1
BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
01 2635 2616
i






HANDELINGEN
VAN HET
GENEESKUNDIG
GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
SER VA N D IS CIVIBUS. DERTIENDE DEELS TWEEDE STUK.






HANDELINGEN
VAN HET
GENEESKUNDIG
GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
S E RVA N D IS C1VIBUS. DERTIENDE DEELS TWEEDE STUK.
Te AMSTERDAM, By PETRUS CONRADL MDCCLXXXVIII.






VOORREDE
VAN HET
GENOOTSCHAP.
Schoon de algetneene goedkeuring , waarmede onze Handelingen tot noch ontfangen zyn , ons genoegzaam van de moeite ontflaat om dezelve door eenig Voorbericht te verantwoorden, echter hebben wy geoordeelj, by de Uitgaave van dit tweede Stuk des XHIden Deels , met korte -moorden iets te mosten zeggen ter ver* deediging van onze tot hiertoe niet ongelukkige poogingen. Een iegelyk , die de Maandelykfche Nieuwspapieren leest, zal weeten hoedaanig eene aanleiding ons daartoe door zommigen derzelven gegeeven is. Men verwachte hier nochthans geen penneflryd. Wy zullen onder de gemelde Maandzuchtigen (lechts één, die ons V minst onwaardig fchynt, uitkiezen, zyne aanmerkingen zonder omflag beantwoorden, en die weinige Leezers, die by zulk foort van Ge/chriften wat te hoog op zien, langs dien weg in /laat ftellen om van de rest te oordeelen. Men zie den Recen/ent, N°. IV, Bladz. 475, enz.
De eerfte aanmerking van den Schryver , of de Schryvers, betreft onzen Titel, die zyns oordeels niet Handelingen van, maar Verhandelingen, ufc* * ge.



vi VOORREDE
gegeeven door het Genootfèhap, had moeten zyn. Is dan het uitfchryven van eene Vraag, het oordeelen over de verdienfte der Antwoorden, geene Handeling ?
De voornaam/Ie reden voor deeze aanmerking ts, dat de Recenfent, althans meent te weeten, dat ons werk, behalven het Inleidend Vertoog aan V hoofd van het IXde Deel, volflrekc niets behelst, dat uit den fchoot des Genootfchaps zelve is voortgekoomen.
Men opent zeker een ruim veld voor de zeld> zaamfte aanmerkingen, wanneer men zich die vryheid aanmaatigt op alles wat men meent te weeten. Meenen te weeten is eene uitdrukking zonder zin. Wat ik meen, dat weet ik immers niet. Wat ik weet dat meen ik niet. Hoe kan ik meenen iets te weeten?
Voorts leggen wy onder geene verpligting om ons op die zaak te verklaaren. De Schryvers , die wy bekroond hebben, zyn bekend. Wy betuigen gulhartig dat veelen derzelven ons Genootfchap eer hebben aangedaan. Of nu onder dezelven ook eenige leden van het Genootfchap zyn , of niet; dat is onzes oordeels voor het Publiek eene onverfchillige zaak.
Even onverfchillig is, zelfs volgens het oordeel van den Recenfent in zyne tweede aanmerking, de vraag: of niet Hechts een enkel man dit gantfche Genootfchap ukmaake; als ook, of zodaanig
man



VAN HET GENOOTSCHAP, vu
man in Holland, dan wel of hy in Friesland woone. Erkent de Schryver dit zelf\ wat had hy dan met dat opgeraapt vermoeden te doen? Hier fchynt, om de waarheid te zeggen, een flïnksch oogmerk te fchuilen, om een Genootfchap, dat men niet kon nalaat en over het geheel te pryzen, evenwel zo veel mogelyk verdacht te maaken. Maar de Man is wat verward, gelyk wederom blykt uit het laat (Ie gedeelte van deeze plaats, daar hy /preekt van het goedkeurend Zegel eens Genootfchaps , het zy dan dat het zelve flechts uit één lid, of wel uit honderd leden beftaa. Waar heeft immer één lid den naam van Genootfchap kunnen draagen? Wy meenen niet te weeten, maar wy weeten , dat men zich geen lid zonder medelid of medeleden, verbeelden kan. Of is ouder dit alles, te gelyk met den lof dien hy ons geeft, eene heimelyke Ironie verborgenl dan is ze kwaadaardig, en verdient geen antwoord.
Zyne derde aanmerking behelst niets, dan V geen men zonder onderfcheid op alle werken van eenige uitgebreidheid zeggen kan. JVaar heeft men ooit gevergd, zelfs in een enkel boekdeel, dat alle aanmerkingen even gewigtig, alle uitdrukkingen even treflyk, zouden zyn? Ondertusfchen bedan^ ken wy den Schryver hartelyk voor den lof dien hy cns Inleidend Vertoog toezwaait, en erkennen even hartelyk dat zyne Latynfche vaersjes hier,zo niet juist, ten minften noch al zoet, zyn te pas gebragt, * 3 Hier



vin VOORREDE
Hier houden de aanmerkingen op, die onmiddellyk ons Genootfchap betreffen, fchoon wy vervolgens noch al eens van ter zyden geraakt worden; en wel voornaamelyk by het flot, daar de Schryver verzekerd is, dat de Uitgeever geen Geneeskundige is. De Drukker is het zeker niet. Maar kent hy den Uitgeever ? Of leggen deeze beide denkbeelden in zyn afgeblokt harsfengeftel ook al overhoop?
Het overige betreft, gelyk wy zeiden, voornaamelyk onze bekroonde Schryvers, welke Heer en wy hoog genoeg achten, om te onder/lellen dat zy bekwaam zullen zyn, indien V hun der moeite waardig is, hunne eigene Schriften te verdeedigen. Wy achten onzen tyd te dierbaar tot zulk eene verdeediging, te meer daar wy noch niet eens verzekerd zyn dat de Auteur van deeze Recenfie een Geneeskundige is. Althans is het zeker dat hy 'er in deeze Recenfie niet het minfte blyk van geeft, ten waare men op zyn woord moea gelooven dat hy bekwaam is over de gewigtigfle ontdekkingen en belangrykfle waarneemingen, over de fchors en kern van Neérlands Geneeskundigen, een beflisfend oordeel te vellen»
Noch een enkel woord noopens de Stukken, die wy ter beantwoordinge van onze laatfle Vraag het Publiek hebben aangebooden, en by vervolg thans ook aanbieden. Wy hebben de eerfte wel doorwrocht genoemden meenen ook deeze zo te moeten noemen. Dat 'er veele belangryke waarneemingen, betrekke-



van het GENOOTSCHAP, ix
kelyk tot het onderwerp, in voorkomen, durven wy gerust heweeren; maar wy hebben nooit te kennen gegeeven dat men dezelve juist als gewigtige ontdekkingen befchouwen moest. Of er wezen lyk zodaanige ontdekkingen in deeze Verhandelingen zyn, zal de kundige Leezer na gedaan onderzoek best beflisfen. Maar al behelsde deeze arbeid niets meer dan eene uitvoerige erinnering van bekende zaaken, dan zou hy noch kunnen gelyk gefield worden met het meeste dat in onze dagen wordt gefchreeven ;ja zelfs in zo verre daarvan onderfcheiden zyn, dat deeze Verzameling van bekende en nuttige Aanmerkingen, uit geene andere Schryvers is byeen geflansd, maar veelal uit de ondervinding der Schryver en zorgvuldig opgemaakt. Op deeze wyze is de Geneeskunst gebooren, en langs deezen weg kan ze waarfchynlyk ,van veele verbasteringen, tot haare oude eenvoudigheid te rug gebragt worden. Klaagen niet alle geoefende Geneesheeren over een dubbel ongemak in de Praktyk, naamelyk dat men by vermogende lyders, om hun vertrouwen te winnen , een overtolligen omflag moet maaken, en on» dertusfchen by nooddruftigen wel eens het noodzaakelyke moet bezuinigen? Wy hebben dikwyls deeze klagten gehoord, en zeiven gedaan, maar zyn van tyd tot tyd in het denkbeeld gekomen dat deeze zwaarigheid merkelyk zou verminderd worden, indien men, zo veel mogelyk, alles byeenbragt, wat bet huishoudelyke ten dien einde kan opleveren.



* voorrede.
Wy meenden, zo de Geneesheer en deeze aanwy* zing wilden in het oog houden, dat niet alleen de grootschheid der vermogenden, maar ook de behoefte der armen, behoorlyk kon geftreeld voor* dén , terwyl de waare Kunst hierdoor geen nadeel leed, maar veeleer eene nieuwe uitbreiding verkreeg ; want groote Geneesheer en, hebben wel eens dit verfchoonbaar zwak, dat zy', te veel ver-' lekkerd op geleerdheid, het geringe, hoe nuttig'; verachten: alleen de'groot/ïe hebben ""t niet.
der-



DERDE
ANTWOORD
OP DE
VRAAG,
VOORGESTELD DOOR HET
GENEESKUNDIG GENOOTSCHAP i
ONDER DE ZINSPREUK v
S ERVAND IS CIFIBUS:
In hoe verre zou men, by gebrek van de Apotheek $ uit kelder en keuken de vereischte Geneesmiddelen, ook tegen de zwaar/Ie ziekten en kwaaien, zo uit- als inwendig, kunnen bekomen ; mits uitzonderende de volgende middelen , Kina , Kwik , Opium, Staal, Delfzuuren, Rhabarber en Ipecacoanna ?
door
a T JE 3SL M%
Med. Doctor, Lector in de Vroedkonsten Stads Vroedmeester te Leiden, Lid van het Thieljche Genootfchap ter naavolging.
onder de zinipreuk:
VERSTERKEND BROOD, VERKWIKb'rE WYN GEEFT KRANKEN HULP EN MEDICYN.
Aan den Schryver van het welke de Zilveren Gedenkpenning is toegeweezen.






INLEIDING.
Zoo lang 'er oorzaaken geweest zyn, waardoor de menfchen ziektens en gebreken gekregen hebben, zoo lang heeft men ook getragt dezelve te geneezen, en zoo oud is de Geneeskunde. — Een geruimen tyd nogthans voor dac zich Geneeskonstoeffenaaren opwierpen, wierden evenwel de zieken geneezen. — De zieken zogten hunne hulpmiddelen daarin, waarin een menigte van menfchen dezelve nog zoeken, en duizendmaalen vinden.
De maatigheid en onthouding, welke, volgens de taal van cel sus, veele ziektens voorkomt , draagbaar houd en geneest, was en is nog als een zeer vermogend middel aantemerken om ziektens voortekomen.
De tyd, welke ovioius reeds erkende dat noodig was om een ziekte te geneezen , verdroeg men ten tweeden met zyn gebrek geduldiglyk, en men overylde zich niet, om te vroeg de natuur een ftruikelblok te leggen, waardoor dezelve onvermogend wierd om de kwaaien te geneezen.
De ingeplante trek of neiging tot hulpmiddelen, waartoe de natuur de zieken aanprikkelt, om de verlorene gezondheid te herftellen , was ten derden hunne wyze raadgeever, en dreef hen tot middelen, welke tegen de oorzaak der gebreken opgegroeit waren.
Het moeijelyk gevoel der belette beweging in fommige leden, zegt de Goddelyke boerhaave,
XIII. deel. Aa ft neig-



3&t C. TERNE, GENEES-
neigde de ziel om naar zulke middelen, uittezien, welke , aangewend zynde, in ftaat waren zulks wegteneemen.
Eindelyk ten vierden nam men zyne toevlugt tot hulpmiddelen , handgreepen , en konstverrigtingen, welke zommige zieken van hunne kwaaien en gebreken door hulp van de goedgunftige en vermogende Natuur herfteld hadden. — Op deze wyze leefde men in die ongepolyste ruwe, doch natuurlyke Eeuwen niet zonder geneesmiddelen maar wel zonder Geneesheeren.
Het volkryk Babyion was geheel zonder Geneesheeren, en geen burger liep 'er gevaar om door, onbekwaame Doctoren vermoord te worden, als in onze verlichte eeuw, daar hongerige Profesforen aan onbekwaame perfoonen getuigenis geven, dat zy bekwaame Geneesheeren zyn, en hen het regt van leven en dood, of liever van vermoorden, ter hand ftellen en verkoopen.
Men maakte in Perfiën zoo weinig werk van Doctoren, dat men den Griekfchen Arts, weder naar zyn land zond, toen hy den Koning geneezen had.
Het Romeinfche volk jaagde en bande alle Geneesheeren uit Romen , en leefde evenwel niet zonder geneesmiddelen , maar wel zonder Doctoren zeshonderd jaaren. —■ De weelde, pragt, der» telheid, en de Perfiaanfche geregten, zullen onze fchutsheeren zyn, en zorgen dat onze volkeren ons niet wegjaagen , dewyl men ons te nodig heeft
om



en HEELM. ut KELDER en KEUKEN. $65
om hunne disorders te herftellen. Wy hebben derhalven zo een yslyk noodlot niet te wagten , als de Romeinfche Geneeskundigen. Misfchien is zulks de oorzaak , dat zoo een groot getal van Doctoren over Europa zich verfpreiden, even als fchadelyke fprinkhaanen , welke de natuur verwoesten ; want die menigte , waar onder een groot getal' onbekwaame Doctoren zyn , brengt grooter flagtinge onder het menschdom, dan alle kwaaien.
Hoe gelukkig "zoude het menfchelyk geflagt niet geweest zyn, als alle Geneeskonst-oeffeuaaren die wegen alleen ingeflagen en gehouden hadden, door welke men in die ruwe tyden de ziekten genas.
HlPPOCRATES , A&ETjEUS CAPPADOX, CELSUS, SYDENHAM , BOKRHAAVE, VAN SWIEÏEN , WÊRLHOF, A. DE H ABN CB
alle eerlyke, oordeelkundige en verftandige Geneeskundigen erkentien, dac 'er geen andere weg is om de Geneeskonst gelukkig uitteoeffbnen , uittebreiden, en te verbeteren : Want , indien wy eens bedaard overwegen, en rondborftig voor den dag komen, zoo moeten wy bekennen, dat zonder een zieken een goede leefregel, gefchikt naar de omftandigheden van de ziektens, voortefchry. ven , niets byna nuttigs kan te weeg gebragt worden.
• Ten tweeden, een oordeelkundige Arts neemt altoos de tyd, welke dik wils kortüondig is, om geAa 3 luk-



36f5 C. TERNE, GENEES-
lukkig te flagen , zeer naauwkeurig in agt , en maant zyn lyders of omftanders aan , om geduldig dezelve aftewagten , om dus een heilzaame geneezinge te erlangen.
Ten derden , de Natuur (welke meer ziektens geneest dan alle Doctoren, en geneesmiddelen ooit gedaan hebben) en haare vermogende werkingen, neigingen , trek en begeerte, om den heilzaamen en verlangenden lust te boeten, weigert een oordeelkundig Geneesheer zeldfaam ; of ten zy dezelve zeker fchadelyk zoude zyn , en de natuur haare heilzaame werking inderdaad hinderlyk zyn, anders voldoet hy den zieken zyn begeerte; en wie is 'er onder ons , dié met asclefiades een lyder, door een brandende en pynigende dorst gekweld, niet door een ruime verkoelende en frisfe dronk water zou verkwikken ? of wanneer een fomes putridus met een zinkende pols aanwezig is, door Rhynfche en verfterkende wyn zoude weigeren te voldoen, wat natuur en zieke nodig heeft en begeert?
Ten vierden, vraagde men eertyds, toen mende Geneesmeesters ontbeerde, aan anderen om raad voor deeze of geene ziekten , en bragt men de zieken voor de Tempels , of men leide dezelvo op driefprongen om van de vooibygangers hunnen raad gebruik te kunnen maaken. — De zieken handelen op dezelve wyze thans met de Doctoren, zy ontbieden hen, of zoeken hen zelve en
ver-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 36*7
verbeelden zich meestentyd een wyzen raadgeevec aantetrefFen, oni verlichtinge of geneezing te er-r langen; maar helaas! dikwils is het een onkundige bedrieger, een eerlooze boef, een fchurk, ja een gepermitteerde of ongeoorloofde moordenaar, welke ftrafloos en reukeloos het dierbaar leven van zyn evenmensch gewetenloos waagt, en dien het alleen maar om de klinkende fchyven te doen is. in hac artium fola evenit, ut unkuique medicum fe profesfo, ftatim credatur, quum fit periculum in nullo mendacio majus: zegt seneca. — De Geneeskundigen, welke nuttige raadgevers voor zie. ken zullen zyn , verzamelen , of hebben verzameld , ook al dat geen , 't welk. onze Voorvaderen ons aan de hand gegeven hebben , en pleegen dag en nacht raad met de Goden* der Genees- en Heelkunde , even als de andere mee hunne vrienden.
HlPPOCRATES , GALENUS, ARETjEUS, CELSUS, ORIBASIUS, HELMONTIUS, SYDENham, BOERHAAVE , VAN swieten, H O F F * MAN, WERLHOF, gaubius, KLOEKHOF, MORGAGNI, HEISTER, ULHOORN,PLATNER, JVIAURICEAU, PRIMEROSIUS,van DEVENTER, LEVRET , SMELLIE, STEIN, ROEDERER,
plenck en een menigte anderen, zyn nuttige raadgevers, aan Genees- en Heelkundige Mannen, om heilzaam, veele in- en uiterlyke gebreken met de wapenen der Genees- en Heelkunde manmoeAa 4 dig



*6$ C. TERNE, GENEES-
dig het hoofd te bieden, en over de gebreken te triumpheeren.
Nunquam aittem, zegt de beroemde grysaart de grooie oosterdyck , curationem morborum adgredi medicus debet , nifi quosdam fibi prafixerit Jcopos, quos ferire conabitur, quare nunquam curam fuscipiet, nifi quasdam indicationes formaverit
Het oogmerk van een eerlyk en oordeelkundig Medicus is altoos, of om ziektens voortekomen, of om ziektens geheel of gedeeltelyk te geneezen , of om de incurabele ziektens en gebreken gemaklyk en draagbaar te houden, en dus te tragten het dierbaar leven van zyn evenmensch zoo lang te rekken als mogelyk is , en dat op de eenvoudigfte , zekerde, veiligfte en minst kostbaare wyze.
Om zulks nu te doen, moet een Medicus altoos eerst een verftandige en wel ingerigte indicatie formeeren; en om een goede en wel ingerigte indiV qatie in alle foorten van gebreken te formeeren, heeft een Medicus veel, ja zeer veel naauwkeurigheid waarteneemen en gadeteflaan, en hier door pndtrfcheid zich een rationale Medicus van een Empiricus als ligt van duisternis: de eerlte werkt veilig, en de andere als een hazartfpeelder. Om een goede en oordeelkundige indicatie te formeeren,
£<sQ \n Prolegomena, §. XI, XIL



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 369
ren, waarna een Medicus de cuur van zyne lyders moet te werk ftellen, moet men,
In de eer[le plaats, agt geven of de lyder, welke onze hulp begeert, van een gezonde of zieke gefteldheid is, en of hy aan deeze of geene gebreken ook onderworpen is. —! Een gezond menscb , welkers lichaam in volle kragt is , zal deeze of geene cuur gemaklyk kunnen verdragen , welke iemand van een zwak geftel niet zoude kunnen lyden, zonder gevaar van 'er onder te bezwyken. Een vierkante boer, zal een wond, met een aanmerkelyk verlies van bloed, zonder gevaar te boven komen, welke in een ziekelyk geftel doodelyk zoude zyn , indien men niet aanftonds door eene goede indicatie de kragten onderfteunde. In fterke lichaamen doet de verzwakkinge hunne geneezinge bevorderen , en daarentegen komt de bewaring der kragten in zwakke geitellen zeer te pas. —r Zoo kan een mensch van een gezond geftel een zwaare operatie met vrugt ondergaan, welke aan een ander van een zwaklyk geftel een oorzaak van zyn dood zoude kunnen zyn.
Iemand, welken door fcorbutieke of venereufe ongemakken de vloeibaare en vaste deelen ontaart en bedorven zyn, geneezen veele ziektens, fchoon van een andere natuur zoo gemakkelyk niet, als in gezonde geftellen, en dikmaals moet een Medicus twee en meerder indicauen tegelyk tragten in het werk te ftellen , ja dik wils een heilzaame Aa 5 in-



S7a C..T ER NE, GENEES-
indicatie laaten vaaren , en een min vermogende ter uitvoer brengen, omdat zommige ziektens hem beletten. De braakmiddelen zyn dikmaals heilzaame geneesmiddelen , ja , wanneer de ftof zit in de maag, den koning van alle ingewanden, is het een fpecificum fummum, en-nogthans laat een oordeelkundige Arts dikwils om een bloedfpuwing , om een gebrek in de long , om een breuk, om een uitzakkinge der baarmoeder, om een volbloedigheid, om de zwangerheid, of om een ander gewigdg gebrek, dit uitftekend middel verftandig na, en richt zyne indicatie daar heen, om de ziekmakende itoffe langs andere wegen naar buiten te ontlasten. — Ja met hoe veel omzigtigheid richt een oordeelkundig Medicus zyn indicatie niet in, als hy een barende vrouw verlosfen moet, welke van een ziekelyk geftel is, of wanneer hy te doen heeft met een gekromd en verdraaid ge. flagt, daar de naauwte van het bekken onrnogelyk een natuurlyk of tegennatuurlyk liggend voldragend kind levendig door kan laten, om geboren te worden. Hoe zit het hart van een eerlyk man niet tusfchen fchroeven , om zyne indicatie wel interigten, opdat door de Vroedkonst, zoo niet voor moeder en kind, nogthans voor een van beide, een heilzaame uitkomst zal kunnen erlangt worden. Inzonderheid als monllers van de konst, een onkundige Cabaal, met hunne hooge en monftreufe geleerdheid de iiandigfïe, kundigfte,en best uitge-
voer-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 37?
voerde kunstbewerkingen met hunne fchoolfche erï neuswyze beoordeeling bevitten, en zich onderwinden operatien te beoordeelen , daar zy geen verftand van hebben. Van een goede indicatie hangt nogthans in die treurige gevallen veel af, wanneer een goed Vroedkundige te gelyk aan het roer is , om de voorgenomene operatie handig ter uitvoer te brengen : Want om met ongewasfene handen aan het werk te gaan , zonder alles wel en naauwkeurig gewikt en gewoogen te hebben , is jongenswerk , dom, onkundig , en hoogst- gevaarlyk voor de lyders. — Vooraf dient men de beste en minst gevaarlyke indicatie grondig te bepaalen , en dan door de kunst handig ter uitvoer brengen wat voorgenomen is , maar geenzins na twaalf en meerder uuren, door domme , onnodige , en onbekwaame handgrepen de vrouwen te martelen, en dan te confuleeren, om verder de prjetieufe tyd onnut dood te flaan: een verilandig oordeelkundig en voorzigtig befluit moet altoos voorafgaan, en daar by moet men volharden, tot dat de lyderes gelukkig gered is.
Ten tweeden , richt een oordeelkundig Medicus de indicatie van zyne cuur naar de gefteldheid of het temperament van den lyder. — Alle die fynheden en mooije dingen, welke galenus ons omtrent de temperamenten heeft nagelaten, gaan wy als beuzelingen, droogvoets voorby, en merken ondenusfehen aan, dat het in de formee-
ring



S72 C. TERNE, GENEES-
ring der indicatie van zeer veel belang is, agt te geven of een mensch van een phlegmatiek of een choleriek geftel is: een, twee, of op zyn hoogst drie aderlatingen zullen in een phlegmatiek geftel een hevige pleuris of peripneumonia kunnen refol veeren, welke in een cholericus zomtyds tot vyf, zes, ja meerder keeren met fucces herhaald kan en moet worden.
In een phlegmatiek geftel zullen alle toevallen verdraagzaamer zyn, en ook de rtfolutie en curatie veel gemakkelyker te verkrygen , dan in een choleriek geftel, waar in alle toevallen veel zwaarder, en ook fterker ontlastingen door aderlatingen noodig zyn. — Een wateragtige zwelling daarentegen , welke na kortftondige en heete ziektens zomtyds nablyft, geneest gemakkelyker in een choleriek geftel, dan in een phlegmatiek geftel, waarin die bolle zwellingen niet zelden tot een volkomen waterzugt overflaan, en dikwils cruces medkorum zyn, ja zoo moeijeJyk te geneezen, dat aret^us cappaoox 'er van gezegt heeft, dat het altyd in der Goden magt niet is dezelve te ge > neezen. — In een choleriek geftel is de uitwerkinge van de vis vitalis veel kragtiger, dan in een phlegmatiek geftel, waarin zy kwynende is.
In kwaadaartige koortfen worden de toevallen en hevigheden der ziektens in cholerieke geitellen furieufer gevonden , en fchynen ook gevaarlyker, daar men nogthans hier te lande in het algemeen
waar-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 373
waarneemt, dat die geenen meerder herftellen, dan welke een phlegmatiek geftel hebben, en een kwynende vis vitalis omdraagen, en hunne ziekte zoo zwaar niet op het uiterlyke toefcbynt. Si na~ tura favet, zegt f. hoffman, _/? potens est, fi virtus gaudet, tune fere Jbla toium expedit Cura~ tionis negotium, fi vero virtus vitalis, quee motrix est, fi natura deficit, fi via ac infirumenta ad motum deflructa, fihumores plane degeneres fue~ rint, omnis medici labor inanis, atque frustraneus est.
Ten derden, de verfchülende leeftyd van onze lyders, fchoon aan een en dezelve ziekte leggen* de, maakt nogthans een groot onderfcheid in de indicatie. — In kinderen is de vis motrix en fenfitiva grooter, dan in de middelleeftyd, en in deeze iterker dan in oude lieden. — Hierom kry* gen de kinderen uit ligte oorzaaken, als door tanden, het zuur, door wormen, of door het fchie-, lyk invallen der ligtftralen in de oogen, of door prikkelende medicamenten, ftuipen en epileptifche toevallen, — de ftuipen der kinderen zyn nog. thans ook zoo gevaarlyk niet, als in volwasfene menfehen, om dat in de laatfte geweldiger oorzaaken vereischt worden, om het zenuwgeftel in beweging te brengen. — De Aphthce en Icterus zyn in eerstgeborene kinderen van weinig belang, en worden door de eerfte moedermelk, welke daar eenfumtnumfpecificum voor is, radicaal afgewasfehen «v
ge-;



g;4 C. TERNE, GENEES-
geneezen, zoo de natuur zulks niet doet; maar in volwasfenen zyn die beide ziektens gevaarlyk, ja natuur en konst bezwyken menigmaal voor deze hardnekkige kwaaien; — de wreede kinderziektens zyn in het algemeen in kinderen met .minder gevaar verzeld dan in volwasfene menfchen, en ko? men immer kelder- en keukenmiddelen te pas, het ïs by kinderen; want gemeenlyk belagchen zy de geheele Apotheek , en een verftandig Doctor heeft ook zeldzaam iets anders noodig.,doch hier van nader. — De Hernia fcrotalis feu inguinalis is in kinderen tot■ veerden, zestien, ja, zomtyds tot de ogttien jaren geneeslyk, waarom men zyn indicatie zoo inrigt dat de breuken niet buiten komen, om een volkomen geneezing te erlangen:-want na die ieefiyd,is naauwl.yks iets anders over dan een pallia?tive cuur in 't werk te Hellen, en zelden gelukt het ons dan een volkomene geneezing te bewerken; hippocrates zegt in zyn 28 Aph. libr. 3. Plurinia quidem affectiones piteris indicantur, alia in quadraginta diebus, alice in feptem menfibus, alice in feptem annis, alice ipfis ad Pubertatem acce■demilus, qua vero pueris permanferint, neque foluta fuerint circa puber tatem, aut fieminis circa men~ flruorum eruptiones, perfeverare folent. Welk een helder licht verfpreid deze onverbeterlyke fpreuk omtrent een voorzigtige indicatie?
Wanneer oude menfchen door heete ziektens overvallen worden, ziet men in 3, 4, of 8 dagerf ■ % gan-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 375
gangrcena en fphacelus verfchynen, om dat de vis vitalis in de huid en deelen zeer gering is, en door de drukking de omloop van hec bloed belet word, waar na een voorzigtig Medicus zyne wyze maatregelen neemt,en als met Argus oogen vooruitziet.
Ten vierden, nimmer verliest een voorzigtig Medicus uit het oog of zyn zieke een man of vrouw is. In 't algemeen zyn de vrouwen van zoo een robust geftel niet als de mannen, en zulks is roisfchien ook de reden, dat de verleidende fexe zoo veel heete ziektens niet lydt als de mannen, en ook gemakkelyker herftelt. — In de vrouwen zyn zommige toevallige omftandigheden, als de menfiruatio , graviditas , puerperium , en lactatio voor ziektens zeer gevaarlyk, en wien is onbekend dat in die omftandigheden de vrouwen veel aan» doenlyker zyn ? met de uiterfte omzigtigheid moet men zyn indicatie in die rydeh inrigten, want al had ons de ervarene grysaart hippocrates zyne overheerlyke lesfen niet nagelaten, de -dagelykfche ondervindinge leert ons, dat zoo wel in zwangere vrouwen, als kraamvrouwen, alle heete ziektens, als pleuris, peripneumonia, koortfen, kinderpokken , mazelen, enz. zeer gevaarlyk zyn; inzonderheid doen zy zwangere vrouwen miskraamen, en kraamvrouwen, uit hoofde van die prsedispofitie tot bedervinge, in de uiterfte gevaaren ftorten.
Wy hebben dus niet noodig om verder te demon-
ftre-



376 C TERNE, GENEES-
ftreren dat men met de uiterfte omzigtigheid zynef indicatie beraamen moet, en niet alleen op de ziekte , maar op een menigte toevallige omftandigheden te gelyk moet letten, en zyne cuur inrigten.
Wanneer een zoogende vrouw te gelyk van de eene of andere ziekte overvallen word, zoo word ook zomtyds door de ongeregelde koortfige beweging, al het zog mede in de bloed - loop medegefleept, of hier of elders verplaatst, maakt een dubbeld gevaar, en doet den oordeelkundigften Geneesheer zomtyds een onbefchryflyke moeite aan, om zyne indicatie zodanig interigten, dat hy de ziekte té bovenkomt, en ook tevens die verwarring, door het zog veroorzaakt, uit de weg ruimt; zo dat* door een wel ter uitvoer gebragt hulpmiddel, twee, ja meerder doeleindens bereikt worden.
Ten vyfden, van groot gewigt is het, om agttegeven in zyne zieken, op hunne levenswyze, beroep en gewoontens, en zyne indicatie daar na in* terigcen. — Seneca, de kragt der gewoonte kennende, boezemde zich dus uit:
O Gravisfimwn confuetudinis imperium i fn ovioius:
Fac tibi confuescat, nil confuetudine ma jus.
Met regt zegt men, de gewoonte is de andere natuur; want iemant, oflchoon aan een kwaade levens, wys gewoon, zal nogthans dezelve niet fchielyk « kun»;



en HEELM. uit KELDER en KÈUKEN. 377
kunnen verlaaten, zonder gevaar van Ziek te worden.
Indien men een zagt gebakerden hoveling, welke dagelyks met de fynlle wynen en delicaatfte fpyzen zyn verhemelte prikkelt, en zyne kwynende maag vergast, op een en dezelve wyze wilde behandelen, in tyden Van ziekte, als een werkenden landman, welke door zyn zweet en bloed de aarde vrugtbaar maakt en vaste en gezonde voedzels gebruikt, zoo zoude men nimmer gelukkig flagen om te geneezen.
Een boer viel in fliuwte in een parfumeur winkel; alle odeurs, welke de galante Heeren en Dames zoo beminnen, waren vergeefsch om hem te herftellen ,alleenlyk was de koeije-drek voor hem de heerlyke balfem vita;, om zyne flauwte te herftellen<i
Celsus merke reeds aan, dat een Doctor, welke zyne lyders kende , te verkiezen is voor een onbekenden $ offchoon ik van gevoelen ben, dat een al te gemeene ommegang ook dikwils de gehoorzaamheid, welke een lyder verpügt is, weg-, neemt; anders is een Medicus, welke de lyders hunnen leefregel en gewoontens naauwkeurig kent, en te gelyk alle bekwaamheden bezit, verkiesbaarder, dan een evengelyke bekwaame , welke van dit alles onzeker is. — De beroemde en nooit genoeg geprezene boerhaave verhaalt ons hier van een aanmerkelyk voorbeeld. —- Een voornaam man, maar een fterke wyndrinker, wierd door a?weezen van zynen gewoonen Medicus, welke hem dikwils by de wyn vergezelde, verpligt, een ander
XIII. deel. Bb Me-



3?3 C. TERNE, GENEES-
Medicus te roepen, om dat hy door een geweldige heete ziekte aangetast wierd; deze trachtte door aderlaten, het voorichryven van een verkoelenden en verdunnenden levensregel en geneesmiddelen , zyn patiënt te herftellen, maar te vergeefsch putte by zyne kragten uit, zonder dat het geweld der koortfen verminderde; zyn gewoone Medicus wedergekomen, en met de andere Doctoren in confuit genomen zynde, zeide al lachende alleen wel te weeten, met welk pekel hy het lichaam voor bederving konde hoeden, en ordonneerde aanftonds den patiënt zyn geliefde Nectar, een ruime dronk kragtige Rhynfche wyn, en verfterkende vleeschfoupe. De natuur haare gewoone verkwikking ondervindende , wierd uit die kwyning aanltonds oogenfchynlyk opgewekt, en de patiënt herftelde van deze gevaarlyke krankte tot verwondering van elk.
Hippocrates zegt niet zonder reden, Sect. 2. Aph. 50. A multa tempore cmfueta, etiamji fuerint deteriora, infuetis minus turbare folent, oportet igitur etiam ad infolita mutare; en in Sec1.1. Aph. ly.Concedendum autem aliquid & confuetudini & tempestati & regioni & atati. — De handwerken en beroepen eisfchen ook de uiterfte oplettendheid in het vormen van een indicatie, waar over ramassin , tissot, kicker efl anderen zeer naauwkeurig gefchreven hebben, en, de moeite waardig zyn om te leezen.
Ten



én HEELM. uït KELDER en KEUKEN. 37?
Ten zesden, maakt het een zeer groot onderfcheid in het formeeren van een heilzame indicatie, of de ziekte zit in de ingewanden, welke volftrekt tot het leven nodig zyn, dan of zy in de uiterlyke deelen post vat. — Een onzuivere ulceratie in de uiterlyke deelen kan men gevoeglyk en zonder gevaar met pnecipitaat, witte of blaauwe vitriool, of aluin zuiveren , terwyl daarentegen gevoelige deelen, of de ingewanden, zodanige cuur niet toekaten. Wanneer een inflammatie in de uiterlyke deelen plaats heeft, zyn dezelve zoo gevaarlyk niet, als dat de ingewanden daar door aangedaan worden.
In de uiterlyke deelen is het dikwils veiliger, een inflammatie tot etter te doen overgaan, dan te doen verdvvynen,inzonderheid als een ziekmaakende Itofte in het lichaam plaats heeft, en per metastafin daar na toegebragt word, en dus de lyder van de materia peccans op eene veilige plaats te ontlasten; geheel anders is het gelegen, als een inflammatie in de long, hart, lever, milt, nieren of hersfenen plaats heeft, dan eischt de indicatie alles in het werk te ftellen, om dezelve te doen verdwynen, op dat de vcrzweeringe afgewend worde , om dat die levens - ingewanden, niet zonder eminent gevaar verzweering kunnen Jyden. — Wanneer in de kinderpokken, de etter geregeld naar de huid gebragt word, eischt de indicatie niets dan aftewenden wat fehadelyk kan zyn; word de Bb a ftof-



3*80. C. TERNE, GENEEfT-
ftoffe daarentegen naar de ingewanden gevoerd, zo is de patiënt niet alleen in gevaar, maar de indicatie eischt ook alle middelen in het werk te ftel. len om de etter weder naar de huid te leiden.
Wanneer de pynlyke Podagra haaren gewoonlyken' loop heeft, en de materia podagrica naar de uiterlyke deelen gebragt word,houd men dezelve voor aanzienlyk, al lachende beklaagt men de lyders, en de indicatie eischt niets dan matigheid, tyd, gedult, en rust; maar als die' zelve materia podagrica eens naar de maag gevoerd word , verwekt zy een deerniswaardige cardialgia, kramp, benaauwdheid, brakinge en een periculum fummum, — of word de ftoffe naar de long gebragt, zy verwekt een yslyke orthopnaa en een doodelyke benaauwdheid en niet minder gevaar, —word de ftofFd naar de hersfenen gevoerd, zo ontftaat daar uit een gevaarlyke kthargus, flaaploosheid, ylhoofdigheid, beroerte, de dood het einde van alle elenden.
Eischt in het eerfte geval de indicatie om byna niets te doen, in het twede geval is de dringende indicatie, om de materia podagrica van de ingewanden afteleiden , door aderlaatingen , zagte zweetmiddelen, laxantia, clysmata, en inzonderheid om door Spaanfche vliegen, en epispastica de ftoffe naar de uiterlyke deelen te leiden; en het wreede brandyzer kan men dan met vrugt in het werk ftellen. Ten zevenden, van het uiterfte gewigt is het
voor



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. S8i
voor een lyder, dat een Medicus, wanneer Epide» mifche ziektens grasfeeren, naauwkeurig agt geeft op de gefteldheid van de grasfeerende epidemie, zyne indicatie en cuur inrigt naar derzelver aart cn natuur, en zich geenzints laac misleiden door voorgaande Epidemifche ziektens. —Het is met de Epidemien eveneens gelegen , als met alles wat men in de natuur vind, niets is malkander volkomen gelyk; ja fchoon zy zomtyds van een en dezelve aart zyn, zoo komen zy met verfchillende phamomena zomtyds zich vercoonen, als nu eens comateus , dan inflammatoir, dan woedende, dan fleepende, welkj verfchillende verfchynzelen niet zelden Geneeskundigen bedroogen hebben. — Mercurialis en capivaccius verklaarden de ziekte te Venetien voor geen pest - ziekte, nogthans bleek uit het verbaazend getal dooden, en de verwoesting daardoor aangeregt, dat zy zich bedroogen hadden, gelyk ons ram as sin, pag. 58,59, verhaalt; gelyk ook te Marfeille , alwaar in 't jaar 1720 de pest-ziekte zoo hevig heerschce, de Magiflraat door meerder geloof te flaan aan een Chirurgyn, die wel eer in Smyrna de pestziekte zelf had bygewoond, en ftyf en fterk itaande hield dat 'er geen pest-ziekte toen aldaar was, dan wel aan de ervarendfte Doctoren, welke het allen uit eene mond bevestigden , en wier getuigenis maar al te waar bevonden wierd, en tot hunner Bb 3 en



SS2 C. TERNE, GENEES-
en der ingezetenen groot verlies hebben moeten ondervinden.
By een uitbrekende Epidemie moeten wy ons altoos de„ voortreffelyke woorden van den grooten boerhaave herinneren, uit zyn 1412 Aph., en een heilzaame en waare indicatie uit die naauw. keurige betragting afleiden.
Optandum foret , zegt van s wie ten, ut medici, qui in majoribus urbibus ïautam praxin habent, fimul convenirent fospius ; collatis obferyationibus deliberaturi, quid de genio ingruentis morbi epidemici ftatuendum foret , & quanam curandi methodus fuccesferit, vel fuccesfu caruerit; fic multi errores vitarentur, & fi quid erratum fuerit, posjet ilico emendari: fed figulus quidem juxta tritum proverbium figulo invidet, & rara est concordia fratrum. —
Uit de voortreffelyke fchriften van hippocra-
tes, galenus, morton, sydenham en
anderen, is ten vollen bekend , en onze eigen ondervinding heeft ons 'er de waarheid ten vollen van bevestigd, dat morbi Epidemici, van een en dezelve naain,byna nimmer van denzelven aart en natuur zyn, 'maar meestentyd van elkander in het een of ander verfchillen , nu eens goedaartig , dan kwaadaartig zyn, en nu eenvouwdig, dan zamengefteld zyn; het welk alles in het formen der indicatie een groot, ja zeer groot onderfcheid maakt.
Myn



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 3S3
Myn groote Leermeester , de Hooggeleerde Heer g. van doeveren, was gewoon zyne discipelen te verhaalen , dat in 't jaar 1752 en 1753, de kinderpokken zoo kwaadaartig te Groningen woedden, dat in die tyd 1533 kinderen onder de ia jaaren, buiten de oude, flïerven, zynde het gewóón getal 700 kinderen. In 't jaar 175 b" en 1759, zag zyn Ed. dezelve epidemie eenigzints goedaardger, zoo dat maar 944 kinderen omkwamen; in 't jaar 1763,1764, Ï765, waren de pokken aldaar zeer goedaartig, zoo dat 'er maar 795 kinderen overleden, dat van het ordinair getal niet veel verfchilde. Diergelyk onderfeheid obferveerde men ook in andere Steden, als te Amfterdam , Rotterdam, Leiden, in 's Hage, enz. — Het zelfde onderfeheid, ten opzichte van de goede of kwaade hoedanigheid der andere morbi epidemici , als de mazelen, en keel - ontfleekingen, is ook waargenomen; zie de Haarlemfche Maatfchap» py, en a. de ha en de Divifione Febrium. — De naauwkeurige Waarneemer sydenham heeft reeds waargenomen, dat in een Epidemifche pleuris, de herhaalde aderlatingen van een kwaaden uitflag bevonden wierden, welke anders het facra anchora medicina in die ziekte is; —hier te Ara* ilerdam heeft men voor eenige jaaren ook zodanig een pleuris-ziekte waargenomen, alwaar de aderlaatingen meestal nadeelig bevonden wierden. — Richa zegt hierom met regt, id est EpidemiBb 4 co-



S84 C. TERNE, GENEES-
corum hujusmodi morborum ingenium, ut qua methodo currente anno agrotos liberaveris, eadem, ipfo anno jam vertente , forfitan e medio tollat. —Syoenham verklaart dat hy drie geheele jaaren lang , een regeerende koorts door braakmiddelen heeft geneezen, doch naderhand in die zelfde ziekte daar van een doodelyke uitwerking ondervonden heeft; zie de Febre continua, anni 1665.
Niet zonder reden vermaant hierom de groote navolger van boerhaave, onze beroemde van swie ten, alle Medici met deeze woorden,Magna eer te utilitatis est,fedulo notare omnia, qua in morbis epidemicis occurrunt , quoad tempus, durationem, fymptomata, exitum funestum, vel falutarem etc., & deinde hac notata conferre cum eodem morbo, dum post aliquot annos redit\ fic fiatim apparebit, qualis fit differentia, «S5 plurima detegentur , qua alios latent , qui tota die curfitando plurimos vident agros, morbos vero paucos intelligunt. Van zodaanige Medici kan men met regt zeggen, zy hebben oogen en zien niet, zy hebben ooren en hooren niet den raad van voorzichtige Mannen. — Zy hebben handen alleenlyk om te klappen, en geenszints om de pols te voelen en aanteekeningen optefchryven, zy hebben voeien om gelaarsd en gefpoort te loopen, en geenszints tyd, om de ziekte te onderzoe. ken , en worden ook zoo met een langjaarige praktyk rnegr en meer onbekwaam, en ongefchikt
voor



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 385
voor Geneesheer, en nogthans worden zommige beroemd, hoe onbekwaam zy zyn,
fumma ad fastigia rerum Extollit, quoties voluit fortuna jocari.
Van hoe weinig nut zodanige Medici voor zieker» zyn,is niet moeijelyk te bepaalen,en hoedaanigeen verwarde indicatie zy met de zieken aangaan is iigt te bezeffen, inzonderheid als zy reeds om tyd te winnen, op de ftoep der lyders, de dienstvaardige pen en inkt in de hand hebben , en geen tyd zich verwaardigen om van zieken of omftanders behoorlyk berigt te krygen. — Zulke Medici zyn zeer goed om de kerkhoven vet te mesten, en de aanfprekers en doodgravers in de hand te werken, maar geenszints om te helpen.
Ten agtften, heeft een Medicus om zyne indicatie wel in te rigten, op andere zeer voorname eigenfchappen van de lugt en tyden van het jaar agt te geven; hippocrates zegt Aph. 19. Sect. 3. Morbi omnes quidem in omnibus temporibus punt: nonnulli vero in quibusdam ipförum magis & fiunt, & exacerbantur. — Zommige eigenfchappen geeft het in de lugt, welke menfchen van een ziekelyk geftel, niet zonder verflimmering, en gevaar verdraagen kunnen. — Een geweldige ftrenge en bytende koude, vergezeld van ftyve noorde winden, zal aan zwakke, tedere en ziekelyke menfchen dikwils fchadelyk zyn; en een voorBb 5 ziqh-



S86 C. T E R N E ,. GENEES-
zichtig Medicus Zal iti Leuco -phlegmatici, Hydropici, Phthifici en aan andere flepende ziektens laboreerenden , geen zeer gunftige prognofïs geven in fcherpe wintertyden , en niet zoo zeer zyn Cura palliativa in de Apotheek alleenlyk zoeken; te meer, dewyl door de bytende koude, de vis motrix, fentiens & vitalis zeer verminderd en verdoofd word, en dus weinig de natuur te hulpe komt, zonder welker hu!p de medicamenten niets heilzaams kunnen uitwerken: irrita art is molimina, zegt gauuius, waarom ook de voornaamfte indicatie is, om door een matige beweging, verwarmden leefregel, en vuur de bytende koude te temperen, op dat, als 'er nuttige geneesmiddelen geëischt worden, in het lichaam die benoodigde kragt aanweezig zy om te kunnen werken, ten minden de kragt der middelen te begunftigen.
Is itrenge koude aan ziekelyke, zwakke en tedere geitellen nadeelig, geen minder nadeel brengt hun ook zwaare hitte te weeg; hippocrates befchuldigde reeds de warme zuide winden als een baarmoeder van veele ziektens. — Warmte, vochtigheid, en een ftiiitaande.lugt. zyn de grootfte begunftigers van bederving, en zoo de warmte van de lugt niet minder is dan onze Calor innatus, kunnen wy niet lang gezond leeven, inzonderheid als men zoo een groote graad van hitte ongewoon is: wanneer nu de hitte ongewoon grooter is, zoo krygt het bloed door de ademhaaling, die aan-
ge.



m HEELM. uit KELDER en KEUKEN. §§£
genaame heilzaame en nuttige verkoeling en verfrisfinge niet, maar het word dunner * fcherper^ ja neemt een gefchiktheid tot bedervinge aan, zelfs in gezonde menfchen en dieren. — De proeven door boerhaave, door anderen, en door ons zelfs genomen, zyn daar genoegzaame waarborgen voor. —- Is nu zodanig een graad van hitte voor de gezondheid van gezonde menfchen nadeelig, hoe veel te meer is dezelve nadeelig aan zieke* lyke geitellen, alwaar reeds een ontaarding in de vloeiftofFe plaats heeft, gelyk in Phthifici, fcorbutici en andere valetudinarii aanweezig is. — De verhooien Cancer word daar door niet zelden verflimmert, en de verzworene barst in ysfelyke woede uit: Phthifici krygen door zodaanig een hitte niet zelden bloedfpuwingen, of de galftöffen en olieachtige deelen worden door een bytende fcherp» te aangedaan, waar uit die verzwakkende buikloopen voortkomen; of zy worden door nacht- eti dag- zweetingen verder uitgeteert.
Wyslyk rigt derhalven een Medicus zyne indicatie in, om niet alleen met de Apotheek te werken , maar inzonderheid door een voorzichtige eri matige verkoeling der vertrekken, als door fprenginge.n met koud water, azyn, en het plaatfen van allerlei bloemen, heesters en boompjes in water in de vertrekken te zetten, de lucht té verkoelen. — Amandeldranken , orzade , limonade, rype vruchten, als appelen, peeren, kersfèn,
aard-



S88 C, TERNE, GENEES-
aardbeziën, meloenen, citroenen, en inzonderheid geven de comcommers een zeer verkoelende gefteldheid aan het bloed, alles met verftand aangewend.
In morbis acutis Infiammatoriis , word door die groote hitte en neiginge tot bederving, welke in de lucht heerscht, inzonderheid post folflitium, derzelver aart fpoedig in rotziektens verandert, waarom ook by een verftandig Medicus zyne voornaamfte indicatie is, een heilzaame verkoeling te weeg te brengen, en de rotting aftewenden.
Wanneer Epidemifche pokken grasfeeren in heete jaargetyden , verflikken de lyders , indien men hen niet uit de bedden en broeijende ver* trekken neemt, en hun de aangenaame en verkoelende lucht niet verzorgt. Van welk een dienst een verkoelende leefregel en lucht is in de kinderpokken, heeft ons de ondervindinge geleert, en wanneer onze voornaamfle indicatie in de pokken zulks niet is, zoo kan de geheele Geneeskonst niets uitvoeren. -— Nimmer zouden wy ons over de fraaije Carmina van Profesfor van roven vermaakt hebben,waare het niet dat de groote bobrhaave, hem in de doodelyke benaauwdheid der pokken, uit de vermufte kamer genomen, en een ruimer en verkwikkelyker lucht bezorgt hadde; deeze Methode is niet nieuw, gelyk zommige vreesachtige en onkundige Medici opgeeven , welke meer werk van de CoPe-huizen, en Salet-dames



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN, tfy
ifies maken, dan van ftudeeren, maar reeds van rhases, sydenham, boerhaave, en andere voornaame Mannen met fucees uitgeoeffent, welker voetftappen wy trachten na te volgen.
Ten negenden, heeft een Medicus in zyne indicatie in agt te neemen, het land en plaats alwaar hy zyn practyk uitoefFent. — Niet zonder reden heeft hippocrates in zyn boek de Aëre, Aquis & Locis gezegt, quicumque ar tem medicam integre asfequi velit, primo temporum anni rationem haberc debet, deinde ventorum, qui cuivis regioni proprü, neque negligentiorem fe circa aquarum facultates cognoscendas exhibere convenit; quemadmodum enim gustu differunt & pondere ac ftatione, fic quoque virtute alice aliis longe prcestant: has, p quis ad urbem fibi incognitam perveniat, diligenter aportet perfcrutari.
Deeze woorden van hippocrates zyn waardig om naauwkeurig bewaard te worden: dog ik mag wel vraagen, wat kunnen wy van hippocrates misfen? ons vochtig Nederland brengt byna, mag ik my dus uitdrukken, zyn eigen nationale ziektens voort, en de winden houden dikwils zoo een ongeregelden loop, dat men niet zelden in een etmaal , dezelve tweeëndertigmaa! veranderen ziet, door deeze fpoedige veranderinge van wind en weeder worden niet zelden de ziektens verergerd of verbeeterd, en de menigvuldige oitwaasfemingen der gronden, gelyk in de droog-
ma-



29o C. TERNE, GENEES-
makeryen plaats heeft, verflimmeren niet zelden de eigenaartige ziektens; waarom het van de hoogfte noodzakelykheid is op diergelyke zaken naauwkeurig agt te geven. Een zuivere drooge, en heldere lucht, is als het beste voedzel zeer hoog te achten, dott nogthans aan longteeringagtige menfchen meer kwaad dan goed; en ons Amfterdam weetenr wy , dat met een dampige, vuile en vochtige luchc voorzien is, welke nogthans minder hinder doet aan die geitellen (misfchien om dat men 'er aan gewoon is, of om dat door de vochtigheid van de lucht de expectoratie van de longen begunftigd word) dan een Gelderfche lucht. Ook heb ik ondervonden dat de buitenplaatfen om Haarlem heilzaamer voor die teeringachtige geitellen zyn, dan te 's Graveland en in het Gooyland; daarentegen zyn de plaatfen om Haarlem, meer voor Najaars-ziekten blootgefteld, dan de andere, gelyk door de ondervinding bevestigt is. — In ons land geneezen aanmerkelyke hoofdwonden, en de Trepaan word alhier menigmaal met fucges in het werk gefteld; in Frankryk zyn zelfs zeer geringe hoofdwonden doodelyk, ten minften zeer gevaarlyk. ■— Paré houd zelfs de wonden van het hoofd gevaarlyker te Parys dan te Avignon , waar hy de wonden der beenen gevaarlyker houd: het is ten minften zeker, dat de trepaan zeldzaam met goed gevolg te Parys gefteld, word. In Amfterdam zyn de wonden aan den duim eq
muis



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 391
muis van de hand zeer dikwils gevaarlyk, en de klem in de mond is 'er fpoedig mede verzeld ; ja zoo niet fpoedig de hand weggenomen word, fterfc de lyder, alwaar my verfcheide voorbeelden van bekend zyn. — Ik weec niet dat op andere plaatfen de duimwonden zoo gevaarlyk erkend worden; ten minften my is het onbekend, en wie zal Apollo zyn , om daar van voldoende reden te geven?
De Diarrhcea is hier dikwils heilzaam, en wanneer zy niet lang aanhoud, en met geene pynen vergezeld gaat, verdragen de lyders dezelve gemakkelyk; dog op Batavia, Ceylon, Banda, als ook in de West • Indien, flaat de ligtfte buikloop aanftonds in een bloedloop over met yslyke tenesmi, en tormina ventris vergezeld: welk een onderfeheid geeft zulks niet in de indicatie. De heete, kortftondige en inSammatoire ziektens gaan in heete landen fpoedig tot rotziéktens over; de febres bi~ liofs zyn in koude landen, wel is waar, de zusters van de rotkoorts, maar in heete landen altoos als rotkoortfen aan te merken, en zoo men daar niet fpoedig de vis vitalis onderfteunt, zyn de lyders op den zevenden dag ad plures,— de febres putrida zyn hier veeltyds van een catharraale natuur, en komen onder dat bedriegelyk verfchynzel te voorfchyn, met weinig verandering in de pols, en groot verlies van kragten, en bevinge der leden.; in Oost-Indien nebbe ik honderden van dies
zoon



3yz C. T E R N E, GENEES-
zöorc van rotkoortfen gezien, welke aanftonds mee grooce hitte, volle pols, onophoudelyke dorst, geweldig delirium , en furieufe toevallen vergezeld: gingen tot op den derden dag , wanneer de kragten zonken, de pols verflaauwde, en alle tekenen van rotkoortfen zich vertoonden, en de zieken op den vyfden dag reeds ftierven, terwyl daarentegen hier veele op den zevenden dag , dog meest op den elfden dag my ontflipt zyn: en ik kan my niet herinneren, alhier voor den zevenden dag een verloorèn te hebben.
De zogenaamde koek is in Indien voor Europeefche Practici zeer moeilyk te geneezen, ja byna onrnogelyk ; op de retour, en op de Kaap, geneest dezelve zonder medicamenten, en my zyn 'er bekend geweest, welke daarom enkeld een reistogt naar de Kaap gedaan hebben, om van dk lastig gebrek zich te geneezen.
Zommige ulceratien worden aan boord zeer moeilyk geneezen, en op Batavia in het Buitenhospitaal geneezen zy zeer gemakkelyk, zelfs veel beter en fpoediger dan in het Stads-hospitaal, het welk my de ondervinding geleerd heeft. — Ridlinus verhaald ons van een jongeling, welke, van zyne kindfche jaaren af, aan een fpina ventofa aan de regterhand gelaboreerd hadt, waar alle Chirurgicale middelen te vergeefsch aan beproefd waren, tot dat hy eindelyk van plaats en lucht veranderde,en naauwelyks een halfjaar te Weenen was geweest, of de ulceratie
was



Mt HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 393
Was volkomen geneezen. — Borrichius fchryfc in de Acta Hafn., Vol. 3 , Obfi 43 , p.76, die volgende : Vir generofus ante hos viginti feptem annos infelici lap/u crus perfregit, Chirurgi Advo' cati licet diu tricantes , nequiere ita folidare vulnus, ut non perpetuo ftllllcidio ichor inde emanaret, definente in fistulam plaga — post annos aliquot Madritum legatur, neglecta propterea, propter longi fubfellü negotia * curd illa intenfioti corporls; advertit tarnen elap/is aliquot menfibus, jponte fiare ferum invifum , nee amplius profluere quicquam triennio integro & quod excurrit; ut rediit Ha/mam, paulatim aperitur fistula, & more vetert, fero quotidie madet ad annos aliquot. —Iterum in Hispaniam negotiorum cau/a mittitur, iterum coit vulnus, nee toto fexennio quamdiu Madrid fubjlüit, fcaturivit quicquam. Tandem redditus patrio; in paucis menfibus apertum rurfus foramen vidst, quod hodieque nondum coiit , aere avito humidiore referante , quod hispanus ficcior occluferat.
Uit deeze befchryving blykt, dat aan den Jydet de verandering van lucht meer dienst gedaan heeft, dan alle konstmiddelen. — Hippocrates merkt in zyn 45 Aph. van zyn 2de Boek aan, dat tot geneezing der Epilepfie de verandering van lucht ^veel toebrengt, en zegt, Epilepticis pueris, mutationes, maxime atatis & regionum & vitarum, liberationem facuent; en c e l s u s zegt, Lib. 3. e.
XIII. DEEL. Cc jg#



394 C. TERNE, GENEES-
18. In infania regiones mutare debere-agros , fi? fi mens redit annua perigrinatione esje jüctandos. De ondervinding heeft my geleerd dat zomtyds het enkeld verhuizen zommige rheumatitke ziektens geneest, als men uit een vochtige in een drooger wooning zich plaatst: op dit alles heeft een Geneesheer agt te geven in het formeeren van zyn indicatie, voor en aleer hy zyne lyders met medicamenten overlaad, of als hy niet veel baat 'er by vind.
Ten tienden, heeft een Medicus in het formeeren van zyne indicatie agt te geven op verfchillende •toevallige omftandigheden van de ziektens, en wel voornamentlyk of de ziekte is een morbus idiopathicus, en de oorzaak in het zieke deel aanweezig is, dan of het een morbus fympathicus is, daar de oorzaak ver van het aangedaane deel afweezig is, en door medelydendheid aileenig de ziekte veroorzaakt word. — Het is derhal ven van het uiterfte belang, de figna characterïstica morborum grondig te leeren kennen, en van andere tekenen wel te leeren onderfcheiden; een ftekende pyn in het borstvlies, kan zo wel uit pasfio hyfterica, Jaburra, en vermes in de eerfte wegen ontftaan, als uit een ware inflammatie in 't borst-vlies: een Medicus die de eigenaartige kentekens van een waare pleuris vast in zich geprent heeft, zal zoo ligt niet dwaalen, en een medelydende pyn voor een waare pleuris verkoopen; in het eene geval eischt de indicatie, nervina, hyflerica, antihelmintka, en ecco*
pro*



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 395
protica; en in hët andere geval zyn aderlaatingen , verkoelende en refolveerende borstmiddelen, de in. dicatie ter geneezing: en hier in de indicatie te dwaalen kan doodelyk zyn.
Epilep/ïa, catalepfia, convulfiones, enz. kunnen zoo wel haar bron in den onderbuik als in het hoofd hebben, en in de indicatie geeft zulks een groot onderfeheid; ja ik geloof, dat men dikwils met cephalica werkt in die ziektens, daar nien buikontlastende, en wormdoodende nodig had. — Morbi hareditarii zyn meestentyds ongeneeslyk, en een en dezelve ziekte uit toevallige oorzaaken ontftaan, geneest zomtyds gemakkelyk. — Een lyder welkers geheele familie aan de hydrops gelaboreerc heeft, gelyk van helmont gekend heeft, zal door middelen en konst niet ligt van de waterzucht genezen worden, en dus is het ook met Hamoptici en Phthifici gelegen. Daar in het eene geval een radicaale pooging en cuur gevorderd word, zal de indicatie in het tweede gev*al zyn, een curapallia, tiva in 't werk te ftellen.
Van geen minder belang is het agt te geven, of de ziekte is een morbus primarius oïfecunda* rins. Wanneer een lyder na het uitftaan, by voor-, beeld van een angina infammatoria, welke men door een, twee of meerder aderlaatingcn, en purgatien gerefolveerd heeft, of ten minften tot bedaaren gebragt, zoo zal 'er niet alleen een grooter gevaar ontftaan, wanneer die zelve inflammatoire ftoffe naar Cc a de



396 C. TERNE, GENEES-
de longen gevoerd word, en daar op nieuw een peripneumonia, en dus een morbus fecundarius, verwekt of doet gebooren worden. — Een lichaam door een voorgaande ziekte en cuur verzwakt zynde, zal men dus door aderlaatingen en verdere middelen niet zoo veilig kunnen aantasten, als dat hetzelve in een gezond en niet verzwakt voorwerp post gevat heeft; en de indicatie ter genezing eischt niet alleen de uiterfte omzichtigheid, maar de grootfte Practicus en uitmuntendfte oordeelkundigfte Arts, is na een, of als de krachten het toelaaten, na twee aderlaatingen, verpligt alle wegen open te zetten, door een openende indicatie, en het werk aan de natuur overtelaaten, of dezelve per lyfm of crifin de materia morbofa uit het lichaam kan brengen , wyl de toeftand van den lyder geen verdere cuur kan toelaaten. — Welke omzichtigheid moet een Practicus niet in het werk ftellen, wanneer eens twee of meer ziektens den lyder aantasten, als de morbilli met de variola, of febris fcarlatina, vergezeld gaan. — Wanneer de lues met fiorbutus in een en denzelven lyder aanweezig is, wie zal dan zoo onvoorzichtig zyn om door Mercurialia zyn cuur te beginnen? de indicatie eischt dan Aoox fcorbutica en verrotting wederftaande, en te gelyk verfterkende middelen, eerst den lyder in zodaanigen ftaat te brengen, dat hy een radicaale. cuur kan doorftaan; maar men moet niet beginnen met een nog grooter dtsfolutio humorum te weeg



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 397
te brengen. In myne adverfaria vind ik aangeteekend , een geval van een matroos Jan Darley op myn fcheeps - bodem aan de fcheurbnik laboreerende. — De fcheeps - Doctor kreeg in het hoofd, dat 'er tegelyk lues mede vergezeld ging, hoe zeer ik daar ook tegen protesteerde, en den Mercurius, al was het dat 'er lues mede vergezeld ging, als een gevaarlyk en doodend middel voorftelde. — Het vond b-y onzen fnedigen Practicus geen ingang, het middel van van s wie ten moest beproefd worden; van dag tot dag verflimmerde de lyder, en binnen veertien dagen ging hy zonder flatie over de fokke - fchoot, welke nochtans door een beter ingerigte cuur en indicatie de Kaap bereikt zoude hebben, gelyk alle de overige fcorbutici aldaar gelukkig aanlandden. — Wie ziet hier niet uit, dat de hoofdzaak van de practyk is, een wel ingerigte indicatie in het werk te ftellen ?
Ten elfden, tot het formeeren van een wel ingerigte indicatie, en daar door een gelukkige cuur te verkrygen, is het van het uiterfte belang, de tyd en duurzaamheid der ziekte zeer naauwkeurig gadeteflaan, en voor het aanvangen der cuur oplettend te onderzoeken of de ziekte in 't begin, aanwasch, itaat, of toppunt, dan of zy in vermindering is. — Elk van deeze tydllippen der ziekte eischt bynaa een byzondere indicatie , en die middelen, welke in het begin nuttig en voordeelig bevonden worden, kunnen op het einde der ziekte gevaarlyk, Cc 3 ja



S98 C. TERNE, GENEES-
'yn doodtlyk zyn. — Een inflammatie in de uiterlyke deelen kan men in 't begin door innerlyke en uiterlyke refolveerende , repelleerende, en verkoelende middelen tot refolutie brengen-, maar wanneer dezelve geweldig is, en langer dan agt oi tien dagen geduurt heeft, alle hoop tot refolutie vervlogen is , en reeds overhelt tot maturatie, dan is het veiliger van indicatie te veranderen, en door verzagtende gortpappen de verettering te bevorderen.
Wanneer de inflammatie in de inwendige deelen plaats heeft, als in het ribbenvlies, longen, lever of andere viseer a, dan heeft ook de ondervindinge van alle tyden geleerd, dat de aderlaatingen inprincipio morbi meer dienst doen dan wanneer eenige dagen'de inflammatie oud is, en de hoop van een heilzaame refolutie byna verüreeken .is. Van daar is de berugte questie der oude Geneeskundigen, of het na den vierden dag in morbis acutis wel geoörioft is aderlaatingen in het werk te itelien; veele der Ouden hebben hier wat te bepaald en vreesagtig in gehandeld, want de ondervinding heeft veele b.roemde Practici en ons geleerd, dat men zelfs tot den twaalfden dag, en laater, de aderlaatingen met vrucht in het werk kan ftellen, offchoon het ook waar is, dat men daar toe een practifchen geest van wlrlhof dient te bezitten, om met fucces dezelve te ordoniieeren; en niet zonder reden heeft hippocrates gezegt, Sect. 2, Jph. 29, Inci-
piert-



en HEELM, uit KELDER en KEUKEN. 399
ftentibus morbis fi quid movendum videatur, move, vigentibus vero, quiescere melius est.
Wanneer een Medicus, in de kinderpokken, de vier onderfcheidene tydperken niet naauwkeurig gaadeflaat, zal hy nimmer een goede en heilzaame indicatie formeeren kunnen, en de patiënten zyn gelukkiger geen Medicus te hebben, dan een die zulks uit het oog verliest. — In morbis acutis heeft men, voornaamentlyk in den beginne, als de kragten daar zyn, ontlastende middelen in het werk te nellen, wanneer de materia peccans beweegbaar is om ontlast te worden; en inzonderheid moet men zeer naauwkeurig agt geven op de crifis- dagen, op dat de poogingen der magtige natuur, door het ontydig gebruik van beweegingmaakende middelen, niet geturbeert en onderdrukt worde. — In {kepende ziektens is het ook van geen minder belang op de tyd en duurzaamheid der ziektens behoorlyk agt te geven; het is een algemeene waarheid, dat hoe korter de ziektens geduurd hebben, hoe gemakkelyker zy te geneezen zyn, en reeds heeft ovidius gezongen:
Principiis obfta,fero medicina paratur Cum mala per longas invaluere mor as.
De waterzucht, welke een korten tyd geduurd heeft, en de lyder nog by kragten zynde,zal gemaklyker geneezen dan wanneer dezelve jaar en da°geduurd heeft; een enkelde infarctio viseer urn zal Cc 4 Zoo



4co C. TERNE, GENEES*
zoo groot geen tegersltand bieden, als een verouder" de obftructie; verouderde derdendaagfche koorden, epilepfia, catalepfia, pasfio hyflerka, convulftones, zyn moeijelyker te geneezen , dan wanneer mers dezelve in den beginne onder de handen krygt: n»f Ter regter -en bekwaamer tyd een vrouw van haar kind te verlosfen is de hoofdzaak van de Vroedkonst, te vroeg of te laat zulks te doen is gevaarlyk voor moeder en kind, en zy zyn te befchuldigen van reukeloosheid, welke daar in mistasten; occafio praceps.
Ten twaalfden, de byzondere gefteidheid der lyders, of idiofyncrafia, ftelt zomtyds perk en paal aan onze noodige indicatie. Ik weet wel dat 'er zommige Geneeskundigen zyn, welke daar mede den (pot gedreven hebben, doch zy zyn wederlegt, en wy weeten dat de onfmaakelyke kreefts - oogen in zommige menfchen werken als een herokum. — Zommige aangenaame en onaangenaame riekende,)mid. delen kunnen zommige menfchen niet dulden, dc groote b. verülamius bevond zich door het eclipfeeren der maan altoos ongefteld. — De beroemde Hoogleeraar hahn, wiens vroege dood het Leidfche Atheen jaaren lang zal betreuren, en ik beklaagen, konde geen aardbeziën verdraagen zonder een geweldige cholera uit te moeten Haan ; een menigte van menfchen vind men, welke deeze of geene fpyzen niet zonder krenkinge van nunne gezondheid verdraagen kunneq.
Een



en HEELM. cit KELDER en KEUKEN. 43*
• 'Een geringe gifc van mercurialia 'doer c-cnigën aanlionds kwylen, en anderen verdraagen dezelve gemaklyk; —r de heilzaame koortsbast, verwekt in zommige voorwerpen een hardnekkige hardlyvig*heid, zoo dat men dezelve met laxantia dient te ordonnecren, en in anderen verwekt dezelve cortex peruv. zodaanig een geweldige afgang, zoo dat men door opiata en andere middelen dezelve be» teugelen moet, zal men.'er die heilzaame uitwerkinge van hebben: diei halven is het van het interne belang, op deeze zoo byzondere idiofyncrafia agt te geven, wil men .zyn indicatie wel inrigten.
Ten der tienden , moet een Medicus in het formee. ren van zyne indicatie naauwkeurig agt geven op het verband van ziel en lichaam, en in 't oog houden dat de zie! aangedaan zynde, het lichaam in beweeging gebragt word, en het lichaam ziek zynde, de ziel of onderdrukt, of lydende of onredelyk werkt, -rr Hippocrates zegt fraay , Magni refert, quali in corpore animi locati fint. Malta enim in ar por e exhtunt, qua acuunt mentem,multa qua obtundunt; en pl-ato in het begin van zyn Charmides, Tieri non potest ut animo male affecto mm corpus und laboret ,& rurfus, animus bene affectus vi Jüa , quoad fieri potest, optimum reddat corpus. Gaubius zegt met recht dus in zyn Pathologia , Mens quidem humana vi com> mercii, quod cum füo corpore fiabet, multa & voluntate confc\ay & caco infiinau operatur, qua Cc 5



402 C. TERNE, GENEES-
vitam ac fanitatem juvant, morbis aut mor te Ma* tis opprinuint; geen wonder derhal ven dat tertullianus zegt: Philo/ophia medicina foror. De geneeskunde werkt niet alleen in een corpus iners, maar in een mensch uit ziel en lichaam en vis actuofa te zamengefleld, en dus is de geneeskun. dige zieisbeftiering in alle gebreken der menfchen ten hooglien noodig; fchoon wy niet direkt op de ziel werken , nochtans zien wy dat de gebreken van het lichaam op de zielswerkingen een grooten invloed hebben, en dat de geneesmiddelen, welke de ziektens geneezen , die lichamelyk zyn, ook de verwarringen, welke in de ziel plaats hebben, doen bedaaren.
Een worm in de maag of darmen beroert zomtyds de ziel zoo geweldig, dat zy niets verltandigs of redclyks kan voor den dag brengen. — De oordeelkundige Arts, die door zyn grondige ziektekennis den vyand kent, en de oorzaak der verwarringe weet van het verftand, geeft een wormdoodend en uitdryvend middel, dat enkeld in het lichaam werkt,en den vyand verjaagt; aanfkmds keert de verflandige ziel terug, en men vind de redelyke mensch , doordien het lichaam inftaat gefield is, dat de ziel 'er weder bêhoorlyk op werken kan; ondertusfchen zit de Medicus als Philofophus in de lichaamelyke gebreken nimmer uil , maar wekt door verflandige redenkavelingen zyn ziel op, om daardoor, de- lichumelyke gebreken tot een heilc > zaa-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 403
zaïme geceezinge te brengen, want een kloeke en bedaarde ziel, en onfchuldig of bevredigd gemoed is een der heilzaamfte geneesmiddelen ; .bardüs zegt in zyn Medicus Politicus, pag. 310, Cor la; turn benefacit Medicina:, tune enim mèdicamentum pro feit & juvat, duin alacri animo est, 'qui illud excipit; men pryst niet zonder reden in «scul a p 1 u s, dat hy alle zieken, zwakken, gewonden, welke tot hem kwamen, verligting toebragt, zommigen door fraaije troostende gezegdens, of woorden of vaerfen, anderen door innerlyke en uiterlyke geneesmiddelen, en eenigen door lnydingen; hierom zingt flaccus:
Étni verba & voces, quibus hunc lenire dolorem Po?-fis, S3 magnum morbi deponere partem.
Moe menig podagricus heeft door een zoet gesprek, muziek, of andere zielentroost, niet zomtyds de verligting van zyn wreede pynen gefmaakt, en door traitery en zielsverdriet verzwaaring ondervonden ?
Wy befiuiten dus, dar, offehoon in alle ziektens geen medicamenten te pas komen, evenwel in die uiterlyke en innerlyke ziektens een veritandige geneeskundige zieisbeftiering noodig is, op dat door de aandoeningen van de ziel, het hartstochtelyke van den mensch niet tot nadeel der gezondheid (trekke, of de ziektens verflimmere; en geen indicatie ter geneezing of verzagting kan men behoor-



4o4 C TERNE, GENEES-
hoorlyk formeeren, of de geneeskundige zielsbe. ftiering komt te pas, zie gaubiüs de regimine mentis quod medlcorum est. • Ten veertienden, moet een Medicus in het formeeren van zyne indicatie op verfcheide uiterlyke omftandigheden van zyn lyder agt ge ven, en dikwils een verftandige Medicina politica in 't werk ftellen. —- De geneeskunde eischt altoos een bekwaam, maar ook een eerlyk man, offchoon het ook maar al te waar is, dat een eerlyk Medicus, die het waare welzyn van zyn lyders betragt, zeldzaam geliefd is, en een vleijer, leugenaar, en bedrieger veeltyds voor een eerlyk man gekoozen word van groot en klein. Salomon heeft niet onaardig gezegd, Sp. 26, De grooten doen een ieder verdriet aan, zy huur en de fotten en overtreeders. Wy mogen geen bedriegers zyn , offchoon de hedendaagfche waereld zuiks begeert; doch het is ons tevens geoorlooft onze Patiënten in zommige gevallen te misleiden op een eerlyke manier, — 'er zyn by voorbeeld een groot getal van menfchen, welke van de Cortex Perwianus, Opium, Rhabarber, Mercurius, en andere middelen een afkeer hebben, zoo dat zy zich zeiven door hun onverftand in onheil zouden brengen; een oordeelkundigen Arts, evenwel, eens volftrekt de kina noodig hebbenden, om zyne lyders te geneezen, is het geoorlooft zyne zit ken te misleiden » door hetzelve medicament ci.t alleen onder een anderen naam voor te fchry. ; ven;



en HEELM. uit KELDER e>J KEUKEN. 405
ven: dan beneemt hy door zyn byvoegfelen ook 'er de koleur en fmaak van , zoo dat zyn lyder het gebruikt zonder dat hy het weet. — In morbis hypochondriacis moet men dikwils door misleidinge zyne patiënten geneezen. En wy vinden by fabricius hildanus, tulp, en anderen daar gelukkige voorbeelden van aangereekend.
Zwangere vrouwen hebben dikwils lastige toevallen, waar voor men ons raadpleegt, en naauwelyks raad voor te vinden is; waarom een voorzichtig Arts iets voorfchryft dat niet fchaden kan, om genoegen te geven en tyd te winnen. — In baarende vrouwen is het dikwils noodig haar te misleiden, op dat zy en haar vrugt door ontydige middelen geen fchade Jyden ; een Vroedmeester is haar dikwils noodig , om haar en haar vrugt te behouden , en zommigs vrouwen zyn zoo afkeerig van zyn hulp , dat een oordeelkundig man alle zyne redeneeringen te baat neemt, om haar daar toe te beweegen; of hy neemt zyn toevlugt tot de Geestelyken, welke door haar te bedreigen met hel en verdoemenis, weeten zoo gedwee te maaken, dat zy handelbaar worden, en van de noodige hulp gebruik maaken : de Roomfche Geestelyken zyn hier toe zeer gefchikt. -— Den Ryken welke dag aan dag, hoe gezond zy ook zyn, gaarne medicineeren, en een Doctor voor ftaatfy houden, is een vroom bedrog noodig om zyn k.'anten te-behouden, en hen tevens



4o6 C. TERNE, GENEES-
vens niet met medicamenten te overlaaden, welke aan gezonden altoos fchadelyk zyn. — Inzonderheid moet men by ryke menfchen , en aan het Hof, niet dan uitheemfche ,kostbaare, welriekende, fmaakelyke Franfche-, Engelfche- of Duitfchemiddelen voorfcbryven; of de Doctor is onverdrap-elyk burgerlyk, en dus niet van fmaak, mundus vult decipi, decipiatur ergo.
Ken Medicus, welke by de Ryken hunne diëet naar de regelen der gezondheid en eenvoudigheid wilde voorfchryven, zoude fpoedig gedaan krygen, en het gezag van een eerlyk Medicus is inderdaad gering ; u n z e r zegt zeer fraay , dat de patienten van eerlyke Medici te vinden zyn in de laage hutten, kamers en kelders, en dat de honden tegen zyn kaale rok blaffen, zoo lang hy een eerlyk man blyfr.
Hebben de ryken van alles overvloed, de armoede is van geen minder gewigt , om 'er zyn indicatie naar te formeeren. In de armoedige flulp word meestal de bron van een aanfteekende ziekte begonnen , en de havenloosheid en gebrek zyn gewigtige hinderpaalen in de geneezing , gelyk
sydenham, die merb roek en de man
grondig beweezen hebben, — het zyn niet alleen medicamenten welke by de armen vereischt worden, maar ook tevens goede voedfelen, verfchooning, en oppasfing, en zonder deeze is de geneeskunde hen veeltyds onnut. Ja de yverigfte en
oor-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 40/
oordeelkundigfte Arts, zo wel als de handigfte Heelkundige, ziet dikwils zyn poogingen verydeld door dit nypende gebrek. — Eerlyke Medici , welke voor de waare belangens van het volk en den burgerftaat uitkoomen, moeten niet befchroomd zyn om de Overheden op den bodem van het hart te tikken om zulks te verkrygen; en de gegoede brengen daar voor geld op, op dat de wezenlyke armoede kragtdaadig onderfteund worde, die entfermung des elendes muste die Grundvesten eines jeden Regierung fystema ausmqchen, zegt brinkman, pag. 6. — Zoo lang in zommige Steden , de Overheden geen beter inrigtinge in het werk ftellen , om de armoedige zieken van het noodige voedfel , dekfel en verfchooning te voorzien, zoo lang verfpillen zy het burger-geld onnut, 't welk zy aan Stads-Doctoren en StadsApotheeken uitgeeven , en zuigen dus nutteloos de burgers hun zweet en bloed uit. — Geen Medicus kan een heilzaame indicatie by armoedige zieken ter uitvoer brengen, zoo dit nypend gebrek niet herfteld word, en doordien op zommige plaatfen hier in niet voorzien word, zoo worden de ziektens , welke by de armen hun eerfte begin genomen hebben, dikwils gedispergeert, de aanzienlyken deelen 'er ook in, en de Spreuk word bewaarheid, wat de Vorften of Oveiheden bedryven, word geftraft in de Onderdaanerj. Quidquid delirant Reges, plectuntur achivi,
i Dit



4ü8 C, TERNE, GENEES-
Bit is het noodlot van den droeven Onderdaan, Zij fydèn door het kwaad dat de Overfien begaan»
Wanneer een Medicus alles toe het formeeren van een wel ingerigte indicatie gade geflagen heeft, 700 eischi de voorzigtigheid nog deeze drie gewignge pumen te betrachten.
Ten eeriten, naauwkeurig te pondereeren , of niet de natuur door haare vermogende werking genoeg is om de oorzaak der ziekte ten onder te brengen, en de verloorene gezondheid te herftellen : dus handelt hy als een voorzigtig Speculator naturue , en ziet de Natuur af, hoe dezelve de ziektens geneest. Zomtyds zyn eenige ziektens heilzaamer dan derzelver herftelling , gelyk epileptici door de febris quartana van derzelver aanval bevryd blyven , 't geen hippocrates reeds jueld, — De ephemera , de Voorjaars koortfen, diarrhcea, zyn dikwils conamina natura, welke niet geturbeert moeten worden, en hippocrates zegt van de Cholera, Aph., n Sect. i, In perturbationibus alvi & vomitibus fponte evenientibus, fiquidem qualia oportet purgari , purgen,tur, confert & facile ferunt, fin minus contra. By de meeste barende vrouwen is het geheele verlosfings-werk alleenig veilig, zeker aan de natuur alleenig toe te vertrouwen, en uit de handen van de werkende natuur kind en nageboorte te ontvangen. Iu zeer twynelagtige gevallen en Epidemifcbe
ziek-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 400
ziektens, welker aart en natuur ons nog onbekend is, is het veiliger met sydenham naauwkeurig waarteneemen, dan empirisch en onzeker te werken. Van zeer groot gewigt zyn de woorden van hippocrates, in zyn Boek de Locis in Homine, Cap, 13, Chartr. Tom. VII, pag. 371. In morbis , quos quis minime cognoscit , medicamentum non vehemens potandum. — Nimmer zullen wy ook de aart en natuur van eene onbekende Epidemie leeren, zoo wy door medicamenten per ano & cato beweegen. De voorzichtige sydenham heeft daarom wyslyk gedaan, en gezegt: In hac tam [pisfa rerum Caïigine nihil mihi prius est quam , quando nova: febres grasfari incipiunty cunctari paulisper &admagna pr*/ertim remedia non nifi fuspenjo pede ac tardius procedere, diligenter interim illaram ingenium atque morem obfervare, quibus itidem prafidiormn generibus ccgri juventur, vel ladantur , ut quamprimum fhis repudiatis, illis utamur.
Ten tweeden , wanneer de natuur zich zeiven niet genoegzaam is, of ten nadeele van de zieken werkt , wat is dan ter uitvoer te brengen door een Medicus , het zy dat de natuur kragtdaadig onderlïeund moet worden, als zy te zwak is, of getoomd worden , wanneer zy door al te fterke werking de geheele mine van het mensch zta caufeeren ?
Ten derden, komt in aanmerking , hoe en op
XIII. deel. Dd wdk



4I0 C. TERN E, GENEES-
welk een wyze de natuur moet te hulp gekomen worden, of gebreideld; en door welke hulpmiddelen en in welke order dezelve zyn aantewenden; en eindelyk of die hulpmiddelen moeten genomen worden by den Chirurgyn, of by den Apotheker , of in een gefchikte leevens ■ ordening, en m kelder en keuken te vinden zyn. Wanneer een Medicus alles dat tot heden toe gefteld is m agt neemt, zal hy met weinig middelen veel kunnen doen en bevinden dat celsus gelyk heeft, als hv zegt dat het de grootfle Geneeskonst ts geen Medicamenten te gebruiken: en dus komen wy toe het beantwoorden van de Vraag, door het Ge«ootfehap Servandis Civibus opgegeeven.
r r n



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN.
EERSTE HOOFDSTUK.
In hoe verre zou men, by gebrek van de Apotheek, uit kelder en keuken, de vereischte Geneesmiddelen, ook tegen-de zwaar/Ie ziekten en kwaaien, zo uit- als imvendig , kunnen bekbmen , mits uitzonderende de volgende middelen , ■ Kina , Kwik, Opium , Staal, Delfzuuren, Rhabarber en Ipecacoanna?
Deeze voorgeftelde Vraag zal ik kortelyk beanc woorden ;dac wanneer men een Cafus dabilis ftelt. en gebrek heeft van de Apotheek, een goed Medicus in de meeste innerlyke en uiterlyke ziektens ia kelder en keuken alles ter geneezing en onderhouding kan vinden, tot zoo verre dat de kina, kwik , opium , naai, delfzuuren , rhabarber of ipecacoanna vereischt word , en noodig zy. Hiermede hebbe ik naar den lauwer gefchooten, en volleedig, myns bedunkens, de vraag van het loflyk Genootfchap beantwoord. Doch nu komt het op bewys aan, en zulks zal ik naar myn gering vermogen tragten te geeven. Ik heb gefteld dat een eerlyk Medicus, welke eene verltandige en heilzaame indicatie weet te formeeren, voor meest alie ziektens in. kelder en keuken vind de beste hulpmiddelen, om dezelve te geneezen of draagbaar te houden.
Dd 2 Wy
411



4i» C. T:E R N E, GENEES-
Wy zullen ordenshalven onze bewyzen beginnen mee de Koorcfen, en antwoorden in boe verre men tegen de koortien in kelder en keuken de vereischte middelen kan vinden en aantreffen.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Van de Koortfen.
De koorts, zegt b o e r h a a v e , is een zeer algemeene ziekte; en welke Medicus is 'er niet van overtuigt? Wat eigentlyk de koorts is, zal ik niet naauwkeurig bepaalen, en de verfchillende gevoelens niet overweegen; genoeg dat wy zien, dat dikwils dezelve is een pooging der natuur om een inwendigen vyand te verdryven,en ook dat dezelve uit hoofde van de geweldige oorzaaken , waar door zy veroorzaakt is, dikwils doodelyk is, en met regt te houden voor een ziekte, welke de geheele menfehelyke natuur aandoet, zo wel de vaste als vloeibaare deelen in beweging brengt, en een krampagtige zamentrekking der vaste deelen zoo geregeld te weegbrengt , dat de huivering, koude, ingetrokkene en harde polsen hitte, beurtwisfelings de mensch aandoet, en de natuurlyke levens en dierlyke werkingen beledigt, of ten minften eenige ongefteld maakt. Ailes wat het hart, de hersfenen, zenuwen, gevoelige deelen en vaten prikkelt, pyn aandoet, en tot irreguliere zamen-
trek-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 413
trekkinge prikkelt, kan men als een oorzaak der koorts aanmerken ; het is dierhalven hetzelfde of wy die fchadélyke prikkel van buiten krygen,' of inwendig medevoeren ; zy doet een vatbaar lichaam aan en brengt de koorts te weeg.
De oorzaaken, welke de koorts te weeg kunnen brengen, vinden wy met zeer veel naauwkeurigheid by onzen beroemden boerhaave,§. 586, in zyne onuitputlyke Aphorismi aangeteekend, wanneer 'er te gelyk 'een zekere pradispofith corporis plaats heeft.. — Naar maate de oorzaak het levendige lichaam aantast, naar maate zal en is ook de onderfcheide-ne geneezing noodig,en de koorts,door een ftekende prikkel en fplhner in de uiterlyke deelen veroorzaakt, vereisclit een andere behandeling, dan dat dezelve door faburra, bedorven galftoffe, of vomica interna veroorzaakt word.
De beste algemeene geneezing der koortfen, zegt boerhaave, §. 598, word verkreegen, i. indien gezorgt word voor het leven en deszelfs kragten; 2. dat de fcherpe prikkel verbeterd en uitgedreven word,§, 5?4 ; 3. het verdikte ontbonden en uitgedreven word, §.5?7 . en 4. de toevallen ffe. matigt worden. - Hoe verre, men nu deze vier regelen ter geneezing van de koortfen, met kelderen keukenmiddelen kan verrigten , zal nu beweezen worden; en ik zegge onbefchroomd, dat het een onbekwaam en onwaardig Medicus is, welke met cortex peruv., rhabarber, ipecacoanna en Dd 3 delf



