tufc. I. ia.



DISSERTATIO. 177
vina progenie , melius ea , quae erant vera, cernebant. Certè vera uniuscujusque Religionis, baud aliter ac legum , conftitutionum , & ordinationum quaramvis indoles, vis, praeftantia, ac efficacia, clarius in prima fua origiue elucent, priusquam fcilicet, folitae illae corruptelae, quae fucceflu temporis rebus quibuscünque, furnmè falutaribus etiam, tacite ac furtivo greffu fubrepere , easque contaminare folent, iis accedere polfint. Et quae, in prima inftitutione avidiffimè expetita ac recepta, magnis fucceffibus profperabantur, mox decurfu temporis, eundo , vires amittere, & faftidita , gratiara ac effi-caciam perdere incipiunt, ac velut aetate, ut homines, antiquantur & confumuntur. Quid ? quod ipfe etiam auri argentique nitor, injuria temporis, tandem obfcurari incipiat : ut adeo non magnopere mirandum fit , fi fumma Chriftianismi, poft XVII. & quod excurrit Secuh, Efficacia ad imbuendos virtute animos in paucis ejus Cultoribus hodie appareat, idque cum maximè, quia noftri temporis circumftantiae, ab illis nafcentis Chriftianismi praerogativis diftent quam longiffimè, Fervebat turn recens in eredentibus Fides, ut Hieronymus (87) loquitur, quia Domini noftri adhuc calebat cruor. Supererant adhuc, qui coram intuiti fuerant ea, quae cum fuavifllmo noftro J e s u a&a funt, &. fragrans ac recentiffima eorum
toborn armxsm rato oa s(33) oDoq iutëvtt i?*-&M-
(87) Ad Dcinetr. Tora. I. p. 86.



i7Z DISSERTATIO.
memoria, corda animosque illorum altius obfederat: imo ad quos etiam ab ipfis deferebatur, illi quoque rei reeentiflimae , & multa confideratione, attentione, admirationeque digniffimae, commemoratione toti pereellebantur; cum contra hodie- illis, quae tot Seculis nos anteeefferunt, qtyibusque audiendis a prima quafi aetate asfuefcimus, non tantopere afficimur. Ad haec Judaeis, tam gravi fervkute legum cerimonialium preffis & oppreffis , Gentilibus item , tot erroribus , tantae ignoran* tiae caligini implicitis , quam grata, quamque accepta deberet eife falutaris Evangelir Chrilti lux, non difficultet intelligitur; cum contra hodie in medio Chriftianismo natis, quantum fan&ae hae illecebrae animos hominum ad virtutes illicere poffint ,. incognitum prorfus relinquatur.. Ne jam memorem, Inftitutionem Religionis Chriftianae, prima illa, & virginea Chriftianismi aetate,.praefto pede* eomitata fuifle potentilTima illa divinae originis Signa.,. & Sigilla, Miracula, quae haefkantes nüdae orationis auditorum animos potentius traherent, & fortius in con* fenfum raperent. Quae talia tantaque fuerunt, ut omnem. animis,, ad fimplicem veritatis demonftrationem cali> gantibus, fcrupulum, ac dubitandi anfam eriperent. Ut jiegari minirae poffic, celerem illam finium Chriftianismi propagationem , non alteri magis cuiquam cauflae, quam Miraculh attribui pofle Cg§)? eo cum maxime modo,
quo
(88) töfatf&dl ®«te fe* Öfftnkt T. XI. p. m. 183.



DISSERTATI O. 179
quo Apoftoli ab omni penirus violentia erant alieniffimi. Sicque cum illa noftro jam tempore ceffaverint, an mirari debemus, fi fumma Religionis Chriftianae Efficacia ,ad imbuendos virtute animos , in omnibus ejus Cultoribus non aeque appareat. Neque multum proficient, qui di» xerint: eadem illa Miracula, k Chrifto, & Apoftolis patrata, parem in omnia fecula habitura intiuxum , usquc adeo, ut cum certifïïmo innitantur fundamento, fideque omni'fint digniffima , eadem , hodie quoque, veritates Religionis Chriftianae confirmandi virtute polleant. Eternmhcetid ex omni parte negari nequeat, fatendum tarnen & illud eft , quod, habita ratione ac proportionè certitudinis Miraculorum illius ac noftri aevi, tantum Efficaciae Religionis Chriftianae Naturali aut Morali decedere poffit, quantum certitudini miraculorum, tempore Apoftolorum , fpeélantibus Chriftianis perpetratorum, per hoe quod ea non amplius coram intueri posfimus decedit. Sed de his confuli poflunt: Warhurtonus (89), mrenfilfius f90), J> A.Turretinus (91), Vitringa (92), Witfius (93)- Noltenius (94), 0-
lea-
{%>) eétfli. ©enb. SKofrê V. SBud; «bfóa. P- m. Sf-
(to) Opufc. T. I- DilF de Veritate Miraculor.
(91) Opcr. T. I. Diff. XIX. De Verit. Rel. Chriftian. ex Miraculis de-
1D°(ti) SSetvrtdjt- fita bic SBnnbettWtfe 3cfu"£&s;fti. (93) Melet. Leydenf. DdT. V, Quaelt. L {94) In DilT. de Miracul.
iU . ) fi .



i8o DISSERTATIO.
learius (9?) « Roques C90> Caveus Cs*7)* am"*
Nos adverfam Efficaciae Religienis Chriftianae dicimus noftri temporis , morum & confiuetudinum rationem (2.) ex eo , quod pax alta ,- & varia pacis vitia, uti communiter res fiecundae delicatos, aduerfae fobrios face* re folent, defides nimiura reddiderint noftri aevi Chriftianos. Quantum perfecutionum aeftus, pietati, zelo, & fervori Chriftianorum acuendis ac inflammandis prodesfe poflint, nemo facile ignoraverit, aut in dubium vocaverit, qui intelligat fapientiflimum etiam Religionis Christianae Fundatorem , Chriftum Dominum, hac via, hoeque modo voluifle Difcipulis fuis teporem excutere, eosque vero virtutum ardore inflammare, quod palam etiam ipfis profeffus eft. Luc. XÜ. 49. wu^ %a$-ov @a*.Hi lis rqv yy^. $ Ti B-ihca «' jfa dvn^n' Et fanè hoe igne perfecutionum effeclum eft, ut Chriftianorum corda a fpinis, fentibusque vitiorum in dies magis magisque purgarentur, aurumque Fidei ex ipfis ignibus purius exiret : hoe igne accenfi miniftrabant illi coram Deo, dies atque noctes , veluti amore Dei toti flagrantes Seraphini: hoe igne inflammati ardebant puriffimo , eoque mütuo , inter fe amore, ut dicerent fe non folum, fed re etiam vera effent fibi invicem Fratres , & Sorores, hoe denique
igne
(9f ) 3" 3MW &« 2B<*w STOtfjïtó II. Th. IV. p. 494.
(96) Pafteur Ev*ng. VIII. Effai p. m- 479.
(97) 3« Öriftau&mn i £&<t. C. III. p. 87.



DISSERTATIO. 181
-fgne fecernebaturpuriffimum D^i frumentum a palea igni comburenda , eo enim ardente ferventiores femper esfe folent veri Fideles,
—— —— — Muitoque in rebus acerbis Acrius advertimt animos ad Religionem.
Nam verae voces, turn demum peclore ab imo Eliciuntur, & eripitur perfona, manet res.
Uti pulcrè Lucretius (98) obfervat. Ecquis denique ignorat , durantibus primorum Seculorum perfecutionibus, quam fanóti & cafti mores, quam fevera difciplina , quam accuratum regimen , quam pura doótrina, quam fervens charitas, & quam fmcerum Religionis exercitium viguerit inter Chriftianos ? Ut adeo reótiffimè obfervatum fit a Bacone Verulamio (99 ) habere Virtutem fimile quiddam odoramentis quibusdam pretiofts, quae frograntijjima funt, aut incenfa , aut tufa. Nam fortuna profpera potijfimum vitia hominum indicai, adverfa virtutes. Quis ignorat }, reddita Ecclefiae pace, praefertimque imperio „ ad Chrifti Fidem adduéto , quantopere illico lafcivire „ ingenia , negotiofis ineptiis fe dare, inanibus rixis in„ dulgere , eas movere quaeftiones , quas nuliius legss
5, ne-
( 98 ) Dc rerum Natura Lib. III. v. j^. feqq. (99) üper. Vol. VI, Sermon. V. de rebus adverfis.
Z 3



i8i PISSER,TAXI O.
necefïïtas praefcribebat, fed inutilis otii akercatio pro,, ponebat , de quibus nee interrogare initio decebst, ,, nee interrogatos refpondere ; fidei denique fimplicita3, tem, vanis nefcio quot argutïis, temerare aufa fint?" Verbo: Quis ignorat qUantopere ceUantibus perfecutionibus refriguerit omne virtutum & pietatis ftudium ? Haec dum animo perpendimus , & fimul in ïnemoriam revocamus Tertuüiani (100), Laclantii (lo0 aliorumque Fatrum teftimonia , quibus magnam Chriftianos multiplicandi & excitandi vim perfecutionibus tribuere folent, „ ut iis Chriftianismus non modo non extinguatur, „ fed magis etiam, magisque propagetur, ac omnino ita „ divinitus comparatum- videatur, ut ager ille Evangeli„ cus piorum & innocentium cruore tanto magis pingue„ fcat, quanto largius funditur , juftusque ut palma rlo„ reat." Non poffumus in eam non defcendere fententiam , ut putemus altam etiam eam pacem, qua nunc Chriftiani fruuntur, aliquid conferre pofte ad id, ut fumma Religionis Chriftianae Efficacia, ad imbuendos Virtute animos in paucis ejus Cultoribus appareat.
Turn vero ( 3.) adverfam Efficaciae Religionis Christianae putamus noftri temporis rationem , quod mores, vitae genus, verbo, genius Seculi noftri, tantum refragentur virtutum exercitio, quantum omne genus vitiorum lieen-
( 00 ) Apologetici C L. feu Epilogo. (iet) De Jultoia Lib..V. XÏII.



DISSERTATIO. 183.
centiae fuffragantur. Notius eft, quam ut dici debeat, mores, vitaeqne rationem id olim effeciffe , ut parvae Familiae, fucceffu temporis, in Gentem validiffimam, & Nationem potentem excrefcerent , & viciffmi , mutatis illis, ad primam fimplicitatem degenerarent,. ac prorfus extinguerentur. Quod vel ex vicifïitudinibus Graeci Romaniqae Imperii, fi ad alia animum advertere non libeatj, abunde confpicitur. At vero , fi tantum vafeant mores&, vitae ratio in Gentibus & Imperiis , quid de Religione cenfemus , cum major longe in hanc eorum fit influxus, & arftior utriusque cognatio. Proponatur li» cet, ac inculcetur Religio , & virtutum pietatisque ftudium, eum omnibus fuis argumentis , motivis, & mcita* mentis , quantacunque perfpicuitate, ac evidentia, fruftra tarnen erit, fi mores , fi auditorum vitae ratio , iisdem adverfari perfeverent. Quare Apoftolus etiam ferio,. & per Dei mifericordiam cohortandos duxit Fratres Juoss ne conformarent fe feculo. Rom. XII. 2. Quanquam enimr generatim Paulus nomine tS ai£v<&> tvt*,. quae eft obfervatio Camp. Vitringa ( 2 ) intelligi „ velit modum vi„ vendi Gentilium, trx^et ad mores, qui idololatriae, fu„ perftitioni, luxui, vanitati, faftui, ambitioni, volup„ tati , & cupidinibus carnalibus ferviunt , & ex hifce>, cauvfis originem fuam trahunt.cum" tarnen nee ho-
diernl
(>) De vita Spirit. CXI. p. m. aé.



184 DIS SERT AT1 O,
dierni mores illis malto fint meliores, & multa adhuc fb> perfint , raerito a fanctis Viris caftigata , quid impedit, quominus monitum Apoftoli latius extendamus ad omnem illam hujus etiam feculi vitae rationem, cui nemo fe accuratè configurare potefl:, absque infigni Religionis & Virtutum detrimente. Seu enim confideremus mores & vitae rationem potentmum hujus mundi, videmus ea ita comparata efle , ut, lieer daremus , non efle prorfus vitiofa,. nemo tarnen ea talia effe negaret, quibus piae mentes faciiè enerventur, & voluptatibus, ac vanitatibus Efficaciae Religionis Chriftianae adverfantibus , obruantur. Seu attendamus ad inferiores ac mediocres ex plebe homines, eorum vitam perpetuis etuis, foilicitudinibus , & moleftiis mundanis comumi deprehendimus.' Quae pariter quantum adverfentur exercitio Virtutum ac verae Religionis, ipfa etiam experientia, & ex fanclis.fimis etiam Chrifti oraculis difcimus , qualia funt Luc. XXI. 33. Matth. VI. 25. XIII. 22. Quod fi igitur in fterili hoe virtutum , & foecundo culpae Seculo , non eadem menfura appareat fumma Religionis-'Chriftianae Efficacia, illud item, non huic, fed communi vitae rationi, adferibendum efle certum eft, Fufè haec nee minus eleganter comprobat Uluft. Abbas Mosbemius (3) qui
inftar omnium , curiofo hic fatisfacere poteft. Video
•orf aan nsmaj muo .lüu'^ii msiji eisatgno eCii/fiott(,
(3) etomUfcrefeï fj. T. I, C II. §• 6. p. ra. 893.



DISSERTATIO.
tarnen, quid hic nobis, lub quadam veri fpeciè , objici poffit: dicent fcilicet forte aliqui, eandem fuilfe morum & vit at rationis corruptionem , primis etiam Chriftianismi temporibus, liquere clarisfimè , tum ex prolato Apoftoli monito, tum etiam ex aliis Sanétorum, Profanorumque teftimoniis; fumma tarnen Religionis Chriftianae Efficacia , ad imbuendos Virtute animos, in pluribus ejus Cultoribus tum apparuijfe praetenditur. Quare fieri non poteft , ut haec vitae morumque noftri aevi pravitas ad impeditnenta Efficaciae Religionis Chriftianae referatur. Verum enimvero non eft hic Gordius nodus, nee diu multumque laborandum nobis erit in folutione hujus diffi. cultatis. Facile quippe foret, fi id nunc ageretur, demonftrare , quod mores .& vitae ratio noftri Seculi , exercitio Religionis ac Virtutum tanto fint antiquis illis perniciofiores , quanto majori fe reéti decorique fpeciè fimulare , ac infinuare poflunt. Quid? quod pravi mores, pravaque Gentilium ac ldololatrarum exempla non potuerint tantopere Chriftianos ad peccandum allicere, quantum hodie eorum exempla id facere poflunt, qui, fub fpeciofo Chriftianorum nomine, Chriftianis illudunt ac imponere folent.
Cum denique alia complura reperiantur in noftri temporis ratione , quae fummae Religionis Chriftianae Efficaciae adverfantur, tum maxime ad ea referendum esfe (4) enormem illum San&i Minifierii Miniftrorumque contemptum , quem hodierni homines , feu metu
A a cén-



•1*6* DISSERTATIO.
cenfurae Ecclefiafticae, quam promerentur , feu amplifi. candae poteftatis obtentu, ubique praefeferant, nemo infxciabitur. Ea feil. vivimus tempora , quibus, dixerit lieet Fundator Religionis. Chriftianae : Miniftros fuos qui recipit Cbriftum ipfium recipere, & qui Cbriftum recipit, eum recipere qui mifit Cbriftum. Matth. X. 40. plurimi tarnen in ea verfantur perniciofa fane opinione, ac ü refirmare , & corrigere Religionem nihil aliud effet , quam ipfos Miniftros Religionis omni honore & auétoritate exuere , ficque infimae plebis contemptui exponere. Qua nihil", fi quid video, Efficaciae Religionis Chriftianae infringendae accomodatius excogitari potefl"; jmporfibile quippe eft? Dominum illum magni facere, cujus Miniftri ex alto defpiciuntur , aut monita & doctrinam illorum avide recipere , quorum perfonae nobis acceptae, & amore dignae non videntur. '
Brevis effe laboro : nee jam referam (5.) adverfam Efficaciae Religionis Chriftianae noftri temporis, morum, ac confuetudinum rationem arguere, eam etiam hodiernonira hominum naturalem quafi propenfionem , qua ad ea potiffimum propendent , quae externos eorum fenfus & adfeélus msgis adficiunt, ac deleélant. Haec fcopum , haec fummam votorum conftituunt. Usque adeo, ut incultae jacere deberent artes quaelibet, & Difciplinae nobiliffimae etiam, nifi explendae voluptati, & habendi cupidini? & illae fubfervirent. Nee alia ol& magis tempora 3 quam haec noftra tetigiffe videtur
Poe-



D ISSERTATIO. 187
Poëta Satyricus (4) dum quaerenti fibi pulcrè refpondet l Quis expedivit PJittaco fuum z*ï$e ?
Picasque docuit verba noftra conari ? Magifter artis, ingeniique largitor Venier, negatas artifex fequi voces.
Hinc fit, quod deliciae illae , quae fenfus externos & adfeélus noftros non feriunt, qualia funt Bona Religionis , minus expetantur, & quia illa Spiritualia funt , nee aliter nifi per multas mentis abftracliones intelligi poffint, difficilius etiam cognofcantur , & magis negligantur.
Tacebo (6.) chara&erem noftri temporis, imo, uti Celeberrimus Zimmermannus loquitur: morbum Epidemicum efe,Jalius in dies ferpentem Naturalismum. Quod cum nulla hodie probatione indigeat, & fimul per fe intelligatur., Summae Religionis Chriftianae Efficaciae multum adverfari, operofius haec deducere nihil attinet. §. ' XVI.
Plura adhuc effent, & forte etiam majora, quae nostro 'feculo noftrisque moribus iraputari poffünt , uti neglecla Uberorum educatio , nimius illecebrarum mundi ■mor malus & inanis pudor, quem , ceu vir-
(4) Perfii Satyra I. & £



i88 DISSERTATIO.
tutibus valde exkiofum , merko culpat Plutarchus ( 5) verum etiamfi haec , aliaque adhuc bené multa, ficco \ utdicitur, pede, tranfiliamus, ex diftis tarnen colligere heet, ipfam etiam noftri temporis, noftrorumque morum ac conjuetudwum rationem, obefle pofle, & revera obft. ftere , quo minus fumma Religionis Chriftianae ad imbuendos Virtute animos Efficacia in pluribus ejus Cultoribus appareat. Non fecus ac variae anni tempeftates i certis Remediorum viribus detrahere, aut faltim eorum Efficaciarn imminuere poffunt; adeo ut quae vere novo, aut aeftuame fole , profieua ac falutaria funt, mox aduka hieme , lethalia evadant. Non is quidem fum qui me Arbitrum ftatuere velim inter eos , quorum alii pro amiqui, alii pró noftri temporis praerogativis, acrius inter fe decertant, multo minus , qui alteri haram fadionum me aflbciandum putem. Novi fuos Secula quaeque habere naevos. Si tarnen euriofius attendara ad omnes noftri temporis circumftandas , non poflura eo non propendere, ut eredam, noftra haec tempora, quibus politior loquendi modus, majoribus etiam vitiis virtutum nomina imponere, & heroïeas virtutes nimium celebrarefolet, culturae, & exercitio virtutum magis efle mimica. - Atque haec eft unica potiffimum caufla, car viri fapientes, & prudentes, toties invehantur in perverfam
noftri
(5) In egregio Libeüomfi



