DE HISTORIE
VAN
DOCTOR
FAUSTUS.






DEHISTORIE
VAN
DOCTOR FAUSTUS.
GROOTEN TOOVERAER.
Van tyrte Gehorte en Studie,
DOctor Jan Faustusheeft eenen boeren Zoon geweest, die tot Rhod by Jena woonagtig was, vanGod-zalige Ouders, onder de Heerlykheyd van Weymeren geboren in't jaer 1491. Hy heeft ook in de Stad van Wittenberg vele bloed-vrienden gehad die al t*sameo Godzalige luyden waeren, en heeft ook onder andere tot Wittenberg eenen Neve gehad, den welken een eerlyk en wei-hebbende Man was, die dezen voorzeyden Faustus opgevoed en voor zynen Zoon aengenomen had, raids dat hy zelve geen kinderen hadde, waerom dat hy hem iiet ter Schole gaen, en in de Theologie studeren. Maer hy is van dit God-zalig voornemen afgeweken , en heeft het Hey-



( 6 )
lig Woord Gods misbruykt. Waerom dat wy alzulke ouders en goede vrienden die zeer geirn het best met hem gedaen en alle deugd daer aen gezien hadden, gelyk alle vroome Ouders plegen te doen, geenzins beschuldigen wil, nog in deze Historie betrekken , gelyk ook de Ouders, den grouwel van hun kind noyt gezien nog beleeft hebben. Wel is 't waer dat de Ouders voor hunne dood geweten hebben , dat hunnen Neef dezen Faustus voor een Kind opgenomen hadde, waer in zy hun zeer hebben verblyd, die ziende zyne groote memorie en geest, groote zorge voor hem heeft gedraegen, gelyk a's Job. in't 1 cap* voor zyne kinderen zorge gedraegen heeft, op dat zy tegen den Heer niet zouden zondigen. Het gebeurt ook menigmael, dat vrome Godzalige Ouders, godelooze kinderen krygen, gelyk men aen Caln, Gen, 4, aen Ruben, Gen. 49, en aen Absalon gezien heeft. Het welke ik hier alzoo verhaelen moet om dat'er zommige zyn geweest die deze Ouders hier in willen beschuldigen (die ik nogtans alhier teenemael begeire verontschuldigt te hebben) zeggende dat Faustus van zyn Ouders alzulke fenyn zoude gezogen , en datze hem in alles moedwillens zouden opgebragt, en niet zouden tot het studeren gehouden hebben, het welk hun tot groote oneere strekken zoude.



(?)
Ook , dat de vrienden zynen grooten geest merkende , hem tot de Studie der Theologie gcraeden hebben; waer toe hy geenen lust gehad hee't: dat'er ook altyd eenen roep en een gemeyn zeggen onder het volk is geweest, dat dezen Faustus met Tooverye omging, waerom dat 'Zyne voorzeyde vrienden hem dik wils wel straffelyk vermaend en van deze godeloosheyd afgeraeden hebben , en gelyk dezen Faushis zeer wys en tot de studiën geneygd was , zoo is hy door het onderzoeken der Rectoren zoo verre gekomen, dat men hem ook voor het geheele Magistraat heeft onder vraegd, met nog 16 andere Magisters, de welke hy al te-samen met vraegen en antwoorden is te boven gegaen, zoo dat hy zynen tyd zeer wel besteed hebbende , korts daer naer eenen Doctor in de Theologie geworden is, Daer toe heeft hy eerden onzinnigen hooveirdigen moed, en eenen dullen kop gehad gelyk men hem altyd den specuiateur genoemd heeft. Hy is ten laesten onder kwaed gezelschap geraekt, en heeft de H. Schrifture achter de deure en onder de bank gesmeten , en een godeloos leven beginnen te leyden zoo men uyt deze naervolgende Historie genoegzaem verstaen zal. Maer het is een gemeyn spreekwoord: wat tot den duyvel hopen wilt, kan men niet ophouden nog daer van afweiren. Terwyl deze zaeken