4i4 C. TERNE, GENEES» 3H vn
delfzuuren voorzien is, en dan een goede kelder en keuken te baat heeft, als hy niet inüaat zou zyn, om deze vier voortreffelyke lJocrhaaviaanfche indimm» te verrigten , zonder meer noodig te hebben , uit de pompeufe kraam der grootshartige koks van de Doctors en Chirurgyns. De eerlle overheerlyke indicatie van cr.zcn giooten boerhaavb is,om te zorgen voor het leven en deszelfs kragten, om de koorts te geneezen. - Welke overheerlyke middelen, hebben wy daar toe niet in kelder en keuken ! — Hoe overtreffelyk temmen wy niet een furibundus Archxus met maaiigheid, vasten, verllappende en verdunnende dranken van karnemelk,huy,wey, water,gort-water, water-a?yn en honing,het facra anchora Hippocraiis. In .alle heete ziektens hebben wy daartoe cie gefchenken der natuur in de huishouding, van vrugten,kerken, aalbesfen, aardbeziën, perfiken, pruimen, morellen; ja bewaart de verftandige huismoeder niet in haar keuken conlerf van vlier, van aalbesfen, frambozen ? waar van twee of meerder oneen, met een of twee oneen azyn en twee pond gerfte-water, een overheerlyke drank opleveren, cm de geweldige drift van een te Iterk Wen te beteugelen, als te gelyk ten zuivere lugt, een ftilte van en lichaam , plaats vindt., en de zieken niet begraven werJen in warme bedden. En wanneer de ziekte of koorts niet te zeer geWfcMig en de vis vimlis niet al te kragtig werkt, om de vernieling van 't leven door haare al te fterke
wer-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 415
werking te weeg te brengen, — zyn deeze opgenoemde keukenmiddelen genoeg om een te geweldig leven te beteugelen; en daartoe te zwak zynde, dan neemt een oordeelkundig Arts zynen toevlugt tot de middelen, welke de Chirurgie aan de hand geeft, hy temt door ruime aderlaating de drift van het leven en van het bloed, en laat den Apotheker, by die opgenoemde dranken zyn delfzuuren mengen, een, twee, of drie dragmen fal prunel., en eenige weinige droppelen van de olie of fpirit, vitriol., fpir. fulph. per campan., fp. nitr. dulc., fp. fal. dujc., zullen 'er een aangenaam en bekwaam middel van maaken om de te fterke drift te beteugelen.
Ondertusfchen is karnemelk met zuuring gekookt, en zuiker,een overheerlyk temperans, als te gelyk verkwikkende vrugten de lyders toegediend worden. De boeren en gemeene lieden doen 'er wonderen mede, en zoo kunnen wy een te Iterk leven met kelder- en keukenmiddelen temmen. Om een kwynende vis vitalis op te beuren, ontbreekt het ook niet aan kelder- en keukenmiddelen , welke dienftig zyn om de koortfen te geneezen; en dewyl de vloeibaare voedzelen daartoe in koortstyden het dienftigfte zyn, zoo kan men karnemelk met geparelde gerst of heele grutten , door een doek geperst en met zuiker, voor een dienftige en voedende fpys opdisfchen. — Hiertoe zyn ook dieniiig dunne foepen met zuuring, fcorfonera, gekookt, Dd 4 en



A,6 C. T E R N E, GENEES-
cn rykelyk met room van wynfteen of citroenen verkwikkelyk en aangenaam gemaakt; het uitmuntend decoctum album Sydenhami, hetwelk uit brood en hanshoorn gekookt word,: en niet honing gezoet, heeft ook zyn goede uitwerking; fchraal gedoofde appelen en peeren verfcbaffen aan koortfige lyders, een ligt en voedend voedzel, met befchuit gebruikt zynde, (taan de bedervinge tegen, en beuren te gelyk de vis vitalis op : want als de lyders geen nieuwe voedfelen krygen , verteert het leven zich zeiven, en de verrotting neemt in de vochten de overhand. •— Niet te krachtige bierdranken voeden en beuren ook de kwynende vis vitalis op, goede Rhyn.wyn met water verlengt, verfchaft een kostelyke drank om een kwynend leven op te beuren, en is aan de koortilgen in die gevallen nuttig, want wy moeten niet als beul leven met onze lyders, als asclepiades gewoon was te doen, die hun zelfs weigerde den mond te laaten fpoelen in principio morbi.
Wanneer de krachten van de lyders tot de uiterfte zwakte gebragt zyn, moet men de vis vitalis minima aanftonds kragtdadig door de opgenoemde middelen onderfteunen : de wyn heeft daartoe een groot vermogen, als niet door te veelheid van bloed de zwakte veroorzaakt en het leven onderdrukt word, of door geen bedorvene galftoffb of ftoffen in de maag het leven verftikt word om te werken; cn dan is een ,twee ,of drie dofes van
de



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 417
de ipecacoanna het weezentlyke corroborans: van swieten getuigt menigmalen, na de ontlastinge van die ftoffe, de kragten verwonderlyk opgebeurt gezien te hebben , en wie van ons heeft zulks ook niet ondervonden. —
In die zogenaamde febris catarrhalis en putrida doet men, na de ontlastinge, met kelder- en keukenmiddelen , en met de verfterkende cortex peruvianus en delfzuuren alles af, en alle middelen buiten deze zyn voor een geoefFend en oordeelkundig Doctor van weinig en geringe waarde, dit alles komt overeen met de uitmuntende Spreuk, §• 599 > var» den grooten boerhaave , als hy zegt: voor het leven en kragten word gezorgt door fpyzen en dranken, die vloeibaar, gemakkelyk om te verteeren , verrotting- tegenftaande, ftrydig tegen de dorst, bekwaam om eetlust optewekken, en tegen de bekende oorzaak der ziekte overgepelt zyn. —
De tweede en derde indicatie van den grooten boerhaave, ter geneezing van de koortfen, beftaat daar in, dat de fcherpe prikkel verbeeterd, met het verdikte ontbonden, en uitgedreven word: hoe heerlyk en voortreflyk vinden wy daartoe niet bekwaam, de kelder- en keukenmiddelen ? Het is een door ondervinding bevestigde waarheid , dat veele onkundige Medici en Dorps-Chirurgyns te vroeg door purgatien en door andere ontlastrniddeien de ftoffe, welke in de ingewanden of huid Dd 5 zit-



4,8 C. TERNE, GENEES-
zitten, en dikwils oorzaak der koortfen zyn, zoeken te ontlasten, de uitmuntende waarfchouwin* gen van iiippocii ates , celsus, syden-
ham, kokrhaave, va.n swikten, a. db
haen, tissot, h u x h AAi en anderen uit het oog verlie/en , en dus te, vergeefsch ontlasten, zonder dat hun bekend is , werwaards de natuur genegen is om het fchadelyke uittedryven; en met regt zegt hippocrates : Concocta purgare & movere oportet , non cruda neque in principiis, nifi Mirg&ant, & qua ducere oportet, quo maxi' vie ver gapt, eo ducenda per loca convenientia. — Wanneer men te vroeg de ontlast-middelen, zonder dat de ftoffe beweegbaar, of reeds werkende is, wil aanwenden, zoo ontlasten wy niet alleen onnut, maar zyn zelfs fchadelyk; want het geen ontlast moet worden, is nog niet gekookt, ol los, en wy verlpillen kragten en tyd; want naar de veelheid der ontlasting heeft men niet te werken, maar dat die ftoffe ontlast word , weike behoort ontlast te worden , en de lyders ligtelyk verdragen kunnen. — In acutis ajfectionibus raro & in principiis purgante utendum, aique hoe diligenti prius adhibita cauüone faciendum, is het aipha en omega van hippocrates, — het is als of hippocrates ons met de hand. naar de kelder-, keuken- en huishouielyke middelen leid, en beveelt die zoo lang en zoo verre te gebruiken, dat de ftoffe of prikkel der koorts veilig en gelukkig
ont-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 419
ontlast kan worden door middelen uit de Apotheek. De kelder- en keukenmiddelen , welke de fcherpe koortsprikkel verbeteren, en het verdikte ontbinden, en uitdryven, zyn meenigvuldig, — veele van de middelen in de eerfte indicatie genoemd komen te pas; gort- of gerfte-water, met rozynen gekookt, en by een pond of twee, drie water, twee oneen honing en azyn, en een once conferf van vlier, is een overheerlyk oplosfend, weekmakend en bereid - middel tot ontlastinge: wanneer nu, na 'c gebruik van een pond of Vier van deze drank , de ziekeftof in den buik zit , dan ziet men werwaards de natuur heen wil; en zoo de ftoffe in de maag zit, komt 'er walging en braaking: juist is dit het tydftip, de pooging der natuur te onderfteunen, door vermeerdering van zoo een oplos lenden drank, om de flym-ftoffe nog meerder te bewegen door de oplosfende honing, en occafio praceps zynde , dan door een goed vomitief van de rad. ipecacoanna de materia peccans naar buiten te werpen; ja een vomitief doet dus meerder dienst dan zes andere ter onbekwaame tyd gegeven. Werkt daarentegen de ftoffe naar beneden, na het gebruik van deze middelen , 't geen men weet door de winden, opzetting van den buik, en een beginnende ontlasting , dan hebben wy onze rhabarber, die veilig, zeker en fpoedig de natuur te hulpc komt, en de ftoffe uit de darmen ontlast; en één drachma doet dan meerder dienst
dan



42o C. TERNE, GENEES-
dan zes onbedagce fterke purgatien van catholicum, cholagogum, of andere nuttelooze buikpynigers. Zyn 'er klaarblykelyke bewyzen, dat door belette uitwaasfeming de koorts veroorzaakt is, zoo kan men veilig, zeker, en met fucces dezelve middelen gebruiken ; of eenige handen vlier in water gekookt, en met dezelve conferf aangenaam gemaakt, begunltigen niet alleen de uitwaasfeming, maar zyn ook nuttig om de poogingen der natuur door de huid te begunltigen, en doen meerder nut dan alle bezoardica, theriaca, diascordia, of alle andere heete zweetdryvende middelen, welke altoos de prikkel der koortfen niet alleen vermeerderen , maar ook de ongefteldheid in de maag verzwaaren, welke veeltyds, fehoon in den beginne niet aanweezig, geboren word: nimmer kunnen wy gelukkiger flagen, dan met de natuur naauwkeurig natefpooren,énFERNELiuszegt daarom met veel regt, felix est medicatio , cui adjutrix natura juccurrit, irrita vero, qua citra opem tentatur. De vierde algemeene Boerhaaviaanlche indicatie, ter geneezing der koortfen, is om de toevallen te maatigen.
De toevallen, welke gemeenlyk de koortfen verzeilen, zyn, volgens §.617, van boerhaave, koude, beving, benaauwdheid, dorst , walging , oprisping, braaking, zwakheid , warmte, hitte , droogte, yling, ilaapzucht, flaaploosheid, ftuiptrekkitrg , meet, buikloop, brandige puisten. —
Wel-



en IIEELM. uit KELDER en KEUKEN. 4iï
Welke keurlyke kelder- en keukenmiddelen bezitten wy niet om alle deze toevallen te maatigen., en zoo wy de aderlaatingen en eenige weinige middelen uit de Apotheek uitzonderen, zyn het alle meest huishoudelyke middelen , welke daartoe kunnen dienftig zyn, en voor die gedugte toevallen opgewasfen zyn. De koude en beving, in 't begin der koortfen, tempert men door eene maatigekonstwarmte van dekens en warme kannen in 't bed te leggen, door het drinken van warme, wateragtige, falpeteragtige en verdunnende dranken met honing en azyn of wyn toebereid, veel dog weinig teffens gebruikt, warm vlierwater, warme flappe thee met melk, warme gerftedrank met citroen-fap en zuiker, een drank van fcorfonera met cremor lartari en zuiker bereid, of zoortgelyke warme vochten ; men laat tevens de lyders het bed houden, op dat door de fchuddinge of bcvinge geen onvoorziene toevallen of andere ongemakken van breuken, uitzakking,of diergelyke veroorzaakt worden ; en geen andere middelen heeft men noodig , om de koude en beving der koortfen te maatigen.
De benaauwdheid is een gewigtig en zeer gevaarlyk toeval der koortfen, en eischt dikwils een prompte en fpoedige hulp. — De zitplaats der benaauwdheid is of in den onderbuik, of in de ingewanden van-de borst, het hart, longen en vaten, aantetreffen. De oorzaak mag zyn waar zy
wil,



4*2 C. TERNE, GENEES-
wil, en de ftoffe, welke dezelve veroorzaakt, zy van onderfcheiden natuur, kelder en keuken leveren overvloedige middelen op om deezen te maatigen.
Menfchen welke nimmer koorts gehad hebben, van dezelve overvallen wordende, worden verlegen en maaken zich ongerust, en krygen dus benaauwdheid; een gerustftellende reden, en de verzekering van geen gevaar, doet hen zeer veel nut. — Uit de definitie, welke wy van de koorts gegeeven hebben, is gebleeken dat altoos fpaslica contracüoms met dezelve vergezeld gaan, zo wel van de uit- als inwendige deelen des lichaams, waardoor de winden in de maag en darmen befloten blyven, en ook de vrye circulatio janguinis door de vaten, hart en longen, belet word; hier by komt dat door de zamentrekking der buitenvaren, een meerdere toevloed naar de inwendige deelen gaat, en dus verfchrikkelyke benaauwdheid veroorzaakt. Daarenboven worden zomtyds door een enkelde koorts alle fecretiones en excretioncs in beweging gebragt, waardoor geweldige walging, braaking, en dus een onlydelyke benaauwdheid te voorfchyn komt. De benaauwdheid kan fomtyds zoo geweldig zyn dat de lyder 'er door flikken zoude, zoo niet door een fpoedige aderlaating het urg.erende toeval tot bedaaren gebragt, en door vermindering van bloed, de omloop gemakkelyker gemaakt wierd; en dat heeft plaats in die benaauwdheid, welke met ontfteekingen der inwen-
di-



en IIEELM. uit KELDER en KEUKEN. 423
dige deelen geconcatenecrt is: anders kan men door warme dranken, (tilte van ziel en lichaam e 1 een windbrekend middel, waar toe anyszaad, ftaranys,of carweyzaad in water gekookt, zeer dienftig is, de winden oplosfen; hippocrates heeft wel gezegt, dat in die koortfen met geduurige onrustigheid van het lichaam, welke hy m^nss deu&ag genoemd heeft , en waar in de bovenbuik gelpannen ftaat , de lyders niet in denzelven Hand kunnen blyven, en alle uiterlyke deelen koud worden , zeer groote omzichtigheid en zorgvuldigheid noodig is; maar tevens heeft hy eenvouwdig bevoolen, dat de lyders niet anders zouden gebruiken , dan warm water met honing en azyn, en ondertusfchen zouden leggen in een duistere plaats op een zeer zagt bed, en lang dezelve legging zouden houden , tevens willende, dat men lynzaad, in water en olie gekookt, warm op den buik zoude leggen. Zie de victu in morbis acutis, Chartr. IX. p. 145. Welk eene eenvoudigheid, doch tevens best en nuttig! tot dat zelfde einde kunnen wy alle verzagtende pappen van grutten en ftovingen van warm-water met azyn aanwenden: Geneeskundige Mannen ! laaten wy met geen ydele praat elkander ophullen , wie is 'er , die koome op, en betooge, dat hippocrates ons bedroogen heeft ? en- wie weet nog een beter raad aan een lyder te geeven ? doet 'er een drachma fal prunel by, men bezit alles om de ophooping
van



424 C. TERNE, GENEES-
van de bloed-colom te beletten, en te verminderen ; en is 'er wel een beter middel nog bekend, om de vergeeffche poogingen van walgingen eji braakingen te maatigen, of het braaken gemakkelyker te maaken, dan hippocratks middel? — By ryke lieden kan men by de wateren, de fyroopen van frambofen, vlier, aalbesfen of diergelyke kiezen, om kleur, reuk en fmaak te geven; maar niets overtreft de oplosfende, verdunnende, en verzagtende kragt van gemeene honing , en waarom dan de arme zielen hun zweet en bloed uitgefchud met duure dranken uit de Apotheek? is het niet genoeg, dat zy door de natuur gegeesfeld zyn, of moeten wy Geneeskundigen hen tot een tweeden beul verftrekken en het vel over de ooren ftroopen, en met middelen overkroppen , welken zy niet betaalen kunnen zonder hen te ruineeren ? heeft de barmhertigheid by de Geneeskundigen dan een einde genomen, en wil men dan bevestigen het fpreekwoord tres medici duo Athei, of, een eerlyk Medicus zal men nog als iets zeldzaam aan de waereld vertoonen?
Zoo de benaauwdheid door vergeeffche poogingen om te braak'en veroorzaakt word, en die middelen niet genoeg zyn om de braaking te faciliteeren, terwyl 'er duidelyke kenmerken zyn, zoo aan de tong, pols als ongedaanheid van den lyder, dat 'er inderdaad ftoffe in de maag zit, dan zal een goede dofis van ipecacoanna met honing alles afdoen
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 425
en gelukkig dezelve overwinnen; of hele de ftoffe naar beneden, een clysteer van warm water, melk, en keukenzout is bereid om alles afcedoen, en een einde der benaauwdheid te verfchafFen.
Dewyl ik hier van de clysteeren fpreek, komt my te binnen, dat dit kostelyk middel hier te lande honderdduizendmaalen verwaarloosd word in menigvuldige ziektens; zie bicker's aanteekening op tissot, pag. 36. De vooroordeelen de* menfchen, de onbarmhartigheid der Apothekers om 'er veel geld voor te neemen, en de lafheid van de Doctoren, houden dat kostelyk middel te veel buiten gebruik; dus is het enkeld maar voor burgers, die het betaalen kunnen, en de armen kunnen 'er geen gebruik van hebben. —- De Stads-Doctoren , waarvan zommigen gevloekte beulen zyn voorde armen, ordonneeren dezelve byna nooit, en Mynheer de Kruidmenger van Stads - wegen, zoude zich in zyn fatzoen beleedigd agten, als hy of zyn bedienden de arme zielen een clysteer zouden zetten.
Wat verfpillen zommige Regenten het Burgersgeld niet nutteloos, en offeren de zenuwen van den Staat aan onkundige vleijers, ja bedriegers, opj die minder werk maaken van de zieken dan de honden van Lazarus , ja zelfs voor hun bezoek by de armen geld neemen, en het middel dat zy voorfchryven op Stads-Apotheek zenden, offchoon zy van de Stad aangefteld zyn? — Die zich beleedigd acht, kome voor den draad,; wy zullen uwe XIII. deel. Ee die-



426 C. TERNE, GENEES-
dieveryen bewyzen, en met getuigen ftaaven. — Geen beter middel weet ik, om het zetten van een lavement in meerder gebruik te brengen, dan dat eenige eerlyke Doctoren zich by hunne Overheden vervoegden, en trachtten de Apothekers te doen verbieden het zetten van clysteeren, als een Operatie zynde hen niet voegende, en waar zy ook geen. verftand van hebben, als behoorende tot de Chirurgie, doch geenzints aan de Kruidmengerskonst : ik twyfiel geenzints of een Chirurgyn zoude een clysteer voor die zelve prys wel willen zetten, als zy een aderlaating doen , dewyl 'er minder hazard van te wagten is. En wy Geneeskundigen vinden in alle gevallen het vogt om te clysteeren, 't zy verzagtend, 't zy prikkelend, in kelder- en keuken, en dus onkostbaar en betaalbaar voor gemeene lieden; want van water, melk, bier, gortwater, (troop, olie, lyn-olie, zout, honing, zeep, vlier, chamilie-bloemen, tabak,kan men lavementen naar goedvinden maken, welke den lyder geen zesendertig üuivefs hebben .te kosten, zóo als de woeker- en fchraapzucht der Apothekers afpynigt. Sed hoe in tranfitu.
Zwakke en tedere geitellen , vrouwen en meisje», ■ welke aan de pasfio hyfierica onderworpen zyn,lyden door de koorts dikwils groote benaauwdheid, welke door een matige en gelyke fluüingvan deri onderbuik tot bedaaren te brengen i«, en. den mond met koud water fomtyds te fpoelen; dit heb ik
op



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 427
op raad van myn grooten Leermeester van doeveren, dikwijs met vrugt gebruikt, zoo in mannen als vrouwen, inzonderheid in phthifici: hy dit alles is nog tot bedaaring der benaauwdheid een zuivere , frisfche , en ruime lucht een allerverkwikkelykst middel; ook doende warme waa.sfems van water en azyn in benaauwde long-ontftekingen grooten dienst, en twintig droppelen liq, anod M. ffoffht. met water, doen de bleekzuchtige maagd haar benaauwdheid oprispen en matigen; hippocrates pryst daartoe wyn aan, Slph. $6,Sect. 7, zeggende, auxietatem, oscitationem, horrorem, vinum par pari aqud potum fohit morbum. Men behoeft niet bang te zyn voor den prikkel der wyn, als zy met veel water gemengt is; ik heb dezelve menigmalen voor de benaauwdheid der koortfen,inzonderheid in koude koortfen met goed gevolg, 'gebruikt, en de menging van water onder de wyn verfchilt naar de kragten en llerkte der wyn ; van de wyn met water gemengd zingt zeker Poëet:
In Cratere meo, Thetis est conjuncta Ly<eo, Est Dea juncta Beo, Jed Bea major eo.
De dorst, een zeer lastig toeval by de koortfen vergezeld gaande, word allerbest door kelder en keukenmiddelen gelescht ; en daartoe is het water een jummum fpecificum, niets is daar ■ toe bekwaamer, en van alle middelen, welke tot de dorst aangeprezen worden, maakt water de hoofdzaak uit.
Ee 2 Het



4,S C. TERNE, GENEES-
Het water is dienftig om te drinken, te fpoelen, en bekwaam om de dorst niet alleen te (lillen, maar ook om de koorts-ftoffe naar de huid, en naar de nieren te leiden. Doch dewyl enkel water zich zoo niet met de lymige deelen van het bloed mengt, gelyk in heete koortfen en ontftekingen plaats heeft, zoo is gerste-, grutte-, haver-water daartoe beter gefchikt; en ik vinde dikmaals hier in misdagen by de Heeren Apothekers, dat zy ons misleiden , en in plaats van gerstewater ons hetzelve uit de pomp verkoopen, dat evenwel een fchandelyke bedriegery is; want dewyl gerstewater beter gefchikt is om met de bloedcolom zich te mengen, dan enkel water, zoo bedriegen zy niet alleen ons, maar ook onze zieken, waar over ik menigmaal my fterk in het verfchil geftooken heb met de Kruidmengers. — Doctoren moesten by het viftteeren van de winkels over zulke zaaken meer zich bezig houden om te onderzoeken, dan naar de onnutte compoftta zoo ernftig te vraagen. — Gortwater met oxymel, conferf van vlier, van aalbesfen, citroenfap, cremor tartan, zyri overheerlyke middelen tegen de dorst, aalbesfen-geley, citroen in zuiker gelegt, en zomtyds een daaldertje op de tong genomen, is verkwikkelyk voor de dorst der koortfige lyders. — Huy, wey, en inzonderheid karnemelk is een overheerlyk julapium, 't welk op eene wonderlyke wyze de koorts geneest, tempert, en de dorst matigt;-
wil



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 429
wil men 'er een fummum remedium van maaken , dan kan men 'er wat zuiker en warm water by doen, en men heeft voor koortfige en dorflige lyders de verkwikkelykfte drank , welke immer de Apotheek opleveren kan. — Bier, mol, met warm water, is naar de keus der lyders ook te permitteeren; latuw-water, amandel - dranken, van de concommers-zaden en amandelen, geeven aangenaame dranken; zuure pruimen, rype kersfen, meloenen, perfiken, citroenen, granaatappelen, aardbeziën, lesfchen ook overheerlyk de dorst, en kunnen in gal- en rot-ziektens zeer veilig en met fucces gebruikt worden. By onlydelyke dorst in koortfige lyders heb ik meenigmaal door een voorzigtigen dronk van koud water zeer veel dienst gehad, en het mondfpoelen 'er mede is veilig te doen.
Broodwater, met een glas Rhynfche wyn en zuiker, is in intermitteerende koortfen altoos met fucces te gebruiken, het lescht overheerlyk den dorst en doet aan de prikkel der koorts geen nadeel; en in rheumatifcke, catarrhale, en in rottige koortfen is het de beste drank, zoo voor de dorst, al voor de verderving. — By alle deeze wateragtige dranken kan men nog falpeter mengen, en welke huismoeder heeft die niet by de hand, al was het maar om het vleesch een rood kleurtje te geven in de kuip? en ik verzeker dat men alles
en alles heeft Wy hebben de Apothekers om
by ryke menfchen alle die middelen klaar te maaE e 3 ken,



43o C. TERNE, GENEES-
ken, en by de armen pryzen wy het zelfs klaarmaaken aan: — ais men by die opgenoemde middelen nog mengt eenige druppelen Sp. nitr. dulc., of fp. of ol. vitr., of fp. fitlph. per camp., dan bezitten wy alles voor de dorst en voor de koortfen , txcepto de noodige ontlastmiddelen, en de cortex. In (kepende koortfen en leuco • phlegmatieke genellen , is dikwils de veelheid van drinken fchadelyk, waarom men door. iets in den mond te neemen , als een (luk zilver, een klontje, geley van aalbesfen, frambozen of citroenen, of met wyn, veiliger de .dorst tegengaat, want dorst is een onverdiaaglyke aandoening ; Koning lysimachus gaf,door dorst gekweld, zich en het geheele leger aan den vyand over, en beklaagde zyn gevangenis daarna jmet deeze droevige toon , o Goden , om hoe korte vreugde heb ik my van Koning tot flaaf gemaakt! gelyk plütarchüs ons verhaalt.
Het kaauwen van zoethout, chicorei, endivie, porcelein in azyn gelegd, en andere vogtige planten, heeft ook zyne nuttigheid; kar el de vyi*d e , als hy met zyn leger in Africa getrokken was, gebood dat de foldaaten om de droogte van de keei te helpen , zout zouden medeneemen, en eenige korrels op de tong zouden leggen, om de dorst te verdaan. — Ik heb in, heete landen, en onder de keer-kringen my wel bevonden by eenige druppelen ol. vitr. onder het water te mengen voor de matroozen en foldaaten, terwyl wy met wyn
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 431
en water onze lust en dorst leschten. Het infpuiten van wateragtige en dunne clysteeren is niet te verwerpen, en de middelen daartoe zyn reeds genoemd.
De walging,oprisping,en braaking, kunnen door de opgenoemde kelder- en keuken-middelen genoeg gematigd worden, zonder dat wy iets meerder noodig hebben, of het moet zyn dat 'er faburra in primis viis is, dan komt de ipecacoanna, en rhabarber te pas; vomitus vomitu curatur zegt hippocrates. —Indien men om gewigtige redenen verpligc is de braaking te fluiten, dan kan men met een lepel cremor tart. en een weinig potasch en water de braaking fluiten, of daartoe den haustus Riverii gebruiken. — Om de geduurige walging en braaking te gemoet te komen, en de ftoffe gemakkelyk te ontlasten, is niets beter dan twee dragmen ipecacoanna op water getrokken, en zomtyds een kopje 'er van te gebruiken met melk; dit middel doet wonderen in kinderen.
De zwakheid der koortfen zeer verfchillende oorzaaken hebbende, eischt ook onderfcheidene hulpmiddelen , doch kelder en keuken leveren keurlyke middelen op, ja, alles bezitten wy daarin behalven den cortex peruvianus; veel ja zeer veel differeert het of de zwakheid ex inanitione, dan of zy door ftoffen welke de vitalis onderdrukken, dan of zy uit een wezentlyk gebrek en ontkragting van de vis vitalis, gebooren word. — B o e r h a a v e , die verEe 4 he-



43s C. TERNE, GENEES-
heven geest, is het welke alles aan de hand geeft om de zwakte te herftellen in §. 667 , door fpyzen die vloeibaar zyn, gelyk aan het bloed, naar de kunst gekookt, lymig, zagt, ontleend uit dieren, gewasièn , wynagtige en fpeceryagtige dingen, naar de kunst gemengd, dikwils en in kleine gift gegeten, met zagte wryving der uiterfte deelen, vooral indien zy ontleend worden uit gepaste ftoffen, die tegen den aart der ziekten overftaan. Wat zoude men meerder begeeren kunnen uit de keuken en keider, en is alles daar niet in te zoeken en te vinden? onder voorwaarde nogthans dat de oordeelkundige Arts de kragten van de maag in 't oog houde , en dat de eenvoudigfte fpyzen de beste zyn, en door de kook-kunst niet bedorven worden, of de prikkel der fpeceryagtige middelen de koortfen niet vermeerdere.
Zoo een materia peccans de vis vitalis onderdrukt , is een vomitief het corroborans of de rhabarber , gelyk gezegt is; doch zoo de zwakte door «en wezentlyk gebrek en ontkragting van de vis vitalis is, dan is de goede wyn en de cort. peruv. het heilig plegtanker waar de braave Arts zich op verlaat, en de dood met kragt en magt afkeert.
De warmte, hitte en droogte der koortfen matigt men ook alleen door huishoudelyke middelen,, door een frisfche en verkoelende lucht, fprenging met koud water, bloemen en heesters, -en op de fchepen door een gefpannen lyzeil tusfchen-
deks



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 433
deks te hangen, of door konftige pompen. — Men onthoud ook de lyders van de broeijende bedden en dekens, en inzonderheid dient men dezelve dikmaals uit het bed te neemen, en op een rustbank te plaatièn ; want alle broeijing en naauwkeurige affluiting der lucht is kwaad in alle koortfen, en bluscht het leven uit. — Verder doen alle die vochtige middelen , uit de kelder en keuken aangeprezen, voor de dorst alles af wat een lyder noodig, en een oordeelkundig Arts van doen heefc om de warmte, hitte, en droogte te maatigen, zo geen aderlaatingen volftrekt noodzaakelyk zyn om de fchuuring, drifc, en wryving van het bloed te maatigen; zie boerhaave en van swieïen, over de warmte der koortfen.
De yling der koorts komt van zeer onderfcheidene oorzaaken, en wel voornaamentlyk door de verfnelde en ongeregelde bloedloop, door de koorts veroorzaakt, of door faburr a,vermes, enz. in primis viis; of door een aandoening van het zenuw- geitel, of door een wezendlyk gebrek in de hersfenen, vliezen of zenuwen; en deze laatfte oorzaak is wel het moeijelykfte, zo niet onmooglyk te geneezen. —■ Alle de reeds opgenoemde kelderen keukenmiddelen, tegen de drift van het bloed, of om de fchadelyke ftoffe te ontlasten , of de aandoenlykheid der zenuwen te verbeteren, komen hier te pas; celsus fchryft een leefregel voor, welke wy amplecteeren, in zyn derde boek, alwaar die Ee 5 be-



434 C, TERNE, GENEES- I
beroemde Man zegt, men moet matigheid in fpyzen gebruiken, want een lyder moet nog opgevuld worden, op dat hy niet aan het raazen raake, nog " door vasten geplaagt worden, op dat hy door zwakheid niet in flaauwte valle; maar hy moet flappe fpyzen gebruiken en vooral vloeibaare, en water (quod probe notandum) met honing drinken. Afkookzel van gerst, haver, ryst, amandel-dranken, zuuragtige zeepmiddelen, honing, azyn, en fappen van ooft-vrugten,pryst van swieten. —Boerhaave pryst voetbaden en trekmiddelen aan de voeten en knien, en wryvingen, in de yling aan.
Als men vrugt van alle middelen tegen de yling begeert, moet men de lyders zomtyds uit het bed neemen, en in een zittende gedaante zetten; de warme voetbaden hebben treffelyke uitwerkingen, doch het water moet niet te heet, en de baading niet te lang duuren, anders verwarmt het bloed te veel; zuurdeeg met mostaard aan de beenen doet 'zeer veel dienst, en kan altoos in de yling veilig gebruikt worden, zuurdeeg, of een gefchraapte vrette, of mieriks - wortel, met azyn in de nek gelegd, doet altoos dienst, en die afleidende middelen zyn veiliger dan veficatoria, welke niet eerder in de yling te pas komen, of de vis vitalis moet aan het kwynen zyn en prikkeling noodig hebben; af. kookzels van fcorfonera, gras-wortel, en zuikerwortel zyn ook zeer dienftig.
Met de wryvinge aan de beenen kan men ook
nut



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 435
nut doen, mits niet te lang, — ftovingen van warme melk en water met zeep, en diergelyke vogtige pappen, kunnen op een gefchooren kruin dienst doen, immers zo veel als der Apothekers roozen - koek.
Herhaalde clysteeren, uit de opgenoemde kelderen keukenmiddelen bereid, doen alles af wat een Arts kan wenfchen om de yling te maatigen; zo alle deeze middelen te zwak zyn, kan, pro re nata, of de aderlaating, of de ipecacoanna, of de rhabarber, of het voorzigtig gebruik van het opium, of het fufflamineeren der koorts door den cortex peruvianus, de yling geneezen; en die verwarring, welke zomtyds lang na de koortfen overblyft , heb ik altoos met de kina, en de fp. minclereri, overwonnen. De practike geest van een Arts moet weeten , welke van deeze middelen vereischt worden in zyn ylenden lyder.
De flaapzucht der koorts, welke van zeer verfchillende oorzaaken gebooren word, houden wy veeltyds voor een liegt teken: de ondervinding heeft ons geleerd, dat zy dikwils met rotkoortfen vergezeld gaat, en word op dezelve wyze behandeld als de yling; de ruiking van azyn en foortgelyke ftoovingen, doen uitmuntenden dienst.
De flaaploosheid, door pynen des lichaams, of rek king der tederfte vezelen, der zenuwen en hersfeimerg, veeltyds gecaufcerd, en in 't algemeen door alles wat het lichaam in ongefteldheid brengt, en
de



436 C. TERNE, GENEES-
de denking der ziel onophoudelyke vermoeijing te weeg brengt, word allerbest geneezen door rust des lichaams en der ziel, koude en vogtige lucht, en alle te vooren opgenoemde kelder- en keuken* middelen, zoo niet volftrekt aderlaatingen, opiata, of ontlastmiddelen, of cortex, noodzaakelyk zyn.
De ftuiptrekking der koorts, enkel door al te veel gezond bloed, gelyk in plethorici, in 't begin der zwangerheid, veeltyds door de fnelle drift van het bloed, doch meestentyd, door een fcherpe ftoffe, welke de zeer gevoelige vliezen en zenuwen prikkelt, veroorzaakt, word door matigheid , verdunnende, verflappende , afleidende de fcherpheid inwindende middelen en voedzelen geneezen , welke uit kelder en keuken genomen, en reeds genoemd zyn. De verhevene boerhaave heeft fraay gezegt, §. 713 , men moet nooit geloof gsven aan de fraaije naam van fïuiptrekkingweerende middelen ,• en van swieten merkt 'er op aan, dat duizenden kinderen aan de pokjes verlooren gaan, wanneer de Geneesheeren te zorgvuldig zyn, om door ontlastmiddelen die conamina naturce te beteugelen, en de koortfen te onderdrukken; en de poeders van Gravin Kent, van Marquis, paerlemoer, paerelen, fchynen zommigen ten eenemaal vrugteloos, gelyk fchraapfel van paerlemoer, yvoir, elands-klaauw, hartshoorn. Wanneer kelder- en keukenmiddelen niet voldoende zyn , zullen de ipecacoanna, rheum, en opium te pas koomen.
Het



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 437.
Het zweet, meestendeels door fchuuring, wryving, en fterke omloop van het bloed der koortfige lyders veroorzaakt, kan dikmaals heilzaame uitwerkingen hebben; en wy hebben duizenden voorbeelden , dat door het zweet en de pis de koortslioffe ontlast wordt, waarom het niet altoos heilzaam is dezelve te beteugelen; doch zoo zy te onmatig is en beteugeld moet worden, zo is 'er naauwelyks,buiten de verfterkende middelen,in de Apotheek iets nuttigs aantetreffen , maar kelder en keuken leveren overheerlyke middelen op. — Boerhaave zegt §, 718, het zweet word niet door Apothekers - middelen, maar door het opftaan uit het bed, te zitten, het lichaam van overtollige dekking te ontlasten, koele lucht in te laaten, enz. geneezen;en pauhis -egineta pryst, wanneer het zweet te overvloedig voor den dag komt, den lyder te verkwikken , door hem afteveegen, en van dekens te verligten ; en voegt 'er de koele lucht en flaap by. — De matrasfen en harde bedden , het uit bed neemen, verfchoonen met een warm hembd, doet in de zweeting der koortfen meer dienst, dan alle middelen uit de Apotheek. De voorzichtige beftiering vaneen koele, ruime, en niet vochtige lucht is, voor de zweeting te maatigen, van meerder dienst dan de geheele prullekraam der Apothekers.
Die fudores colliquativi , welke veeltyds ex proftratione virium in febribus hecticis voorvallen,
kun-



433 C. TERNE, GENEES-
kanncn weinig gematigd .worden , dan door diergelyke handelwys. Het gebeurt, dat na langduu» rige koortfen door zwakheid veel zweet dagelyks ontlast word, en in die gevallen is een goed glas Bourdeauxfche wyn, van vyfentwintig guldens het anker, met een drooge befchuit, een kostelyk middel; sydenham pryst Mallaga wyn daartoe aan, 's morgens en 's avonds vyf of zes lepels, waar door de kragten toenamen ,en het zweet verdween; vam swietën zegt, „ik heb dikwyls veel ,v vrugt gezien, indien zy het aftrekfel van falie ,-, met wyn gemaakt in gelyke hoeveelheid 's mor„ gens en 's avonds innamen; en indien dit lastig „ zweet dus nog niet overwonnen werd, heeft dat „ aftrekfel met brandewyn gemaakt,tweemaal daags „ tot twee lepels toe ingenomen, nooit bedrogen, „ wanneer dat nachtzweeten van die oorzaak voort„ kwam". Het zelve middel gebruik ik met fucces eens daags in kinderen, weike aan 't zuur , Engel fche-ziekte, en nacht - zweeting laboreeren.
Wanneer die kelder- en keukenmiddelen in die verzwakkende zweeting niet- genoegzaam zyn, gebruik ik by de behoorlyke verfchooning en leefregel, dit volgende: twee flesfen Hoogheimer-wyn, een ons kina, een ons vylfel van ftaal, een drachma kaneel en een handvol falie , en laat daar tweemaal daags met een befchuit -een kelkje van drinken. . .. 3iG De zweeting onder de armen, aan de beenen,
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 439
en vrouwelykheid, temme ik door badingen van zuiver koud water , en door verfchooningen; geen middelen zyn anders daartoe veilig, en omdat het zweeten onder.de armen voor de faletdames wat te burgerlyk is, raad ik, in haar onderhembd onder de oxelen eenflanelle lap te naaijen, opdat haar kleeding niet en fmette.
De buikloop der. koortfen is dikwils een heilzaam, veeltyds een verzwakkend, en menigmaal een zeer gevaarlyk toeval. — Wanneer een fcherpe en fchadelyke bron in de eerfle wegen is, waar door dezelve veroorzaakt word, zyn alle doppende middelen gevaarlyk, en kunnen zeer veel elenden te weegbrengen; veel heilzaamer zyn de verzagtende, involveerende, en fcherpheid opllorpende voedzelen en middelen uit kelder en keuken genoomen, als ryst, grutten, fago; het verzagtende gortwater met honing is afvaagende, en" involveerende, en wanneer buikpynen 'er mede vergezeld gaan, kan men een kruider-thee van Althaea- wortel, klaproozen, met de gemeene of Arabifche gom gebruiken; en welke huismoeder heeft geen gom by-de hand ? — Wanneer een zuure fcherpie in de ingewanden plaats heefc, kan men driemaal daags een eijerlepel met fyne kryt met goed gevolg ingeeven : het is bekend , dat de boeren, voornaamentlyk in Engeland, een ftuk kryc in de ftalien leggen voor het jonge vee, om aan te lekken. —- Volgens het getuigenis van peg-
ner,



44o C. TERNE, GENEES-
ner genazen de boeren met menigvuldig drinken van karnemelk, die rottige buikloop, welke ia ■zyn tyd grasfeerde.
Dikwils koomen ontlastmiddelen te pas , en inzonderheid de radix ipecacoanna en rhabarber; A diuturno alvi profluvio detento, fponte fuperveniens vomitus alvi profuvium folvit, zegt hippocrates. Geen wonder derhal yen dat Medici door vomeeren vroegtydig zoeken de fchèrpe ftoffen naar buiten-te brengen; en de radix ipecacoanna is het eenigfte veilige vomitief dat my bekend is. — Want de tart. emeticus en andere , werken , althans in die gevallen, te onzeker; de rhabarber doet mede wonderen in de loop, wanneer de ftoffe lager dan de maag zit; en infpuitingen van lyn-olie zyn voortreflyk.
Rhabarber met kreefts-oogen is een overtreflyk huismiddel, 'twelk verftandige moeders met.fucces gebruiken by haare kinderen , welke fterke zuure ontlastingen hebben.
De rottige buikloopen , welke al dikwils befmettende zyn , en met rottige koortfen gepaard gaan, ontkragten de lyders geweldig, en wie weet beter middelen te bedenken, dan de cortex peruv., de radix ipecacoanna en de rhabarber ? Een decoct. van cortex peruv. met de rhabarber heeft daartoe een uitmuntend vermogen; de eerfte werkt door de rotting en de koorts te wederftaan, en de rhabarber door zyne byzondere afveegende en zalmen»



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 441
mentrekkende kragt , en deze decoctüm wel en behoorlyk gebruikt zynde overtreft alles, ja de beroemde fimaruba zwigt voor dezelve; in fleepende en uitteerende ziektens komt op het einde der ziekte menigmalen een zeer verzwakkende buikloop, waar in vloeipapier in melk gekookt met fucces gebruikt word; koud putwater zomtyds gedronken , heb ik heerlyk effect van gezien , en een Dame, onlangs aan de teering geflorven, heeft geen beter middel voor haar lastige dorst en verzwakkende buikloop kunnen aantreffen, dan koud water. — Geroost brood, zoo de kragten der maag nog goed zyn,is algemeen in gebruik. — Kaneel in water getrokken gebruiken wy met fucces: wanneer deeze middelen vrugteloos zyn, gebruiken wy opium in- en uitwendig, —1 één of twee greinen zyn het, welke voor een tyd de loop maatigen, *«•» vier grein opium met gortwater ingelpooten doet in die gevallen meer dan alle zamengertelde middelen uit de Apotheek, — de geestryke vogten, als Pontak- wyn en wyn- tint, doen zeldzaam goed.
Forestus raadde aan een man, die aan een langduurige buikloop zukkelde, en byna al zyn geld verfpild had , dat hy onrype mispelen in zeer groote hoeveelheid zoude eeten, en in weinig dagen hield de buikloop op; en in een Koopman, welke aan Doctor spiering te Leuven driehonderd guldens te vergeefsch verfpild had, hadden de mispelen een gelyke uitwerking.
XIII. deel. Ff De



442 C. T E R N E, GENEES-
De uitflag der koortfen is van onderfcheiden natuur, en dikwils met kwaadaardige koortfen vergezeld; de belette uitwaasfeming, de kwaadaartigheid der ziekte, en de pogingen der natuur om de ftoffe naar de huid te brengen, zyn dikwils oorzaaken van deezen uitflag. Het is algemeen aangenoomen, dat de groote warmte en broeijing der lyders veel den uitflag vergroot, zie a. de haen; waarom wy zuiks in onze koortfige lyders nimmer toelaaten. In kwaadaartige rotziektens bevorder ik de uitwaasfeming met wasfching van fchoon water, of wry ving met azyn en water, en daar by bevind ik my zeer wel, ja laat in die gevallen meenigmaal met een doek met azyn het aangezigt en handen wasfchen; alle de overige middelen ter geneezing der koortfen koomen te pas, en inzonderheid moet alle broeijing en togt gemyd worden.
DERDE HOOFDSTUK.
Hoe verre de kelder- en keukenmiddelen gebruikt kunnen worden in de Tusjchenpoozende koortfen.
De Tusfchenpoozende koortfen zyn zeer onderfcheiden; doch gemeenlyk brengt men dezelve tot daaglykfche , anderdaagfche, en derdendaagfche koortfen.
Heeft ooit een ziekte met het verftand der Genees-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 443
neeskundigen den draak gefiooken, het zyn de rus» fchenpoozende koortfen, en hebben immer kelderen keukenmiddelen aan zieken dienst gedaan, het is in tusfchenpoozende koortfen. De maatigheid, en onthouding van vaste, fcherpe, en moeije.lyk verteerbaare fpyzen, is het beste hulpmiddel om de koortfen grondig te geneezen; indien tevens rust van ziel en lichaam gegeeven word, en door voedzelen uit het ryk der gewasfen de natuur verkwikt word, falade, porcelein, latuw, paardebloemen, melde, fcorlbnera , zuuring, kervel, asperfie, appelen, peeren, alle ooftvrugten, kersfen, aardbeziën, besfen, pruimen, framboozen , comcommers,zyn altemaalmiddelen, welke,maatig gebruikt, de afgaande koortfen geneezen, het zy dat men dezelve in fchraale foupe kookt, of zeer mager Hooft, of uit de hand gebruikt. Nihil aliud fieri potest, zegt celsus, in fehribus intermittentihus, quam utprimis diebus bene abfiineat ager, dein fub decesfum febris ejus, quce gravisfima est, cibos fumat; fi quotidiana est, triduo primo magnopere abfiinere oportet, turn cibis alter0 quoque die mi. — De hardnekkige febris quartana word best getemd door onthouding, of wel door zodaanige voedzelen, als wy zoo genoemd hebben; en alle Practici pryzen zoodanig een leefregel aan.
Willis beroemt zich*, enkeld door zagte voedzelen en ontlastmiddelen uit zenebladen en rhabarber, de anderdaagfche koortfen geneezen te Ff a heb-



444 G. TERNE, GENEES-
hebben zonder andere middelen, en hy zegt, 't welk oplettendheid verdient, quin imo gramdas, fenes item volde imbecilles, quorum vires purgationi non fufficerent, folum tenui diata — tempestive adhibita per quam feliciter fanari. Het is een zekere waarheid, als in veele tusfcbenpoozende-, en inzonderheid in de Voorjaars-koortfen geen nadeelige voedzelen, en fchadelyke Apotheek-middelen gebruikt wierden, dat de koortfen zoo lang niet zouden aanhouden, — het gemeene volk en de boeren gebruiken karnemelk met gort voor voedzel, en karnemelk met ftroop voor de dorst, en geneezen veel beter dan onze ftedelingen, welle aanftonds van Doctor en Apotheker gegeesfelt worden.
Seneca genas zich zeiven van de koorts en een lastige hoest door reizen. Ego febricula , fchryft hy, tentatus &f vexatus tusfi gravisjima, liberavi me provectione Marchica. Pm lip. melanchton zegt, in zyn vyfde Boek, ptfgv 668 , comperi in febribus initio mutationem aeris utilisfimam esfe, vidique muitos hoe confilio curar'u Voor eenige jaaren laboreerde ik aan een febris quartana, op Batavia, negen maanden lang, en geen lust hebbende om 'er my veel tegen te verzetten, hield ik een goed diëet, en na eenige tyd my in het Hospitaal opgehouden te hebben,op het Eiland Onrust, verliet my de koorts en heb ze nimmer meer vernomen. Ad bonam valetudinem confe.-
quen»



sn HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 445
quendam, omnia prius tentanda esfe, quam corpus pharmacis operofe commovendum; en celsus zegt, fumma medicina est non uti medicamentis.
Deeze woorden van celsus (de beste geneeskonst is, geen medicamenten uk de Apotheek te gebruiken,) mogten wy,als de Jooden de xo Geboden, voor ons hoofd binden, of op onze koetfen laten fchilderen, op dat het publiek verligt wierd: dit zou ten minften zoo verwaand niet zyn, als nunquam otio/üs , waarmede een verwaand Doctor op zyn koets pronkt. — Solo debito fex rerum non naturalium regimini febres intermittentes ver* na facile ceder e folent, zegt v a n s w 1 e t e n , ücet nulla alia adhibeantur remedia, unde etiam Sydenhamusfuo arbitrio kas febres committendas voluit, nifi importuna agri impatiemia Medici opem efflagitet; nullum enim unquam ver na febre intermittente periisfe vidit, adeoque maluit nihil pror* fus mlvere, & imprimis evacuantium remediorum ufum damnat, cum per hac pertinaciores longe redditas has febres obfervaverat; zie van s wieten, Tom. 2, p. 54i. Wy houden het voor een groote onvoorzigtigheid, geneesmiddelen te gebruiken, als kelder en keukenmiddelen genoegzaam zyn, te meer dewyl door de koortfige beweging dikwils fchadelyke materie verbeterd word.
De Najaars-intermitteerende koortfen worden, wel is waar, moeijelyk overwonnen; doch een gemaatigde diëet,en een glas goede Rhyn-wyn heeft Ff 3 VAN



446 C. TERNE, GENEES-
van helmont reeds met fucces gebruikt, egt vero, zegt f. hoffman, postquam in ima medicina penetralia admisfttt Jum, constanter hdc fui in fententid, ad fanitatem custodiendam & morbos 'avertendos, non opus esfe pratiofis & magno labore & jubtili ratione excogitatis remediis, multo minus eorumcapia, fed fufficere huk fcopo ea, qua omnibus nota, vulgaria & ad cujusvis manus & potestatem funt, per qua ego fpeciatim intelligo, v. g. aerem, aquam, motum fomnum^ cibum, animique regimen; horum tanta vis & potentia est, ut fervare corpus, atque deftruere, & graves quoque morbos tollere recto ac debito ufu pos fint', optandum igitur vehementer esfet, ut quisque medentium ad res fic appellatas a medkis non naturales, majori ftüdio ac industria animum ac cogï tationes componeret , earumque vires in fanandi ■negotio penetrando, ostenderet plus hisce ipfis fape profici, quam fi ex remotisfimis locis, & materia humana natura plus inimica quam amica, petantur ac defumantur tot remediorum clasfes. Schoon wy erkennen dat door een goed bellier en buishoudelyke middelen , de afgaande koortfen door de natuur zelve ten ondergebragt worden, of dat zulke middelen zoo verre kunnen gebruikt worden tot dat een andere indicatie vereischt word, wy weeten dat zomtyds eene onderlieuninge noodig is, van de ipecacoanna of rhabarber, wanneer fordes in de eerfle v/egen zyn; of dat deeze koortfen door
delf-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 447
delfzuuren gemaatigd moeten worden, of door den heilzaamen cortex peruvianus geneezen kunnen en moeten worden; en hierom is een Doctor noodig, welke zoo wel de dieet als de middelen moet bepaalen.
Wy laaten aan den verftandigen Arts over, om eerst de huishoudelyke middelen te beproeven, en wanneer die niet toereikende zyn, ter regter tyd door zagte ontlastmiddelen te werken, en ter bekwaamer tyd door den kostbaaren cort. peruv. de koortfen te geneezen, en 'er zodanig een nuttig gebruik van te maaken, als wy weeten dat die best doen kan, wanneer hy met een goede leefregel verllandig voorgefchreven word , om de tusfchenpoozende koortfen veilig en zeker te geneezen.
VIERDE HOOFDSTUK.
"Hoe verre kelder- en keukenmiddelen hunnen gebruikt worden in de febris Continua.
M en noemt het een geduurige koorts, welke van het begin des aanval tot deszelfs einde toe, zonder eenige intermisjio of remis/io, in gezondheid of in een andere ziekte, of in de dood eindigt.
Dezelve zyn goedaartig, gelyk de ephemera, of kwaadaartig, gelyk in het Engelsch zweet, en eindigen binnen weinige uuren in gezondheid of dood , of duuren eenige dagen, gelyk de zogenaamde febris ardens. De ephemera, welke aan Ff 4 een



448 C. TERNE, GENEES-
een ligte oorfprong haare geboorte verfchuldigt is, overwint zicbzelven, en een zagte en ruime zweeting, en waterloozing, ontlast de ziekmakende ftofie, en heeft tot voltrekking der geneezing niets uit de Apotheek noodig; alleenlyk eischt de natuur een zuivere Rhynfche en dunne drank om de dorst 19 maatigen ,en de ftoffe naar de nieren en huid ge. tnakkelyk te leiden; fcharrebier met warm water, karnemelk, wey, huy, gortwater met citroenen, water met azyn en honing, alles maatig warm gebruikt, beguntligt de geneezing, welke de natuur voorneemens is ter uitvoer te brengen ; by ryken kan men orfade of amandelmelken daar toe gebruiken , en het is hetzelve, welke drank 'er gebruikt word, als hy maar verkwikkelyk is; hier mede herrtelt zig de natuur, zonder eenig ander hulp van de konst noodig te hebben.
De waare febris continua otardens, welke vyf, negen , vyftien, zeventien of eenentwintig dagen en langer, zonder eenige remisfio voortduurt, beken ik hier te lande nimmer zonder eene bepaalde inflammatie gezien te hebben, dog in warme Gewesten meenigmaalen; de ondraagelyke hitte, dorst, harde pols, roodheid van het aangezigt en oogen, fchy pen te kennen te geven, dat de geheele bloedcolom met een buitengewoon phlogiston voorzien is, als of 'er een inflammatie door het geheele'lichaam verfpreid waare; en niet zelden heh Ik gezien ftt deeze ziekte, pf door een verkeer-
d§



en HEELM. urr KELDER en KEUKEN. 449
de handelwys, of door zich zeiven , na één of twee of meerder dagen gewoed te hebben, eene verfchrikkelyke bepaalde en gevaarlyke inflammatie in de hersfenen, longen, of buiks-ingewanden te voorfchyn bragt.
Deeze febris continua treft gemeenlyk fterke, robuste, jonge menfchen, en die liefhebbers zyn van zwaare fterke dranken, wynen, en daar by fterk arbeiden in heete tyden of cümaaten, en eischt een prompte en fpoedige behandeling: hebben immer kelder- en keukenmiddelen dienst gedaan van alle tyden, het is in deeze ziekte. Het beftier van de res^non naturales zyn, buiten de aderlaatingen, de voornaamfte en eenigfte hulpmiddelen om den oproerigen archëus te temmen; de aderlaatingen zyn'in die ziekte niet te ontbeeren, en de lyders ondervinden 'er zoo veel dienst van, dat zy aan galenus toeriepen, ó homo jugulasti febrim! — buiten de aderlaatingen, en een cura antiphlogistica, is 'er niets gebooren , dat de 1/ders dienst kan doen, —- de tamarinde, de honing, de azyn, de overheerlyke ooft-vrugten, van welke zoort ook te noemen, zy zyn alle dienftig, doch niets overtreft de citroenen , oranje-appelen, en overtreffende dorst-verflaande aalbesfen, kersfen en perfiken. De gekarnde melk in ruime gifte, en tot overlaadens toe, tempert de koorts, en dooft dezelve meer dan alle pharmaceutica. — Brmd wordt best door water gebluscht; en ook in dit geval, water, water is de roep;
Ff 5 doch



450 C. TERNE, GENEES-
doch dewyl enkeld water zich niet wel met het zie* dende bloed mengt, zoo worden 'er in gekookt middelen, welke 'er een lymigheid en bekwaamheid aan geven, om zich met de bloed-bollecjes te mengen ; waar toe honing, conferf van vlier, aalbesfen, framboozen, om hunne zeepagtige natuur, zeer bekwaam zyn, afgekookt met haver, gerst, gort, zemelen , of uitgemelkt in de verkoelende zaaden, en inzonderheid het comcommerzaad.
De onophoudelyke dorst kan ook niet beter dan door deeze zuure en verkoelende dranken gematigd worden: ten dien einde levert de Apotheek, om by deeze middelen te mengen, nog zouten, als nitrum, fal prunel., tart. vitr., crem. tart., fp. nitri duldt , ol. en fpir. vitriol., fpir. fulph. per camp., fp. Minder, en diergelyke meer, om de drift der koortfen en toevallen te temmen. Hoewel in het begin van die koortfen, geen ontaarde ftofFe in de darmen fchynt plaats te hebben, nochtans duurt het zelden lang, of door de hitte en fterke uitwaasfeming word de drek in de darmen opgehoopt, en belet te ontlasten; waar toe de vogtige lavementen van honing met water en zout zeer bekwaam zyn, óm de ftoffe te ontlastenden uitmuntende dienst kan men daar van verwagten, als men driemaal in 24 uuren zodanig een infpuiting doet: de dranken van tamarinde, crem. tartari, en een half drachma rhabarber, met 12 oneen water met wat zuiker of honing 'er by gemengd, zyn bekwaam om de behoor-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 451
hoorlyke ontlasting te bezorgen; de fterke ontlastmiddelen van cathol. , ref. jalap., fcammon. en diergelyke, zyn altoos kwalyk bevonden.
De afleidende epispastica van zuurdeeg met azyn en mostaard aan de beenen doen altoos goed, zoo ook de warme voetbaden; niets is van meerder dienst bevonden dan een maatige koude of koele lucht, waartoe de uitwaasfemende planten en fprenging van azyn en water veel dienst toebrengen, inzonderheid als aan de uiterlyke lucht een vrye toegang gegeeven word in ruime vertrekken, en de gordynen der ledikanten en bedfleeden geopend worden, want in de naauwe alkovens en broeijende bedden verflikken de lyders. Hoe naauwkeurig deeze ziekte ook behandeld word, het geweld is zomtyds zoo hevig, dat zy binnen weinig dagen doodelyk is, offchoon de kundigfte Practicus alles wel regelt; en zoo de zieke den elfden dag overleefde, dan bevond ik altoos de grootfte drift der ziekte gemaatigd, Dewyl men nu altoos op het onderfteunen der kragten bedagt moet zyn , zoo kiest men daar toe, de voedende karnemelk in gepelde gerst gekookt, en dunne kalfs-foupen, door zuuring, fcorfonera, citroenen, bruikbaar gemaakt; wanneer na den zevenden dag de pols vermindert, de kragten afneemen, befpeurt men ook reraisfie van de koorts, en dan doet de cortex peruv. grooten dienst met de fp. vitriol., en belluit de cuur.
V Y Fr



452 C. TERNE, GENEES-
VYFDE HOOFDSTUK.
Hoe verre men de kelder- en keukenmiddelen kan
\Vanneer in onze gewesten de Zon de linie gepasfeert is, ontdaan 'er by fommige menfchen beroeringen in den onderbuik, en de meeste cholera vallen na die tyd voor. — Gemeenlyk befchuldigt men de galfloffe, en zy is ook dikwils een oorzaak, offchoon een flegte dieet van voedzelen, welke fpoedig fermenteeren, driftige gemoedsbewegingen, en bovendien een zekere gefchiktheid tot bederving in de lucht, als in Augustus kenlyk is aan de boter, melk, foupe, en gedoofde groentens, welke dan fpoedig zuur worden, niet geheel zyn vry te pleiten. — De natuur zoekt zich van het fchadelyke te ontlasten, en zy doet het ook zonder hulp der konst door ontlastinge van boven en van onder; en dat zomtyds zoo geweldig, dat zwakke menfchen 'er onder zouden kunnen bezwyken, zoo een voorzigtig Medicus hun niet te hulpe kwam* — deeze ziekte heeft alle tekenen van een waare beginnende galkoorts, uitgezonderd de hitte, doch word fpoedig geoordeeld en geëindigd.
De waare Galkoorts mogen wy aanmerken als de zuster van de rotkoorts; zy is een zeer gevaarlyke ziekte, wanneer 'er een prcedispofitio tot bederving aanweezig is, en wy mogen- in deeze onze
voor-
gebruïken in de Galkoortfen.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 453
voorzegginge aan de woorden van hippocrates wel denken , acutorum morborum non omnino tutce pradictiones, neque mortis, nequefanitatis. —Zomtyds is het eene enkelvoudige ziekte, zomtyds za« mengefteld en met een waare inflammatie vergezeld; en dikwils is het een waaragtige rotziekte, hoe eenvoudig en ligt ons de febris biliofa ook toefchyne; ja al gaat zy zelve met een waare infiammatio topica vergezeld, wy moeten onze cuur altoos zoodanig inrigten, en denken zy kan in rotziekte veranderen : menigmaal is my die omzigtigheid by myne lyders nuttig geweest, ja zeer dikwils is een kwaade uitflag gezien, als men roekeloos in den beginne door hevige ontlastingen en ruime aderlaatingen de vis vitalis ontkragtte. De febris biliofa gaat dikwils met ondraagelyke beraauwdheden vergezeld,en hevige ontlastingen,zoo van boven als van onder, volgen zomtyds fpoedig. De weg welken ons de natuur aan de hand geeft is de veiligfte om na te volgen: hippocrates beeft, wel is waar, gezegt, in acutis morbis raro, & in principiis, purgante utendum, atque hoe diligentï prius adhibitd cautione faciendum, Aph. 2 4, Sect. 1. Doch wanneer door de natuur de ftoffe zelfs in beweging is gebragt, dan brengen wy maar een voervogt toe, waardoor de ontlastinge gemakkelyk gefchieden kan; en volgens de verftandige raad van onzen Grysaart Sect. 4, Aph. 10, purgandum in valde acutis fi turgeat, eadem die; morari enim in
ia-.



454
tatibm, malum est; ondertusfchen wagten wy ons zeer zorgvuldig, en haaten en myden als een dolle hond, catholic., fcammon., cholagoga; ja zelfs zyn wy cmzigtig met de rhabarber en ipecacoanna, in 't begin, maar gaan na kelder en keuken, daar de zorgvuldige moeder een ruimen overvloed van middelen heeft, welke eeniglyk te pas komen, en duizendmaalen veiliger zyn dan de Apothekers dranken , pillen, of conferven. Wanneer de ftoffe naar boven werkt, begunftigt men zeer veilig de braaking door warm water met honing en een weinig zout of falpeter, of door een mechanifche prikkeling in de keel; en in dergelyke gevallen, of ook wanneer men door andere middelen braaking verwekt, is een goede breede fluitband om de buik gelegd, niet alleen een begunftiging om te braaken, maar door de zagte onderfteuning, befcherrat hy de ingewanden van den buik voor pynelyke aandoeningen, en men Voorkomt de breuken en uitzakkingen.
De zuure dranken en middelen , welke wy voor den dorst aangeprezen hebben, zyn ook zeer nuttig om het braaken te begunftigen, en vooral warm gerftewater met honing, welke door haar zeepagtige natuur de ftoffe losmaakt. — Dikwils is de pooging tot braaking ydel, en de lyder ftaat een doodelyke benaauwdheid uit: zoo door warme dranken en honing de braaking niet gemakkelyk gemaakt word, is het best een infufie van de rad. ipecacoanna met zuiker den lyder in te
ge-
C. TERNE, GENEES-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 45S
geven, of op één keer twee fcrupels van deszeJfs poeder met een once honing, en twee oneen gortwater, dat by de Apothekers dient voorgefchreven te worden: ondertusfehen is de oxym. fquill. nuttiger dan de gemeene honing, om by de ipecacoanna gemengt te worden. Het zoude dwaasheid en onkunde zyn, die benaauwdheid en pooging tot braaken niet te gemoet te komen, zoo 'er geen contra indicantia in den lyder aanweezig zyn, welke zulks beletten. Raakt de galftoffe daarentegen in beweging naar onder, zoo mag men veilig dezelve begunltigen, doch door geen purgeermiddelen; pruimen,corinthen rozynen,tamarinde,en gerst,in een genoegzaame hoeveelheid water gekookt, helpen de ontlastinge naar onder genoeg voort; om den fmaak te begunltigen word een lepel cremor tart. en zuiker 'er by gedaan. Zyn de borborygmi en bewegingen van den buik ydel, dan kan en moet men zyn toevlugt neemen tot de zagte clysteeren, of tot de puh. rad. rhet. dr. j. en crem. tart. dr. /3. met een once of vier gruttenwater en fyroop,—-of men laat den lyder, by den eerstgenoemden drank, alle uur een paar pillen neemen van rhabarber, een drachma,en een half drachma zeep, welke de ontlastinge zeer begunftigt: — voor voedzelen geeft men gedoofde groentens of karnemelk met gepaarlde gerst, en voor drank de middelen welke wy voor den dorst der koorts aangepreezen hebben. Onder deeze zagte en aanhoudende behandelinge
ger



456 C. TERNE, GENEES*
geneezen de enkelvoudige galkoortfen gelukkig, ett de heriïelling der maag en krachten verkrygt men door pillen van extract van graswortel en rhabarber en een glas goede wyn , wanneer geen hitte of koortfige beweeging meer befpeurd word: — gaat de galkoorts vergezeld met een plaatfelyke ontfteeking, dan heeft men by die opgenoemde middelen fomtyds een aderlaatinge noodig, doch men heeft een Lynxen gezigt en een fubtiel gevoel noodig, om dezelve by herhaalinge in 't werk te ftellen. — Gy, ruimfchootige Aderlaatersgy DorpChirurgyns, weet dat de galkoorts zich fpoedig verandert in rotkoorts; en hoe gaat het dan, als de kragten door aderlaatingen uitgeput zyn ? de aderlaatingen doen tot het beteugelen der galkoortfen weinig of niets, en geven gelegenheid , dat de galftoffe meer en meer onder het bloed komt, waarom 'er voorzichtig mede moet gehandeld worden : eenig en alleen moet zy in het werk gefield worden, om de plaatfelyke ontfteekingen te beteugelen ; en plaatfelyke middelen, als pappen , ftoovingen, epispastka, Spaanfche vliegen , en lavementen, zyn veiliger middelen, om de plaatfelyke ontfteekingen te doen refolveeren in galkoortfen, dan de herhaalde aderlaatingen. — Alle middelen, welke wy by de eenvoudige galkoorts genoemd hebben, komen by herhaaling te pas; en inzonderheid de dorst-verflaande dunne dranken, van karnemelk, melk mee bier gekookt, of zogenaamde
ga-



en HEELM. uït KELDER en KEUKEN. 457
galactophora , een julapium van honing, azyn , fal prunel en gortwater, reet de fp. nitr. dulc.y minder., fp. vitriol., mol, fcarrebier, wey, huy van karnemelk, en inzonderheid de ooft-vrugten , enz. Ondertusfchen verwekken die middelen > zoo wel als de ziekte zelfs, lastige meteorismi, welke men door involveerende en abforbeerende middelen kan beteugelen, als met Arabifche gom, kryt, kreefts-oogen, rood-koraal, enz.; hoewel de abforbentia iets feptichs in zich hebben.
Wanneer de ftoffe naar onderen of naar boven ontlast moet worden, dan komt de ipecacoanna of rhabarber te pas, en dat wel op die tyd, gelyk hippocrates zegt,wanneer de natuur in beweging is, en zoo een of twee keeren niet genoeg is, moet langzaam dezelve herhaald worden; alle geweldige en overhaastige ontlastingen, doen in de galkoortfen meerder kwaad dan goed, en alle heete middelen, welke onkundigen daar toe bezigen, zyn moordende middelen, welke de kragten der lyders verfpillen, en niet ontlasten dat ontlast moet worden. Maar rhabarbarina doen altoos genoeg af; en zelfs is men verpligt, offchoon de koortfen reeds geweeken zyn, door zagte . rhabarber - pillen met zeep, de galftoffe, welke nog in 't bloed is, te ontlasten. — Een verkoelende leefregel, en de heilzaame verkwikkelyke lucht, doen zeer veel nut in deeze ziektens. Wanneer deeze koortfen hevig worden, zoo
XIII. deel. Gg tjUU,



45S . C. TERNE, GENEES-
kunnen zy, dewyl zy gemeenlyk tot de remitterende koortfen behooren, door den eert. peruv. getemd worden \ en zoo men bedugt is, dat de galftoffe nog niet genoeg ontlast is, laat men dien gebruiken met de rhabarber : ik weet wel , dat zommigen hier tegen hebben; doch een verftandig Arts red het leven , en tracht naderhand te herftellen die overblyffelen, welke uit het vroeg gebruik des cortex ontflaan.
"Wanneer de galkoorts van een kwaadaardgen en rottenden aard is , openbaart zy zich niet aadtonds genoegzaam duidelyk; en de harde pols, yslyke hoofdpyn, en geweldige hitte, doen dikwils een jong Medicus zyn toevlugt neemen tot de aderlaatingen , welke in de galagtige koortfen altoos fchadelyk zyn: uit de hevigheid der ziekte, habitus corporis & mentis, beeving der leden, byzondere droefgeestigheid, rDttige ftank uit den mond en anus , uit de verfchrikkelyke dorst en buitengewoone zwakte, befluit een Practicus reeds vroegTmet welk een vyand hy te kampen heeft, en heeft van ftonden aan drie indicatien te betragten.
Vooreerst, dat hy fpoedig de rottige galftoffe, zo wel als de faburra in primis tüs, vroegtydig, en wel aanftonds, wanneer de natuur den weg aanwyst, ontlaste.
Ten tweeden, dat hy de rottige gefteldheid der vogten, verbeterd, of door het darm - kanaal, of door de piswegen, of door de uitwaasfeming, naar buiétm brenge. En



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 450
En eindelyk, ten derden, de vervallene en beledigde levenskragt, van het begin af, kragtdaadig onderfteune. Een oordeelkundig Arts tragt door een goede inrigting alle deeze indicatien ter uitvoer te brengen, en niets is daartoe nuttiger dan de kelder- en keukenmiddelen.
Van Honden aan zet een oordeelkundig Geneesheer alle wegen open om de natuur te hulp te koomen; een ruim, luchtig, en helder vertrek en flaapplaats is van de hoogfte noodzaakelykheid, —; de handen en hét aangezigt moeten met warm water en azyn fchoon gewasfchen, en een warm en droog hembd den lyder aangetrokken worden, en vooral moet hy door geen broeijende dekens gekweld worden. — Het wasfchen en verfchoonen moet zomtyds herhaald worden, want de huid word fpoe. dig fmeerig en vuil, waardoor de uitwassfeming belet word. — Dikwils is van aanbegin aan een geduurige braaking aanweezig, en dan mogen wy met hippocrates gelooven, tomitus vomitu curatur;v/aat die braakingen, welke van zelfs komen, zyn altoos meest nuttig, en men moet dezelve onderfteunen door oxymel fimplex, of, dat beter is, door oxymel fquillit. met gort of broodwater.
Zod geen pooging tot braaking of afgang aanweezig is, dat evenwel raar is, maakt men aanftonds door een eenvoudig julapium van broodwater, en eenige oneen oxymel en falpeter, de floffo beweegbaar; en het duurt zeiden lang of de pooGg a ging



46o C. TERNE, GENEES-
ging tot braaking of afgang komt te voorfchyn. ~ De verkoelende en dorst- verflaande dranken, in de toevallen der koorts aangepreezen, koomen te pas, en niet zelden begunfligen die de braaking; — de braakmiddelen ontlasten niet alleen het geene in de ingewanden zit, maar begunltigen ook de uitwaasfeming, en voorkomen de verzwakkende diarrhcea, welke zomtyds de lyders overkomt; waarom men. die zoo fpoedig als mogelyk, en de ftoffe maar eenigzins ontlastbaar is, in 't werkftelt. Niets is 'er onder alle braakmiddelen dat nuttiger en beter bevonden word, dan de radix ipecacoanna, welke de galftoffe niet alleen gemaklyk ontlast, maar ook. wormen, welke dikwils in de darmen zitten, naar buiten brengt. — Een half drachma, twee fcrupels, ja een geheel drachma, kan men veilig in twee keeren ingeeven ; want is de kwantiteit wat groot, het fchaadniet, het word weder uitgebraakt; en elk Practicus weet , dat dikwils een fcrupel meerder en langduuriger braaking verwekt, dan een drachma, welke zomtyds te fpoedig ontlast word; waaromeen trekzel van eenige drachma ipecacoanna, en per epicrafin gegeeven, dikwils nuttiger is, want van zelve wil 'er de ziekte wel heen, met een kleine prikkel. Onder en na het braaken is een jtslapium met de oxymel, conferf van vlier, of een drank vanfcorfonera, of karnemelk met warm water, of het decoct. alb. Sydenhami, genoeg om aan de oogmerken te voldoen. Het gebeurt zomtyds das;
een



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 461
een braaking en afgang te gelyk plaats hebben, en dat de rottige galftoffen zoo wel van onderen als van boven ontlast worden; in die gevallen hebben wy niets in den beginne noodig dan een jtilapium met oxymel,en een ruime drank voor den dorst;doch wanneer het braaken en de afgang eenigen tyd geduurd hebben, en de benaauwdheid volhard, dan ben ik gewoon een mixtuur voortefchryven van aq. hord. unc. viij., pulv. rad. ipecacoanna, rhei, ocul. 'SS *z dr. 13., oxymel fquill. unc, 13., oxym. fympl. unc. ƒ., M. D. S. alle uur een kopje : hier mede ontlast de lyder van onder en boven gemaklyk, en de benaauwdheid vermindert: dikwils ontlast de lyder alleenig van onder, waar toe niets anders noodig is, om te begunltigen, en de fcherpe galftoffe te abforbeeren, dan rhabarber met kreefts - oogen. Wanneer na de braaking of ontlasting naar onderen de anxietas pracordiorum bedaard is, hebben wy zeer veel gewonnen ; ja sydenham, van swieten, a. de haen, en alle oplettende Practici, hebben ondervonden, dat de kragten als opgebeurd zyn, wanneer de rottige ftoffe, welke de zenuwen en het leven onderdrukken, ontlast zyn. Hippocrates zegt, Aph. 23, Sect. 2 , actui morbi in qua'iuordecim diebus judicantur. Wanneer wy het zoo verre brengen met onzen lyder, na den veertienden dag, dan zyn my 'er weinig van geftorven; maar niet zelden ziet men, inzonderheid, als 'er onvoorzigtig met de aderlaating omgegaan is, dat op den Gg 3 vier-



46a C. TERNE, GENEES-
vierden dag alle hulpmiddelen geweigerd worden in te neemen, en voor den zevenden dag reeds de uirgang doodelyk is.
Cur fit aaitorum tam curta tragcedia, quaris, Vallida cur rapidis parca feratur equis. ïnPromtu caufa est, dum morbus acuminepingit Perplexam portam, currere Parca fokt.
Peeze zinfpeelende reden geeft de Poëet op den fchielyken voortgang der fcherpe ziektens. — Wanneer die rottende galkoortfen reeds vroegtydig vergezeld gaan van beeving der leeden , verval van kragten, optrekkinge der kniën, en geduurig pluizen aan de dekens , zoo moet men wel van de kelder en keukendranken en voedzelen gebruik maaken, maar die zyn niet toereikende; en dewyl deezi koortfen meestal remitteerende zyn, zoo moet men, wanneer de benaauwdheid maar geweeken en eenige ontlastinge gemaakt is, tot de kina aanftonds overgaan. Ik heb menigmaal, zelfs op den derden dag, met de heerlykfte uitwerking mynen toevlugt genomen tot den kostelyken cortex peruv. en de delfzuuren : occafio praceps , en Leezers! wagt men langer, dan weigert de lyder drinken , en alles is vrugteloos wat de konst uitdenkt. Hoewel ik my aan geen vaste regels bepaal om voortefchryven, nogthans gebruik ik den cortex in die gevallen op deeze wyze: B>. Cort. peruv. unc. ij., coq. S. A. in S. Q. aq. pluv. Co-
lat.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 463
lat. unc. xxij., adde pulv. rhel. dr. /3 , fp, mind. unc. j., fp. vitriol. gutt. xx,, rob. famb. unc. ij. M. D. S. alle uur een kopje , zoo wel in het hevigfte van de koorts, als in de intermisfie: — me» nigmaalen heb ik gezien dat na twee dranken aanmerkelyk de benaauwdheid vermeerderde, doch zulks komt niet zo zeer van den cortex, maar van het tegengaan der koortfen ; en nimmer heeft my de. benaauwdheid afgefchrikt om voorttegaan met het gebruik der kina; want het is hier, of cortex gebruiken of fterven.
Wanneer zomtyds door de rheum, of door de materia morbofa, of door de prikkel der aandoenlyke zenuwen, de afgang te fterk is, laat ik 'er gerust de rhabarber uit, en alle myne poogingen wende ik daar heen , om grooter 'mtermisjio te bekoo» men, en de koorts te fluiten. — Indien 'er dagelyks ontlasting is, zulks is genoeg, anders kan een lavement zulks verzorgen; zoo dra de hevigheid van de koorts geknakt is, en de intermisfto een of meerder uuren duurt, is aanftonds de benaauwdheid beter: dan doe ik by het decoct. drie oneen gras wortel, en laxeer door zagte rhabarberpillen of door clysteeren, als de lyders niet weigerig zyn.
De honing en zeepagtige dorst - verflaande dranken, verzorgen niet alleen dat de galftoffe verbeterd word, maar hoeden ook een belette objlructie en infractie van de ingewanden , waar men Gg 4 zoo



464 C. TERNE, GENEES-
200 bevreest voor is. — Het vroegtydig gebruik van de kina weert en ftuit niet alleen de koorts, maar onderfteund ook de kragten , en weert de bederving; maar ook heeft men niet bang te zyn % dat de ziekmaakende ftoffe niet zal ontlast worden door de urin en uitwaasfeming ; zoo de natuur daar toe geneegen is, helpt daar toe de Sp. mind. en de conferf van vlier. — Het gebeurc wel dat de lyder eenige tyd wat geel is, en over lastige toevallen in den onderbuik klaagt, doch hy is behouden, en de oordeelkundige Practicus, zal zulks met de Rheum en de middelzouten, en een goede levenswyze, wel te boven koomen; raro fine vulmre Victoria, zegt gaubius.
Ook heb ik wel geelzugt zien volgen op een fèbris biliofa fimplex, en welke zonder cortex haar einde genomen had; de blaartrekkende middelen komen te gelyk met den cortex te pas, en altoos moeten de ephpastica gebruikt worden. Hier meede meen ik genoeg getoond te hebben hoe verre men de kelder- en keukenmiddelen kan gebruiken met de opgenoemde middelen in de galkoortfen, en in andere koortfen; gelyk in de fleepende zenuwkoorts , bluskoortfen , zinkingkoorts fen, komen geen andere dan kelder- en keukenmiddelen te pas, gevolgd van ontlastmiddelen en den cortex.
Wy zullen nu overgaan tot die koortfen, waar bepaalde ontfteeking der levens-ingewanden
me-



en HEELM. uit KELDERen KEUKEN. 465
mede vergezeld gaan, en in de eerfte plaats gaan wy over tot de Borst-ontfteekingen.
ZESDE HOOFDSTUK.
Hoe verre men in Borst-ontfteekingen van kelderen keukenmiddelen een heilzaam gebruik kan maaken.
D e Pleuris en Peripneumonia zyn niet anders dan waare ontfteekingen van het ribben vlies, of van de longen, of van beide te gelyk , waarmede een geduurige koorts vergezeld gaat, met alle derzelver eigenfchappen en toevallen. —- Beide deeze ontfteekingen gaan vergezeld met een fteekende en bepaalde pyn, inzonderheid die van het ribbenvlies; in die van de longen is wel de pyn zoo ftekende niet, maar de benaauwdheid grooter.
Ten tweeden, met belediging van deademhaaling.
Ten derden, met een geduurige koorts en geduurige hoest. — Alle ontfteekingen, en dus ook die van de borst, kunnen overgaan in refolutie, maturatie, induratie, en in corruptie. — Altoos tragt een Geneesheer door refolutie te geneezen inflammationes, welke in de levens - ingewanden voorvallen.
Indien de Geneeskonst de natuur de behulpzaame hand bied, om deeze borst - ontfteekingen te geneezen, verkrygt men die heilzaame refolutie, Gg 5 in-



466 C. TERNE, GENEES-
indien de ziekte niet al te hevig is, door uitragcheling van fluimen , door de waterwegen, en door de uitwaasfeming : alle deeze ontlastingen gaan met elkander vergezeld om die heilzaame refolutie te verkrygen, hoe dwaaslyk men ook fpecifica als de lapides cancrorum , dentes apri, rafura eboris, fang. hyrcinus, [perma ceti, fal volat., oleof., radix feneca , polygalcs, enz. aanpryst ; wy erkennen dezelve onvermogende, zoo niet fchadelyk.
Om deeze ziektens te geneezen, zegt boerhaave, victu temi, molli, refrigerante. antiphlogistico est opus ; denique omne exficcans calefaciens , impetum augens , vitandum , ut calor aè'ris, folis, foei, lecti, victus, medela. By zodanig een diëet, zyn 'er buiten de aderlaatingen en Spaanfche vliegen my geen medicamenten bekend, welke waaragtig tot de refolutie der waare pleurisfen en peripneumonia dienftiger zyn dan de kelder- en keukenmiddelen : de aderlaatingen zyn kragtige middelen om de heilzaame refolutie te bevorderen , en de oordeelkundige Practicus rigt dezelve in naar de kragten, temperament, tyd, en hevigheid der ontfteekingen. De Spaanfche vliegen komen te pas, als de grootfte hardheid in de pols bedaard is, en majerne is het die van dezelve het eerst gebruik gemaakt heeft in de pleuris; in 't jaar 1727 werd dezelve by ons het eerst aangepreezen door j. le pla, in zyne Verhandeling,



en HEELM. uit KELDER en KÉUKEN. 4<5jr
ling, onder Profesfor oosteroyk schagt verdeedigd; boerhaave maakt 'er geen gewag van in zyne Spreuken, evenwel is ons zeker bekend, dat hy dezelve in zyn Practyk gebruikt heeft;
h u x h a m , van swieten, meao, pringle, de [iaën, störck, z i m m e r m a n n , v0giïi,
en wy zeiven, hebben met zeer veel mc?es dezelve in pleurisfen gebruikt, doch inde long-onttteekingen hebben wy 'er zo veel nut niet van gezien, en wy verwonderen ons zeer, dat tralles dezelve bellreeden heeft. — By de aderlaatingen en Spaanfche vliegen koomen te pas, om de expec toratie, uitwaasfeming, en ontlasting door de pisfe ter refolutie te bevorderen, het meenigmaal genoemde julapiurn van hippocrates, van honing, azyn, falpeter en gerllewater, zie tissot; de af'kookfels van vlierbloemen, klaproozen, althxa» bladen, eerenprys, hoevebladen met honing, couferfvan vlier, oxymel. fquillit., zyn middelen genoeg om de refolutie te begunltigen. Pappen van grutten om te verflappen , te ontfpannen en de krampagtige zamentrekkingen der vaten te beneemen, zyn overdienflig; en is 'er wel een heerlyker pap te bedenken, dan van gort ? of wil men zoo eenvoudig niet zyn, een handvol vlier 'er by, dan heeft men alles. Ce l, sus prees al in zyn tyd mostaard-pappen in de pleuris aan. Stoovingen kunnen tot dat zelve oogmerk gebruikt worden, en wie weet heerlyker ftoovingen te bedenken dan
warm



%68 C. TERNE, GENEES-
warm water, melk, en Spaanfche zeep? — Warme dampen doen in de long-ontfteekingen zeer veel nut, als men door een fponsje dezelve binnenhaalt, van vlierbloemen , klaproozen en oxymel; en by den gemeenen man kan men alles afdoen met warm water en azyn. —
Sterke purgeermiddelen doen altoos kwaad en beletten de expectoratie, doch mets is nuttiger dan een maatige buikontlasting, en de manna en de rhabarber kunnen de lyders en de ziekte wel verdraagen; doch niets overtreft de zagte clysteeren van warm water , melk, zout en honing: daardoor ontfpant men den buik , maakt de ademhaaling ruimer, en begunftigt door die inwendige ftooving de ontlastingen door de nieren; waarom ik gewoon ben, als de lyders 'er maar aan willen, eens of tweemaal daags een lavement te zetten.
Heeft men nu wel meer noodig , om in een pleuris of peripneumonia de heilzaame refolutie te bewerken ; en tot welk een eenvoudigheid is de practyk niet te brengen, als 'er maar een goed oordeelkundig Arts aan 't beftier is, om alles op zyn tyd te ordonneeren ? ik weet wel dat men zeer veel op heeft met de beroemde bechica, doch is 'er wet een te noemen, dat de oxymel overtreft? oxymel met wat conferf van vlier, en wat olyvenolie , is overheerlyk.
Het decoct. alb. Sydenhami is een verzagtend en voortreflyk middel, om de uitragcheling te be-
vor-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 469
vorderen; anders kan men neemen twee ponden gerftewater, twee oneen honing, een once azyn, drop en Arabifche gom, van elk twee drachma, - en één drachma falpeter, en laat daarvan alle uuren warm een kopje gebruiken met het beste fucces; goede vygen zyn ook nuttig: ja maar, zal men zeggen , de ftoffe welke door de uitragcheling ontlast moet worden, is zomtyds zoo taay, dat zy een incidens noodig heeft: ik ftem zulks toe; de kermes minerale en het fulphur aurat- antiman. pryst men daar toe aan, en de ondervinding heeft my daar van een goedé uitwerking geleerd. — Maar misfehien zoude men met eenige greinen ipecacoanna hetzelve uitvoeren , en onder die drank gemengd, inzonderheid als men één once oxymel Jquill. 'er onder mengde. Wy veragten niet de goede en vermogende middelen, maar toonen maar aan wat men kan doen als ons de Apotheek ontbrak : op reis belyd men zich, en armoede leerd huishouden. My heugt nog , dat ik in OostIndiën op een togt van vier maanden lang moest gaan, met geen meerder medicamenten dan een kleine zakdoek kon bergen, en de meeste daarvan waren ondienftig; nog rhabarber, nog ipecacoanna, nog cortex peruv. was 'er in aantetreffen, en van de 60 zieken aan de rotkoortfen en roodeloop , ontvielen my vier; de overige herftelden dooï de natuur en middelen uit de bottelery. In Indien worden de Heelmeesters met weinig en flegte ge-i
nees»



47o C. TERNE, GENEES-
reesmiddelen uitgerust. Onder het gebruik van deeze hulpmiddelen zullen goede Geneesheeren pleurisfen en peripneumotiia.tot refolutie kunnen brengen, indien de natuur gunftig, en de ziekte niet te geweldig is; een verftandig Arts zal op zyn tyd van de bekende middelen gebruik kunnen maaken, en nimmer verleegen ftaan.
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Hoe verre het gebruik der kelder- en keukenmiddelen kan flrekken in de Ontfteekingen van den Onderbuik?
Overal waar de verfpreiding der arterieufe en veneufe vaten, en tevens gevoelige deelen zich bevinden, kunnen ontfteekingen geboren worden, de tedere vliezen, waarin de voedzelen ontvangen en tot voeding bereid worden, niet uitgeflooten. —• In alle aanmerkelyke ontfteekingen is, om de refolutie te bevorderen, de aderiaating een van de voornaamfte middelen, en het nut , het welk dagelyks daar door erlangd word, is aan alle Geneeskundigen bekend. — Wanneer de gevoelige maag, en aandoenlyke vliezen der darmen, galblaas, of blaas, door inflammatie aangedaan worden , zoo is buiten de aderlaatingen niets goeds te wagten, of het is in de kelder en keuken te vinden. — Alle middelen als nitrum, (al pruttel, exymel, enz., kunnen in de ontftee-
kin-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 471
kingen der eerde wegen, zeldzaam cum fructu aangewend worden, of men moer. dezelve door involventia zoodanig inwinden , dat de gevoelige deelen niet kunnen geraakt of geprikkeld worden.
De grootfte, gewigtigfte, en voornaamfte indicatie om de ondteeking der maag en darmen te geneezen , is den motus a tergo & /pasticas contractiones vafbrum te beteugelen, en die verkrygt men door vena fectiones; ten tweeden, de inhebbende ftoffe zagtelyk te ontlasten met lavementen, en ten derden, de toevallen te doen bedaaren: — de ontfteeking der maag en darmen gaat gemeenlyk vergezeld met een pynelyke braaking en cardialgia, en in de Apotheek is 'er buiten het opium weinig of niets, dat daar toe aangewend kan worden, —maar welke voortreffelyke uitwerkingen hebben wy niet van ftoovingen in- en uitwendig aangewend? — warm water, met melk en gom gedronken, is een voortreffelyk en veilig middel ; eene emulfie van concommerzaad, met althsea-fyroop en een weinig fal prunel, kunnen de lyders verdragen; broodwater met manna is een zagt ontlastend middel. Het decoct. alk Sydenhami is niet alleen een keukenmiddel, maar tevens een best geneesmiddel, en een verftandig Arts voegt zomtyds een half of heel grein opium 'er by, om gewigtige toevallen: — zyn 'er wel anders veilige inwendige geneesmid ïelen aantetreffen, en wie zal dezelve in de Apotheek zoeken ? Het is waar dat een decoct. aper. met een
hand-