DISSERTATIO. iSp
ïioflri feculi indolem; cur contemptum rerum mundanarum, & folitudinem, pietatis ac virtutum ftudiofis tantopere commendent: miferum enim videtur, quod cum decentia & vitae modus , pietatis ac virtutum exercitio accommodari debeat, contra nunc hoe illis fubfervit»
§. XVII.
Atque ex iis, quae ha&enus & nobis, levi quafi peni* cillo, adumbrata funt-, cognofcere poflunt piae animaer qui & quales fint Fontes illi, ex quibus emanare lblent impedimenta, fummam Religionis Chriftianae, ad imbuendos virtute animos, Efficaciarn remorantk. Imo ex his convinci abunde poflunt, tantum abefle Religionem Chriftianam ab omni culpa imminutae Efficaciae, yquantum focordia , & defidia hominum, culpae illi funt proximiora. Verum tarnen cum nee noftra de fumma Religionis Chriftianae Efficacia Quaeftio a folis Chrifli cultoribus proponatur , nee ejus difcuffionem in horum tantum gratiam fufcipere oportebat; fed habenda erat infenfiffiraorum etiam Religionis Chriftianae adverfariorum, jitbeorum, Naturaliftarum , aliorumque Incredulerum ratio. Utpote qui fola, eaque perféctiffima, Evangelii E* thica, utr fapienter obfervatum eft ab eruditiflimo Dit* tono ( ó), irritati, multis modis in Religionem Sanclifli>
mam
(6) La Religion Ghretienne demontrée par la Ref. de, J. Chrifb Ti \. 18. p. iu- 61.
A a a



ipo D I S S E R T A T I O.
mam infurgunt, ac, er;ürvata vel fola hac Religie-nis Cbristianae Efficacia , fc jam de tota Religionis Chriftianae caufla triumphaftèj gbriofè , non minus ac ftolide, übi perfuadent. Dicunt hi quippe: Circumfpiciamus quaquaverfum orbem chriftianum , tantam ubique deprehendimus morum corruptionem , tantam omne genus fcelerurn atrocitatem, qua major, nee in medio Ethnicismo , nee in Mahomedanismo deprehenditur: nulla eft Curia, inquiunt, Civitas nulla, Chriftianorum Sacris addiéh , in qua plurimi non videantur diffluentes luxuria , & Bapbnicis moribus agentes. Quod fieri non poflet, fi tanta foret do&rinae , quam ii profitentur, Sanétitas, tanta denique Divinitas, tum enim major illi inefle deberet vis & Efficacia, ad animos vera virtute imbuendos (7). Ut igitur his etiam occurratur, pauca adhuc diótis adjicienda erunt. Dicimus itaque
1°. Non efle , cur nobis, noftraeque Religioni, Natttraliftae tantopere infultent, propter graffantem illam inter Chriftianos morum corruptionem. Idem enim fpiculum, & nos in ipfos, ac etiam majori jure , retorquere poffumus. Quod fi enim Religio Naturalis, quamtuentur, adeo fit perfecta , uti depraedicant, imo fit plane Divi-
( 7 ) Vid. Kollingbrookii verba apud Lelandum ïq Dciftilch. Schrift. T. III. p. m. Siz. item J. Fr. Stapfer. ©ftcen - Jeljre, T. ï c. II. $. 98. & C.



DISSERTATIO. uji
na, majorem & illi adelle debere vim, ac Efficaciarn ad imbuendos virtute animos, eodem modo colligi poteft. Cum maximè fi fecundum llluftr. Blackmore (8 ) ftatuamus, excuffo etiam fuavi Religionis Chriftianae jugo, ad eadem tarnen Increduios officia Legum Naturaliura obligatos femper manere. At vero quam pauci reperiantur inter Naturalïflas ( 9) , non dicam vera virtute imbuti; eam enim absque Religione Releyata neque bene concipi poffe certiffimè perfuafi fumus ; fed honefti folum, & moderati homines, ipfos-teftari volumus. Non video quid hic aliud refpohderi poffit, quam homines faepe parum attendere ad diótamen fanae rationis, neque agere femper convenienter fuis principiis. At vero , fi fincerè & candidè traétare velint, concedere nobis quoque debent , ut idem ad eorum objeótionem demus responfum. Caulfam nempe praecipuam , quod Chriftiani placitis Religionis Chriftianae adverfam adeo vivant vitam, ex eo cum maximè effe repetendam, quod ad praecepta Religionis Chriftianae, parum attendant , ficque aétiones fuas fuis principiis convenienter non inflituant. 5} Fatemur, equidem, (neque enim poffum accommoda-
• ja - amdrnA . v ^
(8) Extrait des Effais deMr. Blackmore dans la Bibl. Angl. T.l. Art. V.. p. m. 324.
(9) Vid. Ditton la ReKgion Chretienne demontrée T. I. §, if. 16. p. m» js. 77. item ffid)«xb SBoitlep %r\mtxtwstn titer iai SSttttn gwy&flt juöittcte p. ai. 416.



192 DISSERTATIO.
„ tiffima Celeberrimi Zimmermanni (ic) verba, huc non „ applicare) numerum ejusmodi hominum, qui cum Re„ ligioni Chriftianae nomen dederint, vitam fuam mo„ resque ad ipfius Religionis decreta componant , mag„ num non effe ; fatemur muitos per omnem vitam „ nunquam fundamenta Religionis, cui fefe addictos effe „ profitentur, examinaffe; fatemur, muitos feétae, ad „ quam veluti tempeftate delati funt, tanquam faxo , „ adhaerere,- fatemur , muitos éxiftimare, Summam Re„ ligionis in eo pofitam effe , fi fortiter, & acriter, pro „ fingulis ejus Sententiis, & Decretis, licet minoris eti„ am fint momenti , decertare , doétè de ea differere, „ diflentientes cum fervore impugnare , externoque cultu „ fingulari, cum ftudio defungi poflint. Haec omnia lu,, bentes fatemur, & dolemus. At quid inde lucrantur In„ creduli P Num inde ergo per legitimas confequentiae „ leges fequitur: ergo Religio Chriftiana nullam habet ad „ homines & malo revocandos vim & efiicaciam? ergo ,, vana funt omnia argumenta , & incitamenta, quibus ,, Virtutem eommendat? Sane hoe idem effet, ac fi quis, „ propter calculos male'a Mathematico fübdu&os, col„ ligeret, Arithmeticae praecepta nullis certis fundamen„ tis efle fuperftructa ; aut fi quis ex moribus folutis
„ quo-
(10) Opufculor-Theol. IM, Phil. T. I. P. i. Medit, i. de Cauffis hicréa. p. m. 14. ij.



D I S S E R- T A T I O. 193
,, quorundam Civium , ;inferret, Leges Reipublicae, in qua homines illi degunt , efle planè praepofteras & impias , vel faltim ad falutem Civium promovendam „ prorfus ineptas."
2°. Quo tarnen magis elucefcat, quam inanis & male fundata fit ea Incredulorum obje6t.io, dicimus: licet negari non poffit, regnare inter Chriftianos quoque maximam morum corruptionem , majorem tarnen femper viguifle inter eos , qui lumine verae Revelationis, & fpecialius Praeeeptis Chriftianismi deftituti vixerunt, ipfo facto conftare. Conferamus modo Chriftianos & Gen. tiles ; Non obftante magna illa Chriftianorum corruptione , repertos tarnen fuifle & adhucdum reperiri inter eos, aliquot bonos & virtuofos, qui genua fua non incurvarunt coram Idolis mundi, quique fummam Religionis Chriftianae Efficaciarn, vita & moribus fuis, vivU diffimè expreflerunt , certum eft. At vero inter Gentiles, quis ignoraverit, quam fruftra quaeratur
n i+L >~ ■ ■ ' hfas* rij'i r';' Vi.a nniiJiSfTCi ,fcfniqrrso nr
Vir bonus, & fapiens, qualein mix reperit ullum,
Millibus è multis hominum, con fuit us Apollo (n).
,, Enimvero , uti Molinaeus (12) ait, pro vera virtute fubftituunt larvam , & caflam- imaginem —■ nam abs-
ibioonoó )«p f wumipfc -f&off
(11) Aulonms Idul. XII.
C12) Thefium Thtol. de fummo Bono, & Beatit. rn Theftbus Sedaaenfc T. I. p. m. 738. Item de Libero arbitn'o p. m. iju.
B b



194 DISSERTATIO.
„ que vera Dei cognitione & pietate omnino virtus e„ vanefck, & eft titulus fine re: cujus pietatis vim, ne „ Kaf eva,- quidem intellexerunt Philofophi. Sed nee fi „ virtutes darent , in quibus nihil ineffet vitii, in tois ta„ men virtutibus eivilibus , quos tantopere venditant, „ vera felicitas inveniretur.*» Et item alibi : ,, Multa „ funt bona, quae a non bonis fiunt male, funt & fpe„ ciofa quaedam , ac fplendida peccata , quibus fama „ quaeritur, & juvatur humana Societas, fed quae non „ referuntur ad Dei Gloriam." Accedit, quod vitia ac fcelera, quae inter Chriftianos deteguntur, non fequantur ex ipfa eorum Doélrina ,. nee quid quam juftae aut probabilis excufationis in ea reperiunt. Cum contra , 11 non omnia, certe plurima Gentilium vitia ex ipfis eorum Placitis profluant. Ita ut falfus prorfus fit animi Tinda* Mus, dum in libro, quem inferipfit: Chriftiamsmus tam vetus atque genus humanum, feu , Mundus , oftendere conatus eft, nullum Dogma Theoreticum , aut Pra&icum in Scripturis, praefertim Evangelicis, reperiri, quod non reperiatur in fcriptis humanis Philofophorum. Falfi item fint Deiftae alii Angli recentiores, qui hanc ejus ideam y collatione Doélrinae Scripturariae & PhiJofophiae, exor-, nandam fufceperunt. Neque excipi poteft , efie inter veteres Chriftianos, qui concordiam veteris Ethnicae Religionis & Difciplinae Chriftianae demonftrare ftuduerunt; imo Viros doétos Pfannerurn, Huetium, alios, ex meris Gentilium diélis integra compofuifle Religionrs purioris Syftemata. Cum veterum Chriftianorum tefti-
mo*



DISSERTATIO. 195
monia in hoe negotio, non omnia eodem loco habenda efle , erudite obfervaverit ErUditiffimus Moshemius, in fiotis fuis ad Cudworïbum (13); illi autem, qui Syflemata Theologiae Gentilis conCinnarunt, uti fapientiflimè obfervaffuaviffimus fVerenfelfius (14)? ex quibuslibet, quae reperire poterant, Gentilium fcriptis, & ex innumeris malis ac abfurdis excerpferint; quid? quod de Religione Gentilium , neque ex fcriptis quorundam Philofophorumfit judicandum1-, fed exSacris eorum publicis,quae tam abfurda fuerunt, ut mirum non fit, inventos fuifle. inter eos fapientiores, quibus ea non placuerint.
Et certè (3.^ fi Religio Chriftiana obicem non poneret, aut pofuiffet, moribus feeïeratis, longe latius hodie ferperet malum illud, & inter Chriftianos, & in Gentibus a Chrifto alienis. Projeóti, quod negari nequit, in omne nefas, cum fumma licentia ruebant homines in omnia fcelera , priusquam Religio Chriftiana fundaretur, ea autem introducé, fubito omnia in melius mutari, atque revivifcere quafi cernebantur ; adeo ut jam Gentes quasfcunque , etiam maxime barbaras, effrenis fuae licentiae, & fpurcilfimorum morum pudere inciperet. Multis id Eu f blus (15), multis Tbeoduretus (16) Gentilibus, & .L ' , - \ ' .1 " '• ' vëro
(13) Tom. L C. IV. §. iy. Not. (p.) p. m. 410. ■ (14) Diflert. de praeftamia Religionis Revelatae Opufcul. T. I.p. m. 66. ( 15-) De praepara.tione Evangelie. L. LI. C IV. p. u. (16),De curandis Graecor. affeclibus Serm. IX. p. 118.
B b 2



ip6 D I S S E R T A T ï O.
vero quod oonfcienriam eorum fibi atteftantem haberene, libcrrime objiciunt. Et quidem varia fimul adducunt diveriarum Nationum exempla , quae evidentiffimè docent, fummam Religionis Chriftianae,-ad imbuendos Virtute, etiam Gentilium, animos, Efficaciarn. Adducunt Per/as , qui antiquae & abominandae cum matribus , prolibus , & fororibus , ftupri confuetudini, vi Le*ura Chriftianarum , nuncium mifere. Malfiigetas, qui ab horrenda feniorum anthropophagia abftertiti, mitefcere ceperunt. Tybarenfies , item fiyrcanos , Cafpiams, «Sc %L thas, qui pafïïm variis, . rnpdis in vivos & roortuos eo usque defaevientes, mox vera Chrifti poMm adlucente, fapere didicerunt. Atque hoe in primis etiam notatu Mm acchJit » <3uod & Gentes illae , quae a publici* Chriftianorum Sacris alienae manfèrunt, 'laudaöili Legum Chriftianarum aemulatione, & faniores de rebus divinis, natura fcilicet, operibus, ac Cultu divina, fibi formare conceptus, & fan&iores ac, aequiores vitae regulas adfcifcere coeperint. Quod abunde nobis cemprobant fuperftitiofa ac impudica Acgyptiorum, Romanorum , Graecorumque, Deum coïendi ratio, crudeliffimi & fanguinarii Gladiatorum, Befiiariorum, & Naumachorum, ceterique Confubiles , Compital'icii , Pificatoriique Ludi* voluptatis tantum gratia inftituti, non fecus ac fervomm emptiones venditionesque , quae , introduda Religione Chriftiana, adeo abolita funt, ut vix amplius viguifle co^ gnofcantur. Jmo comprobant illud plürima > Senecae, Mfi&etit, Antomni, Jjriani, Plutarcbir Hiercclis, a-
lioruis-



DISSERTATIO. 107
Eorumque , primis Chriftianismi feculis florentium Virorura, piè non minus ac fapiencer diéta & facla. Inter quae cum maximè memorabilia eft ea SimpUcii, non firnplicis Epicleti, Commentatoris , at infenfiffimi Chriftiani nominis adverfarii, Oratio, qua fuos in Epicleti Encbï* riclion Commentarios claudit: hiriva <re, ói<r7rora9 c ttat^ yppui tS h juiv hóya &c. Quae cum ad animum revocamus, non poftumus aliter judicare, quam quod ii, qui inter Chriftianos hodie fcelerate & Dapbnicis , ut illi ajunt, moribus vivunt, Religionem Chriftianam, in quam forte fortuna aut nafcendi forte incidemni r nunquam? fmcerè amplexi funt,, & multo adhuc minus eam examinantes y attente confiderarunt. An igitur culpari debet Religio Chriftiana, quod efficax non fit in illis etiam , qui eam afpernantur? utinam exequi potuiffet Magnm Cudzvorthmf, m Syffemate Intellecluali, argumentum, quod Cap. V. §. LXXXII. affignaverat, his verbis: „ In Re„ ligione Chriftiana nihil eorum deeft, quae ad homines; „ a vitae pravkate ad certa ftudia, & funótos mores re„ vocandos apta func & idonea; " haberemus quo adverfarios fortjus conviucere liceret. Conferri interim merentur Viri Doftilfimi x W. Caveus Q 17) &~0/eariuf:
... Addc»
(.17) Gcrfieë (S^tifbnt^um 1 $&<!ïC. III. p. Ó*.
Eb %



ipS DISSERTATIO.
Addo (4.) paucos illos, in quibus fummam Religionis Chriftianae , ad imbuendos virtute animos, Efficaciarn , agnofcere, vel inviti tenentur adverfarii, fufficienter evincere & adftruere juftam Religionis Chriftianae cauffam, ac fummam ejusdem Efficaciarn. Si enim Religio Chriftiana a primo fuo ortu, ad noftra usque tempora, efficax effe poterat in mille & amplius hominibus, pervicacem eorum malitiam vincendo, mutando, corrigendo, & vera virtute animos eorum imbuendo , cum tarnen longe majorem effe horum nuraerum, ne ipfi quidem adverfarii infitias iverint, non video cur idem efficere non potuiflet in aliis millionibus aliquoties mulriplicatis, 11 idem Deo, fummo rerum humanarum Moderatori, ita ordinare, hominibus denique iisdem mediis ad eandem graffari , vifum fuiffet. Quod graphicè & eleganter expreffit Apoftolus ( 19) 2 Cor. IV. 3, 4. W fe
^ 'éV* KiKuXvppwov to tvayytAiov r^uv, 'tv roïs d7roho^tvoig i^i KlKctXMfiyAvov, tv cis ó &tog tS dim©» tStü tTu<pXeo~t id vsqpaja TÓöv dwl?ti>v , «ff to firj avydrai ccvtois tcv (paTHrpèy r£ tvay ytXla r>js iïófys ti , og £?<v elxtov tü 3sx. Ita Ut
xtKctkufifism , te&um , aut inefficax fit Evangelium , & Religio Chriftiana, eidera fuperftrufta, illis tantum , quo-
rum
(19) Conflrri poflunt ad h. I Bureskit, & Dodridge Paraphrafi Coraaient. item Angli.



DISSERTATIO.
rum mentes coecavit bups feculi Deus , ne colluftret eos claritas gloriofi Chrifti Evangelii.
Denique (5») obfervamus , finiftrè admodum agere nobiscum adverfarios, dum in objettione fua urgenda, quo noftri feculi Chriftianorum mores magis deprimere queant, eas primi aevi Chriftianorum virtutes nimiura extollunt. Secuti hac in parte duétum Virorum , cetera , eruditifTimorum 'Job. Frontonis C2(0 Guit. Cavei (21), Godofredi item Arnoldi (22), qui fplendida Laclantii (23), Tlinii (24.), Tertulliani C$5 )r aliorumque Patrum, de moribus primorum Chriftianorum! Oratione, feu fumma eorum in obeundo^ Martyrio» promptitudine , decepti , ita primos Chriftianos nobis deKneant, tanquam homines omni labe ac vitio carentes* imo peccare nefcios. In qua tarnen fua opinione quam vehementer illi fallantur, pluribus more fuo, id eft, erudite & folide, expofuit illuftris Abbas Mosbemius (a6> Nobis certe hac in caufa dupliciter errare videntur adverfarii ; tum quod corruptionem noftri feculi, verbis,
jufto
( iü) In Operibus n Johanne Alb. Fabricio junctim editis, (11) (£t(Ieé gljrifieiuIjmiT.
(22) Wtotmg iet (Etjl (Erjriji
(23) Inftit. Divin. Lib. III. C- XXVI. { 24) In Epiftola ad Trajan.
(25) Apologet. C. XLIV.
(26) Inftitut. Ifift. EccL Major, cujus Seculuin tantum Primt'jn hsbe-
KU!S, P. Ii, §. 13. p. ffl. i4g.



soo DIS SE R. T A T I O.
jufto acrius } exaggerent , & in plures Chriftianos nostros, vera pietate ac virtute praedkos, injuriifint; tum. denique , quod promifcue primorum Chriftianorum mores & virtutes fummis laudibus ad coelpm usque adeo efferant , ac fi nullus re vera inter illos ficarius , nullus mantkularius , fur , facrïhgus, corruptor , praedo, aut aliis criminibus. contaminatus repertus fuisfet. Nolo equidem iniquum & acerbum de antiquo Chriftianismo ferre judicium , aut, cum detrimento piae antiquitatis , noftris abblandiri hominibus ; non p >ffum tarnen folidiffimae fummorum virorum Mosbemii (27), & Zimmermanni (28) fententiae non affentiri , quae tenét,. pocuiffe inter primi ac fecundi feculi Chriftianos plures reperiri pios, ac virtute ornatos , cum fingularia plane habuerint illi , ad omnem pietatem, ac virtutem, incitamenta ; non effe interim hanc laudem , aut promifcuè, ad omnes omnino ejus sevi Chriftianos, inter quos fuit non folum Paulus, & Petrus, fed etiam Judas & Demas, aut ad fequentia etiam , tertium "puta , quartumque fecula, eodem modo extendendam. Aliud namque teftantur Clementis Romani, Ignatii, aliorumque Patrura querelae , ac increpntiones. Neque laudes illae , quas Patres quidam Chriftianis in genere tri-
buunt,
(27) l. c.
Opuf. Theol. Phüql. T. L P. i..Med;iat. Vil. de caufis Iiicvedulit. p. in. 28.