( 8 )
hun alzoo toedroegen, zoo vond ook D. Faustus zyns gelyks, die met galdeensche, met persische, met arabische en met grieksche woorden figureren, characteren, bezweiringen en met tooveryen omgingen. Welke voorzeyde dingen niet anders zyn als lautere dardiano artes, Nigromantie carwina, Vonesicium, inconiatio , gelyk als alzulke Boeken, woorden en naemen niet anders mogen genoemt worden. Deze dingen behaegden D. Faustus zeer wel , gelyk hy ook nagt en dag daer in speculeerde en studeerde : hy begeirde ook geen Theologus meer genoemd te worden, maer weirelds mensch, en noemde hem zelve een Doctor in de Medecynen, waer door hy een astrologus, een Mathematicus en tot een dekmantel een medicus geworden is, gelyk hy voor eerst veele luyden door de medecynen geholpenheeft. Hy was ook wel ter spraeke, en in de H. Schrifture zeer wel ervaeren, zoo dat hem den wil des Heere niet onbekent was daer zy spreekt: u Wie den wil des Heere weet, w en niet doet, zal met vele slaegen ger» slaegen worden. Item, niemand kan twee » Heeren dienen. Item, gy zult God niet » tenteren.'* Maer hy heeft op alle deze dingen niet gedagt, en heeft zyne ziele alzoo eenen tyd lang in de weegschael gezet zoo dat hy niet te verontschuldigen is, al of hy het door onnoozelheyd gedaen had.



. (■9 )
Doctor Faustus in de Medecynen, en hoe hy den Duyvel bezweirt.
GElyk als wy hier vooren verhaeld hebben zoo had dezen D. Faustus al lief het geen hy geenzins behoorde lief te hebben naer het welk hy tragtte dag en nacht. Hy nam arents-vleugelen aen om alzoo alle hoeken des hemels en der aerden te onderzoeken, want zyn groote ligtveirdigheyd dreef hem zoo verre, dat hy alderleye tooversche vocabulen, figueren, characteren, conjuratien begonst te verhandelen, om daer door den duyvel tot hem te voorderen, en alderleye tooverye daer mede te proeven en in 't werk te stellen.
Het gebeurde, dat hy eens is gekomen in een groot digt wout, óntrentWittenberg gelegen,'t welke men het Spesser-wout noemt, gelyk D. Faustus zelve daer naer bekend heeft; in welk wout hy eens tegen den avond maekte een vier weg-schey, kruysweg rondom, waer in hy met zynen staf zommige cirkels maekte, en boven de zelve nog twee andere, zoo dat de twee opperste in den grooten cirkel kwamen, en bezwoer alzoo den duyvel 's avonds tusschen g en io uren. Dit doende heeft zonder twyflel den duyvel wel in zyn vuyst gelachen , en gedagt,sa, sa, ik moet u den moed koelen , en u aen de simme-bank zetten op dat my niet alleen dat lichaem 9
A 5



( io )
maer ook die ziele mag ren deel vallen. En gy zult den regten man zyn, die ik myn bode zal mogen zenden als ik zelve niet komen kan ; gelyk zulks ook geschiedde: want den duyvel leyde hem wonderlyk op *t ys, en bragt hem regt in 't net. Want als "D. Faustus den duyvel bezwoer zoo geliet het den duyvel, als of hy niet geirn met D. Faustus had willen te doen hebben ^gelyk den voorzeyden duyvel in dit wout al zulk gerugt maekte, als of hy had willen 't wout van onder te boven keeren, doende de boomen tot op de aerde buygen. Daer naer scheen *t al of het wout vol duyveis geweest hadde, die in en rondom deze cirkels hun vertoonden, maekende al zulk gerugt , al of het niet anders had geweest als loopende wagens, afschietende bussen, alderleye vuer en vlammen; in welk wout ook alderleye snaerspel, dansen en springen , ook alderleye schermutsinge van spiessen en zweirde gehoort wierd , het welk zoo lang bleef dueren.dat D. Faustus meynde uyt den cirkel te loopen. Dan hy wierd wederom van een ander gevoelen dagt op een ander godeloosheyd blyvende by zyn voorgaende gedagt, Godt geve wat'er zouden mogen volgen, en begonst op een nieuw den duyvel te bezweiren, die hem het volgende voor hield: Het scheen dat boven den cirkel een vogel-gryp, of eenen draek zweefde en fladderde^ En als