472 C. TERNE, GENEES-
handvol klaproozen ook veilig is, maar zyn die opgenoemde kelder- en kcukenmiddelen niet even dienftig? immers ja! — De in- en uiterlyke pappen en ftoovingen doen geen minder dienst, —een pap van zagte en fmeerige grutte in water gekookt, is, zoo de drukking niet te zwaar is, op den buik zoo goed als van honderd kruiden; ftoovingen van warm water, en melk in een blaas gedaan» of met wolle doeken op den buik gelegd, begunftigt de refolutie, en 'er zyn geen uiterlyke ftoovingen te noemen, daar in het warme water niet het meeste effect doet. Clysteeren van warm water en melk, dikwils ingefpooten, zyn van zoo een hooge waarde in deeze ziekte, als de cortex per^ inde rotkoorts. — De tyd, de goede levenswys, en de opgenoemde middelen zullen die ziektens overwinnen; en buiten het opium , is 'er in de geheele Apotheek niets, dat nuttig zyn kan: ja ik zou my duizendmaal bedenken om andere middelen voortefchryven in die membraneufe ontfteekingen ; en het is een waaragtige waarheid dat de natuur ter refolutie in die ontfteekinge meer doet, dan alle konst en vliegwerk; het aderlaaten , en de opgenoemde middelen, zyn over genoeg.
De overige ontfteekingen van de ingewanden van den onderbuik, verdragen gemakkelyker medicamenten: ondertusfchen doen de warme pappen j Hovingen, zagte clysteeren, aderlatingen, oxymel, (al pruttel., en gerftewater, in de ontfteeking vaii
de



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 473
de lever en milc,meer dan alle medicamenten in de Apotheek te zamen, om dezelve tot refolutie te brengen; en onder alle middelen, welke men gebruikt om te laxeeren, is de rhabarber het eenigfte dat in die gevallen kan en mag gebruikt worden; alle geweldige en fterke purgatien doen altoos kwaad, en laaten infarctiones, obflructiones, en onoplosfelyke fcirrhi naa.
Hier uit blykt genoeg dat de kelder- en keukenmiddelen de voornaamfte zyn om de refolutie te bevorderen.
AGTSTE HOOFDSTUK.
Hoe verre de kelder- en keukenmiddelen kunnen gebruikt worden in de Kinderpokken.
Zyn 'er immer ziektens geweest, welke met de Apotheek gefpot hebben, het zyn de Kinderpokken : zoo de kinderpokken goedaartig zyn, zoo komen zy niet te pas, en zoo zy kwaadaartig zyn, ben ik met triller van gevoelen dat de konst en middelen zeer weinig vermogen. Van alle tyden af hebben de Geneeskundigen 'er zich op toegelegd om een fpecificum voor de pokken te vinden, en de menfchen 'er zeker van te bevryden.
De mercurius met het antimonium vereenigd heeft meer lof daar toe gekreegen dan hy verdiend heeft; boerhaave zelfs zogt 'er een tegengift in,
XIII. deel. Hh glau-



474
GLAÜBERÜS, DOLiEÜS, BOON, LOBB, en
anderen hebben zeer veel lof 'er van opgegeeven.
De fulphur. aurat. antim., tart. emet., antiman, diaphor. non ablut., en meer diergelyke, zyn ter toets geweest, gelyk by hokfman en van den bosch te leezen is.
Wy willen niet ontkennen, dat het moogelyk is een middel te vinden, 't welk ons zoude kunnen bevryden van de pokken; doch wy betreuren dat het tot nog toe niet gevonden is: alleenig is het affluiten en een goede diëet, het zekerfte praefervatief om een mensch van de pokken te bevryden. Ten tweeden, om door de inënting de pr<sdispofttie ten onder te brengen.
Hier uit blykt dat men tot nog toe te vergeefsch in de Apotheek gezogt heeft om de pokken af te keeren; en een fpecificum in de Apotheek, 't welk altoos veilig, zeker, en zonder matikeering de pokken zou geneezen, is 'er ook niet aan te treffen, en zal ook nimmer misfchien aangetroffen worden. Tot nog toe vind een Geneesheer in een goede beftiering der res non naturales, in kelder en keuken en in de delfzuuren, opium en cortex, alle hulpmiddelen welke met vrugt kunnen gebruikt worden, zoo het geweld der ziekte ons niet de meester is ; en hoe verftandig wy ook de res non naturales beftieren, en hulpmiddelen aanwenden, zoo is de natuur nog een veel grooter Geneesmeester ; ja ik heb honderden menfchen era
kin-
C. TERNE, GENEES-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 475
kinderen zien geneezen van goede en kwaadaartige pokken, Conftuentes en discretce variola, welke tot hunne herlteiling niets gebruikt hebben, dan warm drinken en heilzaame lucht.
Ook beken ik openhartig dat 'er geen ziekte is, waar in ik vreesachtiger ben , om iets te ordonneeren, buiten den leefregel en drinken. Zoo 'er by de kinderpokken geen byzondere toevallen aanweezig zyn, zoo is 'er niets gevaarlyker dan medicamenten voor de Patiënten, en de natuur, van niemand geleerd, zal veel zekerder werken en gelukkiger flaagen zonder medicamenten. Buiten de diè'et en kelder-en keukenmiddelen zyn 'er, volgens myn gevoelen, naauwlyks veilige middelen aanweezig, zoo niet een allerkundigfre en door ondervinding gefterkte Geneesheer aan 't bellier is; zulks zal ik bewyzen.
Vier onderfcheiden tydperken neemt men waar by de kinderpokken, gelyk algemeen bekend is, als 1. de befmetting; ten 2. de uitbotting; ten 3, de verettering , en ten 4. het verdroogen der pokken. De eerfte aanval der pokken begint met alle tekenen en toevallen welke men by een geduurige koorts vind, en die verfcbynfelen zyn in den eenen mensch heviger dan in den anderen; en in de zamengevloeide pokken zyn gemeenlyk alle. de toevallen geweldiger.
Wy hebben geüeld dat het een onvoorzichtig Medicus is, die een byzondere geneezings-cuur wil onHh 2 der-



47 C. TERNE, GENEES-
derneemen, zoo hem niet grondig de aart en natuur der ziekte bekend is. Wie is nu zoo grondig ervaaren in de Geneeskonst, dat hy aanftonds in de eerfte twee dagen zeker kan zeggen, de patiënt zal de pokken krygen ? Wie is de apollo, die zulks op vaste, gewisfe, en niet feilbaare gronden zal kunnen bepaalen ? de patiënt legt derhalven aan een geduurige koorts , welker aart en natuur wy in den beginne niet grondig kennen; ergo kunnen wy ook niet op wisfe gronden medicamenten ordonneeren, welke tegen de aart en natuur der ziekte opgewasfen zyn. Ik weet wel dat men, als men eene algemeene epidemie heeft, de lyder nooit gepokt heeft, en dan van zoo een koorts overvallen wordt, zeer veel ligt krygt, dat het mooglyk pokken kunnen worden; doch ik heb onder de hevigfte epidemie te gelyk andere koortfen zien grasfèeren, en ben in myne prognosticatie wel bedrogen geworden.
Voor de uitbotting der pokken zeg ik volftrekc dat men niet zeker bepaalen kan, dat 'er pokken te wagten zyn. Wat is nu de plicht van een oordeelkundig Arts in deeze onzekere gefteldheid van zaaken ? de oordeelkundige Arts handelt en werkt nogthans zeker, en geeft acht, fchoon hy de aart en natuur der ziekte nog niet volkomen kent, op de poogingen der natuur : eene al te geweldige koorts beteugelt hy,wanneer door derzelver geweld gevaariylte gevolgen te wagten zyn, of een zigt-
baar



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 477
baar toeval hem werkende maakt. Dus word de llerke drift van 't bloed door aderlaatingen beteugelt, of te hevige ftuipen (die dikwils nogthans heilzaam zyn), braakingen, benaauwdheden, hitte, dorst, hoofdpyn, getemperd door verdunnende, losmaakende, hitte en dorst verftaande dranken, van vlier gekookt met oxymel, fal prunel., conferf van vlier, alle die dranken en voedfelen welke in de toevallen der koortfen zyn aangepreezen; voorts neemt men uit den weg alles wat die toevallen vermeerderen kan, en hier toe is niets nuttiger dan eene raaatige lucht; alle broeijing vermyd men. De braakmiddelen komen niet te pas, of 'er moet een pooging tot braaken of braafeing aanweezig zyn, en zeer kennelyke tekens dat 'er een bedorven of ongeftelde doffe in de maag is ; want om door dezelve de uitwaasfeming en uitbotting te verhaasten is nog onzeker. Purgeermiddelen zyn in geduurige koortfen, den eerden en tweeden dag, fi materia non turgeat, onveilig, en een verdopte buik kan veilig en zeker ontlast worden, door een lavement van warm water, melk, en zout. Te vroeg en zonder genoegzaame redenen purgeermiddelen in te geeven, is van veelen een kwaade gewoonte; de bezoardica en heete zweetmiddelen deugen niet in heete koortfen, ergo niet in principio variolarum, en misfchien nooit. Het veiligde, zoo geen byzondere toevallen noodzaaken , dat men 4us in 't begin, als men pokken vermoedende is, Hh 3 doen



478 C. TERNE, GENEES-
doen kan, is dorstverüaande dranken ordonneeren, lavementen laten zetten, en zuurdeeg aan de voeten appliceeren. Hier mede kan men verzekerd zyn dat men veel kan uitvoeren en geenzints hinderlyk zyn zal. De gemeene lieden geven hunne kinderen theewater met zoetemelk en faffraan, en verkrygen eene gelukkige uitkomst der pokken. Probe memini, zegt van swieten, monftratum mihi fuisfe manufcriptum Volumen, quod in Archivis nobilis familia fervabatur, in quo lege~ batur, quod fapiens matrona, dolens fibi periisfe aliquot liberos ex hoe morbo , dum vicini rusticorumfilii, quorum vix ulla cura habebatur, feliciter evadebant, postea in reliqua prole, dum eodem morbo decumberet , rusticorum methodum fecuta fuerit; nullum nempe vocabat Medicttm, nulla dabat remedia; lac dilutum aqua pro potu, lac ebutyratum cum hordeo coctum pro cibo er at; addebat & poma bene matura in clibano cocta; ab aë're frigido defendebat cegros , folitis tarnen vestibus indutos , nee plura ftragula imponebat dormientibus, quam in fanitate fieri jolebat: felieem effectum cum vidisfet, posteritati fitte hanc methoaum reliquit, & postea nobilis illa familia femper hac ufa fuit; nee tarnen alii fequebantur exemplum, credentes huk familice congruere talent medelam aliis futuram noxiam. Adeo difficile est hominum prajudicia delere. Het is wel gelukkig voor de Medici, dat de menfchen



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 479
fchen hunne ingewortelde kwaade vooroordeelen niet willen vaarwel zeggen, en men weinig zulke verlhmdige huismoeders aantreft; maar dan zou het nakroost van galenus ook zoo driftig en angftig niet by den weg loopen, even of de zielen der verftorvenen hen agtervolgden, welke aan hunne pompeuze practyk gefneuveld zyn: auri facra fames.
Om de uitbotting te verhaasten hebben wy ons zo zeer niet te vermoeijen, want de ondervinding heeft geleerd dat hoe fpoediger de pokken uitkomen hoe gevaarlyker zoort het is, en gemeen* lyk zamenioopende. Doch indien men zeer zeker pokken te wagten heeft, en door de pols, zoo wel als door de geheele kwyning der natuur, befpeurt, eenige onvermogen of debiliteit om uit te botten, zoo is een maatige wryving, en een goed glas wyn, genoeg in ftaat om de uitkomst der pokken te begunftigen; en het wasfehen van de huid met warme melk en water kan by een goed regimen nuttig zyn.
In zamengevloeide pokken begint op den derden dag, zomtyds eerder, reeds het uitkomen der pokken en in gefpreide op den vierden dag, of zomtyds een dag laater vertoonen zich de vlekken ; en als de pokken wel zyn voor den dag gekomen verminderen gemeenlyk de toevallen.
Zoo de natuur geregeld werkt, zoo wel in de tarioU confluentes als discreta, zal het best zyn tot geen andere middelen zyn toevlugt te nemen Hh 4 dan



ft$o C. TERNE, GENEES-
dan die in het eerde tydperk aangepreezen zyn» Diluentia , zegt oosterdyk schagt , hut mectantia, nonnunquam V. Sect., epispastica, pediluvia, balnea paregorica, omnem hic paginam abfolvunt; inprimis Justinenda faüvatio & fym~ ptomatibus ,pra fita indole cuique, occurrendum est.
En om deeze indicatie wel te volbrengen vind men alles in kelder en keuken, except het opium. De verzagtende mondfpoelingen van warm water, met melk, of wat bier in vygen gekookt, regelen de kwylingen; de diarrhcea kan men in kinderen begunltigen met wat rhabarber en droop ; doch veele kinderen willen niets gebruiken dan drinken , en al wat men doen kan is epispastica en lavementen zetten, of ook wel een zetpil van Spaanfche zeep; verder een luchtige en niet tochtige kamer verzorgen, hen op eene opene rustbank plaatzen, en onthouden van vleesch-foepen, boter, eijeren en lekkernyen van boter-banket, columbyntjes, enz. Door de zwelling van 't aangezigt duiten zich de oogen, en het veiligde is 'er niets a^n te doen.
Op den agtften dag in variola discreta, en in sonfluenties laater, ja op den elfden dag en dikwils nog laater, begint het derde tydperk der kinderpokken , de koorts en verdere toevallen verergeren, en zulks levert het gevaarlykde tyddip uit. De yermoogende natuur red nogthans veele lyders} het openen der pokken, de verkoelende leefregel
ea



in HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 481
cn de zwelling der leden door mostaard - pappen te begunftigen en aanhoudende te maaken, is van groot nut; de verkoelende dranken voor de dorst; de verkwikkende ooft-vruchten doen geen minder dienst; een zagt lavement kan zyn nuttigheid hebben, het decoct. alb. Sydenhami verzagt van de keel tot de podex, en de zagte mondfpoelingen doen de taaije llym ontlasten , waarby zomtyds een weinig nitrum van veel uitwerking is. Zoo de pokken van een goedaartigen aart zyn, zoo kunnen deeze middelen dit tydperk der ziekte gelukkig begunftigen; en zoo zy niet voldoende geoordeeld mogten worden, zoo kan een oordeelkundig Arts door den cortex peruvianus, en delfzuuren, de febris fecundaria beteugelen en de bederving tegengaan, en door opiaten en zagte laxantia pro re nata de toevallen beteugelen.
Ja buiten de opgenoemde kelder- en keukenmiddelen zyn 'er, zelfs in de kwaadaartigfte pokken, geen middelen, welke meer dienst kunnen doen dan de cortex peruvianus, de delfzuuren, het opium, de camphora, en de Spaanfche vliegen. Wanneer de pokken tot het laatfte tydperk gekomen zyn, zorgt men voor den uitgang der etter, de kinderen redden zig door krabben, op dat de etter niet weder opgeflurpt worde, en groote lidtekens nablyven. Een betting van warme melk maakt de korften zagt, ook worden de oogen daar mede geopend, zoo zy van zelve niet opengaan \ Hh 5 en.



48a C TERNE, GENEES-
en op het einde der ziekte heeft men zomtyds cortex, rhabarber, en enkeld vefaatoria noodig, inzonderheid voor de ontfteeking der oogen. De proef genomen hebbende van den dienst en het nut der kelder- en keukenmiddelen in eenige kortftondige ziektens, gaan wy tot eenige fleepende ziektens over.
NEGENDE HOOFDST UK.
Hoe verre men de kelder- en keukenmiddelen kan gebruiken in de Sleepende Ziektens, en vooreerst in de Scheurbuik.
D e Scheurbuik is een ziekte, waarin de vaste en vloeibaare deelen een geweldige verandering ondergaan. De vaste deelen worden pynlyk, zwellen, en verliezen hunne werking, en de vloeibaare worden fcherp, verdund, en ondergaan een zekere ontaarding, welke het naast met de verrotting overeenkomt ; waarom veele Medici ftellen dat de fcheurbuik onder de fleepende ziektens dat is, het welk de rotkoorts onder de kortllondige is. Gebrek aan de noodige beweeging, het misfen van groentens en verfche voedfelen, het eeten van bezwaarlyke kost, als fpek, visch, zout-vleesch, erwten, boonen, ftokvisch, of bedorven voedfelen te nuttigen en het misfen van goed water, of hetzelve in geene genoegzaame hoeveelheid te kunnen bekomen, zyn
al



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 483
al de voornaamfte oorzaaken, in de NoordeJyke Gewesten en vogtige^ ftreeken, van de fcheurbuik. In de geheele Apotheek zyn geen middelen te noemen , welke deeze ziekte kunnen geneezen zonder de kelder- en keukenraiddelen ; ja derft men goede voedfelen en de beweeging, alles is te vergeefsch; eugalenus, morton,boerhaave,
oosterdyk, van swieten, macbride, mead, walterus , de monchy, lind,
RouppE,en alle Medici, (temmen hier mede overeen; en voornaame Reisbefchryvers, als anson, t h e v e n o t , en anderen hebben ondervonden dat de verkwikkende groentens, vruchten, versch water, en goede wyn , de fpoedigtte geneezing aanbragten. Deeze ziekte woed zomtyds zoo geweldig op de fchepen, dat een menigte menfchen te gelyk van dezelve overvallen worden, en gaat van zoo een verfchrikkelyke kwaadaartigheid vergezeld, dat de lidteekens openbarften en de callus der lang te vooren geheelde beenbreuken losgaat; gelyk a n < son ons verhaalt.
In alle indicatien ter geneezing komen de kelderen keukenmiddelen te pas, en wel vooreerst dat men een leefregel in 't werk ftelt, welke tegenovergefteld is met die welke dezelve voortgebragt heeft: een zuivere lucht, en voedfelen uit het Ryk der gewasfen, zyn hiertoe bekwaam; alle verkwikkende groentens, roode- en witte - kool, radys, ramanasfen, raapen, knollen, wortelen, fpinaOe,
por-



484 C. TERNE, GENEES-
porcelein, fcorfoneren, alle faladens, tuinkers, waterkers, lepelbladen en foortgelyke kruiden, in pottafie of foepe gekookt, ofraauw gegeeten, kunnen nuttig zyn; oranje-appelen, citroenen, druiven , kersfen, aalbesfen, pruimen, aardbeijen, pompelmoezen , waterlimoenen, lemmetjes, manges, manges-tange, pifangen, appelen, peeren, uijens, knoflook, enz. hebben de beste uitwerkingen; en by gebrek van verfche vruchten , doen derzelver fappen een groote nuttigheid; voor drank is versch water het beste; Madera • wyn, roode - wyn, Caapfche - wyn, zomtyds eenige glazen gedronken, verkwikt; verfterkt, en wederftaat de bederving; ja ik heb met deeze verkwikkende voedfelen, vruchten, en de Caapfche wyn, meer dan vyftig matroozen en foldaaten in den tyd van veertien dagen volkomen zien herftellen. By gebrek aan groentens wierd 'er voor 't volk gekookt een kost, genaamd grobbejak, beftaande uit gort, bier, tamarinde en zuiker,met de. heerlykfte uitwerking; een flok jenever, brandewyn, of arak op lepelbladen, kan in 't begin der ziekte met vrugt gebruikt worden, en de Compagnie verftrekt ook daar toe aan 't Volk jenever op lepelbladen; ook kan men een maagwyn van alfem, gentiaanwortel, oranjefchillen, en diergelyke, met nut gebruiken. Bier is mede een goede drank, en by gebrek van bier kan men mout kooken in water; de EngeKchen hebben daar veel mede op. Het teer-water pryst men ook,
doch



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 485
doch daar van kan ik niet getuigen nut gezien te hebben ; melk en melkfpyzen zyn overheerlyk, ja de karnemelk is een nectar en fpecificum, huy van zoete- of karnemelk heeft ook zyn nut;en als men al die kelder- en keukenmiddelen bekomen kan en gebruikt, heeft men naauwlyks iets anders noodig.
Een tv/eede indicatie eischt de faburra uit de darmen en maag te ontlasten; kortnten, pruimen, tamarinde, cremor tartari en rhabarber, zyn eenig en alleen geoorlooft. Braak- en fterke purgeermiddelen doen kwaad, en de mercurialia zyn doodelyk; onze lavementen van water, zout, en ftroop, ontlasten gemaklyk.
Een derde indicatie is noodig om de gemoedsbeweegingen en de beweegingen van 't lichaam te regefen: vreugde, blydfchap, en hoop, zyn op alle wyzen aan te kweeken;de beweeging van't lichaam moet op alle voorzigtige wyze aangeraden worden, doch zagtjes aan. Rouppe waarfchouwt ons van fnelle beweegingen, en ik heb gezien dat men doorgeweid een kuiper op't dek bragt,en weinig uuren daarna, voor over, dood op zyn kist vond leggen: en zoo ik niet met eenige voorzigtigheid te werk gegaan was, en zyn dood als het waare eenigen tyd verborgen gehouden had, die harde en dom. me handelwys, hoewel het zonder myn weeten gefchied was, dreigde het geheele volk in opftand te brengen. Muziek en beweeging-maakende vermaaken, zyn 't best; ja de beweeging is een koster



486 C. TERNE, GENEES-
telyk behoed- en geneesmiddel; ad fanitatem tuendam, zege galenus, maximum quidem malum est omni modo corporis quies; perinde atque maximum bonum est motie- moderata, hoe est, fi corpora moderate exerceantur.
Ten vierden moet men zorgen voor de zuiverheid van kleeding en behoorlyke verfchooning; het -*-^.k altemaal, hoewel het geen kelder- en keukenmiddelen zyn, nogthans tot de huishoudelyke beftiering behoort.
Ten vyfden moet men de toevallen, welke by de fcorbutus vergezeld gaan, temmen en maatigen. De voornaamlte toevallen zyn bloedingen uit den mond en neus, eene zuchtige zwelling der leden, en de vlekken.
De bloeding uit de neus,dewyl zy verzwakkende is, moet men floppen door plukfel, of door infpuitingen met brandewyn of alcohol vini. De bloeding der tanden, of van het tandvleesch en het weelig uitgroeijen, maatigt men door fpoeliagen van water, honing, azyn, aluin, of keukenzout; of men laat den mond met zeewater fpoelen: aluin en zout zyn al de beste middelen, of brandewyn met mirrhe en water. De zwelling der leden laat men wasfehen met brandewyn, zeep,en therebintyn-water;en diergelyke wasfehingen zyn ook goed voor de vlekken.
Eindelyk moet men voor de kragten van 't lichaam, maag en darmen, zorgen, en op een kragtdadige wyze het leven onderfteunen en de bederving.
te-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 487
tegengaan ; deeze indicatie verkrygt men door de reeds opgenoemde middelen, en inzonderheid door het voortreffelyk middel, den cortex peruviamts.
Kina, kina, is het facra anchora van veritandige Medici, in diergelyke gevallen; beklaagenswaardig is het dat men op de fchepen ten minften honderd ponden te min mede geeft, en de Compagnie zou honderden middelen uit de kist kunnen laaten als zy een vermeerdering van de nuttige en onontbeerlyke kina mede gaf: want doordien men gebrek aan dit nuttig geneesmiddel heeft, zoo moet men 'er zoo fpaarzaam mede omgaan, op dat men 'er door de langheid der reizen op 't einde in 't geheel geen gebrek aan hebbe en verleegen ftaa. De kina in conditum 's morgens, 's middags, en 's avonds , gebruikt, doet zoo veel af, als men de grootte van een nootemuscaat van dezelve ingeeft, als een geheel ons in een decoctum; doch men moet dikwils in den beginne met een decoctum beginnen , uit hoofde dat de lyders dezelve niet uit gebrek van verteerings-kragten kunnen verdragen.
Kina, op jenever of wyn getrokken, is een goed prselèrvatief-middel voor de fcheurbuik; doch een voorzigtige beweeging en arbeidzaamheid moet dezelve onderfteunen. Om nu geen meer inwendige ziektens afzonderlyk aan te haaien,en degeheele curatie 'er van te befchryven, zoo vraag ik, wat kan een Medicus uitvoeren in de jicht, podagra, rheumatismus, phthifis pulmonaüs , waterzucht,
ziek-;



483 C. TERNE, GENEES-
ziektens der kinderen, der vrysters, der vrouwen, zonder kelder- en keukenmiddelen en een goeden leefregel ? en zyn niet byna de opgenoemde middelen der Maatfchappy voldoende, om by gebrek van de Apotheek de lyders te onderfteunen of te geneezen? de natuur immers geneest de jicht, podagra en rheumatismus, zoo 'er geen aderlaating volftrekt noodzaakelyk is, door een goede levenswys, maatige warmte, rust, zagte uitwaasfeming, wry ving, ontlastmiddelen en lavementen; de vlierbloemen , met melk en water gekookt, doen zoo veel, en meerder, als alle zweetmiddelen, eh het is een middel dat in- en uitwendig te pas komt. Ja het is de melk-cuur, welke in de podagra tot nog toe de meeste lof verdiend heeft. De grootfte Geneesheer welken wy in onzen tyd gekend hebben, en podagreus in den hoogften graad, de beroemde van doeveren, wist voor anderen en voor zich zeiven geen beter middel, dan een goede diëet; ryst, grutte, fago met melk,was zyn voedfel; en eenige groentens en zuiver water was zyn geliefde nectar.
De groote boerhaave, gemarteld door rheumatifche pynen, beproefde wel; maar evenwel kwam zyne curatie op vlierbloemen, geduld, en tyd uit.
En wie is apollo, om anders perk- en paal te zetten aan de wreede podagra ? Het is waar dat men zeer veel opgegeeven heeft van zommige middelen, doch het is op niets uitgekomen; men
mag



en HEELM. üit KELDER en KEUKEN. 489
mag zoo fyn over alle deeze gebreken redeneeren als men wil, de curacie blyft ageer ; pappen van grutten met vlier, Hovingen van vlier, chamomille, melilote, of van zoete melk met Spaanfche zeep, by een goed regimen, doen meest alles af. Enkeld doen Spaanfche vliegen en aderlaatingen in rheumatismen, op zyn tyd gedaan, nut: na den aanval doet de beweeging en goede voedfelen het lichaam weder herftellen, en bevryden voor een nieuwen aanval. In de phthifis pulmonalis zyn kelder- en keukenmiddelen met den cortex peruvianus de zekerfte middelen, om dezelve draagbaar te houden.
De beweeging is ten allen tyde in deeze ziekte hoog gefchat. Morton en sydenham verzekeren dat men van de beweeging, en zoo de kragten het toelaaten te paard ryden, meerder voordeel te wagten heeft, dan van alle medicamenten. Benedictus heeft ons door zyne eigene ondervinding getoond, welken dienst kelder- en keukenmiddelen hem gedaan hebben. By alle Geneeskundigen is voedfel van grutten in hooge achting in de longteering, en maatig gebruikt by de beweeging doen zy veel nut; doch de lyders begaan veeltyds een dwaaling , door dien zy in de veelte hulp zoeken , en dus een moeijelyke fpysverteering maaken ; maatig als een Medicyn gebruikt, heeft zy kostelyken dienst gedaan. Koemelk, eze» linnemelk, en geitemelk, hebben mede een heilzaaXIII. deel» li me



490 C. TERNE, GENEES-
me uitwerking, als men maar denkt, die melk eet moet kaas verteeren ; en dus moet niet te veel gelyk gebruikt worden: ook moet 'er beweging by gemaakt worden, en 'er zyn geen kruiden of medicamenten te noemen, welke boven de rnelkcuur te ftellen zyn.
Zoetemelk met Arabifche gom en zuiker, is niet alleen in de verkoudheid een heerlyk middel, maar ©ok in deeze lastige en langduurige ziekte, en heeft voor de falep en Ikhen Islandicum niet te wyken.
De lastige hoest, zoo geen aderlaating noodig is, kan men best overwinnen of maatigen door een ftukje gom in den mond. Alle die hooggeroemde en verzagtende middelen verderven de maag, en beneemen de eetlust. By een goede levenswys en het gebruik van den cortex peruvianus kunnen wy lang, ja zeer lang, deeze ziekte draagbaar houden , en eenige weinigen volkomen geneezen; doch veele menfchen obferveeren niet wat men raad, en gehoorzaamen niet, en willen geen goede diëet in agt neemen: het gezegde van hippocrates vinden wy daaglyks bevestigt, Multi corrumpunt corpus Juum, & quod Deus dedit aptum faciung ineptum, idque labefactant otio, fomnolemia ,vino, vigiliis venerek, ac immodka libidine. Ik ontken niec dat 'er meerder middelen zyn , welke met vrugt kunnen gebruikt worden ; maar deeze zyr* by ukitek, en niet te ontbtertn.
TIEN-



en HËELM. üiT KELDER en KEUKEN. 49!
TIENDE HOOFDSTUK.
D e Waterzucht, door verftopping en verharding van voornaame ingewanden , of uit verflapping der vaste deelen, of door uitftorting der wateragtige deelen des bloeds veroorzaakt wordende , is of een vergadering van een wateragtige ftoffe in de holligheden van 't lichaam, of een ophooping in de cellu/ofa; van hippocrates tot heden toe heeft men erkent dat dezelve zeer moeijelyk om te geneezen is. De moeijelykheid van geneezing word voornaamlyk veroorzaakt, om dat de caufa' morbi zomtyds niet gemakkelyk weg te neemen is, en dat dikwils die middelen , welke de oorzaak tegengaan, de waterzucht vermeerderen en zelfs caufeeren. Alles wat een ob/Iruciio, infarctio van de ingewanden , of een verzwakking , of een belette veerkragt der deelen, of een uitftorting van waiter te wege brengt, ftellen wy een oorzaak te zyn van de waterzucht; en dierhalven al wat de verftopping tegengaat of refolveert , de verzwakte deelen herftelt, en de wateragtige deelen eene uitloozing bevordert, kan de waterzucht geneezen. Alle middelen nu, welke de obfiructie geneezen, komen zo'erwaarlyk dezelve plaats heeft eerst te pas, ten zy dat de ziekte reeds zoo verergert is, dat men om geen radicaale cuur meer denken kan. De verftopping van de ingewanden., Ii 2 ia-



m C TERNE, GENEES*
inzonderheid van die, waarin een traager circulatie plaats heeft, als in de lever en milt gevonden wordt, geneest men 't best door mechanifche beweegingen , wryvingen , beweeging, loopen en paardryden ; kortom alle maatige exercitiën zyn daartoe bekwaam; Jfectio hypochondriaea, zegt f. hoffman, qua ftudiofis, liter atis, atque togalis, propter fesfwnem & quietem Corporis frequentem valde folennis est, non certias & ftcurius remedium exposcit quam debitum corporis motum, quo ipfo plus crebro prastamus in refolvendo fanguine crasfo, & obftructionibus aperiendis, quam prastantisfimis medicinis.
Een doos met pillen van rhabarber , cremor tartari, Spaanfche zeep, en een gaede beweeging , kan veele obltructien geneezen; en zy handelen kwalyk, welke obflructiones viseerum abdominalimn met fterke purgatien te keer gaan, en vermeerderen de verftopping, door dien zy wel ontlasten en geenzints oploslèn: drooge en natte wryvingen doen mede veel om op te losfen, en de ophooping van ftoffe te beletten. Ter verfterking der vaste deelen is de beweeging een primarium remcdium;de verfterkende cortex ,martialtat en wynen, werken altoos beter en prompter, wanneer door beweeging van 't lichaam dezelve geholpen worden, en alle afleheidingen werden 'ei? door begunftigt; ja de uitloozing en ontlasting de? wateragtige ftoffe veckrygt men niet zelden door



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 493
beweeging : ik heb een waterzucht, verzeld en veroorzaakt door fcheurbuik, enkel door arbeiden zien geneezen. Schenkius verhaalt ons ook een buik-waterzucht te hebben zien geneezen door zwaar werk, zonder geneesmiddelen. Johan Blanck, een Koopman te Parys, reisde in den winter naar Engeland, genas van 't buikwater., en ftortte nooit weer ia; gelyk hollerius meld.
Forestus geeft ook goede getuigenis van de wryvingen met olie. De beweeging en een goede ïevenswys doen zeer veel om de waterzucht te geneezen. Celsus fchryft een diëet voor welke ïe omhelzen is, en zegt, het voedfel moet zyn van een middelmaatige vastheid , doch liefst droog , geen meer drank dan onvermydelyk tot onderhoud van 't leven noodig is moet men geeven, en dan is zulke drank nog de beste, welke de pisontlasting bevorderr. Twee lyders, door onthouden van drinken geneezen, vinden wy by riverius; schenk verhaak ons daarvan verfcheiden voorbeelden , enMEAD,PANAROL,en anderen,leveren ©ns daar ook voorbeelden van op; befchuit, goed gereezen en gebakken brood, asperfie, pie» «erfelie, wortelen, uijen, praaijen, knoflook, paardebloemen , wild vleesch , ryst, gerst, kervel, foep en foortgelyke voedfelen, zyn dienftig. De dorst word best met wyn, vruchten , fruiten en goed bier, waarop men bittere kruiden laat trekïen, gelescht; ondertusfchen moet men de natuur ïi 3 li<*-



4p4 C. TERNE, GENEES-
liever verkwikken dan verzaadigen, waar toe citroenen en geleien bekwaam zyn.
Die leven by den wyn, zegt het fpreekwoord, die fierven aan 't water; en sydenham getuigt dat de meeste waterzuchtigen onder de dronkaards te vinden zyn , inzonderheid als zy ex penuria de drank misfen ; zodanige menfchen moeten ook door drank weder herfteld worden , en een glas jenever op alfem, of op zwarte aalbesfen, zet het water fterk af; alfem en jenever-besfen genas, volgens heister, een vrouw van de waterzucht. Meenigmaaien heb ik beroemde Mannen onder hunne middelen voor 't water eenige pncen jenever, of fp. juniperi, zien voorfchry ven, en zelfs heb ik het met fucces gedaan; jenever met knoflook gezet, heeft meenig lyder met de beste gevolgen en geneezing gebruikt.
De Chirurgyn daviu speet te Amfterdam, wierd na een langduurige ziekte waterzuchtig; Zyn Medicus ordonneerde veele middelen zonder effect ; toen genas hy zich zeiven door het drinken van pons, gelyk hy my verhaald heeft, en op myne aantekeningen geboekt ftaat.
Indien jenever, brandewyn, arak, rum en de liqueuren enkel als medicynen gebruikt wierden, wy zouden wonderen 'er mede doen; maar dewyl zy het noodlot ondergaan, dat alle medicynen ondergaan, naamlyk misbruik, zoo kunnen zy dien dienst niet doen. Verulamius zegt zeer fraay;
fi



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 495
fi nimium asfuescas medicationi , detrahes de viribus & efficacia ejus, quando morbus advenerit. De wyn is geen minder nuttig geneesmiddel in deeze hardnekkige ziekte: cardanus zegt van de wyn, In uno hoe liquore tot falutaria recondita remedia funt, ut quicquid faluherrimarum virium natura caeteris plantis indidit Mud omne facillima participatione vino, & in vino homini ad diverfisfima valetudinum genera, communicaverii. De wyn is een algemeen ontlastmiddel, zoo wel door den afgang, als door pis en zweet, en is een allerbest analepticum & ftomachicum; en dewyl veel warm te zwelgen de maag en darmen verflapt, en dikwils een oorzaak der zuchtige zwelling is, doet de wyn een heerlyke uitwerking. Paulus ordonneerde dezelve, .volgens de Heilige Schrift, aan zynen lieveling timotheus in dit gebrek. In vino & pane est virtus & rohur; en by avond en nagt onder myne boekoeffening verkwikt my niets meer, als ik afgemat ben van denken, dan een bierglas wyn met drooge befchuit. Hippocrates roemt in de waterzucht zeer de verkwikkende wynen, en fer dinandus verhaalt ons, daardoor de buikwaterzucht geneezen te hebben. Alfem, mostaardzaad, knoflook, jenever-besfen, enz. kunnen op wyn gezet met vrugt gebruikt worden. Verfcheide waterzuchtigen heb ik geneezen, door wyn, waar zee-ajuin op getrokken was, driemaalen daags tot sen lepel vol in te geeven; en onder anderen een li 4 vrys-



496* C. TERNE, GENEES-
vryster van drieënveertig jaaren, welke reeds twee jaaren aan een opgeftopte vloed- en waterzucht gelaboreerd had; en wel zodanig dat zy haare menfes wederkreeg op haaren tyd, op 't vyfënveertigfte jaar trouwde, en zeer gezond leefde: by deeze mogen wy aanmerken dat een goede gezondheid voor den buik, en gelyke aangelegde windfelen voor de beenen, nuttig zyn.
Het fap van limoenen , wynazyn, en cremor tartari, kunnen zeer veel dienst doen; meenigmaalen heb ik van de cremor tartari uitwerking gezien, dat het te verwonderen was. Doctor gherlius verhaalt van 'er vyftien menfchen mede geneezen te hebben, en menghini heeft een Verhandeling over het nut der room van wynfteen gefchreeven in de waterzucht. Dat met de cremor tartari, gtesiryke dranken, wynen, cort.peruvianus, beweeging, wry ving, aanfluiting, en de opgenoemde voedfelen, veel dienst in de waterzucht gedaan kan worden, is beweezen; en dat catholica ,fcammonium, en in 't geheel hydragoga, te pas kunnen koomen weeten wy ook, en dat men met pis- en zweetdry. vende middelen, ook veel dienst doet in de waterzucht is ons niet onbekend; wy gebruiken die ook met vrugt, inzonderheid hebben wy veel nut gezien van de pillen van de man, in zyne Verhandeling over de Rotkoorts befchreeven: doch uit ons gezegde blykt evenwel dat kelder en keuken ook middelen opleveren voor de waterzucht, zoo de.
na-



zn HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 497
natuur ons begunftigt; en zoo niet, irrita artis me-limina.
ELFDE HOOFDSTUK.
D e ziektens der kinderen zyn zoo meenigvuldig; naar maate het menfchelykgeflagt ouder word, fchynen de gebreken noch meer te vermeenigvuldigen; en horatius zong reeds in zyn tyd met regt:
Aetas parentum, pejor avis, tulit jNos nequiores, mox daturos Progeniem vitiofiorem.
Aile ziektens der kinderen worden byna door een goede oppasfing, leefregel , beweeging , cyd, kelder- en keukenmiddelen geneezen , en zonder dezelve kan een Arts byna niets uitvoeren ; zelfs in de beruchte Engelfche ziekte maaken kelder- en keukenmiddelen de voornaamfte middelen uit. '
Naauwlyks is het kind geboren, of men denkt reeds om de ontlasting van het mecomum, en wie weet 'er bekwaamer middel toe dan 's moeders borst? het eerfte zog is het bekwaamde middel, niet alleen om de zwarte drek te ontlasten, masr ook om tevens de geelzucht voortekoomen, en te geneezen. De rhabarber moet voor die heerlyke nectar zwigten. Materia acida in de eerfte wegen is een gemeen gebrek, niet alleen aan li 5 kin-



498 C. TERNE, GENEES-
kinderen maar ook aan zeer veel menfchen. Een klontje Spaanfche zeep in de pap, overtreft alle hooggeroemde poeijers , of een • fluitje potasch tempert en verbetert het zuur, en is een veilig middel; 's morgens een lepel koud water verlterkt niet alleen de maag, maar is ook een goed middel. Een eijerlepel brandewyn, geeft men met den besten uitflag; kryc, kreefts-oogen, rood-koraal, potasch, Spaanfche zeep, en rhabarber, zyn alle de middelen welke men noodig heeft en veilig gebruiken kan. Hartshoorn, venkel- en anyszaad, in water gekookt,is een gefchikt vogt om 'c brood of befchuit in te weeken, het zuur te temperen en den buik van winden te ontlasten , indien te gelyk de buik met een warme doek gewreeven word.
Uit gebrek aan gal, en door melkvoedfelen , houd het zuur veele kinderen onder, en is meenigmaalen een oorzaak des doods, inzonderheid voor die kinderen , welke met den pappot opgebragt worden. Alle voedfelen en pappen , welke tot bederving overgaan, doen dienst en voeden, als boeljon van kalfsvleesch , rundervleesch, hartshoorn, inzonderheid als men 'er eijeren onder mengt; en door het kind te laaten hongeren kan men het aan alle fpyzen gewennen: 's morgens een ey dun gekookt is een middel, dat voed, verilerkt en kostelyk het zuur tempert. Men moet in alie ziektens der kinderen door de leefregel en voedfelen meer doen dan door medicamenten, maar geenzints dag
aan



HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 499
aan dag door Itroopen en Iekkernyenof geneesmiddelen hec teder lichaam der kinderen bederven, en door geduurig leggen en broeijen in de wiegen, de heilzaame lucht en beweeging onthouden. Veel middelen kan men de kinderen aanpryzen, maar waar is de Practicus welke dezelve in practyk kan brengen by de vrouwen , om aan haare kinderen zulks }n 't werk te ftellen? men broeit, men baakert en bederft de gezondheid der kinderen door te veel voedfelen en geneesmiddelen; ergo contrarie te handelen is een fpecificum voor de kinderen. Veeltyds zyn de kinderen onderworpen aan hardlyvigheid: van de eerfte jeugd af aan dezelve te gewennen op een bepaalden tyd los te maaken en ter ontlasting te brengen, is reeds door l,ockb aangepreezen, en geenzints dagelyks met rhabarber te purgeeren. Met een pieterfelie-fteel in olie gedoopt het fondament geprikkelt, of een zetpil van Spaanfche zeep, of een nachtkaarsje in 't fondament geftooken , doet de kinderen gemakkelyk ontlasten; en een clysteer van zeepfop met zout , doet int dringende gevallen zeer veel dienst. Naarmaate de kinderen ouder worden, en een goede behandeling ondergaan, groeijen zy ook beter tegen 't zuur; en fchadelyk is het, door de dagelykfche flaapftroopen hen tot ftilte te brengen, hoewel men ook enkeld zyne toevlugt 'er toe neemen moet. Niet zelden lyden de kinderen buikpynen en fterke buikontlasting; rhabarber en kreefts-oogen doen in die



5oo C. TERN E, GENEES-
gevallen meer dienst dan alle pratieufe poeijers, waar in weinig kragt is.
DeEngelfche ziekte der kinderen, over welker aart en natuur zeer veel gefchreeven is, doch weinig voordeel aangebragt heeft, zoo omtrent derzelver aart naauwkeurig te bepaalen, als om ze zeker voortekoomen en te geneezen: buiten eene verftandige opvoeding, en kelder» en keukenmiddelen is 'er byna niets in deeze ziekte ter uitvoer te brengen. Alle fpecifica doen weinig of niets. Zagte melk-clysteeren met Spaanfche z?ep, en zuuropflürpende poeders van kryt, kreefts - oogen, potasch, rhabarber, komen als 'er zuur in de darmen is te pas ; fterke purgatien deen altoos kwaad, en braakmiddelen zyn niet altoos veilig, ten zy 'er een vergadering van onnutte en fchadeïyke ftoffe in de maag zit. Het eenigfte middel, dat dienst kan doen, is het bellier der res non naturales, koude baaden, zandbaaden zyn zeer dienftig: de oude Germaanen hadden de gewoonte om de kinderen, van de moeder af, de tedere wichten, in de Rivieren te baaden en tot harde menfchen te maaken, van waar claudianus nog zingt:
Et quos nascentes explorat gurgite Rhenus.
Op 't Land in de opene lucht te kruipen is door meenigvuldige ondervinding bevestigt nuttig ee zyn , en verfcheiden kinderen worden by de
Boe-



m HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 501
Boeren in 't Gooyland op die wyze geneezen, te meer dewyl lievige Boeren-meiden door geduurige vermaaken de kinderen beweegen; oostijrdyk geeft de geheele cuur dus op §. 17. Ex dia* ta conducunt alimenta ficcisfima omni oleo laxante orbata. Potus parcior, fpiritibus dives, generofus. Aër calidus ficcus. Lecti quibus incumbunt fint ficcisfimi, duriores, fispe mundandi, impleti vegetabilibus, ficcis antirachiticis. Vestimenta ficca, munda, lanea , motus corporis mechanicus, rheda, gestatione conciliandus. Van de tyden van gliss o n i u s af , welke het eerfte byna ex profesfo deeze ziekte befchreeven heeft, tot heden toe, heeft men nog niets beter dan zodanig een handelwys by de kinderen bevonden. Drooge befchuit voor voedfel, zoo de kinderen reeds kunnen kaauwen,is het beste brood, en goed vleesch toe geeft kragten genoeg.
Bier en wyn voor drank, en koud water, is 90or de dorst aan te pryzen, en men kan eenige verfterkende kruiden met fucces 'er op trekkendit volgende gebruik ik met fucces:
^f. Salvia m i.
Limat. mart. unc. fi. Rad. Filicis.
Polypod. ^ dr. tij.
Cert. Tamarisc.
Corti



go2 C. TERNE, GENEES-
Corl. Cappar. £J unc. & —- Cinamom. dr. ij. M.
Op drie flesfen bier gezet, en daaglyks gedronken voor den dorst.
Indien de moeders maar eenigzints moeite doen om de kinderen 'er aan te gewennen , gebruiken zy dit bier zeer gaarne; en hoewel ik het niet voor een fpecificum verkoop, nogthans heb ik by een goede leefregel altyd 'er nut van gezien, en nog onlangs een kind, 't welk reeds zeer krom gegroeid was, zeer fpoedig op de been gebragt en volkomen geneezen, hoewel de beenen krom gebleeven zyn.
Het flaapen op vaare beddens is genoeg bekend, en het bewegen, wry ven en baaden zyn al de beste middelen; een volkomen fpecificum is my tot deeze ziekte anders niet bekend, op het welk men zeker ftaat kan maaken. Uit onze gezegdens blykt dat kelder- en keukenmiddelen de voornaamfte zyn, om veele ziektens der kinderen te geneezen.
TWAALFDE HOOFDSTUK.
De vrysters en vrouwen zyn ook aan veele gebreken onderworpen, waar tegen heilzaame middelen in kelder en ( keuken te vinden' zyn. Het
men-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 503
menfchelyk geflagc zoude aan minder ziektens onderworpen zyn,indien nier het verftandder menfchen, en de welvoeglykheid,ons van de nacuurlyke levenswys te veel afgetrokken had: de byzondere aandoenlykheid der vrysters en vrouwen , het oogmerk waar toe zy beitemd zyn, de byzondere levenswys welke zy uitoeffenen, en de konsttuigen welke de modens en moeders uitgedagt hebben om van hunne kinderen lydende machines en tregters te maken, overkropt hun niet zelden van ziektens en gebreken, welke gemaklyk zouden herftellen , indien niet het ftryden tegen de natuur zulks belette. Geen ziekte is 'er gemeener, dan belette of opgeftopte menflrua in de vrysters, en hoe moeijelyk het is om dezelve voor den dag te brengen weet elk Medicus: doch zoo deeze ziekte niet veroorzaakt word door een atrejia vagina vel uteri, waar in Chirurgicaale bewerking vereischt word, zoo word zy 't beste herfteld door kelder- en keukenmiddelen, van welke oorzaak zy ook mag voorgekoomen zyn. Een Medicus moec altoos omzichtig zyn in diergelyke gevallen , en wel naauwkeurig agt geeven of 'er geen natuurlyke oorzaak van bevrugting plaats heeft, en nimmer de vrouwen of vrysters te veel geloof geeven, maar denken aan het gezegde van molière, La femme est un fexe engendrè pour damnet fout le mende; of met zekeren Poëet denken:
Ter-



5<h c. terne, genees-
Terwyl zy fireelt en vleit Is 't dat zy knaagt en byt.
De listen en veinzeryen, welke veele bedorven vrysters of vrouwen hebben, om haare zwangerheid te bedekken, zyn zomtyds ondoorgrondelyk. Geen wonder datMiLTON, welke van een kwaad wyf geplaagd wierd,in zyn Paradysverkoren zegt: Het wee der menfchen neemt uit de vrouwen zyn ■fchadelykbegin,p. 377. Medici! denkt aan de woorden van augustinus, wanneer het vrouwelyk geflagt u komt raadpleegen over opgehoudene maandllonden, als hy zegt, indien den Hemel perkament, deftarren pennen, en de zee inkt was, zoo was 'er nog geen flerveling gebooren, welke de listen der vrouwen befchryven konde. Hoe groot wy ook het vertrouwen op vrysters mogen hebben , wy moeten altoos denken, als zy ons raadpleegen over belette menfes, dat zy ons listig bedriegen kunnen, en ik wil wel bekennen dat die verleidende fexe my wel eens hier ïh bedroogen beeft.
De oorzaak der belette vloed mag zyn welke zy wil, men moet altoos met kelder- en keukenmiddelen beginnen om die te herftellen. Zoo een volmaakte of onvolkomene atrefia plaats heeft, herftelt men dezelve door een opening te maaken; zoo de veelheid van bloed onderdrukt, of een motus abfiormis den bloedloop een verkeerde leiding doet
neer



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 505
neemen , en of door neusbloeding of door bloed*fpuwing zich tracht te ontlasten, komen aderlaatingen inzonderheid op de voet te pas, en afleidenda warme voetbaaden ; warm water, waarin hooy, vlierbloemen of chamomille gekookt worden, zyn hier toe bekwaam : want het warm water is het welk alleenig maar dienst doet. Indien zommige vrysters, inzonderheid die zwart-bairige, welke volgens fried van vrouwelyke deelen ftevig zyn* zich tot over den buik in een kuip met warm water dikwils baadden, zy zouden zoo niet zukkelen aan de maandftonden. De wryvingen op den buik en in de lendenen zyn niet minder nuttig, en dikwils alleenig genoeg om de menfes te verwekken: doch tot het baaden en wryven willen de meisjes en tedere vrouwtjes niet ligt overgaan. De beweeging van ryden, loopen, werken, dansfen, fpringen is van geen minder dienst : een lievige werkzaame boerin heeft zeldzaam hinder aan de menfes, en een kleine afwyking hier in verdraagc zy gemakkelyk, waartegen de meisjes uit de Steden, welke een zittend leven leiden en veel war* me dranken opflurpen , van de minne afwyking tot de dood toe benaauwd zyn.
F. hofmann pryst met regt,in alle kwynende ziektens der vrouwen en vrysters, de beweeging ais het beste hulpmiddel aan. Het fnoeren en drukken des buiks te beletten, geeft ruimte aan de vaaten, inzonderheid als men de flagaderen der dyen XIII. deel. Kk te



5o6 C. TERNE, GENEES-
te gelyk door een maatige drukking vernaauwc , en door konst een congestie- ad uterum te weeg brengt.
Voor zommige bleekzuchtige maagden is geen beter middel aan te raaden , dan te trouwen, en men vind nergens meer kwynende en bleekzuchtige maagden , dan in vervallen Steden, daar de middelen van beftaan zoo gering zyn, dat de jonge lieden niet ter rechter tyd kunnen het huwelyk aangaan, van kwynende liefde zwanger gaan, en de yslykfte toevallen lyden. Hippocrates heeft het byflaapen reeds als een best middel aangepreezen, om de ftonden te verwekken; ja het ontbreekt ons niet aan voorbeelden, waar in het byflaapen zoo fpoedig en van de eerfte keer af de ftonden voortbragt, dat ze geregeld maandelyks vloeiden , en een volkomen geneezing aan de bleekzuchtige maagd veroorzaakte. Wanneer een kwynende vis vitalis plaats heeft, en geen vrees voor de eongestio ad pectus vel caput is, zoo doet een glas goede wyn heilzaame uitwerking; veele huismoeders geeven aan haare kwynende dochters thee met faffraan 's middags te drinken, als de ftonden niet wel willen vloeijen, met het beste fucces; andere trekken chamomilie-bloemen, wynruit en rozemaryn op water en als thee gedronken met geen minder fucces; fchoorfteen-roet tot pillen gemaakt, en zodanig een kruider-thee gedronken , heb ik menigmaalen de ftonden zien
voort-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 507
voorebrenger] ; oranjepoeder is zeer algemeen in gebruik, en word dikwils in baarende vrouwen by gemeene lieden gebruikt; het is een goed poeder voor de vrysters, maar by baarende vrouwen is het fchadelyk. Vylfel van ftaal , chamomillebloemen en faffraan,op wyn getrokken, is algemeen in gebruik niet alleen, maar ik heb en ordonneer het zelve met een gelukkig gevolg. By het gebruik van alle deeze middelen regelt een Medicus den leefregel zodanig dat hy nuttig voor de lyderesfen zyn kan; goede voedfelen die gemakkelyk om te verteeren zyn , en drinken dat niet verflapt noch de fpysverteering bederft, als bier, mol, mom, koud water, Selfer- en Piermonts-water, wyn en diergelyke dranken, zyn overnuttig. Zoo deeze middelen vrugteloos zyn, neemt de oordeelkundige Arts zynen toevlugt tot den cortex peravianus, Haal, rhabarber, opium; en men kan met dezelve, op zyn tyd gebruikt , wonderen doen. Ik ontken-* niet dat 'er zomtyds andere middelen kunnen noodig zyn, als de rad. aristol. rotund. & long., hellebor. nig., alb., marrubium, puleg-, abrotan., matricaria, fabina, borax, gumm.. ammon., opopanax, galb., myrrha, aloë', fuccus afa foetid., castor., enz.: maar hier uit blykt tevens , dat voor de gemeene Man ook nuttige middelen, om hunne vrouwen of dochters te helpen met goeden raad,en in kelder en keuken Kk a te



5o8 C. TERNE, GENEES-
te vinden zyn , om de ftonden te verwekken; om dus het beklaaglyk vrouwlyk geflagt van veele ongemakken te bevryden, en inzonderheid die beklaaglyke chlorofis voor te komen , welke veeltyds uit belette ftonden veroorzaakt word.
Nu zullen wy zien hoe verre men kelder- en keukenmiddelen kan gebruiken by vrouwen.
DERTIENDE HOOFDSTUK.
Alle de lastige toevallen van mislykheid, flaauwtens, enz. welke dikwils de zwangerheid verzeilen , eifchen geen geneesmiddelen; azyn om de flaauwte op te wekken, en eenige droppelen liq. anod. M. Hoffmanm, welk de meeste vrouwen in huis hebben, is voldoende. De mislykheid en braaking begint na de vierde maand van zdve te beteren, wanneer de vrugt buiten het bekken ryst, en de vrouwtjes 'er aan gewoon zyn; wat kreeftsoogen, magnefia, rood koraal voor 't zuur, doet zomtyds nut; doch een befchuit met een glaasje roode-wyn , of wat brandewyn, is de raad van van swieten; en zoo geen plethora plaats beeft gebruik ik het voor de zwangere vrouwtjes dikwils, en enkeld een half greintje opium of eenige droppelen laud. liq. Sydenhami; maar vooral
Be-



en HEELM. urr KELDER en KEUKEN. 509
bevinden zig alle zwangere vrouwen zeer wel by een goeden leefregel, en , als zy volbloedig zyn,by een aderlaating. — Van meerder gevaar zyn bloedftortingen en miskraamen : zoo de vrouwen een goeden leefregel houden, zich myden van hevige gemoedsbeweegingen, onthouden van byflaapen, maatig zich beweegen, en vroegtydig, als zy volbloedig zyn , door aderlaatingen haar bloedrykheid verminderen, zullen zy minder gevaar loopen van deeze toevallen. Wanneer reeds een beginnende bloeding plaats heeft, is de rust van ziel en lichaam het voornaamfte geneesmiddel met het opium, en een verkoelende levenswys.
Zommige vrouwen miskraamen uit een zekere zwakheid van«?t ostium uteri; voor die is de cortex peruvianus inwendig , en een rooking van harst en mastich uitwendig, een bekwaam middel om de miskraam voor te koomen; en doordien die miskraamen voor de vierde maand het meest voorvallen, zoo moeten de mannen en vrouwen zich onthouden van vleeschlyke gemeenfchap, om dat dan de vrugt te laag in 't bekken is, en ontrust word.
Hippocrates, avicenna, mauriceaü, van hoorn, gaübiüs, levret, en anderen , hebben op goede gronden de fchadelykheid der byflaap in de zwangerheid ons be weezen; en dus is de onthouding het heilzaame midKk 3 del



5io C. TERNE, GENEES-
del om de abortus voor te koomen, ja veele getrouwde lieden zouden vader en moeder zyn , als zy die les wat r.aauwkeuriger betragtten.
Alle overige middelen welke men aanpryst, buiten de naauwkeurige betragting der res non naturales, baaten niets ter afweering van de abortus en bloedflorting, zoo niet veele van die middelen, welke aangepreezen worden, nog fchadelyk zyn, als de balj. embryonis.
In baarende vrouwen koomen geen medicamenten te pas, ten minden zeer zeldzaam en de pellentia nooit, want dat is een toevlugt voor onkundige Doctoren, Kwakzalvers, Baardkrabbers en Vroedvrouwen. Heeft 'er mismaaktheid in 't bekken plaats, of is het groote hoofd een oorzaak, of ligt het kind verkeerd, dan is het Vroedmeesters werk. Ik beken dat 'er zomtyds valfche pynen zyn, die zonder nut de vrouwen pynigen; een aderlaating, een clysteer van water en melk, ja een weinig opium, doet alles af; en zoo die middelen in twaalf uuren niet helpen , is 'er een andere hinderpaal, welke met geen. medicamenten is te verbeteren. Gods hulp en vyfvingerenkruid zullen meer dienst doen»
ln ftuipen,kunnen de vrouwen niets gebruiken, en de aderlaatingen., lavementen, Spaanfche vliegen en de verlosfing kunnen dienst doen.
Na de verlosöng heeft een vrouw niets noodig als zy gezond is; want geneesmiddelen zyn voorzie-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 511
zieken, en sirach zegt: de gezonden hebben den Geneesmeester niet noodig. Rust , een goed beuier , maatig eeten en drinken , ter regter tyd het kind aan de borst te leggen, en een wasfching van bier met brandewyn, of warm water, zyn alles wat noodig is ter herftelling, en om een menigte ziektens af te wenden. Zommige vrouwen lyden naweeën ; een lavement, een gortpap op den buik, en een amandeldrank met wat opium komen dezelve te boven. De zogkoorts geneest door zuigen, zagte uitwaasfeming, maatigheid en een lavement; en zoo geen vuile ftoffe in de maag of darmen is , en dezelve nogthans te lang aanhoud , geneest men ze met den cortex en zuiging.
Nu zuilen wy nog overgaan tot eenige uiterlyke gebreken, en zien of daar nog wat in te vinciea is in kelder en keuken, om dezelve te geneezen.
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Hoe verre kelder- en keukenmiddelen dienen kunnen , ter geneezing van zommige Uiterlyke gebreken en kwaaien.
Onder de uiterlyke gebreken kan men voornaamlyk rekenen de phlegmone of inflammatio, welke in alle deelen van 't menfchelyke lichaam kan voorvallen.
Kk 4 De



5r* C. TERNE, GENEES-
De voornaamfte oorzaak der ontfteekingen beflaat in een verhinderden doorgang van 't roode bloed door de kleinfte vaten, te gelyk met een grooter drift van 't bloed naar die plaats, en een pynelyke krampachtige zamentrekking der gevoelige deelen. Alle ontfteekingen kunnen overgaan in refolutie, maturatie, induratie en corruptie. Onder deeze uitgangen is altoos de refolutie de beste, en word vooreerst verkreegen door den invloed van 't bloed te verminderen; ten tweeden door de ftilftaande vogten beweeglyk te maaken, en in de bloedcolom te rug doen keeren; en ten derden door de krampachtige famentrekking te verminderen en ge? heel weg te neemen, te gelyk met de toevallen welke daar uit voortgekoomen zyn. Alle die middelen, welke in de innerlyke ontfteekiog reeds zyn aangepreezen, komen hier ook inwendig te pas, aderlaatingen, en de cura antiphlogistica is in kelder en keuken te vinden, gelyk reeds is gemeld; en die kunnen die vier indicatien volbrengen , zoo de pntfteeking niet te zwaar , en de natuur gunftig is. Uiterlyk zyn Hovingen van vlierbloemen, met brandewyn, azyn en water, warm aangelegt dienftig. Pappen van gort, met brandewyn en azyn, begunltigen de refolutie; tarwenmeel, blaauwfel en poeijer, is zeer dienftig in de roos, en zuigt de yogten uit, welke ingepakt zitten. In de oogpntfteeking gebruikt men met goed gevolg een
deej



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 513
deel brandewyn en vyf deelen water; in ontfteekingen in de keel water met azyn, en aluin met gemeene ftroop, geeft een voortreffelyken gorgeldrank, om de refolutie te bevorderen.
Alle zalven en pleisters kunnen niet meer uitoeffer.en om de ontfteeking te doen refolveeren.
Welke middelen men ook in 't werk ftelt, zoo de ontfteeking der uiterlyke deelen zwaar is, gaat het altoos zoo gemaklyk niet om de refolutie te bevorderen, en dikwils is het heilzaamer de maturatie te begunftigen. Om de maturatie te bevorderen komt, buiten den leefregel en inwendige middelen, weinig of niet anders te pas, dan verzagtende pappen van grutten of tarwenbrood , waar onder men lyn - oly , raap - oly , boter , of ongezouten reuzel kan mengen ; de gort alleen, lang en in ruim water gekookt, geeft de beste pap om de maturatie te bevorderen, en men kan dezelve zoo zagt en fmeulig kooken, dat alle kruiden, hoe hoog ook geroemd, 'er niet by noodig zyn om de maturatie te begunftigen. Lang en aanhoudend pappen met gort, is niet alleen de beste matuureerende pap, maar ook de veiligfte; vygen gekookt in bier, is matureerende en levert de beste en verzagtenfte gorgeldrank. Hi s k i a s genas door vygen van zyn keel - ontfteeking. Duizenden menfchen geneezen anthraces,furunculi,en bubones met koekebakkers-deeg of een pap van gort qf Kk 5 brood



514 CTERNE, GENEES-
brood met ftöraan, en ter marararie hebben wy anders niets noodig. Onder deeze verzigtende pappen kannen wy altoos .wanneer de na-uti- z-~ft t is, de inrnrnrnaaec tot etter en ter cocroreeking brengen en geneezen. De verzakten ie kraiden en meelen, ais de althéta, vta-lza, eer e as rum, fior. tnei&ii, fambua, caamomü.ytnz., de farina lint, famtgrati, reragt ik nier: maar ik geloof dat men siies met gorqxip af kan coen als het de nood vereischt. Ket gezwel ryp zynde breekt van zelve door, en zo 'er vrees voor verzakking is, maakt men bet aan ce fcagfte plaats epen; doch in klieragnge deelen is bet meestentyd veiliger zoo hng te pappen, tot dat het gezwel van zelve doorbreekt, want bet te vroeg openen doet nier zelden induratien nabiyven. Diksrils zya de ontfieekingen geweldig, en gaan tot gangrxna en fphccelus o«er. Om dit af te wee ren is de cara antiphhgistka, een goede dieet, zuivere lucht, enz. noojig, en uirerlyke pappen, inzonderheid gort met rykeljk brandewyn , azyn , zout , fiü prune'., can:phor, enz. krerce- uit wynruit, vlierbloemen, chamomil, enz. ter afweering vaa gangrana geappliceert; de azyn doet in die gevallen dknst by uitmentecheid. Is "er reeds gattgrena en jphaceius.zoo komen die pappen te pas, roet pekel, azyn, rirroen lap, wyn, brandewyn genat. Op hst veröorven deel legt* men wieken
vzn



en HEELM. cit KELDER en KEUKEN. 515
van groene zeep met reuzel om de feparatie te bevorderen; inzonderheid is zulks dienftig na fcarificatien , om het doode van het levendige te feheiden. Welk een overvloed geeft niet kelder en keuken ? Zoo die middelen vrugteloos zyn , dan doet de cortex in- en uitwendig grooten dienst, inzonderheid' als men deszelfs poeder 'er in itrooit en dan met een pap dekt. By de boeren kan men een pap van koedrek en azyn maaken; dit is voortreffelyk om de gangrcena voor te koomea, en het verftorvene te feheiden. Wanneer in klierachtige deelen inflimmatie voorvalt en kwalyk behandeld word, of de inflammatie uit zich zelve overgaat tot verharding, zoo worden door geduurige pappen dikwils nog die verhardingen overwonnen, en door verettering ter volkomen geneezing gebragt.
Waare fcirrhi zyn niet alleen - moeilyk om op te losfen, maar het is zelfs zomtyds gevaarlyk zulks te beproeven. De pleisters van de ruikende gommen, galban., ammon.^ fagapen., opopanax? de diachylon, diaphoret. Mynzichti , enz. zyn altoos niet veilig. Dikwils is het best niets te doen. Gortpappen langduurig gebruikt doen zomtyds goed. Gebraden vygen met havergort hebben, volgens platner, eenige maaien een go3de uitwerking gehad. Van sWieten pry>t Spaanfche zeep met melk, tot de dikte, van een
pap



516 C. TERNE, GENEES-
pap gekookt. De damp van warm water kan ook zyne nuttigheid hebben. De Ouden gebruikten den damp van azyn; lynzaad-meel, met azyn en ammoniak-zout, prees reeds boerhaave, en in Frankryk gebruikt men zulks nog zomtyds met fucces ; zoo de verharding zagrer word en niet pynlyk, moet men continueeren en 'er een zagte wryving byvoegen; doch een voorzichtig Medicus moet vooruitzien en denken, een flapenden Wolf moet men niet wakker maaken. Het is dikmaals in fcirrhi, noli me tangere; en het veiligfte om enkel door een goede diëet, aderlaatingen, en een zeemleere lap op het verharde deel te leggen, den fcirrhus voor uitfpatting te bewaaren , zoo de uitfnyding ondoenlyk is.
In verzwoorene kankers is een goede diëet, aderlaating, en witte wyn of kalkwater, als het beste middel om de verrotting te weeren ; en ik heb met kalkwater zoo in 't Gasthuis te Amfterdam , als by myne eigene Patiënten, langduurig dezelve draagbaar gehouden. De cicuta, belladona, mercurius, en zelfs het arfenicum, heb ik niet onbeproefd gelaaten; doch tot heden toe ben ik zoo gelukkig niet geweest, dat dezelve geneezing aanbragt. In niet cancreufe ongemakken heb ik meerder voordeel 'er van gezien.
In alle wonden, in alle beenbreuken en diskpaden, komen geen andere middelen, buiten de kon-
fti-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 517
ftïge handgreepen, dan kelder- en keukenmiddelen, te pas; droog plukfel, fchoon linnen, een goed verband, wyn, brandewyn, azyn en water, zyn alle de middelen, welke noodig zyn ter herftelling; de natuur geneest onder het gebruik van die middelen deeze gebreken, zoo te gelyk een goede beftiering der res non naturales plaats heefc. Ongemakken , welke door Venus-fmet zyn voortgekoomen , en vroegtydig behandelt, eifchen ook geen andere middelen ; en die fterke purgatien, welke men gewoon is in druipers te gebruiken, doen meer kwaad dan goed. Een verkoelende diëec is altoos noodig, en menigvuldige druipers zouden zoo lang niet lekken, als men by zagte kelderen keukenmiddelen bleef in den beginne. Een aderlaating, een ftooving, een infpuiting van zoetemelk , zagte purgatien van tamarinde , pruimen, cremor tartari, rhabarber, komen in den beginne der druipers te pas. Zoo men evenwel beducht is dat de fmet-ftoffe in 't bloed is, fluit de mercurius in alle venus - ziektens de cuur, offchoon hy in den beginne fchadelyk is. En zoo by deeze zagte middelen te gelyk een groote hoeveelheid van warm vogt, thee met melk, water en melk, karnemelk, of een julapium van gortwater met falpeter en conferf van vlier, gebruikt word , dan zal men veel gemakkelyker de gonorrhcea geneezen en veele toevallen afwenden.
Uit



5i8 C. TE R N E , GENEES-
. Uit alle gezegdens in detze Verhandeling blykt dat een Geneesheer, welke een goede indicatie weet te formeeren, met weinig middelen veel kan doen, tn, als de nood het vereischt, zoo veel middelen niet noodig heefc en nooit verleegen hoeft te liaan. Nihilominus vehementer mirandum est, , zegt j. h o v m a n n , ad custodiendam fanitatem cF morbos propulfandos, infinita ferme diverjisfimceque indolis a medicis excogitata esfe remediorum- genera: fimplex natura est in fuis operationibus, qüibus vita administratur, & pauca funt, qua: fanum corpus fervant; neque fi rem paulo attentius confideremus, morborum eau fa multiplices. Hinc remedia, qua amisfam restituunt fanitatem, neque varia, neque numerofa esfe debere, valde videtur credibile. Imo non credibile Mud, fed vertint esfe affirmo, adeo ut pesfimis fatis atque abufibus nostra artis merito adnumerandum illud fit, quod tanta medicamentorum & diverfarum compofitionum farragine practkorum tam veterum, quam Recentiorum refertos libros invenias, quibus nihil aliud efficitur, quam ut medendi ars valde diffialis, operofa, infecura, fallax evadat. Certe pauca funt, quibus Medicus, natura callens ejfectus, bono cum fuccesfu & falute agrotan* tium; ac gloria fua , uti & curam abfolvere potest.
Quinimo plurima nullius momenti & exigua-,
vi-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 519
videntur, qua tarnen in [ervandis corporibus & morbis abigendis incredibili gaudent potent ia; & talia funt, qua /ex rerum non naturalium titulo comprehenduntur, quibus fi recte utamur, magna in Medicina, fine Medicinaprafiare posfumus.
Zie daar, Wel Edele en zeer geleerde Heerenl hoe verre een oordeelkundig Geneesheer van kelder- en keukenmiddelen in verfchillende en gewigtige ziektens gebruik kan maaken, tot nut van 't menschdom. De geringe en nuttige Burger en Veldeling, welke door zyn arbeid en vlyt zoo dierbaar te fchatten is, als zy, welke den overvloed van alles hebben, wordendoor ziektens, het ftilllaan van hun beroep, de onkosten der Geneesheeren , en inzonderheid door de verfchrikkelyke en verbaazende rekeningen der Apothekers, byna geheellyk jaar en dag geruineerd. Pryslyk zyn dierhalven de poogingen van 't Genootfchap Servandis Civibus , om door hunne opgegeeven Prysvraag, de Geneeskundigen indagtig te maaken, dat met kelder- en keukenmiddelen, en weinig voornaame geneesmiddelen, veel te doen is. Dus tragten zy de braave Burgers zoo veel als mogelyk is uit de handen van onbarmhartige Apothekers te rukken, terwyl dezelve nogthans zoo wel van hunne ziektens daarmede kunnen geneezen worden, als
de



52o C. T E R N E.
de rykfte Burgers met hunne hooffche en düure middelen. Ik neem dan tot Zinfpreuk:
Verfterkend brood, verkwikFre wyn, Geeft kranken hulp en medicyn.
VIER.



VIERDE
ANTWOORD
OP DE
VRAAG»
VOORGESTELD DOOR HET
GENEESKUNDIG GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
S ERVANDIS CIFIBUS:
In hoe verre zou men, by gebrek van de Apotheek, uit kelder en keuken de veneischte Geneesmiddelen, ook tegen de zwaarfle ziekten en kwaaien, zo uit- als inwendig, kunnen bekomen ; mits uitzonderende de volgende middelen , Kina , Kwik , Opium, Staal, Delfzuuren, Rhabarber en Ipecacoanna ?
DOOR
Stads Medicina Doctor, Je Leeuwarden.
onder de zinfpreuk:
SIMPLEX VERI S1G1LLUM.
Aan dekn Schryver van het welke de Zilveren Gedenkpenning is toegeweezen.






INLEIDING.
In hoe verre door de ondervinding de Genees* konst gemakkelyk gemaakt zy, is aan hen, die de beftiering van 'c ziekelyk lighaam op zich genomen hebben, overvloedig bekend. — En in hoe verre, de eenvoudigheid, in het herftellen der lyderen, zy toegenoomen, is uit de fchriften der beroemdfte Mannen, die zeden eene Eeuw gebloeid hebben, kenbaar. Doch, hoe eenvoudig de behandeling der in- en uitwendige ziektens ook zyn moge, blyft egter de Geneeskonst onvolmaakt; in zoo verre, dat door de daaglykfche ondervinding , altyd iets af en toegedaan kan worden tot volkomener herfteliing der uit- en inwendige gebreken. In volle kragt derhalven, is de Spreuk van hippocrates, Ars longa, vita brems (V), Is 't dan eene onlochenbaare waarheid, dat de ondervinding de beste Leermeester is, 't is niet minder onlochen* baar dat men zeer dikwyls , by gebrek van ge» neesmiddelen , in overkomende ongemakken, zig tot kelder en keuken moet wenden, om, waare 't mogelyk , den by ons ellendigen lyder te helpen; wyl de omftandigheden, in verfcheidene opzigten, menigwerf niet toelaaten , artzenymiddelen by de hand te hebben, maar den Geneesmeester
Qa) Sect. i. Aph. i. XI1L DEEL. LI 2



524 W. FOLKERSMA , GENEES-
ter noodzaaken, zig met keuken- en keldermidde-. len te moeten geneeren.
Alle omftandigheden, zoo van den lyder, als van de plaats, waar men zich dikwyls bevindt, laten dikwyls niet toe artzenymiddelen te bekoomen.
De geneeskundige kragten der keuken en keldermiddelen , in zoo verre die betrekking tot éene goede huishouding hebben , wel overwogen zynde, kan men, al zeer ver, in 't geneezen van in- en uitwendige lighaams-ongefteldheden , met dezelve koomen; ja, ik houde my verzekerd, zo de optegeevene middelen, door een kundige hand te regte werden geappliceert, dat men, behalven de in de Vraag uitgezonderde, geene of zeer weinige zou van nooden hebben.
Naardien 'er geene of zeer weinige Schryvers voorhanden zyn, die zig, in 't geneezen van ziekten , 't zy ze uit- of inwendig zyn , alleen bepaalen tot keuken- en keldermiddelen, met uitzondering nogthans van den cortex peruvianus, limat. mart., rhabarber en diergelyke, in de opgegeevene Vraag vervat, derhalven is het gedrag van 't Hoogloflyk Genootfchap , hoe ook befchouwd, ten koogften te billyken.
't Hooglorlyk Genootfchap heeft misfchien 't gebrek van zodanige eompendie in 't oog, waarom het de volgende vraag opgeeft: In hse verre 'zou men, by gebrek van de Apotheek, uit kelder sn keuken dt vereischte Geneesmiddelen, ook tegen
de



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 525
de zwaar/Ie ziekten en kwaaien, zo uit- ah inwendig , kunnen bekomen; mits uitzonderende de volgende middelen, Kina, Kwik, Opium, Staal, Delfzuuren, Rhabarber en Ipecacoanna?
$. IL
Om de opgegeevene Vraag in eene welvoegzame ordre te behandelen , zal ik , na aanleiding eener zeer korte befchryving, wat men door keuken- en keldermiddelen te verftaan hebbe, tevens met by voeging eener lyst van zodaanige middelen, eerflelyk de kragten en 't gebruik van ieder in 't byzonder, aantoonen. Daar na o/ergaan tot de ziekten, zoo uit- als inwendig, waar in dezelve met vrugt kunnen worden gebruikt: en eindelyk aanwyzen, hoe verre men met dezelve, in 't geneezen van lighaams ongemakken, kan komen, zullende, daar 't vereischt word, eenige formula van dezel» ve aan de band geeven.
§. IH.
Door keuken- en keldermiddelen verftaa ik hoofdzakelyk die geene, welke, tot mondkost, en anderzints in keuken en kelder voorhanden moeten zyn, en tot een goede huishouding betrekking hebben; die, zo wel, in den gezonden Haat, tot voedzelen verkwikking, als, in den ziekelyken, tot geneesmiddelen zo uit- als inwendig, konnen worden gebezigd.
LI 3 5. IV.



5=6 W. FOLKERSMA, GENEES-
S- iv.
De tot keuken en kelder behoorende zaaken worden, gelyk alle andere geneesmiddelen, uit de drie Ryken der Natuur genoomen, en zyn hoofdzaakelyk de volgende daar onder begrepen, behalven de in de Vraag uitgezonderde.
Uit het Dierenryk.
Album Ovi. Cafeas. Ichtbyocollp.
Anas. Cera alba. Lac.
Anguilla. — flava. Lepus.
Aranea. Cocbinilïa. Luciits.
jixungia Porei. Columba. Mei.
Butyrum. Cremor Lactis. Ostrea.
Cattcer. Gelatina Animalium. Ova.
Capra. Halex. Pisees.
Caro Animalium. Hyiromel. S.erum Lactis.
Uit het Plantenryk,
Acetofa. Aurantiorum Succus. Cineres Clavellati.
Acetum cerevifi*. ■ Ccrtices. Cinnamomun.
. i— — vitti. Berberis. Citrea.
Acorus. fieta. Coriandrum.
Al'lium. Brasjtca. Crocus.
Amygdale. Cacao. Cucumeres,
Amyhm.. Caffia. Cuminum.
Atiiomnm. Cannabis. Cydonia.
Anetbun. Caruum. Dracunculus.
Anifum. Caryophylü. ■ Endivia.
Apiiim. C'J>a. Faba.
Asparagus. Cerafa. Fagopyr'um,
Avena CereviJiiC. Farina Sccalis.
Auranlia. Cberefolium. Tritici.
Cicboreum, ———« Lint.
Fi-



en HEELM. uit KELDER én KEUKEN. 527
Ficus. Oleum Raparum. Ribejia.
Fragaria. Tercbiittbititt. Rubus Iiteus.
Gummi arabicum. Oryza. » vujgarit.
Hordeum. Panis. Sctccbarum.
Juglans. Pastinaca. Salvia.
Lactuca. Pasfula. Sambucus.
Limonia. Perjica. Sapo Niger.
Linum. Petrofeliitum. ■ Venttus,
Macis. Pbafeolus. Seorzonera.
Melones. Piper album. Secale.
Mespilus. . nigrum. Sitiapis.
Milium. Pix. SpinacbU.
Mora. Poma. Sp. Vini.
Mustum. Porrum. Tabacum.
Wij»". Portulaca. Tamarindut.
Nastnrtium Aqtiaticum. Pruna. Tartari Crimer,
■— Hortenfe. Pyrus. Tbea.
Nux Moscbata. Rapa. Thut.
Oleum Amygdalarum. Rapbanus. Tbymusi
• tini. ■ rusticatlas. Triticum.
" OJivarunt. Refina. Uva.
Vina*
Uit het Minerale Ryk.
■fErvge. Atramenttm. Sal. Commune,
Alumen. Calx Viva. Smaltum.
Aqua Communis. Cerusfa. Succinum.
Aqua Pluvialis. Creta. Sulpbur.
■' ■- Selteran*. Nitrum, Vitriolum.
L1 4 EER»



$»& W. FOLKERSMA, GENEES-
EERSTE AFDEELING.
EERSTE HOOFDSTUK.
Sefchouwing der Zelfflandigheden uit het Die* reftryk, die tot de keuken en kelder behoor en \ en, in overkomende ongemakken , als Geneesmiddelen konnen gebruikt worden.
$. I.
jdilbum Ovi, of het Wit van Ey, is een lilagtig vogt, in een ey tusfchen de fchaal en 't dooijer gelegen , op de geringde hitte (tollende, in de keuken van veelerhande nuttigheid, by ieder genoeg bekend; edog, behalven 't verfchillend gebruik in de keuken, heeft ze egter haar byzonder gebruik in de geneeskunde, en kan, in- en uitwendige ongemakken, by gebrek van de Apotheek dikwyls met vrugt worden geappliceert: zo als ik nader, by 't geneeskundig gebruik van 't ey, zal aantoonen.
Anas is eene vogel, waar van linn^us verfcheidene zoorten opgeeft; egter zyn 'er by ons maar twee, welke in de geneeskunde haare nuttigheid hebben, bekend ; namentlyk de anas anfer en de anas bofchas (£).
Anas Anfer, een Gans, is eene vogel welke overvloedig in 't wild gevonden word, en in de keuken
(f) Materia Medica 1782, pag. 14.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 529
ken op verfcheidene wyzen tot fpyze word bereid ; lampridius verhaalt, dat ze voor den Keizer sever os op feestdagen op tafel altyd wierden gebragt. En volgens 't getuigenis van diodorus siculus plagten de /Egyptenaren dezelve alle dagen op tafel te hebben. Misfchien is hier van nog de gewoonte onder veele volkeren, gastmaalen aan te regten ter eere van den gans. Hoe hoog nogthans de gans by veele volkeren in agting is geweest, en nog hedendaags by veelen is, is egter haar vleesch zwaar te verteeren, doch niet te min voedzaam, indien het in een geringe kwantiteit gebezigd word : waarom fommigen willen, dat het 't geheugen verfterkt. Men kan, by gebrek van geneesmiddelen, van den gans zyn gebruik maken, voornamentlyk in 't hardnekkig wind-kolyk, wanneer men denzei ve , door andere keukenmiddelen niet kan te boven komen; door namentlyk hem, levend geopend zynde, op den buik te leggen, 't geen, door fommigen dikwyls, met veel vrugt gedaan is , alhoewel de endvogels daartoe meer gebezigd worden. Haar vet is verzagtende en ontbindende, waarom men 'er zig met vrugt van kan bedienen in uitwendige ontfteekingen, alwaar eene oplosfing moet plaats hebben, voornamentlyk in opzwelling van de beenen, als ze uit eene perfpiratio inhwita haare oorzaak heeft, en uit geene inwendige kwade lighaamsgefteldheid. Ik heb my dikwyls in verftuikingen LI 5 van



530 W. FOLKERSEVIA, GENEES-
van 't zelve met vrugt bediend. Met een katoentje in de ooren gedoken , ftilt het derzelver geruisch ; de aambeijen, met het zelve geftreeken, worden daar door zeer verzagt; door zyn emollieerend vermogen, verwekt het, inwendig genomen zynde , loslyvigheid. — De drek van deezen vogel is door haare infnydende en afdryvende kragt een zeer goed pisdryvend middel, waarom men ze , in een linnen doekje gebonden , en in bier gehangen , dikwyls met zeer veel vrugt kan geven in een icterus inveteratus , of verouderde geelzucht; doch is niet te min zoo heet, dat ze naauwlyks kan gebezigd worden; met azyn en gerstemeel gemengd , kan ze , als een irritans of rubefaciens worden gebruikt in verouderde jigtpynen , volgens 't zeggen van dioscohides.
Anas Bofchas, een Endvogel, is een vogel, welke overvloedig te vinden is, en in alle landen zeer wel bekend ; haar gebruik in de keuken is zeer algemeen, hoewel egter haar vleesch zwaar is te verteeren , en eerder past aan een gezonden tot voedfel, dan tot geneesmiddel aan een zieken gegeven te worden; egter is het gebruik van den endvogel ds geneesmiddel niet te verwerpen. Men kan 'er zich, in het hardnekkig wind-kolyk, dikwyls met vrugt van bedienen; zo als meermaalen gebeurd is. Het vet is verzagtende en ontbindende,, en kan daarom in geval van noodzaakelyk-
heid



zn HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 53 r
heid tegen ontfteekingen uitwendig worden geappliceert.
Angttilla, Aal, Paling, is eene zeer wel bekende vette visch, waarvan twee foorten zyn, te weetert Meir-en Zeepaling:eene visch,die op de tafels van geringen in overvloed gevonden word , vooral by hen , die ten platten lande woonen , en dus gelegenheid hebben dezelve in overvloed te vangen ; haar vleesch is wit en zeer vet, pasfende beter in de keuken, dan in de Geneeskunde : opmerkelyk kwam het my egter voor , dat in den jaare 1775, toen ik ten platten lande verkeerde, alwaar toen ter tyd eene febris biliofa heerschte, veelen, door het gebruik van medicamenten, hun door eenen zeer ervarenen Chirurgyn toegediend, van dezelve niet konden worden ontflagen , maar zich daar van ontheften, door het eeten van gekookte paling, met zuure faus, by hen flingeraal genoemd. Ik wil met dit bygebragte derzelver gebruik niet aanpryzen als ge« neesroiddel, geenzins; alle visch, hoe genaamd, is by my verdagt als geneesmiddel, om dat za zwaar te verteeren, en van een overvloedig flym- verwekkenden aart zyn. De Heer van lig 11 heeft in den jaare 1782, derzelver nadeelig gebruik aangetoond (V). Men pryst ons zyn vet aan,
als
O) Zie Üenees- Natuur- en Huishoudkundig Kabinet X Deel III, p. 464. ö



53a W. FOLKERSMA, GENEES-
als goed.zynde in de doofheid, met een katoentje in 't oor geftooken; zyn gal wierd van de Ouden aangepreezen tegen de beginnende cata* racta, met venkelwater en zuikerkandy gemengd. Men zoude van zyn huid met vrugt gebruik konnen maaken, in tyden van noodzaakelykheid, daar *er geen andere middelen zyn te krygen, tegens de hernia of breuken, door hem, namentlyk, de breuk ingebragt zynde, in plaats van een breukband aan te leggen, en met een windfel wel vast te binden.
Aranea vulgaris, by linn.<eus domestica genoemd (d), is een bloedeloos dier , by ons een Spin genaamd: — een diertje, het geen zyne byzondere opmerking verdient; —-een diertje tevens, het welk van een groot nut is ter verflinding van 't fchadelyk ongediert; —- een dier, 't welk de aandagt van veelen naar zich getrokken heeft. — Het konftïg web heeft veele Natuur-onderzoekers tot befpiegelingen aangezet (e~). De Heer bon heeft de kragten en eigenfchappen van de fpin zeer uitmuntend befchreeven (ƒ). Men meent gemeenlyk dat haare (leek vergiftig is, maar egter is het zo niet; zy verwekt wel eene opzwelling, die rasch verdwynt, wanneer men dezelve met
wat
60 M. M. p. 26.
(V) Onder anderen, martinet, j. goedart, en
fONSTON.
(f) Disfertation fur VAraignie.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 533
wat azyn wascht, doch ze heeft een enkele reis wel eens gangrana verwekt, waartegen van lornerus een mengfel van Tinct. castorei en Sp. fal. armoniaci werdt aargepreezen. Veele oude Geneesheeren pryzen een mengfel van geftotene fpinnen vermengd met ungt. popukum aan, tegen de derdendaagfche koorts. Het web van de fpin heeft, als een bloedllelpend middel aangemerkt, by gebrek van anderen, zyn voornaamfte nuttigheid, gelegd op een versch aangebragte wond; 't iïelpt het bloeden, en bevordert, door zyne famentrekkende kragt, deszelfs heeling. Ik heb my dikwyls met vrugt van hetzelve bedient.
Axungia porei, Verkens-reuzel, een vet in de keuken van veel dienst en zeer wel bekend; in de geneeskunde is het van veel dienst. Het is zeer verzagtende en rypmaakende, voornamentlyk als het oud is. Men bedient 'er zich op verfchillende wyzen van in verfchillende uitwendige ongemakken. De vrouwen bedienen 'er zich van tot de kinderhoofden , om de vuilnis daar door te beter tusfchen de hairen weg te kammen ; reuzel met rozewater en eenige welriekende oly gemengd, geeft een treffelyk unguentum pomatum ; in de fcabies of fchurft kan men 'er zich met vrugt van bedienen door 't volgende:
IJ*. Sulph. commun. r^iij. Piper. nigri. 9/.
Axung,



534 W. FOLKERSMA, GENEES-
Axung. porcin. "rüj. Aceté vini. siij. M.
Egter dient men op te merken , dat , zo 'er kwaade ftoffen voorhanden zyn, 't lighaam eerst door een bekwaam purgans dient gezuivert te worden , voor en al eer men tot uitwendige middelen overgaa. ....
§11
Butyrum, of Boter, is een olyagtig vet, welk door 't karnen van de melk verkreegen word; 't is ieder genoeg bekend, van wat dienst de boter in de keuken is; is het niet een vet, 't welk overvloedig genoeg by ryken en armen, op tafel gevonden word? egter, van hoe veel dienst de boter in de keuken ook zyn mag , bezit ze, behalven 't huishoudkundig gebruik , uitmuntende geneeskundige kragten uit- en inwendig aangelegd. Ongezouten boter op de kinderhoofden geftreeken, tegens derzelver roospuistjes, is. by de vrouwen zrer wel bekend, zy is verzagttnde en weekmaa^ kende; 't tandvleesch der jonge kinderen, met ongezouten boter dikwyls geftrooken, werd 'er zagt door, tot gemakkelyker doorfchieting der tanden; men kan by gebrek van bekwaame geneesmiddelen, zyncn dienst van de boter maaken in de verhardingen van de borften der vróuwen, en öntftbkene tepels;
van



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 535
van hoe veel dienst (aangemerkt als een antidotum f) de boter is tegens eenig onverhoeds ingenomen venyn, leert de dagelykfche ondervinding overvloedig. Voorts is het een vet, 't welk, ongezouten zynde, tegens veelerhande gezwellen gebruikt kan worden; onder pappen en zalven gemengd , inwendig door middel van een clysteer in* gebragt, zou bet van dienst konnen zyn tegens de diarrhcea.
§. Uk
Cancer, een Kreeft, Krabbe, is een infekt waar van twee zoorten zyn, eene die in de zee en eené die in de rivieren huishoud, waarom ze, zee- en rivier - kreeften genoemd worden; by linnjeus cancer pagurus en cancer astacus (g). Men vindt in veele huishoudingen van vermogenden deeze fchelp - infekten', die hen voornamentlyk tot een delicatesfe dienen. Het vleesch van den kreeft is zwaar te verteeren, voornamentlyk van den zee - kreeft, maar egter voedzaam; men agt zyrt vleesch goed voor de hamoptoici en phthifici. De zwarte pooten der zee * kreeften, chela cancrorum genoemd, zyn nog in 't gebruik by zommigen , alfchoon ze by my voor onnutte ballasten gehouden worden. De oogen der zee- en rivier-kreeften, indien ze echt zyn,oculi cancrorum genoemd, zyn als een goed antacidum te agten. 't Zeer fyn
. £6" Q) Mat. wed. p. 26.