DISSERTATIO. 201
biiunt, fingulis illis applicari debent. Verbo : Certum eft, femper Ecclefiam Cbrifti agro fimilem fuiffe, in quo triticum infelici hlio temperatum eft ; hominumque avarorum , lïbidinoforum , ambitie-forum , contentioforum co* piam, auream quoque Chriftianae Religionis aetatem polhtifje. Ne jam dicam efle Viros Eruditos' Q 29 ) , qui cum fapientes Politiae Leges , & majorem educandae Sobolis curam ad animum revocant, noftro feculo plus laudis quam antiquis adfcribere velint. Sed abrumpere licet nobis, cum Viri laudati fusè & ex profeflb 'materiam hanc excuirerint.
Neque jam plura conquiram. Ad vos potius, facerrima Incredulorum turba ! noviffimè refero magnam culpae hujus partem. Pace veftra liceat -dixijfe, uti Petronius (30), Declamatoribus fui aevi dicebat, Vos, non jam Eloquentiam , fed Virtutem, & Religionem omnem perdidiftis , veftra vita, veftri mores, veftra fcripta , tanquam vere ignea tela Satanae, plurimum morantur celeritatem Efficaciae Religionis Chriftianae. Qui enim aliter fieri pofïit? Chriftiani etiam, Chriftiani non definunt effe homines. Ea autem eft omnium hominum natura,
tefte Seneca C30j uc facilius, quid imitandum, vitan-
-f.sr.Oft ^rvw^A i^w-.v^ v.o ttiJii^t v s^m»-.v,»Y jtffr
- mil nos mii: éjisa se mii.3 i&U «tor Ë-ifr i>u
(2,9) Quibus accenfendi funt Secundus Lancelottus, & N. NonneiL in Oratione de Signis Tempor.
( 30 ) In Satyr, initio. J ( 31) Controv. VI. 25. Item Epift- VI.
C c



205 DISSERTATI O
dumque fit, doceantur exemplis. Prïmum quia homines amplius oculis, quam aurihus credunt: deinde quia longum iifr eft per praecepta, breve &> efficax per exempla. Vos vero , uti natura in omne nefas propendetis, iis praeire illis exemplis foietis , quae quanturn ad contemptum omnis Religionis ducunt , tantum ab omni virtutum amore & exercitio animos abducunt. Cumque ea exfatiandae praefenti voluptati aceommodatiflkna videantur, vosque illi in aliquo honoris ac - dignitaris faftigio confpiciant, fieri vix aliter potefl, quam quod homines, ad ea , quae fenfibus & affe&ibus grata funt, natura prociives, vestris exemplis inefcati, in ea Virtutum ac Religionis culsura fegnefcant. „ Confpeéla enim tanta hominum vi„ tioforum turba , uti pulcre obfervat Zimmermannus „ (32),colligunt,Chriftianam Religionem tam certis prin„ cipiis non efle , ut vulgo creditur , fuperftruétam > i» neque Deum adeo feverè in vitiofos animadveifurum; „ vitia porro ita cum naturae humanae conftitutione efle ,, conjunóla , ut evitari illa nulla ratione poflint ; eos; „ vero, qui virtutis ftudium tantopere urgent, Platoni„ cas fequi ideas , id eft, talia inculcare, quae praeftitu fint impoffibilia. " Quantum denique fcriptis vestris , fummae Religionis Chriftianae Efficaciae noceajtis* dici vix poteft. Licet enim ea certè talia non fint,
quae,
t|*.) Opuit. Theol. Phirblog. T. I. P. i. Medit. VII. de Cauffis Inctedut. §. 9. p- m. 303.



DISSERTATIO. 205
quae peclora , folida rerura Divinarum cognitione mu* nita,, & in Difciplinis Philofophicis ac Philologicis probe exercitata, ulla ratione concutere queant; imo, fi ad tales folum referantur, etiam proficua & expetenda fint, cum, praeter fpem & intentionem veftram, infignem occafionem fuppeditarint, & adhucdum fiippeditent, Vim illis 5 eximia pietate ac eruditione ornatiffimis , indignas veftras Strophas evertendi, & veritatem Religionis Christianae in tutifiima arce locandi. Quod aurea Grotii, Abadii, Dittonii, Scherhckii , Lejfiiy Nöfelti (33) , eorumque Eruditorum fcripta , quae, juxta Uluftrium Virorum , Boylei, Stolpii, Teyleri inftituta, in dies promulgantur , abunde docent. Cum tarnen non defint inter Chriftianos tales quoque , qui infantes adhuc cenferi poifint in Chrifto, id efc, nee in fide ac vera Doclrina fatis radicati, nee & vitiis admodum alieni, quantum ad hos pervertendos, & ab amore virtutum revocandos, veftra fcripta faciant, docet, ne alia plura exempla referam, vel folum Caroli II. Celebris Angliae Regis exeinplura, quem fola Librorum Hobbefii le&ione perverfum fuifle, memoriae prodit eruditiifimus Salisburienfium Epifcopus Burnetus. Tales namque , idoneis difficultates veftras folvendi praefidiis deftituti. primum dubitare, mox pravis affeeïibus abrepti, vobis in omnibus obfecundare in-
cipiunt.
(33 ) In fuis Dcmoi ftntionibus veritatis Religion. Chriftianae.
C C 2



304 DISSERTATIO.
cipium:. Ad vos igitur dirigo elegantes verfus S. Ama? ma ad Judaeos , vobis in quibusdam noudiffirniles, di-
sSStasP tórni ;i\:&i)up e^acnoo sr.oasj slUs■■ tmrb»*^ z :,rr r.rxó 3o tuafloiq «nsi» c iwcstsIsi rarjilci es!
i . 1 uit — quidultra
Irarum tantos coquitis fub p.iclore fiuclur, Qtün operas nobis , c3f amkas jungite dextras l Nos pacem ferimus laetam, vefinamque falutem Quaeri mus, ah l -tandem Chrifto fubmittite fafces / . CSE") ï-wJ^SA cw£*4 r»b-\-wy.^ ' <'\foe&& c 'Al-!. . . %' XVII L
Defuncfli i pro mod'ulo virium ac opellae , brevi'ter5. primo noftri inftituti membro, quod in retegendis Christianae Religionis Efficaciae impedimentis verfabatur ,ad al~ terum]zm9 ab ipfo ordine, exequendum invftamur, uc remedia, mak huic difcutiendo, & fanando fubfervitura tribus faltim, ut dicitur, verbis ihdicemus. Neque proüxa oratione erunt haec jam explicanda, quandoquidem fponte intelligi poffit, fublatis è medio magni3 ülis Efficaciae Religionis Chriftianae impedimentis , quae tantum quod ~ëhumeravimus , fummam Religionis Chriftianae ad imbuendos virtute animos- Efficaciarn, in pluribus longè ejus Cultoribus apparituram. Diverfis autem viis , & modis ea tolli poffe putantur. Sunt qui de violentiöribus remediis cogitant. Sed ea , utpote quaa in Reli* gionis negotio plus obeffe, quam prodeffe, cbfervar tur, quantum fapientibus difpliceant, notum eft. Illuftres eerst , & fapientiffimi Societatis Stolpianae Curatores-, quam
alig-



0 I S S E R T A T ï 0. S05
alieni fint sb iis, non obfcure fignificant, dum quaerunt:. Qiiaenam fint hujus mali Remedia .. .publice privatim, si ne vi adhibendaP Prudenter fcilicet fic, & piè decernunt 5 abefie debere a. Religione Chriftiana omnia Remedia violenta, vexationes, profcripdones, & perfecunones,, quae licet aliquando larvatos, veros tarnen Religionis cultores efficere nunquam poflunt: neque jus ullum in confcientias hominum, praeter Deum , fibi quisquam arrogare, aut quod Petr. Baylio fj 34^) vifum eft, validum pro eo, ex fa&is Ifraëlitarum, petere argumentum poteft. Illud omne , quod hominibus hie: reli&um eft, argumentum , radonibus & fuafionibus efficitur. Cum tarnen.his, & quivis Paterfamilias,. & pu» blici edam Doctores, ac Reftores defungi poflint5 ac debeant , fapienter vicifïTm Remedia mal» huic adJjibenda^ ad Publica, & Privata referuntur. Nos tarnen ad Fontes ac Caüfas mali attendentes, peculiaremf hujus divifionis rationem , ne jufto fufiores efle debeamus, non fumus habituri : fpèramus enim ex dicendis manifeftum fore 3 quae ad Publica, quae item ad Privata Remedia fint referenda. Sufficiat igitur nobis ea retulifle ad G-eneratium^ & Specialium Claflem , quod fecit Do&iffiraus etiam, Aürianus PTolfius, in. TheoL Praftica Experimentali , & alii.
(34) Videatur VVart.urton ©ottliclje ftnbtm^ SJfojtê T. III. L. v. Abfclin, H!.. p. «1. 17. fe%. Iten 44lkntl;rtl @»re. ©atye-&er£ff<ufr T. V. p-. m. 316.
C c 3



s©6* D ï S S E R T A. T I O.
: iiïuitssiip (üïib t ifiK)ffin?0 f»itnütJo nött cl'; 101* ;«»•:;«»«
Quandoquidem §. VI. indicavimus, gèrfftatew fötric efle Cauffam , cur fumma Religfariis Chriftianae Efficacia ad imbuendos virtute animos in paucis ejus cultoribus appareat, quod pauci admodum fin': \ qui Religionem Chriftianam. vera fide credant, & ampieófcantur : hinc neceflario fequitur, in genere omnia Remedia publice ac privatim adhibenda, huic malo difcutiendo, & fanando apprimè utilia efle, quae Fidem hanc in hominibus excitare & firmare valent. Novi quidem Fidem, etS rè ^pov, Donum Dei, dici, Ephef. II. 8. qui gratis dat nobis credere, Phil. L 29/ At fcio etiam ab altera \)mQ9 Fidem effe ex auditione, auditionem autem ex verbo Dei. Rom. X. li. Sicque omnia illa Remedia , per 'quae verbum, feu fermo Dei, cordi humano ferio impriraitur, excitandae, alendae, & firmandae Fidei egregie fubfervire. Talia autem efle inprimis, ferium & diligens Verbi Divitti fcrutinium, frequëntem item & attentam ejus le&ionem, ac auditionem largiatur quivis necefle eft. Serio enim illo ac diligente examine efficitur, ut veritates Religionis Chriftianae, quas in Verbo Dei fcrutando quafi nos ipfl invenimus & detegimus, noftris ipfis oculis videamus, adeoque, cum, juxta effatum Senecae, homines amplius oculis quam aurïbus credant, eaedem noftro feil. labore inventae veritates, animos validius afficiant, Fi denique vividiorem generent. Frequenti autem & attenta leétione ac auditione fit , ut in veritatibus illis plura veri cri-
terïa



DISSERTATIO. 207
teria deprehendamus, illis magis afiuefcamus , ficque ea animis altius inhaereanc, & Fidem firmiorem progignant» Atque ex defeftu ferii hujus examinis & attentionis fieri putem , quod in humanis etiam quaedam credere videamur , quae verè fi crederemus , aliter vitam nostram inftitueremus. Sic credere nos dieimus, vitam nostram adeo fragilem , & evanidam efiè, ut nulla hora, nullumque momentum fit, quod non fupremum nobis Uluxiflè credi poflet. At licet hoe credere quodammodovideamur, non credimus tarnen Fide certa & vivida, cum nunquam hane vitae noftrae fragilitasem ferio examinaverimus. Neque credimus fide firma, &conftanti,. quod ad eam fatis non attenderimus. Idem certè in rebus^ divinis nobis faepè evenire certifEmum eft. Putamus nos ea credere, quae revera non credimus, cum rrec unquam examinaverimus, nee ferio ad ea animum attendc rimus, Negligimus autem lèrium hoe examen , & debr* tam attentionem ex variis rationibus, vel, quod perfuadeamus nobis, nos veritatem jam amplexos efle, vel, quod variis raundi negotiis ab iis avocemur,w/denique quod & tali examine ac attentione, certas ob cauflas, abhorrea* mus. Ego vero jucundum profecto fru&urn inde Iperaïem, fi fumma faltem Religionis Chriftianae Capita ita. incipientibus Chriftianis, absque ulla eorum determinatioTse proponerentur, per modum examinis, ut ipfe auditor eligere & elicere teneretur veritates verbo Dei, & reétaerationi conformiores. Quod certe in Syftemate quoque non incommode exhiberi poflet. Sed de his plura non addam ,



<*o8 D>IjSTS E R T A T I ■ 0«j
dara, cum ea quoque, quae fequuntur, eo direela erunt, ut fidei huic excitandae & fovendae velificentur. ■ Adeun-, di hic erunt, qui egregias de lectione fcripturae nabis dede» runt regulas,, inter quos memorari meretur celebcrrimus etiam Endemannus (35), vel fidei eliciendae media pro* pofuerunt , uti celeberr. Buddaeus (36), Stapferm Q37), WitpMS ^jy alii.
m ^wuam^ flonj.nogp x.31'1 ^^omjupmulhm
Speciale , & magnum Efficaciae Religionis Chriftianae impedimentum conflituimus §, Vil. in eo , quod pauci nimiura habeant fmceram, & accuratam Religionis Christianae notionem. Cum vero emendatio hominis k facultate cognofcitiva fit ipchoanda , Medela huic malo adfere. tur, fi publicè & privatim ferio id agatur, ut antiqua credendorum paucitas & fmceritas reducatur, agendorum item neceffitas accurate inculcetur. Ei fmi non male, ut noftra fert opinio, fntisfieret, fi illi, quibus cura Religionem Chriftianam informandi incurabit, omnem cognitionem Theologicam diftinguerent, in compendiofam paucorum admodum fcitu & factu neceffariorum articulorum cognitionem , & in diffuilorera rerum Divinarum ü3i siïufQ ssffficfthdO ?iaor§ifeH tir&iil aztrnJ 01 . fpet
(3)-) ln ilieol. i-ua Morali §. jo, feqq. (S6) ïnftft. Theol Moral. P, 11. C Ijl.:ó. 9,--, 96. (37) ©r*l*K T. IV. C. XII. § p. ni'473 . (38) 111 Schedta&mate Theol. PracU-ae G. II. j 7,8,9, 10. p. m. %



DISSERTATIO. é*J
fpeculationem. Illa pueris ad captum eorum , modo faciliori , adultioribus majori cum foliditate inculcarencur: Haec poft eam fequeretur ; nee cuiquam aditus ad diffufiorem illam rerum divinarum fpeculationem aperiretur , priusquam paucos illos & fummè neceflarios fidei articulos , cum omnibus fuis argumentis & incitamentis, comprehenderer, Hoe in domeftica , hoe in publicis Concionibus, & aliis fidei expofitionibus, pulcré obfervari poflet. Equidem pro articulis ipfis maximè neceflariis non inutile putarem fi conderetur Syftema aliquod fcripturarium, ipfis fcripturae verbisdefignatum,fioiile illi, fed paulo accuratius, quale habemus ab admodum reverendo Francifco Epificopo Ceftrienft, latinè editum k Cekberrimo A. Tooke , A. M. & Geometriae Profeflbre, fub titulo: Inftitutiones Chriftianae: feu, fincerum Dei verbum perfpicua feil. integraque totius fidei-& omnium officiorum Chriftiani defcriptio. Notum enim eft:, quantopere vitiari coeperit Religio Chriftiana, non folum admifla Theologia Scholaftica, fed ipfa etiam ftatim majore philofophicorum terminorura , definitionum , & diftinctionum admixtione , ut jam fuo tempore merito dicere potuerit Bafüius; quod: T?^yS<r» > Uohoy5<r» Et fane fi quis me ferio quaereret, cur quaedam Europae partes nunc ad Naturalismum, ne aperte dicam ad omnem impietatem , adeo propendeant, non aliam magis huic malo afïïgnare caulfam polfera, quam nimiara illam, quae in dies augefcere videtur , in rebus divinis philofophandi pruriginem. Ad prolixiorem porro & diffuD d fiorem



aio D I S S E R T A T I O,
ftorem rerum divinarum cognitionem plebi maximè m> geminandam , plus forte prodeflet, in locum longiorum illarum de unaquaque materia Concionum ,. breviores integrorum fcripturae capitum Paraphrafes, ad du&um Co» mitis de Lynar , Dodridgii, Buckerii,,. aliorumque identidem inftituere y easque brevi adhortatiöne claudere : maximè fi eae ita inftituerentur., ut ordine quodam fyftesnatico fingulae veritates Religionis Chriftianae- neceflariae magis enarrarentur. Caeterum plurimum eonferre poffe bic regulas Celeberrimi Geilertü (39), fi.rite effe obferventur,. praecipuèprimam; fecundam, tertiam, & quartmn r de virtutum acquirendarum , & augendarum adrainieulis, nullus dubitare poteflr.
§. X X I..
Tot* Tbeologia Paftoralis libelli item fingulares, de cura animarum, de bono fcripturae interprete, de optimo. Concionum genere y & alii, labore immenfo: ac difficili mihi retraétandi forent, fi omnia , quae mdlo, de quo quaeritur, intuitu alterius illius impedimenti, quod §. IX. X. XL expofuimus , medelam aliquam adferre poflunt, enarrare vellem. Hoe vero nee mftituti leges patiuntur, nee ulla neceflltas exigit; habemus enim, quae eft fuinma feculi noftri felicitas, in unoquoque horum, genere ,
duces
C39-) S5flï<»H®( State p. tJ Staltó. VII. & VUL



DISSERTATIO. an
duces praeftantiffimos : Turretinos, puta, Werenfel/les, Mosheinios, Roqitios, Deylingios, Stapferos, Erneftios , Hol/ekcim, quorum Praecepta, bene obfervata, infignem malo huic medelam procul omni dubio , allatura forent. Ne tarnen hic quoque «VtfcGsA©- plane ma. neam , fequentia , aliis aut indicca aut leviter duntaxat tafta, ad medendum malum plurimum eonferre poffe crederem: i\ Si futuri Verbi Divini Miniftri, abfoiuto curfu, ut vocant, academico, & omni doélrina, ac p'ietate probe inftrucli ornatique , priusquam operi fuo accingerentur,&curam fingularem Ecclefiae fibi defignandae fufciperent, aliquamdiu , ad latus pü, prudenris, & erüditi alicujus Miniflri , Senioris, officio fungerentur, ut fic ea , quae haótenus , ex folis praeeeptis, aut intelligere nonpoterant, aut faltim non ita, uti debebant, jam ex vivis his exemplis , & breviori via, & accuratius difcere poffent. Non fecus ac novi Medicorum filii, qui tum demum ad curanda aliorum mala , fe bene inftruc tos credunt, fi, abfoluta omni Theoria, fub praefidio Viri experientiffimi j ipfam etiam Praxin aliquamdiu coram ecdem exereere potuerint. Arqüe hoe fuadet , & ipfum Chrifli Domini, & nafcentis Ecclefiae exemplum. Chriftus certè Dominus non alios voluit fuos effe Miniftros primarios , quam , qui ad latus ejus , fanctiffimam doctrinam, vitam, & omnem cum populo Dei agendi rationem, imbiberent. In primitiva .etiam Eeclefia , ita Diaconi in Presbyteros ordinabantur , fi aliquamdiu aliis l'resbyteris defervirent , & Freslyieri ita Epifiopï D d 2 crea