_ k II}
D. Faustus zyne bezweirnis gebruykte, kermde dat dier zeer jammerlyk. Straks daer naer viel'er een vierige sterre, die in een vierige kol veranderde, waer door ook den voorzeyden D. Faustus zeer verschrikte, doch zoo bleef hy altyd by zyn voornemen , en het dogte hem een groote zaeke te wezen , dat hy hem den duyvel onderdaenig maeken konde, gelyk D. Faustus in een zeker gezelschap hem heeft laeten verlcyden, en hem daer af beroemd heeft, dat hem het hoogste hoofd van de gansche weireld onderdaenig en gehoorzaem was. Waer op hem ook van de studenten wierd geantwoord : Dat zy geen hooger hoofd op deze weireld kende, als den Paus, Keyzer of Koning. Waer op D. Faustus antwoorde: Het hoofd dat my onderdaenig is, dat is nog hooger. Gelyk hy zulks betuygde met den epistel Pauli tot de Eph. 6. Den Vorst op dezer weireld en onder den Hemel enz. Aldus bezwoer hy deze Sterre eens, twee en drymael uyt welke een vuerstroom ging ^ een mans lengde hoog, en viel wederom omleeg, waer op zes keirssen gezien wierden , waer van d'een opwaerds, en d'ander zoo lang neder waerds trok, tot dat'er ten langen lesten de gedaente van eenen man uyt geformeerd wierd, welken rondom den cirkel liep, een half ure lang duerenöe. Terstond daer naer veranderde hem dezen duy vel en
mk



(I»)
geest in de gedaente van eenen grouwen monik die met Faustus begonst te spreken en te vraegen wat zyne begeirte was: waer op hy antwoordde, dat hy morgen nagt ten 12 uren by hem t'zynen huyze zoude willen verschynen , het welk hem den duyvel eenen langen tyd weygerde. Maer D. Faustus bezwoer hem wederom by zynen Heer, op dat hy zyn begeiren zoude willen nakomen , en in het werk treden het welke hem den geest ten lesten belofde te doen. Hier volgd de disputatie die Doctor Faustus met den duyvel gehad heeft.
ALs D. Faustus des morgens t'huys gekomen was , zoo riep hy den geest in zyne kamer, gelyk hy ook aldaer verscheen om te aenhoorea de begeirte des voorzeyden Doctor.
Nu is 't boven maeten zeer te verwonderen dat eenen geest wanneer Godt zyne hand van den mensch aftrekt, voor die menschen al zulke spookerye kan maeken. Maer het is gelyk men plagt te zeggen dat al zulke gezellen doch eens den duyvel zien moeten, het zy hier, of hier namaels.
D. Faustus begint wederom zyn guychelspel ,bezweird den duyvel op nieuws, en stelde hem eenige artikelen voor oogen.
In den eersten, dat hy hem zoude onderdaenig en gehoorzaem zyn in al het geen hy hem zoude mogen vraegen, bidden en



C 13 )
belasten, zoo lang als hy Faustus op deze aerde zoude leven.
Item, dat hy hem alles zoude zeggen waer na hy hem kwam vraegen zonder ied te verzwygen.
Item, dat hy hem op alle zyne vraegen niet onwaeragtigs zoude willen antwoorden.
Het welk hem den voorzeyden geest afsloeg en weygerde, hem excuseerende, dat hy geen volkomen magt had, voor en al eer hy van zynen heer, daer hy onder stond consent had. En sprak: Lieven Faustus uwe begeirten te volbrengen, en staet niet in myne magt, maer in de magt van den helschen god. Waer op D. Faustus hem antwoorde: Hoe zal ik dat verstaen ? Zyt gy hier toe niet magtig genoeg? Waer op den geest antwoorde: neen. Zoo dat Faustus wederom zeyde: Vriend zegt my doch die oorzaeke? Gy zult weten Fauste, zeyde den geest, dat onder ons alzoo wel een reglement en heerschappye is, als op der aerde. Want wy hebben onze regeerders en dienaers, waer van ik eenen ben, en wy noemen ons ryk een legioen. Want of schoon den verstooten Lucifer hem zelve door hooveirdye tot eenen val gebragt heeft, zoo heeft hy nogtans een legioen van veel duyvelen opgeregt , den welken wy den Orientalistschen Prins noemen , om dat hy zyne heerschappye in'toosten