536 W. FOLKERSMA, GENEES-
gewreven poeder van kreeften-oogen, zoo veel op de punt van een mesje kan leggen, altemets op een dag aan een klein kindgegeeven, in pap, melk, of gehonigd water, (tilt het zuur der eerde wegen: terwyl de kreeften - oogen zeer weinig echt in onze winkels gevonden worden, kan men zig van antacida bedienen, die by gebrek van geneesmiddelen in de keuken wel te vinden zyn.- Behalven de pisdryvende en fteenbreekende kragt, die men aan de lapides cancrorum toefchryft,kan men dikwyls met vrugt van 't volgende, tegens de walgingen en brakingen, zyn gebruik maaken.
"fy. Pulv. lapid. carter. 3/8. Sltcc. limonior. 1/3. M.
't Geen men in de werking der opbruifching aan den lyder geeft; is insgelyks by veelen bekend , als een middel tegen de binnenkoortfen der kinderen , febris continua puerorum, als een abforbens of antacidum aangemerkt. Men heeft, behalven 't inwendig gebruik, ook zyne nuttigheid aangepreezen tegens de vreemde lighaamen, die, onverhoeds, in *t oog komen, doch j. van der haar .heeft het misbruik daar van met twee gevallen ten duidelykften aangetoond Qlt).
. Ca:
(k~) Zie de Verhandeling by de Hollandfche Maatfchappy 4»r fVeettnfchappen te Haarlem^ E ,* ,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 537
Capra, een Geit, is,gelyk een ieder bekend is, een gehoornd en Hinkend dier, het wyfje van den bok, in 't htyn Hircus genoemd, waarom 't ook by linn;eus Capra Hircus genoemd word. Zy zyn myns weetens in de keuken van geen gebruik toe fpyze, maar haar vet of ongel (fevum) word aangeprezen , 't is verzagtende en heelende; 't bloed van den bok (fanguis Hirci) pryst men aan tegens 't zydewee (pleuritis') en gebreken der keel , voornamentlyk als een zweetmiddel. De melk van de geit is 't voornaamlte, waar van men zyn gebruik in de geneeskunde kan maaken, zy is zeer voedzaam en verfterkende, voor phthifici een allerheilzaamst middel , en kan in gevallen, alwaar eene uitteering plaats heeft, met vrugt worden gebruikt.
Caro animaliunu Omtrent de verkiezing van 'c vleesch der dieren voor zieken, in gevallen, alwaar men zyne keuze niet kan doen, moet men nogthans zeer omzigtig zyn , in 't toedienen van hetzelve. AI 't bruin vleesch is niet gemakkelyk te verteeren voor zieken , derhalven aftekeuren; doch in gevallen , waar men geen ander kan bekoomen, moet men 't rundervleesch boven allen verkiezen, daar van een foep, met eenige groente en ryst laaten kooken, aan de zieken toedienen by geringe kwantiteiten en fpaarzaam,op dat de maag, de keuken der huishouding, niet worde overlaaden, en daardoor oorzaak gegeven
XIII. deel. Mm toe



533 W. FOLKERSMA, GENEES-
tot verheffing der ziekte, voornamentlyk voor hun, die aan de een of andere koorts zukkelen, egter zorgdraagende, dat 't vet 'er werde afgenoomen. 't Verkensvleesch is volftrekt af te keuren voor zieken, en voornamentlyk voor hun,die laboreeren aan eene uitwendige ontfteeking of wonde. De gevallen, die men ons dikwyls voorwerpt van geneezingen der koorts, door 't eeten van fpek, konnen tot geen voorbeelden ftrekken, om dat, het lighaam gezuiverd zynde, de neiging tot iets ongeoorlofds, de ziekte eerder doet verdwynen, dan het gebruik van 't zelve, 't Schaapenvleesch is voor een zieke geheel af te keuren , om dac het voor een verflapte maag een onverteerbaare fpys is; en is menigwerf oorzaak geweest, tot eene verheffing en wederinftorting der ziekte; dus het eeten van fch:apvleesch eerder past voor hun, die fterk en vast van lighaam en in eene geduurige beweeging zyn, dan voor hun , die ziek en zukkelende zyn. Indien ik in myne praktyk de fchadelykheid 'er niet van hadde ondervonden, zou ik 'er misfchien niet zoo tegen zyn geweest. Uitmuntende blyken nogthans van een voedend vermogen , en ligt te verteeren vcor een zieke, heeft my het kalfsvleesch gegeeven; by beurten, en in een geringe kwantiteit teffens, toegediend. — Ik vertrouw het ieder een bekend te zyn , dat het kalfsvleesch van een lymige en voedende natuur zy; het jus carnium van kalfsvleesch, met of zonder



Êsr HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 535
der groente gekookt, ën gegeeten met citroenfap, geeft dikwyls eene aangenaame verkwikking aan zieken , en nuttig in alle ziekelyke omftandigheden, alwaar herftel van kragten noodig is. Hec jus carnium toegediend aan eene kraamvrouw past haar beter, dan alle de gearomatifeerde wyn- erï bier-kandeelen : gebraaden kalfsvleesch kan teffens by geringe kwantiteiten, veilig aan een zieke worden toegedaan, 't Duiven- en hoendervleesch, gelyk ik beneeden zal aantoonen , kan tot het zelfde einde gebruikt worden.
't Patryzenvleesch is insgelyks ligt te verteeren ,• en kan daarom veilig aan een zieke worden gegeeven. Cardands verhaalt, dat iemand zig van de pokken genas, met een jaar lang, alle dagen een patrys te eeten, zonder eenig ander middel.
Men moet omtrent 't vleesch dit nog in agt neemen , dat men altyd bezigt 't vleesch van jonge dieren en vogelen, die, of versch geflagt, of ten minften niet lang gedood zyn; daar by dat het fpaarzaam werde toegediend, en van alle vet beroofd. Ik zoude hier in 't breede konnen handelen over de dieët der zieken , maar zy, die zig de Geneeskunde hebben eigen gemaakt, konnen door hippocrates, galenus en anderen (T) daar van in 't breede naauwkeurig onderrigt worden.
Ca-
0") Z> hippocrates ttk de Victm ratione in morbis acutis, cumCommentatiis dureti &'noiis j. o. cuwtzii, M m 'J. p. 3é7



54o W. FOLKERSMA, GENEES-
Cafeus, Kaas, is eene naar de verfcheidene wyze van den landaart geftremde melkftoffe , die onderfcheidentlyk, naar de verfchillende fraaak van den mensch, gekoozen word; dus eene ftoffe, welke byna in alle keukens gevonden word: zy is inwendig genoomen voor een zieke fchadelyk ; zy vermeerdert de ontfteekingen (jnfiammationes); moet volftrekt worden afgekeurt in de fcheurbuik (fcorbutus), fchurft (fcabiei), alle ontfteekingsziektens {morbi inflammatorii) , en uitwendig, alwaar ontfteekingen, wonden, gezwellen en verzweeringen plaats hebben; zommigen nogthans zyn 'er, die ze, uitwendig aangelegd met gerftenmeel gemengd, tegens jigtgezwellen aanpryzen. Dit zy nogthans zoo het zy , de kaas op zig zeiven befchouwd, is by my, als geneesmiddel ten hoogften af te keuren. Een lyder ruim 40 jaaren oud, laboreerde eenen langen tyd aan eene arthritis vaga, welke vry hevig was, die, zoo dikwyls hy kaas at, fterk vermeerderde; ik genas hem egter door gepaste geneesmiddelen, en het nalaaten van kaas te eeten, zeer fpoedig; ik zoude, omtrent de fcheurbuik, verfcheidene gevallen konnen bybrengen, die enkeld en alleen door het eeten van kaas waren veroorzaakt, maar ik agt 't genoeg. Cera, Wasch, is eene uit het ryk der Planten
door
p. *67&feqi. edit. 1745- Riverioi, sennertus en meest alle de Ouden.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 541
door middel van de bijen voortgebragte harde, olyagtige, geele ftoffe, waar van men twee foorten heeft, namentlyk wit en geel wasch (Cera alba & fiava), hebbende eene niet onaangenaame balfemagtige reuk en fmaak. Eene ftoffe, die van de vrouwen veel gebruikc word tot 't gladmaaken van verfchillende huisraaden van hout.
In de geneeskunde heeft het zyne byzondere betrekking, aangemerkt als de bafis van meest alle de pleisters (emplastra), ceroenen (cerata~), zalven (unguenta) en fparadrappen, het is verzagtende week- en rypmaakende. Men maakt 'er in de Heelkunde zyn gebruik van op verfchillende manier; de ettermaakende kaarsjes, ter geneezing van ongemakken der piswegen, zyn by de Heelkundigen zeer wel bekend: in gevallen, alwaar men ze niet by der hand heeft, maakt men zyn gebruik maar of van een wasfchen of van een gewoone kaars. Inwendig is zy van weinig dienst, zommigen hebben haar aangepreezen in de ontvelling der ingewanden (intestinorum excoriationes)\ op de volgende wyze toebereid, kan men fomwylen dienst van 't wasch hebben:
(i) Behalven de uit de plantgewasfen, door middel van de Bijen voortgebragte wasch , vindt men een wasch, die gekookt word uit de vrugt van een Americaanfchen Boom; en in China eene uit wormen, die beide van eenen uitneemende witte koleur zyn, volgens crantz M. M. T. II. p. 6.
Mm 3



542 W. FOLKERSMA , GENEES-
9=. Cera flava 3 }•
Gumm. Ar abtei Zij. , Naauwkeurig, met bydoening van wat waterj onder een gemengd zynde, doet men 'er by Sacchar. albi 3/3. Syr. communis \j. Puk. Cinnamomi gr. e. M.
Om in drie reizen te geven, in gevallen alwaar eene ontvelling plaats heeft uit eene fcherpe ftoffe. Degneu fchryft (7) dat men verhaalt dat ludo? yic i eene dyfenteria epidemica, in zyn leger heerfchende , uitgeroeid hadde met witte wasch in warme melk gefmolten. Men verkrygt door destilleering eene oly- of vet3gtige ftoffe uit het geele wasch, butyrum cera genoemd, welke zeer dienftig is, als een pynftillend middel, tegens fpleeten of kloven van de lippen, handen en tepels der vrouwenborften: een ftukje Wasch, geftooken |n de nageblevene holligheid van een uitgetrokken tand, of in eenig andere kleine holligheid, ftilt deszelfs bloeden (tn\
Ceccionella zyn bloedelooze diertjes , die men ons of uit Nieuw- Spanje j of uit Indien, pf uit eenig ander Gewest toezend; zy zyn zeer
klein,
C/) De Dyfenteria biliofa, p. 220. (not. * ) C»0 Acad. de Chirurg, T. IJl,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 543
kiein, waarom men eercyds gemeend heeft, dat het zaden van zekere hoornen waren, by hun onbekend; doch door de oplettendheid der Natuuronderzoekeren is men wel rasch ontwaar geworden, dat 't bloedelooze diertjes of infekten zyn, die thans van linn^us Coccus Cacti genoemd worden (V), en zig onthouden op de Indifche Vygeboom (Cactus Opunt.), waar van men de afbeelding vinden kan by reaumdr («),
Deeze bloedelooze diertjes geeven , gedroogd en gepoeijerd, eene zeer fchoone fcharlaken - kleur van zich , waarom ze van de Verwers tot het verwen, en van de Koks tot 't kleuren van gedoofde peeren gebruikt worden; zy zyn in de Geneeskunde van weinig dienst, egter heb ik my dikwyls wel eens met vrugt van deszelfs Tinctuur bediend als een diureticum ; zommigen zyn 'er die haar aanpryzen als een adflringens, dienltig tegens de abortus.
Columba is eene vogel, zeer wel bekend, by ons Duif genaamd , waar van , behalven andere byfoorten, twee of drie in 't gebruik zyn, een tamme, wilde en de Tortelduif. Doch men gebruikt meestal de wilde of tamme duif. Haar vleesch is zwaar te verteeren, doch hoe jonger hoe ligter.
Zy
(«) M. M. p. 23.
(o) Mem. pour fHistoire des Infeet. Edit. dmfi. T. IV. p. 1. T. VU. fig. 13.
Mm 4



544 W. FOLKERSMA, GENEES-
Zy fchaden hen , die aan eene galagtige ziekte Iaboreeren, doch haar vleesch kan als goed worden aangebooden aan zwakke en oude menfchen, en aan hen, die Iaboreeren aan eene zenuwziekte: uitwendig , opengefneeden en warm op 't hoofd of aan de voeten gelegd , hebben ze menigwerf de beste geneesmiddelen in kragten overtroffen tegens een delirium ferox. De duivedrek gepulverifeerd kan, op een met honing befmeerde arm geftrooid, aangemerkt worden, als een rubefaciens tegens jigtpynen (rheumatism'C), en geeft, gekookt met azyn en meel, een zeer goede ontbindende en verdryvende cataplasma tegens verfcheidene foorten van gezwellen.
Cremor lactis is de bovendryvende vette ftoffe van de melk,en by ons room genoemd,by eenieder zeer wel bekend. In de Geneeskunde kan ze uitwendig met vrugt worden gebezigd, voornamentlyk in kleine zweeren van de mond, en tegens ontvellingen van de huid. Dit volgende heb ik altyd van dienst bevonden tegens de ontfteekingen der lip met zweertjes verzeld:
fy. Cremor. lactis ^j. Cretae alb. 5j. Mell. comm, 5yj. M.
Van swieten pryst het volgende tegens de
onc-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 545
ontfteekingen van 't tand vleesch: Crem. lact. recent, cum vitello ovi en fyrup. violar., of in plaats van deezen kan men honing neemen gemengd met eenig gedistilleerd of zuiver water; zy kan insgelyks mer vrugt tegens 't fmerten der kinderen worden gebruikt.
Gelatina animalium, dit is eene, door kooking met water , zonder bydoening van iets anders, verkreegene flym, uit de deelen der dieren, meest tot voeding dienende; zy werd meest gekookt of uit hertshoorn of uit kalfsvoeten, fmaakelyk gemaakt of met fyroop van citroenen of met kaneelwater, of beiden te zamen, naar de gefteldheid der zieken, en is derhalven voordeelig voor oude, amborftige, en teeringagtige menfchen,
s.v. .
Hakx, Haring, by linn^eus Clupea hakx, is een kleine zee-visch, die of versch tot ons overkomt met den enkelen naam van haring, of gezou. ten, met den naam van pekelharing; zy is, namen tlyk de pekelharing, in den beginne, wanneer ze tot ons overkomt, van groote agting en waarde op onze tafels, maar zy word zeer rasch algemeen, zoo dat ze by een ieder te vinden is. De haring, om dat ze ligt te verteeren is, kan aan een zieke worden toegeftaan , maar de pekelharing geenzints; alle Mm 5 ge-



546 W. FOLKERSMA, GENEES-
gevallen, die men ons voorwerpt, van 't afeeten der koorts met pekelharing, konnen plaats hebben, als men maar aanmerkt, in wat tyd van de ziekte ze genoomen, en van wie ze genoomen word. Worden zodanige dingen niet genoomen in een tyd waarin de voornaamfte medkamina reeds beproefd, en het lighaam van den zieke reeds door dezelven gezuiverd is? in een tyd, waarin de maag door geene genoegzaame irritatie was aan de gang geholpen, die misfchien door de prikkeling van de pekel der haring aan 't kooken is gebragt? wordt ze niet meestal genoomen van hen, die flerk van zenuwen , en by gevolg fterk genoeg van vermogen zyn, om op 'c eeten van pekelharing de woede der koorts te konnen wederlhan ? vermag niet meestal 't vertrouwen, het geen men op iets ftelt, meerder op iemand dan 't geneesmiddel zelve ? ik zoude zulks met veele gevallen konnen ftaaven, doch achte zulks niet noodig. In de A. N. C. Vol. IX. word de muria Halecis aangepreezen; tegen de Iliaca pasfto, door middel van een clysteer toegediend.
Een opengefneedene pekelharing kan met vrugt worden aangelegt in een angina, en heeft meenigmaal de treffelykfte geneesmiddelen te leur gefield.
Hydromel, Meede, is een mengfel van honing en water, 't welk door gisting met of zonder hop {lupulus') tot een wynagtigen doch zoeten drank



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 547
gebragt is. Een mengfel, 't welk in de kelders van veelen gevonden word: een mengfel, 't geen in de Geneeskunde zyn nut heeft, voornamentlyk in oude lieden tegens de vogtige aamborftigheid (asth* ma humidum), door haare verzagtende en flym-opwerpende kragt. Men kan 'er zich in kinderen, tegens de tusfis convuljiva of kinkhoest met vrugt van bedienen; 't volgende zoude hen van dienst konnen zyn:
Hydromell. %iv. Nitri puri B ij. Syr. Althaea 5vj. M.
Het is een losmakend en opwerpend mengfel. §. VI.
Ichthyocolla, Vischlym, is eene door kooking en, verdikking bekoomene zeer taaije ftoffe, uit het overfchot (namentlyk vinnen, vel, en ingewanden) van een zeer groote visch hufo genoemd. Deeze lymige ftoffe word in de keuken tot verfcheidene oogmerken van de vrouwen gebezigd : inwendig heeft ze in de Geneeskunde anders geen gebruik, dan tegen de dyfenteria of roodenloop, en niet eerder dan dat men door gewoone middelen is te leur gefield. Men kan egter, met zeer veel vrugt, iu eenen hoopelozen ftaat en by gebrek van den Apo ■ theek, de volgende clysma appliceeren:



548 W. FOLKERSMA, GENEES-
ty:. [chthyocolles minutim concifie 3 ij. Coq. leniter in decoct. Hordei q. f. ad Colat. \viij. adde, Olei oüvarum \j. Mett. commun. Ij/S. M.
In twee reizen te gebruiken; uitwendig zoude men dezelve tegens verfche wonden konnen gebruiken, insgelyks tegen geftotene fchenen.
§. VIL
Lac,Melk, is een wit zoet en aangenaam vogt, 't welk het rundvee en de fchaapen voor den Landman en den Stedeling dagelyks in overvloed opleveren; een vogt overvloedig in de kelders van een ieder te vinden, en dus zeer algemeen; zy is een voedzaam en allernuttigst vogt van alle tyden, en word gebruikt tot voedfel en tot geneésmiddel. By pli* nius, tacitus, jüstinus en CiESAR vind men gewag gemaakt van menfchen, welke alleen by melk-fpyzen leefden, waarom ovidius zegt:
Lacte mero veter es ufi memorantur, & herbis, Sponte fua fi qttas terra ferebat.
Lib. 4. Fastor.
Galenus brengt een geval by van een man, die honderd jaaren oud geworden was, en meest
by



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 549
by melk geleeft had (q) ; uitmuntende eigenfchappen van voeding geeft de melk , in jonggeboorene, 't zy dieren 't zy kinderen; worden niet meest alle de kinderen door 't zog van de moeder gevoed ? voeden niet meest alle de dieren haare jongen met melk? Hoe uitmuntende eigenfchappen tot voeding voor jonggeboorene de melk ook mag hebben , van wat gebruik ze ook mag zyn in de keuken, ze is daar by in de geneeskunde van uitmuntenden dienst. Zy is een voedend, pynltillend, verzagtend, en brandweerftaanend vogt; de phthifici en hectici ondervinden wat nut zy van de geitenmelk hebben, zoo als ik reeds getoond heb (V). Zy is , in de colykpynen (dolores coücï) zeer nuttig, de clysteeren die men van haar zet, gemengd met zout en honing of oly, toonen meestal de voortreffelyklte uitwerkingen; gezet by een kraamvrouw verzagt ze meestal oogenblikkelyk derzelver fmerten,en in alle gevallen, waarin eene ontlasting van drekftoffen, en verzagting van pynen vereischt wordt, is ze, gemengd met een irritans,vm 't heilzaamlte gebruik, clysmatis forma toegediend. Vermaard is de melk-kuur in verfcheidene ziekten, als in depasfio hysterica, opgezwollene buik, vermagering der ledenmaten, in venere exhaustis, in jigtigen en podagreuzen,zoo als sydenham opverft) De Sanitate tuenda, Lib. 5. Cap. J. <j) %. III.



55o W. FÖLKERSMA, GENEES-
verfcheidene plaatfen van zyn uitmuntend Werk aantoont, en anderen. In verzweeringen der ingewanden kan ze met gerfte-water gemengd, 't geen de Franfchen lait coupé noemen, met vrugt gebezigd worden; in fpasmodifche en convulfive ongemakken, is ze, met feiterwater gemengd, naar de omftandigr heden van den lyder, van veel nut, waar omtrent men hofpman in 't breede kan nazien In -verfcheidene andere gevallen, zoo in- als uitwendig, is ze van veel dienst, voornaamentlyk in geval van een ingenoomen venyn, in een groote hoeveelheid, als een diluens en demulcens toegediend; uitwendig heeft ze haare byzondere nuttigheid tegens ontfteekingen en verbrandingen, in de gedaante van een fotus aangelegd; in Z weeden, zegt LiNNiEüs (V), is het eene aangenoomene gewoonte, de dyen,der aan de variola laboreerende lyders, met melk en zuiker te ftoven, welke gewoonte hedendaags algemeen is; verder kan men zyn gebruik van de melk maaken tegens andere uitwendige gebreken, cataplasmatis forma met andere dingen vermengd, aangelegd.
Lac ebutyratum, Karnemelk, is het nagebleevene vogt of melk, welke door 't karnen van 't vette en olyagtige beroofd is , een wit vogt, 't welk overvloedig in de keukens gevonden word tot gebruik
Q~) De connubio lactis cum aquis medicatis.
CO ■dmanitat. Academie,, Fol. V. Disf. Exanth* vivg,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 551
bruik der fpyzen. Een vogt, 'c welk door zyne byzondere zuure en verfrisfende fmaak* zyne byzondere aanpryzing in galkoortfen verdient, en by gebrek van andere middelen met vrugt kan gegeeven worden; van hoe veel dienst dikwyls de zogenaamde karnemelk-bry in ontfteekings-ziekten en befmettelyke omftandigheden is, is te overvloedig bekend , dan dat ik 't met gevallen behoeve te ftaaven; zy kan uitwendig in ligte ontfteekingen der oogen met vrugt worden gebezigd, cataplasmatis forma; in jigtige zwellingen der beenen heb ik dikwyls zeer veel dienst van denzei ven gehad, egcer moet men nog aanmerken, dat ze telkens by geringe kwantiteiten aan de zieken werae toegediend. In huid - gebreken moet men zeer omzichtig zyn in 'c aanleggen van de karnemelk, en 't is beter, dat men ze niet gebruike, dan al. Dit volgend geval ftrekke ten bewyze : eene voortrefrelyke Burgervrouw ruim 70 jaaren oud, confuleerde haar gewoonen Medicus over eene uitgeflagen vuurigheid der heup; deeze raadde haar alleen 't ongemak met koude karnemelk te wasfchen , 't welk van dat gevolg was, dat de vuurigheid infloeg en eene allerverfchrikkelykfte fchudding veroorzaakte met eene plaatfelyke benaauwdheid der borst; eindelyk raadpleegde ze my, by geval, over haar ongemak; ik vroeg, na naauwkeurig onderzoek, of zy eenig middel tegens
de



55a W. FOLKERSMA, GENEES-
de fchurft had gebruikt? zy antwoordde neen,maar haar Doctor hadde haar geraaden, koude karnemelk op 't ongemak te appliceeren , en dacht dat dit ongemak daar uit ontdaan was, 't geen ik haar ook verzekerde zoo te zyn.
Lepus is een viervoetig wild gedierte, by ons Haas genoemd. Ik zal van de haas niet meer zeggen, dan dat het een dier is, 't geen by veelen zeer geagt is, en dat het den zieken meestal fchadelyk is. Dus men ze, om dat ze bruin vleesch heeft, niet moet aanpryzen tot diëet van den zieke : haar vet alleen, is als geneesmiddel, om gezwellen te doen rypen, en voor de winterhanden te bezigen.
Lucius, een Snoek, is een rivier-visch by ieder zeer wel bekend. Een visch, die de beste van alle rivier-visfchen is,zyn vleesch is ligt te vertee. ren, en kan daarom aan zieken veilig worden toegedaan; de kaaken van de fnoek (mandïbula) konnen als een abforbens worden gebezigd, hoewel de Geneeskunde die zeer wel kan misfen. Het vet van de fnoek , 't geen men nog wel eens in de keukens vind, kan met vrugt, als een ontbindend en verzagtend middel, tegens zinkingen worden gebezigd.
% VIII.
Mei, Honing, is een dierlyk welriekend zuiker, of eene, door middel van de bijen voortgebragte
plant-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 553
plantaartige, zoete, mucilagineuze, min of meer harsagtige, ligt ontbindbaare en aangenaame zelfftandigheid, van onderfcheidene dikte en kleur; onderfcheiden naar de bloemen, uit welke zy getrokken word; onderfcheiden naar 't land, waar van ze tot ons werd overgevoerd : egter vind men by ons maar twee foorten in gebruik, te weeten eene witte en eene roode, die in de kelders gevonden word en tot veelerhande gebak dient. Zy is door haar zuur , vereenigd met haar olyagtig zoet, van eene gistende natuur, en in de Geneeskunde tegens ongemakken der borst, keel, en ingewanden , van veel dienst; zy is verzagtende, rypmaakende, heelende en afveegende: volgens 't getuigenis van dioscorides zou zy het leven verlengen; en herodotus heeft ons nagelaaten, dat de oude Babyloniers hunne Iyken in honing begraaven hebben. Als een abjïergens, kan het volgende gargarisma, in eene angina pituitofa en opzwellingen der amandelen, worden voorgefchreeven:
fy. Decoct. hordei \x. Alum. rupei Mell. commun. M.
Tegens de amborftigheid kan men van 't volgende gebruik maaken in gevallen, alwaar eene ontbinding en opwerping moet plaats hebben:
XIII. deel. Nn ?t.



55+ W. FOLKERSMA, GENEES-
ty. Mell. albisfim. §;/3. Nitri puri 3 j. Oxymell. fimpl. |/. M.
't Volgende kan met vrugt- tegen de hoest der kinderen worden gebezigd:
fy. Fïni Hispanic. \iv. Nitri puri 9 ij. Gumm. Arabici Sj. Mell. puri Zvj. M.
Uitwendig aangelegd is zy van geen minder dienst ; als by voorbeeld tegens gezwellen, om te doen rypen, of om een onverhoeds eendaantig lighaam uit te trekken, cataplasmatis firma; tegens wonden en zweeren om te zuiveren, unguentiforma. Honing hard gekookt, met of zonder zout, kan met vrugt, fuppofitorii forma, worden aangelegt in veele ongemakken van den onderbuik, als wormen, harde verftoppingen enz.; tegens de fprouw der kinderen (aphth<e) met borax gemengd, is ze uitmuntend; tegens een onverhoeds ingenomen venyn dient ze als een antidotum.
S. IX.
Qstrea, Oester, is een zeer wel bekende fchelp-
visch ,



én HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 5$$
visch, die op de tafels van veele liefhebbers gevonden word; zy moeten om te eeten groen gekoozen worden , doch zyn niet ligt te verteeren, en kunnen daarom niet wel aan de zieken worden toegedaan. Van de fchelpen der oesters (ostracodermata) kan men zyn gebruik in de Geneeskunde maaken tegens de rhachitis of Engelfche ziekte, op de volgende wyze t
Pulv. ostracodermat.
Rubies tinctor. aa 3/*
M.
Driemaal op een dag 'er van te geeven, zoo Veel als op de punt van een mes kan leggen. Of
1£. Pulv. ostracodermat. citrat. —- Rubice Tinctor. aa Zij.
Cinnamomi 9$.
Sacchari aïb. \j.
Mucilag. gumm. arab. vel tragac. 4. f. Formentur de hifce Trochisci p. 3@.
Die gepulverifeerd zynde in pap, melk , of anderzins, als 't voorgaande konnen worden gegeeven. Tegens zandagtige vergaderingen in de blaas, of deen, kan men ze dikwyls met vrugt op de volgende manier toedienen:
Pulv. ostracodermat. vel calcin. Sapon. venet. $ij.
Nn a Aq.



556 W. FOLKERSMA, GENEES-
Aq. Fceniculi \ viij. Syr. commun. M.
Van welke om de 3 uuren telkens een kopje vol genoomen word. Zy kan dus, vermengt met Umat.Mart. of cortexPeruvianus, en andere dingen, voordeelig worden voorgefchreeven, in gevallen, alwaar een debilitas folidorum, of verzwakking der vaste deelen, plaats heeft.
Ova, Eijeren, zyn lang-ronde lighaamen of voortbrengfels der vogelen, onderfcheiden in grootte, naar de verfcheidene grootte der vogelen , waar na ze hunne byzondere naamen hebbenden de lighaamen, welke de gedaante van een ey vertoonen, worden hierom eyronde lighaamen genoemd; een ey is een lighaam, waarin, naar 't onderzoek der Natuurkundigen , 'r gantfche zamenftel van den vogel te vinden is («)• Zy zyn in de keuken, of alleen tot fpyze, of tot het bereiden derzelve, zeer wel bekend. Men kan 'er in de Genees- en Heelkunde met vrugt dikwyls zyn gebruik van maaken; namentlyk van de testa of fchaal, van 't velletje Qpelliculd), van 't wit (albumen), en van den dooijer (vitellus); van de fchaal, gecalcineert als een abforbens, tegens 't zuur der eerfte wegen ; van 't
vel-
Cu) Men kan hier over nazien h arvveus de genera tinne animaiium. Patsons over de Polypus, en anderen.



in HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 55?
velletje, tegens versch geftootene wonden, waar van ik my dikwyls met vrugt bediend heb; van 't albumen kan men zich in- en uitwendig bedienen; inwendig tegens de diarrhcea en dyfenteria, graauwe- en roodeloop , in de gedaante van een clysma, op de volgende wyze:
9=. Sem. Lini ziij. Coq. S. A. c. f. q. Aq. ad Col. fS j. Add. Album. Ovi N°. i. Mell. commun. M.
Uitwendig tegens ontvelling en (excoriationes), in de gedaante van een zalf met butyrum infulfum; van den vitellus, of dooijer, kan men meestal veilig zyn gebruik maaken tegens de hoest, zoo van kinderen als van ouden, in de gedaante van flikkingen, als van 't volgende, waar van ik, by gebrek van de Apotheek , dikwyls myn gebruik met vrugt gemaakt heb :
Vitell. ovorum N°. i. Ol. olivarum ^ij. Mell. albi, vel Sacchar. Sp. vini •§], M.
Uitwendig kan men ze bezigen op verfchillende wyzen, tegens klier - gezwellen , om te doen Nn 3 ry*



558 W. FOLKERSMA, GENEES-
rypen. Men moet omtrent het gebruik van den vitellus dit nog aanmerken, dat hy aan geen zieken werde toegedaan, dan week gekookt, en in een geringe kwantiteit»
X,
Pisces, Visfchen. Omtrent het toedienen van visch aan een zieke , moet men dit hoofdzaakelyk in agt neemen, dat alle zee - visch werde vermyd, en alle rivier - visch niet dan met eene bekrompen hand werde toegediend; egter dient men den fnoek en baars, de voorkeur te geeven, die met eene zuure faus gegeeten moeten worden; ik vermyde meestal de visch, om dat ze van een flymverwekkenden pn rottenden aart is. Doch wanneer myne lyders 'er een fterke begeerte naar hebben, ftaa ik dezelve in eene geringe kwantiteit toe , om dat Wanneer men ze hun niet toeftaat, zy 'er zich zeiven wel van weeten te bedienen, gelyk ik veel? maaien heb waargenoomen.
S xi.
Serum Lactis, Wey, is eene zoete, witagtige, ilymige, en wateragtige vogtigheid des melks ; Welke, door middel van ftremraing, van haare vette en kaasagtige zelfftandigheid beroofd is. De ftremming des melks gefchied by verfcheidene volgeren , op verfchillende wyzen; de Florentyners gebrui-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN, 559
bruiken 'er de flores Cynarce of de bloemen der artifchokken toe, anderen de flores Galü, zoo wel de witte als de geele. Doch de gewoone manier (behalven die der Boeren welke 'er een ftremftel, gemaakt van kalverleb, toe gebruiken) om melk te coaguleeren,is met eenig zuur, by voorbeeld,azyn, citroenfap, cremor tartari,acetofa en rhynfche wyn; fommigen egter gebruiken 'er den fpiritus vitrioü toe. Men moet de melk eerst warm maaken, dan 'er het zuur bydoen, wederom warm maaken, en geduurig roerende 't kaasagtige van dezelve feheiden; is 't te zuur, doet 'er wat kryt of kreeftsoogen by : 't blykt dat de wey ten allen tyde kan vervaardigd worden; zy is van uitneemenden dienst in de geneeskunde; zy is ontbindende, openende en laxeerende; zeer heilzaam in ontftekings - ziektens, galkoortfen, de geelzucht (icterus), en veele langduurige ziektens. Men kan zig van dezelve met vrugt op de volgende wyze bedienen, in hypochondrifche en melancholifche ongefteldheden.
9=. Taraxaci c. toto recent.
Rad. fcorzoner. |/.
Fruct. tamarind. |//3. Coq. in S. Q. feri lact. ad col | xvj. Adde Syr. comm. ^j. Sal polych. | $. M.
Wey met wyn gemengd, welker voordeelig geNn 4 bruik



*6o W. F OL KERS MA, GENEES-
bmik yan swieten aapgepreezen heeft (V), is een heilzaam middel in befmettelyke rotkoortfen, zo in- als buiten de legers. In alle gevallen kan men zig, waar eene febris biliofa of befmettende rok koorts heerscht, van 't volgende bedienen:
9:. Seri lactis ree. \x. Vini rhenani $x. Syr. limonum %j. Sal. polychr. vel nitr. 3, ij. M.
Dus haar gebruik zeer heilzaam, ja voordeelig is, zo tegens morbi inflammatorii bilioft als chronici, in eene groote kwantiteit dagelyks gedronken; in de geelzucht overtreft zy, door haare ontbindende en openende kragt, dikwyls de kragtigfte medicamina.
TWEEDE HOOFDSTUK,
Geneeskundige befchouwingen der Plantaartige Zelfftandigheden, die in de keukens en kelders gevonden worden.
§. I
H
et Plantenryk (regnum vegetabile), 't groot» fte van alle de drie ryken der Natuur, verfchaft ons tot de huishouding eene meenigte
fpy-
O) Comment.T. IV. en Conjlitutiones epidemie*, T.l.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 561
fpyze en drank; welke, ingeval van verlegenheid, by gebrek van de Apotheek , als medicamina, met vrugt konnen worden aangewend; tot welker befchouwing, ieder op zig zelve, ik kortelyk overgaa.
Acetofa, Zuuring, zurkel,, is eene welbekende zuure plant, waarvan verfchillende byzoorten zyn; egter meen ik deeze, welke by linn^eus Rumex acetofa genoemd en in de foupen van veelen gebezigd word (w) ; zy is van een verkoelenden, verfrisfenden , rottingweerenden en zamentrekkenden kragt; zeer dienftig tegens alle ziekten, waar in eene disfolutio humorum plaats heeft, by voorbeeld in fcherpe, brandende en befmettelyke gal- en rotkoortfen , en wel voornamentlyk tegens de fcheurbuik , welke eene rotftoffe tot haare oorzaak heeft, zoo als meestal op de fchepen en in de legers plaats heeft. Men kan zig met voordeel van dezelve op de volgende wyze bedienen in meest alle galziekten, die van een befmettenden en rottenden aart zyn.
fy. Fruct. Tamar. Indor. %ij.
Hb. Acetofa. m. ij.
Rhei elect. Zij. Coq. leniter in f. q. feri lact. ad col. %x. adde
Succ.
O) Spec. Plantar. p, 418. Mater. Med. p. 3.
Nn 5



56a W. FOLKERSMA, GENEES-
Succ. citri 3jy. Mell. comm. M.
De Groenlanders; en Yslanders houden de acetofa en cochlearia (daar te lande overvloedig groeijende), zaamen gekookt in haverfoupen, voor een fpecificum tegens de fcheurbuik, volgens 't getuigenis van bartholinus; geoffroy/ heeft
door de acetofa onder de fpyzen te Iaaten mengen, veelen van de fcheurbuik geneezen, volgens crantz (x). De bladeren van zuuring, onder de asch warm gemaakt en geftooten, gelegd op een ganglion of peesknoop, geneezen dezelve, volgens garidel (y); dus de acetofa, op wat wyze ook toegediend, een allerheilzaamst middel is.
Acetum, Azyn, is een zuur en wel bekend vogt, byna zonder koleur; het word gebooren uit het fap van druiven, welke na 't ondergaan der wynagtige gisting, door eene verdere gisting, gewoonlyk de azyn of tweede gisting genoemd, en welke, als 't waare de laatfte ontbinding van 't fap der aardgewasfen genoemd mag worden, tot zodaanig een zuurvogt veranderd word ; dit zuurvogt nu vind men in de keukens gewoonlyk tweederlei, te weeten acetum cerevifies bier-azyn, en acetum vi-
ni
00 M. med. T. I. p. 18.
(y) Mappy Histor. plant ar. Alfaticarum, p. 6.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 5(53
ni wyn-azyn; zy dienen in de huishouding tot ver» fchillende oogmerken, zo om de fpyzen daar mede te bewaaren, als om dezelven daar mede te eetiin. Zy is in de Geneeskunde, zo uit- als inwendig, van 't allerheüzaamfte gebruik, voornamentlyk aangemerkt als een antiputridum, antiphlogïstkum en alcxipharmacum, tegens galkoortlen (febres bilio' fie) , rotkoortfen (putrida), befmettelyke mee uitüag (exanthematkae) , pestkoortfen (pestilentiales), ontlleekingen (infiammationes), verzweeringen {exulcerationes); zo dat boerhaave niet ten onregte zegt, dat 'er in de Genees- en Heelkunde geen voortreffelyker geneesmiddel is: van hoe veel dienst is ze niet, door haar prikkelend vermogen in flaapziekten, ftuiptrekkingen en overkomende benaauwdheden ? zy is ten allen tyde en van alle Geneesheeren, als een zweetmiddel (diaphoretkum) aangepreezen in kwaadaaruge ziekten.
Ik zoude hier een menigte van voorfchriften aan de hand konnen geeven, maar deeze volgende, in geval van noodzaakeiykheid, en by gebrek van de Apotheek, agt ik genoeg te zyn in befmettelyke rot- en vlek - koortfen:
ty' Decoct. hordei %xij.
Acet. vini boni ?_/ vel j @.
Mell. vulgaris 5x, Nitri puri 3/*.
M.
S, Om het uur een theekopje vol.
Ri.



564 W. FOLKERSMA, GENEES-
Aq. pluvialis | xij. Acet. vini \ij. Sp. nitri dulc. zij. Oxymell. fimpl. %j@. M.
Welke voorfchrifcen mede in ontfteekingen kunnen worden gebruikt, met 'er wat rob fambuci by te doen. Tegens ontfteekingen der keel (angina) en zwellingen:
"fy. Aq. Hordei | x. Nitri puri Z j. Acet. vini &~f. Syr. culinar. Zx. Alum. rupei dj.
M. F. Gargarisma.
Uitwendig aangebragt is ze van geen minderen dienst; in gevallen, by voorbeeld, van ontfteekingen , bevroozene ledemaaten, corruptiones gangranofa,of bederf,kneuzingen,zwellingen van 't tandvleesch, en wel byzonder tegens den fteek van een venynig dier of beet van eenen dollen hond (ra~ bies canind), watervrees (hydrophobiaj. Dit moet nog worden aangemerkt, dat, wanneer men niet anders bekomen kan dan acetum cerevifia, men de kwantiteit tot de helft toe vermeerdere.
Ac«-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 565
Acorus, five Calamus aromaticus. is eene plant, die in de zoete wateren van Europa overvloedig genoeg gevonden word ; van l i n n m u s Acorus calamus (z) genoemd, by de onzen bekend onder den naam van calmus. Eene plant, wiens wortel in de keukens wel eens gevonden word; zy zyn openende, verfterkende en bederfweerftaande; dienftig tegens ongemakken der maag, by voorbeeld de fpyswalging (anorexia), kwaade fpysverteering, en fcheurbuik, voornaamentlyk wanneer ze in koude en flymige gellellen plaats heeft; ik heb my" dikwyls voor myne lyders met vrugt op de volgende wyze 'er van bediend:
Ijs. Rad. Calam. arom. |/. Cort. peruvian. §//3. Sal. tartar. 3j. Concis. & grofs. mod. contus. Affunde Vini alb. %xx. ftent in digestione.
Tot dat de fpecies wel uitgetrokken zyn , om 's morgens en 's avonds een roemertje vol te neemen.
Allium,Knoflook, is een inlandfche plant, welke by linnjeus genaamd word Allium fativum (a)* Eene plant, wiens bollen en in de keuken, en
in
(2) Mat. med. p. 108. (a) Ibid. p. 104.



56d W. FOLKERSMA, GENEES-
in de Geneeskunde van dienst zyn (b). Zy zyn van ?ee r vermoogende kragten, en geven een zeer Herken en doordringenden reuk van zig;zy oefïenen haare kragten voornaamentlyk in ongemakken der borst, en der waterwegen, weshalven zeer dienftig in de tusfis pituitofa, hydrops pectoris, hydrops uni~ ver/dlis, urina obftructio en calculus. Men kan zig op verfchillende wyzen van dezelve bedienen. Het volgende heb ik van dienst en tot geneezing bevonden in een man van ruim vyftig jaaren, die eenigen tyd aan eene urina obftructio gelaboreerd had, en van een flymig geftel was:
Allii ZV°. ii. Petrofelini recent, m. j. Cort. aurant. Zij.
Confcisf. macerent. in vini albi. %xvj.
driemaal daags een theekopje vol , en is hierdoor volkomen herfteld. Men kan haar veilig toedienen, in alle vergaderingen van water en flym. In de Hyfterica pasfto dient ze als een opwekkend middel, aan de neus gehouden.
Bor-
(£) Men vraage misfchien, of het gebruik van den knoflook zoo algemeen in de keuken is? en of men die overal vindt? fchoon haar gebruik niet algemeen is, vindt men egter fommige beminnaars, welke haar meestal kaauwen. Zeldzaam doordringende is haare reuk, voornaamentlyk wanneer men ze bezigt, zo dat de urien meestal met de reuk van de allium bezwangerd is, en zomtyds het zweet, volgens PAULIN.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 567
Borrichius pryst de allium, getrokken op fpiritus frumenti, in de tympanites of trommelzugt, uitwendig de buik des lyders daarmeede gewreeven (c~); bekend is haar gebruik tegens de wormen (vermes j\ op melk gezooden tegens 'c moeijelyk wateren; op jenever getrokken, en op verfchillende wyzen, tegens de waterzugt, volgens monro 00» uitwendig kan men haar tegens zuchtige gezwellen dikwyls met vrugt gebruiken , in melk of karnemelk gezooden.
Amygdala, Amandelen, zyn tweederlei, bittere en zoete; zy zyn zeer welbekende boomvrugten, voorzien met eene harde fchelp, welke boom by linn/eus Amygdalus communis genoemd word (e~)\ vrugten, welker gebruik in de keuken wel bekend is. De zoete amandelen, die 't meest in •de keuken gevonden worden, zyn in de Geneeskunde van veel dienst; zy zyn verzagtende, voedende , pynftillende en losmaakende; een heilzaam middel in uitteerende ziektens, emulftonis firma op de volgende wyze:
JJc. Amygd. dulc. excortic. \ij.
Emulge S. A. c. decoct. Hord. ad col. %xij. Adde
Sacchar. Albis. |/3. Gumm. arab. Zij. M.
Om
(c) De ufu Plantarum indigenarum. i(d) Over de Waterzugt, pag. 63 en volg. 00 M. med. p. 142.



568 W. FOLKERSMA, GENEES-
Om het uur twee of drie, een theekopje vol van te neemen, naar de omftandigheden van den lyder: welk emulfio egter niet minder voordeelig kan worden voorgefchreeven in den urina ar dor, eh ziekten der kraamvrouwen ; en kan dan naar de omftandigheden verandert worden. De oly, waarmede deeze vrug;en rykelyk voorzien zyn, en Welke door middel van pertfing verkregen word, is, versch zynde, een verzagtend en losmaakend middel (ƒ), tegens de hoest van oude lieden, tegens opftoppingen van 't water, en tegens graveelpyn, en wel voornaamentlyk in den verdopten buik der kraamvrouwen , Clysmatis firma , of anderzints toegediend.
Amylum, Styffel, Ameldonk, is 't merg of pap van zagt gemaakte tarwe, door middel van gemeen water uitgetrokken en gedroogd ; haar gebruik is by de vrouwen in de keuken wel bekend : zy is van een lymigen en zamenkleevenden aart, en kan derhalven in de Geneeskunde met vrugt worden gebruikt tegens ziekten der borst, als hoest en bloedfpuwen (hamoptyfu) ; volgens dioscorid e s uitwendig aangelegd is ze verdryvende en op-
droo-
(ƒ) Terwyl men de Amandel-oly niet altyd in gereedheid heeft, voornaamentlyk in gevallen, alwaar haar gebruik fpoedig vereischt word, kan men zig met vrugt van de olyvenoly, bedienen als ze versch is; want alle geperfte oliën, indien ze oud zyn, worden rausch en fchadelyk inwendig
gebruikt.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 569
droogende tegens de roos (ery/ïpelas'), in ontvellingen Qxcoriationes'), op deeze wyze:
Amyl. |& Creta purisf. Zij.
M
Amomum,zyn de Beziën of vrugten eener boom, by l 1 n n m u s Myrtus pimenta geheeten (g), by de onzen Nagelkoppen; zy zyn zeer fpeceryagtig van reuk, en fpeceryagtig, fcherp van fmaak. Zy worden in de keuken tot het fmaakelyk maaken van fommige fpyzen gebezigd, zy zyn windbreekende en verwarmende, en konnen, voornaamentlyk in ziektens der maag,dikwyls met vrugt worden voorgefchreeven.
Anethum, Dil, is eene plant, welker gedaante de Fenkel niet ongelyk is; zy word by linn^us Anethum graveolens genoemd (h); 't zaad dee. zer plant is by lommigen in de keuken te vinden, en een ingrediënt der kaas. Het is verwarmende, afdryvende en melk bevorderende, en kan in gevallen, alwaar men geene geneesmiddelen by der hand heeft, als een carminans worden gebruikt tegens Colyk-pynen (dolores colicï), ongemakken in het watermaaken, hoest, braakingen, en het ophouden van 't zog der vrouwen; voornamentlyk wanneer deeze ongemakken uit koude haaren oor-
fptong
(g) Mat. wed. p. 141. (A) lbid. P. o<5.
Xllt. deel» Oo



57o W. FOLKERSMA, GENEES-
fprong hebben. Met vrugt heb ik my zeer dikwyls van 't volgende bediend:
^c. Sem. Anethi pulv.
Rad. Calami arom. aa 3/. Sacchar. albisfim. |/. Nitri puri Bij. M.
S. Alle twee uuren een vingerhoed-vol met wat warme thee. Men kan haar als een expectoram, met honing gemengd, veilig toedienen, of in een infufum; uitwendig mengt men haar onder de eataplasmata.
Anifum, Anys, is eene plant by de Kruidkundigen zeer bekend; zy word by linn^eus genoemd Pimpinella Anifum (£> Hec zaad deezer Plant word meestal in de keukens gevonden, het is verwarmende, windbreekende en afdryvende, zeer heilzaam tegens ziektens, die uit winden en koude haaren oorfprong hebben. Het word als een carminans en calefaciens by de laxantia gevoegd, tegens ziektens, die in weeke en koude geitellen voorkomen. Haar gebruik is algemeen, en zelfs by plinius al bekend geweest tegens de vallende ziekte der kinderen {epikpfia puerorum); ik bediene 'er my van op de volgende wyze, tegens de winden uit koude:
CO t' h 97'



m HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 571
9c Sem. Anifi
Pulv. rhei jïa 3.7'& Nitri puri 37. Sacch. alb. 30/. M.
Hoe algemeen is niet 't gebruik der oleum Anifi tegens de tormina, en in de mixtura epileptica? Hoe bekend is niet de fpiritus Anifi? is deszelfs gebruik niet overal gebezigd? als een brandende geest moet men voorzigtig zyn in 't toedienen van denzelven ; 't volgende voorfchrift kan ten voorbedde ftrekken :
9c. Decoct. Hordei %viij. Sp. Anifi Zvj. Pulv. Rhei Nitri puri aa 3j. Mell. albi §ƒ. M.
Uitwendig is zy van geen minderen dienst, in de gedaante van een fotus, cataplasma, of anderzints toegediend, zo als by de Heelkundigen bekend is.
Apium , Sellery, Juffroumerk, is eene in de Moestuinen wel bekende plant, die by linn^us Apium graveolens genoemd word (£); zy word of
op
fJ9 L. e. p. 08.
Oo a



572 W. FOLKERSMA , GENEES-
op zigzelven met oly ven-oly en azyn gegeeten, of in de foupen gekookt; zy is van eene openende, pisdry vende en doordringende aart, waarom ze van veel dienst in de Geneeskunde is; met regt daarom worde haare wortel onder de quinque Radices aper. geteld. Afzonderlyk kan men haar op de volgende wyze met vrugt voorfchryven tegens het graveel, koortfen, en rheumatieke pynen:
fy. Rad. Apii
Fruct. Tamar. Ind. aa |/.
Herb. Charefolii g&
Sem. Anifi zj. Coq. leniter in S. Q. aq. Col. Adde
Nitri puri Zj. vel fp. Nitri dulc. Syr. facchar. |/. Mi
Uitwendig kan men van het fap deezer plant zyn gebruik maaken, om de vuile zweeren te zuiveren , tegens de kanker, volgens de Heelkundigen.
LiNNiEUs agt haar gebruik fchadelyk voor hen, die aan draaijingen, vallende ziekte, en aan de beroerte onderhevig zyn.
Armeniaca, Abricoos, zyn de vrugten eener boom, niet ongelyk aan den perfikboom, welke by li n n s. v s Prunus Armeniaca genoemd worden (7) ,*
deert) Species Plantarum, p. 474.



en HEELM. dit KELDER en KEUKEN. 573
deeze vrugten, welke meelagtig en niet zeer fappig van aart zyn, worden by veelen voor een lekkerny gehouden, zy hebben bykans geen gebruik in de geneeskunde, maar kunnen egter als een hartfterkend middel (analepticuni) gebezigd worden tegens flaauwten.
Afparagus, Sperges, Afperges, is eene in de Moeshoven wel bekende plant, die volgens linn/eus Afparagus officinalis genoemd word (jn)\ eene plant, welker tedere uitfpruitfels (turiones) in de keukens gebruikt worden; niets word 'er van deeze plant anders in de Geneeskunde gebruikt dan de wortels, welke, wegens haare openende en pisdryvende kragt, onder de quinque Radices aper. geteld worden. Men kan ze als een diureticum op de volgende wyze gebruiken:
Rad. Asparagi
—- Petrofelini aa §ƒ. Coq. S. A. c. f. q. aquae ad Colat. | Adde
Sal. nitri 5j.
Mell. comm. \p
Schultz egter heeft, troor net menigvuldig gebruik van dezelve, een tnictus cruentus waargenoomen.
Ave-
(w) Materia Medica, pag. 106.
Oo 3



574 W. FOLKERSMA, GENEES-
Avena, Haver, is een overal zeer wel bekend gewas , 't welk by linn^us Avenafativa genoemd word (»). Behalven 't menigvuldig gebruik derzelve tot voeder der paarden , vind men in de keuken zeer dikwyls de gepelde haver tot voedzel der zwakken dienende; zy heeft in de Geneeskunde mede haare byzondere betrekking zo uit- als inwendig ; zy is voedende, openende, de perfpiratio bevorderende, en pynftillende; zeer dienftig tegens de uitteerende koorts (febris hectica), ontftekingen, en de hoest; men bedient 'er zig van in een afkookfel op de volgende wyze tegens de hoest uit eene fcherpe ftoffe:
9*. Avena decorticata %ij.
Coq. s. A. q. f. q. aq. ad Col. \viij.
Adde
Vitell. ovorum N°. i. Mell. albi §ƒ. M,
Om hiervan eenige kopjes warm te neemen. Men kan ze zeer gevoeglyk met andere dingen laaten koken ; uitwendig kan ze cataplasmatis forma tegens roos - gezwellen worden aangelegd, het zy om te doen rypen, of om te discutieeren, zo als by de Heelkundigen bekend is. Het havergort-meel, zegt
ar-
00 L. (. t, si.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 575
arbutnot, met boter gemengd doet de fchutft des hoofds opdroogen (0).
Aurantia, Oranje-appelen, zyn de vrugten eener Oostindifche boom, by linnjeus Citrus Auran* tium genaamd (ƒ>); vrugten, die zeer wel bekend zyn van eene eigenaartige aangenaame zuur-zoete fmaak, welke voor een lekkerny op de tafels van veelen gevonden worden; derzelver bast en fap, welke in de Geneeskunde gebezigd worden, zyn zeer vermogende.
Succus Aurantiorum, is een fap, welke uit een versch doorgefneedene oranje-appel kan gedrukt, of geperst worden. Een vogt van een verfrisfchenden , verkoelenden en verfterkenden aart, voornaamentlyk die der zuuren: dienftig tegens gal- en rotkoortfen op de volgende wyze toegediend:
Decoct. Hordei \xij. Succ. Aurantior. acid. ^ij. Syr. e fucc. Citr. |/.
m
In befmettelyke ziekten op fchepen, alwaar de fcheurbuik meestal epidemice grasfeert, is ze van 't heilzaamfte gebruik; als een antiphlogisticum kan men zig met vrugt van 't volgende bedienen in heete of brandende koortfen:
(o) Practical Rules of Dist in the various Conftiiutions. (p) Mat. Medica, p. 202.
Oo 4



576 W. FOLKERSMA, GENEES-
Granorum SecaÜs \ij.
Pulv. pomor. Aurant. fem. exempt. N°. tij. Coq. S. A. in aq.fontan. ad Col. tij/3. Adde
Nitri puri zj. Syr. Citri vel Oxymell. %j. M.
Men kan zig van 't Potus BUfchop, als een harten maagverfterkend middel in flaauwten bedienen Cf).
Cortices Aurantiorum zyn de fchillen der oranjeappelen , van eene byzondere koleur, vermoogende in kragten, verfchillende van 't fuccus: zy zyn verwarmende , windbreekende, maag* en hartverlterkende; zeer dienftig tegens ongefteldheden der maag, als ze haaren oorfprong hebben uit eene verminderde veerkragt , flym en winden , opkroppingen (kyjleria), en ftuiptrekkingen (convul/iones'); men kan 'er zig, op verfcheidene wyzen van bedienen, waartoe de praparata in de winkels der Apothekers,
(?) Potus Bisfchop:
Vini Burgundic, vel ,— Soproniens, P. i. Pomi Aurant. amar. leniter incifi & fupra Craticulam paruin tosti, N". i. hfundantur vafe claufo aliquo tempor e. dein Adde
Sacch. albi q. f. ad gratiam. Me twee uuren een kopje vol,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 577-
kers, voorhanden zyn. Men vind by fommigen de cortices geconfyc, by anderen droog of op fpiritus; droog kan men dezelve op de volgende wyze gebruiken:
Qc. Pulv. Cort. Aurant. %ij. — —— Peruvian. %vj. Lim. Martis o rubig. 3/. Sacch. albisf. Ziv. M.
Of kan, met gewoone fyroop of e fucc. citri gemengd, tot een electuarium gebragt worden, zeer dienftig tegens intermitteerende koortfen in cachectifche geftellen; 't volgende vinum medkatum kan ten allen tyde gebruikt worden ï
9*. Rad. Calami arom. Cort. Aurantior. aa |y3. — Peruvian. %j. Sem. Coriandri Zij. Vini AM Gallk. %xxiv.
Ut leni calore extrahatur Tinctura, welke in koude en phlegmatieke geftellen van veel dienst kan zyn. Dit is omtrent de Aurantia nog aantemerken, dat haare bloemen en bladeren zeer gepreezen worden tegens de epilepfie en ftuiptrekkingen , waaromtrent men de Verhandeling Oo 5 van



578 W. FOLKERSMA , GENEES-
van den Heere a. j. a. l o o f f kan nazien (V), welke kragt aan de bladeren door den Heer STOitCK en van swieten nader word bevestigd, van eene halve dragma tweemaal op een dag gegeeven. De onrype oranje-appelen, welke men veeltyds op jenever getrokken vind, konnen in veele gevallen van dienst zyn; de rype appelen, te overvloedig gegeeten, zyn meermaalen oorzaak geweest van eene dyfenteria, volgens de Schryvers over de ziekten der fcheepvaarenden (f).
§• II.
Berberis, Sauceboom, is eene heester, by de Kruidkundigen zeer wel bekend, en by linn^us Berberis vulgaris geheeten (f): de beziën deezer boom, welke klein en van eene heldere roode koleur zyn , worden ingelegd, dikwyls in de kelders van fommigen gevonden; zy zyn zuur, zamentrek* kende, verfrisfchende en verkoelende, zeer dienftig tegens ontlastingen van bloed- en andere ftoffen; als by voorbeeld , tegens bloedftortingen (hamorrhagiaj , bloedfpuwen (hamopty/ts), buikloop (diarrhcea), heete en brandende koortfen , en wel voornamentlyk in gevallen alwaar een verrotting en ontbinding der vogten gevreesd
word.
(r~) Historia Epilepfta foliis Aurantiorum perfatiatte. (s) Rouppe de morbis vtavigantium,en blankaart. \t) L. c. p. iog.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 579
word. Men bediene 'er zig van op de volgende wyze:
9-. Succ. Berberorum ^ij. Syr. ejusdem Aqua fontana têjfi. Sp. Vitrioli gtt. x. M.
Waar van naar omftandigheden kan worden toegediend: het fap der Berberisfen word van siuon pauli uitneemende gehouden tegens fcherpe koortfen met diarrhcea, dyfenteria en cholera (u); tegens de hamoptyfis dient men altyd eenige conglutinantia met dezelve te vermengen op de volgende wyze:
9=- Decoct. Hordei \viij. Gumm. Arabici $ij. Syr. Berberorum M.
De middelfte bast is van clusius weleer voor een geheim gehouden tegens de waterzucht (hydrops j , en wordt van de Engelfchen dienftig geagt tegens de geelzucht (icterus).
Bèta, Beta,is eene wel bekende plant,waarvan behalven de byzoorten, twee voornaamentlyk in 't
ge-
00 Quadripartitum botanicum, p, 100.



580 W. FOLKERSMA, GENEES-
gebruik zyn, een witte en eene roode; menigvuldiger nogthans word de roode in de keuken gebruikt, van l i n n m v s genoemd Beta vulgaris (V); zy is ontbindende en bevogtigende, dienftig tegens de verkoudheid, ontfteekingen der oogen en hoofdpyn; waar toe het uitgedrukte fap der wortel gemengd met water , in de neus opgefnoven, alhier gebruikt word.
Brasfica feu Caulis, Kool, is eene overal bekende moesplant, waarvan verfcheidene foorten zyn, die in de keuken gebezigd worden, en van de Ouden, volgens 't getuigenis van plinius, zeer hooggeagt en aangebeden zyn (tu). Ik zal maar alleen 't geneeskundig gebruik van de roode aanftippen, daar de witte of zoogenaamde boerekool, niet dan fchadelyk, voornamentlyk in Epidemifche ziekten, kan gehouden worden, en gelyk men meent, wel eens oorzaak van rotziekten is geweest: zeker nogthans is *t, dat ze veel gebruikt zynde, eene ftinkende adem verwekt, weshalven de roode als geneesmiddel, meest uitwendig gebezigd kan worden, die by linnjeus Bras* fica oleracea word geheeten Qx). Men kan haar inwendig, by gebrek van andere, als een antifoorbuticum op de volgende wyze voorfchryven:
00 L. c p. 83.
OO Hhtoria Naturalis, Lib, 20. Cap. 9. p. j>3p. 00 1" C' P- 187-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 581
Ije. Bras/toe Rübrae concis. m. iv. Rad. Raphan. Rustic. |/. Sem. Coriandri %iij. infunde in Cerevifia föiv.
Welke voor eene ordinaire drank kan worden gebezigd. Een afkookzel van dezelve, met korenten en honing zoet gemaakt, kan voordeelig in de coryza zyn. Felix platerus, naar 't zeggen van simon pauli (yj, prees tegens een al te groote dronkenlchap, 't volgende poeder:
9-. Semin. Brasfic. pulv. Zj.
Coriandri 3/3.
Camphora gr. ij. M.
't Welk met wyn moest gegeeven worden. Uitwendig kan haar afkookfel als een wondzuiverend middel worden gebruikt, voornaamentlyk tegens fistelagtige zweeren ; zo dat, volgens 't zeggen van maur. hoffmannus, een zeker Empiricus eene fistelagtige zweer, welke van anderen niet konde worden geneezen , alleen met een afkookfel van kool geneezen hadde. Hoe menigmaal geneezen niet de vrouwen de dauwworm (jinea) der kinderhoofden, alleen met de bladeren van roode kool? diemerbroek getuigt, dat de
bla-
(j) Lib. eit. f. 930.



582 W. FOLKERSMA, GENEES-
bladeren met raap-oly gelukkig op een anthrax en bubo konnen gelegd worden, en cataplasmatis forma op andere gezwellen.
s. in.
Cacao, Kakau, is de vrugt eener Amerikaanfche boom, by linn£Us Theobroma Cacao genaamd. Eene vrugt, waar van tot een algemeen gebruik, op verfcheidene wyzen, de by ons bekende chocolade koekjes, met of zonder zuiker, gemaakt worden ; zy zyn, in water of melk gezooden , en met zuiker zoet gemaakt, met kaneel of amomum gearomatizeerd, maatig gedronken, zeer voedzaam en verlterkende, dienftig tegens de teering, uitdrogende koorts en zieki:en der borst en maag.
Caffèa, caffèe, Koffy-boonen, zyn de vrugten, welke ons overvloedig uit het Gelukkig Arabiën worden toegezonden , voortkoomende van eene boom Bon en by linn.eus Caffèa Arabica genoemd (z). Haar gebruik is zo algemeen, dat men in Europa bykans geen huis vindt, of zy werden 'er overvloedig gebruikt ; haar aftrekfel, waarmede de tafels der meesten daagelyks rykelyk voorzien zyn, en waar op men elkaar, yder op zyne wyze, onthaalt, is tot zodaanig een misbruik gefteegen, dat de meesten hunne gezondheid door het menigvuldig gebruik van dit vogt verlooren
heb-
CO Spet. Plantan p. 441.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 583
hebben; zo dat lambertus bicker haar met regt onder de oorzaaken der thans meer dan voorheen grasfeerende Zenuwziekten gefield heeft (a). En zo wy eens met een naauwkeurig oog de huishoudingen der Nederlanderen befchouwen, zien we niet al meest by hen de koffypot de eerite plaats bekleeden? vindt men niet dat de meesten dit vogt, drie of viermaal op een dag, gebruiken, en meest al tot verzaadiging toe? en zo we eens naauwkeurig letten op 't geitel der vrouwelyke fexe, gelyken niet de meesten eerder naar fchimmen, dan naar levendige fchepfelen, die blozende wangen , althans eene frisfche en gezonde gedaante , moesten vertoonen ? zeker, de koffy befchouwd, kan niet anders dan een fchadelyk vogt worden aangemerkt , byzonder voor hun, welke ziek of zukkelende zyn , of een zittend leven hebben; zy verwekt, te meenigvuldig gebruikt, een traag en loom geftel; zy vermindert den omloop des bloeds , maakt dikke vogten , beneemt de maag zyn veerkragt en werking , en neemt den eetlust weg; — welk fchadelyk vermogen de koffy eenigermate, door 't bymengen van zuikerey (ckhoreuni), benomen is: zedert deeze gewoonte is doorgedrongen, heeft de koffy niet zo veel kwaad uitgerigt, als alleen op zig zeiven
ge-
(a) Verhandeling overdeZenuwziekten,door r« whytt7 p. 353-



584 W. FOLKERSMA , GENEES-
gedronken; egter kan men zyn gebruik van de* zelve maaken by gebrek van geneesmiddelen tegens eene uit koude haaren ooriprong hebbende lang geduurde diarrhma, by eene kraamvrouw, en tegens 't colyk uit koude ; maar anderzints kan ze den naam van geneesmiddel niet voeren, fchoon lentilius een geval opgeeft van eene geneezene cephalaa door 't gebruik van koffy (by. verder kan men over de Caffee nazien schroedeu, Pharmacopoea Medico-Chymiea, Append. p. 20.
Cannabis, Hennip, is een zeer hoog groeijende plant, die by linn^eus genoemd word Cannabis Jativa (V)> zv -s eene plant, welker zaad en de daar uit geperfte oly in de keukens en kelders gevonden word. Het zaad deezer plant is verkoelende en verzachtende, dienftig tegens eene gonorrhcea, emulfionis forma, op de volgende wyze toegediend:
9-- Sem. Cannabis contuf. Zij.
Amygd. dulc. Rmulge S. A. c. aqua Hordei ad Col. %viij.
Adde
Syr. Commun. ^j. . Nitri puri 5/. M.
S. AI-
CO E. N. C. Dec. II. Am. lil. p. 393. CO Mat* Med. p. 344.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 585
S. Alle twee uur een kopje vol: en kan mede in eene andere gedaante in de hoest worden voorgefchreven 5 uitwendig kan de oly (waar* mede dit zaad voorzien is,) gebruikt worden tegens rheumatieke pynen , en wel voornamentlyk tegens den dolor coxendicis, warm op dezelve gelegd, volgens velschiüs: en volgens roder 1cüs a castro, kan de hennip-vlas met asch gebezigd worden, als een fterk emmenagogum, op de buik en 't fchaambeen gelegde
Carum,Carvey, Kimmel, is een zeer wel bekend klein zaad van eene plant, die by l i n n je u s genoemd word Carum carui (d); haar zaad, 't welk in de kaas om die fmaakelyk te maaken, gedaan word, is zeer verwarmende en doordringende; waarom het met regt van de Ouden, onder de IV Semina calida majora gefteld is. Het is zeer dienftig tegens de winden (flatus), \ kolyk uit koude, én *t gerüisch der ooren; het bevordert de eetlust op de volgende wyze gebruikt:
9=. Sem. Carui Anifi
Rad. Cal. arom. aa $j. Sacch. alb. |/. M. F. Pulv.
Om de drie uur een vingerhoed-vol met wat
wit-
00 L. c. 97. XUL DEEt.
PP



586 W. FOLKERSMA, GENEES-
witte wyn, 't welk mede in de chlorofis met vrugt gebruikt wordt; uitwendig wordt het in de cataplasmata als een carminans gebezigd.
CaryophylU, Nagelen, Kruidnagelen, zyn de vrugten of hardgewordene bloemen eener Indiaanfche boom, by linnjeus onder den naam van Caryophyttus aromaticus (<?) bekend. Het zyn vrugten , welke overvloedig in de keuken gevonden worden; zy zyn zeer heet, verwarmende en doordringende, en komen niet dan in koude en vogtige geftellen te pas , moetende derhalven in heete, galagtige,en rotkoortfen gemyd worden; in verlammingen (paratyfes), en ziekten uit koude oorfpronkelyk, kan het volgende, als een cordiaal middel worden aangewend:
9-. Caryophyllor. ar om. Zj. Cort. aurant.
Rad. Calam. ar om. aa §/3. vel Z vj. Fini Gallic. \xüij. M.
Hier van getrokken driemaal 's daags een klein theekopje vol. Nagelen op 't vuur geworpen, en de rook daar van in een wollen lap ontvangen, kan met vrugt in een paralyfis worden aangewend, frictionis forma. Een ftuk van een kruidnagel
in
(O L. e. p. 157-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 58/
in eene holle tand geftoken, heeft menigmaal eert hevige tandpyn (odontalgia) geftild.
Cepa, Ajuin, Uye, Zypel, is de bol eener plant, die by l i n n m u s Allium cepa geheeten word (ƒ). Eene bol (bulbus), die zeer doordringende en met een meenigte vlug zout (g) voorzien is; welker gebruik in de keuken overvloedig bekend is \ zy is van verdeelende, zweetdryvende en waterafdryvende'kragten, overeenkomende met de Allium of Look; zeer dienftig tegens de hydrops, en fteen (calculus), volgens monro (h); uitwendig word ze cataplasmatis firma met voordeel aangelegd tegens gezwellen,om te doenrypen;k.ramer pryst ze aan tegens de bubones (/). En met wat vrugt gebruiken niet fomtyds de empyrici de uyen tegens de bloedvinnen (furunculï) ?
Cerafia, Kersfen, zyn zeer wel bekende boomvrugten, waar van verfchillende foorten zyn, egter maar twee, die in de keuken, en in de geneeskunde gebruikt worden; de eerfte, als de menigvuldig, fte en meest bekende, zyn zoet en aangenaam, komende van een boom, die by linnjeus genoemd wordt Prunus Cerafus ; de andere, die zwart, zuur,
en
(ƒ) L, c. p. 104. . [p 'c ]? bekend, dat de uijen een zekere fcherpte by zie hebben, die zig, eene preije van iemand gefneeden of eeraspt^wordende, aan de oogen openbaart, door hen te prik-
CA) Over de Waterzucht.
CO Commerc. Lifter. Norimbergit.
Pp a



588 W. FOLKERSMA, GENEES-
en verfrisfchende van fmaak zyn , komen van een boom, die by denzelven Prunus Avium genoemd word (k), by de onzen Morellen. De eerfte of gewoone kers is zoet en aangenaam van fmaak, zeer dienftig tegens brandende koortfen; zy zyn openende , en konnen of op zig zeiven gegeeten , of op de volgende wyze gebruikt worden:
9*. Cerafor. rubror. femin. exempt. \ iv.
Hord. mundat. \ij. Coq. S. A. c. aqua pur. ad Col. \xij. Adde
Vini Rhenani Q. S. ad gratiam. M.
De zwarte kersfen of morellen zyn verkoelende, hartfterkende en openende, zeer dienftig tegens ftuiptrekkingen en verlammingen. De groote van s wiet en getuigt, dat zy een fpecificum zyn tegens langduurige ziektens (morbi chronici), by voorbeeld de melancholia, mania, enz., voornamentlyk als zy uit eene verftoppinge haaren oorfprong hebben ; in zodaanige gevallen, zegt hy , in eene groote kwantiteit toegediend, dat 'er eene diarrhcea op volgt, die niet te fchielyk geftuic moet worden, hebben ze hem ter geneezing, zeer zelden bedrogen. De fpiritus, die men, getrokken op zwarte gedroogde morellen , by veelen
vindt,
ÜO L. c. p. 143 & -44.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 589
vindt, kan in tyd van nood als een mrvinum worden aangelegd, gelyk zy menigmaal met voordeel aangewend is tegens een paralyfis Iingua, volgens mappius (7). Hartman heeft door denzelven eene verloorene fpraak (loquela amisfa) herfteld.
Cerefolium,Ch<srophyllum,Kervel ,is een bekende moesplant, die van linnjEUs Scandix cerefoHum genoemd word (m). Haar gebruik in de keuken, tot het bereiden van foupen, is overvloedig bekend, en reeds by de Ouden overvloedig in gebruik geweest: egter dient men ten allen tyden zeer oplettende te zyn in 't vergaderen van kervel tot de foupen, dat men geene dulle kervel (Conium maculatum linn.) onder haar vermenge, zoo als een en andermaal gebeurd is, en dikwyls droevige ongelukken verwekt heeft. Volgens de ondervinding is zy, geneeskundig befchouwd, eene openende, zweet- en waterdryvende plant, zeer dienftig in hydropifche, hypochondrifche en melancholifche geftellen: volgens geoffroy is 't kervelfap zeer dienftig tegens alle foorten van waterzucht, gemengd met falpeter en eenige openende fyroop ; en hy voegt 'er by , dat zoo de hydrops door deezen niet geneezen word, zy dan -door andere middelen niet kan geneezen worden
(/) Historia Plantar. Alfaticarum. (m) L. c. p. 04.
PP 3



590 W. FOLKERSMA, GENEES-
den (n). Zy is een verzagtend middel tegens de naween der kraamvrouwen, als zy uit geftold bloed ontftaan, volgens e t t m u l l e u ; en een kervelfoep heb ik voor kraamvrouwen altyd dienftig gevonden. Simon pauli verhaalt van een man, laboreerende aan eene opftopping van water, welke door 't gebruik van kervel , peterfelie en glaskruid , in boter gefnord en warm op den buik gelegd, geneezen wierd (o). Kervel kan in kneuzingen , alwaar vergaderingen van bloed plaats hebben, met vrugt gebruikt worden; derhalven dienftig tegens de ambeijen, 't bloedfpuwen, en teering; zy verwekt de maandftonden , en is dienftig tegens den fteen Ccalculusj; uitwendig kan men haar met vrugt altyd toedienen tegens kliergezwellen, met verkens-reuzel gemengd; en om gezwellen te verdryven. Men agt haar byzonder dienftig tegens verouderde 'gebreken der huid, by voorbeeld, de lazerye (impetigo), zomerfproeten (lentigines) , en fchurft; te weeten haar fap, met wey van melk in de morgenftond op 't bed gedronken , volgens crantz ; zommigen pryzen haar aan tegeps de kanker, doch men kan haar veilig beproeven.
Cerevifia, Bier, is eene uit tarwe of gerfte, of haver en hop, door kooking met water en gisting
ver-
(») Mat. Med.
00 Qyidrip. botanie, p. 257.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. jor
verkreegen vogt, 'tgeen niet dan voor de fmaak en dorst gebezigd word; een vogt, 't welk verfchillende gebrouwen word, naar de verfcheidene wyze van 't Land, daar iemand verkeert; dus men in ieder Land of Stad, onderfcheidene foorten van Bieren vind, die by de meesten over tafel gebruikt worden. Alle Bieren zyn, versch en maatig gedronken, gezond, doch verwekken winden, zweet, dronkenfchap, voornaamentlyk de zwaare, lesfchen den dorst, zyn dienftig tegens den fcheurbuik, met antificorbutica gekookt of liever geinfundeerd.
Het dun bier kan voornaamentlyk worden toe* geftaan aan hun, die aan galziekten zukkelen. Het dikke of zoete bier daarentegen, 't welk voe« dende en verfterkende is, kan met veel vrugt fomtyds worden toegedaan aan phthifici, of aan hun, die aan eenig ander uitteerend ongemak zukkelen. Met geen minder voordeel word het zoete dikbier gegeeven aan kinderen, welke aan de Engelfche ziekte (rhachitis) zukkelen; het Goslarifche Bier, het geen in Duitschland veel gebruikt word , is volgens 't zeggen van bruckman zeer voedende en verfterkende (/>)• Dit is nog omtrent de Bieren aan te merken , dat alle dikke Bieren, voor ordinaire drank , niet moeten gebruikt worden ,
om
(p) Epistol. Itineraria de Cerevif. Goilarienf. Epist.
xxxnu.
Pp 4



59* W. FOLKERSMA, GENEES-
om dat ze een overvloedig flym verwekken, een brand in 't water maaken , en veeltyds graveel veroorzaaken; zoude de oorzaak, waarom de fteen eertyds meer gemeen was , dan nu , ook aan 't menigvuldig drinken van Bier zyn toe te fchryven ? zeker althans is 't , dat men hedendaags, daar de koffy en, thee zeer algemeen gedronken worden, en niet veel Bier, weinigen aan den fteen ziet Iaboreeren.
Verder is het bier een algemeen vehiculum, tot allerleie foorten van cerevifia medicata, waar over august. quirin. rivinus kan worden nagezien (jf).
Cichoreum, Zuikerey, is eene plant, welke hedendaags , om dat haare wortel, gebrand, onder de koffy algemeen gebrujkt word, overvloediger gevonden word; by linn^eus te vinden onder de naam van Cichoreum Intybus (r). Zy is eene plant, welker wortel openende, pisdryvende, en maagverfterkende is; dienftig tegens ongemakken van de lever en ziekten der eerfte wegen, alwaar eene verftopping plaats heeft, by voorbeeld, de geelzugt, leverzugt {hepatitis), graveel en teering ex per fpir atione inhibita. Ik bedien my altyd daar» van op de volgende wyze met veel vrugt:
(<-) Be Medicina in alimentis Optima, Difput. VI, (r) Mat. Med. p. 206.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 593
9=. Rad. Cichorei
Scorzonerte óa \j.
Rhei elect. Zjj3.
Fruct. Tamar. Coq. S. A. in Sero Lactis ad Col. ^xij. Adde
Nitri puri zj.
Mell. Commun. Zj. vel Syr. comm. M.
Om het uur telkens een theekopje vol te gebruiken : men kan egter naar omftandigheden haar laaten kooken met hordeum, haver en dergelyke. De Syr. Cichorei cum Rheo is tegens ziekten der kinderen overvloedig genoeg bekend, en door itosen van rosenstein te regt aangeprezen (V). Rhodius, volgens 't getuigenis van geoffrov, heeft hardnekkige tusfchenpoozende koortfen alleen door 't gebruik der bladeren van zuikerey geneezen (V); crato pryst de wortel tegens de febris hectica ,enspiGELius tegens 't podagra (u).
Cineres clavellati, Potasch, is een vast plantaartig loogzout, doch onzuiver, bevattende teffens in zig een onder 't branden ontftaan middelzout , en aarde; men bereid dit zout, door verbranding, uit verfcheidene foorten van houten,
en
(O Ziekten der Kinderen.
CO Materia Med. Art. Cichor.
(u) Fundamenta Mater. Medic.
PP 5



594 W. FOLKERSMA, GENEES-
en het is een zoutagtige ftoffe, welker gebruik overvloedig genoeg in de keuken bekend is: doch het is van een heeten en brandenden aart, het is openende en pisdryvende, en word in de Geneesen Heelkunde, meestal met vrugt gebruikt. Inwendig bedient men 'er zich met vrugt van tegens de walgingen en braakingen, met citroen - fap verzaadigd; 't ontlast meestal de ftoffe door een zagt zweet en de pisweegen. Rosen van rosenstein pryst het zeer aan , voor geringe menfchen , tegens rhachitis, een dragma namentlyk op een bottelje bronwater (v) : 's morgens nugteren, de groote van een kleine erwt, aan iemand gegeeven, tegens de opwerping van een helder water , heeft 't my nooit te leur gefield. De brandmiddelen, van hetzelve bereid, tegens kliergezwellen, zyn by de Heelkundigen overvloedig genoeg bekend.
Cinnamomum feu Canella, Kaneel, is eene in 't lang opgerolde bruine bast van eene Ceilonfche boom, die by linnïeüs te vinden is onder de naam van Laurus Cinnamomum (w); iemand van 't Historieele dezes willende onderrigt zyn, kan, behalven dodon/eüs en anderen, 'er over nazien eene Verhandeling in de A. N. C. vol. i. Append. Disfert. i. Deeze bast, welke van eene
aan-
(v) Ziekten der Kinderen, over de Rhachitis. (w) L. c. p. 119'



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 595
aangenaame reuk en fmaak is, word als een voornaam fpecery in de keukens gevonden; zy bezit, Geneeskundig befchouwd, uitmuntende hoedanigheden. Zy is zoet, daar na fcherp en aangenaam van fmaak, dienftig tegens hartkloppingen, draaijingen (vertigines'); zy verfterkt en trekt eenig-, zincs te zaamen, weshalven dienftig op fpiritus getrokken tegens de bloedvloeiingen (hamorrha~ gice lockiaks), volgens van s wiet en. In de Apotheek heeft men verfcheidene bereidingen van dezelve, die alle wel bekend zyn ; 't volgende confortans bezit uitmuntende kragten:
9*. Cinnamomi Zij.
Flaved. cort. Aur. Zj. Nucis moschatte Bj. Sacch. albisfim. Zx. M. F. Pulv.
Om een vingerhoed-vol met wyn te neemen. Tulp zegt, niets uitmuntender om het gecarieerde der beenderen te feheiden gevonden te hebben. Men moet in het toedienen van de kaneel deeze voorzigtigheid in agt nemen, dat men haar niet dan in koude en phlegmatieke geftellen toediene, want alle aromata zyn den bloedryken fchadelyk.
Citrus, Citroen, is eene vrugt, waar van, behalven de medefoorten in den Hortus Carolsrukanus, doormssERus opgegeeven, by ons alleen
twee



5o6 W. FOLKERSMA, GENEES-
twee foorten in 't gebruik zyn; te weeten, de citroen en limoen , wasfende aan eene boom, die by linnjeus genoemd word Citrus medka (ar). Zy worden in de keukens en op de tafels van veelen gevonden, en wel voornamentlyk haar fap, zo wel tot bewaaring der vleeschfpyzen, als wel voor aangenaamheid over tafel gebezigd. De citroen , waartoe ik eerst overgaa, om dat haar fap niet zoo zuur is, als dat van de limoen , is geheel heilzaam en uitmuntend. Men maakt van haar fchil, fap, en zaad in de Geneeskunde gebruik; de fchil is verfterkende, opwekkende, en bezit eene vlugge oly, die zig, onder 't fnyden van een frisfchen citroen, wel dra door de reuk openbaart; zy is zeer dienftig tegens hartkloppingen, benaauwdheden en draaijingen, voornamentlyk in zwakke geftellen, op brandewyn getrokken, of in poeder, op de volgende wyze:
9-. Pulv. cort. Citri
—— Aurant.
—— Cinnamom. aa Zj.
Sacchari albi \j. M. F. Pulv.
Driemaal 's daags een vingerhoed - vol, 't welk als een analepticum werkt tegens ongemakken der
hers-
(x~) L. c. 201.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 507
hersfenen. De /piritus, welke men van haar destilleert, en die overvloedig oleum esfentiale bevat, is van dezelve kragten als 't poeder, maar werkc fchielyker in ziekten der zenuwen. Het fap Cfuccus citri) is verfchillende in kragten ; het is zuur, aangenaam, verfrisfchende, wederftaat het bederf, en is verkoelende, een treffelyk antifcorbuticum, zeer dienftig tegens galziekten; op de volgende wyze, heb ik 'er my met vrugt veeltyds van bediend in befmettelyke omftandigheden:
Aq. Pluvial. %viij. Succ. Citri %ij. Sacch. albi |/8. Rob Ribejior. g/. M.
De Punch, die men van haar en van den arak bereid, is overvloedig bekend. Het zaad van de citroen is bitter, verkoelende en pisdryvende op de volgende wyze:
9c. Sem. Dauci
• Apii
Citri aa Zj.
Emulge S. A.üaq. Hordei ad Col. \viij.
Adde
Syr. e fucco Citri Zij. M.
De



598 W. FOLKERSMA, GENEES-
De limoen is daarin onderfcheiden van den citroen, dat ze meerder in een gedrongen, en haare koleur bleeker dan die van den citroen is; haar pulpa bevat meerder fap in zich , 't welk zuurder en zamentrekkender is; zeer dienftig tegens befmettelyke rotziektens, fcheurbuik, braaking, en de hik, onder de julapia of afkookzels gemengd: eenige druppen van een verfchen limoen in de feorbutieke zweeren des monds gedropen, geneezen dezelve; in rotkoortfen en galagtige buikloopen (diarrhoea biliofa') dient het volgende:
9-. Gran. Secalis \ij\
Pulp. Limonior. fem. exempt. N°. n. Coq. S. A. in aq. Pluvial. ad Col. | xvj. Adde
Sacchar. Q. S. ad gratiam.
Sommigen houden 't limoenfap voor een fpecificum tegen den fteen, op de volgende wyze (y):
fy. Succ. Limonior. %iij.
Ol. Amygdal. dulc. %ij. vel OÏivar. Sacch. alb. M.
Huxham egter getuigt, dat 't misbruik van
li-
£y) Chantz M. M. p. itf.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 599
limoenfap oorzaak geweest is van 't colica pictonum der Wescindiërs (2); 't limoenfap, gemengd met even veel fpiritus falis, heeft zanichellius, volgens 't getuigenis van morgagni, allernuttigsc bevonden tegens de fcheurbuik (a)• maar ik meen dat men zeer voorzigtig, omtrent 't ge« bruik van dit middel, wegens de groote hoeveelheid fpiritus falis, moet zyn. Op de volgende wyze zoude 't my beter behaagen:
Aq. Pluvial. %xvj. Succ. Limon. ^0. Sp. Salis mar.
Sacch. alb. aa Q. S. ad gratiam. M.
Een citroen of limoen-appel, rondom met kruidnagelen beftooken, en by zig gedraagen, om daar dikwyls aan te ruiken, keert de befmettinge af; het citroen- of limoen-fap is zeer dienftig tegens een loogzoutig ingenomen venyn, gemengd met olyven- oly.
Coriandrum,Korianderzaad, is een bekend zaad, van eene byzondere doordringende fmaak, komende van eene plant, die by linn.eus genoemd
word
(z) De morbo Colico Damnon.
0?) De Sedibus & Caufü morborum per Anatomen in* dagatis, Epist. XLFII.