222 D ISSERTAT1 o. creabantur, fi in urbibus majoribus,fub praefidio horum ad. -certum tempus , officio fungerentur. De quo vari'i etiam conditi funt Canones, in Confilio Nicaeno, ac Lao. dicem. 2». Plurimum etiam malo avertendo prodeire putarem, fi juventus,maturè, .&majori cura,rebusfacris inmaretur, & quidem non ka morose, uti pierumque fieri folet fed amabili , fed fuavi illa doeendi ratione qua amor verae pietatis, & deOderium contemplationum divinarum teneris Morum animis imprimeretur, iisque quafi inefcarentur&raperentur. Quocerte, nifi infigniter fallar, non parum conferret, fi viri prudentes, quibus haee cura demandan folet, non ftatis temporibus, ad fonos- tantum Religionis addifcendos cogerent fuos Difcipulos , fed arrepta occafione , in campis;, in hortis, fub crepufculo : ex conüAemxonQ pkmtarum, animdium, fiderum cete' ris, uti viri fummi Derbamm <», Fabrkius (4n" Lepras (40, aliiqu© praeiverunt, cum iis ad ipfas Dei perfe&iones , opera , & cultum adfargerent, ac ipfos etiam parentes,, a£ fimile officium, - fyCö etiam'conftanti* m Magni (43 3, aliorumque piorüm parentum, exem plis, exeitarent. Ita quippe fieri poffer % ut externis qurbuscunque rebus moniti, Deum fibi praefentem habere , L.A ' .'' vitia
< 4P ) I11 fua Phyfico- & Aftro- Theologia.
(4O In fuis Hydro- & Pyro-Theologiis.
( 42 j , In fuis Litho- Infecïo- & Teftaceo - Theologüs
(43) Videatur Eufab. de vita ConÖant. MagniLib. IV. cap. LL LI£



DISSERTATIO. 213
vitia fugere» & virtutes amare confuefcerent. Imo y. fummè etiam utile cenferem , fi publici Doctores, negleótis inutiübus illis, & faepe obfoletis, quibus, heu nimium! dixerit licet eas Acontius (44) verè ftratagemata Satanae, tarnen cum infigni damno, multi incumbunt,, controverfiarum pertra&ationibus , & minutiarum venationibus , neglecla item infatiabili vanae gloriae cupidine, & inani eruditionis ofientatione , ita fumma Keiigionis Capita exponerent 3. ut ea auditores non tam eruditi quam boni, efficerentur. Certë juftiffima mihi vi~l detur ea modefliflimi Theologi TVerenfelfii (45), celeberrimi Zïmmermanni (46), aliorumque magni nominis Theologorum , querela, qua conqueruntur varios in Aeademiis Medicinae PraÏÏicae , addo ego , Thilofophiat etiam Praclicae creari Profeflbres, ipfam autem Praxim Theologiae,. quafi non aeque mereretur, ut k pecuïiari. Profeflbre doceatur , paffim contemnL Jufliflimi etiam videntur, qui de neceflaria Difciplinae Ecclefïafticae reftitutione, cum celeberrimo Samuele Endemanno C47}, ferio & diligenter cogitant, idque tanto ardentius, quod fecundum obfervationem % A. Turretini C48) , & 0-
(44) In Libro de Stratagematibus-Satanaep. m. 491
(4f ) Opufc. T. I. Div. de fcopo Doéioris Theologi, p. m. 166,
(46) In Opufc. Theol. T. I. P. 1. paffim. r *
(47) In Inftit. Theol. Moral. §, 17 .
(48) Operum ï. III. Oratione IX. o. j<ia
D/d 1



*i4 DISSERTATIO.
ftervaldii (49), Heet Reformatie in dodrina, jam per Reformatores noflros ad fummum culmen deducla fit, cultui tarnen, moribus, & difciplinae reformandis, ultima manus ab iisderh imponi non potuerir. Merito itaque hodie Doéloribus Ecclefiae Auguftinus verba illa ingeminare poffet, quae habet in fermone XV. De verbis Domini, Tomo Operum X. Charitatem in Fratres noflros non dimittamus, & Difeiplinam, cum opus eft, demus, ne per foJrUtionem Difciplinae crefcat nequitia, <S? incipiamus propttr Deum accufari , quia recitatum'eft nobis: Peccantes coram omnibus corripe, ut eet eri timorem habeant. Si etenim, accurato Difciplinae Ecclefïafticae exercitio, mala inter Chriftianos exempla ferio coè'rcerentur, & intelligeretur talia dantes verè Chriftianos non effe, nee male viventes in gremio Ecclefiae tolerari poffe, quovis pignore certem, non tam paucos inter Chriftianos futuros, iri quibus fumma Religionis Chriftianae, -ad imbuendos vir~ tute animos, Efficacia appareat. Nihil enim hodie miram adeo , & magicam prorfus vim habere öbfervatur, ad co.rrumpendos alios, quam magna illa peffimorum exemplorum feges, quae fine uila snimadverfione feveriori ubique graffatur , &• incautos allicit, ad paria facienda, & rapit. Denique , quamdiu ea quae a praeftantiffimis quibuscunque Ethicae Chriftianae auetoribus, de Öfficio
Docto-
(49) Sourccs de h Corrupt P. II. Source I,



DISSERTATIO. 215
Do&orum & Magiftratuum, praecipiuntur, ferio non obfervantur, non eft cur alias, & plures adcumulemus,. aut culpam in Religionis Chriftianae Efficacia quaeramus.
§ X X I L
Si jam ad tertiam inefficacis Religionis Chriftianae cauffam attendamus , quam in malo & praepoftero ejusdem ufu, conftituimus § XIII. & XIV. vix apriorem aliam huic malo adferri poffe medelam cenfemus, quam quae expeétari poteft k piis & virtuofis parentibus , & a bonis ac ftdelibus doctoribus* Parentum feil» eft, in» genere,. ad fingulaiia enim nobis, quibus totam Ethicanv Chriftianam compilare, nec.libet, nee licet, non extendiraur, ita proles fuas educare , ut a. teneris unguiculis incipiant corruptionem ïllam , in qua nafcuntur,. fummam item verae Religionis, ac omnium virtutum chriftianarum neceffitatem, agnofcere, dies, noctesque easamare,. eas meditari , & in iis fpes, opesque fuas omnes unice reponere.. Quo fine, non fine infigni fruótu obfervabuntur, falutaria , quae nobis- dant praecepta , tum Ethicae Chriftianae Scriptores, Moshemius, Stapferus, Ficletusr alii , tum fpecialius, qui de educatione cum laudefcripferunt, Lockius , Fenelonius , Croufazius,. Tillotfonius, Sultzerus, ceteri. Quamdiu educationis Regulae illae accurate non obfervabuntur, injuftiffima erit omnis de fumma Religione Chriftianae Efficacia , querela. Eam; enim hanc certe fupponere certum eft. Doftorum au* t«m, tam Scholafticorum, quam Ecclefiafticorum éffe,,
ka*



aifS DISSERTATIO.
ita Religionem Chriftianam auditoribus fuis exponere, ut ea, & araabilis 9 ac expetenda , & animis hominum ad eulturam vixtutum excitandis , ac confirmandis , apta, idoneaqtie effe. intelligatur. Quod fiet, fi i°. praecepta Religionis Chriftianae non nimium feverè & morosè explicentur, acfiea, praecer Verbi Divini ledionem, meditationem, & frequentes ad Deum preces, omnes prorfus hujus mundi occupationes , & honeftilïïmas etiam diftraétiones excluderent: non ita urgeantur, „ ut in homi„ nem etiam optimae indolis,funt verba eruditiflïmi Zim„ mermanni (50), & Dei reverentiffimum, praeftatio „ talium officiorum , nulla ratione cadere poffit; tan„ tum enim abefT, ut ejusmodi exaggerationes, hyperbo„ licis verbis expreffae, mentes hominum ad verae pie„ tatis ftudium inflamment , ut potius eas ab illius a„ more revocent. Eo enim ipfo , quod deprehendunt, „ eapraeflitu effe plane impoflibilia, languore quodam', „ ac tepore corripiuntur. Uti fieri folet in myfticis libelj, lis, & qui parum ab his difcrepant, nefcio quibus pie,:, tatis praóticae officinis, in quibus obfcuris & ampulla„ tis verbis, res, quae clarüfimis verbis, & folidis ratio„ nibus effent comprobandae, & infinuandae , traduntur." 2°. Si Religio Chriftiana proponatur , non folum pro tabulis Legum Divinarum , ad quas jure ftricTaffioió, homines
\ (5oï Opufc. Theol. Phü. T. LP. Ü Meditat. XI. de Cauffis Incredu-fatatis $. VII. p. m, 462.



DISSERTATIO. ai? Bimes ex folo arbitrio Divino , obügarentur, fed po dus pro diredtara etiam feiicitatis noftrae , quae tota quanta in eo verfatur , ut nobis & pacem ac felicitatem terreftrem & aeternam, exaéto hujus vitae curriculo, procuret. Certó fi hoe fiat, & illud vitetur, majori longe defiderio ducentur omnes homines cognofcendae ,& exercendae Religionis Chriftianae, uti in hoe confeatientem habemus Clariffimum J. Bernbardum (51) pluribus autem , & more fiio, id eft excellentiffimè, diffarentem J. A. Ernefti, in Vindiciis Arbitrii Divini in Religione conjlituenda. Liceat faltim verba illa noftra facere, quae habet Parte I. §. 4. p. m. 5. „ Atque nos „ non fumus ii, qui negemus, Deum fanóbiffimè ex „ ipfius praefcripto colendum fore hominibus, fi cultus „ ejus nihil ad ipforum felicitatem valeret. Etenim non „ tam quia prodeft Deum rité coluifie , quam quia „ juftumefi: coli Dominum, & auclorem noftri, dignum „ deinde majeftate ejus , denique quia ita de nobis eft „ meritus! Sed quando feiicitatis illa vehemens appeti„ tio ab ipfo Deo nobis eft infita, ea autem, ut Cicero „ vidit, (Off. II. 3.) nifi Deum placatum nobis atque ,, benignum habeamus , teneri non poteft; non modo „ conceflufed etiam juffu divino Religione fervanda, „ falus quoque noftra felicitasque fpedatur." In quo fas
eft,
(f 1) De 1'Excellenee de Ia Reh'gion Chretienne Lib. I. p. hi. 33.
Ee



nS DISSERTATI O.
eft , etiam admirari atque amare benignitatem & <ptXav S-oumcLv divinam , „ quod , quae , etiam fine utilitatis „ noftrae refpeétu praeftanda erant, ea ita erigit, ut pro„ pe faepius ad noftram fiilutem referat , quam ad ma„ jeftatem atque jus fuum. " 30. Si tota Religionis Chriftianae Doótrina verbis clariffirnis exponatur, folidis rationibus fuperftruatur, potentiflimis incitamentis urgeatur, effieaciffimis denique adminiculis muniatur. Inclinationes enim mentis femper ab ideis earura rite informatis, pendere obfervantur. Denique 40. fi afiuefaciantur homines feriae, ac diligenti, de rebus praeceptisque dïvinis , de adionum noftrarum moralitate , de praefenti item , futuroque vitae noftrae ftatu, meditationi, qtTa certe nihil nos magis a peccatis retrahere, ac ad virtutum exercitium excitare poteft: ut adeo merito Deus, contra Judaeos queribundus, eos infra boves berum fuum, & afmos praefepe domini fui nofcentes collocet, quod papalus ilie Dei noluerit confiderare & meditari de Deo. Efa. I. 3. Uti inter alia neceflitatem meditatie-nis commendafntia, doótè & hoe obfervat Eruditilfimus Angïus, Staekboujius ( 52): nee immerito fcripferic Celeberrimus S. J. Baumgartenius , in peculiari Diflertatione: Oratiotiem, mediiationóm , & tentationem , facerc Chriftianum '& Tbedogum. Ad quam jure fummo retuierim feriam etiam
fui
(f 1) Traité Complet, de Theologie Speculative & Pratiq. T. V. C III. p. m. 159.



DISSERTATIO. 219
fui Explorationem. Seu jam fcribere velit aliquis, cum Lavater 0, Diarium omnium actionum fuarum, feu eas, guovis die , aut faltim hebdomade, excutere non interinktat. Imo huc retuierim ftequens etiam & debitum virtutum omnium, earumque adininiculorum exercitium; etenim ut facias , & eonftanter facias:, quemadmodum hquitur elegantiftimè Celeberrimus Ermfti (53}» quod eft proprium verae virtutis , id fine exercitatione multa fieri non poteft. Conferea, quae habet Clariffimus Gellertius ( 54) in moralibus fuis Leótionibus. Sed haec jam amplius deducexe non vacat: neque. attinet plura his fimilia attexere , judiciofus enim Lector , cui fcribimus, fponte nos hoe fafce levabit.
§. * X I I I.
' Ad quartum jam & ultimum fummae Religionis Efficaciae impedimentorum fontem , quem §. XV. & XVI. defignavimus, quod attinet, ea eft illius natura, ut non aliter commodius obturari poffit, quam fi homines contagionem feculi piè & prudent er fugere, feque omni tempore, & in omnibus circumftantiis ejusdem antiquae Civitatis Dei cives effe, & intelligant, & re ipfa comprobare allaborent. Equidem non is fum, qui omnem illum
re-
(f3) In DuT. I. Vindiciar. Arbitr. DiJ". in Coiilt. Relig. p. vn. 12*. (54; Sïïor«Iif#. SBörieé. II. %\>\% VII. SorleS. p. m. 167. ïéqq. E e 2



ito D I S S E R T A T I O.
rertfm mundanarum contemptum, & vitae communis fugam , quam Socrates , Pkto, Pjtbagoras, Seheca, Epictetm , aliique, quorum placita ftudiofe eollegit P. D. Huetius (55), fuis eommendarunt, Chriftïanis item aemulanda cenfeam ; multo minus, qui vitam afceücam , dum hodie pii ,& fapientes Principes in ea penitus t« bolenda occupantur, poftliminio, quafi , revocandam putem. Novi perbene , aliud prorfus effe, quod hoe namine Chriftianis injungitur; atque reftam hujus rei notionem animis hominum informare , efle illos ad amorem omnis pietatis ac virtutis-excitare. Vix enim quidquam dici vel cogkari poteft, quod animos hominum ab omni virtutum ftudio abfterrere magis poffit, imo vix uilum aliud genus argumentorura , contra omnem Religionem , adduci pofle ab iis , qui eam univerfam animis mortalium fundkus extirpandara vellem, fapienter obfervat Cudtworthus (56"), quam, quod Religionis Chriftianae praeeeptis ea falfoa quibusdam adferibatur feveritas, & morofitas, qua cultores fuos ab omnibus hujus mundi Qccupationibus, & ab honeftiore etiam quovis hominum confortione , femotos effe vellet. lnjuftiffima& iniquiflima per fehaee eft veri Chriftianismi. calumnia; at eft etiam fimul
(ff) I» Qiraefijonibus Alnetanis Lib. III. C XV. p. m. a2i £bqq (50) In Syfteui. Intelleft T. I. C. II. $. 10 p. ia. 113,



DISSERTATIO. a»i
mul peftilentiflima& fumraè nociva. Quae certè ita demura ex animis hominum delebitur , fi vera Chriftianismi nr> tio illis informetur. Quo pertinet, ut Chriftiani fe omnes ab exordio unam conftituere Civitatem Dei intelligant, & tam commoda, quam ineommoda, quae ab aevo huie acciderunt, ad fe etiam percipere fentiant. Caftè denique imitentur mores antiqui illius, & fmcerioris Chriftianismi, quem princeps hujus Civitatis, verum exemplar , & Prototypum fequentium feculorum efle voluit. Non fine infigni fructu legi hic poflunt Viri pii, docWimi , Doctor Seot (57), Roques wga (59)5 Caveus (60), & Geilertias (6*0 , alüque; Cum tarnen in genere ad medelam pettineant hujus maK omnia illa, quae minuendae eorruptioni infesviunt, uti» liter admodum confuli poterunt, qui haec ex profeflb egerunt Viri laudatiffimi Mosbemius. (62), Stapferus. (63^ OJlervaldius (64)»- aüL
(f7) De la. Vie Chretieune P. II. C VL p. m. rjó. (j8 ) Le Vray Piétisme P. II. C I. & feqq. p. rn. ƒ33. ( S9) Typus Theol. Praft. C. XL p, i». i<5q.
(60) £rfïcé (£()ri|IeMljimt paffim.
(61) CDïoralifd; 58orI VI1L (61) ©ittenl I>re T. 1. C. I. & II. {63) (iitfenlei;re T. II. C. IX.
(64) La Source de k Corrupt, paffiiifc-
Ee 3 Xllt



aaa DISSERTATIO.
§. XXI V.
■tfio m ic-smmiD v : *•■ oup .ypteiffiirttii öUf bii Unara etiam ex pyaecipuis caufis diximus, cur fumma Religionis Chriftianae Efficacia, ad imbuendos virtute animos, in paucis ejus cultoribus appareat-, ingens illud Naturdlismi, & Naturaliftarum, ut vocantur, incrementum , .quod fuo in dies exemplo, peftilentiffirais item , quos in dias luminis auras protrudit , libellis, fummae Religionis Chriftianae Efficaciae plurimum officit. At quomodo infaufto huic malo obviam iri polfit, & fit eundum , pluribus edifferere noftrum. efle , non putamus. Sunt Viri eruditiffuni , iique notiffimi, qui infigoem hic pofuerunt operam. Hoe unum k me praetermitti nequit, quod via, qua hodie ad Superftitionem eradicandam itur, recta ad debellandum Naturalismum effe non videatur. ïmo dum lubricus admodum fit , ut funt homines , ex uno extremo in alterum allapfus , metus eft , ne nimium , quod in eo obfervatur , ad nimiam hujus mali propagationem plurimum conferat, & dum lolium ex* tirpatur , fimul & triticum eradicetur. Matth. X.I11.24. Sed abrumpenda eft oratio.
S. xxv.
Non fum mihi adeo fuffenus, ut eredam, cauffam jam plene peroratam, ut locum hunc late patentem totum a me exhauftum efle. Plurima funt, quae in retegendis
mali



DISSERTATIO. 223
mali fontibus, vel in adhibendis remediis, meo ipfius ju. dicio, his addi potuiffent, fed modus, & ratio êrant obfervanda; ne ea, quae a fummis Viris Werenfelfto (65), Turretino (<55), Oftervaldio (67), fapientiffimè, in hac caufa, diéta funt, loco fuo toties movenda, aut culpa ingenii mei deterenda effent. Accedit, quod 5. IV. Quaeftionem hic effe unice de Efficacia Religionis Christianae Naturali , feu Morali , conftituerimus. Hujus vero cum innumera fint, & effe polfint impedimenta, ea nos allegaffe , ex quibus pateat, culpam imminutae Efficaciae hujus non penes Religionem Chriftianam , fed extra eam efle, abunde fuffeeerk. Inconcuffo interim maneme hoe fundamento; quod fuprema & irreftftibUis Religionis Chriftianae Efficacia , -quae ejusdem Divinitatera validiffimè probat, pendeat ab arcana g potentiffima Spiritus Sancti operatione, unde etiam Hyperphyfica dicitur, quam, cur nunc in paucioribus , quam olim, appareat* quaerere, quid eft aliud, quam Deo a Confiliis effe velle? aut eum interrogare: cur jaciat hoe, vel illud* Novit Deus qui fint fui é Tim. II. 19. Nee eft cur valde queramur de fummo Efficaciae Religionis decremento,
quam-
(6f) Opufc. Tbeol. PhiJ. T. I. n. 8. p. m. I2S>.
(66 l Oper T. I. DifTert. XXII. p. m. 37g.
(67) Traité des Sources de la Corruptiou, toto Libra



214 DISSERTATIO.
quamdiu adhuc fuper erant Viri pii , & prudéntes , qui quaerant: qui fit, ui fumma Religionis Chriftianae Efficacia , ad imbuendos virtute animos, in paucis ejus cultoribus appareat, & quae funt remedia hujus mali, tam publice, quam privatim, fine vi, adbibendaP.&m quamdiu non deerunt, qui malo huic detegendo & amoliendo , fincere , uti debent, infudent. Si plantet enim Pauhts9.& riget Apollos, DEUS certijfimè dabit
I N C R E M E N T U M.
TANTUM.
D E



DE IMPEDIMENTIS VIRTUTIS C HR1STIAN A E
A D
LEGATI STOLPIANI
CURATORES V I R 0 S CLARISS1M0S,
DISPUTATIO
Venknti occurrite morbo.