( 14 )
heeft. Alzoo is'er ook een heerschappye in 't zuyden , noorden en westen. En midsdien dat Lucifer den gevallen Engel zyn heerschappye en zyn ryk ook onder den Hemel heeft: zoo moeten wy ons veranderen , tot menschen begeven , en die onderdanig wezen. Wanneer zulks niet waere, zoo waer het de menschen onmogelyk door eenige magt of konste den duyvel Lucifer hem onderdaenig te macken > die eer.en zekeren zenden moet, gelyk als ik gezonden ben. 't Is wel waer, dat wy den mensch de regte plaets van onze wooninge nog niet hebben geopenbaerd, gelyk wy ook nog niet hebben gedaen onze heerschappye en regeringe, dat allen afster venden verdoemden mensch, die dan gewaer word, als hy daer henen vaerd. D. Faustus verschrikte hem daer in, ik begeire daerom niet verdoemt te wezen om uwent wil? den geest antwoorde wederom: wilde niet zoo is'er n-ogtans geeo bidden voor of gy moet doch mede, want uw boos vertwyffeld hert heeft het verdient. Waer op Faustus antwoorde : Gy mogt S. Yelien hebben, Heus mackt u van hier. Als nu den geest weg wyken wilde zoo wierd D. Faustus van e«n ander twyftelagtige meyninge , en hv bezwoer hem, dat hy op den Vesper-tyd aldaer zou de verschynen, om te aenhooren 't geen hy hem voords zoude voordraegen , 't welk hem den geest bewilligde, en daer mede



kwam hy te verdwynen. Hier mag meniiet godeloos hert van D. Faustus zien, niet tegenstaende, dat hem den duyvel den armen Judas-zang gelyk men plagt te zeggen en nogtans by zyne godelooze opinie gebleven is.
De tweede disputatie van Doctor Faustus
met den geest Mephostophiles genaemd. npEgec den avond verscheen wederom den vliegenden geest, namendlyk tusschen 3 en 4 uren, die hem aenbood in al* les gehoorzaem en onderdanig te wezen, verraids hem van zynen voorheer de magt gegeven was. En zeydé tot D. Faustus ik brenge antwoorde, en gy moet my wederom antwoorde geven. Maer ik moet eerst hooren, wat dat uwe begeirten zyn, om dat gy my bevolen had alhier te verschynen. D. Faustus gaf hem een antwoorde, maer twyffela^tig en zyhder zielen schaedelyk: want hy tragte anders niet te verwerven dan dat hy geen mensch meer wezen zoude, maer eenen openbaeren duyvel , of immers een lit daer van, en hy begeirde van den geest het gene dat hier naer volgt :
Ten eersten, dat hy mogte een geschikte gedaente van eenen geest aennemen, en bekomen. Ten tweeden, dat den geest alles doen zoude, dat hy van hem zoude begeiren en verzoeken. Ten derden 9 dat hy hem töêgedaen > onderdanig en gehoor-



( *0
zaem zyn zoude, als eenen getrouwen dienaer toestaet. Ten vierden, dat hy hem altyd zoo dikwils als hy begeirde hem tot zyn huys te beroepen, hem aldaer zouden laeten vinden, en in al zulke gedaente zoude verschynen, als 't hem zoude believen. Ten vyfdeo, dat hy in zyn huys zoude willen onzigtbaer regeren, en van niemand anders als van hem alleen zoude laeten zien ten waere hy zulks expresselyk kwam te begeiren.
Op alle deze voorzeyde puncten, antwoorde den geest Fausto, dat hy hem in alles zoude believen en onderdanig wezen, zoo verre dat hy hem daer tegen ook eenige artikelen wilde toestaen en zoo als hy zulks dede, zoo en zoud'er voords geene zwaerigheyd vallen. Van welke voorschreven artikelen alhier de principaelste volgen.
Ten eersten, dat Faustus hem zal zweiren , beloven en schryven dat hy deze voorschrevene geesten eygen zyn zal.
Ten tweeden , dat hy zulks tot meerder verzekeringe met zyn eygen bloed zoude moeten betuygen, en hem daer mede alzoo tegen hem verschryven.
Ten derden,dat hy alle Christen geloovige menschen zoude moeten vyand ^ezen.
Ten vierden, dat hy het Christel) k geloof zoude moeten verdelgen.
Ten vyfden, dat hy hem niet zoude mogen laeten verleyden, of hem imand