6bo W. FOLKERSMA, GENEES-
word Coriandrum fativum (b) • 't word by fommigen in de keukens gevonden; het is een carminans en maagverfterkend middel, op de vol* gende manier:
Sem. Anifi
Coriandri aa Zij.
M. F. Pulv.' divide in vj do fes.
Veelen nogthans der Ouden verzekeren ons, dat 't fap der bladeren een vergift is.
Crocus, Saffraan, zyn de filamenta, of draaden van eene bloem, die by linn^us genoemd word Crocus fiativus (c); zy zyn van een geelagtige roode kouleur, en deelen, in eenig vogt gedaan, haare byzondere geele kouleur aan 't zelve mede; waarom ze in de keukens van veelen gevonden, en tot verfcheidene oogmerken gebruikt worden: zy zyn van een pisdryvenden, pynflillenden en flaapmaakenden aart, zy zyn zeer dienftig voor asthmaticit zy hebben iets byzonders voor de longen, zegt f. hoffman (d). Men kan haar, op de volgende wyze, voor oude amborftigen met vrugt aanwenden:
r-.
(b) L. c. p. 94. <Y) L. c. p. 46.
Qd) Dt Medieam. Stlectioribus.



tn HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 601
9-. Aq. Hordei \vj. Tinct. Croci ZjAq. Cinnamom. Sp. Zvji, Mell. Alb. f/. M.
In het bevorderen der maandftonden word ze dikwyls, op brandewyn getrokken, van de vrouwen gebruikt; is dikwyls van grooten dienst voor de vrouwen, welke Iaboreeren aan eene hyfterica pasfio: hoe menigmaal, doch meestal verkeerd, word ze niet aangewend * om de variola te doen uitkomen ? zy vereischt dat ze door eene ervaarene hand worde toegediend, om dat, wanneer ze in eene groote maate gebezigd word , zy haare byzondere Tragediën fpeelt, ja wel meer dan eens de dood veroorzaakt heeft, volgens 't getuigenis van ga-
lenus, faber lync/eus, borëllus, en
van swieten. Riverius heeft, door te overvloedig gebruik van dezelve, een overmatig lagchen •waargenomen, in eene maagd, die door dezelve de maandftonden zogt te bevorderen. Uitwendig aangelegd, gemengd onder melk met biscuit, is ze zeer dienftig tegens ontfteekingen der oogen, en om gezwellen te doen rypen, volgens de ondervinding; faffraan, gelegd op den buik, ftilt net braaken, volgens linn^us.
Cucumeres , Komkommers, zyn langwerpige yrugten eener plant, die by mnn.«U6 Cugumis
XIII. DSBE, Qq fü'



602 W. FOLKERSMA , GENEES-
fativus geheeten word (e). Het zyn vrugten, welke klein onder den naam van Augurkjes, met azyn gegeeten worden, of groot en volwasfen over de falade, dus een vrugt in de keukens wel bekend; zy zyn zeer verkoelende en voedende ; dienftig tegens de uitteerende koorts (febris hectica) volgens de waarneeming van muzeu; haar zaad heb ik altyd dienftig bevonden tegens 't graveel, op de volgende wyze:
Sem. Cucumer. fat. § ij. Emulge S. A. 7 Aq. Hordei ad Col. %xvj. Adde
Sacch. Alb. q. f ad Gratiam. M.
Cuminum, Komyn, is eene plant, die by linN/èüs geheeten word Cuminum cyminum (ƒ> Het zaad van deeze plant word, en in de keuken, en in de Geneeskunde gebruikt; het werkt, inwendig genomen, als een carminans even als de anys en fem. carui; uitwendig word het tegens wateragtige gezwellen met vrugt gebruikt onder wat tarwenmeel gebezigd.
Cydonia , Kweepeeren, zyn de vrugten eener boom, die by linn^eus te vinden is onder de naam van Pyrus Cydonia (g). Zy zyn vrugten,
wel-
(e) L. c. p. 240. Cf) l» p. 93ffi L. f. p. »4<S.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6*03
welke geconfyt by fommigen in de kelders gevonden worden, en dikwyls haar zaad; de vrugt geconfyt, is voedende, verfterkende en floppende, derhal ven dienftig tegens de teering, diarrhma, dyfenteria, en ongemakken der maag en darmen, van de Ouden reeds aangepreezen; men gebruikt ze op de volgende wys:
Miva Cydonior. uit de geconfyte door een teems gellagen |/ï/. Pulv. cort. Cinnamom. Gumm. Arabici aa |/S. Syr. Cydoniorum Q. S. M. F. Electuar.
\ Welk als een verfterkend middel , tegens de genoemde ziekten kan worden gebruikt. Haar zaad, 't welk van een zeer ftymige natuur is, is zamentrekkende, zeer dienftig tegens gebreken van den mond, keel en der eerfte wegen , by voorbeeld de fprouw en hoest; op de volgende wys heb ik 'er my dikwyls met vrugt van bediend:
Jfc. Mucilag. fem. Cydonior. ^j, OL Atnygd. dulc. vel Olivar. Mell. albi %ij. M.
En kan mede Clysmatis forma in de ontvellingen der ingewanden met nut gebezigd worden.
Qq a De



6o4 W. FOLKERSMA, GENEES-
De mucilago feminis Cydoniorum is, uitwendig gebruikt, zeer dienftig tegens ontfteekingen der oogen, met roozewacer uitgetrokken ; op de volgende manier heb ik my van haar tegens kloven der tepels met zeer veel vrugt bediend:
Mucilag. [ent. Cydonior. §ƒ. Ol. Olivarum, Acet. vini aa Zvj. M.
't Geen mede tegens 't fplyten der lip kan wor* den gebezigd.
§• IV.
Daucus, Peen, Wortelen, zyn zeer welbekende eetbaare wortelen, van eene plant, die by l i uiig /eu s genoemd word Daucus Carota (Jï) , haar wortel is zoet en van eene voedende, ontbindende , bevogtende en verdunnende aart; zy is zeer dienftig tegens de hoest en fprouw der kinderen , haar fap met honig gemengd, of in een afkookfel gebezigd , volgens sc hu ober; men bezigt haar wortel als een Lithontripficum wegens haare openende kragt, den kinderen geeft men ze 's morgens raauw te eeten tegens de wormen; het zaad is van een verwarmende, pisdryvende en zweetdryvende kragt , weshalven dienftig tegens ongemakken der piswegen, t graveel en den fteen, op de volgende wyze:
rji) L. e. /. 87.



sn HEELM. uit KELDER en KEUKEN. $05
Sem. Dauci -—— Petrofelin. 7k Zij. Gumra. Arabici |/3. M.
Alle drie uuren een vingerhoed-vol; haare bladeren zyn wondheelende.
Dracunculus,Dragon,is eene welbekende plant, die by linnaus Artemifia Dracunculus genoemd word (/). Zy is eene plant, wiens gebruik over falade by een ieder bekend is, en menigmaal getrokken op azyn in de kelders gevonden word. Dit kruid is van eene verdeelende, doordringende en maagverfterkende kragt ; zeer dienftig tegens ziekten der maag en koortfen, en kan in tyden van befmettinge als een prafervatief gebruikt worden , voornaamentlyk op azyn getrokken ; haar byzondere doordringende fmaak ten minften , geeft te kennen dat zy een vis Alexiteria bezit.
$. V.
Endivia, is eene welbekende moesplant, welker kragten met die van Cichoreum overeenkomen; waarom zy ook misfchien van LiNNa;us Ciclto» reum Endivia genoemd is (k).
S- VI.
(O Spec. Plant ar. p. 849. {k) Mater. Med. p. 206.
Qq 3



6o6 W. FOLKERSMA, GENEES-
$■ VI.
Faba, Boon, de boonen zyn zeer welbekende meelagtige peulvrugten van eene plant, die by MNNjeus geheeten word Vicia faba (7); zy zyn zeer voedende en Verfterkende, voornaamentlyk als zy oud zyn. Haar meel word in de Geneeskunde als een refolvens gebruikt tegens kliergezwellen met farin. Foznugraci, met wyn en azyn tot een cataplasma gebragt. Een opengefneden drooge boon , geweekt in brandewyn of jenever , is by veele vrouwen ten platten lande een gewoon middel tegens onverhoedfche of versch aangebragte wonden des hoofds. Dioscorides pryst de boonen aan tegens de hoest; het Aqua forum Fabarum is een gewoon cosmeticum: een afkookfel van 't kruid pryzen bartholinus en Pesnerus aan tegens de fteen, en is by veelen een geheim; 't loogzout dezer plant heeft dezelve kragten als andere loogzouten.
Fagopyum, Boekweit, is een zeer welbekend 'veldgewas, by linNjEüs genoemd Polygomim Fagopyrum (tri). Een gewas , welkers zaad , tot meel gebragt', in de' keukens van veel gebruik is; zo dat 't, by fommigen, alle dagen tot fpys gebezigd word: dit nogthans moet ik aanmerken, omtrent het menigvuldig gebruik der Boekweitenmeel-
(/) L. c. p. I9(S. (m) ibid. p. 117.



in HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 607
meelfpyzen; dat het, ongegist,. een zeer pappige en toelytnende kost is, zeer nadeelig voor hun, die een zittend leven hebben , en aan hun die ziek en zukkelende zyn niet moet worden toegeftaan: 't belet door zyne pappige natuur, de gewoone affcheidingen der vogten door hunne kleine buisjes. Het meel is uitwendig, als een refolvens en rypmaakend middel , onder de cataplasmata bekend, tegens gezwellen; volgens crato is het fap, geperst uit de verfche plant, een geneesmiddel tegens tranende oogen.
Farina Secalis, zie Secale.
Tritici, — Triticum.
Lini , — Linum.
Alle de meelen werken, uitwendig aangelegd, als refolventia en maturantia.
Ficus, Vygen, zyn bekende vrugten eener boom, die by linnjeus genoemd word Ficus carica (n). Zy zyn zoet en te veel gegeeten walgagtig, egter zyn zy openende, verzagtende, bevogtigende, voedende en rypmaakende, en werken als een hepaticum en diureticum ; zy zyn zeer dienftig tegens de hoest, als hy droog en fcherp is , in de gedaante van een decoctum op de volgende manier:
(n) L. c. p. 256.
Qq 4



£*B W. FOLKERSMA, GENEES-
'fy. Hordei mund. %j/3.
Caricar. pinguim iV9. vj. Coq. S. A.7 f. q. Aqua ad Col. %st. Adde Meilis alk §7. M.
h Geen mede in 't Lood-Colyk (Colica Sa* tornina), in ontvellingen der ingewanden en graveelpynen, met vrugt kan worden gebruikt: zy Worden mede in keelgebreken, onder de gedaante van een gorgeldrank, met vrugt aangewend ; linn-eus houdc haar voor een fpecificum in ongemakken der lever ; onder de gedaante van een cataplasma verfchaft ze den Heelkundigen in 't rypmaaken der gezwellen geen minderen dienst , voornaamentlyk tegens de bubones pestilentiales, volgens hippocrates en veele Ouden. Een opengefneden vyg tegens 't gezwollen tandvleesch aangelegd, doet het zelve zeer dikwyls in 't kort ontzwellen , en heeft menigmaal de daar uit ontftaane tandpyn geneezen: egter zegt linnjeus /. e. dat ze Voor verzwqoren tandvleesch en fcburft fchadelyk is.
Fragaria, Aardbezie. De Aardbeziën zyn zeer fmaakelyke vrugten eener laaggroeijende plant, by einnjeus genoemd Fragaria vesca (o); 't zyn
v rugCO L' c. /». 150,



en HEELM. ü« KELDER en KEUKEN. 609
vrugten die zeer bemind worden, alfchoon 'er zyn die eene antipathie tegens dezelve hebben; zy zyn verkoelende , verdunnende , bevogtigende , openende, zweet- en pisdry vende , zeer dienftig tegens de koorts en ontfteekings- ziekten op ds volgende wyze: ,
fe. Aq. Hordei %viij.
Succ. Fruct. Fragar. \ij. Sacch. Albisf. Zvj. M.
Zy zyn mede dienftig tegens ongemakken der piswegen, (als een diureticuni) volgens hoffman (p), die zulks met een treffend voorbeeld bevestigt (q) , van iemand namentlyk , die dezelve in eene groote hoeveelheid gegeeten had, by welken naderhand eenige ftukjes in de waterpot gevonden wierden , door de waterwegen ontlast ; en vólgens fommigen, kunnen ze in de teering met vrugt worden gebezigd; haare vrugten met roode wyn, een weinigje kaneel en zuiker gegeeten, zyn een goed analepticum; haar kruid is een wondkruid, openende en wondheelende, werkende als een diuretieum.
§• VII.
Gummi Arahicum, Arabifche Gom, is een voort-
breng-
' (/O De Medicam. 0§cinM. t. C. 92. p. 298. %.ulttin. (?) L. c. %. 16.
Qq 5



610 W. FOLKERSMA, GENEES-
brengfel van een Arabifche Boon, by l i n n m u s te vinden onder de naam van Mimofa Nilotka f>). Een voortbrengfel, 'c welk in de huishoudingen van veelen tot verfchillende oogmerken gebezigd word, en is, in de Geneeskunde, van 't allerheilzaamfte gebruik; zy is zamenklevende, voedende, flibberigmaakende, rypende en heelende; zeer voordeelig tegens ziekten der keel, borst en ingewanden, by voorbeeld, tegens de heeschheid, hoest, bloedfpuwing , teering , roodeloop en ongemak der piswegen , in welke alle zy met vrugt kan worden voorgefchreeven. Zie hier eenige voorfchriften van dezelve , by welke ik my tot hier toe wel bevonden heb, tegens de heeschheid en hoest:
Gumm. Arabki Sij. Nitri puri 3j. Sacch. Albisf. Ivj. M. F. Pulv,
Of
9-. Mucilag. Gumm. Arabici §7. 01. Amygd. dulc. vel Oliv. Svj. Vitell. ovi N°. i. Syr. Sacchar. %ij. M. F. Linctus.
Van
(»•) L. c p. 253.



EN HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6n
Van 't poeder alle twee uuren een vingerhoedvol , of van 't tweede zomtyds een lepeltje vol.
Tegens 't bloedfpuwen (Haimoptyfis).
Decoct. Hordei fortisf. f,viij. Pulv. Gummi Arabic, "bij. Sp. Vitrioli $iv. Syr. Rofar. rubr. M.
S. Alle uuren een lepel-vol, of alle half uuren, direct na dat de aderlating verrigt was. Ik ken menfchen , die alleen door het dagelyks gebruik van de mucilago , naderhand van dit akelig ongemak zyn bevryd geworden; en hoe veelen zyn 'er niet, die, alleen door 't gebruik van deeze gom, van de Teering zyn geneezen ? van hoe eene gelukkige uitwerking heeft niet degnerus haar bevonden in de Dyfenteria (f) ? Clysmatis firma kan zy tegens de Gonorrkcea met vrugt worden aangewend. De Heelkunde ontfangt uitwendig van haar geen minderen dienst tegens verfche wonden en kneuzingen, zy is een byzonder fpecificum tegens de ontfteekingen der oogen.
'§. VIII.
Hordeum, Gerfte, is een zeer welbekend veld(f).De Dyfenteria, p. 124, 142 en 157.



6i± W. FOLKERSMA, GENEES-
gewas, by l i n n je u s genoemd Hor deunt distichum (jï); een veldgewas, welkers zaad in de keukens en in de Geneeskunde overvloedig gebruikt wordt. Van de Gerfte vindt men drie onderfcheidene foorten door bereidingen in de Apotheek en keuken, naamlyk de ongepelde, de gepelde en gepeerlde (perlatumji zy is van eene voedende en verkoelende kragt, zeer dienftig tegens meest alle ziekten van borst en buik, ten allen tyde van hippocrates af (zo veel ons door Geneeskundige fehriften bekend is , fchoon haar gebruik onder 't oude Testament al bekend was) , tot nu toe, en word in meest alle Voorfchrifcen , die tegens ontfteeking- ziekten , koorts en verftoppingen of andere ongemakken der ingewanden, met 't grootfte en heilzaamfte nut gebezigd; hoe veel vermag niet de Gerst in de Teering? kan men ze niet met regt 't algemeen geneesmiddel voor teeringagtigen noemen ? zeker althans is het dat veelen, door het dagelyks gebruik van Gerst, van de teering worden gered. Zy is een algemeen voedfel voor hun, die aan buikloopen en de roodeloop zukkelen; zy is een bekend geneesmiddel tegens ziekten der piswegen ; men fchryft haar voor in de afkookfels met purgantia, aperientla en borstmiddelen , of men gebruikt haar afkookfel met zuuren, openende en purgeerende middelen, of
men
CO I" t. p. sif



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 613
men bezigt haar onder de emuljiones, amandelmelken , tegens ziekten der kraamvrouwen ; zy is kortom een allerheilzaamst middel, of op zig zelve , of met andere overeenkomende middelen gebruikt. In de Heelkunde maakt men zyn gebruik van haar meel onder pappen tegens gezwellen.
S. IX.
Juglans, Okkernootenboom, is eene in de hoven der liefhebberen zeer welbekende boom, welke van LiNNiEüs genoemd wordt Juglans regia («). Eene boom, welker vrugten geconfyt, me» kaneel, nagelen en citroenfchil, in de kelders bewaard worden; zy zyn maag- en hartverfterkende, en kunnen met veel nut in ongemakken der maag gegeven worden: wanneer men verzekerd is, dat het ongemak niet uit eene voorhanden zynde flym of galftoffe zynen oorfprong hebbe, dewyl 'er dan andere middelen noodig zyn. Men kan haar op de volgende manier laaten gebruiken:
Nuc. Jugland. condit. \ij. Pulv. Cort. Aurant. Zj. Syr. ejusdem %j. M. F. Electuarium.
Om de twee uuren een brok als een castanje. De buitenfte groene best is een braakmiddel,
vol?
(o) L. e. f. *ih



<Si4 W. FOLKERSMA, GENEES- .
volgens ettmuller; en een afkookfel van dezelve word, in de E. N. C. aangepreezen, tegens de lues; de gedroogde nooten gegeeten, pryzen fommigen aan als een wormdryvend middel (anti' helminticum). De bladeren, cataplasmatis forma op een gezwel gelegd, werken als een discutiens. De Noten-olie, die men by fommigen wel eens vindt met Aiicantifche wyn gemengd , hebben
passé rat, de la chapelle en binkt by
ondervinding bevonden een middel tegens de een» zaame worm (ver Jolitaire) (V); verders kan men haar uitwendig gebruiken tegens de pokputten.
$. X.
Lactuca, Salade, is eene zeer welbekende plant, waar van verfcheidene foorten gevonden worden , die in de tuinen van ieder een gekweekt worden ; zy word by linn.<eus genaamd Lactuca fativa f» Eene plant, waar van de Groenmarkten rykelyk voorzien zyn, eene plant, die zeer heilzaam en nuttig is, en welke van ieder een , op verfchillende wyze, dagelyks gebruikt wordt; zy is verkoelende, bevogtigende, openende , ontbindende , verzagtende en pynftillende; dienftig tegens koortfen, ontfteekingen ~en verftoppingen der bovenbuiks - ingewanden
fv) Journal de Médecine, Vol. FI. p. 3°5 & Fal. XF. \w) L. c.f. 205.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 615
den (hypochondriafisj; men kookt haar met andere overeenkomende middelen. Het volgende is by my in verftoppingen in 't gebruik:
Lactuca Sativ. %ij. Hordei mund. Fruct. Tamar. Rhei elect. 3/. Coq. S. A. in feri Lact. vel aqua ad Col. g xvj. Adde Nitri puri
Syr. quinque Rad. vel Commun.
Om de twee uuren een kopje vol. Galenus zegt, dat de falade een middel is, tegens de [ode voor jonge lieden, en een flaapmiddel voor oude, die door Letteroeffeningen zyn afgemat (V). D uuetus verhaalt dat iemand zig, door 't overvloedig eeten van falade, geneezen hadde van eene phrenitis of raazende koorts. Veelen pryzen haar gebruik aan tegens de fatyriafts; men kan zig uitwendig van haar bedienen, tegens fchielyk opkomende gezwellen des bovenbuiks, met axungia porei of oly gekookt, in gedaante van een zalf; de vrouwen gebruiken haar bladeren wel tegens de dauwworm (tinea~), en kan mede tegens verbrandingen met vrugt gebezigd worden.
Li*
(#) Lib. II. de Mmentor. Facultatib. 4: />. 80.



6i6 W. FsOLKERSMA , GENEES-
Limönia, zie Cilrus.
Linum, Vias. 'c Vlas is een overal bekend gewas , by linnjeus te regte genoemd Linum ufitatisjimum ( y ). Een gewas, met welkers voorraad de huishoudingen van hoogen en laagen rykelyk voorzien zyn : zyn niet de kasfen, kabinetten , en andere bewaarplaatfen, daar van doorflaande bewyzen? egter, van hoe een nuttig gebruik 't vlas is in de huishouding, het zaad en de oly, ja zelfs 't vlas heeft zyne byzondere betrekking in de Genees- en Heelkunde, 't Lynzaad is zeer flyuiig, en van een verzagtenden, verftompenden (obtundens) en pynftillenden aart, zeer dienftig tegens ziekten der ingewanden en der piswegen, voornamentlyk als ze uit eene fcherpte (acrimonia) haaren oorfprong hebben , by voorbeeld in de dröppelpis, 't graveel, tegens de fteen , roodeloop , en pynen der ingewanden ; men dient het, meestal, in de gedaante van een Clysteer toe: het volgende is ten allen tyde heilzaam , en kan by gebrek van de Apotheek, veilig worden gereed gemaakt tegens de opgenoemde ongemakken, en voornamentlyk tegens de druiploop (tenemusj , en ontfteekingen van 't intestinum rectum:
CO f» f' •<»»*



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 61/
T}c. Sem. Lini t>iv.
Hordt, mund. fj. Coq. S. A.7 f. q. aq, ad Col. %viij. Adde
Vttelli Ovorum N°. i. vel ij. M. F. Clysma.
Men kan by gebrek van 't zaad zig van den oly bedienen tot twee oneen. Emulfionu vel decocii formay tot twee a drie dragrha, geeft men 't in ziekten der borst, als de heeschheid, zyde-wee, bloedfpuwen, en etterborst (empyema). Hippocrates zegt (z), lynzaad onder de fpyzen te nuttigen ftopt den buik en verkoelt een weinig , en alfchoon zulks by ons niet gebruikelyk is , fchynt het egter by hippocrates een beproefd middel te zyn. David herlicius houd het lynzaad voor een fpecificum , ter afdryving van een doode vrugt (d); namentlyk hy beveelt 't af-1 kookfel van lynzaad aan eene baarende te drinken te geven , een gedeelte 'er van in èen bekwaam vat te gieten, en de vrouw daar in te zetten: zoo doende, zegt hy, moet de vrugt voort.
De oly uit dit zaad bezit dezelfde kragten als t zaad zelve, en word onder clysteeren of likkingen (eclegmata) gemengd tot twee oneen; uit-
wen-
(z) Be Victus ratione, p. m. 3i5'
(«) De Curatione Gravidar. Cap. XI. p. 57.
XIII. deel. Rr



6i8 W. FOLKERSMA, GENEES-
wendig gebruikt men haar tegens de jigt, in de gedaante van een oly of zalf. Het lynzaadmeel (farina lini) is verzagtende en rypmakende, zeer dienftig tegens gezwellen en verhardingen in de gedaante van een pap. Het vlas heeft mede zyne byzondere betrekkingen in de Geneeskunde. Het onbereide vlas in melk gekookt, warm om een breuk gelegd,heeft wel eens dezelve genezen (0), en by gebrek van bekwaame geneesmiddelen , zal de ondervinding leeren, wat kragt het lynzaad en 't vlas meer bezitte.
i xi.
Macis, zie Nux Mosckata.
Melones, Meloenen, zyn by zommigen zo aangenaame vrugten eener plant, die van linn^us genoemd word Cucumis Melo (c).- Vrugten, welke als zeer aangenaam by vermogenden over tafel gebruikt worden; zy zyn verkoelende en bevogtigende, en komen in kragten met andere ooftvrugten overeen , om welke reden de Baron van s w 1 e t e n haar als een zegel der Goddelyke Voorzienigheid erkent; dat, daar by de zomer, de fynfte vogten uit onze lighaamen uitwaasfemen, en de dikke worden overgelaaten, het Opperweezen
-31') < OVV- 30J ögnsro »§ (»\ÜWgW*) £533
(£) Relationes ab amicorum Societate fact. Hamburg l7S7- German. Jcriptx. CO Cf P' 230.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 619
zen zodanige aan de ftervelingen gegeeven heeft, welke door haar aangenaam verkoelende, de heete, door haar gepaste vogtigheid, de drooge, en door haar doordringende fpeceryagtig vermogen , de zwakken konnen opbeuren en opwekken, waarom zy met vrugt gegeeven konnen worden aan melancholieken, zinneloozen (maniacï) , en fcheurbuikigen. Het volgende kan tot een algemeen voorfchrift dienen:
ty. Carnis Melonum optim. matur. tè &
Pomor. Acidorum Coq. S. A. c. f. q. aqua ad Col. %xx. Adde
Syr. Ribefiorum M.
S. Om de twee uuren een kopje vol. Het zaad deezer vrugten, 't welk een plaats onder de vier verkoelende groote zaaden bekleed, is zeer dienftig , in de gedaante ran een emuljio, tegens ongemakken der nieren en der blaas, 't is maatig verkoelende en afdryvende; mede zeer dienftig tegens koortfen en baazingen.
Mespili, Mispelen, zyn de vrugten eener boom, welke by l i n n m u s genoemd word Mespilus Germanica (d); vrugten, die niet dan na eene voor-
af-
00 L. e. p. 146.
Rr a



620 W. F OL KERS MA, GENEES-
afgegaane rotting gegeeten worden. In de Geneeskunde bezigt men haar ; onryp zynde, zyn zy zamencrekkende en floppende , waarom men haar met vrugt gebruiken kan in de buikloopen, in de gedaante van een ekctuarium, of afkookfel (decoctum)', forestüs getuigt, veelen door dit middel geholpen te hebben.
Milium, Gierst, is een veld - gewas, by linn/eus Panicum Miüaceum geheeten (e) , een gewas, welkers zaad genoeg bekend is en tot fpyze overvloedig gebezigd word. In de Geneeskunde kan men haar, wegens derzelver voedende kragt, gebruiken tegens buikvloeijingen (alvi colluvies), in de gedaante van een pap (pulmentum), of onder afkookfels in plaatfe van gerst.
lVIori, Moerbeziën, zyn de zeer welbekende vrugten eener doornboom, van linnjeus geheeten Morus nigra (f). De moerbeziën zyn zeer verfchillende in koleur , eenige zyn wit, rood, bont, andere zwart; alle worden ze tot vermaak gegeeten, doeh de zwarte hebben haare betrekkinge in de Geneeskunde, alfchoon de andere medefoonen, by gebrek van de zwarte, konnen worden gebruikt; zy zyn ontbindende, dienflig tegens verftoppingen (obflructiones) en ontfteekingen. De Rob mororum is Van de Ouden reeds zeer aangepreezen en gebruikt tegens ziekten der keel ;
S AK.-
(0 L. c. p. 50. (J) Jbid p. 23 c



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 621
BARTHOLiNus zegt in zyne Redenvoering, da medicina Danorum domestica, dat in Noorwegen een foort van moerbeziën zyn, die zeer heilzaam tegens de fcheurbuik zyn; en ik twyffele ook geenzints, of men zoude zommigen van de onze tegens de fcheurbuik met vrugt konnen aanwenden. De onrype zyn zamencrekkende, en konnen tegens de dyfenteria gebruikt worden.
Mustum, Most, is het fap der rype druiven, 'c welk nog niet gegist, en tot wyn is overgegaan; 'er zyn zo veelerhande foorten van most als 'er druiven zyn; zy verwekken loslyvigheid, zyn verfterkende en verzagtende, zeer dienftig tegens borstziekten.
§. xii.
Napus , Stek-raapen, is eene plant by linn*us BrasficaNapus geheetenQf), welker wortelen in de keuken gebruikt worden, en derzelver zaad in de Geneeskunde; 'er fchynt in 't zaad een tegengiftige kragt te zyn , waarom het ook misfchien van andromachus onder de theriaca gedaan is. Haare wortels kan men tegens borstziekten, by gebrek van andere, gebruiken. De kleine zwartag. tige ftek«raapen, geraspt in de gedaante van een pap ( cataplasma ), aangelegd tegens de jigt, hebben die wel eens geneezen, volgens chevalier.
Nasturtium aquaticum , Waterkers , is eene
wa-
0) L. c. p. 186.
Rr 3



6az W. FOLKERSMA, GENEES-
wacerplant die fomwylen overvloedig te vinden is; zy word by lj.nn.zeus genoemd Sifymbrium Nasturtium (h). Zy word van veelen onder de falade gegeeten, om zig daar door van de fcheurbuik te bevryden; zy is pisdryvende, dienftig , gelyk ik reeds gezegd heb, tegens de fcheurbuik, verftoppingen van 't bloed, en bloedproppen (polypus); men bedient 'er zig van op de volgende wyze:
Succ. Nasturt. ree. expr. —— Cochlearia — aa \iv. Nitri puri zj. Meilis albi %j. M.
Om de twee uur een theekopje vol; of men infundeert haar met tamarinde in zoete wey. Haare pisdryvende kragt is by eugalenus reeds duidelyk aangewezen, en tegens de fcorbut geprezen; men leest, dat teringagtigen (phthifici') zig door 'c gebruik van waterkers en wey van melk geneezen hebben (ï). Van swieten heeft gezien, dat geheele familiën zig van de fcheurbuik geneezen hebben , door eenige gefneedene roodekoolen, met tien handen vol waterkers of lepelbladen, een pond yerfche peperwortel (Raphanus rusticanus)
in
(70 L. c. p. 184.
(O E. N. C. Dec. II. An. 8.



en HEELM. uit KELDER en KÈÜKÈN. f523
in een vat vol bier te mengen , en dagelyks te drinken (k).
Nasturtium hortenfe, Tuinkers, is eene bekende tuinplant, die by lin nm usgenoemd word Lepidium Sativum CO' Een plant, die over de falade gegeten word; zy is infnydende, openende, pisdryvende en verdunnende; zeer dienftig tegens de fcheurbuik, waterzugt, amborftigheid (aithma), en om de maandftonden te bevorderen ; het volgende heb ik , in een meisje van 15 jaaren , van veel dienst bevonden:
ty. Hb. Nasturt. hortenf. recent, m. ij.
Lactuca
Taraxaci c toto m. j.
Sem. Anifi ZjB. Coq. & infunde S. A. c. fi. q. aqua ad Colat. lx. Adde Mell. albisfim. %j. M.
Om de twee uuren een kopje vol , 't welk van dat effect was, dat het meisje eenige dagen daar naa haare maandftonden kreeg ; het zaad word tot 't zelfde oogmerk gebruikt, als de plant; men kan 't volgende met vrugt laaten gebruiken:
(O Commentar. T. III. iO L. c. p. 182.
Rr 4



6H W. FOLKERSMA, GENEES-
Sem. Nasturt. korten/, Zij.
Anifi
i ■ Carui S Zj.
Limat. Mart. ö rübig. 5j0. Sacch. albisfim. Zviij, M. F. Pulv.
Waarvan men om de drie uuren een vingerhoed vol geeft. Hippocrates pryst het gedroogde kruid aan tegens 't afdryven van de vrugt (tb) , en op een andere plaats 't fuccus orobi en 't tuinkerszaad, fyn geftooten,en met wyn en koude melk gegeven (n). Ik wil nogthans, dat men omtrent ?t gebruik van 't tuinkerszaad omzigtig zy in zodanige gevallen, en wil, dat 't niet eerder beproefd werde , dan wanneer men verzekerd is, 'er een doode vrugt plaats te hebben, 't Gemeen gebruikt 't zaad meestal tot eene gifte van een dragma in melk gezooden , wanneer iemand van een hoogte gevallen is, en om de maandftonden te bevorderen; uitwendig gebruikt men 't kruid tegens de fchurft, om dezelve daar meie te wryven; en pareus getuigt, dat niets vaardiger en vermogender is tegens de vuile korst der fchurft van kinderen, dan dit , met varkens - reuzel gemengt en ge« wreven; want, zegt hy, binnen de 24 uuren
maakt
0») De morb. mulierum, Lib, II. p. 166. (») De natura muliebr. p. 134.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 625
maakt het dat de kortten afvallen (V). Verder bezige men haar zaad onder de jinapismi, met mostertzaad en zuurdeeg gemengd.
Nux Moschata, Moscaacnoot, is een zeer welbekende noot, die overvloedig van de Molukfche Eilanden, en wel voornamentlyk vanBanda, tot ons, met de foely, word overgezonden, komende van eene boom, die by li n n je. ü s genoemd word Myristica Moschata (ƒ>)• Eene noot, die tevens met de foely (macis) in de keukens en de Geneeskunde wel bekend is; eene noot, welker afbeelding men, met de foely, kan zien by munting, in zyne waare oefening der Planten, p. 98. De foely (macis) is de tweede fchors van de nootemoscaat, van fommigen ten onregte voor de bloem gehouden ;zy is een zeer olyagtig welriekend fpecery,van eene doordringende , maag- en hartverflerkende, floppende en flaapmaakende kragt; zy is een middel, 't welk dikwyls met vrugt tegens de diarrhosa gebruikt wordt. Het volgende kan ten voorbeeld ftrekken:
Pulv. Rhei
Gumm. Arabici aa 3/. Macis optim. dj. F. Pulv.
Om
(o) Chirurgia Lib. XVI. p. 462. O) L. c. p. 244.
Rr 5



626 W. FOLKERSMA, GENEES-
Om in drie reizen toe te dienen. De mach kan als een verwarmend en doordringend middel gebruikt worden tegens 'c kolyk uit koude; de vrouwen gebruiken zeer dikwyls de foely, om de maandftonden te bevorderen, doch hier omtrent diene men voorzigtig te zyn: f. hoffman verhaalt ergens, door 't fterk gebruiken van de. foely om de menfes te provoceeren, een meisje ylhoofdig geworden te zyn. De foely en deszelfs oly word dikwyls uitwendig tegens de verlamming (paraly/is), met vrugt, onder de fmeeringen nimentd) gebezigd: de nootemuscaat heeft dezelfde kragten als de foely,egter doordringender. Dit moet men nogthans omtrent 't gebruik van dit aroma in agt neemen, dat men 't niet dan in koude en flymige geftellen bezige, wanc alle aromata moeten in galagtige en heete ziekten gemyd worden, zo als RüELLüsen degner wel hebben aangeteekend (q); daar by moet men haar altyd in eene geringe kwantiteit toedienen; j. schmids heeft door het te veel eeten van nootemuscaat, wonderlyke toevallen waargenomen (;•). De oly, die zeer kostbaar en doordringende is, word in de winkels der Apotheekeren gevonden, en uitwendig onder fmeeringen gebezigd.
, §• XIII.
fq) De Natura Stirpium, p. 105. (V) E. N. C. Dec. 11, An. II. p. 2;8.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 627
S- XIII.
Oleum Amygdalarum, zie Amygdala.
Oleum Lini, zie Linum.
Oleum Olharum, Olyven-oly, boom-oly; is eene overal bekende , geperfte vette ftoffe , oly genoemd, uit de vrugten van eene boom, die by LiNNyEus geheeten word Olea Europaa (Y), Eene oly, welker gebruik in de keuken en Geneeskunde genoeg bekend is; zy is verzagcende, pynftillende, ontbindende en ettermakende, zeer dienftig tegens de borstziekten, als hoest, vogtige amborftigheid (asthma humidum), en zydewee; tegens ziekten der ingewanden, als buikloop, roodeloop, ontfteekingen der darmen (enteritis), druiploop (tenesmus), kolyk , en jigtpynen; tegens ongermkken der pis wegen, als graveel, ontfteekingen der nieren en blaas, en overal waar eene acrimonia heerfchende is. Men gebruikt haar meest, tegens ongemakken der borst in likkingen (eclegmata), en mengzels (mixtura), met een dooijer van een ey mengbaar gemaakt, zomtyds ook wel onder af-, kookfels. In ongemakken der ingewanden dient men ze meestal toe in clysteeren, en in die der piswegen in afkookfels ; zy is een onfchadelyk middel, en kan inwendig veilig worden gegeeven
tot
(0 L. c. p. 39.



<5a8 W. FOLKERSMA, GENEES-
tot$vj. of een once. Zy is een gereed middel tegens ingenomen venyn, volgens bekende proefnemingen; uitwendig , op zig zeiven of onder zalven gemengd, geeft ze een treffelyk middel tegens verhardingen , gezwellen en 't verbranden; oly ven - oly op de buik versch gefmeerd heeft drie waterzugtigen geneezen, volgens o li vi er (»; olyven-oly met azyn gemengd geeft in uitwendige ontfteekingen 'c bekwaamde hulpmiddel. Omtrent 't inwendig toedienen van oliën, moet men altyd verfche gebruiken, want alle geperfte oliën oud zynde, worden ransch en zyn een vergift, doch uitwendig word deeze oplettendheid zo naauwkeurig niet vereischt.
Oleum Raparum, zie Rapa.
OleumTerebinthinae,Terpemyn-oly, is een door deftilleering verkregen helder en zeer doordrin. gend vogt uit de dikke terpentyn, 't zy van de ge. woone, 't zy van de Venetiaanfche, die, en uit de Pinus fylvestris en Larix, vloeit. Een vogt, 't welk by fommigen gevonden word, om eenig houtwerk zynen glans te doen behouden, en 't daar door te bewaaren,of om de mot uit de kleederen te verdryven , of om derzelver vette vlekken uit dezelve weg te maaken : 't is zeer doordringende, verfterkende , en bloedftelpende; men maakt 'er meestal uitwendig zyn gebruik van in fmeerin-
gen
(O Philofopk. Transact.



en HEELM. dit KELDER en KEUKEN. 629.
gen (linimenta) , tegens verlammingen , verftuikingen, en koude gezwellen. Volgens veelvuldige Proeven, door Heelkundigen genoomen , is de warme terpentyn-oly, gelegd op een opengebroken vat, als een bloedftelpend middel, zeer nuttig bevonden.
Oryza, Ryst, is eene plant, die by linnjeus genoemd word Oryza fativa («). Een plant wel. ker zaad ons uit Oostmdiën, tot voorraad der keukens en Geneeskunde, in overvloed word toegezonden ; een zaad welkers kragten met die van de gerst overeenkomen ; 't word egter door v an s wiet en aangepreezen in 't knoestgezwel en de kanker der maag.
§. XIV.
Panis, Brood, wien is 'c niet bekend! Is het niet het algemeene altyd welfmakende en heiizaamfte voedzel? Het is eene op verfcheidene wyzen gegiste en gebakken meelftoffe, die fmakelyk gemaakt word op verfchillende wyzen naar de gewoonte en verfcheidene wyzen van Land of Stad. Omtrent de verkiezing van brood voor zieken, hebbe men dit. in agt te neemen, dat men altyd verkieze het welgegiste en eenigzints beleegerde tarwenbrood; doch het beste en voor de maag het Iigtlle te verteeren is het tweemaal gebakkene, of biscuit (pa>
nis
(») L. e. p. 109.



6> W. FOLKËRSMA, GENEES-
mt biscoctus), volgens de proefneetnirgen van pkin gle; 'c gewoone roggenbrood is voor een zieke zwaar te verteeren en derhalven af te keuren , daar by moet het wittebrood in geringe kwantiteiten worden toegediend;'c kruim van wittebrood in melk gekookt, is bekwaamer tot voeding voor een jonggeboorene dan alle meelpappen; wittebrood geweekt in melk met faffraan, en een dooir van een ey, geeft beter pap tegens de vyt (paronychia) dan de gantfche Apotheek; en met hoedanigen uitflag gebruiken niet de vrouwen zodanig een pap tegens de gezwellen van borst en andere deelen, als mede tegens de oog-ontfteekingen?
Pastinaca, Pinxternakelen, is eens plant, waar van verfcheidene foorten zyn, doch ik bedoele die, welke by linn/eus genoemd word Pasünaca Sativa O). Eene plant, wiens wortelen by ons ge- • bruikt en in de keukens gevonden worden; bezittende het zaad en de wortels dezelve kragten als de Daucus.
i Pasfula, zyn de vrugten van den wynftok, die by LiNNfius genoemd word Fttis Vinifera (wj, zy zyn tweederlei , waar van de groote genoemd worden Pasfula majores of rozynen , de andere minores vel corinthiac<s of korinten; 't zyn vrugten , welker gebruik in de keuken overvloedig bekend
' 00 I? ^ P' 95O) l. e. p. 78.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 631
kend zyn. Zy zyn demukeerende en eenigzints laxeerende, zeer dienftig tegens de hoest en droppelpis (firanguria"), in een afkookfel of onder de fpyzen, of met laxantia vermengd.
Perfica, Perfikken, zyn de aangenaame vrugten eener boom, die by link/eus geheeten word Amygdalus Perfica (x); 't zyn vrugten, die aangenaam , verfris fchende, maar egter zeer verkoelende zyn, zy zyn overvloedig bekend en worden voor een delicates gehouden; zy zyn openende en ontbindende ; zeer dienftig tegens galziekten en fcherpe koortfen, door van swieten in zyne Commentarien aangepreezen; men kan haar op de volgende wyze toedienen:
J£. Succus Perficor. ^ij. Decoct. Hordei %vj. Sacchar. albi 3*V. M.
S. Om het uur een kopje vol. De perfikpitten worden tegens de wormen aangepreezen, maar de ondervinding is hier omtrent twyffelagtig; zy worden van fommigen op brandewyn gezet, en tegens kolykpynen gebezigd ; maar haar gebruik is gevaarlyk.
Petrofelinum , Peterfely , is eene welbekende
Plant,
00 L> * P' I42*



632 W. FOLKERSMA, GENEE5-
PJant, door linn^eus genoemd Apium Petrafelinum (v). Een kruid welkers gebruik overvloedig genoeg in de keuken bekend is , zy is geheel Geneeskundig ; de wortels, 't kruid en 't zaad; zy zyn alle openende en pisdryvende, zyn zeer dienftig tegens ongemakken der borst en piswegen; haare wortel, die men onder de quinque aperientes telt, is een bekwaam middel tegens rheumatieke aandoeningen, en wel voornamentlyk die op de waterwegen fchieten: het volgende is my, by gebrek van de Apotheek, van byzonderen dienst geweest, in een Man, by de 30 jaren oud:
9=. Rad. Petrofelin. recent* Z'tij.
• Ap'ü ree. %ij.
Hordei mundat. Hb. Salvia %/3. Coq. S. A. c. f. q. Aqua ad Col. Ixiv. Adde
Meilis Comm. %j/3. . M.
Alle uuren een theekopje vol. Het was van die gewenschte uitwerking , dat de perfpiratio met een overvloedig zweet bevorderd zynde, het ongemak , het welk een opftopping van pis was, zeer kort verdween ; en het wateren op eene
CO P> S8.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 633
gemakkelyke wyze bevorderd wierd; men fchryft haar mede met vrugc voor tegens de Geelzugt; het kruid bezit geen minderen dienst voornamentlyk tegens 't moeijelyk wateren, en de waterzugt. Ik heb van de peterfely, gekookt met ajuin in water (vafe claufo), verfcheidene maaien uitmuntenden dienst gehad , in dat foort van Waterzugt, 't welk men anafarca noemt. Het zaad deezer plant gebruikt men tot het zelfde oogmerk; de peterfely geftooten en met wyn gekookt, gebragt tot een pap, wordt aangepreezen tegens de ontwrigtingen Quxationes) en gezwellen door een val of fteek veroorzaakt, om hec uitgeftorte bloed te verdeden.
Pkafeolus, Snyboonen, Stamboonen en Aspergie-boonen, zyn drie foorten, welke overvloedig bekend zyn , en in de tuinen van ieder gekweekt worden. Zy worden by linnjeus genoemd Phafeolus vulgaris (z);het zyn vrugten van eene meelagtige zelfftandigheid, die, zo het my voorkomt, tegens heete gezwellen zouden konnen worden gebezigd, haar meel in de gedaante van een pap gebragt. Linn/eus agt haar dienftig tegens 't graveel, en den fteen Qithiafis), egter zyn 'er geen proeven genoeg, om zulks te konnen bevestigen.
Piper album & nigrum, witte en zwarte Peper,
00 c. p. 195.
XIII. Dg el. Ss



634 W. FOLKERSMA, GENEES-
per, zyn zeer wel bekende vrugten eener OostIndifche plant, die by linn/eus geheeten word Piper nigrum (a). De peper, zo wel de witte als de zwarte, hebben haar bekend gebruik in de keuken; zy zyn fcherp, fpeceryagtig en brandende , bezitten eene verwarmende, prikkelende, maagverfterkende en het niezen-verwekkende kragt. Men gebruikt ze weinig inwendig , dan alleen eenige greinen witte peper tegens pynen der maag, die uit koude haaren oorfprong hebben, waar van ik dikwyls goede uitwerkfelen gezien heb; fommigen pryzen haar aan tegens de anderendaagfche koorts; de zwarte peper word 't meest uitwendig gebruikt tegens de fchurft, met varkens-reuzel gemengd , tegens de tandpyn onder de mondfpoelingen (collutoria); witte peper ge» kaauwd is een goed flym-zuiverend middel; van het niezen door het poeder van de zwarte peper verwekt, tegens ongemakken des hoofds, heb ik dikwyls treflyke uitwerkingen gezien, en tegens onverdraagelyke hoofdpynen.
Pix, Pek, Pik, is tweederlei, eene dunne en eene harde, de eerlle word Teer (Pix liquida), de andere Pek (Pix), geheeten: de pek en het teer zyn harstagtige voortbreng fels eener boom, die by h in njEus genoemd word (Pinus Picea) (b),
voort-
. («) L. c. p. 43. (bj Species Plantarum. p. loor.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 635
voortbrëngfels die zeer wel bekend, en tot behoud der fchepen of anderzints gebruikt worden. De teer en 't pik, geneeskundig befchouwd, hebben haare byzondere betrekking zo uit- als inwendig; de teer is het, waarvan men inwendig zyri gebruik maakt. Het aqua Picis of teerwater, het welk in America 't allereerst in gebruik gebragt is, daar na in veele gevallen in Engeland door den Heer berkEley, welke eene Verhandeling over het Teerwater heeft uitgegeeven. De wyze van bereiding is deeze : men neemt een deel teer en twee deelen regenwater j doet het in een bekwaame pot , om het kwartiers uur of wat minder omroerende met eene yzere lepel; dit verrigt zynde, zet men het agtenveertig uuren in rust, tot dat zig de teer van 't water gefcheiden, en het water eene min of meerdere goudkoleur aangenomen hebbe; daar na zuivert men 't zelve van het bovendryvende, en doorgegooten zynde, bewaart men het in geflooten flesfen tot 't gebruik.
Het Aqua Picis, op dusdanige wyze bereid, geeft een treffend middel in verouderde ziekten, zo befmettelyke , by voorbeeld de venusziekte , als andere hoopelooze zenuwziekten: nogthans is het van berkeley te hoog geroemd tegens de amborftigheid en borstwaterzugt (hydrops pectorisj, alfchoon het een en andermaal treffelyke uitwerkingen gedaan heefc; wallerïus egter heeft 'er een ongunftige uitkomst Ss s van



6$6 W. FOLKERSMA, GENEES-
van aangetekend (Y). Men geeft dit tot drie of vier oneen op eenmaal, en die 'er aan gewoon is, kan 't daaglyks tot een pond gebruiken. De teer uitwendig aangelegd tegens bloedvinnen, of daar mede geftreeken, doet dezelve rypen, openbreeken en zuiveren. Een weinigje teer od een katoentje geftreeken, in een hollen tand geftooken, doet de tandpyn dikwyls oogenblikkelyk ftillen. De pik is mede een bekwaam middel tegen de bloedvinnen om dezelve open te trekken, pleistersgewys op dezelve gelegd, en onder zalven gemengd een zuiverend en ettermaakend middel tegens zweeren: bekend is de Bafilkum.
Poma, Appelen, zyn zeer aangenaame, fmaakelyke en veel gebruikt wordende vrugten eener boom, die genoemd word Pyrus Malus (d~), vrugten, welker gebruik en bewaaring in de keukens genoeg bekend is. Men vindt van haar, behalven veele onderfcheidene foorten in naam , twee onderfcheidene, te weeten eene zoete en eene zuure, doch het zyn de zuure, die in de Geneeskunde gebruikt worden. Zy zyn aangenaam, verkoelende en verfrisfende , zeer dienftig tegens heete en fcherpe koortfen , zy moeten niet al te wrangzuur gekoozen worden, maar aangenaam en van eene zuure zoete fmaak ; zy moeten raauw niet
veel
<Y) A. N. C. Vol. IX. (jf) Mat. Med. p. 146.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6$?
veel aan een zieke worden toegedaan , maar gebraaden of gezooden; op de volgende wyze kan men ze in heete ziekten met vrugt laaten ^gebruiken :
Hordei mund. g/. Pasfular. minor. mund. Zvj. Pomor. acido • dulc. fem. exempt. N°. iij. Coq. S. A. c. f. q. aqua ad Col. | xxxij. Adde' Syr. "c fucc. Citri \j\ M.
Om het uur een kopje vol. De Pomaceum, of zogenaamde Appeldrank, is zeer dienftig voor de borst, verfterkt het hart en is zeer bevogtigende; 'c gezuiverde merg van zuure appelen, in een fyn linnen doekje omwonden, en op een ontftooken oog gelegd, neemt de ontfteekingen weg, volgens fommigen.
Porrum, Prei, Parei, is een foort van ajuin, by linnjeus genoemd Allium Por rum (e), eene plant in de keukens wel bekend, en bezit bykans dezelve kragten als de Allium cepa, doch word van fommigen zeer dienftig tegens de fteen geoordeeld.
Portulaca, Porcelein, is eene moesplant, van
li n-
(<?) Zr. C. f. 103.
Ss 3



638 W. FOLKERSMA, GENEES-
linnjeus genoemd Portulaca okracea (f) , eti welker gebruik in de keuken wel bekend is. — Eene moesplant, die voornamentlyk haar byzonder gebruik tegens Epidemifche galziekten heeft; 't is een ontbindend, bevogtigend, verkoelend en verfterkend medicament, en kan met vrugt onder de voorfchriften, tegens den fteen en 't graveel, gemengd worden: haar zaad, fchryven fommigen, dat zeer dienftig is tegens den eenzaamen worm (vermis folitarius'), tot eene dragma tweemaal 's daags gegeeven.
Pruna, Pruimen, zyn de vrugten eener boom, by hnnjeus genoemd Prunus domestica (g), yrugten welker gebruik in de keuken genoeg bekend is; zy worden, ryp zynde, uit de hand gegeeten, of gedroogd, gekookt; zy zyn laxee» rende en afveegende , en konnen met andere purgantia, door kooking of anderzints vermengd, veilig worden toegediend in ziekten, alwaar ontlasting der eerfte of tweede wegen vereischt word ; deeze volgende voorfchriften kon* pen ten voorbedde dienen in gevallen , alwaar geen purgantia voorhanden zyn:
fy. Prunorum Damascen. osficul. exempt. |/V. Hordei mundau Rhei elect,
Coq,
(ƒ) L. c. p. 128. (g) L. c. p. 144.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 63$
Coq. leniter in S. q. aq. ad Colat. § x, adde Syr. Communis %j. M.
Waarvan in Epidemifche ziekten alle twee uuren een kopje vol gegeeven kan worden: Of
Pulp- Prunor. optim. \ij. Rhei elect. Zij. Nitri puri Zj. Syr. 1 Succ. Citri q. f. M. F. Elect.
Of
fy. Pulp. Prunor. optim. "Ifij. —- Tamarind. Rhei elect. Zj&Syr. Culinaris q. f. M. F. Elect.
Waarvan met eenig vogt om de twee uur een brok, als een nootemuscaat of castanje, gegeeven kan worden.
Dit is nog omtrent de Pruimen, die men ryp uit de hand eet, aan te merken: dat de witte, te veel gegeeten, menigmaal oorzaak geweest zyn van eene buikloop , die eenigen tyd aanhoudende was, en niet dan door bekwaame middelen kon gefluit worden, hoewel ze meestal van zelfs Ss 4 op-



6±o W. FOLKERSMA, GENEES-
ophoudt en heilzaam is ter ontlasting der voorhanden zynde galftoffen , welke ontlastingen de blaauwe niet zo hevig te wege brengen.
Pyrusy een Peer. De peeren zyn de vrugten eener boom, die genoemd word by linnieus Py« rus communis vrugten by een ieder wel bekend; ryp zynde zyn ze losmaakende, wanneer zy geftoofd en haar fap in overvloed gedronken word, maar uit de hand gegeeten maaken fommigen van haar winden, en zyn derhal ven fchadelyk voor hun, die aan kolykpynen onderhevig zyn; alfchoon zy in de Geneeskunde geen gebruik hebben , kan haar fap als een purgans met vrugt dikwyls worden gebruikt.
S- XV.
Rapa, Raapen, Knollen, zyn de bollen eener Plant, by linnzeus Brasfica Rapa genoemd (O; bollen waar van men geheele velden bezaaid ziet, die by een ieder bekend zyn, en tot voedfel overvloedig gebruikt worden : behalven andere foorten vindt men by ons voornamentlyk twee foorten, een zomer- en een winter-raap; zy zyn in de Geneeskunde van veel dienst, zy zyn ontbindende , pisdryvende en openende, zeer dienftig in de borst-ongemakken, als hoest, amborftigheid
(asth-
Species Plantar. p, tfg, , («Q Mat. Med. p. 186,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 641
(asthma), en de fprouw (aphtha)} van de volgende kan men by gebrek van de Apotheek zyn gebruik maaken:
Waarvan naar believen kan worden genoomen.
Juris Raparum \v. Meilis albi. ■ Aceti vini aa §ƒ• M.
't Welk ik voor de fprouw en andere ongemakken van veel dienst hebbe bevonden. Lanzoni getuigt, veelen door het gebruik van raapen-fap , van 't bezwaard ademhalen geholpen te hebben (k); crato pryst haar tegens de allerhardnekkigfte hoest en teering der kinderen; ik heb menigmaal 't afkookfel van raapen, met zuiker zoet gemaakt, dienftig bevonden tegens de kinkhoest (tusjis convulfiva); 't afkookfel, clysmatis forma, met ongezouten boter en amandel-oly toegediend, wierd van hoffman tegens de tenesmus en loop der kinderen zeer hoog
ge-
fy. Juris Rapar. exficcat. ^viij, Gumm. Arabici Zij. Sacchar. albi \j. M.
Of
(*} A. N. C. Vol. I. p.116.
Ss 5



642 W. FOLKERSMA, GENEES-
gepreezen (7). Uitwendig doet de raap dikwyls geen minderen dienst, in melk gekookt en pleistersgewys aangelegd, is ze dikwyls de troost der podagristen, volgens crato, forestus en anderen. Een ftuk van een gebraaden raap, is by vee* len in 't gebruik tegens gezwellen en winterhanden en voeten Cpernionei) , op dezelve gelegd. Omtrent de oleum Raparum, heb ik den leezer geweezen naar de Rapa, alfchoon deeze oly uit het zaad van de Bras/ka Rapus linn. geperst word; zy is verzagtende en flibberigmaakend, zeer goed clysmatis forma toegediend, -regens ziekten der darmen; doch inwendig moet men haar niet gebruiken dan versch , om dat ze oud zynde een fcherpte aanneemt, en niet dan met nadeel word toegediend. Uitwendig gebruikt men haar onder pleisters en zalven tegens veele ongemakken; raapoly direct gelegd op èenig uitwendig gebrand deel , Itilt deszelfs verderen brand, en belet meestal dat 'er blaaren opkoomen, voornamentlyk wanneer de brand gering en oppervlakkig is. Zy is een voornaam antidotum tegens eenig ingenoomen vergift. De raapkoek of zogenaamde groene koek, die na het perfen van de oly overblyft, is zeer vermurwende en verzagtende, zeer dienftig tegens verhardingen der vrouwen-borften, en is het gewoon geneesmiddel der Kwakzalveren.
Ra-
(/) De Prtestantia remedior. domesticor.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 643
Raphanus, Radys, is eene welbekende plant, by linn2EUs genoemd Raphanus Sativus (Pi). Eene plant wiens bolronde wortelen, 's morgens, met zout, by veelen gebezigd worden; zy is verdunnende, openende en pisdryvende , zeer dienftig tegens de fcheurbuik , krampagtige amborftigheid (asthma convulfivum), heeschheid, en pisopftopping ; zy verbetert de (tinkende adem, en bevordert de kooking der fpyzen. Men gebruikt haar in cerevifia medicata met de lepelblad of anderen vermengd : op bier of op wyn getrokken is zy zeer dienftig tegens den fteen; lobb zegt, het warme afkookfel op een fteen gegooten, ontbindt denzelven in zand (») ; en de groote Weenfche Geneesheer de haeN pryst het fap aan tot eene halve lepel vol, met olyven-oly vermengd, alle dagen te neemen (0). Lanzonius pryst het 'fap van de radys aan, als een geneesmiddel tegen de rauccdo , in de gedaante van een fyroop gebragt (p), met zuiker of honing verzagt, volgens ettmuller (q), of de radys met zout befprengd, tegens de amborftigheid (asthma), en wel dat foort 't welk men asthma conwljivum noemd, waar mede 't kind,
waar
' 0») Mater. Med. ƒ>. 183.
Cn) De disfolvend. Calculis, p. 88 & feq. (0) Ratio Medendi, part. 6. p. 205, 292. Qp) Oper. T. II. p. 416. l<t) Oper. Edit. Manget. T. I. p. 683.



644 W. FOLKERSMA, GENEES-
waar van schrokkius fpreekt, geneezen is (r). Een radys in fchyfjes gefneeden en met zout befprengd, werkt als een rubefaciens tegen heupjigt Qfchias), volgens taberna montanus ; de bladeren, geftooten en cataplasmatis firma gebruikt, zyn zeer dienftig tegens koude gezwellen.
Rjtphanus rusticanus, Peperwortel, is de wortel eener plant, die by linn^us genoemd word Cochlearia Armoracia (s). Eene wortel, die van veelen onder de zuure faus gebruikt word ; zy bezit dezelfde kragten als de voorgaande, maar is vermogender in werking, 't geen ieder, die haar raspt, aan zyne oogen wel ontwaar wordt. Men mengt haar onder de vinum of cerevifia medicata, tegens den fcheurbuik, met anderen vermengd. B artholinus zegt, 't is genoeg haar alleen op wyn of bier te trekken Q). Linn/eus noemt de fyroop, koud van haar gemaakt, een Goddelyk middel tegens de amborftigheid uit fcheurbuik (u). Peperwortel in melk gekookt, en vier weeken lang op 't bed gedronken tot zweetens, heeft de vliegende jigt meer dan eenmaal verzagt en geneezen, volgens rayger (w). Zommigen fchryven aan haar een vis lithontriptica of fteenbreekend vermogen toe,doch deProefneemingen hebben lobb,
nog
Cr) E. N. C. Dec. II. Ann. IV. p. 345.
O) E. c. p, 183.
O) Act. Med. Vtl. IV. p. 130.
OO Flor. Succica, N?. 550.
(O E. N. C. Dec. III. Ann. III. p. 244.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 645
nog ha les, niet voldaan (uO; fchoon egter, volgens b auhinus, iemand binnen den tyd van drie dagen verligting van pynen erlangde door peperwortel , in een doekje gewonden , geweekt in Wyn (af): van wegens haare pisdryvende kragt,pryst heister haar fap met zuiker gemengd tegens de waterzugt (y); 't volgende kan tegen de fcheurbuik ten voorbedde ftrekken:
Jjc. Hb. Nasturtii Aquatic.
— Cochkar. aa m. iij.
— Brasfic. m. iv.
Rad. Raphan. rustic. &j. Cerevifia f&viij. vel ix.
Waarvan naar welgevallen kan gebruikt worden. Uitwendig kan men dezelve als een blaartrekkend middel bezigen, geraspt tot een half once aangelegd ; of zy kan ook ten deezen einde met mostaart-zaad, azyn en zuurdeeg aan de voetzooien, cataplasmatis firma , in flaapziekten of tandpyn, worden aangelegd; een ftukje verfche peperwortel , tegen 't tandvleesch aangelegd, heeft dikwyls de tandpyn uit zinkingspynen geholpen.
Refina, Hars, fs eene brandbaare harsfige ftoffe, uit de denneboom; by linnjeus genoemd Pitius Abies (z). Eene ftoffe, wiens gebruik by veer v r ten
(w) L. c. p. 89. Statica! Esf. Vol. II. p, 315. (*) Histor. Plantar. T. II. p, 852. fjr) Compend. Med. Pr act. p. 212. Czj L. c. p. 234.



646 W. FOLKERSMA, GENEES-
len wel bekend is; eene ftoffe, die niet dan uitwendig onder zalven en plaasters , om te hegten; rypen, etteren en heelen, gebruikt wordt tegens bloedvinnen en andere gebreken.
Ribefia , Aalbeziën. Zy zyn tweederlei, en vrugten eener boom, die by linn/eus Ribes rubmm en Ribes nigruni genoemd worden (a). Vrugten die aangenaam zuur van fmaak zyn, voornamentlyk de roode, en in de keuken en op de tafels van ieder gebruikt worden; zy zyn verkoelende, verfrisfende en dorstlesfchende, zeer dienftig tegens ontfteekingen en heete koortfen , en in befmettelyke omftandigheden , die van eene brandende en rottende aart zyn, men laat ze den zieken of op zich zeiven met zuiker, of op de volgende wyze gebruiken:
ifc. Aq. Hordei %x. Succ. Ribefior. \ij. Vini rhenani \iv. Sacchari, ad gratiam. M.
Of
ijc. Aq. Hordei. Vini albi aa %vj. Rob Ribefior. fyj. M.
WaarCO h. t. p. m



en HEELM. üit KELDER en KEUKEN. 64?
Waarvan naar believen kan worden gegeeven, of men geeft het Aalbeziën-fap tot op de helft mee water verdund, en met zuiker zoet gemaakt.
De zwarte Aalbeziën zyn balfamieker en eenigzints zamentrekkender, zy zyn pynftillende, zuiverende , verkoelende en pisdryvende , byzonder dienftig tegens rheumatieke ongemakken, keelontfteeking (angina), en vlekkoortfen (exanthetnata); van 't volgende kan men zig met vrugt bedienen:
fy. Ribefior. nigr. %iv. Vini alb. gall. Uijfi. Seri Lactis \v. M.
Linn/Eus pryst de toppen en takken der zwarte aalbeziën-boomen aan in befmettelyke ziekten, de water-vrees en dollehonds-beet. De zwarte aalbeziën op brandewyn getrokken zyn byzonder dienftig tegens de waterzugt, volgens fommigen.
Rubus Idaus, Frambeziën, zyn de vrugten van eene Braamftruik, by linn/eus genoemd Rubus Idaus (b), vrugten die zeer aangenaam van fmaak en niet zeer zuur zyn, verkoelende en hartverkwikkende , zeer dienftig tegens de hitte der
koorts.
Q) L. *. p. 149.



648 W. FOLKERSMA, GENEES-
koorts, en om de dorst te lesfchen. Men bezigt haar fap of haar fyroop in de juleppen; 't volgende kan als een hartverfterkend en verkwikkend middel met vrugt worden aangewend:
j£. Bacc. Rubi Ideei.
Frag. recent, matur. aa
Conquasfentur & conterantur leniter in aq.
Hordei fgij. Expres/, adde Vini boni
Syr. Rubi Idai aa | ij.
M.
Of, het geen eenvoudiger is: men neeme Gerftewater \xij; Sap van Frambeziën pj; Suiker |/, en witte wyn %iv. M. Of men kan van de Frambeziën getrokken op brandewyn (die men veelmaalen by deezen en geenen vind), zyn gebruik maaken , als een verkwikkend middel. Haare bladeren zyn van de Ouden reeds in de gorgeldranken, tegens opzwellingen der keel, aangepreezen.
Rubus Vulgaris, Braambeziën, Brommelbeziën, zyn de vrugten eener wilde doornftruik, byLiNhmvs genoemd Rubus fructicofus (c), vrugten die zeer wel bekend, en op veele plaatfen overvloedig te vinden zyn, vrugten die, ryp zynde,
van
(O Species P/antarum, p. 493.



èn IIEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6"4q
van veelen gegeeten, en van fommigen op gene^ ver of brandewyn gezet worden; zy bezitten bykans dezelfde kragten als de Rubus Idaus, uitgenoomen dat zy zoeter, en niet zo veel verkoelende zyn ; zy zyn dienftig tegens ongemakken der keel, in gorgeldranken , koorts en buikloop , waartoe haare bladeren mede konnen gebruikt worden; haare bladeren worden uitwendig, met de eene of andere verzagtende zalf aangepreezen tegens de vyt (paronychia), in de gedaante van een cataplasma; haare wortel agten de meeste openende en pisdryvende te zyn. Dit is, omtrent het gebruik van Frambeziën en Braambeziën, in 't algemeen aan te merken, dat, naardien 'er zig veelal wormpjes in de vrugten deezer ftruiken onthouden , men eenigermaate voorzigtig dient te zyn om hen daar van te zuiveren ; dewyl fommigen door 't gebruik van deeze vrugten, 't welk aan de daar in zynde wormpjes is toe te fchryven, geftorven zyn , volgens 't getuigenis van simon pauli (d\
$. XVI.
Saccharum, Zuiker. De zuiker is een wezentlyk zoet onzuiver zout uit het Plantenryk, en wel byzonder uit eene plant, die by linnjeus genoemd word Saccharum officinarum (e). Beftaan-
de
' (<0 Quadripartitum Botanicum, pt 458. Ce) L. c. p. 49.
XIII. deel, Tt



650 W. FOLKERSMA, GENEES-
de uit een zuur-zout, omwonden in flymige en olyagtige deelen. Byaldien men de zuiker door konst tot witheid brengt, heeft ze eenige kalkdeelen in zig, en is dus minder verzagtende; zy laat zig in water en wyngeest oplosfen; is vlamvattende en gefchikt tot gisting; men kan door konst, uit de fappen van veele andere planten, dit zout bereiden: als by voorbeeld, uit de Beta alba en rubra, Daucus, Si/drum, volgens marggraf (f), en uit meer andere (g). Van dit weezentlyk zout vindt men overal verfchillende foorten, tot het dagelyks gebruik over tafel en in de keuken ; 't word meest tot 't fmaakelyk maaken der fpyzen en geneesmiddelen gebruikt : 't is verzagtende, openende, flymopwerpende, verwarmende, zuiverende en voedende, zeer dienftig tegens borstziekten, als heeschheid en hoest, men mengt het meest met anderen, zelden geeft men het op zig zei ven. Dit volgende kan voor een algemeenen drank in heete koortfen, alwaar eene olyagtige bloedrykheid (piethor a oleofa) plaats heeft, verftrekken:
^e. Sacchar. Albisf. f^iv. Aceti 3j. Succ. Ribium^ Rob Ribefiorum aa ij. Decoct. Hordei ij.
M- De
(ƒ) Mémoir. de Berlin, 1747.
(g) Gruner Francon, Collecf. Vol. IF.



en HËELM. uit KELDER en KEUKEN. 6$t
De zuiker kan clysmatis forma met %vj melk , tot een once,in de diarrhma, om de fcherpe ftoffe te ontlasten, gebruikt worden. Zuiker bederft de tanden, en verwekt tandpyn , en moet daarom weinig aan kinderen gegeeven worden; zy verwekt, te veel gebruikt, een Hinkenden adem en eene bedorvene ftoffe in de eerfte wegen; daar by is ze meest al oorzaak tot wormen, weshalven de gezuikerde middelen (faccharata), voornaamentlyk in kinderen, moeten vermyd worden. Uitwendig gebruikt men de zuiker tot 't zuiveren der zweeren met weeldrig of vuil vleesch, een weinigje in dezelve geftrooid of onder eenig ettermaakende zalve gemengd , het verteert en zuivert; zuiker zeer fyn gepoederd, door middel van een pennefchagt aan 't oog gebragt, verteert deszelfs vlekken. Dit nogthans is omtrent hét gebruik van de zuiker in agt te neemen, dat men tot het inwendig gebruik altyd neeme de witte, maar dat men tot de dyn mata dé gewoone roode zuiker, als de olyagtigfte neeme. De zuiker is het voornaamfte middel , om de weezentJyke olyen onder 't water te vermengen; de zuiker is 't, die het eerfte bederf, in fommige Pharmaceutifche bereidingen, te wege brengt, waarom men met regt vraagen mag, of niet fommigen dier bereidingen uit de Winkels, als onnut, zouden konnen worden agter gelaaten, en de Apotheeker van veele zodaanigen, als zeer werkelyke, ontheeven worden? als, by voorbeeld, Tt a de



6§* W. FOLKERSMA, GENEES-
de conferven, confituuren en veele der fyroopen De leezer , lust hebbende over de zuiker en deszelfs oorfprong na te z^en, leeze deusing en br uk man (h~)y die hem, zoo ik niet twyfele, in allen deelen voldoen zullen; en wel voornaamentlyk bartholinus en borrichius (O-
Salvia, Saly, is eene gewoone tuinplant, die by linnjeus genoemd word Salvia Officinalis (&). Een kruid, zeer wel bekend, en 't geen by veelen gebruikt word tot faly-melk. — Een kruid, 't geen by de Ouden reeds voor iets heiligs gehouden is: zy geeft, zegt swencke, aan 't bloed een fchoone roode kouleur (/), zy is een doordringend, veerkragt herftellend, zweetdryvend en verfterkend middel, zeer dienftig tegens Zenuwziekten , en voornaamentlyk alwaar eene verminderde veerkragt der (piervezelen plaats heeft, by voorbeeld in de trilling van Oude lieden, verlamming, witte vloed , verouderde jigtpynen en de miskraam der vrouwen. Men gebruikt haar alleen, op water getrokken, of op roode of witte wyn. De groote Geneesheer van swieten getuigt niets vermoogender, tegens 't overmaatig nagt-zweeten in
koort-
Ch) Disfertatio de Manna & Saccharo. Epistola itt'/ieraria, Ep. XXIII.
fi) Disfertat. de natura dukedinis & Acta med. Hoffn, Vol. III.
(<*) L. c. p. 42.
(/) Htematologia, p. 180.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 653
koortfen, gevonden te hebben, dan faly op wyn of brandewyn getrokken, telkens tot twee lepelsvol tweemaal op een dag gegeeven (rn); en chenot zegt, het fterke zweeten door faly op wyn, ineen weinigje brandewyn getrokken, te hebben voorgekoomen (ji) : dezelve van swieten getuigt , het moeijelyk zogvloeijen , na de fpeeninge van 't kind, niet zonder groote vermageringe van de vrouw , door een fterke infufie van faly, om de drie uuren tot een once gegeeven, belet te hebben (V); en met een lepelvol fap van verfche faly en citroenfap gegeeven, voor den aanval van de koorts, heeft kalms een anderendaagfche koorts geneezen fj>). Van zeer heilzaamen dienst, heb ik de faly een en andermaal bevonden in langduurige ongemakken, die ik door anderen niet konde te boven komen; behalven veele, voornaamentlyk in deeze twee gevallen: het eerfte in een Man van ruim zestig jaaren, die reeds veertien jaaren aan een /pasmus der buikfpieren , omtrent haar begin, gezukkeld had , aan welken veele geneesmiddelen, zoo uit- als inwendig, zonder eenige vrugt hebbende voorgefchreeven , ging ik eindelyk tot het gebruik der faly
over,
(m~) Comment. T. II. p. 370.
(n) De Peste, p. 136. en q u a r i n Method. med.febr. p. m. p. 37. door faly getrokken op water, f» L. c. T. 1F. p. 645. 0>) Re/a T. II. p. 357.
Tt 3



654 W. FOLKERSMA, GENEES-
over , cm dezelve re laqten gebruiken in plaats van thee en koffy, 't geen van dat gevolg was, dat de /pasmus zeer fchielyk begon te bedaaren, en eindelyk te verdwynen. Het ander was eene Juffer van ruim dertig jaaren oud , welke eenige jaaren aan de witte vloed (fluor albus) gezukkeld had, eri eindelyk, na veele geneesmiddelen te vergeefs gebruikt te hebben, door het gebruik van de faly, in plaats van koffy en thee, daar van is bevryd geworden. Van geen minderen dienst is de faly tegens de fprouw ; een linnendoekje in een afkookfel van haar , met een weinigje wyn en honing gemengd, gedoopt, en van de Voedfter om haar vinger gewonden , daar mede de mond van 't kind gewreven, voornaamentlyk daar de fprouw is, is zeer heilzaam; met wat een gelukkigen uitflag gebruiken wy niet dikwyls de faly onder de gorgeldranken, tegens gebreken der keel? en in een afkookfel afgetrokken als thee, tegens ongemakken der borst? Boerhaave en bomabe verhaalen, ('t geen nogthans te verwonderen js , naardien hedendaagfche Reisbefchryveren 'er geen gewag van maaken) , dat de Chineezen en Japoneezen met evenveel graagte de faly drinken, als wy de thee, ja zelfs dat zy voor één kist faly twee of drie kisten groene thee wisfelen Q). Dit
dient
(jf) Historia Phntarum, P. /. p. 235. Dictionaire ds Hi.it. PJatur. T. n. p. 654. Ed. 4?.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 655
dient men nogthans omtrent de faly in agt te neemen, dat men ze,voor en aleer zy gebezigd wordt, eerst afwasfche; uitwendig kan dezelve tegens gezwellen , in de gedaante van een pap, worden aangelegd. Forestus zegt, dat hy de kanker geneezen heeft in ouden, door 't appliceeren van gekaauwde faly op denzelven.
Sambucus, Vlierboom. Dit is eene zeer wel bekende boom , die overal gevonden word, van l 1 n n m v s genoemd Sambucus Nigra (>). Eene boom, die van veelerhande gebruik in de huishoudingen is, bekend is by veelen de vlier-azyn. Eene boom die, Geneeskundig befchouwd, in veele opzigten , de eerfte plaats onder de geneesmiddelen verdient; verfchaft ons niet de vlier de voornaamfte geneesmiddelen , tegens belette uitwaasfemingen, en daar uit ontftaane ongemakken ? De voortbrengfels van de vlier, de jonge bladeren, bloemen , de middelfte bast en de rype beziën , zyn uit- en inwendig toegediend zeer heilzaam; zy zyn alle pynftillende, afveegende, zweet- en pisdryvende , zeer dienftig tegens ontfteekingen, de roos, zinkings-pynen , jigt, uitbottingen , roodeloop, waterzugt, uitzakkingen en flymgezwellen.
Men gebruikt de bloemen getrokken als thee, op zig zeiven, of met anderen vermengd. Zie hier
een
00 L. c. p. 100.
Tt4



Cs6 W. FOLKERSMA, GENEES-
een voorbeeld, 'c welk in ziekten der borst, roos, en zinkings-pynen altyd te pas komt:
Ifc. Flor. Sambuc. m iij. Hb. Salvia m. ij. Rad. Fceniculi |/. Sem. Anifi Zj. M.
Waar van om het uur een theekopje vol warm kan worden genoomen. Van hoe veel dienst zyn niet de vlierbloemen, uitwendig aangelegt tegens de uitwendige ontdeekings-gezwellen, in de gedaante van een zakje of een pap? Is ze niet het voornaamde ontbindmiddel tegens zugt-gezwellen der beenen , in de gedaante van een bad toegediend? zy zyn een voornaam middel tegens keelziekten (angina'). Een afkookfel, met falpeter, honing en azyn gemengd, is ten allen tyde als een gargarisma voldoende. De eerlte uitbottende toppen, en de groene of middelde bast, zyn afveegende en purgeerende, zeer diendig tegens de waterzugt (hydrops). Een afkookfel met honing, cremor tartar. en witte wyn is voldoende , en heeft my zelden verleegen gelaaten. De vlierbeziën zyn afVeegende en derk purgeerende, te weeten als zy versch zyn, en konnen dan met vrugt tegen de waterzugt gebruikt worden; 't fap gekookt



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 657
kookt tot een geley met of zonder zuiker of honing is zeer zweetdryvende; zeer dienftig tegens belette uitwaasfemingen en verftoppingen, en komt ten allen tyde te ftaade, voornaamentlyk in ziektens der borst en ingewanden; kortom de vlier is een geneesmiddel , 't welk de Geneeskunde niet kan ontbeeren. Men leeze van swieten en alle hedendaagfche Schryvers, men zal formula in overvloed vinden, waar in de vlier word voorgeichreeven. En ik twyffde ook geenzints, of de meeste Medici zullen 'er de gewenschte uitwerkingen van hebben gehad, althans ik kan by ervaaring met lof van haar getuigen. In hoe verre egter de vlier ftrekke ter geneezing van fcirrheufe gezwellen, is by my onbekend, en hebbe daaromtrent geene zekere proeven.
Sapo Niger, gewoone Zeep. Zy is een byzondere ftoffe, welke nog volkoomen zoutig, nog volmaakt olyagtig is , laatende zig door water ontbinden, en fchuimt daarmede geroerd zynde; ontftaande uit de vereeniging van vast loogzout , de caujiieke zelfftandigheid der kalk, met een geperfte en fmeerige oly en fomryds gemeen zout. Zy is. eene ftoffe, die tot het zuiveren van linnen en andere dingen dient: zy heeft weinig of geen gebruik in de Geneeskunde. Men kan haar uitwendig gebruiken tegens verbrandingen, direct op de plaats geftreeken , alwaar de brand is veroorzaakt ; haar loog zoude konnen dienen tot het Tt 5 , zui-



058 W. FOLKERSMA, GENEES-
zuiveren van zweeren, men kan haar gebruiken, met kwik vermengd, tegens de fcabies, 't geen ik dikwyls heb gezien.
Sapo Venetusy Spaanfche - Zeep. Deeze is eene konftige zeep van eene vaste zelfftandigheid, beftaande uit de vereeniging van 't alcali der Soda, kalk en olyf - oly. Deeze konftige zeep , die in de huishoudingen veel gebruikt wordt, is vermogend in werkingen, zoo uit- als inwendig; zy is ontbindende, openende, pisdryvende en verzagtende , zeer dienftig tegens eenig ingenoomen zuur, oly- en zoutagtig vergift, met melk en zuiker vermengd ; tegens eene vergaderde flymftoffe der eerfte wegen, verknogt met osfegal of eenig ander; zy is zeer dienftig tegens hardnekkige verftoppingen der ingewanden , met ftimulanüa aangezet, in gevallen alwaar eene zuure ftoffe oorzaak is, als in de fcheurbuik, jigt, zinkings-pynen en podagra; men bedient zig meest van haar, in de gedaante van pillen met anderen vermengd. Zie hier twee voorbeelden:
Rhei elect. zj. Sapon. Venet. q. f. M. F. Pilula gr. iij.
Of
Sapon, Venet. ziv. Rhei elect. Zj.
Pulv.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 659
Pulv. Cort. aurant. Bij. Sp. Vini q. f. M. F. Pilula gr. iij.
Waar van met vrugt drie of viermaal 's daags, zes konnen worden genoomen, in ongemakken der eerfte wegen ; of men bezigt haar in clysteeren met melk , garftewater, honing en zout, tegens ziekten der darmen. Zy is een treffelyk middel tegens ongemakken der piswegen, als 't graveel en den fteen; bekend zyn de middelen van Juffrouw stephens; Spaanfche - zeep met kalkwa* ter gemengd, is een voornaam middel; naamentlyk, Spaanfche - zeep y , Kalkwater | xxiv , gewoone Syroop | ij. M. Dit volgende heb ik verfcheidene maaien tegens 't graveel allertreffelykst , by gebrek van de Apotheek, zoo in my zeiven als in anderen, bevonden:
fy. Infufion. Thea \x. Sapon. Venet. Sp. Anifi Zvj. Syr. Commun. \j&. M.
Om het uur of twee een lepelvol; 't welk van dat gevolg was, dat de pynen der blaas zeer fpoedig begonnen te bedaaren, en 't water met een overvloedig zandagtig fediment bezet was. Bekend is



66o W. FOLKERSMA, GENEES-
't gewoon jigtmiddel der vrouwen , te weeten, Spaanfche - zeep gefmolten in melk of brandewyn, 's avonds naar bed gaande ingenoomen, om daar door een overvloedig zweet te verwekken, 't geen mede een algemeene raad tegens de roos is ; zy is mede een voornaam middel tegens ongemakken der kinderen, uit gedreind zog in de eerfte wegen, volgens den beroemden van swieten, van vyftien tot twintig greinen, in water ontbonden of met een dooijer van een ey ten ondergebragt, met bydoening van eenig purgeerend fyroop, by voorbeeld de rheo, en eenige greinen kryt (creta), of met een weinig honing tot een zetpil gebragt, tegens den verharden afgang der kinderen. Uitwendig heeft men van haar geen minderen dienst, voornaamentlyk in jigtige ongemakken en 't podagra, by wyze van een bad , of ftoving, op de volgende wyze:
9. Sapon. Venet. fvj. Aq. Pluvial. pint viij, F. Balneum.
Spaanfche - zeep gefmolten in brandewyn, of jenever, daar mede de jigtige deelen gewreven, is heilzaam. Zy is een voornaam middel tegens kropzweeren Cftruma) , in kalkwater gefmolten , of eenig ander vogt; zy kan dienen tegens verlamde deelen , in kamfer-brandewyn opgelost ; zy is vermogende tegens den fteek van eenig vergiftig
in-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 661
infekt, volgens hultstedt, Acta Academies Suecic. Vol. XV.
Scorzonera , Adderkruid , is een Moesplant, welke by linnjeus genoemd word Scorzonera Humilis (0- Eene plant, welker wortel in de keuken meenigwerf gevonden, en in de foupen, of gedoofd, gebezigd word. Zy is openende, ontbindende, voedende, en een tegengift; zeer dienftig tegens verftoppingen der bovenbuiks - ingewanden , volgens welschius in amborftigheid; volgens redius (?) en melchioris,, naar 't getuigenis van matthiolus en clüs i u s, een tegengift tegen 't vergift der flangen en adders («). Arbüthnot pryst haar aan, tegens 't podagra. Men geeft haar meest in afkookfels tot een once of anderhalf met de Cichoreum; 't volgende kan men meestal in de opgegeeven ongemakken gebruiken:
9. Rad. Cichorei |/.
Scorzonera %iij.
Rhei 3.7/3.
Coq. S. A.c f. q. aqua ad Col. § xvj.
Adde
Mell. Comm. fj. M.
Ora
(O L. c. p. 204.
?/) Opera T. VI. p. 87.
00 Epistel. I. 5. Exotit. I.
IQ.