Pag. lïf
DE IMPEDIMENTIS VIRTUTIS CNRISTIANAE
A d
LEGATI STOLPIANI
CURATORES V IRÖS C L A RI SS I MOS,
DISPUTATIO.
/jPNUepenumero fum miratus,quid elTet,quod,in tanM§|^ ta doétrinae Chriftianae prae omnium tempoV rUm P°Pulorumclue religionibus praeftantia, ejus v*e£r tam exigua in plerorumque hominum vita vis atque efficacitas cerneretur. Nam five ipfam fpectes officiorum naturam, neque verius neque plenius adcuratiusve in ulla philofophorum difciplina expofira animadvertes; five animum adtendas ad praeceptionis forniam, tanta eft
E f 2 ejjus



fs'S B I S P U T A T I O.
ejus tamque divina Emplicitas,, ut nihil, oranino piebis ingenie- reperias adcommodatius ; feu tandem momenta quibus utitur ad vimitem "commendandam, expendas, uc puto , 'nihil itivenies , quod eonferri cmn hoe ulla exr parte poffit. Nihilo minus autem, fi quis, veteris memoriae perluftrans monumenta , Chriftianorum hominum tempora quaevjs recentifiima cum Romanorum aliorumque veterum populorum optima quacunque aetate- velifc comparare., ai fallor , multo majora atque frequentiora juftitiae , temperantiae , frugalitatis , ceterarumque virtutiun exempla ab illis edita deprehendet. Quin adeo haec ipfa graviffimorum fcriptorum relata verbis ita propemodum fidem amifemnt omnem 5, ut a multis fabularum loco habeantur. In qua re aperta profedo kieft nostrae depravatiönis. confeffio. Quid eft enim praeclare aliquod fadum negare, quam majus id effe altiusque , quant ut vel a,ter vel.omnino ab homine proficifci-poffit, ultro eonfireri, aut quidmiramur, nifi quae ra ra. atque infolita 5. certe minime "vulgaria judicamus ? Itaque reipubiicae caufa pati jacïu'ramaut e re tua detrahere, alteriusque addere, egregium facinus habetur, folaque. innocentia, fine bene fadorum laude, virtutis. nomen obtinuit. Quam primum vero aliquod virtutis editum eft exemplum haud vulgaris, tum profedo. illud & rumore differtur, & litteris usquequaque vulgatur „ adeoque nee laudandi modua eft, neque admirandi ,. quafi quid pjorfus fimile portent! accidiffet. Atqui nos ifrhaec difciplina Chrifti, quae eft ejus fimplicitas plane divina» mirari non jubet, fed.face-



dispu ta tio. stif
re, neque ut fublimia, verum plane convenientia hominis naturae commendat.
Ita tarnen optimus quisque, Plurimi vero virtutis cum exercitatione ipfum fenfum exuerunt. Quibus communem ntilitatem fuodamno penfare, ftultitiae, ad proprium autem commodum referre omnia , fummae fapientiae videtur ; quique pro virtute mirantur divitias, in opibus vero, honoribus atque potentïa maximum decus pofitum effe arbitrantur. üt praeteream multorum vitiorum illecebras, flagitiorumque difciplinae Chrifti damnatorum licentiam fere irapunitam, eorumque , quae vel ,tolerari nefhy effet, paratum apud illos etiam, qui boni habentur, vel' patrocinium vel certe excufationero,
De hac igitur tanta morum doétrinaeque ih hominibus chriftianis- difcrepantia, cum faepius antehac mecum co* gitaffem, tum inprimis noviflime animum eo luburt adtendere , ubi a Stolpiani Legati Curatoribus, viris elariffimis, doet. os undique homines in hanc quaeftionem eog» noveram evocatos, ut nimirum & hujus mali caufas adcu^ ratius inveftigarent, & remedia docerenty vel publice vqI privatim fine vi adhibenda. In quo negotio, quemadmodum animum paene sbfterret minime me fugiens rei. tantae ex. parte faltem difficultas, ita erigit atque incitafe ejus muneris dignitas , fpesque ut opinor minime vana r neque inanem fore , neque inritum prorfus , qui in re: tam grayi eqnfumitur, laborera. Quare nos quidem fV vente , ut fperamus, huic incepto Numine ipfo, hoc& gamus , atque., quod facere folent medici , exploratai
e f a pxi?-



«3© DISPUTATI O,
primum mali natura expofitisque fmgulis illius caufis, fingüla fimul oflendamus remedia., quibus ea tanta calamicas ^ nifi tolli, ac certe ievari aiiquantum pofle nobis videatur.
Equidem caufarum a quibus ifthoc malum proficifcitur, unam ex -potiffimis in ea pofitam efle exiflimo, quod ipft religionis fides apud quam plurimos laborat. Nam fi quis hodie hominum vere chriftianortim numerum «orum putet aeftimandum multitudine, qui faera illa frequentant, is profefto maximopere faiiatur. Vix enim opinor, inde ab rerum •chriltianarum initiis, ulla extitit aetas, aut vario dubitationis aeftu lluctuantior , aut de rebus divmis fentiendi licentia poti'us quam libertate magis temeraria. Neque vero iis tantum haee labes continetur, qui in rerum cognitione ac difciplmarum ftudio verfantur, fed vel ad plebem inque opificum tabernas pafSju pervadens, eorum •obfedit animos, ad quos minime iflhoc pertinet judicium. In quibus funt fane permulti, qui 'religionem hominum fapientum, vel potius callidorum aftutia eonfiólam exifti» ment , ad coercendam divino metu levem, neque humano juflu legibusve regendam facile multitudinem. Aliis temporum obfcuriorum , craffaque ignorantiae caligine circumfuforum ifte videtur error, quem videlicet & culto homini & eleganti pudor fit, in tanta iitterarum luce profiteri. Atque inde nimirum tanta apud plerosque rerum divinarum ignoratio, & religionis negleétus, templorumque vaftitas in dies major , & tam crebri multorum in eos, qui aliter fentiunt, ingeniofi, fi Deo placet, dicacium fales.



DISPUTATIE 23 s
les. Qui homines, ut earuin virtutum, quarum ipfa fuffocant atque extinguunt fëmina , in vita, frudus oftei> dant, aut religionis, quam vanam falfaraque putant, ob* temperent dccretis, illud quidem exfpe&andum eft mi» mme.
Hujus autem ipfius temeritatis eaufas fi altius repetere vdimus, eam certe ab re in fe quidam optima reperie* mus profë&ain: hunc dico majorem hujus aetatis cultum & litterarum nhl lumen , at certe quosdam ejus, ut fie: loquar, radios, ad imperitum hominum vulgus pertinente*. Noftri quidem majores, fimpliciflimi homines, pre* fe quisque rem fuam curabant, parum facientes vel litterarum ftudia , vel doctorum inter fe dilfenfus : ipfius autem religionis cognitio partim librorum facrorum diligent! ledione, partim publica facerdotum inftitutionecontinebatur, quorum fide & auaoritate fecuri , ab omni rerum dubiarum OGcultarumve inveftigatione ultro fefe abftinebant. Quae res ad religionis certam adcuratamque^ fcientiam parum quidem commoda, ad ejus fidem animorumque perfuafionem aliquanto certe fuit opportunior. At nunc quidem. fparfis iatius celeriusque arte tvpographica litteris, auftisque in immenfum , crefcente in dies fcribentium multitudine, librorum praefidiis^ difïufa eft velut contagione legendi quaedam intemperies in cujusquemodi genus hominum, quos nee natura ad hoe mu» nus neque fortuna deftinavit, Atque hoe adeo malum. foyit fenptorum quorundam male confulta fedulitas, qui* velplebisingenia, fi fieri-poflet, erudiente,, compofiL
adi



232 D I S P U T A T I O.
ad hoe confilium, libris , multamm- rerum cognitionem cum illa commumcaveranr, parum intelligentes, doclrinarum ftudia pertinere ad paucos, ceteros neque ab actione ad contemplationem effe fevocandos, neque quem. vis errorem evellendum , nifi exfpeclata temporum quadam animorumque veluti maturitate. Illi vero ex vario litterarum genere , quicquid facillimum erat delibantes, ea, quae gratiffima effet & maxime accommodata plebi orationis forma, expofuerunt, acque verfabularum Milefiarum ufi munere , ad infantes , & femellas, & bperarios, & rufticos adeo multa transfuderunt , quae ignorare ipfis multo magis expediebat. Eaque omnis turba, incenfo femel legendi fludio, & monitore carens , non bona modo innoxiaque , verum & peffima quaevis eadem haufit intemperantia, cum facillime fecuta ducem, quem non rationum pondus , aut differendi fubtilitas, verum blandiens libidini diffoluta levitas commendaret.
Praeterea hinc illud confecutum eft mali, ut vel illi ipfi, apud quos depofita & in tuto collocata effe deberet accuratae doctrinae copia, rerumque graviffimarum fcientia, cum viderent eruditionis exiftimationem tam parvo & prope nullo labore effe parabilem, relicla veteri atque fe* vera ftudiorum ratione omiffisque litterarum fontibus, ad rivulos iftos diverterentur, e quibus tantum hauferunt, quaiuum opus erat, de unaquaque re magis eleganter atque expedite , quam fubtiliter differere cupienti» Ita , quantum ad vanam eruditionis fpeciem adquifivimus, tantum amifiinus verae illius veterisque doétrinae. Exorta
eft:



D I S P U T A T I O. 233
eft enim falfa quaedam fapientia, verae quafi perfonara gerens, & cum temere philofophantiutn futilitate, fumma arrogantia, unoquoque fibi de maximis graviffimisque rebus judicium arbitriumque vendicante, In quo, quemadmodum caecos melius foret regi ab oculato, quam lufciofos ducente nemine incedere, ita fcientiae, neque plenae illi neque accuratae , haud paullo carens temeritate' ignorantia praeftabat. Neque enim ifthoc genus aut a falfis fecernere vera, aut temporum hominumque coramenta a veris intemeratisque religionis fontibus poterant disjungere, verum animadverfis, quos facile incultior- aetas toleraverat, erroribus, cum his fimul ceterorum omnium fidem abjecerunc.
Atque his quidem taiibus arbitris quam fuit peftifera & rerum non fatis intellectarum cognitio , & praeceps ad judicandum amentia , & librorum religionem impugnantium lectio, tantum profe&o faepe obfuit doctorum quorundam virorum imprudentia, qui omnem rerum divinarum accuratius liberiufque fcrutati rationem, quae inter eruditos componi oporteb.it , ea non fatis confiderate cum hominum vulgo communicaverunt. Quorum partim frequens inter fe diffenfus imneritorum conturbavit animos, partim fentiendi libertas nM&t muitos in eam deduxir. opinionem, ut de ipfa religionis fumma dubitartdum arbitrarentur.. Quo nomine equidem , vel inprimis puto dolendum, quod noftrae aetatis homines ab fapiénti majorum inflituto defciverunt , qui pauca vulgari fermone exponentes omnem de litteris interiorique doctrina quae. G g flio-



an BISPUTATIO.
ftionem Romanae linguae cotmnendandam cenfuerunt. Id praeclare inftituturn qui mutarunt, illi fine. dubio noa viderunt, quae inde mala d.oólrinam univerfam ipfamque adeo religionem eflènt confecutura. Nimirum ex que* dofti latine dedifcere eoeperunt, & multis, quibus minime oportebat, obfiructi funt obturatique veteris illius ac* curataeque eruditionis fontes > & imminutus eft in dies Graeearum Romanaruinque litterarum amor, & auctus idmodum inutiliter fcribentium. numerus , fact-aque unieuique quaelibet legendi neque intelligendi copia , ifta tandem invaluit , magno eum religionis detrimente, de graviflimis rebus judicandi temeritas inconfulta.
His autem atque fimilibus caufls adjungendae funt por* ro immanes illae hominum inepte: religioforum. faperftiÊiones,. quae ingenti hujus aetatis dedecore permultorum animos obfederunt. Neque enim modo videas ipfos religionis doctores haud paucos divini Numinis cultum pro* bare talem, qui neque rationi atque philofophiae iic confentaneus, neque dignus illa natura, quam fummam atque fapientiifimam habemus. Quin adeo plurimi Dei cum homine nefcio quod vineulum 6c ad corpus ipfum permanans efle commercium arbitrantur, atque a natura eon> templatione ad rerum miracula & portenta divertentes, artiumque chemicarum magicarumque amplexi vanicatem,. inani iacantamentorum terrore,. vel ftulti geniorum evocatores fefe ipfi % vel fraudulenti irnpoftorea imperitanx kominuin deludunt multitudinem. Quorum praeftigjis de* septi multis interris non tantum ignobile vulgus, veren
ordi-



DISPUTATIÖ. s35
ordinis cujusque homines , inque his & principes, & qui fe doftos putant, in foediffimi erroris turpitudinem prae« cipices abiverunt. Ea peftis, quanto cum verae religionis damno faevierit, eft in promtu. Nempe ut eft hominum indoles, pierumque in contraria currentium, animadverfa opinionum falfitate, quod in medio verum eft, non vident, neque depellunt errorem, fed mutant, extrema quavis diffoluta fuga petentes. Itaque nullum aliud tempus ad effrenatam de religione fentiendi temeritatem atque licentiam magis eft opportunum eo, quo orientis velut philofophiae quidam radii difpicientium oculos prae» ftringunt, ita ut neque , quae falfa & abfurda funt, ferre poflint, neque qua parte vero committantur, diftinguere. Unde fit, ut, quod in maximis opulentiffimisque urbibus accidere quotidie videmus, foediffimam fuperftitionem fumma impietas perpetua fequatur comes, quantoque plus alii vaniffimis indulgent erroribus , tanto ceteri fint animo ab omni religione alieniores.
Atque his rebus omnibus cum ipfa religione Chriftianae virtutis femina ftrangulari , quemadmodum plane fit neceffarium, ita etiam in illis, quas neque judicandi temeritas, neque anceps dubitationis aeftus transverfos agit, ejusdem varia diverfaque exiftunt impedimenta. Ea cum longe plurima fint atque diverfa, mihi tarnen ex tribus potiffimum fontibus videntur promanare. Quorum primus continetur ejus doftrinae , quae Chriftiana paffim habetur , natura & ratione, alter inert, in effufo ifthoc atque augefcente in dies hujus aetatis luxu, tertius denique pofi»
G g 2 tus



236* DISPUTATIQ.
tus eft in eorum, qui religionem docent, moribus atque per* ionis. De quibus rebus fingulis , quoniam fufius explicare omnia brevitatis ratio non patitur, quantum fatis videbitur, ordine exponemus.
Chriftianae quidem difciplinae naturam atque indolent f conflderes> hanc eipropriam atque fingularem invenies laudem, quod cum ceterae omnium fere temporum religioms muum facromm ceremoniarumq.ue , ouibus vel concihanda Numinia voluntas vel placanda ira vifa effet continebantur expoficione, illa contra vel inprimis vitae morumque fuadet emendationi y omnemque de officiis plene accurateque perfequitur praeceptionem. Neque haec illi quaedam eft velut accellio , fed praeeipuum eerte confihum , parsque divini cultus palmaria atque mè nis. In hoe enim profedo eft tota, ut homines ad vitam rede & cum virtute degendam excitet atque inftruat ipfiusque Numinis cultura commendet talera qui non magis votis. fuppliciis & inani. rituum apparatu quam morum innocentia atque fanditate contineatur. Id con fiiium , plane divinum , cum ex omni ejus habitu elucet clanffime, tum in fingulis prope librorum facrorum Dari ms tam cernirur manifefto, ut prorfus fupervacaneum vi den poffit, haec argumentis demum adftruere vindicare. que veile,
Cum hac autem fi religionis, quae Chriftiana vulgo ha bita didaque fuit, fpeciem conferamus, longe diverfam ejus rationem effe, omnino reperiemus. Neque profedo ogus erit animo repeter.e tempora illa, quae. feceiüonem
ab*



D I S P U T A t F Ó~ 237
ab Romanorum coetu atque profeffione & néceffariarn feeere & falutarem : quin nobis fufficiat paucis tantummodo attingere ea, quae partim vidimus ipfi, partim patrum noftrorum memoria accidere. Nimirum longiffimo tempore magna eorum pars, qui plebem Chriftianam vel: ore, vel fcriptis religionis fuae cognitione imbuerent , a vero muneris ofüciique confilio aberrantes, fi verum di« cendum eft, eorum nihil, quae oportebat, egerunt.
Parum enim intélligentes ,. quahtum in omni re fermo popularis a doche inveftigationrs fubtilitate, vulgarisque hominum inftitutio a certa adcurataque diftaret fcientia^; faepilfime ad longam earum rerum dïvertebantur expofitionem, quas neque fatis plebs poterat intelligere, & fine ' falutis ullo difcrimine aut periculo ignorare. Nullus ibi aut pareus fermo de vita reóte inftituenda, rarior omnino virtutis Chriftianae mentio, èaque taKs, ut ne ejus viderentur obliti. At tanto frequentior operofiorque fmgulorum locorum, vocabulorum etiam, non fine vana emditionis oftentatione explanatio , longa errorum ignotorum refutatio , impeditarum quaeilionum difceptatio inutilisv ea denique omnia, quae magis ad confurrdenda hominum imperitorum ingenia , quam imbuendos virtute animospertinebant,. Ita plane tum ifthoc modo atque fine omnis. vel publica eorum inftkutio , vel privata continebatur 5, quafi religionis fumma in contemplatione effet pofita, ne* que aut vitam fpeclaret, aut agendo- üsquam cernere^ tur.
Ea vero permultorum ratio fi ad ChriiTinnam virtute-ms
G g, 3. pjfr-