C 17 )
wilde bekeeren. Voor alle welke beloften , den geest hem (Fausto) zekere geduerende jaeren zoude tot dienste wezen. En wanneer deze jaeren zouden om wezen , dat den voorschreven geest hem alsdan zoude mogen haelen.
En zoo verre hy deze voorzeyde puncten wilde onderhouden , zoo zoude hy alles krygen wat zyn herte zal mogen lusten : ook zoude hy straks gewaer worden, dat hy een geest gedaente en forme krygen zoude , D. Faustus was in zyn hoogmoed en stout wezen zoo verbolgen , dat hy op zynder ziele zaligheyd niet dagte : niet tegenstaende hy hem daer op bezag, maer hy sloeg den kwaeden geest die belofte toe, en verschreef hem dat hy alles onderhouden zoude. Hy meynde met meer andere kinderen dezer weireld : den duyvel en is zoo zwart niet als men hem afschildert, nog de helle niet zoo heet als men daer van zegt. De derde samenspraeke van D. Faustus
met den geest, aengaendê zyne belofte,
NAer dat D. Faustus de belofte gedaen had, zoo heeft hy 'sanderdags vroeg den geest tot hem geroepen die hy bevol, dat zoo menigmael als hy hem ontbood in Minne-broeders-habyt, meteen belleken verschynen zoude , en dat hy ook te vooreenig zeker teeken doen zoude op dat hy zyn aenkomste gewaer moet worden. Hy vraegde ook den geest hoe dat zynen naem



( 18 )
was ? waer op den gèest antwoorde dat hy Mephostophiles genaemd was. Op de zelve ure viel dezen godeloozen man af van zyn Schepper en Godt: jae hy wierd ook een lit des duyvels, welken afval geene andere oorzaeke geweest is, dan zynen grootcn hoogmoed en zyne groote vermetendheyd; zoo als waeren de reuzen, waer van de Poëten schryven dat zy de bergen te samen draegen, en tegen Godt stryden wilden , jae gelyk den kwaeden Engel die hem tegen Godt stelde, waerom hy ook van wegen zynen hoogmoed en hooveirdye van Godt verstooten wierd, zoo dat de gene die hoog willen klimmen , nedervallet*.
Dit aldus gepasseert wezen de zoo heeft D. Faustus door eene groote vervolgendheyd met den boozen vyand al zyne contracten, door opentlyke Brieven volbragt en geconfirmeert (het welk voorwaer een zeer schrikkelyk werk geweest is) welke obligatie en contract naer zyne dood in zyn huys gevonden is geworden.
Welke obligatie en verschryvinge ik tot eene waerschouwinge van alle vrome Christenen alhier openbaeren wil, op dat zy den duyvel geen geloove en geven en hunne lyf en ziele niet en komen te verkorten gelyk D. Faustus, daer naer ook zynen armen dienaer door deze duyvelsche razernye verleyd heeft.
Als nu deze beyde partyen zig met mal-



kanderen verbonden hadden, zoo nam D. Faustus een scherp mes, en stak zelve in een ader van zyn slinker hand, en men zeyde voor de waerheyd dat men in de voorzeyde hand een ingegraveerd Schrift gezien heeft, met deze woorden : ó Homo Fugo, dat is te zeggen : 6 Mensch vlied van hem, en doet wat recht is, etc. D. Faustus bloed, en laet het zelve in een kroesken vallen, het welke hy op warme kolen zet en schryft daer mede als vohf. " T fC Joannes Faustus, Doctor, belfenne I opentlyk met myn eygen hand, tot een verzekeringe en confirmatie van dezen Brief, mids ik voor my genomen hebbe, in de elementen te speculeren , ik die gaven nog de diepzinnigheyd die my van boven genaedig gegeven is, zoo groot niet en hebbe, nog ook al zulke diepzinnigheyd in myn hoofd niet Cn bevinde , ofte zulks van geene menschen leeren kan, zoo heb ik dezen tegenwoordigen geest (die hem Mephöstophiles laet noemen , en eenen dienaer is des helschen Prins inOrienten) my t'eenemael onderworpen : ook den zeiven verkoren , om my te leeren, gelyk hy ook van zyn'er zyde hem aen my verbonden heeft, my in alles onderdanig en gehoorzaem te wezen. Daer en tegen dat ik my wederom tegen hem verspreken ende belove, dat zoo wanneer 24 jaeren naer datum dezers Brief zullen verloopen we-