662 W. FOLKERSMA, GENEES-
Om de twee uuren een kopje vol ; terwyl nogthans de Scorzonera Hispanica 't meest in onze tuinen gekweekt word, kan men haar in deszelfs plaats veilig gebruiken.
Secale, Rogge. De Rogge is een bekend veldgewas, by linn/eus genoemd Secale Cereale (v~). Een veldgewas, welks gebruik voor de menfchelyke Maatfchappye onvermydelyk is. Een veldgewas , welks zaiad , tot meel gebragt en tot brood gebakken, allernoodzaakelykst is tot onderhoud des menfchelyken levens; en 't fchynt blykbaar dat het Opperweezeh zynen zegen op dit graan gelegd heeft, terwyl men zelden iemand aantreft die een afke'er van roggenbrood heeft. — Is deszelfs gebruik in de huishoudingen onvermydelyk en allernoodzaakelykst , niet minder is deszelfs gebruik in de Genees-, maar allernuttigst in de Heelkunde ; inwendig gebruikt men ze tegens rotkoortfen, in een afkookfel met citroenfap of wyn gemengd. Zommigen houden 't bloeizel van de rogge, voor een geheim , meest om eene zwaare baaring te verligten; maar 't is hier mede geïyk met andere fuperftiüeüfé dingen , dat een byzonder vertrouwen dikwyls de ziekte overwint. Uitwendig doet men dikwyls wonderen met haar meel, voornaamentlyk ter rypmaaking der gezwellen; het roggenmeel-pap is 't byzonder geheim der Kwakzalvers
00 Species Plantarum, p. 84.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 663
vers tegens opgekrompene ledenmaaten, en niet ten onregte, want het verdryft en verzagt, voornaamentlyk als het ongemak uit eene vergaderde ftoffe zynen oorfprong heeft. Van hoe veel dienst is niet het roggen-zuurdeeg, gemengd met azyn en mostaart, tusfchen twee doeken gelegd aan de voetzooien , ter afleiding der ziekte - ftoffe uit het hoofd naar beneden, in heete koortfen en andere gevaarlyke omftandigheden ? overtreft dit niet dikwyls de beste vepcatoria in werkinge ? Dit is nogthans aan te merken omtrent het roggenbrood, dat het tot voedfel aan een zieke, als een zwaar verteerende kost , niet moet worden toegeftaan, en voornaamentlyk niet in ziekten der maag, terwyl veelen na 't eeten van roggenbrood, zeer deerlyk klaagen over een ongemak, de zoode genaamd. Hier by dient men op te merken, dat men 'er geen gehoornde rogge (Secale cornutum) onder vermenge, naardien het een volflagen venyn is, zo als tissot, in eene Verhandeling over de Gehoornde Rogge, wel heeft aangetoond agter zyne Verhandeling over de zwaar e Ziektens, p. 299.
Sinapis, Mostaart, is een plant die by linn/eus genoemd word Sinapis Nigra (w). Eene Plant , welker zaad in de keuken en in de Geneeskunde gebruikt wordt ; het is infnydende, prikkelende, pisdryvende en roodmaakende; het
is
00 Mater. Mei. p. 187. 1



664 W. FOLKERSMA , GENEES-
is zeer dienftig tegens den fcheurbuik, waar vari by rauius een wonder!yk verhaal geleezen word, omtrent de belegeringe van Rochelle, alwaar veele honderden, aan de ergfte toevallen der fcheurbuik, als zeer ftinkenden adem, overmaatige verzwakkingen en andere kwaade toevallen, laboreerden, de welke alle te boven gekoomen wierden, door gewreeven mostaart-zaad met witte wyn (V), van welk zaad onze Nederlandfche fchepen, in eene behoorlyke kwantiteit altyd voorzien zyn. Men bedient zig van dit zaad tegens den fcheurbuik, meestal in de Cerevifies of Vina medicata, tot eenige oneen: namentlyk, van een once zaad op Zxx. wyn of bier, met andere vermengd. Veelen pryzen dit zaad aan tegen tusfehenpoozende koortfen , volgens DioscoRiDEs (jy) en bergius (z); namentlyk om dit zaad in zyn geheel door te zwelgen: zommigen egter beveelen 't om het andere uur , zonder kaauwen, vóór den aanval der koorts, door te zwelgen, gelyk faxe, en 't welk volgens fa gr au s een beproefd middel by de Z weeden is; beveelende daar by dat zy, na 't ingenoomen te hebben, van allen drank moeten af. Haan. Bergius voegt 'er by, dat men 't zaad met den Cortex peruvianus moet vermengen, tegens de geduurig wederkoomende tusfehenpoozende
(x) Histor. Plantar. ƒ>. 803.
OO Mat. Med. I. 2. Cap. 184.
lis) Ibid. p. 581. (



èn HEELM. üit KELDER en KEUKEN. 66$
de koortfen (a). De beroemde van swieten nogthans heeft in een zeer fterken Boer, aan eene derdendaagfche koorts zukkelende , 'er de kwaade uitkomst van aangetekend, namentlyk in eene groote hoeveelheid van dit zaad met jenever gemengd, en drie uuren voor den aanval ingenomen , 't geen van die uitwerking was, dat deeze koorts in eene zeer heete en doodelyke koorts veranderde (7?) doch 't gaat hier mede als met andere, dat 't geene voordeelig is voor den eenen , integendeel nadeelig is voor den anderen. Wat zal ik van derzelver vermoogen tegens de waterzugt zeggen ? men dient zekerlyk verfchillende proeven te hebben, indien men iets zekers van haar vermogen tegen de waterzugt zal by brengen; 't geval van mead bygebragt voldoet myns bedunkens niet, om dat de lyderes telkens by ieder lepelvol mostaart - zaad , een half pond afkookfel van de groene toppen van brem gebruikte (c): beter nogthans voldoet het mostaardzaad gekaaüwd, als een apophlegmatifans, tegens vergaderde flymftoffen des hoofds; en wat zal ik zeggen van deszelfs heerlyk gebruik, uitwendig, als een finapismus in gevaarlyke omftandigheden ? Is een mostaart-pap (finapismus), van vier oneen zuurdeeg, een once' of anderhalf mostaart-zaad,
meï
00 L. e.
Qèj Commentar. t. ii. p, 31.
00 Monita & pracepta Med. p. 77.
XIII. deel. Vv



666 W. FOLKERSMA, GENEES-
mec azyn gewreeven en azyn zo veel genoeg is, is ze niet voldoende in gevaarlyke omftandigheden, in plaats van een Spaanfche-vlieg? bevordert ze niet dikwyls de vertraagde uitbottingen der pokken en mazelen ? geeft ze niet meestal kort na haare appliceering eene merkelyke verligting , in de keel - ontfteeking, zydewee en andere inwendige ontfteekingen ? Het mostaartzaad kan, als een fiimulans, met vrugt gelegd worden op een kwalyk etterende zweer. Tissot pryst het meel van mostaart - zaad, gekookt in water , als voordeelig aan tegens de winterhanden en voeten (pèrniones"), om daar mede te wasfchen; zommigen pryzen een bad met mostaartzaad aan tegens jigtpynen,
Spinachia, Spinagie, is eene welbekende Moesplant, die by linn/eus genoemd word Spinachia Oleracea (d). Eene plant die in de keukens veel gevonden word. Zy is eene plant , die met de Lactuca en ErJhia in kragten overeenkomt, en in plaats van dezelve kan gebruikt" worden : van gelyke kragten is de Zuiker - wortel (Sijèr), die met dezelve kan vereenigd worden.
Spiritus Vini, Brandewyn, Wyngeest; de wyngeest is een ontvlambaar, dronkendmaakend vogt; zonder koleur, gèbooren onder de gisting uit de vereeniging der verdunde wezentlyke olie, zuur-
zout
09 L. c p. 243-



en FIEELM. uit KELDER en KEUKEN. <?6>
zout en water. Een vogt, welkers gebruik by eeri ieder overvloedig bekend is. Het is een vogt, 't welk, veel gebruikt wordende, zeer verhittende en allernadeeligst is, doch tot een maatig gebruik voor eene enkelde keer, is het dikwyls van dienst, voornaamentlyk in phkgmatieke omftandigheden-, tegens koude , en eene overmaatige vogtigheid; 't bevordert dan 't zweeten: 't gebruik van deezen geest moet als allernadeeligst gemyd worden in ontfteekingen en heete ziekten. Deszelfs gebruik is meest uitwendig, om het zweeten te bevorderen. Men maakte in de voorgaande Eeuw veel gebruik van hem tegens de Lues Venerea, waar over blankaart is naa te zien; men kan hem met vrugt gebruiken tegens verlammingen, om de fpiervezelen te verfterken. Ik heb menigmaal hem met vrugt gebruikt tegens de doofheid, te weeten, als ze uit geen inwendige oorzaak haaren oorfprong hadde , maar alleen uit eene perfpirattQ inhibita ontftond, door hem te appliceeren agter 'c oor, namentlyk met denzelven te wry ven. Verder, is hy 't gewoone menftruum van harsagtige lighaamen,en dient ter bewaaring van veelephar* maceutifche bereidingen.
§. XVII.
Tabacum, Tabak. Wien is niet de Tabak bekend? zy is eene plant, die van linnjeüs genoemd Vv s wordt



668 W. FOLK ER SM A, GENEES-
wordc Nicotiana Tabacum (e). Eene plant, die zeer wel bekend is, en veel gebruikt word. Zy is van eene pynftillende, antifpasmodieke, verdoovende, llaapmaakende, te rug dryvende, prikkelende en ontbindende kragt : zy is. zeer dienftig tegens hardnekkige kolyk-pynen, darmkronkeling, trommelzugt en beknelde breuken , door middel van eene clysteer aangebragt, ten welken einde zommigen inftrumenten hebben uitgedagt; die van. gaubius is te omflagtig, waar van men de befchryving vinden kan, met derzelver afbeelding, in zyne Adverfaria varii argumenti, L* I. Cap. 4 ; eenvoudiger en beter voldoende is my voorgekoomen, die van den Heer d. van gesschek, befchreeven en afgebeeld in de Algemeene Vader* landfche Letteroefeningen, I. Deel, II. Stuk, en door d a am s geplaatst in de Verhandeling over de Breuken, door den Heer a. g. richter p. 132. Zy is zeer eenvoudig, en van weinig omftag, konnende altyd met zig gedraagen worden , terwyl haar gebruik door herhaalde Proefneemingen , zeer nuttig bevonden is te zyn, in geval van verflikten onder 't water. Edoch, hoe eenvoudig ook zodaadig een werktuig moge zyn, zyn 'er gevallen, daar men ze niet altyd by der hand hebbe; in welk geval men zig dan van eene gewoone tabaks - pyp kan bedienen, gelyk ik nader toonen zal. Men geeft
de
. Ce) L. c. p. ft-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 66>
de tabak zelden inwendig wegens derzelver braak* agtig vermogen, zommigen nogthans pryzen een fyroop van de tabak aan tegens de wormen: dit zy zo het zy , ik hebbe dezelve nooit beproefd tegens de wormen, egter zoude men haar met vrugt konnen gebruiken. Uitwendig word ze meerder gebruikt, en heeft haare voor- en nadeelen, zy ftik meenigmaal de tandpyn, uit beenbederf , als 'er geen ontlteekinge by is. Zy ftilt, volgens tissot, zeer dikwyls de zwaarhoofdigheid , door eene vermeerderde fpuwing. Zy is zeer uitmuntende, ter zuivering eener befmettelyke lugt; diemerbroeck zegt, dat 'er niets uitneemender is (ƒ), dat de geenen, welke benaauwd, braakzugtig en bedwelmd wierden, wegens 't groot getal van menfchen, direct hun geneesmiddel vonden by den rook van tabak (g), dus zy heilzaam is ter afweering der befmetting; alfchoon ze de Leipzigers niet voldeed, volgens rivinus (Jij: zommigen pryzen haar aan tegens 't kwaadzeer (tinea), en is veel by de vrouwen in 't gebruik; doch dit heeft wederom zyne voor- en nadeelen.
Ik heb 'er menigmaal een goede uitkomst van waargenoomen , terwyl men egter leest van eene vrouw, die haare drie zoontjes met een mengfel van poeder van tabak en boter heeft befmeerd,
waar
(ƒ) De Peste, p. 157, 162, 180. , (g) L. e. p. 273. (k) Dhfertation. Medic. p. 807.
Vv 3



670 W. FOLKERSMA, GENEES-
waar op erge toevallen gevolgd waren, die door de rust en fyroop van citroenfap wierden te boven gekoomen (T); alsmede eene hevige braaking, immediaat op de herhaalde beftrooijing van tabakspoeder , op een gekneusd en gekneld dyebeen , en van de bladeren, gelegd op eene gewonden arm; ook van eene bloedbraaking en ftuiptrekking, op het gebruik van een afkookfel der bladeren tegens de fchurft (7); waar uit misfehien af te leiden is, waarom door herhaalde proefneemingen op dieren gebleeken is, de oly van tabak een vergift te zyn, met eene draad in eene opene wonde gebragt. Alfchoon ik, zo veel mogelyk, de kortheid wil bevlytigen, vindt ik egter my verpligt, iets omtrent het tabaks-rooken en fnuiven, aan te merken. Het tabaks-rooken is eene algemeene gewoonte, en men fchat zomtyds hem, die zulks niet doet, onbekwaam in eenig gezelfchap; doch het tabaks-rooken, op zig zeiven aangemerkt, heeft zyne voor- en nadeelen. — Hy , die 'er aan gewoon is,en het maatig doet, vind zig 'er door verlevendigd, ten zy hy al te veel mogte kwylen; want de tabak een fialagogum of kwylmiddel is, en het al te fterk kwylen is den éénen fchadelyk, en den anderen voordeelig. Dus hen, die 'er
door
Epk. N. C. Dec. II. Ann. IV. p. 46. (/) lbid. Dec. II. Ann. II. Obf. 10S. p. 262. (/t) Marrigues in van puR mondeReceuil Period> T. VII. p. 67,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 671
door vermageren, en als uitgeteerd worden , is het ten hoogften af te raaden; maar zy, die 'er zig wel by bevinden , konnen haar op eene maatige wyze zonder nadeel gebruiken , en zy (trekt hen dan al meest tot een geneesmiddel; ik ken veelen, die van eene zwaai hoofdigheid en pyn des hoofds door het tabaks-rooken zyn ontflagen. In tegendeel vindt men menfchen , die aan 't tabaksrooken niet zyn gewend, en derzelver rook niet konnen verdraagen; deeze lyden meestal de toevallen , welke zy gewoon is voorttebrengen, als draaiingen , benaauwdheid, braakingen en menigvuldige afgangen; 't gereedlle geneesmiddel, tegens zodaanige toevallen heb ik bevonden te zyn een mengfel van water en azyn. Men leest by marrigues en van der monde een geval van een mensch, die aan het tabaks - rooken ongewoon, 25 pypen op eene bruiloft na den middag uitrookte, 't welk van dat gevolg was, dat hy ongefteld wierd, en zyne zinnen verloor , 't welk men egter , door fterke braakingen, na eene dronk wey, eindelyk te boven kwam («); en by hellwig van twee broeders, waarvan de een 17, en de andere 18 pypen , na den anderen ledig rookte , welke aan eene beroerte ftierven (n) ; tissot zegt, dat hy niemand weet oud geworden te zyn , die
al
(») Receuil Period. I. c. p. 68. not. GO Obf. Pkyf. Medic. p. 45.
Vv 4



67a W. FOLK ERS MA, GENEES-
al te fterk aan 't tabaks - rooken gewend was (0). Dit zal ik nog kortelyk, omtrent het Snuiven, aanmerken : veelen, voornaamentlyk onder de vrouweJyke fexe, zyn gewoon, daagelyks van 't poeder van tabak, rappée genoemd, te fnuiven, en elkander daar op te onthaalen; dit heeft mede zyn gebruik en misbruik , iemand die voor een enkele reis fnuift, doet het geen hinder , naardien het hoofd van een overvloedig flym ontlast word; en ik ken menfchen, die, enkeld door dit middel, van èene onverdraagelyke pyn des hoofds zyn ontlast geworden: maar zy, die 'er te zeer aan gewend zyn, verliezen meestal hunnen reuk. Omtrent het misbruik van dit poeder, en de gevolgen van dien, kan men lorryQO, greding (#) en triller nazien f>).
Tamarindus, Tamarinden, is de vrugt van eene Oost- en West-Indifche boom, by linnjeus genoemd Tamarindus Indica (V). Eene vrugt die by zommigen geconfyt gevonden word. Zy is verkoelende en laxeerende , zeer dienftig tegens koortfen en ontfteekingen, en kan meestal veilig tot eene once worden gebruikt. Men fchryft haar gewoonlyk onder de purgantia voor, met Kheum,
Cre-
(O Ephtola Pr actie. p. 337. C/O L>e Melancholia, T. 1. p. 123, 374. (\q~) In Commetit. Lipf. Vol. XIV. p. 650. (?) Dis/ertat. de Tabaqi Pharmaci abufu, in Opufc. 'T. I. p. 221. £0 E, c. t>, 46,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 673
Cremor Tartar. en diergelyke, gekookt of in water, of in garfle-water, of in wey; zy is, hoe ook gebruikt, van eenen heilzaamen dienst, en kan, hoe ook bereid , ten allen tyde met vrugt gebruikt worden.
Tartari Cremor,vel Crystalli, Room of Cristallen van Wynfteen. Deeze zyn twee door konst vervaardigde onderfcheidene voortbrengfels van den Wynfteen. De eerfte is een zoutig vliesje, minder olyagtige en aardagtige deelen bezittende dan de wynfteen zelve; ontftaande op de oppervlakte eener uitdampende, waterige ontbinding van den wynfteen; de andere zyn 't waare wezentlyke zout van den wynfteen, het geene door een herhaalde ontbinding en krystallifeering uit den wynfteen verkreegen wordt; zy is zuiverder dan de room. Deeze laatfte zyn het, welke 't meeste by veelen bekend, en in de foupen gebruikt worden; zy zyn verkoelende en laxeerende, zeer dienftig tegens de waterzugt en flym of wittezugt (leucophlegmatia), zy ontbinden en verdeelen; men geeft haar meest in poeder of in een flikbrok , of in een electuarium. De volgende konnen tot voorbeelden dienen:
fy. Rhei elect. Zij. Crem. Tart. %j. M. F. Pulv.
Vv 5 r..



674 W. F O L KERS MA , GENEES-
9:. Crem. Tart. %j. Nitri puri
Lint. Martis n. rubig. aÜ 5/. M.
Waarvan om de twee uuren een vingerhoed vol kan worden gegeeven, met eenig vogt.
Of
9=. Pulp. Prunor. %/3. Crem. Tart ar. %ij. M. F. Bolus. Kan op eenmaal worden gegeeven.
Of
9. Pulp. Prunor. lij. Nitri puri Bij. Crem. Tart. |/3. Syr. c. Succ. Citr. q. f. F. Electuar.
Om de twee of drie uuren een brok als een nootemuscaat, met eenig vogt; of men geeft haar alleen tot een halve once daags, waarvan tegens de waterzugt vincentius menghinus zeer goede uitwerkingen gehad heeft (»> 'tgeen hy op 't voetfpoor van Dr. gherlius had beproefd, en met veele waarneemingen bevestigd, en 't geen door
r N „ troCO Comment. Acad. Bononienf. T. IV. p. 260.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6>$
trog her, naderhand, in de kucophlegmatia is bevestigd (u). Zy is een zeer bekwaam middel' tegen galkoortfen, ontfteekingen, fcherpe en rottende ziekten, en kan met vrugt worden voorgefchreeven (V).
Thea, Thee, is een kruid, welke in menigte uit China en Japan voornamentlyk * tot ons word overgezonden; zy word by linjüeüs genoemd Thea Bohea (w). Een kruid, 't welk by alle te vinden is, by een ieder een evengelyke gewoonte, by da Nederlanders, als 't koffydrinken. De thee is verfterkende en pisdryvende,den fiaapeloozen dienftig, nuttig tegens 't graveel en den fteen: het maatig theedrinken, verzeld met eene .bekwaame oeffening des lighaams, bekomt zelden kwalyk, 't bevordert 't zweeten 't wateren, voornamentlyk hun, die zwaarlyvig zyn; zy kan aan hen, die aan eenige ziekte Iaboreeren, worden toegeftaan, mids in eene geringe kwantiteit; zy is nadeelig voor hun, die aan eenige maagziekte zukkelen, ja het overboodig theedrinken is meestal oorzaak dier ziekten, en niet ten onregte heeft bicker het mede onder de oorzaaken der zenuwziekten gefteld; zy is egter een bekwaam middel, om aan kraamvrouwen gegeeven te worden, en past haar beter dan alle wyn- en bier-kandeelen.
Thus
00 Gazet ie Salutaire, N". XVIII. //. 1-62. (O Mater. Med. p. 54. Raadgeevingen voor de Ziekten van den Ge meenen Man, door Tisstrr. 00 *«• (• P> I5(S'



676 W. FOLKERSMA, GENEES-
Thus five Olibanum, Wierook, is eene gomhars, welke ons Afrika, iEthiopiën en Arabiën, in overvloed opleveren, vloeijende uit eene boom , die by LiNNiEüs Juniperus Lycia genoemd wordt, alfchoon het eene twist onder de Geleerden is, uit welke boom zy vloeit (V); zy is een gomhars, die van de vrouwen ter bewaaring haarer kleederen gebruikt wordt. Een gomhars,die wondheelende is, en zeer dienftig tegens borstziekten, als de^/eamw,aamborftigheid en oogziekten. Men geeft haar meest in de gedaante van pillen op de volgende wyze:
9. Pulv. Olibani
Gumm. Arabic, aa Zij. Opii puri gr. ij. Sp. Vini q. f. F. Pilula gr. iij.
Waarvan men om de drie uuren, drie kan laaten gebruiken in de bloedfpuwing (hamoptyfis), buikvloeijingen en hoest; verder gebruikt men haar uitwendig ter zuivering en berooking der vertrekken in befmettelyke omftandigheden, als geevende een aangenaamen reuk; zy is misfchien dezelve, waarvan moses fpreekt, Exod. XXX, v. 34; tegens hoofdpyn en zinkingen op de oogen, in de ge-
daan-
00 L. c. p. 248.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6?7
daante van pleisters, alfchoon dioscorides (j) en avicenna (z) ons hebben nagelaaten dat ze voor den zodaanigen fchadelyk waare, heb ik dikwyls waargenoomen, dat ze met vrugt gebruikt wierden.
Thymus, Thym. Zy is eene plant, die by veele in de tuin gevonden word, by linn^us genoemd Thymus vulgaris (a). Eene plant die van veelen als een fpecery,voornaamentlyk van den armen, gebruikt word; zy is ontbindende, opwekkende, pisdryvende, een zenuw - middel, verfterkende, veerkragt herftellende, en maandftond- verwekkende : zeer dienftig voor oude lieden, tegens de wittezugt Qeucophlegmatia), en verkoudheid ; men laat haar meest als thee gebruiken : 't volgende is voldoende , en waarvan ik meermaalen myn gebruik maak:
i>. Hb. Sahia Thym. aa f£. Sem. Anifi M.
Waarvan ik beveele een kopje vol om 't uur te ■neemen, in plaats van koffy of thee; zommigen pryzen haar aan tegens de oog-ontfteekingen; verders kan men haar als maagverfterkend laaten gebruiken. ■
Tri.
60 L. e. Lib. I. C. 81. (z) L. c. Cap. 44. (a) L. c. p. 175.



673 W. FOLKERSMA, GENEES-
Triücum , Tarwe , Weit, is een veldgewas, zeef Wél bekend, by linnsos genoemd Triticum fjybernum (b). Een veldgewas welkers zaad tot frteel gebragt, by een ieder onder de naam van tarwen * meel, overvloedig genoeg bekend is. Haar gébruik is weinig inwendig, hippocrates pryst een afkookfel tegen de bloedingen (hamorrhagid~)% van meerder gebruik is het weiten-meel, uitwendig , tegens ontfteekingen en gezwellen, in eene pap of een zakje tegen de roos, windgezwellen en andere. VmdeAmylum heb ik §. i. gefproofeen. Daar zyn 'er, die een zakje van tarwen-meel en zout aanpryzen , tegens een beknelde breuk, zeer warm op dezelve geapplke&rd. Iets dient hier nog gezegd te worden, omtrent het gebruik van weiten-meel tot fpyze voor een zieke. Het tarwenbrood is naast het roggenbrood het gewoonde voedfel, doch veel ligter te verteeren; het kan in eene geringe maate aan een zieke worden toegeftaan, en is meenigmaal, geweekt in melk, het hulpmiddel geweest tegens eene diarrhoza of buik» loop i doch het ligtfte en het bekwaamde om te verteeren voor een zieke , waarvan ik reeds geiptookéh heb, is het tweemaal gebakken, of biscuit, egter kan 't ander tarwenbrood fchaadeloos worden gebruikt. De andere gebakken, indien ze nier, gegist zyn, moeten gemyd en aan een zieke
niet



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 679
niet of zeer weinig worden toegeftaan, alleenlyk uirgezonderd in de buikloop, als zy lang geduurd heeft, in welke men haar, tot eene puls of dunne bry gekookt, kan toedienen, waarvan ik meer dan eens treffelyke uitwerklelen gezien heb, voornaamentlyk in kinderen.
§. XVIII.
Uva, Druiven. Zy zyn de zeer aangenaame vrugten van den wynftok, by linn^eus Vitis Vinifera genoemd (/), vrugten die van een ieder bemind, en als zeer aangenaam gebruikt worden; zy zyn zeer verfchillende, als witte , blaauwe , roode, enz.; zy zyn aangenaam , zoet met een doordraaiend zuur, verfrisfchende, verfterkende en dorstlesfchende, zeer dienftig tegens heete koortfen , ontfteekingen en borstziekten. Men laat den zieke dezelven uit de hand eeten , in eene geringe maate met wegwerping der zaaden, of men kookt hen met anderen, tot eene once of anderhalf , tegens de opgegeevene ziekten ; doch zy moeten, wegens de gisting (fermentalio) , in eene geringe kwantiteit worden toegediend.
Vinum, Wyn, wien is die niet bekend? zy is 't gegiste fap der zo even befchreevene druiven, verfchillende naar de wyze van bereiding en druivenwaar over men lemery (\d) kan nazien. De ge-
W003
09 LyerhandISng der enkele Drt£tryent pi ?«.



68o W. FOLKERSMA, GENEES-
woone wynen by de meesten gebruikt wordende, zyn de witte , roode, Rhynfche, Spaanfche en Pontak ; zy zyn aangenaam en dronkendmaskende; en worden by de meesten gebruikt. Ik zal hier ter plaatfe over de ziekten, door dronkertfchap van wyn veroorzaakt, niet fpreeken, als behoorende tot de ziekten uit dronkenfchap. De wynen hebben haare byzondere betrekking, zo in- als uitwendig. Inwendig, voornaamentlyk de witte en Spaanfche, zyn ze dienftig tegens de koorts en borstziekten; zy zyn openende, zweetdryvende, verkwikkende en verfterkende , namentlyk als ze in de koorts op het einde derzelver, in eene geringe kwantiteit, met water verdund, gegeeven worden; of men gebruikt haar in de gewoone voorfchriften , om te verfterken , te openen en zweet te dry ven : by voorbeeld, twee oneen witte wyn gemengd met Rob fambuci of vlierfap f;. Salpeter Zji om te zweeten in koortfen in borstongemakken, Spaanfche - wyn f ij. Vlierfap en Honing m |/3. Salpeter Bj. M. Welke twee voorfchriften in borstziekten en koortfen , met het grootfte nut konnen gebruikt worden, of in eens, of in twee reizen. Ook mengt men haar met den Cortex Peruvian. Aurantior. Limat. Martis, om te verfterken in zenuw-ziekten, en tegens het afgaan der koortfen. Uitwendig gebruikt men de witte, 'tegens zugt-gezwellen (oedema), in de gedaante van ee$|Ê wa^fsMng , pf ftooying met honing vermengd;



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 681
mengd; men kan haar met vrugt tegens verbrandingen gebruiken. De Rhynfche is aangenaam en zuur, zeer verkoelende, verfrisfchende, zweet- en pisdryvende, zeer dienftig in gal- en rotkoortfen, zy is een der voornaamfte plantaartige zuuren; men mengt haar onder de juleppen, van een tot twee oneen, met gerftewater, Rob Ribefiorum y falpeter en anderen, en maakt een der Voornaamfte plantaartige zuuren uit in befmettelyke omftandigheden : dit heeft menigmaal een lyder van de galkoorts verlost, volgens veelvuldige waarneemingen, men geeft hem ook wel alleen met water verdund; hy is met diuretica vermengd een treffelyk middel in de waterzugt, met corroborantia in de zenuwziekten , doch moet in borstziekten, wegens zyne zuurigheid gemyd worden. De roode is zamentrekkende, verfterkende en Helpende, zy is zeer dienftig tegens zenuwziekten; en indien zy voorzigtig gebruikt wordt, verfterkt ze de maag en bevordert de kooking. Men gebruikt ze, of op zig zeiven in eene geringe kwantiteit, of getrokken met de kina,ftaalen orange - fchil; uitwendig in de gedaante van eene ftooving op zig zeiven, met anderen is zy dienftig tegens de onmaatige bloedvloeiingen der vrouwen (hamorrhagia uterï), tegen kneuzingen, met de fmeerwortel (Confolida major') of met gerftewater, en tegen de gangrana, of het heete vuur. Derhalven komen de wynen te pas, en in eene al te groote flapheid der fpiep* XIII. deel. Xx ve-



é8a W. FOLKERSMA, GENEES-
vezelen (fcopo roborandï), en in eene al te overmaatige vastheid derzelver (fcopo refolvendi).
DERDE HOOFDSTUK.
Geneeskundige befchouwing der voor tbr engzels uit het Minerale Ryk, die betrekking tot de huishouding hebben.
.. $• i-
Da voortbrengfels uit het zeer wyd uitgebreide Plantenryk, in het voorgaande Hoofdftuk in 't byzonder befchouwd hebbende, gaa ik ter befchouwing over van de voortbrengfels uit het Minerale Ryk, die betrekking , en tot de Huishouding en tot de Geneeskunde hebben.
Mrugo, Spaansch-groen, is de groene kalk van het koper , door middel van 't Plantenzuur verkreegen, zy is eene ftof die by veelen bekend, en by zommigen gevonden word, zy is een volflagen vergift, en wordt nooit inwendig gebruikt, alfchoon men van haar gebruik tegens de lues venerea leest; zy is, uitwendig gebruikt, een Es~ fcharoticum of korstmaakend middel, dienftig tegens vuile zweeren, met honing en azyn gekookt.
Alumen Crudum , Raauwe Aluin , zy is een Wrang zuurzout, beftaande uit eene byzondere aarde , door 't Vitriool - zuur ontbonden, ea word
by



ew HEELLVI. uit KELDER en KEUKEN. ö%
by linn^us genoemd Aluinen Commune zy word by fommigen tot verfcheidene oogmerken gebruikt, en is zeer zaamentrekkende en helpende. Zy is in- en uitwendig van veel dienst en niet te veragten; helvetiüs pryst haaf gebruik tegens de bloedftortingen der baarmoeder, op 't voetfpoor van scuiboniüs eargus verbeterd (ƒ), met Draakenbloed, zeer dienftig tegens de wktevloed , vermengd met den Cortes Peruvianus, 't welk ik in verfcheidene gevallen met vrugt gebruikt heb, als nog onlangs in eene Juffrouw van 33 jaaren , welke, na verfcheidene jaaren aan deeze lastige ziekte gezukkeld te hebben, door dit volgende, op myn voorfchrift, herfteld is:
Limat. Martis Zj. Pulv. Cort. Peruvian. opt. Ziv. Magnef. Alb. Zij. Alum. Rupei Zj. Ol. IVIenth. gtt. tij. 31.
Alle twee uuren een vingerhoed vol; welke treffelyke uitwerkingen van den Aluin tegens den wittevloed, ik niet alleen door myne eigene ondervindingen bewaarheid vondt, maar zelfs in eene
groo-
00 L. c. p. 283.
(ƒ) Edinburgfche Ferkandelingen, IF. Deel,p. 34.
Xx 4



W. FOLKERSMA, GENEES-
grootere hoeveelheid voorgefchreeven, bevestigd vondt door de Heer e. p. becker (g). Grashuis zegt in zyn Werk over de Colica piëtanum, de Aluin een beproefd middel te zyn tegens 't lood-colyk, wanneer 'er eene al te flappe darmsbeweeging plaats heeft. Zy is uitwendig van geen minderen dienst, onder de gargarismata of gorgeldranken ; ik heb hiervan de treflykfte blyken gehad tegens keel - gebreken, die van eene wateragtige natuur zyn; het volgende voorfchrifc is ten allen tydë dienftig:
Aqua Hordei %x. Alum. Rupei Sjfi. Mell. Alk Aceti §ƒ.
M.
Tegpns zweeren met eene vuile dunne etter voorzien, tegens overmaatige bloedftortingen uit eene wonde, tegens ontfteekingen der oogen , eene dragma met 't wit van een ey en roozewater vermengd, en gebragt tot eene ftooving (epithema) is voldoende, gelegd tusfchen twee doekjes, op 't oog. De gebrande Aluin is by de Heelkundigen overvloedig bekend, tegens 't wegbyten van weeldrig vleesch der wonden en zweeren, met honing in
een©
(jf) Verhandeling over den fFittevloed, A°. 1786.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN, f585
eene etcermaakende zalf gemengd, of in dezelve geftrooid.
Aqua Communis vel Putealis , Gemeen of Putwater; Aqua Pluvialis, Regenwater; Fontana , Fonteinwater. Is 't niet ieder bekend, wat water is? Is het niet het allergemeenfte, allernoodzaakelykfte en bekwaamde vogt , tot 's menfchen gebruik, door 't Opperwezen gefchonken ? zeker, 't is een vogt zonder welke 't menschdom niet zoude konnen beftaan; een vogt, 't welk zoo toe huishoudelyke als andere verrigtingen 't bekwaamfte is. Is dit allergefchiktfte vogt zoo noodzaakelyk en nuttig tot 's menfchen leven en verrigtingen, in den gezonden ftaat, 'c is niet minder nuttig voor hen in den ziekelyken ftaat. Het warme water althans, is het allervoornaamfte emolliens of verzagtend middel , tot ontbinding der verftyfde deelen van 't menfchelyk lighaam, 't verzagt, verwekt zweet en bevordert de ontlastingen , waar van de daagelykfche ondervindingen de zekerfte getuigen zyn, zoo ter bereidinge van de medicamina, als op zig zeiven gebruikt. Het is het gereedfte middel, als altyd by der hand zynde, tegens eenig ingenoomen vergift ; warm water als eene ftooving geappliceerd tegens verftyvingen, is een zeer gereed middel,en heeft menigmaalen de beste geneesmiddelen overtroffen. Wat vermogen de warme baden ter geneezing van langduurige ziekten hebben, is uit de waarneemingen Xx 3 van



£86 W, FOLKERSMA, GENEES-
yan beroemde Mannen ten allerduidelykften af te neemen; wat voordeel wy dagelyks bemerken en ondervinden van de voetbaden, is openbaar. Doch hoe nuttig het warme water zy, om ftyve en verharde deelen te ontbinden en te verzagten, niet minder voordeelig in tegendeel is het koude water om verflapte deelen te verflerken, volgens de bekende proefneemingen door de Engelfchen gedaan; men leest van derzelver gebruik tegens de h<8moptc'é , of't bloedfpuwen, by van swietenj saüvages heeft gezien, dat epileptici alleen door het overvloedig begieten met koud water geholpen wierden Qi)\ combalusier heeft het nuttig gebruik van koud water, zelfs het geen reeds bevroozen was, of het fneeuwwater, gelegd op den buik van hen die aan de trommelzugt Iaboreeren, van veel dienst bevonden. En van hoe veel dienst zyn niet de koude baden , tegens jigtige ongemakken; de dagelykfche ondervinding zy hier van getuige. Niet minder nuttig zyn de wryvingen van bevroozene ledenmaaten met yskoud water; en met hoedaanig een gelukkigen uitkomst worden niet de befprengingen van koud water in 't werk gefield, in geval van verdikkingen of bezwymingen? is dit dikwyls in zodaanigeen geval niet het gereedde en zekerde middel? kortom 't water is, hoe pok gebruikt, ten allen tyde nuttig.
Aqua
(#) Academ. dei Sciences, A0. 1735.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 6§y
Aqua Selterana, Selfter - water, Selter - water, is een bronwater, voorzien met een overvloedig zout, van eene loogzoutige natuur, zeer wel bekend, en word by veelen onder de wyn of op zig zeiven gebruikt, ter voorkoominge van ziekten, of liever ter bewaaring der gezondheid. Dit bronwater is voedende , verfterkende en openende, zeer dienftig tegens de teering, met melk gemengd, volgens zaffius en hoffman (i); in borstziekten en fcorbutieke ongemakken , volgens denzelven (Jt). Van swieten pryst het tegens 't wrange zuur der eerfte wegen (7), het is zeer uitmuntende tegens langduurige ziekten, wel. ker oorzaaken van eene hardnekkige natuur zyn. De andere foorten van bronwater zyn byna van dezelve kragten , uitgezonderd die van een yzeragtig beginfel voorzien zyn, waar over men hoffman, in zyne Opuscula Medico-Phyfica, in 't breede kan naleezen.
Atramentum , Inkt, is eene bereiding by de meesten wel bekend , zo dat men bykans geen huis vindt, of men vindt 'er inkt. Zy is een bereiding, die hoofdzaakelyk uit galnooten, groen koperrood, en Arabifche gom getrokken, of op azyn
of
0') Disfertat. de Connubio aquarum mineralium cum lacte longe faluberrimo, in Opuscul. (£) L. cit. p. 271. («0 Commentar. T. III.
Xx 4



688 W. FOLKERSMA, GENEES-
of met water gekookt, beftaat. Zy is van een zamentrekkenden en ftelpenden aart; men kan haar uitwendig tegens hevige bloedftortingen mat vrugt gebruiken, zoo als ik veelmaalen heb waargepoomen,
§. II.
Calx Plva, Levendige Kalk, is eene kalk-aarde, voortgebragt door branding van de gemeene kalkfteen, in een groot en open vuur; onder deeze branding neemt ze de ftoffe des vuurs tot zig, of het zoogenaamd acidum pingue van meyer , en het geen haar zeer byzondere eigenfchappen mededeelt. De kalk, van meyer zeer wel befchreeven, is van eene heete en drooge natuur. Eene ftoffe by allen wel bekend; men maakt van haar in de Heelkunde zyn gebruik, ter bereiding der eauflica of brandmiddelen. Het kalkwater, 't welk eene ontbinding is van kalk in eene groote kwantiteit water, is uit- en inwendig van dienst. Men bereidt het op de volgende wyze : te weeten, men neemt kalk een deel, regenwater agt of tien deelen , 't welk na eene naauwkeurige vermenging en fchudding word weg gezet, tot dat de brandige deelen der kalk worden uirgebluscflt. Dit water , met de fchaadelooze deelen der kalk bezwangerd , word na eenen geruimen tyd geftaan te hebben ter nederzinking, bewaard in geflootene flesfen tot 't gebruik,
Di?



en HEELM. uit KELDER en KÈUKEN. 689
Dit water, bezwangerd met de heilzaame werkende deelen der kalk , is van veel dienst in de Genees- en Heelkunde; burlet pryst het in 't zuur der maag, tegens de wittevloed en de roodeloop ; morton tegens de fcheurbuik, uit eene zoutagtige oorzaak ; boerhaave tegens kropgezwellen, met melk, fyroopen, en flymige kruiden vereenigd, of met een afkookfel van rosmaryn. Het is hoofdzaakelyk (gelyk ik reeds gezegd heb) een beproefd middel tegens den fteen, met Spaanfche - zeep vermengd : volgens de waarneemingen zyn veelen alleen door die middel gered, zo op zig zeiven gebruikt, als by wyze van een infpuiting Qnjectid) in de blaas gebragt, waaromtrent men de proefneemingen leezen kan by browne , langrish Qn~), en butter (»); men kan het tot een pond of twee daags gebruiken , egter eerst met eene mindere gifte beginnende. Het vermogen van 't kalkwater is niet minder den Heelkundigen bekend tegens loopende zweeren, fistels en andere kwaade ongemakken, met oly ven - oly vermengd tot een fineering ; althans hippocrates pryst het tegens de witte fchurftheid (vitiligo) of lazery; faun»
pryst
(rn) Phyfical experiments upoti brutes, in order to discover a fafe and lafy method of disfolving the Stone in the Bladder by Injectiosts, London 1756.
(n) A Method of fure for the Stone, chiefly by injettions.
Xx 5



6po W. FOLKERSMA, GENEES-
pryst het kalkwater met Spaanfche-zeep tot eea liniment gebragt, tegens beflootene kropgezwellen; füller pryst twee oneen kalk met honing, tot een zalf gebragt, en op leer gefmeerd , aan, als probatum tegens fcorbutieke en rheu. matieke pynen (»): kalkwater vermengd met geest van vitriool, zegt geoffroy is een anttfepticum. Doch kalkwater, gemaakt van de kalk van oesterfchelpen, is beter dan van de gewoone kalk, die uit het Marmor rude linnjëi verkreegen word. Verders kan iemand die lust heeft over de kalk in 't breede te leezen, nazien 't voortreflyk Werk van den Heere meyer over den kalk en kalkfteen.
Cerusfa, Ceruis. Deeze is de witte roest van 't Lood, verkreegen door middel van eenig plantaartig zuur; zy is een ftoffe, die by veelen wel bekend, en onder de witte of andere verwen gebruikt wordt, zy is inwendig genoomen een volflagen vergift. Zy is zeer opdroogende en verteerende, wordende alleen uitwendig gebruikt onder zalven en andere fmeeringen met oly, wit wasch, azyn en fmeer, tegens de roos der wonden en zweeren.
Creta , Kryt, is eene witte fmaakelooze en eenigzints vetagtigeaarde, by mnnjeus genoemd Calx Creta (p). Eene aarde, die zeer wel bekend,
en
C») Pharmacopxa Extcmparanea , p. 92. 00 L. e. p. 303.



m HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 691
en tot het fchoonmaaken van 'c zilver zeer veel gebruikt wordt, als 't eenigfte middel. Eene aarde, die inwendig als een antacidum, tegens 't zuur der eerfte wegen, met vrugt kan worden gebruikt. Ik gebruik haar op de volgende manier altyd met veel voordeel:
9. Creta alba ■ Aceto faturatce |/'/3.
Nitri puri
Rhei aa 3>
Crem. tart. Zvf. M.
Het welk ik menigwerf niet alleen tegen 't zuur, maar zeifs tegens de zoode, met vrugt gebruikt heb. Men geeft 'er driemaal daags een vingerhoed vol van: kryt, zoo veel op de punt van een mesje leggen kan, en zulks onder de pap, is voor kinderen heilzaam; men gebruikt haar uitwendig on. der fmeeringen, tegens flappe en wateragtige zweeren ; 't droogt, trekt zamen, en verteert de vogtigheid.
Nitrum, Salpeter. Zy is een middel-zout van alle drie Ryken, als moetende elk hunner het zyne tot deszelfs ooripronk bybrengen; verder is zy zo
wel



Co* W. FOLKERSMA , GENEES-
wèl een voortbrengfel der konst als der natuur, vloeibaar op 't vuur, fmeltbaar in 't water, wordende door ontbinding verdeeld, in een byzonder zuur, Spirit, nitr., en in vast loogzout. Zy is een zout, 't welk by veelen wel bekend is, en ter bewaaring van 't vleesch zeer dikwyls gebruikt wordt. Het is verdunnende, ontbindende, prikkelende en verkoelende; zeer dienftig tegens allerlei koortfen, alwaar eene ontfteeking plaats heeft; het is zeer dienftig tegens ontfteekingen , als zydewee , hepatitis , of lever-ontfteekingen , en in veele andere ziekten, alwaar de refolventia plaats moeten hebben.
$. IV.
Sal Commune, Marinum <S? Culinare, Gemeen-, Zee- en Keuken-zout, is een en het zelfde. Het is een niet volkoomen natuurlyk middel-zout, beftaande uit het vast mineraal loogzout, en een byzonder zuur, uit het algemeen zuur gebooren. Een zout, welkers gebruik de menfchelyke Maatfchappy niet ontbeeren kan: een zout 't geen tot 't menfchelyk leven allernoodzaakelykst is. Is 'er wel een zout, welkers gebruik zo algemeen en noodzaakelyk is ? Zeker niet! het is een volmaakt antifepticum of rottingweerftaand middel, het prikkelt en ontbind; het is inwendig dienftig ter afdry ving der drekftofFen, fcopo irritandi, onder de
clys-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 693
clysteeren met melk, honing en oly, in de buikloopen, colykpynen, en andere ongemakken, zo van mannen als vrouwen; 't zeewater heeft rossel uitmuntende ' bevonden tegens ziekten der klierenfj>), en 'er zyn proeven voorhanden, waaromtrent het zeewater zeer goede uitwerkingen heeft te weege gebragt, ter geneezing van de darmkronkeling, dus ten onregte genoemd, eene ziekte waar in de drekftoffen van boven ontlast worden, clysmatis forma toegediend. Uitwendig mengt men het onder de cataplasmata, om te ontbinden en 't bederf te wederffaan; 'er zyn die het gebruiken onder 't tarwen-meel, tegens beknelde breuken. Uitwendig onder anderen vermengd , is my bekend dat het terugdryvende is.
Smaltum, Blaufel , is een voortbrengfel van de Cobalt, een glasagtige ftoffe, die door vermenging met potasch en keifteen uit de Cobalt verkregen word. Dus eene ftoffe, welke, neffens het rottekruid, een fterk vergift is. Zy is eene ftoffe, die zeer wel bekend is, en zeer veel gebruikt wordt tot het helder maaken van linnen. In de Geneeskunde wordt zy niet dan uitwendig gebruikt, om op te droogen, tegens zweeren en wonden, welke meer of min ontftooken zyn.
Succinum, Barnfteen, is eene bitumineufe ftoffe, die uit de Baltifche - zee tot ons word overgevoerd,
by
O) De aqua Marina. J



6>4 W. FOLKERSMA, GENEES-
by linnmus genoemd Succinum Electricum((j). Zy is wie, geel, of rood, wordende van veelen gebruikt tot koraalen , en andere dingen. Zy is verwarmende , verfterkende , droogende , zweetdryvende, en een middel tegens de al te fterke beweeging der zenuwen : zeer dienftig tegens de opftygingen, ftuiptrekkingen en zinkingen. Men gebruikt haar of in poeder met de gumm. Arab. en zuiker, waar omtrent het volgende voldoende is:
fy. Pulv. fubt. Succini 3/. Olibani 3/3. Gumm. Arabici Zij. Sacchar. Alb. %j.
Of op dezelfde wyze in pillen, met aflaating varf de zuiker, tegens zinkingen op de borst vallende, 't verfterkt en ontbind; of men gebruikt haar aftrekfel, met voorloop getrokken, tot 15 druppen tegen opftygingen en ftuiptrekkingen. Uitwendig gebruikt men haar onder de gemelde poeders, om te verfterken, tegens verflapte ledenmaaten en bebefmettelyke omftandigheden; veelen gebruiken den barnfteen, om het bloeden uit de neus te ftelpens door hem zo lang in de hand te houden tot hy warm word; de oleum dient tot het zelfde oogmerk , namentlyk tegens de opftygingen ; egter
ver»
(?) L. c. p. sU.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 695
verfchillen de Schryvers omtrent 't gebruik van den barnfteen: ondertusfchen heb ik dezelve zeer dikwyls met vrugt als een nervinum gebruikt tegens de wittevloed, en 't opfpringen der peezen (tendinum fubfultus) in befmettelyke koortfen.
Sulphur, Zwavel, zy is een voortbrengfel der Natuur, hebbende haaren oorfprong uit eene naauwkeurige vereeniging van 't oorfpronkelyke zout, of algemeen zuur, het vlamvattend beginfel, en eene allerfynfte aarde, tot een byzonder vlamvattend lighaam, in 't welk zy zig geheel laat opheffen ; egter kan men de zwavel ook door konst bereiden. Zy is een voortbrengfel, 't welk zeer wel bekend, en in de huishoudingen van veelen, om de wyn - flesfen te zwavelen , gebruikt wordt. Zy is losmaakende , zweetdryvende en opwerpende, zeer dienftig tegens de hoest en fchurft. Men gebruikt inwendig haare bloemen tegens de hoest, met de Arabifche gom en zuiker vermengd, op de volgende wyze:
Flor. Sulph. Zj. Gumm. Arob. Zij. Sacchar. Alb. %j. M.
Om de twee uuren een vingerhoed vol, of inwerk dig tegens de fchurft op de volgende manier:



6)6 W. FOLKERSMA, GENEES-
9. Flor. Sulph. Zij. Rhei z'j. Crem, tart. |/. M.
Waarvan om de drie uuren een vingerhoed vol kan worden gegeeven. Ik heb 'er zeer dikwyls de gewenschte uitwerkingen van gehad , fchoon egter c art heuser wil, dat de zwavel door onze vogten niet kan worden ontbonden. Van swieten nogthans heeft zeer Hinkende afgangen van de zwavel waargenoomen ; wie kent derzelver uitwendig gebruik niet tegens de fchurft, met eenig vet vermengd: bekend zyn zo veele voorfchriften, die men overal te koop vindt; dit volgende gebruik ik zeer veel:
9. Sulph. citrini Zij. Piper nigr. Bij. Axung. Porei \ij. Sp. Citri gt. vj. vel viij.
Om 'er 's avonds en 's morgens mede te fmeeren.
§. V.
Vitriolum, Vitriool. Hoe verfchillende de foorten van vitriool zyn, is den Geleerden zeer wel bekend ; doch het gemeende , en 't geen by zommigen nog wel tot 't maaken van inkt gevonden
wordt,



\
en HÊELM. uit KELDER en KEUKEN. 697.
worde, is 'c groene vitriool (Vitriolum Viriele), by linn^us genoemd Vhriolum Martis (r). Het is een Metalliek zout, beftaande uit yzer, door 'e Vitriool - zuur ontbonden, en door konst tot een kristallyn - zout gebragt ; hoewel men egter door konst een zuiver koperrood bereiden kan, door een ontbinding van yzer in koperrood-oly. Dit Metalliek zout is van eene zamentrekkende, ftremmende en bloedftelpende natuur, weshalven zeer dienftig tegens bloedftortingen, vuile zweeren en jeukte der wonden. Men gebruikt het alleen uitwendig in poeder, om in een wonde met hevigé bloedftortingen te ftrooijen; met een katoentje in de neus geftooken , heb ik zeer dikwyls voortreffelyke uitwerkingen gezien; onder mondfpoelingen , tot eenige greinen gedaan, is het dikwyls nuttig tegens de vuile zweeren des monds. Inwendig genomen verwekt het hevige. braakingen, en moet derhalven vermyd, of door eene voorzigtige hand worden toegediend ; terwyl men hetzelve eené wormdryvende kragt toefchryft.
§• VI.
Uit het reeds opgegeevene blykt dan ten klaarden, dat 'er in de drie Ryken der natuur al een menigte geneesmiddelen gevonden worden, welke tot de keuken en kelder behooren , en die men by gebrek
(r) L. c. p. 284. XIII. de6I* Yy



6o8 W. FOLKERSMA, GENEES-
brek van de Apotheek, veilig ter herftelling, of liever ter verligting van ziekten , zo uit- als inwendig , kan gebruiken.
S- VII.
Ik heb in de Genees- en Heelkundige befchouwinge van ieder breedvoeriger geweest, dan ik my, toen ik het waagde het ftrydperk in te treeden , hadde voorgefteld; edoch heb ik het niet zonder reden gedaan , waar van deeze twee wel de voornaamfte zyn:
I. Om dat ik van oordeel bén, dat men, zonder een geneesmiddel in zyne werkingen te kennen, hetzelve niet wel met vrugt in eene ziekte kan toedienen; of liever om het gebruik in onderfcheidene gevallen zo veel mogelyk wel te kennen.
II. Om daar door derzelver misbruik, zoo het mogelyk ware, voor te koomen.
Ik heb het Historieele van ieder agter gelaaten, om daar door de uitgebreidheid te vermyden, my alleen vergenoegende met den linnjeaanschen naam.
§. VIII.
Het kan nogthans zyn, (Tchoon derzelver getal al aanmerkelyk is) dat 'er meerder in de keukens en kelders gevonden worden , die nogthans van een nuttig gebruik zyn, doch zy zyn my tot hier
toe



er HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 699
toe niet onder 't oog gevallen : dus ik oordeele aarf de eerfte verdeeling van myne Verhandeling voldaan te hebben; weshalven ik my fpoede, indien 't my gebeuren mogte om den opgehangen prys te erlangen, om tot het tweede deel derzelver ovër te gaan.
TWEEDE AF DEEL ING.
EERSTE HOOFDSTUK.
Waarin getoond word, in hoe verre men met de reeds opgetelde komen kan, ter geneezing der Inwendige Ziekten.
Spin
Over de behandeling der Koortfen.
H et gebruik van ieder der fimplicia of enkelden, die by veelen of by zommigen in de keukens of kelders gevonden worden, in verfchillende omftandigheden naauwkeurig, zo veel my mogelyk was, in de voorgaande Afdeeling daar hebbende gefteld ; gaa ik over om te zien , in hoe verre men met dezelven komen kan ter geneezing der in- en uitwendige ziekten , of in hoe verre dezelve voldoende zyn ; ten welken einde ik eerst zal handelen over de inwendige ziekten, daar Yy a nst



700 W. FOLKERSMA, GENEES-
na over de uitwendige. Wendende my derhaK ven in de eerfte plaats tot eene ziekte , welke
by ieder onder den naam van Koorts bekend is.
Eene ziekte derhalven, welke met anderen verzeld gaat, of alleen in koorts beftaat.
'Er is geene ziekte,welke algemeenerheerscbten den mensch meerder aandoet, dan de koorts, waarom ze ook met regt de eerfte plaats onder de Epidemifche, of meest in zwang gaande ziekten, verdient. Men onderfeheid dezelve in tusfehenpoozende Qntermittentes), aanhoudende (continuo), en aflatende (remittentes); welke alle zig wederom in verfcheidene foorten ligtelyk laaten verdeelen, te weeten , in heete, befmettelyke en kwaadaartige, die alle van byzondere oorzaaken afhangen. Waar van zommige haaren oorfprong aan eene galftoffe, anderen aan eene befmettelyke, wederom anderen aan iets anders verfchuldigd zyn ; ik zal daarom, om eene goede ordre te houden , eerst handelen van de tusfehenpoozende, daar na tot de aanhoudende overgaan, en eindelyk tot de kwaadaartige. 't Zal egter niet ondienftig zyn eene generaale definitie van dezelve op te geven, op dat men eene koorts van eene andere ziekte wel kan onderfcheiden.
De koorts is een vermeerderde omloop des bloeds, met vertraagingen der functien en byzondere verfchynfelen haar eigen, te weeten, geeuwen,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 701
wen, rekken, walgingen, enz. — Het eerfte verfchynfel der koorts, of wanneer men zeggen kan eene koorts plaats te hebben, is geduurige geeuwingen , rekkingen , een plaatfelyk gevoel van koude op den rug,even als of'er koud water langs den rug werde gegooten, welke zig weldra met eene meerdere of mindere rillinge, naar de hevigheid der aankomende koorts, door 't lighaam verfpreid, te gelyk met een betrokken aangezigt, en opgetrokken radde pols. Dit noemt men gewoonlyk de koude koorts; deeze koude, kort of lang duurende , verandert langzaamerhand , met eene aangroeijende pols, in hitte , en eindelyk meestal in een overvloedig zweet, en eene te rug blyvende zwakheid. Dit is het gewoone denkbeeld van eene koorts, dit zyn de gewoone verfchynfelen met welke zy gepaard gaat ; hoewel zy zig by anderen iets anders toedraagen : by zommigen is eene voorafgaande loomheid, pyn in de leden als of ze geflaagen zyn, en zwaarte derzelver; doch deeze alle hangen van byzondere oorzaaken af, welke men. by van swieten, hoffman, weiilhoff, sydenham, en meest alle de zo oude als nieuwe Schryvers, kan nazien.
Eene intermitteerende of tusfehenpoozende koorts, is zodaanig eene, welke eene bepaalde tyd tusfehen beiden laat, waarin men die beweeginge niet gewaar word. Zy word derhalven onderfcheiden , naar de bepaalde tusfehentyd, als in allenYy 3 daag-



702 W. FOLKERSMA, GENEES-
daagfche (quotidiana) , anderendangfche (jertia* na), derdendaagfche (quartana), vierdendaagfche (quintana), enz. Zommige zyn dubbelde (duplices), andere driedubbel de Qriplices), enz. Deeze, zoo als ik gezegd heb, hangen van verfchillende oorzaaken af, welke hoofdzaakelyk zyn, eene voorhanden zynde galftoffe , vertraagde afgang , gefteldheid der lugt, en eene befmettende ftoffe of andere.
. De tusfehenpoozende koortfen, zyn of lente- of herfstkoortfen, waar van de eerfte loopen van February tot in Augustus, de andere wederom van Augustus tot February; doch deeze zyn veelal de hardnekkigfte , vooral die diep in 't Najaar aanvang neemen, en waar van de derdendaagfche wel de hardnekkigfte zyn.
De geneezing der tusfehenpoozende koortfen is verfchillende, naar de verfcheidene tydperken, waar in iemand eene ziekte bezoekt. Dus gefchiedt de eene in den aanval (paroxysmus), de andere buiten denzelven.
In den aanval van denzelven (terwyl 'er meestal eene groote dorsc plaatst heeft) geeft men eenige kopjes thee , of karnemelk met warm water gemengd , of men kan een afkookfel Van gerst met honing en een weinig azyn toedienen , om daar door de perfpiraüe te bevorderen; terwyl zommigen klaagen over eene plaatfelyke zwaarte by en omtrent de maag, verzeld met be-
naauwd-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 703
naauwdheid, walgingen en braakingen en een daar uit ontflaane onlydelyke hoofdpyn: dit is dan juise het tydftip, waar in de ipecacuanha te pas komt, op zig zeiven naar de verfchillende omftandigheden tot een fcrupel gegeeven; zo 'er geene byzondere redenen zyn, die '1 geven van een braakmiddel verbieden. De vereischtens, omtrent het toedienen van braakmiddelen, zyn wel hoofdzaakelyk de volgende:
i°. Een vast lighaamsgeftel; 20. Aan geene borstziekten als aamborftigheid, bloedfpuwing, teering, zukkelende; 30. Aan geene zwangere of eene breuk hebbende ; 40. Aan geene kwaadfappige; 5?. en eindelyk, aan geene bultige, of aan eene ontfteekinge of veretteringe van eenig^ ingewand zukkelende. Deeze vereischtens in agt genoomen zynde , kan de ipecacuanha tot een fcrupel, of op zig zeiven , of met de rhabarber tot een halve fcrupel, vermengd, veelal met vrucht worden toegediend. Dit hebbe men nogthans by 't gebruik der braakmiddelen op te merken, dat het braakmiddel beginnende te werken, men aanftondseen menigte lauw water geve te drinken, waar door de galftoffe te ligter word opgelost, en gemakkelyker uitgebragt.
Het braakmiddel zyne werkinge hebbende verrigt, geeve men een purgeermiddel uit rhabarber, tamarinde, falpeter en Cremor tartar. op de volgende manier:
Yy 4



7e4 W. FOLKERSMA, GENEES»
Fruct. Tamarindor. %j/3. Rhei elect. 5j/3. Cryst. Tart. Zij. Coq. leniter in aq. ad Col. % vBj. Adde Nitri zj. Rob Sambuc. %j. M.
Waarvan om de twee uuren een theekopje vol kan worden gegeeven. Egter zyn 'er gevallen, waar in men de rhabarber niet kan toedienen, uit hoofde dat de Jyler die wegens derzelver walgagtigen reuk , niet kan verdraagen; weshalven men dan verpligt is zig tot anderen re wenden, welke in de keuken en kelder niet gevonden worden , als de femia, manna en anderen: ook zyn 'er gevallen , waar in de fterke ontlastingen moeten ver. myd worden, maar waaromtrent men zig met zagtere, als verdunnende, ontbindende en zweetdryvendc, moet bezig houden,als 't gerltewater, oxymel, een mengfel van honing en azyn, falpeter, en aalbeziën - fap ; andere gevallen in tegendeel', waar in eene groote hitte plaats heeft, in welk geval men genoodzaakt is zig tot de plantzuuren, als Rhynfche-wyn, azyn, aalbeziën-fap en dergeJyke te wenden. Zomtyds gebeurt het, dat men zig tot de delfzuuren moet wenden; wederom zyn 'er gevallen, waar in eene aderlaating vereischt wordt, 'tgeen uit de vplheid en gefpannenheid
der



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 705
der pols gekend worde. De braak- en purgeermiddelen hunne werkingen verrigc hebbende, worden ze naar omftandigheden herhaald, of men be* dient zig van openende en ontbindende , als de lcorzonera, fellery- wortel, zuuring, falade of dergelyke, op de volgende wyze: fy. Rad. Scorzonera
Apii £ y.
Hb. Acetofa
— Lactuca aa ml ij.
Coq. S. A. c. aq. Hord. ad Col. %x. Adde
Syr. e Succ. Citri % ij. M.
Of men geeft een afkookfel van gerst en pruimen, met gemeene fyroop zoet gemaakt, welke middelen men meestal buiten den paroxysmus veilig kan laaten gebruiken; egter gebeurt het, dat met de wederaankoomende koorts dezelve tekenen (alhoewel meestal zagter) verzeld gaan, welke ontlastmiddelen vereifchen, doch dan is het noodzaakelyk, dat men zig van zagtere bediene; j. van der haar pryst ten dien einde 't volgende als een zeer eenvoudig middel aan: 9. Decoct. Hordei f «\ Vini albi f
Pulv. Rad. Ipecacuanha gr. xxv. Mell. Alb. §/3. M.
Yy 5 Waar-



7o6 W. FOLKERSMA , GENEES-
Waarvan de lyder alle twee uuren een lepel vol gebruikt (/); of men zoekt de ftoffe door den afgang te ontlasten, waar toe de voorfchriften reeds opgegeeven voldoende zyn.
Deeze middelen, zo als ik gezegd heb, wel toegediend zynde, gebeurd het meestal dat de koorts na eenige aanvallen agter blyft: egter gebeurt het menigmaal dat ze te diepe wortelen gefchooten heeft, dus men zig dan noodzaakelyk tot de kina moet wenden , om dezelve in eene groote gifte toe te dienen, te weeten, tot eene once 's daags, na welk gebruik veelal de koorts te rugge blyft; ondermanen dient men omzigtig te zyn, van niet te fchielyk met derzelver gebruik op te houden, maar trapsgewys (de koorts wegbly vendej) te verminderen ; 't best is dat men haar toediene in fubftantie, met een dragma rhabarber onder eene once vermengd, fchoon het egter gebeurt dat zommigen haar in fubftantie niet konnen verdraagen, dan verkies ik haar in een afkookfel toe te dienen. Het volgende voorfchrift ftrekke ten voorbedde:
Cort. Peruvian. ^ij. Coq. in aqua ad Col. § xij. Adde
Syr. Comm. %ij. Vel 7 Succ. Citri. M.
Waar-
in°2 frJrAS SWIETEN' 0Ver de Legerziekten, /. 3P.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 707
Waarvan om het uur een kopje vol kan worden gegeeven; of men brenge haar met de gewoone fyroop tot een fiikbrok (electuarium) , naar de omftandigheden, haar vermengende met de Crem. Tart. tot een half once.
Het gebeurt egter een enkele reis, dat men met de cortex geene behoorlyke vorderingen maaken kan : dan meet men zig tot zodaanige dingen wenden, welke naar omftandigheden te pas komen; doch ik zal de vryheid neemen, om dezelve in eenige byzonderheden te bepaalen.
Eenigen zyn 'er , by welke de ziekteftof zig door de gewoone ontlast - middelen niet laat beteugelen , maar zig in het een of ander ingewand nederzet , of zig door de vogten verfpreid: dit zo zynde, moet men in 't eerfte geval zyn gebruik maaken van openende middelen, als de Cichoreum, Petrofeünum, Zuuring, Lactuca, gekookt i,n gerfte-water of wey , vermengd met de rob Sambuci of vlier-fap, 't geen dikwyls van goede uitwerkinge is : maar egter kan het zyn, dat de ftoffe te hardnekkig is, en dan vind men in de keukens geene, welke voldoende zyn, dewyl men zig dan tot de falia neutra of middel-zouten moet keeren, als 't veel vermogend zout (fal polychrestum), tartar. vitriolat. en dergelyken, vermengd met meer vermogende aperientia, als het extract van paarde-bloemen (taraxacuin), gras-wortel en vlier-fap; 't volgende kan voldoende zyn:



708 W. FOLKERSMA, GENEES-
9:. Decoct. Hordei %viij. Extr. Gram.
Taraxac. aa f/3.
Sol. Polychr. zj, j/3. vel ij. Rob Sambuc. ?ƒ. M.
By welke men, terwyl 'er een groote hitte mogte plaats hebben, wat zoete falpetergeest (Sp. Nitr dulc.) namentlyk tot eene dragma of twee voegen kan; in 't ander geval moet men zig tot de bereidingen uit vlier bepaalen, verknogt met de Sp Mindereri, welke eene vermenging van azyn met ammoniac-geest is.
Andere gevallen zyn 'er, waar in direct in den beginne eene groote zwakte den lyder overvalt. Dan moet de kina wel het voornaamfte zyn , maar egter is zy op zig zeiven niet voldoende, dewyl z.g by deeze zwakte ftuiptrekkingen , yÜ hoofdigheid en r,aaskalling voegen ; dan voegt men by de kina de Laud. Liq. Sydenh. en de Succinum.
In de derde plaats zyn 'er anderen, welke, te gelyk met de tusfehenpoozende koorts, zukkelen aan eene andere ziekte, als aamborftigheid, hoest en dergelyke ; in zulk een geval kan men zig bedienen van de kina, gekookt met de faly, in deszelfs afkookfel mengende de Arabifche gom en honing; doch zo deeze hoest verregaande is, en zig door deezen niet laat bedwingen, dan diene
men



en HEELM. üit KELDER en KEUKEN. 709
men noodzaakelyk de Apotheek te hulp te roepen, om daar uit de vereischte borstmiddelen, als de Althaa, Malva, Hyfop., Flor. Rhaados en dergelyken te zoeken.
En eindelyk gebeurt het, dat deeze koorts plaats heeft in hyfterieke geftellen; dan dient men by de kina, de Liq. anod. min. Hofman., tinct. Castor. en Succ. te voegen.
s-11.
De tusfehenpoozende koortfen, die omtrent den herfst ontftaan, zyn doorgaans (wegens de gefteldheid der lugt) hardnekkiger, en wel voornamentlyk de derdendaagfche; dewyl haare aanvallen langer duuren, en dikwyls direct na de eerfte wederkomen : dezelfde verfchynfe.'en hebben 'er plaats als by de reeds genoemde, en de geneezing is bykans dezelfde ; egter moet men, wanneer een aderlaating vereischt word, 't geen uit de roodheid des aangezigts en de gefpannenheid der aderen is af te neemen, voor en al eer 'er een braakmiddel gegeeven word, eerst een ader openen, daar na moet men het braakmiddel vermengen met een purgans , hetzelve geven wanneer 'er geen koorts plaats heeft, en dikwyls naar omftandigheden herhaalen.
Men gaat vervolgens immediaat tot de purganHa over , waarvan de voorfchriften by de pruw men , rhabarber, en tamarinde te vinden zyn;
met



7io W. FOLKERSMA, GENEES*
mee dezelve houdt men eenigen tyd aan, of de hevigheid der koorts, uit vreeze van eene re groote verzwakkinge, móest zulks verbieden, de* wyl men dan genoodzaakt is tot de kina zyn toevlug: te neemen. De koortsftoffe door de gezegde middelen ontbonden en uitgedreeven zynde, gaat men tot het gebruik van de kina over, welke men tot anderhalve once 's daags geeft ; 't best is in fubftantie met de rhabarber en falpeter of cremor tartar. vermengd," 't zy in poeder of met honing of met vlier-fap tot eene flikbrok gebragt, in agt neemende dat men niet te fchielyk met het gebruik van de kina ophoude, terwyl men dan veel' al oorzaak geeft tot eene wederinftorting (reddiva); 't best nogthans is het dat men, langzaamerhand verminderende, nog eenigen tyd met deszelfs gebruik aanhoude.
'Er zyn gevallen, waarin men met de Cortex Peruvianus altyd niet Haagt, die men noodzaakelyk met andere moet te boven koomen, of hen met de China China vermengen, voornamentlyk ter onderbrenging van de derdendaagfche koorts. Hoe veele zyn hier niet de voorfchriften ? Wien zyn de verfchillende mengfels ter geneezing der febris quartana niet bekend? ieder heeft zyn werk gemaakt om een of ander middel ter onderdrukking van de koorts uit te denken; zommigen zyn gedaagd , anderen wederom niet, en men kan ook zeker op de fpecifieke kragt van 't een of 't ander
wei-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 711
weinig ftaat maaken , 't zy ze uit de keuken en kelder, of uic de Apotheek genoomen worden. De leezer hier omtrent willende onderregt zyn , leeze , behalven sydenham , van swie-
ten, werlhof, quarin, huxham en
meer anderen, 't voortreflyk Werk van den Hoogleeraar w. t. de krzow 1 tz Q"), en ik twyfele niet of hy zal zig in alles voldaan vinden.
Ten befluite zal ik dit nog omtrent de geneezing der tusfehenpoozende koortfen aanmerken, dat men voor en aleer men de kina toediene, 't lighaam wel zuivere, nogthans de leevenskragten wel in agt neemende, dat men de kina toedienende, eenige purgeerende- of maagmiddelen onder haar vermenge, dat men, de kina te vroegtydig gegeeven zynde, direct als men het ontwaar wordt van derzelver gebruik afftaa; de gewoonde toevallen, die zy te weege brengt, zyn, verlloppingen, waterzugt en knoestgezwelien : dit verneemende reike men direct aperientia, openende, ontbindende en pisdry vende middelen toe, als de richoreum, fellery, pieterfely, falade, zuuring, endivie, tamarinde en dergelyken , welker voorfchriften ik in de eerfte Afdeeling by ieder gegeeven heb ; en zo 'er eene ontbinding der vogten plaats hebbe, bediene men zig van de delfzuuren: zo deeze egter niet vermogende genoeg zyn, dan moet -Sic&a cs i-r> , o» :u-z^:zU mm ...Jnea (f) Historia febrium intermittentium.



7i2 W. FOLKERSMA, GENEES.
men zig verder tot de Apotheek wenden, hoewel ze al vry zeker werken; eindelyk kan men, vooral in de Herfst-koortfen, de kina met maagmiddelen, op roode wyn laaten trekken, en veilig in zwakke geitellen laaten gebruiken.
§. III.
Een aanhoudende koorts (Febris continuo), noemt men zulk eene , welker aanvallen van \ begin der ziekte tot derzelver einde duuren , dat is, waar in geduurige verheffingen plaats hebben, zo dat de lyder den gantfchen loop der ziekte niet zonder koorts is; zy is eene koorts,, die zig meest by ontfteekingen voegt, dan nogthans noemt men haar naar de ontftookene plaats, zo als nader blyken zal, hoewel egter de aanhoudende koorts haare oorzaak (zo zy van geene rotftoffe haaren oorfprong neemt) meestal aan eene ontfteekinge verfchuldigd is. Zy word derhal ven gebooren, na 't misbruik van geestryke dranken, ongewoo. ne ontlastingen of te fterk opgeftopte, als afgang en bloedvloeijinge. Haar gewoone kenmerken zyn eene groote hitte, die meestal ondraagelyk is, ras» fche en harde pols, roode, dikke en troebele pis, onverdraaglyke dorst , onlydelyke hoofdpynen en bezwaard ademhaaJen. Indien men zodaanig een lyder vindt, is men genoodzaakt, zonder eenig uitftel, eene aderlaating te doen , en zo menigmaal te herhaalen, als 't de nood vereischt, om de
hit-



en MEE LM. uit KELDER en KEUKEN. 713
hitte te verminderen en de doörwaasfeming te be« vorderen. Men myd hier omtrent alle fterke walgingen; zo 'er bepaalde benaauwdheid en zwaarte omtrent de hartkolk zyn, dan moet men een braakmiddel geeven , anders dient men gerfte - water vermengd met honing-azyn en falpeter toe te reiken, of gerfte-water gekookt met tamarinde, met honing en azyn vermengd ; zo de afgang moet bevorderd worden, dient zulks door een clysteer van gerfte - water of wey van melk , vermengd met honing en falpeter of gemeen-zout, te gefchieden: terwyl men nogthans altyd geen clysteer by de hand heeft , geeft men maar een verkoelend purgeermiddel, zaamengelleld uit pruimen, wat rhabarber en falpeter. Zo de ziekte vermindert, is het genoeg dat men een afkookfel geeve uic openende en verfterkende middelen, als de [corzonera» zuuring, fellery-wortel, vermengd met falpeter, gekookt in gerfte-water, daar men dan wat honingazyn of citroen-fap , of iets anders by de hand zynde, by mengen kan; zo egter deeze ziekte uit eene belette doorwaasfeming mogt ontftaan , dan moet men een zweetmiddel geeven, uit de vlier voornaamentlyk zaamengefteld; warme thee van vlierbloemen, faly en wat falpeter is dikwyls voldoende ; men kan de gewoone vrugten , als kersfen, aalbeziën, pruimen, appelen, toeftaan, dit nogthans in agt neemende, dat men hen in geringe gifte toediene , en de appelen eenigzints XIII. deel. Zz ge-



714 W. FOLKERSMA, GENEES-
gebraaden , op dat het windige verdwyne; 't gebeurt dikwyls dat deeze koorts zeer fchielyk verdwynt, meestal met den zevenden dag , en zelden behoeft men de kina te hulp te roepen , ten zy in zwakke geftellen ; doch men kan zig met die dingen, welke in de keuken en kelder gevonden worden, meestal behelpen.
| IV.
Men noemt deeze aanhoudende koorts, wanneer ze eene rotftoffe tot haaren oorfprong heeft, eene rotkoorts (Febris Putrida), en zy iaat zig zeer gemakkelyk van de andere onderfcheiden: derzelver kenmerken zyn wel hoofdzaakelyk de volgende, eene voorafgaande zwakheid, onrustige flaap , verlooren eetlust, hoofdpyn , lendenpyn, Hinkende adem en zeer ftinkende pis; dan volgt 'er koorts, die afgaat en zeer fchielyk van eene andere vervangen word, zonder tusfchenpoozing; van den beginne eene zeer rasfe kleine pols, die daar na in een fterkere veranderd, en zo 'er een ontfteeking by is, in eene harde; een witte beflaagen tong, ftinkende adem, bittere mond, geduurige walgingen, en braakingen: de pis is weinig, de huid droog, de buik meestal verftopt, zomtyds een overvloedig zweet, en zomtyds geduurige afgangen , nogthans zonder verligtinge. — Dies te meer kent men haar uit eene heerfcbende befmetting, en uit het misbruik van bedorven visch,
wa-



enHEELM. uit KELDER en KEUKEN, 715
water, en dergelyke ; kortom zy is eene Epidemie , die zeer vreeslyk is, en de gedugtfte flagtingen onder eene Maatfchappy te weege brengt, gelyk ieder uit de voorhanden zynde Schryveren ten duidelykilen kan nagaan , en wel voornaamentlyk, om maar eenen te noemen, uit de Verhandeling over de Kwaadaartige Rotkoorts, in den jaare 1770 en 1771, te Maurik heerfchende, door den Heere m. j. de man uitgegeeven. Deeze tekënen van eene rotkoorts hebbende in agt genoomen , hoewel ze by onderfcheideng lyderen niet altyd dezelve zyn, waarom men in de geneezing van deeze allerbefmetlykfte koorts op verfcheidene omftandigheden hebbe te letten, zal men in de geneezing derzelver wel Hagen. Lsat ons zieh in hoe verre men met de keuken ert kelder koomen kan; vooraf dient men in agt te neemen, dat de aderlaatingen zo veel vermyd worden, als maar mogelyk is.
Deeze Epidemie vereischt onderfcheidene behandelingen; zo de rotftoffe in de eerfte wegen huisvest, moet dezelve zo veel mogelyk is, ontlast worden; verbiedt de gefteldheid het niet, dan gee» ve men een braakmiddel, uit de ipecacuanha met wat rheum, doch egter gebeurt het dat de ipeca. cuanha niet voldoende zy, zo als quarin wel aanteekent (a), om dat 'er eene taaije ftoffe, zeer
dik-
(tt) Methd. Medend. Febrium, p. 43, Zz 2



716* W. FOLKERSMA, GENEES-
dikwyls met de gal verknogt gaat; dan moet men de braak verwekkende wynfteen (tartaria emeticus) , tot een grein onder een fcrupel ipecacuanha vermengen.
Een braakmiddel niet voldoende zynde, geeft men direct een ontlastende drank van pruimen en rhabarber met wat falpeter, of men geeve 't volgende :
Ijt. Hordei
Tamarindor. aa %j. Rhei elect. Zij. Coq. S. A. c. aq. pura ad Col. | x. ■ Adde
Oxymell. %jfi. M.
Waarvan om de twee uuren een theekopje vol kan worden gegeeven , met bydoening van een weinigje falpeter; of men geeft een mengfel van water, azyn, falpeter, rhabarber en fyroop van citroen-fap, en zo deeze niet voldoende zyn, moet men tot de middel-zouten zynen toevlugt neemen ■ noodzaakelyk egter is het dikwyls dat men ten tweedenmaale een braakmiddel geeve , doch zo de te vooren opgegevene redenen een braakmiddel mogten verbieden, moet men tot de openende en purgeermiddelen, die van eene verkoelende en ontfteeking wederftaande natuur zyn, zig wenden, als de Crem. Tart., Tamarind. en diergelyke.
De



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 71?
De eerfte wegen gezuiverd en van haare bedorvene ftoffe behoorlyk ontlast zynde, gaat men tot de aangenaame plant-zuuren over, welke in ftaat zyn om de befmetting te konnen wederftaan , als de Succ. Citri, azyn, frambozen, fyroop en zuuring. Het volgende mengfel kan toereikende zyn:
fy. Decoct. Hordei \viij. Succ. Citr. vel Aceti |/. Nitr. Zj. Syr. Ribefior. %j. M.
Waarvan om het uur een kopje vol kan worden gegeeven; zo egter de buik verftopt mögt zyn, kan men 'er wat rhabarber onder mengen, of een clysteer van gerfte-water, honing, en zout zetten: en zo 'er eene ontfteeking mogt plaats hebben, kan men de karnemelk met vrugt gebruiken Bemerkt men eene gefchiktheid tot verrotting, men neeme veilig zyne toevlugt tot de delfzuuren (Acida Mineralia), en diene haar met eene meenigte water verdund toe.
Zo nogthans de lyder , na de voorfchreevene middelen op de behoorlyke wyze gebruikt te hebben, zeer mogt verzwakken en zyne kragten afneemen, moet men zonder vertoeven zyne toevlugt tot de Kina neemen. Men diene dezelve in fubftantie tot eene once 's daags toe, of meer, Zz 3 ver*



?iB W. FOLKERSMA, GENEES-
vermengd met rhabarber; indien 'er eenige tekenen van eene nog overgeblevene ftoffe in de maag mogten zyn, of zo de befmetting mogte toeneemen , dient men onder haar de delfzuuren te vermengen. De vitriool- geest is de voornaamfte, doch zy , die de Kina in fubftantie niet konnen . gebruiken, kunnen hem in een afkookfel neemen; h volgende diene ten voorfchrift:
Cort. Peruv. lij. Coq. S. A. c. J'. q. aq. ad Col. Ixij.
Adde
Syr. e fucc. Citri \ij. Sj>. Fifriol. 3> M.
Waarvan om de twee uureri een theekopje vol kan worden gegeeven. Ik heb 'er in myne praktyk de heilzaamfte uitwerkingen van gehad; alhoewel deeze geneeswyze in alle gevallen niet toereikende is, waarvan ik de byzonderheden niet ondienftig agte te moeten aanftippen.
Een enkele reis gebeurt het, dat de bedorvene galftoffe zig niet genoeg ontlast, maar door 't bloed verfpreid word , en dan moet men zig tot de Apotheek wenden, terwyl 'er als dan, niet alleen gevaar by is, maar in de keuken en kelder geene genoeg vermogende openende middelen gevonden worden, welke in- ftaat zyn, i waare 't mogelyk, den lyder te behouden; hoewel men by voorraad
de



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 719
de wey van melk , met vitriool «geest zuur gemaakt, te gebruiken kan geven.
Zo de lyders ylhoofdig worden, en een verwilderd gezigt vertoonen, moet men tot 't zuurdeeg zyne toevlugt neemen ; indien zy flaaperig zyn met eene kieine, ongelyke tusfehenpoozende pols, trillingen, bedroefd gezigt , ftille yiingen , dan zyn de Spaanfche vliegen-pleisters 't eenigfle plegtanker, en men vindt in de keuken geene, die haar overtreffen; dit nogthans in aanmerking neemende, dat dezelve niet te lang op eene plaats blyven leggen , maar dat men haar zomtyds moet vernieuwen. Zo de Spaanfche vliegen door haare werkinge eene koude pis (firanguria) mogten veroorzaaken, dan kan men een der voorfchriften , by de amandelen en komkommers opgegeeven, den lyder toedienen ; en zo de Spaanfche vliegen, 't heete vuur (gangrana) verwekken mogen, dan is het ten hoogften noodzaakelyk, dat men de kina in roode wyn gekookt, tot eene ftooving, met daar in natgemaakte doeken , aanlegge ; zo men de aluin in de keukens vindt , dan kan men 'er een weinigje onder mengen.
By anderen gebeurt het dat zig wormen open» baaren, welke zig van boven en van onderen ontlasten ; in dit geval heeft men geene middelen in de keuken, die vermogende genoeg zyn, weshalven men dan genoodzaakt is anderen te kiezen, als by voorbeeld de Valeriana.
Zz 4 By



fio W. FOLKERSM A, GENEES-
By anderen wederom, neemt men eene zeer kleine zagte en ongelyke pols waar , met trillingen , opfpringingen der peezen (fubfultus tendittim); in dit geval kan men wat wyn onder de China China mengen, doch zo dit niet voldoende is , moet men zig weder tot anderen begeeven, die in de keuken niet gevonden worden, of men moest by eenigen de campher aantreffen , welke by zommigen ter bewaaring der kleederen gevonden wordt, van welk middel men een grein of drie onder wat zuiker vermengd, toedienen kan; dit egter niet voldoende zynde, gelyk ik veelmaa» len waargenoomen heb, moet men als dan noodzaakelyk zig tot anderen begeeven , als de geest van hartshoorn (Sp. corn. Cervi), en 't aftrekfel van bevergeil (Tinei. Castoreï). In andere gevallen openbaart zig een buikloop (diarrhcea) ter fcheiding van de ziekte; zo men waarneemt dat de lyder door dezelve verligt word, dan kan men, met aflaating van al wat prikkelt , op dezelve wyze voortgaan : doch zo men bemerkt dat de lyder 'er zeer door werde verzwakt, 't geen men uit de kleine zwakke en ongelyke pols leert kennen , dan is de lyder in een gevaarlyken ftaat, en het ftaat zeer te dugten of hy de ziekte te boven zal koomen: alsdan is het juist het tydffip , dat men dezelve tegengaa, om dat 'er (zo als men gewoon is te fpreeken) periculum in mora is. Laat ons zien, wac men hier tegen in
de



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 721
de keuken vindt. Zo iemand van eene clysteerfpuit voorzien is, dan kan men een clysteer zetten uit vischlym en lynzaad gekookt , met wat amylum vermengd. Men kan hem geftadig te drinken geeven een aftrekfel van vlierbloemen en kruis en munt, een kruid 't geen, by zommigen zeer dikwyls gevonden wordt tot 't berooken der vleeschvaten, by welk aftrekfel men telkens wat vitriool- of zwavelgeest voegen kan, onderwylen voortgaande met een aftrekfel van kina ; egter gebeurt het dat deeze niet voldoende zyn , dan moét men zyn toevlugt tot de Apotheek neemen , om, waare 't mogelyk, den lyder te behouden. Op het gebruik deezer middelen gebeurt het egter dat de buikloop wel ophoud, maar dat, de fchadelyke ftoffe niet genoeg ontlast zynde , de buik opzwelt, benaauwdheid en bezwaard ademhaalen gebooren word : dan moet men van de zamentrekkende middelen afftaan, en eene verzagtende clysteer uit melk, olyyen-oly en honing toedienen, egter moet men met 't gebruik van de kina en de delfzuuren aanhouden ; 't gebeurt nogthans een enkele reis, dat de buik na eene toegediende verzagtende clysteer, opgefpannen blyft , dan kan men , hoewel \ gevaar zeer groot is , eene ftoving van kruis en munt in wyn gekookt, en op den buik gelegd, beproeven, nogthans in agt neemende, dat men ze niet te warm appliceere, of te fterk laate ver* Zz 5 koe-



W. FOLKERSMA, GENEES-
koelen. Een clysteer, uit een afkookfel van kina en kruis en munt, zou ook voldoende zyn
Eindelyk moet men in alle gevallen , alwaar zngt-gezwellen plaats hebben, met 't gebruik van de kina volharden, konnende uitwendig wryvingen met wierook en barnfteen, met vrugt worden aangelegd. Ik zal op het einde byzondere aanmerkingen opgeeven , over de diëet en nodige behandeling.
S- v.
Eene andere foort van aanhoudende koorts is 'er, welke men brandende koorts (Febris. Ardens) noemt. Eene koorts, welke niet minder gevaarlyk en gedugt is, om dat ze dikwyls den lyder zeer fchielyk uit het leeven rukt. Zy is eene koorts, welke daar in van andere te onderfcheiden is, dac ze van eene zeer brandende natuur is, en meestal jonge en fterke lieden overvalt \ men kent haar uit de volgende tekenen: een zeer groote brand, welke naauwlyks aan de vingeren kan verdraagen worden , een onleschbaare dorst, zeer groote droogte van 't lighaam, fterke hoofdpyn, bezwaard ademhaalen , rood aangezigt, weinige en roode pis, en eene harde en volle pols.
Het eerfte, 't geen men ter geneezing aanwend, is eene ruime aderlaating, welke zo dikwyls dient herhaald te worden, tot dat de pols van den lyder begint zagt, en zyne ademhaaling ruim te worden.
Dit



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 7*3
Dit verrigc hebbende, vind men meestal in de keuken de voornaamfte geneesmiddelen. Een afkook-, fel van gerst, zuuring en tamarinde, met wat falpeter en aalbeziën-gelei, (Rob ribefior urn) is in 't eerst meestal voldoende, om dat hier zodaaaige middelen moeten gebruikt worden , welke verdunnen, en den brand bedwingen konnen.
Hiertoe zyn in ftaat alle de plantzuuren, als de azyn, citroenfap, aalbeziën, zuuring en meest alle de ooftvrugten, welke van eenen zuuren aart zyn, en welker voorfchriften men by ieder derzelver vinden kan, als men maar in agt neemt, dat men ze met gerfte-water of iets anders verdunt, en wat falpeter 'er onder mengt ; kunnende tot eene ordinaire drank worden gegeeven, wey en karnemelk of citroen-fap, water en zuiker onder een gemengd.
Zoo de afgang traag is, geeve men 't pruimenfap met wat fyroop zoet gemaakt, of gerfte-water met Crem. Tart.; of een clysteer van melk, zout en honing; en zo deeze niet voldoen, neeme men de rhabarber en falpeter van ieder een dragma.
En zo de lyder eene onlydelyke hoofdpyn heeft, appliceere men eene ftooving (Epithema) van roggenbrood met azyn, en om de fterke hitte, te verminderen, legge men aan de voeten de gewoone mostaart-pap.
Zo de lyder klaagt over bitterheid van den mond en walgingen , dan kan men hem veilig
de



724 W. FOLKERSMA, GENEES-
de ipecacuanha geeven , om daar door de atf. ftoffe uit de eerfte wegen te ontlasten , welke volgens van swieten, veelmaalen oorzaak deezer koorts is, en meest in 't begin van de herfst plaats heeft.
't Gebeurt egter niet zelden , dat zeer fchielyk verwoede ylingen den lyder overvallen ; dan zet men eene clysteer, en appliceert den mostaart-pap.
Doch zo de koorts na 'i behoorlyk gebruik deezer middelen niet luistert, maar met geduurige verheffingen voortgaat, zo dat de kragten van den lyder zeer fterk verminderen , dan dient men noodzaakelyk de kina toe te dienen , in zulk eene firma, als men noodig oordeelt.
Tot hier toe is het, dat men zig met de middelen, welke in de keuken en kelder gevonden worden, kan bedienen ter geneezing van deeze koorts; m de andere toevallen, welke veelal deeze koorts verzeilen, moet men noodzaakelyk de Apotheek te hulpe hebben. Ik zal ze kortelyk opnoemen.
't Is niet onbekend, dat zig veelal eene uitzinnige ylhoofdigheid by deeze koorts voegt, als een zeer kwaad toeval ; dan is het dikwyls nood. zaakelyk dat men de moschus met zuiker vermengd toediene.
i In hyfterieke en hypochondrieke geftellen voldoet dikwyls weder de moschus niet, weshalven
men