*38 DISPÜTATIO.
parum fuit fruótuofa , ecquid de iis erit fentiendum, qui omnem rede fadorum laudern ultro extenuantes, ipfum virtutis nomen invidiofum reddere vulgo fuftinuerunt ? ^Quos ego omnem hominis fpem atque faiutem ad fupremi Numinis gratiam & mifericordiam referentes , quemadmodum minime reprehendo, ita naud equidem fero illud •elevando praefidium tolientes, fine quo neque ulla falutis fpes efi, neque aditus omnino ad divinam mifericordiam patet. Eam opinionem & gratam hominum focordiae atque defidiae, & malorum perverfkad comraodiffimam errores confecuti funt maxime peftiferi, dum plurimi hunc yelut portuin occupantes , divini Numinis kam externo inanique cultu placari, longamque anteadae vitae turpieudinem animi dejecli proftratique precibus atque obteftatione elui poffe quodammodo atque aboleri arbitrarentur. Et quamquam virtutem nemo quidem illam tanquam plane non neceffariam homini Ghriftiano abjicere aut damnare fuftineret, tarnen ambiguis atque infidiofis multorum vocibus petita, dignitatem fuam aegre tuebatur, & quoniam feiicitatis neque caufa habita eft neque effedrix, ii> gentem fane perpeffa eft clade'm. Cujus quantum tnnori ademtum, tantum additum fuit, quam dicunt, fidei, five fenfibus de Deo rebusque divinis puris caftisque, nullaque in re ab ea, quae vera habita eft formula, difcrepantibus. Ex eo videlicet tempore non quam quisque bonus honeftusque vir effet, fed quid fentiret, coeptum eft quaeri , majusque habitum flagitium , de minimo religionis momento dubitare, quam immerentem alterum in-
juria



D1SP UTATI O,
juria afficere, quaeque fceleri debita erant arma, iis cmdeliflinie faevitum in omnes , qui aliter quam nos fentiraviderentur.
Neque minus profeóto pernieiofus fuit contrarius aliorum error, qui vel vircutem Chriftianam in ejusmodi re* bus ponentes , quibus nihil erat cum virtute commune r vel vera quoque vitae officia praeter modum atque neeesfitatem augentes , a certo religionis confilio utrique per* inde defèiverunt. Neque enim, opinor, religio pietatem commendans, continua rerum facrarum meditatione pre* cibusve animum obtundi, vigiliis jejuniisque corpora vult macerari , nifi forte pati quam agere praeftet, poffit* que gratus effe Numini cultus, ab aótione vitae avoean& homines ad inanem , quaeque in fefe vertatur, eontem* plationem. Ut taeeam multorum imbecillitatem, qui hominibus Chriftianis omni bonorum voluptatumve hujus vi* tae ufu vel. maxime honefto atque innoxio plane vole.bant interdiftum, perinde quafi Deus haec omnia exifte* re voluiffet, non quo commodius jucundiusve,. fed quo triftius viveretur, quoque durior accideret optimarum rerum, cognita earum dulcedine, jaetura.. Qui érror alii* que fimiles pepererunt vitae monachicae aufteritatem• xnultaque alia abfurda quae plane nihil juvantia: virtu» tem,, nonnullosinformarunt ad fimulatam pietatem,.alio» tum voluntatem ab omni, abalienarunr religione. Neque mirum. Nulla enim res magis animum folet ctejicere,, quam iniq,uitas poftulatorum, & plerique,., quae praeilail nos- pofle vident.9 ea ne adtingunt quidenv



«40 DIS P U T A T 10.
Haec vero. atque fuperiora iiïa virtutis Chriftianae impedimenta & induéfca paffim faniori populum döcendi ratione , & eolluftratis litterarum ac philoföphiae face ho» minum mentibus, inde ab aliquo tëmpore videri poterant fublata: minime autem fublata' eft ipfius virtutis" hegleaio partim ab-illis orta. Neque enim cum malorum "caUfis eorum ftatim extingimntur effeéta , neque mores fimul mutantur cum opinionibus, quae quamvis evulfae animo' & fubverfae vel ab ipfa confuetudine vim quandam confervant, nee nifi longiffima mora penitus excidumur. Atque ne quis fuborto huic aetati lumine nimium fe c-fferat, non defunt profeAö multis in regionibus , qui partim -retineant ,. revoeent 'partim antiquorum-errorurn foeditatem. Itaque nonnuliis quidem 'de toto' religiö'ms' confilio reftius fentientibus , alii hoe , qudd caput eft , praetereüntës., neque vitae admodum- cömmendant ÉhW tatem, neque morum nifi obiter cafligant depravationem, verum omnia partim ad dogmatum quonindam, quae ip. fis certa videntur, fidem•& afTenfionpm, partim ad ChriAi, quem non^equant Deo fed antèponunt, 'cultum atque venerationem referunt \ impotenti humani cujusdam Principis ambitioni, quam divini'Numinis naturae convenientiorem. Eam quafi vanae pietatis officia demerendi effet locus, hinc fibHrrperico' hominum turba peccatorum non veniam magis fperant, quam impunitatem, pa^ rum intelligentés-,' divinae religionis auclori neque precés ullas , neque cultum fine obfequio poiTe placere.
Ejus vero opinïönis levitas cum fit omninb hominum
igna-



D I S P U T % T I O. 241
ignaviae gratiffima, tum inprimis hoe tempore eo magis probatur multis, quod vel maxime hujusmodi aliquo praefidio refugioque indiget ifthaec tanta morum hujus aetatis depravatio. Quam quidem nihil adtinet, vel verbid exaggerare, vel vanis querelis & inntili lamentatione deplorare: quo enim loco res noftrae fint, eft in promtu. Neque ego jam hujus aetatis bona iniqua comparatione elevabo, noftrisve temporibus praeterita praefticifTe omnino contendara. Nam ne injufli fimus , fuis certe laudibus hoe aevum non caret, inprimisque humanitate morumque quadam manfuetudine- ac facilitate anterioribus feculis multis eft anteponendum. Tantum ipfa Chrifti religio, accedente litterarum cultu , valuit, ut pulfa barbarie atque immanitate , mitioris vitae fruétus paffim confpiciantur. Qua vero parte majoribus noftris fumus deteriores, id omne non criminum magis fcelerisque atrocitate, quam animi quadam inertia ac torpedine continetur, qua foluti ac debilitati, magnae virtutis nihil fane retinuimus praeter vanam admirationem. Ejus autem mali caufa mihi ineffe potiffimum videtur in effufo ifthoc atque augefcente in dies hujus aetatis luxu. De quo, quoniam ex tribus praecipuis Chriftianae virtutis impedimentis alterum hoe judicavi, paulo curatius nunc niihi erit dicendum.
Nimirum ex quo vitae mollioris ac delicatae illecebris deliniti homines a priftina firaplicitate defciverunt, ex illo paullatim mutata fubverfaque eft bonae mentis ratio , & fenfira comminuta virtus ad eum tandem redacla fuit
H h lan-



242 DIS#UTATl O.
Janguorem atque infirmitatem , in qua nunc fubfiftens , fui vix tantum retinuit, quantum fufficiat ad nomen fuum tuendum. ld adeo fapiens mirabitur nemo. Neque enim confilia bona reótaque locum habent in animo libidinibus obfeffo , virtutemque ultro refpuit mens rerum humilium fordidarumque curis occupata. Itaque ex luxuria avaritia orta eft atque paupertas , cum quibus ingens malorum vitiorumque turba in hoe aevum irruens & bonos mores evertit, & penitus antiquam vitae permutavit rationem. Auétis enim multiplicatisque immoderato voluptatum fruétu neceffitatibus , cum veteres copias nova evinceret magnificentia, eo magis pecuniae ftudium apud omnes invaluit, quaerentibus unde unde materiam , qua tam profufi fumtus fuftinerentur. Quae res prima homi* num animos ad privati commodi rationem defiexit totos, a publica vero falute atque utilitate alienavit. Itaque unusquisque fibi profpicere , ceteros negiigeredivitiis praeter modum inhiare , alios circumvenire, haud cogitantes, totius civitatis falute etiam fingulorum contineri incolumitatem, atque ab interitu non proeul abeffe rempublicam , in qua opes & potentia omnis in paucorum manibus fint pofita.
Eadem omnino caufa in liberis etiam populis & civitatibus maximopere imminuit libertatem , dum ii, quibus anguftior res effet, neque jura fua tueri, neque, quae bona reétaque forent , ea defendere, opulentorum cum offenfione auderent. E quo orta funt faepe dilTidia 3 atque invaluere factiones, cum feiffa in partes multitudine
fpe



DISPUTATIÓ. 243
fpe atque largitione excita, eo fe quisque inclinaret, unde major fortuna affulfilfet. Hinc faepe & jus perverfum & perfra&ae funt leges , in quibus parum praefidii fuit plebi ob paupertatem paucis obnoxiae, quos fupra ceteros diviciae honoresque extuliffent. Unde acceifit altera malorum caufa , nova pecuniae exiftimatio. Cum enim viderent, illuc cunéh vergere, ubi maximae effent opes, -non tantum ex ufu & neceffitate, fed vel maxime ex eo coeptae funt aeflimari, quod certiflimum per illas iter ad potentiam & honores fieri exiftimabatur. Neque in eo Itetit hujus feculi perverfitas. Quam enim primum alias ob res cupiviffent pecuniam , eam, ut fit, ipfe adfuetudine paullatim per fe diligere coeperunt atque exoptare, hacque mihi potilfimum turpitudinis nota iflhoc aevum vi. detur iafigne, quod & principes, & privatos inceflit immenfa quaedam habendi aviditas, atque inexplebilis divitiarum fitis.
Noftri quidem majores aeque ac veterum principum & legumlatorum fapientiffimus quisque, juftitia, aequitate ac prudentia rempublicam adminiftrabant, eamque muniendam civium fide ac benevolentia, bonis moribus & virtute firmandam cenfuerunt. At hodie contra plurimi omnem in numis fiduciam ponentes , e principibus faepe argentarü mercatoresque , & permutanda varie pecunia rem augent , & diverfos exerceht quaeftus, & faciunt mercaturam , & tributorum onere exhauriunt provincias, & diripiunt legata, eo melius fibi juxta atque reipublicae vifi confulere, quaoto plus in aerarium pecufliarum contu-
H h 2 le



244 D I S P Ü T A T 1 O,
lerirrt. Nullus autem virtuti honos, parva do&orum hr> minum gracia , Utterarum artiumque exiftimatio nulla, nifi forte earum, e quibus ipfis aliqua Iucri fpes elucere videatur. Hunc adeo errorem amplexi diverfi hominum eruditorum coetus, quae exeolendo ingenio fingendisque moribus natae inventaeque erant litterae , eas avaritiae miniflras effe faepe voluerunt. Operae pretium eft, litte» ratorum perluftrare ephemerides per hofce viginti annos vuigatas, atque videre, quae praemia publice propofita a quibus quaeftionibus doétorum virorum exercitata fuerit aemulatio. Nimirum animadvertes , longe maximam ilterüm partem verfari circa difciplinas aut phyficas aut mathematicus , aut oeconomicas: faepius effe quaefitum, quomodo aptius commodiusve conftrui navigia, aut quam maxiino operae fumtusve cornpendio diverfae fieri poifent machinae, quo cultu agri pafcuave effent habenda, qua ratione fimus augendus, & quae plurima fatis cognita, ne fruftra longus firn, enumerare nolo. Ea ego omnia per fe quidem improbo minime: quis enim audeat reprehendere, quidquid cum publica privatave utilitate fit ullo modo conjunótum ï illud perquam indigne fero, quod & huc omnia referri, atque nimio augendae rei ftudio cetera , quibus & omnium & fingulorum falus contïnetur, video tam negligenter haberi. Quotus enim quisque vel de ornandis juvandisque cogitat do&rinarum ftudiis , aut liftendam putat litterarum Graeearum Romanarumque fu-. gam, aut commendandam virtutem, inforraandasque velas & rectas de religione atque officiis notioues? Adeo
haec



D I S P U T A T I O. 245
haec in dies magis nova infuetsque fiunt, ut quibus ea curae fint , illorum ftudium tanto majorem habeat, vel ex ipfa raritate , dignationem. Quo magis celebranda eft ejus viri memoria, cujus fapientia atque liberalitate exciÉati & nos haec ipfa fcribimus, & plures ante nos de rebus graviffimis fuas fententias expofuerunt.
Ceterum tabes ifthaec ita plane noftrara invafit aetatem , ut ne optimus quidem quisque animum ab ea pror* fus habeat immunem. Quemadmodum enim, qui rapidum flumen nando trajiciunt , amnis adverfi vim atque impetum nonnifi cedendo frangunt, quamque re&o curfunequeunt, obliquo facilius adtingunt ripam, ita nunc infanire cum ratione, una propemodum eft fapientia, artibusque parum rectis ad bona tendere, virtus habetur. Adverfus tantam vero mali vim fruftra religio nitatur, Neque enim frugales continentesque reddet ecs, quos luxus atque libidines peffum dederunt, auc juftos efficiet , qui neque voluptatibus earere polfint, neque cpes fine mjuria habere. Tum autem demum aliquid valet, ubi nacta eft animum neque vitiis corruptum ac depravatum , & praeeeptis fuis haud difficulter obtemperantem. Cetera quidem mala vitiaque mentis facilius vel tolli faharique poflunt, vel certe minut atque levari; gravifiimus vero e luxu morbus eft , isque eo triflius curatur, quod non ad unam tantum pertinet animi partem, fed velut maluna aliquod venenum totarn hominis inficit naturam, ferpitque per omnem vitae doraefbcae atque publicae rationem t Hh 3 qua®



246* D I S P U T A T I O.
quam qui penitus mutare non poffit, quis autem poteft? ejus omnino defperanda eft falus.
Sed paucis dicendum etiam de eorum, qui religionem docent, moribus atque perfonis. Earum item rerum in hac caufa longe maxiinam vim effe, nemo negabit intelligens, quantopere in omni inftitutione referat, non modo quid, fed a quo dicatur, quantumque de ipfis -hominibus judicium praefertim in multitudine valeat,ad eorum, quae docentur, fidem atque commendationem. Neque e^o jam accufabo multorum plebis Chriftianae doétorum vitam, quae reprehenfio magis ad fingulos pertinet, in univerfo autem ordine faepius antehac longe gravior fuit atque juftior. Quae autem hic potiffimum defidero , ea partim in eorum hominum habitu cultuque funt pofita, partim ex ea , qua funt in republica lege & conditione \ neceffario fequuntur. Non enim folus vitae praeceptorum inter fe diffenfus turpis ineonftantiae quaedam deformitate audientium offendit animos , verum quidquid docentis ulla ex parte minuit auétoritatem , i!]ud profecto doótrinae ipfius efficacitati per fe plurimum folet obeffe.
Illud vero negari minime poteft, inde. ab aliquo tempore vehementer concuffam effe atque labefactatam hujus ordinis auétoritatem. Olim quidem, quum apud eum quafi depofita effet & qualiscunque doftrinae copia & rerum ad vitam utilium cognitio, neque ruri tantum, verum etiam paffim in oppidis, qui legere aut fcribere fci-
rent,



O 1 S P U T A T I O. 247
rent, inde faepe effent petendi, ubique gratia & honore florebant , & ad difceptandas lites expediendaque nsgotia vel publica vel privata frequenter adhibebantur. Eo profeclo tempore non modo plebs, verum magiftratus atque principes magno cultu habuerunt religionis adminiftros, quorum & confilia expetebnnt, eo leniter ferebant caftigationem , faepiffimeqüe graviflimis in rebus permultura unius hominis valuit oratio. Id quam re&e & falutariter aut inutiliter atque-ex parte etiam ïgnominiofe faétum fit' hoe loco haud adtinet dicere : illud certe inde rur, ad quas maxime caufas referenda fit hujus ordinis & dignatio, & neglectio atque contcmtus. Quamdiu enim habiu fuerunt & religionis & veri omnis interpretes fcTentiffimi, tamdiu Par erat oraculorum fanditati eorum auc tontas : ex quo vero pervulgatus eft litterarum 3fus doctique muiti extiterunt, longe plurimi fibi efle vifi funt, eorum & adtenuari decus coepit , opera que ita contemm, ut jam vix optimus quisque dignitatem fuam tueantur. Atque ut verum fatsamur, non omnibus aeque immerito accidiffe judicanda eft talis fortuna. Nam quorum munus offiemmque fuit , ccteros erudire rerumque gi viffimarum certam cuttodire intelligentiam , eos ucique par erat , m|énÜ caltu arque doétrinae cum fapientiiïïnio quoque fc& aetatis viro conjunctim proccdere, neque fogenti pelt-alios intervallo reknqui. Verum enimvero quamquam non dtfint huic ordini viri & dcecrina praeftantes & fapientia cl,ri, tarnen Jonge plurimi nihil .gdmodum curant litteras, neque ingenium iis excolunt snibm,
qui-



248 DISPUTATI. O.
quibus & intelligentiura laus comparatur, & vulgi obtinetur cultus atque veneratio. In nonnuilis autem tanta eft animi ftupiditas atque ignorantia, ut & defpicatui vulgo ducanrur, ceterisque pudor fit, muneris cum his fateri confortionera. Inde fit faepiffime , ut qui docendi caufa prodeat in concionem , magnam audientium partem habeat multo fe doctiorem , hique animi magis quam pietatis caufa tanquam arbitri quidam cenforesque fedeant orator! , quam bene & probabiliter , aut quam jejune exiliterque difturus fit, fpeculantes. Quo quidem plurimorum more, quemadmodum cogitari abfurdius nihil poteft , ita nihil magis tollit atque intercipit omnem inftitutionis fruétum , cum admoneri nemo, deleétari plerique omnes velint , domumque reverfi haud rerum auditarum fecum perpendant momenta , verum dicentis vel extollant, vel exagitent inopiam atque jejunitatem.
Acceffit nova apud quam plurimos defpicatui caufa , firaülationis opinio , qua nihil eft- ad contemtum efficacius. Labante enim magis magisque religionis ipfius auctoritate, multorum quoque ejus do&orum fufpëcta effe coepit fides , cum , ut quisque effet perfpicacior, ita ab earum, quas alios doceret, rerum perfuafione putarerur aHenior. Quae fufpicio in nonnullis fortaffe neque falfa neque injufta, muitos etiam oppreffit innocentes, duplex que inde univerfum ordinem adflixit calamitas, dum alii ob ignorantiam ac ftupiditatem , ceteri tamquam aftuti firaulatores contemnerentur. Atqui haec macula elui nulla're poterat, nifi privatim morum fan&itate, vitaque ei,
quam



D I S P U T Ar T I O. 249
quam profiterentur, religioni confentanea , publice vero partim dodrina certa atque expedita , partim eloquentia illa, quae e pectore manans , atque ab animo religionis amore & admiratione incitato inflammatoque profeéta, non magis contentionis vehementia , quam leni quodam aequabilique mentis calore ipfum dicentis lludium quam manifeftiflime prodit. His vero artibus eo magis carent plerique, quo pauciores religionis docendae munus próp* ter fe ambiunt, quoque major eorum elt multitudo, quos, ad omne aliud vitae officium faepe inertes, aut rei familiaris ratio, aut vitae commodioris fpes ad hunc velut portuin deferre folet.
Qua re adraonitus, hoe loco minime praetereundam exiftimo triftem atque indignam eorum hominum plurimis in civitatibus legem atque conditionem. Turpem iilam viroque ingenuo intolerandam dico neceffitatem, qua plerique coguntur, obtinendorum munerum caufa, facere ac pati ea , quae parum in fe honefta, omnium minime decent eos, quibus divinae religionis cuftodia, & virtutis cura , morumque cutn publica tum privata commendata effe debet cenfura. Quarum rerum diligenti adminiflratione occupatis, ea, quae funt ad viéhim cultumque neceffaria, publice fuppeditari, cum fit aequiflimum, quid quaefo indignius eft, quam eadem ipfa non tantum beneficii loco petenda, verum etiam iis artibus effe quae* renda, quibus paullo ereétior nemo facile utatur. Neque enim certo tempore profiteri nomina, atque honefte munus ambire, fatis eft: verum multo ante hoe, quod ve-
1 i lis,