EN HEELM. uit KELDEPv en KEUKEN. 72$
men dan genoodzaakt is toe de caphura en antihyfterica zyne toevlugt te neemen.
Omtrent de fcheiding (crifts) merke men aan, dat ze niet alleen verfchillende is, maar dat zy zig naar derzelver byzondere verfchynfelen openbaart. Somtyds blyft de neusbloeding na dezelve te fterk aanhouden , zo dat 'er de lyder door verzwakke ; dit zo zynde moet ze gefluit worden, waartoe een mengfel van azyn en water meestal voldoende is: egter, wederftreeft ze dit middel, dan moet men volgens van swieten , een wiek , in eene ontbinding van witte vitriool in gemeen water natgemaakt, voorzigtig in de neus ileeken ; of men legge banden om de armen en beenen , op dat de aderlyke vaten gedrukt worden , en zo de lyder klaagt over doofheid der ledenmaaten, dan maake men dezelve weder los.
Dikwyls gebeurt het dat de oork'ieren opzwellen, of de lieschklieren; dan kao men op dezelve pappen leggen van eene verkoelende, natuur, als de havergort • pap met melk gemaakt, of, 't geen beter voldoet, de Emplastrum diachylon c. Gummi , om zo doende dezelve te rug te dryven ; doch zo zy mogten rypen, moet men haar zeer fchielyk openen, en eene etterende zalf van honing, een dooijer van een ey, en een weinig azyn aanleggen. ;
Somtyds gaat een hoest met deeze koorts verzeld, of liever overvalt den lyder: alsdan kan men
de



?*6 W. FOLKERSMA, GENEES-
de Arabifche gom veilig toedienen , zo zy egter niet voldoende is, moet men andere middelen in 't werk ftellen, die by den gemeenen man niet gevonden worden.
Omtrent de Diarrhcea, of buikloop, hebbe men zig te gedraagen als ik by de rotkoortfen reeds gezegd heb, met dit onderfeheid nogthans, dat men de Mineraale zuuren te rugge laat.
Voor 't overige fchikke zig een ieder naar de omftandigheden, waarin hy zig geplaatst vindt.
t VI.
Eene kwaadaartige koorts (Febris Maligna) , ter onderfcheiding van de andere, kent men zeer ligt uit de groote zwakte, of liever uit het zeer fchielyk verval van kragten; de pols is ras en zwak, zomtyds bezwymingen, flaapeloosheid, opfpringing der peezen , trillingen , de pis is gewoonlyk bleek, zomtyds niet, zomtyds zonder zetfel, zomtyds is 'er eene ïigce ftoffe als vanzemelen door heen verfpreid, de tong is met een wit of bruin flym bezet, en zomtyds braaken de zieken een fmaakeloos water, de hitte gaat weinig de natuurlyke te boven.
Zy is eene koorts die niet minder gevaarlyk dan de rotkoorts is, en de droevigfte gevolgen met zig fleept.
De oorzaak is eene befmettelyke ftof, directeJyk op 't lighaam werkende. Men Helt haar van
eene



EN HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 727
eene driederlei foort te zyn, eene alwaar eenige ontfteeking mede verzeld gaat, eene andere alwaar eene rotftof plaats heeft, en eene derde welke misfchien in 't wey, of in de zenuwen huisvest.
In hoe verre men met de middelen uit keuken en kelder nu komen kan, zal ik met korte woorden daar ftellen.
Omtrent de eerfte foort, wanneer 'er eene ontfteekinge, welke uit de hitte, 't hoesten, roode wangen, bezwaard ademhaalen, en niet zeer volle, maar nogthans rasfe en harde pols te kennen is, plaats heeft, hebbe men *te letten, dat, wanneer 'er eene aderlaating vereischt word, men telkens zeer weinig bloed aftappe , maar de noodzaakelykheid het vorderende, by herhaaling; na de gedaane aderlaating geeve men een afkookfel van gerst, vlierbloemen en faly, onder 't vogt vermengende wat honing-azyn; de opwerpingen bezwaarlyk gaande , is men genoodzaakt de Oxymel feil* liticum te gebruiken: 't duurt zomtyds niet lang, of 'er doen zig fchielyk kwaade verfchynfels op, als fterke trillingen, opfpringingen der peezen, met eene rasfe en golvende pols, en zeer dikwyls een diepe flaap; dit is juist het tydftip, waar in men zig tot de Apotheek moet wenden, gelyk ik te vooren by de rotkoorts heb aangeteekend.
Omtrent het tweede, wanneer 'er eene rotftoffe in deeze koorts plaats heeft, en 'er walgingen, benaauwdheid, en een gelpannen buik zig open-
baa-



r-28 W. FOLKERSMA, GENEES-
baaren , dan. behandelt men haar als eene rotkoorts , namentlyk door de kina en delfzuuren. . Omtrent de derde foort , als namentlyk de ziekte van eene befmetting afhangt, geeft men in de eerfte plaats, wanneer een verloorene eetlust, walgingen, neigingen tot braaken plaats hebben\ een braakmiddel uit de braakwortel met wat fal Tart. vermengd; zomtyds egter is dit niet voldoende , dus men dan een ander ftimulam onder baar vermengen kan : egter gebeurt het ook dat 'er alleen eene neiging tot braaken plaats heeft, zonder eene aanweezende ftoffe, dan is de kruis en munt voordeelig, of de campher, anys-zaad, en wasch ondereen gemengd, en by wyze van een pleister op den hartkolk gelegd; en de noodzaakelykheid het vorderende , kan men de Laud. liq. Sydenh. tot eenige druppen onder eenig warm vogt veilig toedienen.
Ik heb 'er dikwyls de gewenschte uitwerkingen van gehad. Eene aderlaating moet als zeer fchadelyk vermyd worden, 'c welk omtrent het clysteeren mede is aan te merken; gelyk zommigen hier omtrent de gewoonte hebben.
Van meerder dienst zyn hier de Spaanfche vliegen-pleisters op den nek gelegd, te gelyk met een aftrekfel van kruis en munt en vlierbloemen, met honing zoet gemaakt.
Omtrent de toevallen in deeze koorts , hebbe men zig te gedraagen als in de rotkoorts.
S- VII.



en HEÉLM. uit KELDER en KEUKEN. 729
§. VIL
Onder de befmettelyke kwaadaartige koortfen zyn geene der geringflen, die geenen , welke met een uitflag verzeld gaan , befmettingen die van eene en dezelfde natuur zyn, nogthans in hevig* heid en woede verfchillende. Befmettingen, die heerfchende dikwyls geen mindere flagtingen aanregten, dan de rotkoortfen. Zy zyn koortfen, die zig door de verfcheidenheid der vlekken ligtelyk van anderen doen onderkennen , zy zyn hoofdzaakelyk de volgende: te weeten Gierstkoorts, Blutskoorts, Brandnetelkoorts, Scharlakenkoorts, Roodvonk, Pokken, Mazelen en de Roos.
En om dat ze bykans van eene natuur zyn, za! ik , behalven de roodvonk en de overigen, de drie eerden in deeze eene paragraaph kortelyk afhandelen.
De Gierstkoorts, of volgens hamilton Blaasjes-koorts, is eene koorts met uitflag den gierst niet ongelyk, alfchoon zy zig meermaalen grooter vertoont, zynde en rood en wit, vertoonende zig dikwyls en roode en witte te gelyk ; geene is ligt, de andere gevaarlyk, doch de zamenvloeijende de allergevaarlyklle, alfchoon de roode, naar 't getuigenis van allionius, dikwyls gevaarlyk is.
Men ontdekt haar menigvuldig in zinkings-koortfen (Febres catarrhales'), en 't meest by zwartgeren. Zy zyn gevaarlyk naar de toevallen, met welke zy verzeld gaan.
XIII. deel. Aaa Eer



7Zo W. FOLKERSMA, GENEES-
Eer zy zig egter vertoonen (waar van de tyd onzeker is), gaat 'er eene fcherpe koorts, benaauwdheid , pyn van den ruggegraat, drukking der borst, hoest, zinkings - pynen, traanende oogen, en meestal de pis zonder zetfel, vooraf.
Deeze gierst-puisten vertoonen zig eerst op den hals , by de fleutel - beenderen en de borst zeer zelden, op 't aangezigt, verfpreidende zig naderhand over het geheele lighaam. De loop derzelver is op de volgende wyze : eerst verheffen zy Zig, droogen uit, en fchilferen als zemelen af, daarna vertoonen zig weder anderen, die fomtyds openberften , en een weyagtig vogt uitgeeven. Zommigen zyn 'er, myns bedunkens niet ten onregte , die de gierstkoorts niet voor een eigenaartige ziekte houden , maar voor een toeval in andere ziekten, en wel hoofdzaakelyk om deeze redenen :
1. Om dat men ze meestal ontdekt in grasfeerende ziekten, en wel voornaamentlyk in befmettelyke gal- en rotkoortfen, zo als ik dikwyls by, geringe lieden heb waargenoomen.
2. Om dat men ze meestal waarneemt by hen, wiens eerfte wegen in den beginne niet genoeg gezuiverd zyn.
3. Voornaamlyk by hen , die van een morfigen aart zyn, en in te naauwe plaatfen geflooten leggen.
4. En wel eindelyk, by hen, welke door een
"■- ■ te



en HÊELM. uit KELDER en KEUKEN. 73r
te warme behandeling behandeld worden, waardoor de zieke - Hof genoodzaakt wordt zig naar de huidvaten te begeeven.
Schoon anderen andere oorzaaken ter voortbrenging der vlekkoortfen daar hebben gefield.
Dit egter is maar de Vraag: In hoe verre meti de vereischte middelen, uit keuken en kelder bekoomen kan ter geneezing deezer ziekte ? hier om» trent hebbe men op de volgende verfchynfelen te letten.
Zo dezelve uitbotten in eene maatige lugtgefteldheid, dan zyn de antiphlogistica, als de citroen-fap, aalbeziën - fap, honing- azyn en gerftewater, of een afkookfel van gerst, tamarinde met oxymel vermengd, voldoende, (mydende de ftimw lantia of prikkelende middelen) of het volgende:
ty. Decoct. Hordei %x. Aceti p'.
Oxymell. fimplicis f/'/Q. M.
Mids lettende dat de zieken niet uit het bed worden genoomen, en de koude lugt zo veel worde geweerd als mogelyk is; egter moet alle heete behandeling gemyd worden.
De noodzaakelykheid het vorderende, kan eene aderlaating, 't welk uit de fterke hoofdpyn, groote hitte, roodheid des aangezigts en harde pols Aaa 2 ge-



73* W. FOLKERSMA, GENEES-
gekend word , ftaande de ziekte , veilig gedaan worden, 't geen ook in 't werk kan gefield worden, wanneer 'er dezelve tekenen by 't fchielyk inflaan der gierstpuisten plaats hebben; doch dan worden 'er vermogender openende middelen vereischt, welke, alfchoon ze in de keukens niet gevonden worden , men egter overal vindt , als de graswortel en paardebloemswortel, die tot een afkookfel gebragt, met honing - azyn of citroenfap en zuiker, aangenaam gemaakt, konnen worden toegediend.
De kragten van den lyder verminderende, is het noodzaakelyk dat men zig van de kina bediene.
Omtrent de andere toevallen, die zig in deeze ziekte mogten opdoen , als trillingen, opfpringen der peezen, ylingen, enz., hebbe men zig te gedraagen, als ik by de rotkoorts reeds gezegd heb.
De Blutskoorts, of Peperkoorn (PetecMa), is van dezelfde natuur als de voorgaande ; egter in hevigheid en woede verfchillende: 't zyn uitbottingen , welke of alleen grasfeeren, of zomtyds zig by de gierstpuisten vertoonen, of zomtyds by de mazelen verfchynen, of kort na dezelve opkomen.
Zy zyn of rood, of blaauw, of zwart, welke wel de gevaarlykfte zyn , hoewel ze dikwyls in een en denzelven lyder van koleur veranderen; dus zy verfchillen naar den aart en hevigheid der befmettinge.
De geneezing is ook volmaakt dezelve, uitge-
zon-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 733
zonderd dar de aderlaating zo veel mogelyk moet vermyd, en niet dan by hooge noodzaakelykheid in 't werk gefield worden.
Terwyl de petechiee niet dan mee de rotkoorts woeden, hebbe men zig, in de geneezing, met dezelve te gedraagen, als ik omtrent de rotkoorts heb aangetekend, uitgezonderd dat men de fterke zweetdryvende middelen vermyde ; verders kan men over de petechia nazien 't voortreflyk Werkje van den Hoogleeraar c. strack de Morbo cum Petechiis.
De Brandnetelkoorts (Febris Urticata), die alleen van de voorgaande in hevigheid verfchilt, is de ligtfte van allen , fchoon ze dikwyls een enkele reis kwaadaarcig is, hoewel egter niet zo befmettelyk.
Zy laat zig meestal door gewoone middelen, die in de keuken en kelder gevonden worden, beteugelen. Een afkookfel van gerst en vlierbloemen, met honing - azyn gemengd, is doorgaans voldoende; of zo de buik verltopt is, een mengfel van gerfte-water, rhabarber, falpeter en honing- azyn; zelden gebeurt het dat men de kina noodig heeft , ten zy in zwakke geftellen , en een enkele reis dat men buiten de keuken de geneesmiddelen behoeve te zoeken.
S. VIII.
Onder de befmettelyke ziekten is niet minder Aaa 3 zeer



734 W. FOLKERSMA, GENEES-
zeer dikwyls hevig woedende, de roodvonk, Scharlakenkoorts (Febris Scarlatina) ♦ eene ziekte welke heerfchende , zeer dikwyls byzondere tra. gedien fpeelt.
Eer zy haare roode vlekken vertoont, gaat vooraf een verval var^kragten, waar op zeer fchielyk volgen geduurige rekkingen, bevingen, benaauwdheid, hitte en koorts , waarop meestal de derde en vierde dag de vlekken zig vertoonen; die eerst 'taangezigt,den hals en de borst bezetten, en daarna zig over de leden verfpreiden, vertoonende zig eerst rood, als of ze met roode wyn geverfd waaren, blyvende zo eenige dagen, waarna de koorts en de roodheid, meestal op de agtfte of negende dag, geheel vcrdwynen, en eindelyk affchilferen.
Deeze befmetting overvalt veelal jonge lieden; en 't gebeurt niet zelden , dat ze zig voor de tweede en derdemaal in 't zelfde voorwerp openbaaren.
Men onderfeheid haar gewoonlyk in eene goede en kwaadaartige ; zy heerscht veelal in 't laaifte van den zomer, vallende of deezen en geenen aan, of grasfeerende epidemice.
De geneezing derzei ve hangt van de min of meerdere kwaadaartigheid af, en een Geneesheer word zeer zelden by de goedaartige geroepen; zy vereischt egter een maatige warmte en 't gebruik van ontbindende middelen, als gerst, zuuring en falade gekookt, en in welk afkookfel wat vlier-fap
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 735
en falpeter kan worden gedaan, moetende egter alle hitte vermyd worden als zeer fchadelyk; de buik verdopt zynde kan wat rhabarber en korinten getrokken , met wat zuiker zoet gemaakt, op het einde der ziekte worden gegeeven.
Doch zo de hitte vermeerderd is, geeft men een mengfel van gerfte-water %viij. merg van gekookte pruimen |/3. Syr. e Succ. Citri Ij.; doch zo de buik niet verdopt is, laat men 't pruimenmerg te rug , alleen zig vergenoegende met de plantzuurcn ; de hitte nogthans te derk aanhoudende, gebruikt men de mostaart-pap.
De kwaadaartige fcharlakenkoorts brengt verfchillende toevallen voort, naar derzelver kwaadaartigheid; zo men eene kleine rasfe pols, eene bezwaarlyke ademhaaling en zwelging waarneemt, met een derk verlies van kragten enz. dan geeft zy een ongundig vooruitzigt.
't Voornaamde middel ter verligting en herdelling is de kina, in een afkookfel met citroen-fap en zuiker vermengd, en als 'er eene verrottinge plaats heeft, moet men zyn toevlugt tot de delfzuuren neemen.
Doch zo de dikking zeer benaauwd en pynlyk is, dan kan men een bederfweerende gorgeldrank , uit faly, honing en azyn laaten infpuiten, of met een veder van een pen, een mengfel van honing |/. Sp. fal. mar. gt. xv., laaten aanbrengen ; en zo de flym de keel te veel mogt hebAaa 4 ben



73-5 W, FOLKERSMA, GENEES-
ben bezet, dan moet men den braakwynfleen voorzigtig laaten gebruiken.
't Gebeurt egter een enkele reis, dat men met inwend.ge middelen niet vordert, en dan legt men een mengfel van havergort-meel, oly en azyn om den hals,en ter behoud der kragten, zette men een clysteer uit een afkookfel van kina, en zette den lyder dikwyls in een voetbad, of legge een Spaanfche vliegen-pleister tusfchen de fchouderbladen of in de zyden. '
De overige zwaare toevallen, welke met deeze ziekte verzeld gaan, als rillingen, ylingen, enz. vereifchen dezelve middelen, zo als ik in de rotkoorts gezegt heb.
Zomtyds nogthans blyft de lyder na de herftelling zwak, met dikke beenen en kucophkgmatte{ dan moet men de rhabarber op Sp. Juniperi en water getrokken, met wat kaneel toedienen; te gelyk met wryvingen en een zagt zweeren. Verder kan de leergierige nazien syDEN.
HAM f», MORTON f» , CLARCK (*), en
veele anderen.
§. IX.
Geen mindere oplettenheid, dan de voorgaande, verdienen de Pokken, welke meestal de kinder n „ ren
OO Opera Univerfa, Sect. VI. Qap. II. (w) Pyretologia, de Scarlat., p ' (*) Over de Koortfen, p. ity.' J'



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 737
ren overvallen, fchoon egter meest alle menfchen , van wat ouderdom zy ook zyn mogen, van haar niet bevryd blyven.
Zy is eene ziekte, die algemeen heerfchende , dikwyls verbaasde flagtingen te weege brengt, zy heerscht meest in 't begin van de zomer en duurt denzelven meestal door. Men on-, derfcheid haar gewoonlyk in onderfcheidene en zamenvloeijende, deeze kwaadaartig, geene goedaartig.
Eer de pokken beginnen uit te botten, gaat 'er vooraf eene loomigheid, onlust, hoofdpyn, lendenpyn, bevingen, benaauwdheid, braaking, rasfe pols, koude met eene opvolgende hitte en zweet, vermindering en vermeerdering van koorts; zommigen zyn onrustig, fiaaperig, en als verfchrikt wakker wordende, anderen droomen zeer fterk, hoesten geduurig, niezen, klaagen over pynen der zyde en darmen, de oogen traanen, geenen is de buik verdopt, anderen hebben een buikloop. Dit zyn de gewoone verfchynfelen, welke voorafgaan, die, te gelyk met eene heerfchende befmetting, ons de aanftaande uitbottinge aankondigen; voor het overige wat het historieele der pokken aangaat, kan de lezer nazien 't wel doorwrogte Werk van den Heere rosen van rosenstein, over de Ziekten der Kinderen, pag. 214, /. Deel.
Men ftelt gewoonlyk vier tydperken der ziekte, het eerfte, de vatting der fmetftof; het tweede, de Aaa § be-



738 W. FOLKERSMA, GENEES-
beginnende uitbotting; 'c derde, de ettering; '£ Vierde, de opdrooging. Ik zal kortelyk zien in hoe verre de middelen uit kelder en keuken toereikende zyn.
De goedaartige vereisfchen bykans geene geneesmiddelen, althans word de hulp van een Geneesheer weinig gezogt, maar meest word de ziekte aan de natuur overgelaaten. Men hebbe egter op t volgende te letten, dat men den lyder lugtig houde,niet te warm,niet te koud, dat men vooral myde de heete behandeling, op dat niet de fmetftof kwaadaartig worde, dat men op 't einde der ziekte een purgans geeve uit rhabarber, met zuiker vermengd.
De koorts egter te fterk aanhoudende, en de kragten verminderende, gaat men dezelve tegen met een afkookfel van kina.
Een bloedrykheid plaats hebbende, 't geen uit de volle pols afgenoomen word, dan kan 'er veihg een aderlaating worden gedaan.
De buik verftopt zynde, geeft men wat rhabar. ber met wat zuiker vermengd , of men zet een fteekpil uit Spaanfche-zeep.
Zo de hitte, hoofdpyn, en flaap voortduuren, legt men aan de voeten wat zuurdeeg met azyn en mostaart gemengd. In 't begin der pokken geeft men 't volgende:



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 739
fy. Decoct. Hordei Zviij, Nitri puri 3/3. Syr. e Succ. Citri §ƒ,
Rub. Idai $vj.
M.
Zo de borst egter te veel bezet is, dan doet men 'er wat Arabifche gom by tot een dragma, of wat honing; zo ze onrustig zyn, wat Laud. Liq. Sydenham, tot een 3/3.
'c Gebeurt egter niet zelden, dat de kragten ter ukbottinge niet toereikende ..genoeg zyn ; dan geeft men een afkookfel van kina met oxymel vermengd,en zo deeze niet toereikende zyn, moet men zig tot de Apotheek wenden , of men zou aan Ouden wat Rhynfchen wyn met water verdund konnen geeven, als zeer voordeelig; of zo de eerfte wegen onzuiver zyn, kan men 't aftrekfel van rhabarber geeven.
Zo de uitbotting reeds gefchied is, geefc men ter voorkooming, dat ze niet in kwaadaartige ver* anderen (wel verftaande wanneer ze goedaartig zyn), de delfzuuren onder gerfte-water vermengd, namentlyk van 3/. onder water, en aan kinderen onder wat fyroop vermengd.
Men geeft de wey met Sp. Vitriol. vermengd aan ouden, welke van een vast vezelgeftel zyn.
Tegens de droppel pis ((ïranguria), geeft men een amandel-melk hier voren befchreeven.
Doch



74 W. FOLKERSMA, GENEES-
Doch zo wegens gebrek aan kragten, de ettering niet wel voortgaande, en de afgang zeer ftinkende is , dan neemt men zynen toevlugt tot de kina en delfzuuren : en dezelve invallende, dan is hoofdzaakelyk de beftiering van een kundig Geneesheer noodig.
De ademhaaling en opwerping bezwaard gaande, geeft men 't volgende:
ty. Decoct. Hordei %vj. Gumm. Arabici zj. Mell. Alb.
Rob Sambuc. aa Zvj. M.
Waarvan om de twee uuren een lepel vol werde gegeeven ; doch dezelve verregaande zynde , zo dat 'er vreeze van verdikking plaats hebbe , dan moet men de Kermes mineralis gebruiken.
De pokken geel wordende, moet men haar met een fcherpe fchaar openen, en dezelve met een fyn doekje, in melk en water nat gemaakt, uitbetten.
Voor 't overige hebbe men te letten: dat men de lyders geduurende de ziekte, in een lugtig vertrek laate liggen ; ieder, wanneer 'er meer aan de pokken leggen, op een bedfteede te plaatfen, of ten hoogften twee, 't dekfel niet meer dan gewoonlyk vermeerderen; 't hembd (de ettering daar
zyn-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 741
zynde) dikwyls te veranderen, op dat de verdere befmetting geweerd worde; 't vertrek van den lyder of lyders, te benaauwd zynde, dikwyls te berooken met edik, en te befprengen met water; de pokken eene korst formeerende, dezelve geduurig te bevogtigen met melk en water; zommigen gebruiken jenever.
De Mazelen verfchillen van de pokken hier in, dat ze geene zo zwaare toevallen met zig voeren, dat ze tot geene ettering overgaan, en dat ze ligter door de natuur geneezen worden.
De geneezing is bykans dezelfde, uitgezonderd, dat wanneer de befmettelyke ftof zig op de borst mogte nederzetten , en eene hoest verwekken, men de zuuren zo veel mooglyk moet myden, en zig van bekwaame borst-middelen bedienen, als een afkookfel van gerst, faly, vlierbloemen, met wat honing- azyn zoet gemaakt, het welk mede , wanneer de uitbotting niet naar behooren voortgaat, veilig kan worden gegeeven , of een aftrekfel van vlierbloemen.
De hoest egter droog zynde, kan de damp van warm water worden aangebragr. Doch zo dezelve uit een fcherpe ftoffe gebooren word, dan is de flym van Arabifche gom met gewoone fyroop dikwyls voldoende; doch egter naar deeze niet luisterende, geeft men naar den ouderdom, eenige
drup*



742 W. F OL KERS MA , -GENEES-
druppels Laud. Liq, Sydenh. onder wat honing vermengd.
Voor 't overige kan men zig, zo als ik by de pokken gezegd heb, gedraagen.
S. xi.
De Roos, Belroos, is eene heete, bleekroode, uitgebreide, brandende of lleekende zwellino- ' welke meestal in de oppervlakte van het lighaam' haare zitplaats heeft, en zig meestentyds in het aangezigt vertoont.
De oorzaak deezer ziekte is eene belette uitwaasfeming, welke met een fcherp vogt, door 't bloed verfpreid, verzeld fchynt te gaan.
Deeze ziekte bepaalt. zig niet altyd by eene vlek, die over 't aangezigt is verfpreid, zelfs zo dat de oogleden dikwyls niet open gedaan kunnen worden, maar zeer dikwyls verheft ze zig in blaasjes, die, aan de geene welke door de brand verwekt worden, niet ofigelyk zyn; uit de opengebrookene puistjes vloeit een taayagtig vogt, 't welk eene korst maakt, die eenige dagen overbl'yfr.
Somtyds doen 'er zig gezwellen op , vervuld met een fcherp vogt of wey, welke niet openbreekende,eene verzweeringe veroorzaaken; waarom men dezelve verdeelt in eene verzwoorene en niet verzwoorene roos.
Ter behandeling der roos heeft men zelden de Apotheek noodig „maar men kan ze meestal met
ge-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 743
gewoone dingen, die in de keuken gevonden worden, te boven koomen ; zo de koorts hevig, de pols vol en hard is, dan is eene aderlaating noodig, zelfs by herhaaling.
Zo 'er een galftoffe in de maag zy, geeve men een purgeermiddel uit rhabarber en Crem. tart., of het volgende, 't geen in de gantfche loop der ziekte niet ondienftig is:
fy. Aq. Hordei %x. Aceti Vini |/. Pulv. Rhei fy'. Crem. Tart. Rob Sambuc. M.
Om 't uur een klein theekopje vol; tegens de groote dorst geeve men gerfte-water met citroenfap of azyn- honing; zo egter de ftoffe niet wel uitzet, geeve men een aftrekfel van vlier en faly, of faly op melk gekookt, egter lettende dat alle heete middelen geweerd, en de koude vermyd worde.
Indien de roos te rugge mogt flaan, worden 'er verfchillende middelen vereischt; zo de kragten te fterk zyn, 't geen uit de volheid en hardheid der pols gekend word , doet men eene aderlaating, zet den lyder in een voetbad, van wat hooyzaad en warm water, en men geeft hem de gewoone
an-



744 W. FOLKERSMA, GENEES-
antiphhghtka , op dat de te rug plaarzing der ziekte-ftof op de edele deelen vermyd worde; doch zo de kragten ter uitzetting ontbreeken, dan kan men een afkookfel van kina en kruis-en-munt geeven, en de campher met zuiker gemengd; deeze niet voldoende ('t geen zelden gebeurt) , moet men zynen toevlugt tot de Apotheek neemen.
Die gefchikt is tot roos, of die voor roos zeer vatbaar is, moet verfchillende geneesmiddelen gebruiken, die alle in de kelder en keuken gevonden worden, als ooftvrugten, wey, zuuring, zuikerey en bereidingen van vlier met de rhabarber vermengd; doch in zwakke en voor de verandering van lugt aandoenlyke geftellen , gebruikt men een aftrekfel van vlier en kruis-en-munt, men geeft ook wel een glaasje witte Franfche wyn , met water verdund.
Uitwendig gebruikt men, in ligte aandoeningen , een fakje van ftyfzel of gewoon poeder , doch wanneer de zwelling zeer glanzig en fpannende is, dan is de ftoving van hooyzaad in melk gekookt zeer verzagtende en ontbindende, waar van ik dikwyls in myne praktyk de treffelykfte uitwerkingen gehad heb.
§. XII.
Ik kome dan eindelyk tot de gewone beftieririgen, die men omtrent het huishoudelyke hebbe in agt te neemen; zy Zyn hoofdzakelyk de volgende:
By-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 745
By een Zieke geroepen wordende, hebbe men? zo dezelve van eenen beftnettenden aarc zy , op de zindelykheid agt te geeven , dikwyls het vertrek by warm weder te lugtigen, het te bewaazemen met azyn en te befprengen met water, op dat zoo veel mogelyk de befmettinge geweerd worde, het linnen diene zuiver te zyn, althans het vuile gereinigd te worden.
De fpyze zy ligt verteerende, een kalver-foep met citroen-fap , haver-gort met citroen-fap en wyn, of gepelde gerst met korenten, geftoofde appelen , aalbeziën - fap met befchuit geweekt of tarwenbrood , karnemelkenbry met gerst of befchuit gekookt en met fyroop zoet gemaakt. Het vleesch zy kal ver - vleesch, of een ftukje mager rundvleesch met azyn of citroen • fap gegeeten; het fchapenvleesch werde als fchadelyk geweerd; verkiest de lyder visch , men ftaa hem den bot , baars en fnoek, met een zuure faus gegeeten , toe.
De drank zy thee, water met citroen-fap of azyn gemengd; verkiest hy bier, men geeve dua zoet bier met water verdund, of karnemelk met water ; de koffy worde geweerd.
De omflanders moeten zig in befmettelyke omftandigheden voorzien van wat azyn op een doek, om aan dezelve geduurig te ruiken, of neemen een teugje jenever met wat bitter , of neemen een ftukje calmus in de mond.
De drekfloffen worden fchielyk weggedaan, en
Xjll. Dieu Bbb al-



746 W. FOLKERSMA, GENEES.
alles met water gewasfchen. Verders kan de beroemde tissot worden nagezien, in zyn werk Raadgeevingen voor de gezondheid van den gemeenen man, door b. bicker uitgegeeven,
§. xiii.
Over de Ontfïeekings • ziekten.
Om dat de Ontfteeking (Inflammatio) zelden zonder koortzige beweegingen geboren word, of ten minften met dezelve verzeld gaat, is het de reden, waarom ik hier ter plaatfe derzelver geneeswyze kortelyk aan de hand zal geven, en zien in hoe verre men ter verligting van dezelve de vereischte geneesmiddelen uit Kelder en Keuken bekomen kan. De ontfteeking is eene roode,blinkende, weerftaande zwelling, met hitte, pyn, harde pols en vertraagde of belette oeffening van 't aangedaane deel; hoewel het nogtans niet vereischt word dat deeze tekenen , alle te gelyk , tegenwoordig zyn, terwyl men niet altyd de plaatfelyke zwelling gewaar wordt; fomtyds gebeurt het ook dat men in plaats van pyn, alleen eene benaauwdheid gewaar word, fomtyds verneemt men een kleine en zwakke pols, ja zelfs in zwaare en verwaarloosde ontfteekingen.
Omtrent de oorzaak der ontfteekingen is 't gevoelen der Geleerden zeer verfchillende.
Ik zal kortheidshalven de verfchillende gevoelens ftilzwygende voorbygaan, dewyl een ieder
de-



en HEELM. dit KELDER en KEUKEN* 747
dezelve by de hedendaagfche Schryveren kan nazien ; 't zy my ter deezer plaatfe genoeg , een traagloopend en overvloedig bloed, 't welk in ftaat is verftoppingen te konnen veroorzaaken, tot haare naaste oorzaak te ftellen , fchoon het een enkele reis gebeurt anders te zyn.
Zy is eene ziekte,die meest plaats heeft in menfchen van een middelmaatigen ouderdom, hoewel ze niet zelden den ouden en kinderen aantast; zy woedt of op zig zeiven onder verfcheidene benaamingen, of zy is een toeval in andere ziekten.
De ontfteeking eindigt op vierderleie wyze, of door een gunftige ontbindinge en uitwerpinge, of door verplaatzing der ziekte-ftof op andere ingewanden , of zy gaat tot verettering 't heete en koude vuur, of tot het knoest - gezwel over.
De gunftige ontbinding of uitwerping gefchied , wanneer de ziekte-ftof zig door de gewoone wegen ontlast, als by voorbeeld, door de zweetgaten, door de urin, of door den afgang.
De verplaatzing der ziekte-ftof op 't een of ander ingewand, geeft meestal een ongunftig vooruitzigt, en word veelal met den dood agtervolgd.
De verettering gefchied, wanneer de ziekte-ftof niet word opgelost, maar zig tot verettering fchikt, 't welk men uit een voorafgaand beving-koortsje , en eene byzondere zwaarte in 't een of ander deel, daar zig de ziekte-ftof ter verettering heeft nedergezet, ontwaar word.
Bbb 2 De



748 W. FOLKERSMA, GENEES-
De eerde loopt meestal zeer gunftig af, de tweede is meesttyds met 't grootlle gevaar gemengd, de derde wordt dikwyls door de natuur en konst gered.
Ter aanwyzing der geneezing zy dan hoofdzaakelyk , de verkeerde beweeging der vogten tegen te gaan en te verminderen , op dat dezelve van de edele deelen worde afgeweerd; dat de al te flappe werkinge worde opgewekt; dat de dikke vogten vloeibaar worden gemaakt; het raauwe gekookt en 't gekookte ontlast.
Het eerfte dan en 't noodzaakelykfte van allen is eene aderiaating, welker hoeveelheid en herhaaling de hevigheid der ziekte moet bepaalen; welke niet zonder reden noodzaakelyk is, dat in het naastgelegene gedeelte van de ontftookene plaats in 't werk worde gefteld.
De aderlaating verrigt zynde, is het noodzaakelyk dat men zodaanige middelen aanwende, welke verdunnende, ontbindende,en openende zyn: deeze worden voor 't grootfte gedeelte in de keuken gevonden, als de gerst, haver, azyn, honing, vlierfap, fellery, peterfely en ooftvrugten, welker byzondere voorfchriften by een ieder derzelver te vinden zyn: egter gebeurt het dat ze niet voldoende zyn, ten welken einde men dikwyls zig tot de gras-wortel en taraxacum moet wenden, die hoewel zy in de keuken niet gevonden worden,' egter overal ligt te bekoomen zyn; of by gebrek
nee-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 749
neeme men de falade, endivie, enz.; men vermenge deszelfs afkookfel met eene bekwaame dofis van Nitrum en honing «azyn, egter dient men altyd een laxeermiddel onder haar te verbinden; zie hier een voorbeeld:
fy. Hordei mundati.
Rad. Gramin. >
— Apii ree. aa |/.
Herb. Lactuca
! Endivia aa m. ij.
Rhei elect. Zij' Coq. S. A. c. aq.pur. ad Colat. %xij. Adde
Nitri Zij.
Oxymel!. fimpl. fij. ' M.
Waarvan om de twee uuren een theekopje vol worde gegeeven. Doch ingevalle de kragten mogten ontbreeken, moet men tot de wyn zyne toevlugt neemen. Dikwyls is het noodzaakelyk dat men, de bovengemelde geen uitwerking doende, zig nader tot de Apotheek moet wenden.
De uitwerking der gezegde middelen geeft de verligting van pyn, en eene gunftige doorwaasferrsing , overvloedig genoeg te kennen.
Omtrent het aanleggen van Spaanfche vliegen» pleisters hebbe men dit in agt te neemen, dat Bbb 3 men



'750 W. FOLKERSMA, GENEES-
men de aanlegging derzelve moet vermyden in drooge lighaamen , en welke aan menigvuldige kramptrekkingen onderhevig zyn.
Zo in jonge lieden de hitte fterk is, is eene pap uit roggenmeel, of tarwenbrood in melk gekookt , zeer dienftig met wat faffraan vermengd; doch in melancholieken en ouden, die van een koud temperament zyn , een aanlegfel van ajuin onder de asch gebraaden , met anys-zaad en honing gemengd.
Eene zwelling geformeerd en ryp zynde, moet men dezelve direct openen, en aan de etter een vryen uitgang geeven, indien men zulks door de hand verrigten kan.
De opening van 't gezwel bedekt men met eene platte wiek, beftrooken met een mengfel van wasch, honing en dooijer van een ey, opdat aan de etter een vrye uittogt worde gegeeven.
De verdere behandeling der ontfteekinge vereischt eene byzondere oplettenheid, en moet door de hand van een kundig Genees- en Heelmeester beftierd worden, weshalven ik kortelyk tot de byzondere Ontfteekings-ziekten overgaa.
S. xiv.
Kazende Koorts.
De Razende Koorts (Pkrenitis), is eene aller-, gevaarlykfte ziekte , die niet zelden den lyder fpoedig uit het leven rukt. —Zy is eene verwoede
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 751
en geduurige yling met eene aanhoudende fcherpe koorts, hebbende, zo als ons de opening der lyken geleerd heeft, eene ontfteeking der hersfenen en derzelver vliezen, tot eene naaste oorzaak.
Het volgende doet ons de aanweezenheid deezer ziekte kennen: eene groote hitte, onverdraagelyke hoofdpyn, zeer rood aangezigt en oogen; zo men hen iets vraagt, men bekoomt verkeerd antwoord, terwyl de lyder geduurig plukt aan de bedkleeden en dezelve in de hoogte tilt.
Te meer kent men haar , wanneer zy, na 't misbruik van geestryke dranken, en groote zomerhitte , vooral na 't geduurig verkeeren in dezelve met bloote hoofden, veroorzaakt wordt.
Zy is zeer eigen aan jonge en vlugge lieden, die veelal van een beweeglyk geftel zyn, en welke een gefchiktheid tot ontfteekinge hebben, en overvalt ook meermaalen hen , die eens aan dezelve gelaboreerd hebben.
Zy is eene ziekte, die de fpoedigfte hulp vereischt,om waare het mooglyk den lyder in 'tleven te behouden, ten welken einde alles, wat afleidende is hier dienftig is, en moet ook zo fchielyk mogelyk is in 't werk gefteld worden.
Eene aderlaating, zo 'er eene harde pols plaats heeft, op den voet is allernoodzaakelykst, en dikwyls vereischt de hevigheid der ziekte, dat eene flagader geopend worde; doch dit moet door eene kundige hand verrigt worden , te gelyk dat men Bbb 4 naauw-



75* W. FOLKERSMA, GENEES-
naauwkeurig agt geeve, dat de verwoede lyder de windfels niet los rukke. Eene aderlaating worde vermyd, wanneer men eene flappe, golvende en ongelyke pols ontdekt , of men legge bloedzuigers aan de flaapen van 't hoofd, of zo de aam* beijen opgezet zyn, aan den aars.
Het is niet ondienftig dat het bloeden uit de neus bevorderd worde, om welke reden sta hl en heister aanraaden, 't zelve door een fchryfpen, of eenig weinig kwetfend werktuig te verrigten; ik heb dikwyls met goed gevolg, in andere zwaare ongemakken des hoofds, een fcherp gefneeden peen gebezigd.
Het is ook niet ondienftig dat men het hair affcheere, om daar door de perfpiratie te bevorderen; op het voorhoofd legge men aanhoudend doeken, in water en azyn natgemaakt , men zet een clysteer uit melk, honing, zout en oly, en zette den lyder dikwyls in een voetbad of legge zuurdeeg, met mostaart en azyn gemengd, aan de voeten.
De geneesmiddelen, welke men inwendig toedient, moeten verkoelende zyn, met zagte laxeermiddelen, gerst met zuuring gekookt, met falpeter en citroen-fap vermengd, of tamarinde in water gekookt en met falpeter en honing, azyn; zo deeze niet voldoen, kan men volgens me ad de campher en falpeter gebruiken ; alles wat verkoelt en teffens verdunt, is noodzaakelyk; wasfchin-
gen



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 753-
gen met azyn , koud water, aalbeziën-fap, enz.
Wanneer 'er zig kwaade tekenen opdoen, dan vindt men in de keuken geene, die voldoende zyn , weshalven men zig tot de Apotheek moet wenden.
Men lette egter zeer naauwkeurig, dat de lugt verkoelende zy, en dat men de maag der zieken met geene fpyzen overlaade ; haver- of gerstfoupen met Crem. tartar. en azyn, of citroen-fap zyn voldoende.
S. xv.
Keel- ontfteekingen.
Keel-ontfteeking (Angina), is eene verhinderde flikking en ademhaaling, betreffende voornamentlyk die deelen welke boven de long en maag gelegen zyn. Alles derhalven, wat de flikking bezwaarlyk en moeijelyk maakt, en verhinderen kan, brengt deeze benaauwde ziekte voort.
Derhalven zyn de moeijelyke flikkingen verfchillende , en hebben verfchillende oorzaaken. De gemeende en meest heerfchende is die, welke eene ontfteeking der gezegde deelen tot haare oorzaak heeft, waarom ze ook met regt ter onderfcheiding van anderen Angina inflammatoria genoemd word.
Zy is eene ziekte, die jonge bloedryke lieden, en welke een korten hals hebben, 't meest overBbb 5 valt;



754 W. FOLKERSMA, GENEES-
valt; zy wordt gekend uit eene rasfe en harde pols, uit eene vermeerderde dorst, Pyn der keel aanweezende koorts en roode pis; en heeft verfchillende toevallen , naar het deel k welk ontftooken is.
De geneezing verfchilt naar de verfchillende toevallen die men waarneemt; laat ons zien, in hoe verre men de vereischte middelen, uit kelder en keuken bekoomen kan?
Alle middelen derhalven worden hier vereischt, welke in ftaat zyn om de vogten afteleiden, en de flikking gemakkelyk te maaken.
Het eerfte derhalven, is de aderlaating, welke naar omftandigheden dikwyls zeer fchielyk moet herhaalt worden, en men zet volgens engelman direct drooge koppen, of zo men 't gereedfchap nog tot de aderlaating , nog tot het zetten van koppen, by der hand heeft, legt men eene ftoovmg van havergort, kruim van brood, met honingazyn gemengd om den hals, en zette den lyder in een voetbad, en legge mostaart-pap aan de voeten.
Men geeve hem geftadig om te gorgelen een mengfel van gerfte-water, honing-azyn en een weinig aluin, volgens de opgegevene voorfchriften by den aluin en honing, met welke, in een ligt geval, de ziekte word te boven gekoomen; of men geeve een aftrekfel van faly en zuiker, of het afkookfel van raapen met zuiker, of van vlier-
bloe-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 75$
bloemen met falpeter en honing-azyn, of een afkookfel van vygen met falpeter en gemeene fyroop of honing, door welke middelen veel flym word opgeworpen en uitgedreeven, die veelal oorzaak van deeze ziekte is.
Zo het flikken door deezen gemakkelyker word, dan geeve men een zagt laxeermiddel, 't welk te gelyk verkoelende is, uit pruimen , gerst en Crem. tartari, met honing-azyn; doch zo deeze niet voldoende zyn, dan geeve men de rhabarber met falpeter, of wey met tamarinde in gerst gekookt en met falpeter aangezet.
Men diene egter de openende middelen, welke by der hand mogten zyn, niet te vergeeten, als by voorbeeld, de cichoreum , falade, endivie, zuuring en dergelyke, van welker voorfchriften, reeds opgegeeven, veilig gebruik kan gemaakt worden.
Deeze voldoen egter niet altyd, en dan moet men tot vermogender overgaan, welke in de kelder of keuken niet gevonden worden , alhoewel men clysteeren uit melk, zout en honing appliceeren kan; egter vereischt deeze ziekte, om dat ze dikwyls verfcheidene zwaare toevallen met zig fleept, de beftiering van eene kundige hand.
Dit hebbe men omtrent de behandeling nog in agt te neemen, dat men geduurende de behandeling den lyder warm houde , cn alle geneesmid-, delen warm toedicne.
J. XVI.



75* W. FOLKERSMA, GENEES5- XVI.
, Een ander foort van Keel-gebrek (Angina) is er, cwelk eene onpynelyke, harde en knoestaetige zwelling der klieren tot zyne oorzaak heeft. deeze onderfeheid men met den naam van knoestagtig keel-gebrek (Angina fcirrhofa).
Zy is een gebrek, waar tegen in de kelder en keuken weinig middelen zyn, dan wryvingen, de damp van azyn; en men zou een pleister om den hals konnen leggen van wasch, oly, anys zaad en kruis-en-munt, op de volgende wyze;
fy. Sem. Anif. zj.
Herb. Ment ha Crisp. Zij. Cera flava |/. Ol. Raparum q. f. M. F. Emplastr.
Welke op leer gefmeerd om den hals worde gelegd. Deeze niet voldoende, moet men de hulp van een kundigen zoeken.
§. XVII.
'Er zyn nog andere foorten van keel - gebreken, als de Angina putrida, van huxham waargenomen, en de Angina aquofa , doch deeze verei. fchen een oordeeiKundige beftiering, weshalven ik van dezelve geen gewag zal maaken.
§. XVIII.



enHEELM. uit KELDER en KEUKEN. 75?
$. XVIII.
Over het Zydeivee.
Het Zydewee (Pleuritis') noemt men eene fteekende pyn, op de inademing vermeerderende, met hitte, dorst, hoest, volle en rasfe pols; hoewel men dikwyls een kleine en zagte pols ontdekt, en de lyders durven dikwyls om de hevigheid der pynen niet inademen , zo als ik dikwyls heb waargenoomen.
Zy is eene ziekte, die meesttyds den geenen overvalt , die van middelmaatige jaaren zyn, en, heeft meestal eene omnveking van 't ribbenvlies, borst-fpieren en tusfchenribbige fpieren, tot haare oorzaak , gevoegd by de geduurige verwisfeling van weder.
IVlen onderfeheid de Pleuritis gewoonlyk in eene vogtige en drooge, itrekkende zig gewoonlyk de pyn uit tot de fchouderbtaden en den rug.
Zy heeft, gelyk alle ontfteekingen, zo 't mooglyk is een fpoedige verligting noodig , dewyl ze anders, zo als meermaalen gebeurt, doodlyk is, of in eene andere gewaarlyke ziekte overgaat.
Het noodigfte derhalven, is eene ruime aderlaating door eene ruime wonde te doen ; en het is beter dat men het, zo de kragten van den lyder het niet verbieden, in eene ruime hoeveelheid verrigte, dan dat men het by herhaaling en in geringe maate doe: te gelyk nogthans in agt neemen-
de



f58 W. FOLKERSMA, GENEES-
ó? de oorzaak van *c zydeweé, en de omftandigheden van den lyder; daar by is het noodig dat men onder het aderlaaten den lyder door 't een of ander tot hoesten zoeke te verwekken.
De aderlaating verrigt zynde, geeft men een verkoelend laxeermiddel uit tamarinde, korenten, gerst, falade, en wat anys-zaad, met falpeter aangezet, welker voorfchriften by de genoemden te vinden zyn , doende egter by 't afkookfel wat honing-azyn en vlier-fap, of alleen honing, wat men krygen kan; op de pynlyke plaats legt men eene warme ftooving, uit Spaanfche zeep, in melk en water ontbonden, en met wolle lappen warm aangelegd, doch niet te heet.
Zo nogthans de afgang door deezen niet geaoeg bevorderd word, dan zette men een verzagtende clysteer met melk, honing , zout en oly; 't welk niet konnende verrigten , zo uit tegenftand van den lyder, als uit gebrek van 't inftrument, moet men noodzaakelyk de manna en fenna gebruiken of dergelyke , hoewel dezelve door een zetpil (fuppofttorium) kan worden voorafgegaan uit Spaanfche zeep, honing en zout.
Men kan verders ter verligting van de pyn, een pleister op de borst leggen, uit wasch, harst, anys-zaad,kruis-en-munt, oly en Spaanfche zeep.
Het gebeurt niet zelden, dat men, de pyn vermeerderende, weder een aderlaating moet verrigten en tot de Spaanfche vliegen-pleister overgaan.
Men



en 1-1EELM. uit KELDER en KEUKEN. 759
Men gaat egter met 't gebruik der gezegde middelen uit gerst, tamarinde, enz. voort, op dat de ftoffe worde ontbonden , en men doet voorzigtig, zo men de graswortel en paardebloemen bekoomen kan, dezelve met de gerst en tamarinde te kooken.
Zo de pyn nogthans fterk aanhoud , kan een amandel-melk worden gegeeven, volgens't voorfchrift by de amandelen reeds opgegeeven, by welke naar omftandigheden eenige druppels Land. Liq. Sydenk. kunnen worden gedaan.
Door de gezegde middelen de ziekte niet konnende overwonnen worden, (fchoon het zelden gebeurt) , moet men zig noodzaakelyk tot de Apotheek wenden, om daar uit de meer vermogende te erlangen.
§. XIX.
Long ■ ontfteeking.
Men verdeelt gemeenlyk de Long - ontfteeking (Peripneumonia'), in eene waare en valfche.
Zy is eene ontfteeking, welke begint met bevingen , en waarin de pols in den beginne eerst vol en fterk genoeg is, maar daarna zeer fchielyk in eene zagte kleine en zomtyds in eene ongelyke veranderd word: de ademhaaling is warm, bezwaar» lyk,en kan bykans niet anders dan op den rug leggende verrigt worden, te gelyk met hoest, zeer bezwaarende pyn op de borst, met groote be*
paauwd»



?6o W. F O L K E R S M A , GENEES-
naauwdheid en roodheid der wangen ; daar by hebben zy dikwyls groote dorst, de pis weinig en rood , en een algemeene hitte des lighaamst zy is eene ziekte die vol gevaar, en zwaar om te geneezen is, om dat derzelver oorzaak, of in de long zelfs, of in deszelfs lugtvaten is.
Ik zal egter kortelyk zien, wat middelen men uit kelder en keuken met vrugt zal konnen aanwenden ter verligting van dezelve.
Wanneer men deeze gevaarlyke ziekte volgens opgegeevene tekenen ontdekt , is hst noodzaakelyk dat 'er eene ader geopend worde, welker hoeveelheid de kragten en omftandigheden van den lyder bepaalen: daar by is het noodzaakelyk (de aderlaating verrigc zynde) de damp van warm water en melk, door middel van eene fpons of doek, den lyder voor de mond te houden , of een kop met warm water gevuld.
De buik verftopt zynde, zet men een clysteer van melk, honing en zout, op dat de koorts vermindere. Egter gebeurt het, dat de pyn zeer fterk aanhoud; dan legt men een Spaanfche vlieg met een warme pleister vermengd.
Dezelfde middelen, welke ik in 't zydewee heb aangeweezen, hebben hier ook plaats, en moeten ten eerften gegeeven worden.
De verdere beftiering van deeze gedugte ziekte vereischt een oordeelkundig verftand, te meer om dat ze dikwyls var» verfchillende oorZaaken afhangt.
%. XX.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. ?6i
$. XX.
Omtrent de geneezing van de bastaard long-ontfteeking (Peripneumonia notha), en andere edele ihgewanden der borst, hebbe men 't zelfde in agt te neemen, uitgezonderd rogthans dat men omtrent 't doen van eene aderlaating omzigtig zy.
§. XXI..
Lever ~ ontfteeking.
Even gelyk de ingewanden van de borst aan ontfteekingen onderhevig zyn, zyn niet minder die des buiks aan dezelven onderhevig; weshalven ik in de eerfte plaats overweegen zal de ontfteeking van de Lever (hepatitis'), om te beproeven, in hoe verre de middelen uit kelder en keuken in deeze ziekte voldoende zyn.
Eene ontfteeking van de lever word hoofdzaakelyk uit de volgende tekenen gekend. Eene aanhoudende fcherpe koorts, dorst, bezwaard ademhaalen, drooge hoest, vlammende pis, verftopte buik en eene pynlyke Ipanning van den regter bo» venbuik (hypochondrium dextrum); daar by moeijelyk om op de regter zyde te leggen; dikwyls ' eene benaauwdheid, braaking, fpanning en de geelzugt; hoewel deeze tekenen alle niet tegenwoordig zyn , geven, ze nogthans , meereadeels daar zynde, ons eene aanduiding van 't aangedaane deeL . Zy is derhalven eene gevaarlyke ziekte, ftaoon XIII. deel. Ccc ze



76a W. FOLKERSMA, GENEES-
ze zig egter dikwyls door gewoone openende middelen laat overwinnen.
De aderlaating moet fpaarzaam zyn, en niet dan by hooge noodzaakelykheid in 't werk gefteld worden, maar men legt eene ftooving van havergort, vlier-bloemen, in melk gekookt, en met Spaanfche zeep gemengd, warm op de aangedaane plaats, en men zet een clysteer uit melk, zout en honing.
Of men geeft een afkookfel van gerst, prui« men, rhabarber, Crem. tart. en zuuring, op de vólgende wyze:
e^-tsr.aim :pv» \vr. . n gt/srhabao nu- vèwltiao fy: Hordei mundat.
Prunor. damasc. aii \j. Herb. acetos. Lactuc. 7 m. ij. Rhabarb. Zij. Crem. tart. Ziij. Coq. in aqua ad Col. yxij. Adde Meilis alb. 1'tj. Nitri puri zj. M.
Waarvan om het uur een theekopje vol kan wor>' dèit gegeeven; of men geeve 't voorfchrift reeds by de Cichoreum opgegeeven, of een mengfel uit vlier-fap, honing en Crem. tartari. Door deeze middelen gebeurt het meestal, dat
de



en HEÈLM. uit KELDER en KEUKEN. 763
de ziekte overwonnen wordt, 't geen uit de natuurlyke hoedanigheden der pis, en afgang, gekend word.
Doch zo de geele koleur van 't aangezigt, en uit de oogen, nog niet verdweenen is, moet men met derzelver gebruik noodzaakelyk aanhouden', om dat wanneer de ftoffe niet genoeg ontbonden is, zy langduurige en meestal onoverwinbaare ongemakken te rugge laat.
Het ongemak naar deeze niet willende luisteren* geeft men de volgende pillen:
fy. Pulv. rhei
Crem. tart. aa 3/. Sapon. Venet. q. f. M. F. Pilula sr. iv.
Om van deeze alle twee uuren twee te neemen; en zo door 't gebruik hier van een aanhoudende buikloop mogt ontftaan , moet men tot de kina zyne toevlugt neemen , en dezelve door middel van een afkookfel toedienen , by het afkookfel wat honing-azyn of vlier-fap doende.
Het gebeurd niet zelden, dat op deeze wyze zig de ziekte niet laat overwinnen; dit zo zynde, moet men zig nader tot de Apotheek begeeven.
Doch, zo de ftoffe nog ontbonden nog ontlast word , gaat dezelve veelal tot verbetering over , 't geen uit eene aanhoudende koorts, en uit eene Zwervende beving gekend word. In dit geval word Ccc a de



764 W. FOLK ER S MA , GENEES-
de ziekte gevaarlyk en word niet zelden fnet de dood agtervolgd, om dat de ziekte-flof een gezwel (abfcesfits) in de lever voortbrengt, of zig op andere deelen verplaatst; weshalven de ziekte bedenkelyk zynde , men de raad en hulp van een kundigen moet zoeken.
& XXII. ! m0
Over de ontfteeking der Maag.
De ontfteeking der Maag (Gastritis) kent men uit eene vaste brandende pyn, in en omtrent de maag, met braaking op de ingenoomerte fpyzen, fterke benaauwdheid omtrent de hartkolk, dorst, hik , en aanhoudende brandende koorts; dewyl egter deeze tekenen dikwyls niet voldoende zyn, nadien dezelve by andere ontfteekingen der naast-, gelegene deelen gevonden worden , geeft de beroemde van s wie ten als een zeker teken van haare aanweezenheid op, eene geduurige verhef1 ilng van pyn, op de by kleine hoeveelheid ingenomene fpys, welke de maag anderzints lig'eiyk verdraagt; 't geen by de ontfteeking van andere deelen geen plaats heeft, dan wanneer de maag te fterk gefpannen i>v
3 Deeze ziekte heeft verfcheidene oorzaaken ter haarer voortbrenging, die alle by de oude en hedendaagfche Schryvers zyn na te zien , doch de voornaamfte zyn, ys-koud drinken, fcherpe braak»
mid»



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 765
middelen, purgeermiddelen, vergiften en dergeJyken.
1 Zy is eene gevaarlyke ziekte ,. om dat dikwyls de fpys niet kan ingenoomen worden; en ligte maag-ontfteekingen hebben veelmaalen meer plaats, dan men wel denkt.
Het eerfte dan ter geneezing is eene aderlaating , welke naar omftandigheden wordt in 't werk gefteld , daar na zet men clysteeren uit melk, zout en honing, of men geeft een purgeermiddel uit rhabarber en Crem. tart., met honing en gerftewater, volgens 't volgende voorfchrift:
9--. Rhei elect. 3> Crem. tart. 3 ij. Mell. Comm. Ij. Decoct. Hordei Zviij* M.
Om het uur een theekopje vol. Op de maag legt men ftoovingen van melk gekookt, havergort, ajuin en ftyfzel, doch zo de ontfteeking komt na 't gebruik van vergiftige paddeftoelen, geeft men zeer fchielyk een braakmiddel, op dat de fchade* lyke ftoffen mogen ontlast worden.
Zo de ontfteeking gebooren word na 't gebruik van fterke braak- en purgeermiddelen, dan geeve men melk met water gemengd, dunne en vette foupen, veel melk met honing en olyvenCcc 3 oly



7£>5 W. FOLKERSMA, GENEES-
oly gemengd , op dat de fterke prikkeling door de flymige dingen worde ten onder gebragt, en alzo gezorgd, dat ze aan de teerdere deelen geen binder doe.
Macbride pryst om de maag.ontfteeking, door 't onverhoeds inneemen van bytende kwik (Mercurius fublimatus), voor te komen, een mengfel aan van wynfteen-zout (Sal Tartari), in agt deelen water ontbonden, en in eene groote hoeveelheid gegeeven.
De ontfteeking reeds tegenwoordig zynde, geeft men 't volgende:
Decoct. Hordei vel Avena \xij. Nitri puri zj. Mell. albi \ij. Gumm. Arabic. Zij. M.
Waarvan naar omftandigheden gegeeven kan worden.
Egter naar deezen niet willende luisteren, moet men tot anderen overgaan, die in de keuken niet gevonden worden; moetende de diëet beftaan uit gerst, ryst, foupen en wittebrood ; konnende tot voeding een week ey, in geringe maate, worden toegedaan.
$. XXIII.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 767 % XXIII.
Over de Kolyk-pynen.
Gewoonlyk noemt men alle foorten van darmpynen met de naam van Kolyk (Colica vel Enteritis), die zig in verfchillende foorten, naar de gelegenheid der oorzaaken en toevallen, doen verdeden. De voornaamfte zyn 't bloed-kolyk (Colica fanguinea vel inflammatoria) , wind • kolyk (Colica flatulenta), en 't gal - kolyk (Colica biliofa)', en fchoon men andere foorten vind, welke van byzondere oorzaaken afhangen, zyn deeze egter de gewoonfte en meest voorkomende foorten.
't Bloed- of ontfteekings - kolyk (Colica inflammatoria) , ontftaat uit eene ontfteeking op de darmen veroorzaakt; als by voorbeeld , door de lugt, koude baden in een al te heet lighaam aangewend, vergiften , fterke purgatien, opgeftopte bloedzuiveringen, misbruik der geestryke dranken, en eene zamendrukkinge der darmen, als by voorbeeld , door breuken , roodenloop en diergelyke. Zy word derhalven gekend, als de lyder over fterke buikpynen klaagt, die op 't aanraaken vermeerderen; de buik is opgeblaazen , dikwyls braakt de lyder, de afgang is opgeftopt, met eene geduurige koorts, hitte en dorst, de pols is hard, de pis is vlammend rood, met verlies van kragten.
Alle deeze tekenen waargenoomen wordende, is des lyders toeftand gevaarlyk, en word meestal Gcc 4 met



7t>8 W. FOLKERSMA, GENEES-
raet de dood agtervolgd, 't geen uit het ophouden der pynen, kort voor den dood, gekend word.
Deeze ziekte is zeer gevaarlyk, uit hoofde van de hevigheid der pynen , en vereischt derhalven, zo 't mogelyk is, eene zeer fpoedige hulp.
Het is dan in de eerfte plaats noodzaakelyk, dat men eene aderlaating doe, en wel by herhaaling, indien de omftandigheden van den lyder zulks niet verbieden, die, zo 't mogelyk is, door herhaalde clysteeren dienden agtervolgd te worden , uit melk, oly, zout en honing, of met Spaanfche zeep, te gelyk met ftovingen uit ajuin, Spaanfche zeep en melk , en met toereiking - van een afkookfel uit gerst, falade, gras-wortel en lyn-zaad, met honing-azyn en een weinig falpeter vermengd, of een amandel-melk; zie deszelfs voorfchrift by de amandelen.
De ziekte naar deeze middelen niet willende luisteren , moet men tot het opium overgaan, 't welk in eene geringe maate zy toe te dienen; 't best is het Laud. liq. Sydenh., tot vier of vyf druppen onder wat gerfte-Water of melk, 't geen ik dikwyls met vrugt gegeeven heb; egter zyn de reeds opgenoemde niet altyd voldoende, weshalven men zig tot de Apotheek moet wenden, om bekwaame geneesmiddelen te konnen geeven. Alles nogthans, wat verzagtende en ontbindende is, is 't beste tot fpyze , naauwkeurig lettende dat men geene* geestryke dranken, als zeer fchadelyk, toereike.
§. XXIV.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. f6%
§. XXIV.
Een ander foort van kolyk is het, 't geen men wind-kolyk (Colica flatulenta) noemt, welke hen meest overvalt, die een zittend leven hebben, en miltzugtig zyn ; egter zyn de zwangere vrouwen veelmaalen met 't zelve gekweld, of welke een misbruik maaken van fpyzen die van eene windrige natuur zyn.
Zy is dan derhalven eene vergadering van winden in 't darm-kanaal, die, zig niet konnende ontlasten , de darmen geweldig doen uitzetten , met eene onverdraaglyke pyn voor den lyder.
De voornaamfte voortbrengende oorzaaken zyn, het veelvuldig gebruik van wrange zuure vrugten, *t overvloedig gebruik van zuure wynen , koud windbier, 't misbruik van peul vrugten, meelfpyzen en dergelyken.
Hier by komt nog een al te menigvuldig verkeeren in vogtige en wateragtige plaatfen, voornaamentlyk in den herfsttyd, wanneer iemand veel koude komt te lyden aan zyne voeten , 't welk ik veelmaalen waargenoomen heb oorzaak van die kolyk geweest te zyn, voornaamentlyk ten platten lande.
De kenmerken van hetzelve , zyn rommelingen en eene fterke pyn , die den geheelen omtrek van den buik bezet, en op eene ligte drukking niet vermeerdert, maar zig by tusfehenCcc 5 poo-



77o W. FOLKERSMA, GENEES-
poozingen verheft. De buik van den lyder is ongelyk gezwollen, en zeer dikwyls van plaats veranderende , gevoelende eene verligting op 't ontlasten van eene wind; hier by is zeer dikwerf de pis opgeftopt, of word niet dan droppelsgewys geloosd.
Deeze foort is niet zo gevaarlyk als de voorgaande, zy is egter eene ziekte, welke fpoedig hulp vereischt, en ter welker verligting men verfchillende middelen in de kelders en keukens vindt, die by gebrek van de Apotheek veilig konnen worden gebruikt. De navolgende zyn my veelmaalen van dienst geweest : dit egter moet in agt genoomen worden, dat alle heete aanlegfels, als by voorbeeld van zandzakken, heete fteenen , en 't geven van geestryke dranken, als zeer fchadelyk moeten vermyd worden.
In de eerfte plaats zette men een clysteer uit melk, zout, oly en honing, en naar deeze niet luisterende, vermeerdere ik de kwantiteit van 't zout tot eene halve once, met bydoening van wat Spaanfche zeep , of ik zet een fteekpil uit honing en Spaanfche zeep, naar welke ik meestal zeer fchielyk verligting erlangde. Het volgende mengfel was meest voldoende :
Sem. Anifi
Carui aa Zij.
Flor. Samb.
Hb.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. ??i
Hb. Menthcs aa m. j. Jnfunde S. A. vafe claufo in aqua, ad Col, %viij. Adde
Mell. alb. v, eomm. %ij. M.
Zo ik dit niet kon bekomen, Het ik wat anys-zaad kaauwen; den buik liet ik onder de dekens geftadig met wollen lappen, nat gemaakt in water met anys- en hooy-zaad gekookt, wry ven, waar op zeer dikwyls eene ipoedige verligting volgde, en de lyder van zyne pynen ontlast wierd.
Zo de buik verdopt. bleef, zette ik andermaal eene Clysma, of gaf de rhabarber met wat anyszaad en zuiker vermengd.
In dit foort van kolyk kunnen de voorfchriften, by de oranje-fchil, anys, carvei, cumyn-zaad en dergelyken, reeds opgegeeven, veilig worden gebruikt, egter in agt neemende, dat wanneer men eene ontfteeking waarneemt, men eene kleine aderlaating doe.
De pynen hardnekkig voortgaande, is het dienftig, dat men tot vermogender overgaa, alfchoon 'c my nooit gebeurd is, andere middelen te moeten gebruiken, welke in de keuken en kelder niet gevonden worden.
Dit egter zal ik nog aanftippen, dat ik dikwyls in dit kolyk, met het grootfte geluk, de fpirituofa gebruikt heb; als 't enkeld en alleen uit koude
zy-



772 W. F O L KERS MA, GENEES-
zynen oorfprong had, gaf ik hen altyd dezelve met warm water verdund, een kelkje witte wyn met water of een weinigje jenever op oranje- fchillen, of iets anders, maar nooit brandewyn.
Dit foort van kolyk is van die natuur, dat het zeer dikwyls in denzelven lyder wederkomt, ten welken einde men ter voorkooming altyd 't volgende kan laaten gebruiken:
9=. Sem. Anifi
—— Carui aa 3> Sacchar. alb. \j. Nitri puri Bij. M.
Daarvan driemaal op een dag een thee-lepeltje vol gebruikende; verder dienen de lyders zig warm te houden, en zig naauwkeurig voor koude en winderige fpyzen te wagten: of men kan in zwakke geftellen de kina en ftaal op wyn getrokken, ten gebruike geeven.
§. XXV.
Het derde foort van kolyk, noemt men galagtig kolyk (Colica biliofa). Een kolyk , waar in de gal fcherp geworden, en in de dunne en dikke darmen zig vast-zettende, deeze pynen voortbrengt.
Zy word voornaamentlyk gekend uit de pynen, die zig onder de maag openbaaren; te gelyk uit
eene



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 773
eene bitterheid van den mond, Hinkenden adem, beflagen tong, walgingen en galbraaken met dorst, groote hitte, en bruine pis; by fommigen is een buikloop, by anderen is de buik verftopt.
Men ontdekt deeze foort meest na heerfchende galziekten , waar in de gal. niet genoeg ontlast is; of na 't misbruik van fpek , 't welk ransch geworden is, en wel meest na zeer heete zomers.
De geneezing deezer ziekte is verfchillende, naar de verfchillende omftandigheden van den lyder.
Wanneer men deeze ziekte ontdekt, zet men direct een clysteer van gerfte-water, zout, oly en honing, en wel by herhaaling; of men geeve een afkookfel van gerst, zuuring en andere moeskruiden met rhabarber, in wey gekookt en met honing zoet gemaakt ; of een der voorfchriften by de haver, falade, zuuring, tamarinde en citroen-fap reeds opgegeeven ; of men geeft de wey van melk, met vitriool - geest en honing-azyn aangenaam gemaakt.
Zo egter de benaauwdheid groot, en 'er eene fterke neiging tot braaken is, kan men een braak-, middel uit de braakwortel en rhabarber van ieder een halve fcrupel geeven.
Zo in tegendeel de braaking te fterk mogt zyn, kan men 't voorfchrift, by de Citrus opgegeeven , gebruiken.
Met deezen egter niets vorderende, is het tyd
dat



77\ W< FOLKERSMA, GENEES-
dac men vermogender kieze, die in de Apotheek zeer wel bekend zyn,hoewel men egter het opïuni in eene geringe kwantiteit eerst beproeven kan.
Deeze Ophoudende, gaat men met 't gebruik van een afkookfel uit gerst, havérgort,' tamarinden, gemengd met honing-azyn of zuiker en citroen-lap-, voort, tot dat de toevallen ophouden, en de kragten wederkomen.
%. XXVI. Darmkronkel.
Deeze allerwreedfte ziekte, Darmkronkel (Jleum vel' Iliaca- Pasfió) of ontfermt ü myner (Mi/ërere Mei') genoemd, is 'eene zeer hardnekkige verftopping van den buik met braaking verzeld.
Het is eene allerwreedfte ziekte, welke, zo 't mogelyk is, eene fpóedige hulp vereischt, en tegen welke weinige middelen in de keuken zyn. •
Het eerfte derhalven , is het doen van eene aderlaating-, op dat de ontfteeking worde voorgekoomen; deeze hebbende verrigt, legt men eene Hoving, reeds genoemd, op den buik, of men zet den lyder in een bad, en men gebruikt, als het allefhoodzaakelykfte, by geduurige herhaalingen de reeds opgegeevene clysteeren. v
De ziekte voortduurende,' is het vermoogendfte dé tübaksclysteer , waartoe die van den Heere d# van gesscher de bekwaamfte is; egter gebeurt het nïét zelden dat ze blyft volharden, en dan is het
nood*;



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 7?5
noodzaakelyk dat men de hulp van een kundigen zoeke , weshalven 'er dan in de huishoudingen geene zyn, die voldoen.
$. xxvii.
Graveel.
Onder alle de ongemakken, die het menfchelyk lighaam overvallen , is 'er geen zo lastig als 't Graveel (Nephritis). Eene ziekte, die menigvuldiger plaats heeft dan men wel denkt.
Men kent haar hoofdzaakelyk uit eene ftompe pyn , in den beginne , die daar na fcherper en fcherper wordt, omtrent de lendenen, ter afftand van omtrent drie dwerfche vingeren van den ruggegraat, beneden de derde ribbe, van onderen af te tellen.
Gemeenlyk gaat met deeze ziekte verzeld, eene walging, braaking, brandende pis, die zomtyds opgeftopt is; zomtyds, voornaamentlyk wanneer 'er eene ontfteeking plaats heeft, is 'er eene beving des geheelen lighaams , met eene verftopping van den buik, benaauwdheid en zaamentrekking der borstingewanden , doofheid der dyen en terugtrekking van den bal (lesficulus) , voornaamentlyk in een fteenagtig graveel. Het gevaar van deeze ziekte verfchilt naar derzelver toevallen en den lyder. \
De aderlaating is al wederom 't eerfte, 't geen by eene volbloedige moet in 't werk gefield wor-> den; pappen van lynkoek, vlierbloemen met water
of



776 W. FOLKERSMA, GENEES-
of melk gemaakt en warm geappliceerd, :of iftoovingen met Spaanfche zeep en melk, en verzagtende clysteeren uit oly ven-oly, melk en honing, zyn in 't eerst voldoende.
Zo de buik verltöpt is, geeft men een afkookfel uit gerst, tamarinde., peterfely- wortel met wat rhabarber, op de volgende, wyze:
f. Hordei. '
Rad. Petrofelin.
Fruct. Tamarindor. £ f3,
Rhei elect. Zij. Coq. S. A. c. f. q. aq. ad Col. fxil Adde
Mell Alb. Uj.
r/. ff . ,?/ '
V'.teil. ovt Num. r.
• cr,,c y . ... .:.r :, y'
Of men geeft een der voorfchriften by de amandelen , komkommers en olyven-oly reeds opgegeeven.
• Deeze ziekte heeft dikwyls haaren oorfprong van een kleinen fteen; dit kent men , wanneer de braaking blyft voonduuren , waardoor de fteen zeer dikwerf, wanneer hy klein is, word uitgeworpen, welke braaking men met 't rykelyk'toedienen van water en honing te hulpe komt. -
• Als de pynen voortduuren , gaat men met eene voorzigtige hand tot het gebruik van" het
ètum



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 777
opium over. Van 't volgende heb ik dikwyls, in de hevigheid der pyn, zeer veel diensc gehad:
Aq. Fozniculi \vj. Ol. Olivar. Vitell. ovi Soluti Zij. Land. Liq. Sydenh. Bj. Gumm. Arabic. Zj. Nitr. puri Bij» Sacchar. 3«v. M.
Waarvan ik om 't uur een lepel vol gaf, 't welk van dat gevolg was, dat na deszelfs gebruik, zig de ftoffe zeer fpoedig ontlastte, en dikwerf zeer kleine fteen tjes.
Wanneer 'er een fteen reeds geformeerd is, en door deeze middelen niet kan uitgeworpen worden, dan is het dienftig tot byzondere fteenbreekende middelen (Lithontriptica') over te gaan, ten welken einde ik eenige voorfchriften by de oesters, 't limoenfap , Spaanfche zeep en 't kalkwater, hebbe opgegeeven: waar toe ik den Leezer wyze.
Het gebeurt nogthans eene enkele reis, dat de fteen zig door geene middelen laat ontbinden, dus men dan verpligt is zig tot de operatie, als het eenigfte middel, te moeten wenden.
Het gebeurt niet zelden, dat 'er een gezwel in 't nierbekken gebooren word, of dat de nier ver-r • XIII. d e el. Ddd zweert,



7?8 W. FOLKERSMA, GENEES-
zweert, Zó als door de Ontleedkunde bevestigd is, 't welk gekend word uit voorgaande beevingen, een byzonder gevoel van zwaarte, en eene groote fpanning der naastgelegene deelen.
In dit geval is het ten hoogden noodzaakelyk , dat men zig met alle vlyt toelegge om 't gezwel te doen ryp worden, op dat zig de etter door de piswegen kan ontlasten, waartoe m de eerde plaats zeer verzagtende doovingen uit water, melk, en vlierbloemen konnen worden gebruikt; zeer verzagtende clysteeren uit melk, olyven-oly en honing, gezet; en pappen uit lynzaad, vlierbloemen, met melk of water en wat oly konnen geappliceerd worden; waar na men dikwyls genoodzaakt is het zelve door middel van eene vermeerderde lighaamsoefFemng, te doen doorbreeken, 't zy zulks door 't hoesten, niezen, of anderzints worde verwekt.
Het gezwel opengebrooken zynde, moet men een afkookfel uit gerst, gemengd met amandel- of olyven-oly, ten ondergebragt met een dooijer van een ey, en honing geeven; of het fel ter water met melk gemengd, of de faly met roode wyn en water gekookt en met honingzoet gemaakt, daar wat Arabifche gom onder mengende, of eene amandelmelk.
Deezen niet voldoende vindende, is het diendig dat men anderen kieze, welke in de keukens niet gevonden worden ; hoewel men eerst een afkookfel van kina en faly, gemengd met honing en Arabifche gom, beproeven kan.
§. XXVIII.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 779 §. XXVIII.
Over de Zinkingspyn.
Geen ongemak is 'er bykans, welk algeraeener heerfchende is, dan de Zinkingspyn (Rkeumatismus), en 't is by de Nederlanders eene algemeene gewoonte, alle pynen hoe ook genaamd met den naam van rheumatieke pynen te beftempelen; ondertusfchen is ook dit ongemak vry algemeen, en word by geduurige lugtsverandering waargenoomen.
Het is eene ziekte , die men kent uit eene wree* de en knagende pyn, op de minfte beweeging zig vermeerderende, welke het meest omtrent de groote gewngten zig onthoudt, als de kniën, lendenen, heupen , fchouderbladen en aan den elleboog, zomtyds ook andere deelen bezettende.
Deeze pynen zyn of zwervende, of vast; dan gevoelen de lyders dezelve in het eene gewricht dan in het andere; zomtyds rast zy het geheele lighaam aan , zomtyds ja meest is zy verzeld met eene verwisfelende hitte en koude, welke men gewoon is rheumatieke koorts te noemen.
Zy heeft ter haarer voortbrenging verfchillende oorzaaken , doch de voornaamfte is eene belette doorwaasfeming (perfpiratio impedita).
Het is een lastig ongemak, en vereischt een fpoedige hulp, eer dat het erger toevallen voortbrengt.
Ddd 2 In



78ó W. FOL KERS MA, GENEES-
In bloedryken is het noodzaakelyk eene aderlaating te doen, daar by het aanleggen van verzagtende pappen of ftoovingen van warm water, melk met Spaanfche zeep; inwendig geeft men een afkookfel van gerst, fellery, kervel, tamarinde en rhabarber, met vlier-fap zoet gemaakt en weinig falpeter; dikwyls is een poeder uit'rhabarber en falpeter of met Cremor tart. voldoende. Het-is in deeze ziekte, gelyk ik heb aangetoond, dat de bereidingen van vlier te pasfe komen ; of -men geeve, volgens broklësby, een pond afkookfel van havergort'; met een dragma falpeter', waarvan de lyder verfcheidene ponden op een dag kan neemen. Het menigvuldig gebruik van thee met melk, en wat falpeter is zeer dienftig; zommigen gebruiken Spaanfche zeep "met melk, het geen niet minder dienftig is: kortom alles wat ontbind, opent en zweetdryvenae is, is voldoende, en deeze middelen worden alle in de keuken gevonden, als azyn, gerst, haver, honing, peterfely-wortel, falade, zuuring, faly, Spaanfche zeep en dergelyken. Doch, wanneer de buik verftopt is, heeft men geene laxantia genoeg, om dat veelen van de rhabarber een afkeer hebben, weshalven men dan tot andere moet overgaan, die in de keuken niet gevonden worden , als het fal polychrest., manna en diergelyken.
Door deeze gezegde middelen kan men veelal dezelve te boven komen, voornaamentlyk wanneer zy
van



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 781
van eene inflammatie afhangt, uitgezonderd dat men op 't einde der ziekte den Jyder de kina geeve.
Schoon het een en andermaal gebeurt, dat men in zeer aandoenlyke geftellen verpligt is opium te gebruiken , is het egter raadzaam hetzelve zo veel mogelyk te vermyden.
De pyn nogthans volhardende, zegt pringle, is het dienftig, dat men bloedzuigers op 't aangedaane deel zette, en dat men aan 't uitvloeijende bloed eenen vryen uittogt geeve.
Zo egter de ziekte-ftof niet mogt worden ontbonden, maar zig by verplaatzing op eenig ingewand nederzet, is het noodig dat men de hulp van een kundigen zoeke.
By hevige pynen is het nogthans noodzaakelyk, dat men de baden gebruike, welke men door konst bereiden kan uit zwavel, levendige kalk en regenwater ; naamentlyk , men neeme een half pond levendige kalk en zwavel, en kooke dezelve eenmaal met dertig ponden water , op dat men 'er eene goede loog uittrekke, die des anderendaags met een menigte water verdund als een bad gebruikt kan worden.
By het inwendig gebruik van geneesmiddelen is het dikwyls zeer dienftig, ja noodzaakelyk, dat men eenige doordringende fmeeringen of pleisters gebruike, ten welken einde men zyn gebruik kan maakan van ganfe-vet, olyven-oly, azyn, 't merg Ddd 3 der



782 W. FOLKERSMA, GENEES-
der beenderen van dieren en diergelyke, volgens deeze voorfchriften:
fy. Axung. Anfer.
Ol. Olivar. ^ y. . M.
Of
9=. lVIedull. Osfium Porei y. Olei Olivar. |/3. Acet. $v. M.
Of
Sapon. Venet. %j. Mell. Comm. Zvj. Camph. oleo folut. dj. M.
Waarmeede 't aangedaane deel warm kan worden gewreeven; of men legt deeze volgende pleister;
Picis Naval. Zj. Keftna flav. Zij. Cera |/3 Ol. veter. q. f. Camph. gr. xij. M. F. Emplastr.
De Spaanfche zeep in jenever ontbonden, is dikwyls- van veel dienst in koude geitellen; hier by
diene



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 783
dient men aan te merken dat men, zo veel mooglyk, de geestryke dranken en heete fpeceryen vermyde.
$. XXIX.
Tot hier toe heb ik, zo veel my doenlyk was, de geneezing der koortfen en inflammatoire ziekten aan de hand gegeeven, en aangetoond, in hoe verre men met de middelen uit Kelder en Keuken komen kan , ter verligting of ter geneezing van ieder in 'c byzonder ; weshalven ik nu kortelyk zal aantoonen, hoe verre men met dezelve komen kan, ter verligting van eenige byzondere ziekten.
$. XXX.
Bloedfpuiven.
Het Bloedfpuwen (Htemoptyfes') is eene opwerping van een overvloedig fchuimend, helder, rood bloed, na het dikwerf hoesten voortgebragt.
Alles, wat een langduurige en hevige lighaamsbeweeging kan veroorzaaken , is in ftaat dit allergevaarlykst ongemak te verwekken, 't welk veelal heete en volbloedige menfchen te beurt valt, of by wien de natuurlyke ontlastingen te rugge blyven.
Groote benaauwdheden, eene aanhoudende drukking op de borst, of eene ftompe en beklemde pyn in de eene of de andere borstholte,zyn wel de D d d 4 voor-



784 W. FOLKERSMA , GENEES-
voornaamfte voorboden van dit ongemak, hoewel Zig meermaaien eene gevoelige, fpannende, fteekende, en eene aficheurende pyn , die zig door de borst verfpreid, hier by voegt.
Zy is eene zeer gevaarlyke ziekte , en wordt meestal met de dood agtervolgt, wesbalven zy eene zeer fpoedige hulp vereischr.
In de bloedfpuwing is de rust het voornaamfte; hóe ftiller zy zig houden, hoe beter.
De aderlaating moet direct,naar de omftandighe-' den van den lyder, worden in 't werk gefteld, en dikwerf zeer kort op den anderen worden herhaald , waarna de lyder zig onbeweeglyk houdt en niet fpreekt.
Voort na de gedaane aderlaating, geeve men den lyder eene verkoelende en zamentrekkende drank, volgens 't voorfchrift by de Berberis en Gumm. Arabicum reeds opgegeeven; te gelyk moeten alle dranken cn voedfels laauw worden gegeeven, en niet warm.
Is het lighaam egter verftopr, men zette een verzagtende clysteer.
Zo de bloedfpuwing aanmerkelyk vermindert, hebbe men flegts met dezelve geneesmiddelen aan te houden, teffens, naar omftandigheden, de kwan* titeit van de Gumm. Arabicum te verminderen. . Terwyl het nogthans niet zelden gebeurt, dat de fpuwing onder het gebruik van de gezegde middelen' blyft aanhouden, is het ten faoogften noodzaakt
lyk,



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 785
lyk, dat de hulp van een kundigen word gezogt,, om dat de lyder meestal in 't grootfte gevaar is. Egter moet men in geval van verlegenheid , toe zodaanige middelen zyne toevlugt neemen, welke verzagtende, verkoelende en eenigzints zamentrekkende zyn, als het lynzaad, gerst, ryst, melk, koud water, de flym van Arabifche gom en het opium, van welke men, volgens de voorfchriften by ieder derzelver opgegeeven, zyn gebruik kan maaken, hoewel ze maar al te dikwyls niet vermogende genoeg zyn; dan is het noodig dat men anderen kieze , die in de Apotheek genoeg voor handen zyn.
$. XXXI.
Over de Hoest en Aamborftigheid.
Wat Hoest (Tusfis) is, is een ieder genoeg bekend , zy is eene ziekte, die meestal eene lugtsverandering tot haare oorzaak heeft.
Alles derhalven, wat dezelve kan ftillen, is voldoende , waarom in het eerst noodzaakelyk is zig ftil te houden; veel warme dranken te neemen, als faly-melk, thee-melk met een weinigje faffraan en zuiker zoet gemaakt; likkingen van honing; een dooijer van een ey en zuiker zyn meestal voldoende; vlierbloemen, faly en zoethout getrokken , en in menigte laauw gedronken, zyn zeer voldoende.
Zo men eene koorts met eene volle pols waarDdd 5 neemt,



786 W. FOLKERSMA, GENEES-
neemt, doet men eene aderlaating, en geeft den" zieken een afkookfel uit gerst, faly en vlierbloemen, met oxymel en falpeter gemengd.
Indien de opragcheling begint, en *de ftof te taayis,geeft men eene likking, volgens 'tvolgende:
OxymelL fimpL Rob Samb, Mell. alb. al §ƒ. Pulv. Gumm. Arab. Zij. Nitri puri zj. M.
Of
9=. Vitell. ovi Nom. i. Ol. Olivar. Mell. comm. al Gumm. Arabic, zij. M.
Waarvan naar welgevallen kan worden gegeeven • en zo de hoest hevig is en de lyder niet rusten kan', kan men eenige druppen Laud. liq. Sydenhami, onder eenig vogt vermengd , den lyder geeven
Met deeze middelen' is men veelal in ftaat den hoest te geneezen, althans te verligten, konnende verders de voorfchriften in de eerfte Afdeeling opgegeeven , veilig gebruikt worden.
De Aamborftigheid (Ast/tma) is eene ziekte,
die



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 787
die tot een eigen kenmerk een moeijelyke ademhaaling heeft; de lyders zyn zeer benaauwd, zelfs zomtyds tot flikkens toe, en konnen dikwyls niet dan met opene mond en neusgaten ademhaalen, waar by veeltyds eene opzwellinge des aangezigts , 't blaauw worden der lippen , het uitpuilen der oogen en meer kwaade toevallen plaats hebben.
Men verdeelt haar gewoonlyk in eene vogtige en drooge.
Zy is altyd gevaarlyk en meestal ongeneeslyk, vertoonende zig meesttyds 's avonds het ergfte, wanneer ze de warmte van 't bed gevoelen.
De keuken levert weinige middelen op ter verligting van deeze ziekte, 't volgende kan zonder hinder worden in 't werk gefield:
ïjc. Hydromell. \iv. Sp. AniCi ivj. Croc. opt. pulv. Bj. Nitri puri Zj. Meilis comm. %j. M.
Waarvan naar gelegenheid een lepel vol kan worden gegeeven; of men kan 's avonds een pilletje Laud. opiau van één grein geeven , of eenige druppels Laud.jiquid., en vervolgens een der voorfchriften by de oliban. en crocus opgegeeven.
Dee-