2^0 D r S P U T A T I O.
lis, mftruendum, muniendumque, eblandienda fuffragia, plurimorum gratia captanda, officiorum fervilium ac fordidouim turpitudine faepe concilianda voluntas. Quod fi quis facere neglexerit , is haud raro, quamvis dignior, opulentorum clientibus vanisque affentatoribus, nihil,ex animo, neque ad veritatem, fed ad voluntatem omnia loquentibus agentibusque, fe videt pofthaberi. Quae res plurimorum diverforumque malorum fit caufa multiplex. Nam primura ,. qui non ad preces modo, fed ad rerum humillimarum fefe demittunt minifteria, non a ceteris folum defpiciuntur, verum impetrati beneficii fruólum, eorum ipforum , a quibus juvantur' ornanturque , penfant contemtu. Deinde multi in ambitu diu verfati, ubi ali* quantum gratia opibusque valere ipfi coeperunt^ easdem pro fe atque aliis iterum exercent artes : unde toties ordo ifte univerfus ea adfperfus fuit infamia , quafi nihil: omnino effet, quod non illi efficere utcunque aut vellentr aut poflent.. Si qui tandem ab omni corruptelarum labe mentem puram innoxiamque confervarunt, tarnen longo, ufu aliis fubmifli fupplicesque effe edocli, animo prorfus franguntur, nihilque retinent ejus libertatis, fine qua neque vitia reprehendi , neque fortiter flagitia notari, fee* lusque reprimi, denique ex dignitate hoe munus admku> ftrari ullo modo poffit.
Quid tandem dicam de plurimorum rufticitate , quos nullo plane vitae cultu , fine omni elegantia atque urbauitate , horridos hirtosque , quocunque accefferint, ibi eum moiibus, tum habitu veftituque neceffe eft plurimum



DISPUTATIO. 251
mum difplicere ? Quos homines elegantiae venuftatisque effe parum ftudiofos, facile quidem ferrem, nifi ea res magno pierumque cum ipfius religionis detrimento effet conjunéta. Serpit enim , nefcio quomodo , contemtus ifte a perfonis ad eorum doélrinam, nemoque facile doceri admonerique velit ab eo, cujus ipfum faftidiat ufum & confuetudinem. Atque ego haud fcio, annon id magis etiam plurimorum mentem offendere foleat, quam vitae praeceptorumque aliquis inter fe diffenfus. Nam certe reperti funt multi , qui quamvis eorum, quae publice damnarent, vitiorum ipfi hand effent immunes , tarnen & in vulgus probarentur, & audientium permoverent animos, dicendoque omnino efficerent illud , ut plerique a damnofa exempli cum doélrina contentione ad rerum meditationem toti converterentur. At vero hic, qui e faftidio nafcitur, contemtus, cum per fe omnium maxime difficulter tollatur, tum ab his, quos ego Teprehendo, hominibus , repelli eo minus poteft , quod iis ipfis carent praefidiis, quibus unis reliquorum viEiorum vel tegi, vei minui quodammod© atque eiui poteft deformitas» Neque enim tam levis ac nugatoria haec res exiftimanda eft, ut nonnullis fortaffe videtur , parum reputantibus, quam late hoe ferpat, quantoque rerum ceterarum omnium detrimento , ea, quam dico, morum rufticitas fuftmeatur. Nimirum qui in vita parum fecerit munditiam atque ele'. gantiain , is profetfo fibi conftans, nullo vel tempore vel loco easdem referet virtutes, neque mihi homo rudis, invenuftus, agreftis, in concionem prodiens, rerfe 1 i 2 con-



252 D I S P U T A T I O.
concinne eleganterque dieet, aut hominum tenebit coe* tus, eorumque mentes aliiciet, animis perfuadebit, voluntatem impellet, earum denique facultatum ullam often* der, e quibus vis ratioque dicendi aeftimatur. Eft enim uria eademque lex elegantiae atque venuftatis, eaque & per omnem vitae diffunditur cultum, eodemque modo in diétis faótisque cernitur omnibus, quam qui contemnere poffit atque negligere, eum ego neque fimplicem habebo neque naturalem, fed imperitura , fed barbarum , atque vel ftultum hebetemque, vel flagitiofe diffolutum.
De chriftianaë' autem virtutis impedimentis fatis equrdem arbitror dictum. Nam quae plurima adhuc virturi officere folent, neque tempori. huic propria, neque ipfara potiffimum religionem tangentia , eorum commemoratio, quoniam alienam ab hac quaeftione "judicavi, mihi hoe loco vifa eft praetereunda. Quare nunc tandem paucis dicam de Hsmediis , quibus malum illud, nifi tollendum, at certe minuendum levandumque exiftimena. Quae res eo minus indiget longa praeceptione, quod omnis morbi fanatio ab ipfa caufarum proficifcitur declaratione, quibus apertis ftatim intelligitur, quae defperanda fint mala, quae quibus artibus lenienda. Itaque quoties opus videbitur , de fingulis rebus uberius differentes , pleraque breviter perftringentes, multorum folo defungeraur, fine expofitione, indicio*
Ante omnia illud per fe patet, quemadmodum diveria atque' multiplex fit hujus calamitatis ratio, ita non unain neque fimplicem eife ejus tollendae viam. Neque igitur
res.



BISPU TATIO. 253
res uno velut a&u profligatur, verum fingulis mali partibus caufisque fingula propofita funt: remedia, neque ab iisdem adhibenda omnia, neque eadem lége aut tenore ad falutem eonfpirantia. Nonnulla quidem hominum fingalorum pendent ex voluncate: alia principum ac magiftratuum , totorumque ordinum auxilio adminiftrantur. Item» que aliorum potentior atque efficacior, aliorum magis expedita eft ratio. Nam quae a privatis fiu-nt, ea minorem habent difficultatem , latius vero patet illorum utilitas, quae plurimorum & conjunéla opera, & confpiranti confilio efficiuntur. Pari modo in nonnullis praefens eft remedium, alia & natura fua tardius procedunt, & fructus ferunt, longa nonnifi raora maturefcentes. Quemadmodum autem morbus quidam varius atque multiplex non quidem colli extrahiqne radicitus, verumtamen levari poteft, fublata nonnullorura partium aegritudine, ita hujus mali inveterati, corroboratique, fin minus in. hac aetate fperari poffit exftirpatio, tarnen ab fingulis remediis juvabit petere aliquod levamentum. Qua fpe freti, excita* tique nos ad hanc partem jam accediraus, dc fingulis rebra eo, quem fupra tenuimus, ordine deinceps expofiturL
Maxima autem longe graviffiraaque eft quaeftio illa 5 quonam modo religio a plurimorum , quo hodie laborat, contemtu vindicari, inque priftinum decas ac dignitatenv reftitui poffit. In quo, fi, quae muka aetatis hujus imprudemia peccavit , ea non licet aboïere aut emendare omma, illud certe ent videndum, fi qua ratione vel malorum impetum fuftinere, vel fleétere & moderari cmte
11 va?-



254 -D I S f U T A T I O.
valeamus. Velut in iis, quae de perverfo hujus temporis cultu a nobis primo loco funt diéta, maximopere fallatur , qui hoe penitus mutari , aut infanam , qua plurimi flagrant , legendi <aviditatem reprimi atque coerceri pofle , exiftimaverit. Illud modo,.fi quid aliud, vehementer cavendum eft iis omnibus , qui populi five erudjendi five obleétandi caufa, innumerabiles prope in vulgus' edunt libros, ne malum hoe latius ferpere , inque morum aut religionis detrimentum manare patiantur. Quo •nomine equidem valde defidero bcnorum quorundam virorum prudentiam , qui litterarum & philofophiae lumen ubique diffundere cupientee , mihi profecto ipfi maxime videntur effe ignari ejus, qua cum imperita hominum plebe agendum eft, legis atque rationis. Etenim eorum permulti fine difcrimine aut judicio, quaecunque ipfi vera putant, ea minime dubitant, cum generis atque ordinis cujusque hominibus communicare : iidemque omnino & errores expugnare, & praejudicatas opiniones evellere animis, omni virium contentione nituntur. Qui fane iftorum hominum labor, fi certo confilio ac fapientia regeretur, permagnam haberet ille laudem, nunc autem, cum temere omnia atque inconfulte, neque cum prudenti rerum hominumque agunt circumfpeétu, non modo paruin adjuvanteum, quem quaerunt, ingeniorum cultum, fed ingentem praeterea religioni afferunt calamitatem.
Hujus vero erroris vanitas mihi ex eo potiflimum nata videtur, quod vera omnia fua natura conducere, itemque falfa damnofa atque inutilia effe arbitrarentur. Id in
fe



DISP UTATIO. 2$f
fe fine dubio veriffimum, fi de hominibus fine difcrimine dicatur, & falfuin eft & abfurdum. Rudis enim neque doétrina certa adcurataque exeultus animus, neque verum omne ferre poteft, neque erroribus nonnullis fine damno carere , iisdemque omnino rebus doéti imperitique aliter afficiuntur. Illi quidem, quanttim unaquaeque res valeat, fubtiliter dijudicantes , ea, quae certa lege atque conditione vera funt, non univerfe diéta putant,. hi: vero- rationis ignari t excuffa opinionum falfitate , quod cum hifce conjungere foliti erant, verum una facillime abjiciunt. Unde fit ut , fublata fuperftitione, apud muitos fimul tollatur religio , aliorum animi in eas conjiciantur anguftias., e quibus exitum reperire ipfi minime pos* fint. r
Atqui ego haud nego, etiam plebis animos aliquo doetiinae cultu perfici & poffe & debere. Eum auteur, qua, lem eife oportere, ego exiltimem , ut paucis dicam; nonid, me judice, agitur, ut plebs vel fua fponte verum invenire , vel ratione atque via de rebus difputare difcat, quod & ab ea impetrari haud poteft, neque vero eft neceffarium. Omnis quidem ejus inftitutio ad hunc finerrr debet referri, ut ad vitam rede, feliciter, & cum virtute degendam inftruatur. Quae res fieri fine döótrinae fubtilitate poteft, fine judiciorum decretorumque veritate non item. Sed cum veritas parum intelleéta ipfa plus no* ceat falfitate ,magna certe opus-eft animi provifione, primum ne ea vulgemusquorum haud cadat in rudes imperitosque animos intelligentia, deinde, ne expugnemus
es;



DISPUT AÏIO.
errores, nifi explorata prius temporum opportunitate. Ejus autem rei neque facilis neque expedita eft exiftimatio. Teneat enim is, cujus Iioc fit judicium , & verorum falforumque inter fe confinia atque vicinitates, omnem perfcrutatus fit humanae mentis naturam, atque mirabiles & pccultos animorum motus, inprimis vero penitus cognoverit perfpexeritque aetatis fuae indolem, compertos habeat omnes ejus errores atque praejudicatas opiniones, earumque inter fe vincula ac velut neceffitudines, tum ex his, quaenam altius animo infixae haereant, quae labare nutarequejam coeperint, acutiffirae difcernat, ut, unde incipiendum , quo progrediendum , quo denique modo ac ratione fingula perficienda fint, certo poffit dijudicare.
Ita vero inftruótus munitusque, qui ad plebem erudiendam acceflerit, eum ego jubebo, non modo rerum agendarum adhibere deleétum , nihilque temere agere aut intempeftive , verum in iis ipfis, quae fine omni difcrimine aut periculo vulgari poffe videbir , eam conftanter ve. lim tenere rationem, ut munquam non meminerit, quantum doétae inveftigationis fubtilitas a vulgari hominum differat inftitutione. Igitur ejus praeceptio omnis hiftoricapotiusfit, quam philofophica , id eft, eorum, quae fcitu utilia aut neceffaria fint, fimplici contineatur, fine argumentorum caufirrumque longa explicatione , indicio. Etenim vulgus hominum opinionibus regitur, atque auctoritate, alienisque veftigiis ad bona quaevis haud fecus, quam ad mala facillime ducitur, ipfe autem fibi facTtis
iti-



DISPUTATIO. 257 itmeris auctor, a vero certiffime aberrat. Qaare falfarum opinionurn in locum fènfim & quodammodo furtim fufiiciendae funt verae , quos ille tamquam regulam habeat, ac velut *»e/ots Sc£*g, & paratas femper praefentesque , & in mores atque vitae aétionein paullatim tranfeuntes. Ipfius autem , a qua haec ipfa profecta funt, inveftigationis rationem, atque, utficloquar, inftrumenta equidem, diligenter exiftimo celanda, ne, quorum fine dam. no fcientia carebat , iis praepoftere utens imperita multitudo , curiofae temeritatis poenam permagno religionis virtutisque luat detrimento.
Quae quidem cogitans, quis neget vehementer effe optandum , ut prifca latina fcribendi confuetudo a viris doétis multis in terris intermiffain ufum revocaretur? Non hoe & dico , quo recentiorum linguarum invideam cultui atque incrementis; verum illud dum mihi quam maxime videtur ignominiofum , quod & paffim ab academiis exulare coepit Romanus fermo, & librorum latinorum in fingulos annos decrefcit numerus , multique in Galliis, Britannia, aliisque regionibus homines eruditi, litterarum Graeearum Romanarumque fcientiam profeffi, vix quid. quam ita latine fcribunt, ut doétis auribus ullo modo posfit probari. Atqui fummi viri jam dudum ita judicaverunt , quidquid ad reconditam doarinam pertineret , ei mandandum effe fermoni, qui olim pervagatus terrarum orbem , omnes omnium fere temporum atque locorum viros erudiros communi quodam vinculo continuiffet. Quem morem fi noftri tenerent, cum aliis multis,tum in-
K k pri-



258 DISPUTATIO.
primis huic incommodo optime effet eautum ,. ne, quae de religione , ut minime hoftiliter , ita liberius tarnen r fortaffe etiam praeclare eruditis erant fcripta r ad vulgi pervenirent cognitionem. Qua in re equidem nefcio,. annon falutare putem, principum ac magiftratuum edióto publice fanciri, ne quis ullum patrio fermone de religione Mbrum, nifi populi caufa fcriptum vulgaverit, illud fcio certiffime, quicunque viri docti eam legem & pro fe quisque tenuerint, atque aliis commendaverint , hoe ipfo de' litteris bominumque falute egregie effe merituros..
Hic autem quaerat fortaffe aliquis, numquod in promtu habeamus praefidium, ad retundendam eorum , qui religionem vel ex inlïdiis petunt, vel aperta audacia atque petulantia adórkintur, temeritatem? Atque ego fcio, dt* verfum effe apud varias nationes in hac caufa morem. Nonnulli quidem fummam fcribentibus concedunt impumtatem, alii vero, fimulatque in hoe genere quid eft vul* gatum, & fedulo inquirunt in auétorem ipfosque libros tollere atque abolere quovis modo vehementer connitunitur. Quorum neutrum mihi fatis placet. Nam in maxi* mis fUgitiis connivere haud decet, fique poena dignu* videtur , qui vel leviter falutem & tranquillitatem publieam turbaverit , quanto magis ilie, qui evellere ex animis religionem conetur; qua carere , fine magno detrimente, respublica non poteft? Qui vero vi atque inten* dicto contra tendunt, illi faepiffime irritant malum, hominumque commovent ftudia ; unde fit, ut ejusmodi libri &. latius divulgentur , & avidius legantur a multis,
pro-



DISPUTATIO. 259
profcriptique plus noceant, quam negleéti aut ,'contemti. Equidem ubique recurrere incommodo , quam fit difficile fencio ; fi tarnen , quam ego tutiffimam arbitrer viam, dicere liceat, mihi certe omnis ira a libris in eorum auctores redemtoresque videtur convertenda. Eos igitur vel pecunia mulctari, vel notari infamia, non aequiffimum modo putem , vel etiam falutare ad metum. Plerosque enim ad haec fcribenda vulgandaque aliqua lucri fpes allicit, qua ademta, tardiores omnino multi redderentur. Ipfos autem libros in publicum redigi , eaque divendi lege velim, ut, quantum inde redierit, partim in alios, converteretur ufus, partim praemium ferret, qui illos optime errores refutarit.
Adverfus ineptas vero , quae multorum animos a vera religione abalienare folent, fuperflitiones duplex eft remedium ; alterum lentum quidem, fed permanens & qitafi continuüm, alterum temperarium, fed promtius, & in fingulis faepe caufis efficax. Illud philofophiae litterarumque Graecarura inprimis atque Romanarum continetur cultu. Philofophiae quidem hoe praecipuum munus eft ac beneficium, quod exacuic mentis atque ingenii aciem, eumque , qui totum fe illi tradiderit, de rebus fingulis docet, non fpecïe neque opinione , fed natura ac veritate judicare. Veterum autem fcriptorum fingularis quaedam vis eft , cum ad animorum cukum, tum inprimis adverfus falfarum religionum aniliumque fuperftitionum levitatera. Cujus rei graviffimum, opinor, argumentum eft illud, quod & olim expurgandorum facrorum ratio ab K k 2 hifce



26*0 DISPUT ATIO.
hifce primum initiis eft profeck , atque oruni tempore ; qui ftudiis illis obleétarentur , minimum ad hujuscemodi errores inclinarent. Et profe&o citius in omni litterarum genere viros doctos aut inepte religiofos aut fanaticis erroribus ac fuperftitionibus deditos reperras , quam in hoe. Quare qui religioni cautum ab illis malis pefübusque cupiant, ii quantum poflint, ornent foveantque haec ftudia, idque pro certo teneant, quidquid in ea corvtulerint, itlud omne fe dare religioni, & per eam virtuti. Inprimis autem hoe puto omni contentione urgendum , ne quis earum difciplinarum rudis atque imperitus ad religioni* docendae munus admittatur-
Animus enim neque fapientiae ftudio perfeétus, neque veterum auétoFum innutritus leétioni, uti ad rerum divinarum eontemplationem fuerit delatus , firmum' aut ita* bile fundamentum habet nullum, verum mcertus fluétuat, turpiffimisque erroribus facillime implicatur. Itaque etiam alii, fed omnium faepiffime ipfi religionis doctores, neque animum litteris exculti, neque philofophiae praeeeptis inftruéti munkique, fanaticorum errorum foedarumque fuperftitionum fiunt auétores. Illud autem incredibile e(t dictu, quantam ejusmodi unushomo, apud ple* bem auétoritate valens T religioni calamitatem afferre posfit.
Akerum remedium pofitum eft in eo-, ut fi quae eju» generis hominum vel fraus vel infania non fine dedecore exarferit, illud plurimorum in admonitionem ftatim littelarum memoriae mandetur. Quae mihi vel una ,. vel tu-
tiffi-