788 W. F OL KERS MA, GENEES-
Deeze niet vermogende genoeg zynde, moet men de Apotheek te hulpe hebben.
§. XXXII. Maagkramp.
De Maagkramp is eene hevige pynlyke zamentrekking der maag, te gelyk met eene aanhoudende opklimminge van een zout en zuur water, geneigdheid tot braaken en dergelyke.
Zy is eene kwaal, die zeer eigen aan miltzugtige mannen is, of aan vrouwen, welke met opftygingen bezet zyn , deeze ziekte duurt dikwyls zeer lang en is moeilyk te geneezen.
Zo 'er geene galftoffe, die zuur of fcherp geworden is, plaats heeft, moet men,omdat het enkeld en alleen eene kramptrekking is, een aftrekfel van kruis, en-munt en faly geeven, waarby men wat thym kan doen.
Doch zo de mond bitter, en 'er eene oprisping als van vuile eijeren is, dan is 'er eene bedorvene ftoffe aanweezend, die men meestal met een laxeermiddel uit rhabarber en falpeter kan te boven komen, welke men zomtyds herhaalen moet: zyn deeze nogthans niet voldoende , dan geeft men een zagt braakmiddel uit de ipecacuanha; de ftoffe ontlast zynde, geeft men een der voorfchriften by de cichorewn, lactuca, apium, endivia en fcorzonera opgegeeven.
Doch



en HEELM, uit KELDER en KEUKEN. 789
Doch zo de zieken alleen een zuure ftof, als azyn, oprispen, te gelyk met eene ongewoone eetlust, dan zyn in dit geval de zuurbreekende middelen dienftig, als de gepoederde oesterfchelpen met wat falpeter vermengd, het kryt, volgens de voorfchriften reeds opgegeeven; deeze niet toereikend zynde, moet men zig tot de Apotheek wenden.
Andere gevallen zyn 'er , waar in alleen eene overvloedige flym oorzaak van deeze kwaal is , door eene langdudrige koude veroorzaakt; in dit geval geeft men , na de maag van haare overvloedige flym, door een ontlastmiddel uit Crem. tart. en rhabarber ontheeven te hebben , een meer doordringend geneesmiddel uit dè calmust oranje-fchil met wat zuiker ert falpeter vermengd, of een aftrekfel van faly en thym ; zommigen gebruiken dikwerf de nagelkoppen of rozynen met vrugt.
Dikwyls ontftaat de maagkramp (yentrkuüJpasmus) uit het te veel gebruik van wyn of andere gistende dranken; in dit geval is een overvloedig drinken van thee dienftig, of laauw water, op dat *er door dit middel eene braaking worde ver-; oorzaakt.
Niet zelden nogthans word de maagkramp uit verhardingen in de maag geboorén, doch in dit geval is het veiligst de raad van eenen kundigen te zoeken.
He*



7po W. FOLKERSMA, GENEES-
IfU is niet ondienftig ditmog in agt te neemen, dat de lyders van de maagkramp ontheeven, nog «énigen tyd mee het gebruik van bittere dingen, nk calmits, oranje-fchil of eenige andere bittere af' trekfefe, by een ieder onder de naam van elixir genoeg bekend, moeten aanhouden ; terwyl het nogthans niet ondienftig is , de kina met citroenof oranje-fchil, met ftaalvylfel en rhabarber op wyn getrokken , aan zwakken te geeven.
§. XXXIII.
3.3 m . ow irjorra TfnTirjbont;! ,. , .
Bloedbraaken.
Uit de volgende tekenen onderfeheid men eene Bloedbraaking (Vomitus cruentm') van eene bloedfpuwing, dat de zieken, voor dat de braaking begint, altyd eene hevige zamentrekking omtrent de hartkuil gewaar worden, te gelyk met eene zwaarte en fpanning onder de valfche ribben, en meesttyds in de.linkerzyde, by den omtrek van de milt, of omtrent de lever in de regterzyde. De braaking daar zynde, ontdekt men geene hoest, gelyk in de bloedfpuwing, maar wel eene drukking, weging en zwaarte iu de maag; 't bloed is zwart, geronnen en volmaakt aderlyk , daar het in de ^oedfpuwing, helder, rood en fchuimend is, en .een volkomen flagaderlyk bloed.
Deeze ziekte is doorgaans niet zo gevaarlyk als 't bloedfpuwen, maar word van tissot jnet 3sH regt



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 791
regt onder de zwaare ziekten gefield, om dat zy dikwyls zig niet laat overwinnen.
Indien iemand volbloedig is, is eene ruime aderlaating noodzaakelyk, daar by moet de zieke zig zeer ftil houden , waar op men een verzagtende clysteer zet, uit melk, honing en olyven-oly, gevende hem verkoelende, zagte, ontlastende en zuure dranken, uit gerst,.zuuring, tamarinde, falade met Crem. tart*, falpeter, aalbeziën - fap of vlierfap , volgens de opgegeevene voorfchriften, of het volgende:
9=. Prunor. damasc. ^ij.
Hord. crudi |j/3.
Crem. tart. Zij. Coq. S. A. c. fi q. aq. ad Col. f&j@. Adde
Nitri puri Zj. •
Syr. ribefior. \j$.
1 ^l'Jfcc't^Jiü'jo .ÏO -bor.J
Waarvan om het uur een theekopje: vol kan worden gegeeven. Of
Decoct. Hord. Iviij. Syr. ribefior. %fj. Nitri Zj»
; s . ab ow snibieliöboo tsi ,1 hUm I . 'Of het voorfchrifï by de Berberis opgegeeven. Men tnoei jmawkewrig agt geesren, of de aambei*
y*;



792 W. FOLKERSMA, GENEES-
vaten ook: gezwollen zyn; dit zo zyndè, moeten ze geopend worden, of door infnyding of door bloedz-uigers, teffens moet alles, wat zamentrekkende en yérdoovende is, gemyd worden' , ten waare het bloed zig in eene al te groote hoeveelheid en by aanhoudendheid mogt ontlasten ; dan doet men eenige druppen vitriool • geest by de voorgaande, i Zo egter deeze niet voldoen, kan men de zie'. kin een amandelmelk geeven, en zo de kragten bynacmogten zyn verdweenen , dan geeft men een afkookfel van kina, met kaneel-water en zuiker gemengd. Verders moet men de middelen uit de Apotheek zoeken, om dat 'er, de ziekte verergerende, geene,althanszèer weinige; in de keuken zyn, waar meede men dezelve kan te boven komen. . ',\ .i
$. XXXIV.
Lood- of ^Schilders-Kolyk.
Het Lood- of Schilders - Kolyk (Colica pictomm).is eene. zeer gevaarlyke en langduurige ziekte, die den geenen meest overvalt, die daaglyks in het lood, kwik en rottekruid werken, waarom de fchilders, plateel-bakkers, vergulders en bergwerkers niet zelden - door dezelve worden aangetast.
De tekenen, ter ondeifcheiding van de andere footten van; kolykpynen, zyn, dat ze eerst in de «haag begint,.,en-in den "omtrek van den navel,
W dat



en HEELM. üit KELDERen KEUKEN. 793
dat de pyn eerst ftomp en niet langduurende is, dat ze van tyd tot tyd heviger word, met verlies van den eetlust, waar by fpanningen, oprispingen eh zeer dikwyls braakingen, maar de afgang blyft ópgeflopt; dat de navel zeer fterk word ingetrokken , met groote vermageringen en verzwakkingen Verzeld, zo dat 'er niet zelden eene verlamming der bovenfte ledenmaaten op volgt. Zie verder, over de natuur deezer ziekte, de Werkjes van de Heeren grashuis en tronchin.
Ik zal derhalven kortelyk zien, in hoe verre de middelen, die men in de keuken en kelder vindt, toereikende zyn.
Het eerfte derhalven is, om de maag en darmen door rhabarber met falpeter en pruimen • gelei te zuiveren, zie derzelver voorfchriften; of door een clysteer uit melk, oly , zout en honing; waarna men een afkookfel geeft van gerst, pruimen, zuikerei en dergelyke; zyn deeze niet vermogende genoeg, dan zyn 'er in de keuken geene die voldoen, fchoon het ongemak zig door deeze dikwerf laat beteugelen.
Zo de ziekte naar deeze luistert, en 't lighaam behoorlyk ontlast is , dan geeft men een verfterkend en ftuiptrekking weerftaand middel, als 't volgende:
9=. Puk. Cort. Aurant. Sj. Succin. 5@.
XIII. de ei» Eee S*



794 W. FOLKERSMA, GENEES-
Sapon. Eenet. q. f. F. Pilula gr. iij.
Driemaal 'sdaags drie te neemen; zo zy niet voldoen , moet men vermogender kiezen, die in de keuken niet gevonden worden.
Blyft de afgang nog hard en kogelvormig, dan moet men de verzagtendfte middelen gelyk 't best is gebruiken; indien de zieken vet verdraagen konnen, zomtyds op een dag vier of vyf oneen lyn-oly geeven, of veel olyven-oly, havergort met melk en veel boter. Men leest, dat de Bergwerkers zig alleen met fpek geneezen.
Zo deeze ziekte van gistende dranken voortkomt , dan geeft men een gewoon ontlastmiddel, volgens 't voorfchrift by de Gumm. Arabicum opgegeeven; waar na men zig tot de Apotheek moet wenden.
§. XXXV.
Over den Buikloop.
Ik vooronderftel, dat 't bykans een ieder bekend is, wat de Buikloop (Diarrhoea) is, zo dat ik geene omfchryvinge van dezelve doen zal. Het zy dan alleen genoeg, dat men weete het meest eene grasfeerende ziekte te zyn , die dikwerf heilzaam en dikwerf gevaarlyk is; weshalven ik onderzoeken zal, in hoe verre men met de middelen
uit



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 705
uit Keuken en Kelder koomen kan, ter geneezing derzelve.
Zo de buikloop in haar begin is, moet ze niet worden tegengegaan, en voor al niet wanneer de zieken daardoor niet worden afgemat, maar veeleer in fterkte toeneemen , dewyl zy meenigwerf eene heilzaame pooging der natuur is \ derhalven kan zy niet altyd als eene ziekte worden aangemerkt, waarom het dikwyls niet ondienftig is, dat men dezelve zoeke te bevorderen door een halve of heele dragma rhabarber.
Doch zo zy te hevig en fterk afmattende is, dan gaat men dezelve langzaam te keer, ten dien einde geeft men een der volgende:
ty. Pulv. Rhei 9*/. Gumm. Arabici Zj&. M.
Of
:r£. Pulv. Rhei parum tosti 3/. Nuc. moscat. Bj. M.
Om in twee reizen te neemen. Of een der voorfchriften by 't Linum, de gumm. Arab., nux Mas* chata en Ichthyocolla reeds opgegeeven; door deeze middelen kan zy meestal worden tegengegaan.
Zo nogthans de loop onverhinderd mogt aanhouden , en den lyder zeer fterk afmatten, dan Eee 3 geeft



796 W. FOLKERSMA, GENEES-
geefc men een afkookfel van kina met wat Arabifche gom , en eenige druppen Laud. liq. Sydenh.; veelen ftillen dikwyls den buikloop alleen door het gebruik van bockweitenbry , met wat kaneel of foely vermengd, zommigen door wat nootemuscaat op een befchuit gegeeten.
Men moet nogthans omtrent het gebiuik der floppende middelen omzigtig zyn , wel agt geevende op de oorzaak van den buikloop.
Aangaande de toevallen , die door het te fchielyk ftillen van den buikloop mogten worden veroorzaakt, is het veiligst den raad van eenen kundigen te zoeken ; dewyl men geene voldoende middelen in de keuken heeft, hoewel de reeds opgenoemde meestal voldoende zyn, konnende nogthans, tegens de opzwellingen van den onderbuik, de kruis, en-munt in een aftrekfel veilig worden gebruikt.
§. xxxvi.
Roodeloop.
Onder de heerfchende ziekten, welke niet zelden eene flagting onder de menfchen te weege brengen, is eene van de gevaarlykfte de Roodeloop (Dyfenteria), eene ziekte, die dikwerf door haare woede een Stad, Dorp of eene Republiek van een menigte volk berooft : getuigen daar van zyn de byzondere epidemie», door voornaame mannen befchreeven.
Men



enHEELM. uit KELDER en KEUKEN. 797
Men noemt dan roodeloop, wanneer de afgangen van den lyder met bloed vermengd zyn, fchoon andere kwaadaartige zoorten van loop, die van eene fcherpe ftoffe voortkoomen, onder dezelve epidemie begreepen zyn.
Deeze ziekte kent men voornaamentlyk aan eene heerfchende befmetting, en uit de aanhoudende fnydingen.
Zy heeft veelal tot haare oorzaak eene opgehoopte fcherpe gal, flegt en bedorven voedfel, als vleesch, visch en meelfpyzen, bedorven water, en eene heete en bedorvene lugtsgeftcldheid.
Zy is eene ziekte, die zeer befmettende en gevaarlyk is. Eene ziekte, die, alvoorens men eenige geneesmiddelen toediene ter afweeringe der befmettinge, haare byzondere oplettendheid verdient.
Ik zal kortelyk dezelve, welke ik in de befmetting van den jaare 1779 en 1780 waargenomen heb, aan de hand geeven.
Geroepen by eenen zieken, onderzogt ik of de loop in den beginne was, of dat dezelve al eenigen tyd geduurd hadde; daar by nam ik hoofdzaakelyk de zmdelykheid in agt, lagen 'er meer dan een aan die zelfde befmettinge , ik plaatfte ieder, indien het mogelyk was, op een bed; deed geduurig de lugt vernieuwen, en liet by aanhoudenheid 't vertrek, waar in zy lagen,met den damp van azyn bewaasfemen; zorgde dat de drekfloffen zeer fchielyk naar buiten wierden gebragt en in een Eee 3 af--



?9§ W. FOLKERSMA, GENfEES-
afzonderïyk geheim of gat geworpen, en dat alles reet zuiver water wierde fchoon gemaakt ; ried den gezonden, zig, zoo veel mooglyk was, van den zieken af te houden en alle gemeenfehappelyke ommegang met denzelven te myden ; waaren ze genoodzaakt by den lyder te moeten zyn, dan verzogt ik dat zy een doek met azyn bevogtigd onder den neus hielden, en daar meede het aangezigt wiesfehen ; waar by ik niet ondienftig oordeelde, dat de omftanders nu en dan een teugje jenever met eenig bitter, of op zig zelven alleen, naamen. Door deeze precautien zag ik meestal , tot myn vermaak, dat zommige der omftanders van de befmettinge bevryd bleeven, of dezelve niet zo hevig kreegen. En, terwyl ik toen ter tyd genoodzaakt was, my meest met dat geene te moeten behelpen, 't geene ik by den lyder of in huis vond, of by zyne nabuuren konde krygen, zal ik kortelyk aantoonen, in hoe verre ik met dezelven komen konde , zo wel ter geneezing, als ter'verligting; hoewel men ligt kan denken, dat ik my van eenige anderen voorzien had , die by hen niet te bekoomen waren.
Was de loop in den beginne, zonder koorts, en verlies van kragten , dan gaf ik een poeder uit ipecacuanha en rhabarber ,van ieder een halve fcrupel , of met water gemengd op zig zelven, of met wat honing-azyn ; en des te veiliger gaf ik het, wanneer ik uit eigeriSartige ken-
mer-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 799
merken vernam de oorzaak eene fcherp - gewordene galftoffe te zyn; in fommige gevallen voldeed het egter niet, en dan gaf ik een aftrekfel van rhabarber met gerst in wei gekookt.
Dog zo de lyder door den afgang te veel in kragten had afgenoomen, dan gaf ik een mengfel van gerftewater met Arabifche gom en eenige drup. pen Laud. liq. Syd.; nam de loop zynen voortgang, zo dat des lydtrs kragten fterk begonden te verminderen, dan gebruikte ik &; kina, in een afkookfel met Arabifche gom en Laud. liq, Sydenh.\ zo my deeze niet voldeeden , dan gaf ik andere middelen , die by den Apotheker wel bekend zyn.
By zommigen vond ik noodzaakelyk het poeder uit ipecacuanha te herhaalen , om de nog overgebleevene fcherpe ftoffe te ontlasten; zo dit wel gelukte, dan konde ik den loop met wat rhabarber en notenmuscaat dikwyls zeer gemakkelyk ftillen ; egter had ik by zommigen andere middelen nodig, die ik volgens een gegeeven voorfchrift liet haaien.
By anderen , alwaar de loop al eenigen tyd geduurd hadde en de lyder in eenen gevaarlyken toeftand was, wierd de ziekte of zeer fchielyk met de dood agtervolgd, of zy wierd door een clysteer , uit een afkookfel van lynzaad met oly ven ■ oly, zeer dikwyls tegengegaan; by anderen door een afkookfel van kina met vitriool - zuur gemengd, hoewel ze dikwerf niet voldoende waren;
Eee 4 dan



8oo W. FOLKERSMA, GENEES-
dan was ik genoodzaakt my nader tot de Apotheek te wenden.
Deeze reeds opgegeevene middelen waaren meestal toereikende, en ik ben toen ter tyd met dezel ve gelukkig geflaagd; egter kan men de middelen , in de eerfte Afdeeling reeds opgegeeven, met vrugt gebruiken.
De overige toevallen zig by deeze ziekte voegende, vereifchen en eene byzondere oplettendheid, en byzondere mijddelen.
Hoe zeer de aderlating dikwyls, alwaar in deeze ziekte eene ontfteeking mogt plaats hebben, met vrugt kan worden in 't werk gefteld, egter heb ik dezelve tot hiertoe niet werkftellig gemaakt; ook ben ik in befmettelyke omftandigheden van dien aart re fcrupuleus om zulks te doen verrigten, en door anderen daar van min of meer afgefchrikt.
Al wat zagt, verfterkende en lymig is, is goed tot fpyze , als melk , havergort, gepelde gerst, ryst met korenten, kalfsvleesch, beichuit, en dergelyke.
S- XXXVII. Over de Beroerten.
De Beroerte (Apoplexia) is eene zeer haastig komende ziekte,waarin de lyder eensklaps van het gebruik zyner zintuigen beroofd word, met een zwaar en ronkend ademhaalen, hangende van byzondere oorzaaken af; de voornaamfte zyn een overvloedig dik en drabbig bloed, taaije flym en etter, zo als
ons



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 801
ons de Ontleedkunde leert, en welke ons door den Hoogleeraar morgagnius in zyn uitmuntend werk de Sedibus & Caufis morborum per anatomen inda~ gatis, in verfchillende gevallen zyn voorgedraagen.
Het is een zeer gevaarlyk en meest doodelyk ongemak, en vereischt de fpoedigfle hulp.
Ter geneezing hebbe men op twee zaaken agc te geeven, eerst of de ziekte uit eene volbloedigheid voortkomt, dan of zy uit eene andere oorzaak geboren word.
Hoe zeer ook deeze ziekte de naauwkeurigfte oplettendheid van een kundigen verdiene , zal ik egter beproeven , wat men met de middelen, die men in kelder en keuken vindt, kan doen, en in hoe verre dezelve toereikende zyn.
Befpeurt men eene volbloedigheid, dan is het in de hoogfte graad noodzakelyk eene ruime aderlating te doen, en na dezelve een clysteer uit zout , melk en honing te zetten, zuurdeeg aan de voeten te leggen , afleidende en ontlastende middelen te geeven uit gerst, tamar. en citroenfap, crem. tart. en diergelyke , zoo als in de Razende koorts.
Luistert de ziekte naar deezen niet, dan doet men na twee uuren tyds weder eene aderlaating, en herhaalt dezelve zo dikwyls als 't nodig is, tot dat de pols zagt wordt.
Indien men geene beterfchap befpeurt, dan is 't noodig dat men andere middelen kieze, die Eee 5 in



8oa W. FOLKERSMA , GENEES-
in de Apotheek voor handen zyn, naardien het niet vreemd is, dat iemand, door deeze ziekte aangetast wordende,dikwyls binnen den tyd van eenige uuren uit het leeven gerukt wordt; dikwerf duurt ze eenige dagen, en worden ze van dezelve al herfteld, zy houden meest eene verlamming van 't eene o'f andere deel over.
Eene andere foort van Beroerte is 'er, die men byeene fchielyke lugtsverandenng, van eene zeer heete en drooge in eene vogtige en koude, waarneemt, en hen overvalt, die 'er zig eensklaps aan bloot ftellen.
Menfchen , die door dezelve worden overvallen, zyn meest aangedaan met rillingen, vermoeidheid , benaauwdheid , drukking op de borst en bezwaard ademhaalen ; daar na volgen 'er draaïjingen, en eindelyk het overval.
Zy is even gevaarlyk, als de voorgaande. Men doet direct eene ruime aderlaating en geeft dezelve geneesmiddelen, uitgezonderd dat men 't clysteeren vermenigvuldigt, op welke wyze men in dit geval zomtyds eerder verligting krygt, dan in 't voorgaande.
Dog, wanneer 'er eene hoest bykomt, gelyk dikmalen gebeurt, dan geeft men een mengfel van gerfte-water met Arabifche gom en honingazyn ,op dat daar door de opracheling werde bevorderden 'c is door deeze middelen dat dikwerf eene fpoedige verligting worde te weeg gebragt. —
Doch



EN
HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 803
Doch indien de ziekte door deeze middelen zig niet laat beteugelen, dan is het nodig dat mea anderen kieze, welke in de keuken niet gevonden worden; ook vertrouw ik, dat het Hoogloffdyk Genootfchap my niet kwaalyk zal neemen , dat ik rondbordig verklaare, dat de verdere behande. ling van dit allergevaarlykst ongemak, ten hoogften de behandeling van een kundigen vereifche, terwyl eenige gevallen , enkel en alleen door gewoone middelen, die in de keuken en kelder gevonden worden, gered zynde, niet voor aigemeene, maar voor enkele te houden zyn.
$. XXXVIII.
Over de Verlamming.
De Verlamming CParalyfis') is of een gevolg der beroerte en andere ziekten , of zy is eene ziekte op zig zelve.
Zy is of eene verlamming der inwendige of der uitwendige deelen; die naar het aangedaane deel, haare byzondere benaamingen heeft. Die der inwendige deelen is meestal een doodelyk gevolg eener voorgaande ziekte, ten minden is zy altyd gevaarlyk; die der uitwendige word zomtyds geneezen, alhoewel zommigen, uit eene te hevige en febielyke ontlasting geboren , dikwyls van zelfs verdwynen.
De verlamming tast of het geheele lighaam, uit-



8o4 W. FOLKERSMA, GENEES-
gezonderd het hoofd, aan, of het halve lighaam, of het een of ander deel alleen.
De oorzaak is voornamentlyk eene belette doorftraahng, het zy van wat oorzaak die afhange.
De geneezing is meestal langduurig, en veelal onmogelyk; weshalven ik beproeven zal, in hoe verre de middelen, die men in de keuken vindt, toereikende zyn.
Wanneer men lammigheden waarneemt , veroorzaakt door ophooping van eene taaije flym m de long: in dit geval geeft men alleenlyk verdunnende en losmaakende middelen , uit gerst Arabifche gom en honing • azyn , of eene likking uit honing, dooijer van een ey en vlierfap ; 0f van Arabifche gom, honing en olyven-oly; op dat daar door de opragcheling bevorderd worde, en men befpeurt zeer dikwyls dat iemand op deeze wyze herfleld wordt.
By anderen neemt men zeer dikwyls eene volbloedigheid waar, zulks befpeurende is het noodzakelyk dat men eene aderlaating doe, daarna hen geeve een afkookfel van gerst, tamarinde met falpeter, honing-azyn of aalbezien-geley gemengd; en zo de buik verllopt is, kan men 'er wat rha> barbcr onder doen , of wat crem. tart.- deezen niet voldoende, is het dienftig dat men de Apotheek ter hulpe neeme, konnende intusfchen de wryvingen met water en azyn , of met wat jenever en water, worden in 't werk gefteld, of alleen
met



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 805
met eene flanelle lap; hier meede niets vorderende, is het dienftig dat men vermogender kieze, welke in keukens niet gevonden worden.
Nogthans wanneer 'er geene volbloedigheid plaats heeft, maar de verlamming uit eene taaije en koude flym geboren word, dan is het dienftig dat men eene verfchillende geneezingswyze kieze, ten welken einde men meerdere doordringende geneesmiddelen in 't werk kan ftellen.
Het is dan in de eerfte plaats noodig, dat men fterkere purgeermiddelen geeve , dog men heeft geene vermogende genoeg in de keuken en kelder, die men verpligt is ergens elders van daan te ontbieden; egter kan men de wryvingen met wolle lappen, doordrongen met de rook van wierook en barnrteen, in 't werk ftellen , als mede kan men met vrugt de oly van terpentyn , de brandewyn, jenever, het vet van fommige dieren dikwerf met vrugt gebruiken. Ik heb dikwyls verlammingen geneezen, door 't aangedaane deel te laaten likken van een jongen hond.
Egter dient men aan te merken, dat men onderwylen den lyder verfterkende middelen, uit de kina , ftaal, orangefchil en diergelyke , toereike, hoewel hier in de keuken te kort fchiet, dus men zig verpligt vindt de Apotheek te hulpe te hebben.
5. XXXIX<



8o6 W. FOLKERSMA, GENEES§. XXXIX. Over de Stuiptrekkingen en Vallende Ziekte.
Onder de lastige ongemakken van 't menfchelyk lighaam, zyn niet minder begrepen de Stuiptrek* kingen en Vallende Ziekte (Convulfiones & Epilepftd) , ziekten die een alleraandoenlykst gevoel Voor den aanfehouwer geeven ; akelige en zeer verfchrikkelyke ziekten: wie zou zig over zulke lyders niet erbarmen , en niet "alles toebrengen ter afweering wat hy kan?
De ftuiptrekking (convulfióy is eene onverhoedfe fterke en ziekelyke trekking eener zeekere gedeelte van een beweegenden fpier; en deeze zyn oï algemeen aandoende alle de fpieren, onder het hoofd gelegen, of byzonder deeze of geene fpier aandoende. Beide zoorten worden door byzondere :naamen onderfcheiden, 't geen hier niets ter zaake doet.
De oorzaaken zyn verfchillende; hippocrates zegt dat alle ftuiptrekkingen voortkomen of door eene al te fterke ophooping, of ontlasting. --Zy is gevaarlyk naar derzelver hevigheid, en vereischt, indien 't mogelyk is, eene fpoedige hulp. Kortelyk zal ik aantoonen, in hoe verre de middek-n uit kelder en keuken toereikende zyn.
Ontftaat dit ongemak uit eene verftopping van 't een of ander deel, dan geeve men een laxans uic rhabarber met pruimen, volgens derzelver
voor-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 807
voorfchrift; of crem. tart., falpeter en rhabarber; of men zette een clysteer van zout, melk en honing; of appliceere een zetpil uit Spaanfche zeep, honing en zout; of deeze pillen:
j^. Sapon. Venet. Pulv. rhei aa 3/. Mell. q. f. M. F. Pilula.
Om 's morgens en 's avondss telkens vyf te neemen; heeft 'er eene volbloedigheid plaats, men doe veilig eene aderlaating. Op deeze wyze worden zeer dikwyls ligte ftuiptrekkingen overwonnen.
Blyft ze egter aanhouden , dan geeve men een afkookfel uit cichoreum, fcorzonera en an* deren, volgens derzelver voorfchriften; men zette eenige koppen, of men »ftoove 't deel met warm water en Spaanfche zeep, aan de voeten legge men zuurdeeg , hier by is het baden van 'c aangedaane deel niet ondienftig ; voldoen deeze egter niet , dan moet men zich tot de Apotheek wenden. v
De ftuiptrekking, uit eene hevige en fchielyke ontlasting gebooren, vereischt verfterkende geneesmiddelen , welke in ftaat zyn het evenwigt der beweeginge daar te ftellen, 't ftaal en de kina zyn in dit geval zeer dienftig, 't zy in fubftantie genoomen of op wyn getrokken; zomtyds is her,
dien-



m W. FOLKERSMA, GENEES-
dienftig dat men eenige maagmiddelen, als de caU mus , citroen, fchil en kaneel , onder haar vermenge: zyn zy niet voldoende, men kieze anderen uit de Apotheek.
De Vallende Ziekte (Epilepfta) is van eene gevaarlyke en meestal onherftelbaare natuur, van onderfcheidene oorzaaken afhangende; zy is eene ziekte, die den lyder overvallende, hem zeer haastig om ver doet werpen, met verlies van in- en uitwendige zintuigen, verzeld met hevige kramptrekkingen, het trekken van de duimen in de handen en het fchuim op den mond. Zy valt of den lyder zeer haastig aan , of zy geeft eenig voorgevoel vooraf, zy is kort of langduurende, zy is haastig of langzaam wederkoomende.
Zy is eene allerverfchrikkelykfte en gevaarlyke ziekte, en word zelden geneezen, ten minften de overgeërfde, en die tot <over de jaaren van huwbaarheid geduurd heeft.
Men vindt weinige middelen in de kelder en keuken tot herftelling van deeze ziekte. Ik zal kortelyk aanftippen, welke ik by ondervinding heb: geroepen zynde by zodaanigen, rukke ik de duimen zeer fchielyk uit de handen,en hoewel zulks van anderen word tegengefprooken ,heb ik 'er my dikwyls zeer wel by bevonden; tragt op eene behendige wyze de tanden, die ze zeer fterk op den anderen houden, van den anderen te krygen, en 'er een ftukje hout of wat opgerold linnen tusfchen
te
i ■



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 809
te brengen, met die omzigtigheid nogthans, dat ik daar door niet de ademhaaling verhindere, en het tusfchen de tanden geftookene niet worde doorgeflokt, ten welken einde ik 't zelve met eene draad doe vast houden; ververfche direct de lugt; giet wat azyn en water in den mond, wasfche 'er het aangezigt meede, en houde denzelven onder de neus; laat alles wegbrengen,waaraan den lyder zig zoude konnen kwetfen, en laat hem door een of twee omftanders vasthouden.
Den aanval geëindigt zynde, komen zy tot zich zelven, maar klaagen over eene afgematheid; dan geef ik hen een verfrisfend mengfel uit wyn en water, met wat zuiker zoet gemaakt, laat hen daar op te bed gaan, op dat zy eene behoorlyke uitwaasfeming bekoomen, en zo ik de kruis-enmunt kan bekoomen, dan laat ik hen daar een menigte van drinken.
Buiten den aanval is de geneezing zeer verfchillende.
Ontftaat zy uit eene volbloedigheid, dan is eene aderlaating van dienst, en verdunnende , verkoelende en zagte ontlastende middelen, waaromtrent de bereidingen uit vlier-fap, pruimen, cichoreum, {alpeter, volgens de opgegeevene voorfchriften, voldoende zyn: ik beveele hen veel wey en karnemelk te drinken, door welke middelen ik dikwyls myne lyders geneezen heb , by anderen de . XW. deel. Fff aan-



8io W. FOLKERSMA, GENEES-
aanvallen verzagt en geenen onverligt , aan de beftiering met andere middelen overgelaaten.
Verder konde ik meestal met de middelen uit kelder en keuken niet komen, maar vond my genoodzaakt anderen uit de Apotheek te moeten kiezen.
Anderen zyn my voorgekoomen , waar in ik niets vorderde met de keukenmiddelen , waar van de meeste ongeneezen zyn gebleeven, uitgezonderd een, terwyl ook in dit geval de ziekte door de gezegde middelen niet kon worden overwonnen.
Twee heb ik 'er gehad, daar de oorzaak deezer ziekte eene opltopping der maandftonden was; waar van de eene, na eene gedaane aderlaating en buikzuiverend middel, door behulp van een poeder uit anys-zaad, oranje - fchil, vylfel van ftaal en zuiker geneezen is, doch de andere, wegens hardnekkigheid om te gehoorzaamen, ongeneezen is gebleeven.
By anderen heb ik, om dat 'er een zwak zenuwgeftel plaats hadde, veel dienst gehad van de kina en ftaal op wyn getrokken , zomtyds met bydoening van wat kaneel ; verder kan men nazien de voortreffelyke Verhandelingen van den Hoogleeraar boerhaave de Morbis Nervorumf en tissot over de Vallende Ziekte.
-v • " •"• 3Ju*w vjyf> .nsjlnhb Atemaa 1 ' '' ' • '-'.'f . 3 ïT>byi snv t aïyw
§. XLi



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. Bit §. XL.
Over de Waterzugt.
Vooronderfteld zynde dat iemand weete wat Waterzugt is, en hoe dezelve in verfchillende zoorten onderfcheiden word , gaa ik met een enkel woord tot derzelver geneezing over, en zegge: dat men juist in deeze ziekte van bekwaame purgeermiddelen ontbloot is ; hoewel ligte zoorten van waterzugt door 't aanhoudend gebruik van wey, crem. tartara peterfely, knoflook, ajuin, jenever-beziën, en de middelfle bast van vlier op water gekookt, worden overwonnen, waarom in deeze ziekte niet kan worden bepaald , in hoe verre men met de middelen uit kelder en keuken komen kan, omdat zommigen met een purgeermiddel uit rhabarber en erem. tart., anderen door het gebruik van falpeter en crem. tart., wederom anderen door eén zweetdryvend middel uit de vlier, geenen door het gebruik van pisdryvende middelen, worden geholpen; dus men ïirdeozè ziekte op het gebruik der geneesmiddelen weinig ftaat kan maaken, 't geen de leezer naauwkeurig kan vinden aangeteekend in het voortreffelyk Werk van den Hoogleeraar monro, met de aanteekeningcn van den Heere sandifort, over de Waterzagt.
Fff * $. XLI,



8ia W. FOLKERSMA, GENEES* §. XLI.
Over de Geelzugt.
, Eene terugkeering van de gal door 't bloed, waardoor 't geheele lighaam met eene geele ko* leur geverfd word, noemt men Geelzugt (Jcterus).
Zy is meest een gevolg van kwalyk geneezene galziekten , en ontfteekingen van de lever ; zy laat zig of zeer fchielyk geneezen, of zy is hardnekkig.
De geneesmiddelen, die men in de keuken vindt, en welke men meestal met vrugt in deeze ziekte gebruiken kan, heb ik reeds by de hepatitis of lever- ontfteeking opgegeeven, waar by het gebruik van de curcuma kan worden gevoegd, een wortel van eene ontbindende en afdryvende kragt; dit voorfchrift is meestal voldoende:
fy. Pulv. rad. Cur cum. 3iv. Rhei el. Zj. Sap. Venet. Extr. Cichorei Zj. M. F. Pilula gr. iij.
Driemaal *s daags drie te neemen ; deeze wortel is by den gemeenen man bekend onder den naam van kleurfel en fleurfel, en word by hen tot het kleuren van de boter gebezigd. De Heer pruis pryst ter geneezing van de
geel-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 813
geelzugt aan, 't aanhoudend gebruik van kennipzaad (Semen Cannabis) ; zie Genees-, Heel. > Artzeny- en Vroedkundig Magazyn , H. Deel, HL Stuk.
Dit nogthans hebbe men aan te merken, dat in geval de geelzugt uit eene voorhanden zynde galftoffe, in de eerfte wegen ontftaat, men met vrugt de ipecacuanha en rhabarber gebruiken kan. In ligte gevallen kan men zig meestal met de meermaalen aangeweezene redden, doch in verouderde fchieten de zulken te kort.
§. XLII.
Over de Scheurbuik.
De Scheurbuik (Scorbutus) is eene algemeene volksziekte, door eugalenus, en na hem door veele anderen, zeer wel befchreeven.
Eene ziekte, die veelal op fchepen, in legers, en vogtige plaatfen is heerfchende; en overvalt niet zelden hen, die genoodzaakt zyn flegt voedfel te gebruiken, of die zig gewennen, om veel oud fpek en meelfpyzen te nuttigen.
Eene verminderde veerkragt en flapheid der vaste deelen, en bedorvene vogten, is den zodaanigen eigen.
De eigenaartige kenmerken deezer ziekte zyn: eene toeneemende zwakte en geneigdheid tot zitten of leggen, ontwaakende, eene magteloosheid Fff 3 en



Si4 . W. FOLKERSMA, GENEES-
en pyn der leden , als of ze geflagen zyn, een bleek of aardkleurig aangezigt, gezwollene lippen, bloederig en gezwollen tandvleesch ; en in de ergfte foorten, een zwaar en zeer Hinkende adem, donkerroode en zwartagtige vlekken , opzwellingen der voeten , en zomtyds onpynlyke en ftinkende zweeren.
Zy is eene langduurige en veelal gevaarlyke ziekte, en vereischt ter behandeling een byzondere oplettendheid , doende zig in twee zoorten verdeelen , namentlyk in eene heete en in eene koude.
Het is door de gunftige fchikking der Natuur, dat men tegen deeze overal heerfchende ziekte geneesmiddelen vindt, die ten allen tyde gebruikt konnen worden; ik zal kortelyk zien, in hoe verre men de vereischte middelen uit kelder en keuken hekomen kan , ter onderbrenging deezer lastige ziekte.
In het eerfte geval zyn alle verhittende middelen fchadelyk, om dat 'er eene hitte en dorst plaats heeft, weshalven de zagte, verkoelende en ontlastende moeten gebruikt worden: als een afkookfel tót gerst, pruimen, zuuring, fcorzonera, falade en dergelyken, volgens derzelver voorfchriften, by welken wat fap van berberisfen, limoenen, met wat falpeter konnen gevoegd worden.
Alles wat zuur is, is voordeelig, en niet minder zyn de rype en gekookte tuin vrugten, en detr
zei-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 815
zeiver bereide fappen en dranken , als aalbeziën, kersfen , druiven , enz. alle verkoelende eetwaaren, als appelen, falade, endivie, fpinagie, geele en witce peen, knollen, zuurkool, enz. voortreffelyk; en het is door deeze dingen, dat men veelal de fcheurbuik te boven komt.
Egter neemt zomtyds het bederf der vogten in deeze ziekte zeer fchielyk de overhand, zo dat ze door de plantzuuren niet kan worden overwonnen ; in welk geval men genoodzaakt is zig tot de delfzuuren te wenden; de vitrioolgeest is de beste, eenige druppels gedaan onder een afkookfel van kina met honing-azyn vermengd; de hoeveelheid der vitrioolgeest vermeerderende naar de meerdere of mindere toeneeming der befmettinge.
Na dit bederf tegengegaan te zyn, blyft 'er dikwyls eene verzwakkinge met pyn verzeld over; dan is het dienftig 't ftaalvylzel met de kina op Rhynfche wyn te laaten trekken, en aan den zieken toe te dienen.
Op deeze wyze Haagt men meest altyd zeer gelukkig, en men heeft zelden de Apotheek noodig.
By de koude fcheurbuik moet men eene andere geneezingswyze aanwenden , zo dat in de ligtfte foort van deeze natuur de voorfchriften uit de cochlearia en raphanus meest voldoende zyn; maar is zy reeds ingeworteld , 't geen uit het Fff 4 voort-



8i6 W. FOLKERSMA, GENEES-
voortkruipend bederf gekend word , dan worden ftcrkere geneesmiddelen vereischt; 't volgende kan voldoende zyn:
Raphan. Rustic. \j. Cochlear. m. ij. Calam. ar om. ^8. Cerevis. tenuis tèij. F. Cerev. Medicat.
Om 'er zomtyds een kommetje vol van te neemen; konnende, wanneer 'er aanmerkelyke vlekken en zweeren plaats hebben, wat vitriool-geest 'er onder vermengd worden.
De verdere behandeling vereischt de raad van een kundigen , waar over de Verhandeling van den Heere j. lind, Middelen ter bewaaring der gezondheid op Oorlogfchepen , kan worden nagezien.
§. XLIII.
Over de Schurft.
By ieder is de Schurft (Scabies) bekend, als een zeer onaanzienlyk huidgebrek, van eene aanfteekende, jeukende en brandende natuur, weshalven ik maar alleen kortelyk zal tragten aan te toonen: in hoe verre men dezelve met middelen, die in keuken en kelder gevonden worden, geneezen kan.
't Is dan in de eerfle plaats noodzaakelyk, dat
men



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 817
men onderzoeke, of de ziekte eerst begonnen, dan of zy verouderd is.
In het eerfte geval is een laxeermiddel uit rhabarber en crem. tart. voldoende ; doch wanneer 'er hitte, koorts en dorst plaats heeft, dan geeft men een afkookfel uit gerst, tamarinde en rhabarber, of crem. tart. in wey gekookt; dus doende gebeurt het, dat de zeer ligte fchurft verdwynt.
Maar blyven de rooven ftandvastig zitten, dan laat men by 't inwendig gebruik van de voorgaande, eene zagte fmeering uit olyven-oly, var» kens-reuzel en zwavel gebruiken, of eene wasfching met water en azyn ; zo egter deeze niet voldoende zyn , laat men een aftrekfel van vlier gebruiken, of een afkookfel van cichoreumy volgens derzelver vooTfchrift.
Egter befpeurt men niet zelden dat de fchurft op 't gebruik van deeze middelen niet verdwynt, maar hardnekkig voortgaat; dan is het noodig dat men 't voorfchrift by de Peper reeds opgegeeven gebruike, of eene zalf uit kwik, op de volgende wyze:
fy. Merc. viv. Zj. Axung. Porei %j. Ol. Olivarum zijM.
Om 'er tweemaal 's daags dunnetjes mede te fmeeFff 5 ren.



8i8 W. FOLKERS MA , GENEES-
ren. Doch het is met de fchurft zo geleegen, indien ze de gezegde middelen wederftreeft, is fer niets anders overig, dan dat men vermoogender uit de Apotheek kieze, fchoon veele uitwendige middelen by ieder genoeg bekend zyn.
§. XLIV.
Over de Aanbeijen.
De Aanbeijen (H<emorrhoïdes), zyn eene vloeijing van bloed uit de bloedvaten , die zig aan 't einde van den endeldarm bevinden.
De Aanbeijen zyn of vloeijende , of blinde; de blinde zyn ronde, langwerpige, donker - roode, of zwart-blaauwe bloedgezwellen, die zig of in* of uitwendig in den endeldarm ophouden, en zyn met of zonder pyn , haare aanweezendheid is overvloedig kenbaar genoeg.
Het vloeijen derzelven moet veelal, als eene heilzaame pooging der Natuur , worden aangemerkt , ten welken einde , men eene geregelde levenswys hebbe voor te fchryven , op dat derzelver vloeijingen geregeld voortgaan.
Zy vereifchen eene byzondere Geneeskundige beftiering, wünneer of zy geheel opgeftopt, of al te fterk vloeijende zyn.
In het eerfte geval, wanneer zy opgeftopt zyn, houde men de geneezingswyze , zo als van de ontfteekings-ziekten gezegd is; doch zo *er door
dee-



en HEELM. dit KELDER en KEUKEN. 819
deeze geene verligting worde te weege gebragt, dan zette men den zieken over eenen waterdamp, of appliceere eenige bloedzuigers, en geeve hem eenige verzagtende en buik - ontlastende middelen uit gerfte-water, falpeter, honing en vlier ■ fap, door welke middelen de gunftige en voor den lyder heilzaame ontlasting bevorderd word.
Eene enkele reis nogthans gebeurt het, dat door deezen de ontlasting niet bevorderd wordt; dan moet men dezelve volgens andere geneezings-aanwyzingen tragten te bevorderen.
In 't ander geval, namentlyk, wanneer zy te fterk vloeijen , dan moet men dezelve zoeken te verminderen ; ontftaat dezelve uit eene volbloedigheid , dan is eene aderlaating noodzaakelyk, te gelyk met buik - ontlastende middelen; eene olyagtige clysteer met honing en zout, is meestal voldoende , om daar door de verharde drekftof te ontlasten , konnende inmiddels een mengfel van gerfte-water, honing en geest van vitriool toegediend worden, of eene ontbinding van tien greinen aluin in agt oneen water en een once honing.
Doch zo de ontlasting te fterk blyft aanhouden , dat 'er de kragten door verminderen , dan is het ten hoogften dienftig, dat men een afkookfel van kina geve, vermengd met wat Laud. liq. Sydenh., en honing, tevens met appliceering van uitwendige middelen, van al wat zagtelyk zamentrekt, als eene ontbinding van aluin, enz.
Ge-



820 W. FOLKERSMA, GENEES-
Gebeurt het egter, hoewel zelden, dat ze deezen wederftreeft, dan is het noodig dat men de raad van een kundigen zoeke , terwyl men geene voldoende middelen genoeg in de keuken en keiders heeft. In ligtere gevallen heb ik nogthans het gebruik van koud water voldoende bevonden, 't zelve 's morgens nugteren te laaten drinken.
$• XLV. Over de Venus - ziekten. Van deeze allerverfoeijelykfte ziekte, die veelal uit eene vuile vermenging gebooren word, zal ik niet veel zeggen, vergenoegende my maar alleenlyk met te zeggen, dat de verfchillende bereidingen van kwik, by de meesten bekend, hoofdzaakelyk derzelver uitroeijing bevorderen.
§. XLVI.
Over de Ziekten der Vrouwen.
Verwagt niet van my, dat ik in het breede over de Ziekten der Vrouwen zal handelen, terwyl dit ftuk tot de Vroedkunde voornamentlyk betrekking heeft; ik zal alleen maar aan wyzen, in hoe verre men met de middelen uit keuken en kelder de noodige hulp kan toebrengen, in overkoomende ongemakken der Vrouwen.
Ik verftaa hoofdzaakelyk door de ongemakken der vrouwen , die , welke de gehuwden overkoomen.
Dee-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 821
Deeze ziekten der vrouwen, zyn of ftaande de zwangerheid, of na dezelve, of buiten dezelve. Egter zal ik eerst kortelyk over de maandftonden, en den witte-vloed (menfes & fluor albus), handelen.
De maandftonden (menfes), zyn maandelykfche ontlastingen van bloed , aan de huwbaaren eigen, en de maagden worden gezegd aan dezelve te zukkelen, wanneer zy te overvloedig of opgeftopt zyn.
De verhinderde vloed, of de geheele opftopping derzeive, hangt van verfchillende oorzaaken af, zommigen van eene volbloedigheid , anderen van een verminderde veerkragt, of andere kwaade gefteldheid.
In 't eerfte geval word dezelve door eene aderlaating , en 't gebruik van een afkookfel uit graswortel, tamarinde en rhabarber veelal bevorderd, of alleen door een poeder uit crem. tart. en falpeter.
Na in 't tweede geval, den buik door wat rhabarber en crem. tart. te hebben gezuiverd, geeft men veelal, met eene gelukkige uitkomst, de kina met ftaalvylfel en rhabarber vereenigd.
In de overige gevallen komen de byzondere verfterkende middelen te pas, gelyk de voorfchriften, by de cort. aurantior., fem. carui, cumini en ümatura martis opgegeeven.
j. .; ... . .v-.vyo Jiö <i--< -Naat



U2 W. FOLKERSMA, GENEES-
.■•Naar deeze niec willende luisteren, is het noodig dat men de raad van eenen kundigen zoeke. • De al te fterke vloed hangt mede van verfchil. Me oorzaaken af, of van eene volbloedigheid ol van de fcherpte der vogten, of anderen, srifc 't eerfte geval zyn de aderlaating en verdunnende middelen dienftig, mla het tweede en derde, zyn de zagte zamentrekkende middelen, uit de aluin, kina en crem tart. noodzaakelyker; nogthans is het nodig dat men een kundigen raadpleege. , Een ander ongemak, de vrouwen eigen, is de wue-vloed (fluor albus), eene aanhoudende vloeijing van eene kleeverige, flymige en wateragtige vogtigheid uit de vrouwelyke deelen ; deeze vloed is of goed- of kwaadaardg, goedaartig noemt mm denzelven, wanneer de ftoffe van eene witte Vaeur m, kleeverig en zonder de minfte fcherp* m kwaadaartig, wanneer ze miskleurig, waterag«g, en fcherp is.
De witte-vloed, heeft meestal eene ontaarting der vogten tot haare naaste oorzaak, 't welk voornaamentlyk uit den Hinkenden adem, verboren eetlust, hartkloppingen , benaauwdheden en wangedaante des lighaams, gekend word. - Zy is eene lastige, langduurige, en niet zeer geeaarJyke ziekte.
In den beginne geeft men een buikzuiveTend middel, uit crem. tart. met rhabarber; doch
hier



en HJEELM. uit KELDER en KEUKEN. 823
hier ontbreeken de gepaste laxeermiddelen , die men dikwyls verpligt is uit de Apotheek te eifchen.
Het lighaam gezuiverd zynde, komen meestal, om dat de vloed aanhoudende blyft, deeze volgende te ilaade:
IJc. Cort. peruv. f. p. g/. Lim. Martis Zj. Alumin. rupei Zij. Ol. Menthts gt. iv. M. F. Pulv.
Of
Extr. cort. Peruv. Zij. Alum. rup.
Pulv. cort. Aurant. aa Zj@. Sapon. venet. M. F. Pilula gr. ilj.
Waarvan om de twee uur, drie kunnen worden genoomen ; of van 't poeder alle twee uur een vingerhoed vol, tenens met 't gebruik van een aftrekfel uit faly en kruis-en-munt; en 't is door deeze middelen, dat men meestal de vloed kan doen ophouden: wederftreeft ze egter deeze middelen , dan is dienftig dat men een kundigen raadpleege.
Uit de veranderingen, door de bevrugtiging ontftaan, zyn de vrouwen aan ziekten, verfchillende
van



824 W. F OL KERS MA, GENEES-
van de voorgaande, onderhevig; hec ophouden -der maandftonden, benaauwdheid, fpys-walging, geneigdheid tot braaken, plaatfelyke pynen en andere ongemakken, zyn wel de voornaamfte.
Uit wat oogpunt ik ook deeze toevallen befchouwe, en hoe gaarn ik ook aan Uw Ed. Vraag wilde voldoen, kan ik egter niet van my verkrygen om hier ter plaatfe veele geneesmidddelen aan de hand te geeven; dewyl ik van oordeel ben, dat over de ongemakken der vrouwen , ftaande de zwangerheid, het zeer noodzaakelyk is dat de raad van een voorzigtig Genees- of Vroedmeester werde gezogt, om dat veele derzelver ongemakken uit eene volbloedigheid, andere uit een zwak zenuw-geftel, ontftaan. Het is dan zodaanigen raadzaam , de hulp van eenen kundigen zeer fchielyk te zoeken, dien het ook wel bekend is, wat middelen uit kelder en keuken konnen worden aangewend.
Even dezelve omzigtigheid is waar te neemen by de baarende vrouwen , met dit onderfeheid nogthans, dat de Vroedvrouwen niet te haastig moeten Zyn in het af haaien van de vrugt, nog de baarenden te hard behandelen. Is dé buik verftopt, dat ze een verzagtende clysteer uit melk, oly en «out zette, om daar door eene vryere en gemakkelyker baaring te bevorderen; onderwylen een kopje thee aan haar te geeven met veel melk, is xeer heilzaam; in zwaare baaringen is dikwyls een
grein*



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 825
greintje opium van veel dienst, doch in de tegennatuurlyke geboorten, is de hulp van een kundig Vroedmeester noodzaakelyk.
Eene vrouw van haare vrugt verlost, heeft eene byzondere beftiering noodig. In de eerfte plaats, moet men omzigtig zyn, omtrent het afhaalen van de nageboorte; zo dezelve niet zeer gemakkelyk volgen wil, moet men ze nooit met geweld tragten af te haaien, maar de vrouw te bedde brengen, haar ter verzagting der geleedene fmerten een kopje thee met veel melk gemengd geeven , of gerfte-water met honing gemengd; of eene magere kalf - foep met wat citroen - fap of iets diergelyks, weerende alles wat verhittende is als zeer nadeelig af ; dus de vrouw bezorgd hebbende , laat men ze eenige uuren leggen, op dat zy eenige nieuwe kragten bekoome , waarna men meestal de nageboorte zeer gemakkelyk bekoomen kan.
De amandelmelken, met wat züiker vermengd, zyn in dit geval zeer dienftig, zo om de kraamvrouw kragten by te zetten, als om andere ongemakken af te weeren.
Openbaart zig egter voor de vrouw een zeer afmattende bloedvloed, dan is het dienftig dat men denzelven door zamentrekkende middelen tegengaa; een ontbinding van tien greinen aluin in agt oneen gerfte-water, is dan zeer dienftig, met eene once honing vermengd, als meede de appli-
XIII. deel. Ggg cee-



8a6 W. FOLKERSMA, GENEES-
ceering van doeken, natgemaakt in azyn en water, op den buik; doch deeze beftiering vereischt eene byzondere oplettendheid.
De verdere behandeling der ziekten van eene kraamvrouw, moet aan een geoeffenden worden aanbevoolen.
Omtrent het vyftigfte jaar ondergaan de vrouwen eene gewoone verandering; by haar houd dan de gewoonlyke zuivering op, zommigen zukkelen aan dezelve, anderen nier.
Zy die 'er aan zukkelen, ondergaan benaauwdheden, vliegende hitte, pynen door de leden en opzwellingen.
By volbloedigen is eene aderlaating noodig, met een buikzuiverend middel uit rhabarber, crem. tart. en falpeter; befpeurt men in tegendeel geene volbloedigheid, dan is meestal 't volgende genoeg:
Cret. alb. 3;. Nitri puri
Pulv. Cort. Aurant. ziij. M.
Driemaal 's daags een vingerhoed vol. By tedere geftellen kan men 'er wat fuccin. by mengen, eene enkele reis moet men de kina te hulp hebben: en het is op deeze wyze, dat men dit ongemak meestal kan te boven koomen.
%. XL VII.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 82? §. XLVII.
Over de Ziekten der Kinderen.
Indien ik alle de ziekten der kinderen wilde befchryven, zoude ik bykans geen einde vinden; de Hoogleeraar rosen van rosenstein heeft dit ftuk zeer uitmuntend al voor my gedaan.
Ik zal flegts met den vinger aanwyzen , welke middelen uit kelder en keuken, in voorkoomende ziekten der kinderen, konnen worden aangewend.
Stuiptrekkingen, Buikpynen ,Miskleurde afgang, Buikloopen,de Engelfche ziekte, zyn wel de voornaamfte.
Meestal zyn de ftuiptrekkingen toevallen van de buikpynen , wormen en buikloop ; waarom men zeer naauwkeurig hebbe na te fpooren, uit wat oorzaak dezelve voortkoomen. Het is zeker dat de ftuiptrekkingen meestal uit eene fcherpte, zig in de eerfte wegen ophoudende , gebooren worden , 't zy dezelve door een zuurgeworden zog, of iets anders worden voortgebragt.
Indien deeze hun oorfprong vcrfchuldigd zyn aan een in de eerfte wegen zuur of goor geworden zog , dan is het noodzaakelyk dat men de eerfte wegen zuivere , door wat fyroop van rhabarber; doch zo de afgang miskleurig is, 't zy groen, gefpikkeld, of wit, dan menge men 'er wat kryt onder, of men kan een weinigje kryt Ggg 2 on-



§a8 W. FOLKERSMA, GENEES-
onder 't 'zog of de pap mengen, en daarvan het kind nu en dan een thee-lepeltje vol geeven ; doch blyven na een aanhoudend gebruik de ftuipen aanhouden , dan is het dienftig dat men de raad van een kundigen vraage ; egter moeten alle heete middelen vermyd worden, als zeer fchadelyk.
Ontftaan de ftuipen uit wormen, dan geeft men de fyroop van rhabarber, met eenige greinen falpeter vermengd , of men zette een fteekpilletje uit fyne koek, waar van ik menigmaal treffelyke uitwerkingeu gezien heb. Een van Spaanfche zeep met wat honing is niet minder dienftig; zo men egter met deeze weinig vordert, dan is het noodig, dat men anderen uit de Apotheek kieze.
Niet zelden gebeurt het dat 'er hevige ftuiptrekkingen uit eene aanhoudende buikloop ontftaan, dan is 't noodig dat men, wanneer zy niet lang geduurd heeft, zomtyds wat fyroop van rhabarber geeve, met een weinigje kryt vermengd: heeft zy egter lang geduurd, zo dat het kind 'er zeer door verzwakt is, dan moet men dezelve door zagte middelen tegengaan ; een lymig afkookfel van gerst, met Arabifche gom en honing gemengd, is meestal voldoende; doch zo de Joop mogt voortduuren en het kind 'er door verzwakken dan mengt men 'er wat olyven-oly onder, met een weinig Laud. liq. Sydenh., of een afkookfel van kina met Arabifche gom en zuiker, en 't is op ' dee«



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 829
«
deeze wyze, dat men zelden andere middelen noodig heefr.
Een kind word gezegd aan de Engelfche ziekte (rachitis) te zukkelen , wanneer bet zeer zwak blyft, met dikke of dubbelde geleedingen, dik. ken buik , en kromme beenen. Met deeze ziekte konnen de kinderen zeer lang omzukkelen , en het is niet vreemd dat dikwyls een mismaaktheid van haar te rugge blyft.
Het is dan ten hoogden noodzaakelyk, dat men," de zindelykheid en het drooghouden van zodaanigen, naauwkeurig in agt neemt; en dat alle vogtigheid worde vermyd : daaglyks geeft men aan de kinders 't fontein - water, waarin een weinig zuivere potasch gefmolten is; of poeder van oesterfchelpen, reeds aangepreezen, of 't ftaalvylzel op Rhynfche-wyn getrokken. Het is dikwyls noodig-dat men den buik van zodaanig een kind door wat fyroop van rhabarber, of door het volgende zoeke te ontlasten:
l£. Sapon. Venet. Bj. Rhei Elect. Bij. Sacch. alb. Zij. M.
Waarvan om de drie uur een half vingerhoed vol kan worden gegeeven. By 't gebruik deezer middelen is het niet ondienftig, dat men de gezwolGgg 3 le-



,&Sö W. FOLKERSMA, GENEES-
Jene gewrigten daagelyks wryve met een wolle lap, doonrokken met den rook van wierook of barnfteen; zomtyds is het dienftig dat men de kina vereenigd met het ftaalvylzel gebruike; veelmaaien heb ik waargenoomen, dat" kinderen, aan deeze ziekte zukkelende, alleen geneezen wierden door hun 's morgens een versch en weck gekookt ey te geeven. Toevallen zig by deeze ziekte voegende, is de raad van een kundigen noodig.
Niet zelden zyn de kinderen deerlyk gekweld met de fprouw (aphth<e). Hier tegen is de honing met goudlym (borax), of de honing-azyn, of een fterk aftrekfel van faly met honing 'gemengd, zeer dienftig; of het afgekookte fap van raapen, met zuiker vermengd.
De overige ziekten der kinderen worden meest als gewoone ziekten behandeld, weshalven ik van dezelve niet zal fpreeken.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Waar in getoond word, in hoe verre men met de middelen uit kelder en keuken komen kan ter geneezing van Uitwendige Ziekten.
Tot dus verre heb ik , zo veel my mooglyk was, zoeken aan te toonen, in hoe verre de middelen uit kelder en keuken toereikende waren ter geneezing der Inwendige ziekten , waarom ik in
de



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 831
de tweede plaats zal zoeken aan te toonen , in hoe verre de gezegde middelen toereikende zyn, tegens Uitwendige ziekten. En om ia dit ftuk niet verward te zyn, zal ik in de eerfte plaats, zeer kort over de Wonden, Zweeren , Gezwellen , Uitzakkingen en Beenziekten handelen, daarna kortelyk tot byzondere voorkoomende ongemakken overgaan , en d^ar meede de Verhandeling fluiten.
§. I.
Eene Wonde (Vulnui) is eene verfche en bloedige fcheiding der vaste deelen van het lighaam, door het een of ander voortgebragt.
Men verdeelt gemeenlyk de wonden in eenvoudige en zamengeftelde; geene zyn gefneedene, geftookene , gekneusde , gefchootene, vergiftige en volflrekt doodelyke.
De geneezing der wonden gefchied door zamenhegting, of door verettering.
Ligte aangebragte wonden worden door een droog verband zeer ligt geneezen, zyn zy bloedende , dan is het dienftig dat men het verband met een mengfel van water en azyn bevogtige en aanlegge; het aanleggen van fpinrach is in dit geval niet ondienftig, en 't is door deeze middelen dat ze zeer fpoedig geneezen worden.
De geftookene wonden, wanneer ze oppervlakkig zyn, worden door de natuur meestal geGgg 4 red,



$3* W. FOLKERSMA, GENEES-
red, doch eene diepe wond word door eene infpuiting van laauw water gezuiverd, en door trapswyze vergrootende drukdoeken de geneezing bevorderd.
De gekneusde wonden worden, indien ze ligt zyn, door een compres in een mengfel natgemaakt van water, azyn, en honing geneezen; zyn ze egter zeer gekneusd, dan moeten ze door verettering geneezen worden, en dit word bevorderd door de volgende zalf:
Cera flava. Refina ftava ^ ?/. Vitelli ovor. JVQ. i. Ol. olivar. q. f. M.
Op dat het een zalf worde. Of men neemt een doo.jer van een ey en honing, zo veel genoeg is; en moet naderhand, wannneer de wonde met vleesch gevuld is, door droog piukfel, of in aluin, water natgemaakt, geheeld worden.
De gefchootene wonden vereifchen eene voorzigtige hand van eenen Heelmeester.
De vergiftige wonden worden gewoonlyk of door de beet van een dollen hond, of door den Heek van eene flang voortgebragt; zy zyn beide zeer gevaarlyk en vereifchen eene fpoedige hulphet is dan ten uiterften noodzaakelyk, dat zodaanig pene wond met azyn en zout worde uitgewasfchen,
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 833
en dat men zeer fchielyk een Genees- en Heelmeester te hulp roepe; fchoon egter 't binden boven 't aangedaane deel , en 't ftryken met de kwik-zalf kan worden in 't werk gefteld, voornaamentlyk als de wond door een dolgeworden dier is veroorzaakt.
De wonden der zenuwen, peezen, flagaderen en der water-vaten, vereifchen de beftiering van een oordeelkundig Heelmeester.
Zeer ligte hoofd - wonden , heb ik reeds by de Faba gezegd, worden door onze vrouwen alleen geneezen, doch zwaare vereifchen eenen Heelmeester , 't geen insgelyks van alle wonden kan worden gezegd.
De kneuzing (contufió), is een zamendrukking of verfcheuring der kleinfte vaten en vezelen, met ftilftand of uitftorting van bloed.
De geneezing gefchiedt door het aanleggen van doeken , in een mengfel van half water en azyn of brandewyn , door het doen tefivns van eene aderlaating, en 't toedienen van een afkookfel uit gerst, tamarind. en crem. tart., vermengd met honing-azyn. Kneuzingen van inwendige deelen, vereifchen eene voorzigtige beftiering.
Over de Zweeren.
Een Zweer (JJlcus), is eene etterende, en meer of min verouderde fcheiding der zagte deelen van Ggg 5 ons



834 W. FOLKERSMA, GENEES.
ons lighaam ; die of worden voortgebragt door eene voorafgaande wond, of kneuzing of ontfteeking, of door eene fcherpe ftof; wordende verdeeld in eenvouwdige of zamengeftelde.
Alle eenvouwdige zweeren, waar door ik, verftaa de zodaanigen welker grond zuiver, en zeer oppervlakkig is , konnen door eene ontbinding van wierook in brandewyn worden geneezen; wordende de velmaaking bevorderd door opdroogende middelen, als 't volgende:
■9=. Cera Alb. |/. Cerusftf lota $j. Amyl.
Ol. Olivar. q. f. Ut F. Ungt.
Of kryt met brandewyn gemengd.
De fcorbutieke zweeren, waarmede zeer veelen lang omzukkelen, vereifchen in- en uitwendige geneesmiddelen ; de inwendige heb ik reeds opgegeeven, de uitwendige zyn, 't aanleggen van roggenmeel - pap of van lynkoek , de wasfching van kalkwater met vitriool - geest tot een dragma onder een once, en de voorgemelde zalf.
De overige zweeren moeten door een kundige hand gered worden.
§. III.



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 835
$. UI-
Over de Gezwellen.
Een Gezwel (Tumor) is een ieder bekend, dat eene tegennatunrlyke verhevenheid van eenig gedeelce des lighaams is, en zyn of heete of koude gezwellen.
Alhoewel de heete en koude gezwellen door byzondere benaamingen onderfcheiden worden, zal ik egter, kortheidshalven, van ieder met een woord aantoonen , in hoe verre men ter geneezing de vereischte geneesmiddelen bekoomen kan uit kelder en keuken.
Over de geneezing der ontfteekingen , afhangelyk van inwendige oorzaaken , heb ik reeds S- XIII, I. Hoofdftuk, II. Afdeeling gefprooken. Doch tegens ontfteekingen afhangelyk van uitwendige oorzaaken, zyn by ondervinding dienftig bevonden het oxycraat, een mengfel van water en azyn, wyn met water vermengd, of wyngeest met water verdund , en dik gekookte karnemelk met of zonder gort, of eene ftooving met wolle lappen in een afkookfel van vlierbloemen ; en 't is meestal door deeze , dat men de uitwendige ontfteekingen geneezen kan, zwaardere gaan doorgaans tot verettering over. Dit in 't algemeen van de uitwendige middelen tegens de ontfteekingen gezegd hebbende , gaa ik tot de byzondere over.
De



836 W. FOLKERSMA, GENEES-
De Bloedvin (Furunculus) of Negenoog is een ontftooken gezwel, by ieder wel bekend: de hulpmiddelen tegen dezelve uit kelder en keuken zyn een pleister van pik, wasch en oly, of de pik alleen, of honing gemengd met meel, of de lynkoek, wanneer zy groot en zeer pynlyk is; konnende door deeze veelal gered worden.
Het is een ieder bekend dat de Branding (Ambustid) door vuur, kopkend water, oly of iets diergelyks veroorzaakt wordt; waar tegen veele middelen, in kelder, en keuken voorhanden, konnen en moeten gebruikt worden; de voornaamfte zyn (wanneer de brand zeer oppervlakkig is), het koud water met azyn, water vermengd met wat brandewyn of witte wyn; doch 't voornaamfte van allen is, het aanleggen van paardemist, of de oly waar in dezelve gekookt is; deeze oly, moet ik betuigen , heeft my nimmer te leur gefteld , en kan tot de volle geneezing toe met zeer veel v'rugt gebruikt worden.
Is 'er, gelyk zeer dikwyls gebeurt, eene verzweering by, dan gebruikt men eene pap uit lynkoek of kruim van brood, in zoete melk gemengd, en tegens de opene wonden een mengfel van oly en azyn.
't Gebeurt egter niet zelden dat 'er het heete vuur bykomt, dan moet men een Heelmeester raadpleegen.
Niet zelden zyn zommigen 's winters geplaagd
met



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 837
met koude puisten of vorst-builen (perniones) aan handen , voeten , vingers en teenen; deeze moet men, gelyk j. van der haar zeer wel heeft opgemerkt, niet altyd verdry ven, om dat ze veelal een natuurlyk gebrek zyn van inwendige oorzaaken afhangelyk; zyn zy het niet, dan moet men in den beginne het aangedaane deel met koud water of fneeuw wry ven, en naderhand eenig zagt vet aanleggen , tevens alle heete aanlegfels vermyden.
Tegens het ontftooken gezwel des tandvleesch (parulis) , kan men een gorgeldrank van vlierbloemen met honing - azyn beproeven, of een af. kookfel van vygen in melk , of een half doorgefneedene vyg tegens 't tandvleesch leggen.
De ontfteeking der borften, ballen, voorhuid en roeden-hoofd, moeten dooreen Heelkundigen behandelt worden.
De Vyt (Panaritium') , eene zeer pynlyke en kwaadaartige ontfteeking van de einden der vingeren , vereischt dikwyls eene aderlaating op den arm aan dezelfde zyde, op den vinger legt men eene pap van witte brood en melk gemaakt, of men baad den vinger in verflapte wyngeest of melk; zo ze tot verettering overgaat , moet de etter door eene ruime infnyding ontlast worden, en de wond door eene ettermaakende zalf geneezen worden.
Over



838 W. F OLKERSMA , GENEES-
Over de Etter ■ gezwellen.
De Etter-gezwellen CTumores purulenti), vereifchen in den beginne den aanleg van pappen, uic lynkoek met onder de asch gebradene uijen in water gemengd, of de gortpap met honing gemengd ; voldoen deeze niet tot rypmaaking, dan moet men eenen Heelkundigen raad pleegen.
Niet minder is de beftiering van een Heelkundigen noodig in de nederzetting van etter, etterborst, verftervingen , 't zy vogtige of drooge; fchoon hier tegen de kina met campher, in- en uitwendig, met vrugt kan worden gebruikt.
Het zelfde moet'omtrent het knoest- en kreeftgezwel worden aangemerkt.
Omtrent de krop-klier-gezwellen , is aan te merken, dat derzelver geneezing bevorderd moet worden door in- en uitwendige middelen.
Inwendig konnen deeze pillen van veel dienst zyn:
Rhei elect. Zj. Extr. Cichorei Zij. Sap. Venet. Ziij. Pulv. Cort. Aurant. q. f. M. F. Pilula gr. tij.
Om alle drie uuren drie te neemen; als meede is het gebruik van 't zelfter-water niet af te keuren. Uitwendig legt men een pleister van hars, wasch
en



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 839
en oly, met een weinig campher vermengd, op dezelve; verder moet de geneezing aan een kundigen worden aanbevoolen.
Over de Wateragtige Gezwellen.
Deeze gezwellen zyn van eene verzameling van water afhangelyk , en tot deeze klasfe behooren 't zugt-gezwel, weye-gezwel, water-gezwel, en de zoorten van waterzugt.
Het Zugt-gezwel (Oedema), is een min of meer zagt, flap, wit en onpynlyk gezwel, het meest de armen , doch vooral de voeten , beenen en dyen, aantastende, zynde het egte kenmerk deezer gezwellen eene , voor eenen geruimen tyd, te rug laatende holligheid op de drukking der vingeren.
De geneezing derzelver wordt bevorderd, door in- en uitwendige middelen. Inwendig geeft men openende en zagt - ontlastende middelen , volgens de voorfchriften by de cichoreum , fcorzonera, lactuca en Spaanfche zeep reeds opgegeeven; in zommige geftellen, zyn de voorfchriften by de allium , cepa reeds opgegeeven niet ondienftig: uitwendig kan men de roode wyn, met aluin, of zakjes van droog en warm zout, en wryvingen met berookte lappen van wierook of barnfteen , gebruiken; doch deeze niet toereikende, moet men een kundigen raadpleegen. De beweeging en oeffening begrypt een ieder, dat hier noodzaakelyk is.
De



840 W. FOLKERS MA , GENEES-
De overige gezwellen vereifchen dezelve geneezing , fchoon in de waterzugt der gewrigten de drop van koud water, en 't gebruik der mineraale wateren, zeer voordeelig is.
De bloed • gezwellen vereifchen een oordeelkundig verftand.
Om dacde beurs-gezwellen meesttyds niet dan door het mes konnen worden weggenoomen, is het veiligst over dezelven een Heelmeester te raadpleegen ; egter kan in zommige deezer gezwellen de oplosfing beproefd worden.
De vleesch-gezwellen laaten bykans geene andere geneezing toe dan de wegneeming, weshalven men eenen Heelmeester over dezelven hebbe te raadpleegen; hoewel egter het uitwasch van 't tandvleesch, wanneer 't hangende is, zeer dikwyls door eene daagelykfche aanraaking van een mengfel uit honing met den geest van zee - zout, geneezen wordt: naamentlyk men neeme honing een once, en geest van zee-zout twintig of dertig druppen.
$• IV.
Over de Breuken.
De Breuken (Hernia) verdeelt men gemeenlyk in waare en onwaare.
De waare breuken onderfeheid men door byzondere benaamingen, naar het inhoudende ingewand, en naar derzelver aanneemende plaats; ten
op-



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 84t
opzigte van 't ingehouden gedeelte van eenig ingewand , noemt men dezelve darmbreuk , netbreuk , enz. naar de plaats, lieschbreuk, navelbreuk, dyebreuk, enz.
De waare breuk derhalven is eene zwelling, gemaakt door eenig ingewand uit zyne natuurlyke plaats geweeken , veroorzaakt door al het geene eene vermeerderde drukking, verre boven de natuurlyke, kan te weege brengen; of zy ontftaat door eene eigenaartige verzwakkinge der deelen of anderzints.
Schoon alle breuken eene byzondere oplettendheid en beftiering vereifchen , zal ik egter kortelyk zoeken aan te toonen, wat middelen men uit kelder en keuken ter verligting van den lyder kan aanwenden.
Omtrent de enkele breuken merke men aan, dat men, na dat dezelve zyn ingebragt, derzelver uitfchieiing door een welgemaakten breukband zoeke tegentegaan, en dat men de verfterking der verzwakte deelen door bevochtiging met roode wyn en aluin zoeke te bevorderen.
Eene geklemde breuk vereischt byzondere oplettendheid; ontftaat zy, gelyk al meest, uit eene volbloedigheid, dan doe men den lyder op den rUg leggen, met geboogene knieën, doende naar omftandigheden herhaalde aderlaatingen , zette menigvuldige clysteeren uit oly, zout en honing, of van vleesch-foupen, of van tabak, en plaatfe
XIII. deel. Hhh hem



842 W. FOLKERSMA, GENEES-
hem in een Iaauw half bad ; om de breuk kan men leggen , ftoovingen van karnemelk of azyn en water, of de gortpap; deeze allen wederftaande, kan men 't koud water, meeuw, ys, of iets diergelyks beproeven: egter niet willende luisteren naar deezen, is de raad van een kundiger noodig.
De onwaare breuken verfchillen van de voorgaande, uit hoofde dat het gezwel, in plaats van eenig ingewand te bevatten, eene andere ftoffe, als water, wind, bloed, etter, enz. in zig bevat.' Zy zyn of navel- of balzak - breuken.
De geneezing beftaat in de oplosfing, of in de ontlasting.
De oplosöng is het zelfde, als ik by het zugtgezwel reeds gezegd heb; egter kan in de windbreuk het aanleggen van een zakje met meel en zout dienftig zyn, gelyk ik reeds by het zout heb opgemerkt, als ook het inwendig gebruik van de verwarmende zaaden , maar niet van de geestryke dranken.
De ontlasting moet aan een Heelmeester worden aanbevoolen.
§. V.
Over de Uitzakkingen.
Uitzakkingen (Prolapfus), onderfeheid men van de voorgaande daar in, dat ze een verplaatzing
van



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 843
van eenig ingewand zyn , uitwendig zigtbaar, gelyk van den endeldarm, fcheede en lyfmoeder.
Tegen dezelve zyn weinige middelen in de kelder en keuken voor handen, om dat ze hoofdzaakelyk de inbrenging door eene kundige hand vereifchen ; egter kan in de uitzakking van den endeldarm de damp van warm water met azyn of roode wyn worden, beproefd; en in die der fcheede en lyfmoeder , na derzelver herltelling , de infpuiting met het zelfde , of de berooking met wierook en barnfteen.
■ §. VI. Over de Beenziekten.
De ziekten der Beenderen vereifchen volftrekt de beftiering van een kundigen Heelmeester, weshalven ik hier geene bepaaling kan maaken, dewyl het hun lieden zeer wel bekend is, wat men ten voordeele van den lyder uit kelder en keuken kan aanwenden.
§. VII.
Over de Oogziekten.
Dewyl het niet zelden gebeurt, dat iemand zeer fchielyk eene hevige pyn in zyne oogen krygt, door de gefteldheid van de lugt , of door eenig ander oorzaak voortgebragt, 't zy het door eenig vreemd lighaam, of uit eene inwendige oorzaak voortkoome.
Hhh 2 In



«44 W. FOLKERSMA, GENEES-
In het eerfte geval is by volbloedigen eene rutme aderlaating dienftig, met een buikzuiverend middel, zo als ik by de ontfteeking gezegd heb: uitwendig kan warme karnemelk meestal met vrugt op 't oog gelegd worden , of doekjes in een mengfel van water en azyn natgemaakt, of de herhaalde wasfching met koud . water, of met een weinigje jenever of brandewyn verdund. Deeze alle zyn veelal in ftaat om de ontfteeking weg te neemen; doch dreigt de ontfteeking tot verettering over te gaan , dan is eene aanlegging van pap uit kruim van brood, in zoetemelk geweekt en met wat faffraan vermengd , ten hoogden dienftig. Niet zelden is de aanvoer en zinking der ziekte-ftof op de oogen zo geweldig, dat men verpligt is andere middelen te kiezen, welke in de keuken en kelder niet gevonden worden.
In 't tweede geval, wanneer iets onverhoeds in 't oog komt, is het ten hoogften noodzaakelyk dat het zelve door een kundige hand , indien 't moogelyk is , 'er worde uitgenoomen ; behandelende de nagebleevene ontfteeking als 'in 't eerfte geval.
In 't derde geval, is de voorgaande behandeling allernoodzaakelykst. Verders konnen in alle ontfteekingen der oogen, het aanbrengen van de damp van water, 't aanleggen van zakjes uit ftyfzel en camfer, als meede 't volgende in aanmerking worden genoomen:
1 5»



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 845
fy. Vini alb. \ij. Album ovi parum. Sacch. alb. dj. M.
't Welk met een doekje op het oog worde gelegd; hier by is naauwkeurig in agt te neemen, dat men ten allen tyde de oogen bedekt houde, en befcherme voor de buitenlugt.
Verder moet men over zwaardere gevallen eenen kundigen raadpleegen.
§ VUL
Over byzondere voorvallende Ongemakken.
Tot deeze klasfe breng ik hoofdzaakelyk die, welke eene zeer fpoedige hulp vereifchen , of den lyder in gevaar brengen, om oogenblikkelyk te derven ; weshalven tot deeze klasfe behooren, het doorzwelgen van eenig vergift, of uitwendig aangebragt, de drenkelingen, verwurgde , gefmoorde en diergelyken.
Ik vooronderllel dat iemand, die geroepen word tot hulp van den zodaanigen , kenne de onderfcheidene teekenen, waardoor deeze ongemakken onderfcheiden worden, dus ik alleen maar kortelyk zal tragten aan te toonen: in hoe verre men de vereischte middelen uit kelder en keuken bekoomen kan, tot redding van de zodaanigen. Ingeval van ingenomene vergiften, moet men Hhh 3 in



W. FOLK E R S M A , GENEES-
in de eerfte plaats het braaken bevorderen, door al dat geene 't welk, maar vet is, als olyven-oly, boter, enz. daar op eene menigte van laauw water laaten drinken, zo veel hy maar kan, of dun bier met boter of olyven-oly; kan hy 't zelfs niet. neemen, dan moet men het braaken bevorderen, door eene penneveder in olyf-oly gedoopt, of met den vinger.
Het herhaald clysteeren met water, laauwe baden, 't menigvuldig gebruik van melk met boter, vette foepen, zyn in dit geval ten hoogften dienftig ; by volbloedigen kan, om erger toevallen voor te koomen , veilig eene ruime aderlaating gedaan worden.
In geval van fcherpe vergiften, zyn insgelyks de braakmiddelen noodzaakelyk, waar by de lyn-oly, gerfte-water met veel lyn-oly, of eenig andere oly vermengd word; hoe meerder vet men gebruikt, hoe beter. Zoo het lighaam van 't vergift gezuiverd is, moet men alles geeven wat verzagtende en voedende is, als een afkookfel van havergort, gepelde gerst, gelei van kalfspooten met de flym van gom en honing vermengd, 't menigvuldig clysteeren met melk en olyven - oly , of vette vleesch - foepen, is zeer dienftig; is de keel verhit , dan geeft men een gorgeldrank uit gerftewater en honing, of men fpuit dezelve in de keel; om te rusten geeft men den lyder een greintje apium, en nu en dan een dronkje oude wyn.
Met



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 84/
Met deeze middelen houdt men zo lange aan, tot dat de lyder van 't vergift bevryd is. Hoewel deeze geneeswyze in den beginne van een ingenoomen vergift al voldoende is, is het nogthans dienftig dat men, wanneer 't vergift al eenigen tyd is ingenoomen geweest, eenen kundigen Geneesof Heelmeester ter hulpe neemt.
Op deeze wyze gaat men te werk , wanneer iemand rottekruid heeft ingenoomen ; maar dewyl deeze middelen te zagt werken , is men meermaalen verpligt, na een overvloedig gebruik van olyven-oly of lyn-oly, een halve dragma of meer witte vitriool te geeven , om daar door 't braaken fterker aan te zetten; naderhand gebruikt men dezelve olyagtige geneesmiddelen , zo door clysteeren als anderzints. Boerhaave raadt , wanneer 't rottekruid reeds een blaauwen kring om de oogen en mond veroorzaakt heefc, 't overvloedig gebruik van honing-water drie dagen agter een, 's daags tot twaalf ponden toe.
Op dezelve wyze gedraagt men zig, by 't onverhoeds inneemen der kwikbereidingen , fpiesglas, metaale punten, enz.; en dan is het gebruik van een dikke meel-pap ook zeer dienftig.
Lood-vergiften , vitriool- oly en diergelyke delfzuuren , vereifchen , benevens de reeds gezegde , 't veelvuldig gebruik van honing-azyn met gerfte-flym, op dat de punten van diergelyke vergiften verftompt mogen worden; doch Hhh 4 in*



848 W. FOLKERSMA , GENEES-
ingeval van lood • vergiften , is het gebruik der olyagtige middelen , tevens in eene ruime gifte, 't noodzaakelykfte.
Ingeval van plant-vergiften is dezelve geneezingswyze, door olyagtige middelen, meestal voldoende.-
De loogzouten, fcherpe vergiften, vereifchen, indien het nog tyd is, dat het braaken, door veel laauw water te drinken bevorderd worde, 't geen ' met honing-azyn zuur gemaakt is; naderhand is alles wat zuur is zeer voordeelig.
Het onverhoeds inneemen van Spaanfche vliegen, vereischt de olyagtige middelen; even gelyk de plant - vergiften.
De bedwelmende vergiften moeten, gelyk de loogzouten, als fcherpe vergiften behandeld worden ; egter is dit niet altyd toereikende , weshalven men verpligt is een kundigen te raadpleegen.
De vergiftige paddeftoelen, mosfels en oesters, vereifchen het menigvuldig drinken van laauw water met honing-azyn, verzeld met de olyagtige middelen ; 't gebruik van veel Iaauwe melk en gerfte-water met honing is mede van veel diensr.
Vergiftige wonden van dieren, vereifchen de hand van eenen Heelmeester, fchoon men in den beginne het binden boven de wond, de uitbloeding van de wond, en de wasfching met azyn en zout, en warme olyf-oly, in 't werk kan ftellen.
Het



en HEELM. uit KELDERen KEUKEN. 849
Hec vergift der Padden, vereischt de wasfching met zout water en pis, het welk meest voldoende is.
De wond, veroorzaakt door de fteek van een Schorpioen , moet men onderfcheppen en fcarificeeren, daar na wryven met olyf- oly, en op dezelve leggen een pap van radys, ajuin, mostaart en knoflook met brandewyn vermengd; deeze zyn meestal voldoende. Die van onze fpinnen , konnen veelal door 't baaden met melk geneezen worden. De honing gelegd op de fteek van een bye geneest, wanneer 'er de angel uitgetrokken is, meestal dezelve; of koude aarde, warme pis, water, of geftootene peterfely.
Schoon de hulp van een kundigen noodzaakelyk vereischt word by de fchynbaare geftorvenen, gebeurt het egter veelmaalen, dat de zodaanigen, wegens byzondere redenen, niet zeer fchielyk te bekoomen zyn; om dan de menschlievende omftanderen de noodige hulp, tot redding van den zodaanigen, waare 't mogelyk,aan de hand te geeven, zal ik kortelyk zien, wat men uit kelder en keuken, tot derzelver wederopwekking kan aanwenden.
Het is dan in de eerfte plaats noodzaakelyk, zulk een fchynbaaren doode op eene lugtige plaats te brengen, zyne kleederen los te maaken, op dat de bloeds - omloop niet verhinderd worde, plaatfende hem in zodaanig eene gedaante, dat de beenen hangen; waar na men zyne leden, als mede Hhh $ d|



85ö W. FOLKERSMA, GENEES-
deruggegraat wryft met ruuwe wolle doeken maakende onderwylen zagre beweegingen; men ftrykt en wryft zynen onderbuik, klopt hem op den rug, en beweegt zagtelyk zyne ledenmaaten AJ het hevig fchudden, het onderfte boven keeren, en de warmte, is meestal fchadelyk; men zet hem met de beenen, na dat zy wel gewreeven zyn, m laauw water, uitgezonderd de bevrozenen of de verdronkenen: noodzaakelyk is het dat men' hem lugt in de long blaaze, dit verrigte men ol door hem de punt van een blaasbalk, met nat linnen omwonden, in den mond te fteeken, onderwylen hem de neus toe te knypen , om zo doende hem langzaamerhand de lugt in te blaazen, of door zynen mond op des lyders mond te leggen, of door de fteel van een tabakspyp.
Het is niet minder noodig dat men lugt in den endeldarm blaaze ; dit gefchied of door een blaasbalk, of door een tabakspyp: de tabaksrook, door « een of ander inftrument ingebragt, is mede zeer dienftig; desgelyken is het zeer noodig, dat men met een penneveder, gedoopt in oly, het braaken zoeke te bevorderen, of men zoekt hem door 't inblaazen van fnuiftabak in de neus tot niezen te verwekken. Onder 't gebruik van deeze middelen }i het noodzaakelyk,dat men onderwylen een kundigen Genees- of Heelmeester haale, opdat men de verdere beftiering aan den zodaanigen overlaate. < Zo 'er zig tekenen opdoen , dat de lyder weder



en HEELM. uit KELDER en KEUKEN. 851
der bykomc, dan befprenge men zyn aangezigt met koud water, en langzaamerhand beginne men met verfterkende middelen, als wyn verdund met water , limonade met wat wyn, en een korst brood 'er in, warm bier , water met azyn en zuiker; men zette hem dan een clysteer van water, wyn en zout; men laate hem ruiken aan brood met azyn of wyn bevogtigd , en wasfche hem met azyn of wyn. Dit zyn de gewoone geneesmiddelen , die men tot redding van den zodaanigen , welke door zwaveldampen, opiatifche dampen, verflikkende, bedwelmende dampen, gistende, langbeflootene dampen, al te fterk zyn aangetast. Dit is de gewoone behandeling omtrent drenkelingen, half verwurgden en opgehangenen.
Het eenigfte middel, om bevrozene perfoonen en leden te redden, is ie ontdooijen met fneeuwof yskoud water, onder welke men hem, behalven het aangezigt, dompelt, of het deel zo verre hetbevrozen is, in hetzelve fteekt; daar na, wanneer 'er zig leven openbaart, wryft men het met doeken, in water, met wat wyn of brandewyn gemengd , natgemaakt, en vaart dus voort, tot dat de lyder volkoomen herfteld is.
Ingeval van dingen, die in de keel blyven fteeken , is het dienftig dat men olyagtige braakmiddelen geeve, of een gorgeldrank van gerfte-water, honing en zout; doch ingeval van vastzittende, is eene kundige hand noodig.
$. IX,



852 W. FOLKERS M A. §. IX.
Zie daar, in meest alle de In- en Uitwndige Z.ekten, zo veel my moogiyk was, aangetoond: tn hoe verre men, by gebrek van de Apotheek, de vereischte middelen uit Kelder en Keuken zoude konnen aanwenden. Ik zoude 'er egter nog veele ongemakken hebben konnen bydoen, had ik niet gevreesd te lang en verdrietig te zullen vallen te meer daar 'er verfcheidene ongemakken zyn, in welke zulks niet wel bepaald kan worden. Ik heb allen omflag (als een vyand van denzelven zynde) gemyd, maar my met de eenvouwige geneezings* wyze, als gewoon zynde, opgehouden.
Voor 't overige zal het my genoeg zyn , aan het oogmerk van U WEL EDELENS opgegeevene Vraag beantwoord te hebben.
Simplex veri Sigillum.