DISPUTATIO. 261
tiffima certe , ornniumque maxime efficax videtur. debellandae fuperftitionis ratio. Nam vi quidem talia reprimere & coercere veile, non tantum inane eft, fed faepisfime periculofum , propterea quod & hoe hominum genus , religionis , ut putant, caufa vexari exagitarique-, maxime fibi ducunt gloriae, & cetera turba vetitorum facrorum vehementius appetit eommunitatem. Errorum autem refutatio eam ab caufam ufum nullura habet, quod omnis opinio falfa , per fenfus atque phantafiam in animum fefe infinuans, rainirae rationum momentis, fed ea nonnifi, qua recepta eft primum via , inde vet educi. vel ejici exturbarique poteft. Quare , five quodvatici» nium eventus deftituit, feu quis miracula crepans impo* ftor credulam féótatorum turbam & pecunia exuft, 6t praefagiis delufit , denique , fi- quae religiofa vel fraus vel dementia percrebuit, illud omne vulgari peraequam falutare mihi videtur, quo nimirum intelligat imperita horum multkudo, eamdem femper ludi fabulam, aliorumque veftigiis territa , eo drligentius ipfamet fibi caveatv Ea vero, quo certius in vulgi perveniant notitiam, non modo in eruditorum referri commentarios velim , verum* etiam inferi faftis calendariisve, in quibus faepe tam muPta inepta , partim etiam inutilia leguntur. Quo nomine- omni laude dignum mihi videtur doétrorum hominurm in Germania par , Gedikius atque Biefterus, ceterü que , quorum opera adjuti illi inde ab aliquo tempo» re ephemeridem vulgare eoeperunt, & varcis. doétrrBae partibus coramodam, & ante alia utiLifimam religiov
Kk3 j$



a62 DISPUTATIO.
ni £*). Neque enim modo errores fanaticos atque faperftitiones expugnare praecipuum munus habent, fed inprimis mulei funt, in aperiendis hominum inepte religioforum fraudulentorumque fceleribus atque dementia, veluti factum fuit in Rofenfeldfo, Mesmero, Mortezinnio, aliisque bene multis.
Atque haec quidem de artibus, quibus religionis, quae apud tam muitos laborat, fidei fuccurrendum , vel po. tius ejus fuflinendam ruinam, retardandumque interitum exiftimarem , vifum eft difputare fufius. Ceterum ejus ego doótores illud quam maxime puto monendos, ne omnem virtutis Chriftianae commendationem a divina repetendam cenfèant religionis auétoritate. Omnis certe de officiis praeceptio neque ex una pendet Dei voluntate, neque difciplinae Chrilti re atque natura eft peculiaris : quamquam ejus ab omni parte tanta eit praeftantia , ut -cum hac nulla eorum , qui ante illam fuerunt, philofophorum doétrinae conferri poffit. Verum hoe dico, ex quo illae immenfo Dei beneficio cognata vulgataque funt, haec ipfa fibi etiam adoptaffe philofophiam , eademque proprio quodam & interno lumine fplendere, certam atque indubitatam in fefe habitura veritatem, etiamfi ipfum, quae illa docuit, religionem a Deo minime effe pro-



DISPUTATIO. 2<%
fèétam, opinionis errore confingeremus. Ifti vero facrorum Chriftianorum hoftes atque irrifores ad impietatem nefcio quid fefe putant efle affecutos , fi varia illa & eoramentiiia efle, fibi viderentur intelligere. Quafi vero vel fic ea , quae continet omnia vitae officia , omnem vinculorum inter Deum hominesque religionem ac fancti* tatem , rerum natura aeternaque & immutabilis veritas , quidquam mutaretur. Qua re hoe ipfis demendum eft perfugium , ut tandem defihant gloriari atque efferre fefe in re, ad eam, quam fperant, vitae licentiam vitiorumqne impunitatem minime fpeétante. .Neque id mihi unquam fatis inculcare pofle videntur, quicunque de religione ad populum dicunt r ne quis ineptus exiftirnet, addubitata praeceptorum Chrifti divinitate, eorum fimul tolli verita» tem, cum per fe fit necefle , malos fceleftosque & in^ hac vita innumerabilibus pleéti calamitatibus, ipfaque ratio & philofophia eo nos ducat, ut eosdem poft mortem credamus certa&manere flagitiorum poe nas atque fup*~ plicia^
Sed ut paucis jam attingamus illud Chriftianae virtutis impedimentum , quod ine ft in perverfa illa , qua multi-i faepe utuntur, plurimi antehac ufi funt, religionem do* eendi ratione, hujus mali remedium in promtu eft , ne-. que longa indiget verborum explicatione. Nimirum revocanda eft omnis religio ab inani rerum contemplatie* ne ad ufum vitae & aétionem, fummaque contenrior.e in> kl enitendum , ut homines intelligant, rerum divinarum; cognitionem aut parum aut nihil habere utilitatis, nifi
Gumi



2<?4 DISPUTATIO.
cum acri virtutis atque honeftatis ftudio fit conjuncts. Ipfe quidem haud ignoro , neque actionem fine confilio, neque fine fcientia virtutem locum ullum habere , adeoque minime reprehendo illos, qui veris reétisque de Deo atque omni religione vel plebem imbuendam cenfent notionibus, verum ea omnis docirina informanda fic eft , ut plana , facilis, expedita , & inutili eruditionis apparatu carens , res ipfas fimpüciter exponat , earum caufas & fundamentum , grammatices fiicrae contentum intelligentia, praetereat, denique ad fummum religionis confiliura, in Dei hominumque amore, non inani illo neque inerti, fed promto, fed efficaci, fed aótuofo pofitum identidem referatur.
Illud vero maximopere eft cavendum, ne, quod fac« turn eft faepe a multis, ulla religionis pars in alterius invidiam aut detrimentum extollatur, neve ei , quam dicunt, fidei commendationem quaerentes , operum feu virtutis obtre&emus honori , aut divinam gratiam Christique ingens de humano genere meritum celebraturi, reete factorum niraium extenuemus vim atque laudem. Neque ego velim ullam omnino earum rerum inter fe inftiftitui contentionem , quoniam , quae aliis praeponderari videt imperita multitudo, ea non gravioribus modo ut leviora pofthabet, fed pierumque etiam tanquam inania .minimeque neceflaria folet con temnere. Quem quidem contemtum , qui plebis Chriftianae doctores ambiguis atque infidiofis in virtutem vocibus ultro fovent aluntque, iiprofeéto rem faciunt unam omnium fefe maxime in-
dig.



DISPUTATIO. 205
dignam. Haec igitur & fimilia barbarorum immaniumque temporum flagitia nobis diligenter funt vitanda , contraque fummo ftudio ingeminandura eft illud , quo ipfa monente Chrifti religione ducimur, ut fciamus , fine virtute atque fanótitate mortalium nemini adituin ad divinam gratiam & mifericordiam patere.
Denique & hoe teneamus, in ipfa Chriftianae virtutis commendatione, modum illum effe ftatuendum, quem & rerum natura & humana eonditio per fe praecipit, ne vel ea poftulemus, quae non re, verum opinione, in virtutibus habentur, aut eorum reprehendamus ufum, quibus ipfum fefe privare non laudis, verum ftultitiae, loco ponendum videatur. Nam vel in ipfa virtute quicquid eft nimium , id cum per fe eft in vitio, tum deprimit a» nimum3 atque ultro abfterret ab onere cui ferendo fefe fentiat imparem. Quid autem multa ? Nimirum , quae fupra ad hanc partem a multis perperam fieri monuimus, eorum, fi confultum virtuti velimus, omnis eft invertenda ratio.
De luxu vero perdifficilis eft & anceps deliberatio. Neque'enim haec peftis, ubicunque invaluit, fine permagno virtutis damno tolerari poteft, neque vero fubito exftingui, nifi cum infigni multorum calamitate. Quippe nonnullorum profufis fumtibus aliorum inopia fuftentatur, quibus repente aut fublatis aut vehementer imminutis, necefie eft, fimul plurimorum everti quaeftus, magnamque civium partem opes illas deficere, quibus vitam tolerare erant foliti. Atque nonnullorum populorum & civitatum ea eft natura , ut aliquo luxu carere omnino
L1 non



266 DISPUTATIO.
non pofiïnt, qui tum denique fit perniciofus ac peftilens, ubi non tantum ex immenfis paucorum divitiis partem aliquam derivat in inopem & egentem fortuna multitudinem , fed ipfos fupprimit magnificentiae ac largitionis fontes , & totas fubruit evertitque familias, aliorum animos declinat ad avaritiam, partim efficit, ut liberos e conjugio nolint fufcipere , quibus deefl'e videant opes ad paternum decus tuendum, quaeque cetera mala inde exiftere opulentiffimarum urbium exemplum docet. Quamquam hoe etiam eft fine dubio veriffimum, vix aliam ulïam difficilius vel minui poffe vel exfeindi peflem , cum fublati9 quibusque luxuriae atque libidinum caufis, novae fubinde exiftant, alias ne adtingere quidem poffit publicae animadverfionis feveritas.
Sed & haec quonam modo perfkienda , qua arte & prudentia fint moderanda, videant ii, quibus populorum aut civkatium commiffa eft falus. Noftri quidem munejis eft, & praecipuas , quae Chriftianae virtuti officium , aperire caufas , earumque oftendere remedia, rationem vero, qua , obfervata temporum, locorum, hominumque varietate , ea fingula videantur adhibenda , expendere debent ii, quorum officium eft, exfequi ea, quae vere reóteque praecepta effe intellexerint. Illud monuiffe non alienum a me puto , adverfus luxum parum aut nihil Taliturara effe & optimarum legum fapientiam, & interdictorum poenarumque feveritatem , nifi % accelferit omni lege aut poena potentius principum, eorumque, quos ante alios reliqua turba fufpicere folet, virorum exemplum. Nam qui e ceteris eminent, eorum
ple-



DISPUTATIO. 267
plerique , quia ftudent effe fimillimi , facillime & arapleétuntur vitia , & imitantur virtutes. Nemo autem fplendore atque inanis pompae magnificentia ;perinde carere fine damno poteft, ac ii, in quibus per fe fatis ineft auftoritatis ad decus & dignïtatem fuam tuendam. Itaque quae res in omnibus aliis faepe valet ad contemtura, contiiientiam puto ac frugalitatem, ea in his , quoniam minime profecta videri poteft a necefïitate, & adrairationem habet, & falutarem incutit opulentis verecundiam, ut abfurdum ipfi judicent, eos fuperare faftu, quibus «Sc potentia & dignitate fefe multo videant effe inferiores. Praeclare Cicero , ceteris, mquit, fpecimen efto: quod fi eft, tenemus omnia. Ut enim cupiditatibus principum & vitiis infici folet tota civitas: fic emendari ,& corrigi continentia. Neque vero tantum mali eft, peccare principes , (quamquam eft magnum hoe per fe ipfum malum ) quantum illud , quod permuki imitatores principum exiftunt. Nam licet videre, fi velis replicare memoriam temporum , qualescunque fummi civitatis viri fuerint, talem civitatem-fuiffe: quaecunque mutatio morum in principibus exftiterit, eandem in populo fecutam. Qao perniciofms de republica merentur vitiofi principes , quod non folum vitia concipiunt ipfi, fed ea infundunt in civitatem : neque folum obfunt, quod ipfi corrumpuntur, fed etiam quod corrumpunt, plusque exemplo , quam peccato nocent. Atque haec lex dilatata in ordinem cunaum , coanguftari etiam poteft. Pauci enim , atque adraodum pauci, honore & gloria amplificati, vel corrumpere mores civitatis vel corrigere poffunt.
LI 2 In-



26*8 DISPUTATIO.
In fingulis autem hominibus adverfus hoe malum nullum neque certius neque praefentius remedium eft eo , quod prima continetur liberorum edueatione ac difdplina. Quae fi antiquorum quorundam populorum more nobis contingeret publica, & mmorem etiam in hac parte haberet dirïïcultatem , & annorura haud ita murtorum decurfu , novara fobolem redderet muite parentibus meliorera. Nunc vero cum cujusque liberi domi habentur ' m optima quamvis voluntate , tarnen arduum eft, aaimos confervare puros a domeftici exempli contaeione Veramtamen. ne fic quidem defperandus foret bonus exitus, nifi pierumque corruptelam adduceret ipfa fT^sitio ia patrum indulgentia. Qui faepe verbis quidem infanti" bus fuis eommendantes eontinentiam atque frugalitatem & omoia ipfis admovent inftrumenta luxuriae & eorum ultro irritant cupiditates , eaque non indulgent modo, verum offerunt omnia., quorum ipfi deftderium, ex ienga adfuetudine , ferre haud facile poflunt. Atqui emnis vera rechque educatio minime verbis aut doctriara, fed difciplina continetur , vntutisque continua exerdtatione. In hoe profefto infunt omnia , nihilque pri" uspotiusve agendum , quam ut eos, quos nolimus coriumpi , inde a tenerrima aetate rebus re&is adfuefaciamus , iisdemque a malis atque perverfis ftimmo ftudio caveamus. Ad id vero obtinendüm , certe nihil requiritur > nifi eonftantiflima voluntas, quae nullo coeeo ineptove in infantes amore , nullis matrumfamiliasa quaïum multis laepe graviffimae nafcuntur corruptelae predbus aut blandiraentis a fufcepto confilio vel minimum
dl-



D*ISPUTAT! Q. 26$
dimoveri fe patiatur. Eam unam qui teneat, tenent autem pauciffimi , ei utique erit faciDimum , prolem educere ipfo fe meliorem , iisque carentem vitiis, quae in» veterata depellere ab fe fruftra ille eonetur. Nam ab iis rebus cohibere infantes, quarumufum ignorant, id quidem nullum negotium habet ; verum pravas tqilere eonfuetudines, atque adultas dejicere cupiditates, illuèfine dubio longe eft difficillimum.
Neque vero in hac caufa omni fe labore defundhir» debet exiftimarë , quisquis infantes fuos in omni viétus cultuque fimplices effe , rebusque paucifïimis indigere docuerit. Hoe enim omne fruftra erit, nifi iisdem dih> genter caveris ab otio atque inertia, e quibus cum afar nafcuntur mala plurima, tum frequentiffima divitibus exiftit dilapidandae pecuniae caufa. Quo nomine etiam ve. hementer commendanda eenfeo humanitatis ftudia. qui valde amaverit , huic neque otium iners aut defïdiofum unquam placefeit , isque in omni vitae cultu efegans erit fine magnificentia-, fine fumtuofa cffulibne fplendidus. Magnum enim profecto ineft in ingenir veiiuftate judiciique elegantia , ut. operae ita- fumtus compendium, atque in artificiis tum in omni- apparatu- pierumque multo pluris conftare folent abfurda, inepta , putitheque; affeétationis plena , quam quae fknplicï munditie- & nativa pulcritudine placent..
Poftremum Chriftianae virtutis- impedimentum dfciraus; effe pofitum in eorum , qui religionem docent, contem-tu. Eum autem tolli non poffe, nifi fublatis illis, a quibus profedus eft, caufis, per fe intelligitur. Qua m re.
L 1 3 qj-iiss



*7o DISPUTATIO.
quis non ante omnia videt , baudquaquam perinde effe, qualesnam illi fine, quibus religionis cuftodia populumque docendi munus cpmmittatur ? Inprimis autem haec aetas magnum flagitat ingeniorum perfonarumque delectum, cum jam eo fimus redaóti , ut religio minime illa addat hominibus per fe auctoritatem , fed potius ipfa eorum indigeat praefidio atque adjumento. Quare hinc omni vi arcendi funt ii, quos neque difciplinarum facrarum ftudium nee litterarum amor ad hoe vitae genus prae ceteris ampleétendum impuliffe videatur, neque ullo modo concedendum , ut res una omnium fanctiffima hominum neque ingenio , neque doctrina aliisve virtutibus commendabilium polluatur confortione. Quae lex atque ratio fi confianter teneretur , permultum fane ordo ifte univerfus adquireret ad dignitatem, & optimus quisque atque liberaliter ingenueque educatus tanto minus refugeret ejus officii minifterium , a quo indignos inertesque exciudi omnino intelligeret. Simul autem funditus illum ejiciamus errorem, quo permultis videlicet res videtur faciliima, ifthoc munere & dignitate fungi. Omnino , fi quis nihil quaerat , nifi hoe unum, ut fiatis diebus horisve de religione ad populum probabiiiter dicat, id certe fieri fine magno doctrinae apparatu aut multiplici rerum fcientia facile poteft. At in ceteris rebus obeundis quanta opus eft prudentia ! quanta deinde , quamque accurata eruditione , fi quis non modo iners aliorum vefligia fequi , fed fuis ipfe oculis videre, errores reéte refutare, & de fingulis rebus confuitus refpondere , neque ullis adverfariorum cavillationi-
bus



DISPUTATIO. 27I
bus velit confundi! Neque modo in hilce rebus omnibus doctrinae accuratae expeditaeque vis cernitur, verum eadem ipfa per fe, quemadmodum'in eorum, qui' ceteros docent, nemine fine dedecore poteft defiderari ita, ubicunque adeft, valet plurimum & ad admirationera, & ad auctoritatem, neque apud illos tantum, qui haec ipfi intelligunt, verum etiam , fi qui minime doo ti, tarnen imperiti aut barbari haberi nolunt. Eaque etiamfi id haud agas, fponte tarnen fit manifefta , & per omnem manat vitae ufum, dictisque & faótis omnibus aliquem addit velut dignitatis colorem , praefertim fi morum quadam ingeniique mifta fit ac temperata urbanitate.
Haec autem poftrema virtus eo magis utique eft neceflaria , quod & cetera fine illa pierumque non modo vana funt, fed faepe etiam importuna. Nemo enim hordde ut fic dicam, doétus ad vitam & res gerendas litteras utiliter umquam adhibebit, hominique ad elegantiam nulIa ex parte culeo atque polito magna eruditionis copia farcinarum velut impedimentorumque eft loco , quibus* oppreflus , neque iis , quas a natura habet , ingenii snentisque viribus commode poffit uti. Itaque eo modo qui funt docli, iis & omnis litterarum perit utilkas, iidemque plurimorum pro admiratione fortiuntur conteratum. Quare hoe equidem inprimis cenfeo effe optandum, ut, quicumque in hoe munere fint verfaturi, partim diligenter animum excolant ftudiis humanitatis, in quibus ineft adhibendae omnis doctrinae inftmmentum, partim hominum venufliorum politiorumque expetant ufum & eon-
fue-



27a D I S P U T A TI O.
fuetudinem. Ea profecto una eft'ratio, qua rerum utilium & falutarium cognitionem poffunt ad communem proferre fruclum s feque ipfos & religionem ab eo vindicare defpicatu, de quo pluribus a nobis di£tum eft fupra.
Atque haec quidem & fuperiora ordini ifti apud populos & civitates plerasque funt fere communia ; illa fingu« laria quibusdam locis, quae de impotenti munerum ambitione item fuo loco a nobis fuere mqnita. Cui malo unum ego video remedium , fi fublata omni contentione, aut aequato emolumentorum jure, aut in certas claftes beneficiis diftributis, perpetua conftantique annorum fuccesfione ea finguii adirent. Quo fafto fimul omnes illae hnmiles fordidaeque ceffarent artes, quae non modo parum in fe funt honeftae, verum etiam in reliquam omnem vitam deprimunt corrumpuntque liberalem atque ingenuam hominum indolem. Neque vero me fallit hujus remedii difficultas: eam autem fcio non in ipfa re, fed in eorum, qui haec pro lubitu difpenfant, pofitam effe voluntate. Quam etiamfi nos fleftere aut mutare minime poflumus, tarnen noftrum effe duximus, ea, quae nobis optima viderentur , praecipere. Idque de aliis item hujus noftrae pr-aeceptionis valet partibus. In qua fatis omnino fuit, ea dóceri , quae & fieri poffent , vSc facla rem ad optatum perducerent exitum. Haec nos certe diximus volestibus: jnedicinam vero quis fpreverit eo, quod nolentibus fanitatem non reddat?