C 20 ;
zen, dathy met my zynen wil zal mogen doen en my naer goed behaegen zal mogen regeren , tracteren, vervoeren en alles zoo met lyf en ziele, en met myn vleesch, goed en bloed inder eeuwigheyd zal mogen aoen wat hy wilt: waer op ik verfoeye alle de gene die daer leven zoo wel het hemelryk, als de menschen dezer weireld. Amen.,,
Ci In teeken der waerheyd, en tot meerder confirmatie heb ik dit contract met eygen hand geschreven 23 october 1514 , en onderschreven met myn hier vooren gebruykt bloed, met goed verstand, zinnen, en gedagten bevestigt, verzegeld ende betuygd , etc. „ Onderteekend
Joannes Faustus, ia cU Elementen, sa in geestelykd \ dingen, erwaeren Doctor. Tegen de hertnekkigheyd van D. Faustus
komen deze Verzen zeer wel te pas. JVie zynen lust heeft in stoutheyd en hoo~ veirdye,
Ende den Duyvel alle dingen naer doet, Dis zoekt een roede voor zyn eygen partye ; 1
Hem zeiven ombrengende , lyf, ziel en goed, ITEM. Die niet en acht het eeuwig pryselyk ;
Ende niet en zoeken dan het tydelykgoed, Geeft hem in 's duyvels handen afgryselyk, j
Daer om men op zyn ziele wel agt nemen moet. item. Al die maedwillens tot eenige dagen,



( ai )
In 't waterspringen ofte loopen in 't vier, Den zeiven is niet te beklaegen,
Al zag men hem branden of verdrinken schier,
In de derde samenspraeke verscheen aen Faustus zynen geest en dienaer met groote vroylykheyd, en op dezer maniete»
HY ging voor eerst door gansch het huys, gelyk een vierig man , zoo dat van hem niet dan vuer-vlammen en vuerstraelen gingen, waer op dat een raezinge volgde, gelyk ofer een deel Moniken hadden gezongen , en niemand wist wat voor een gezang dit mogte wezen» Maer Faustus had een goed behaegen in dit guychelspcl, hy begeirde zig ook niet in zyn logement te voorderen, voor en aleer hy zag wat voor een eynde dit spel nemen.zoude. Terstond daer naer wierd'er gehoord een groot gerugt van spiessen, van zweirden en van andere instrumenten, zoo dat het scheen al of men t huys stormenderhand overweldigen wilde. Daer naer wierd'er eene jagt gehoort van honden en jaegers , de honden liepen naer eenen hert tot in de kamer van D. Faustus, alwaer zy hem ter aerde leyden. Daer op verscheen in de zelve kamer eenen leeuw en eene draeke die met malkanderen vogten. En al was *t dat hem den leeuw wel dapper weirde, nogtans' wierd hy ten lesten overwonnen en van de draek verslonden. Den knegt van Faustus



( *4)
zeyde , dat hv ook aldaer eenen lintworm zag die geheel witagtig aen zynen buyk was, en boven op zyn lyf zwart, zoo dat hv over de kamer kroop en de zelve vervulde. Terstond daer naer zag men daer ingaen een schoonen pauw en pauwinne, die onder malkanderen twistten, maer zy waeren terstond weder eens. Daer naer zag men eer. en dullen stier inloopen regt naer D Faustus toe, waer over hy niet weymg verschrikt was. Maer alzoo hy Faustus toeliep, zoo viel hv neder en verdween. Hier op wierd wederom gezien eene groote simme die D. Faustus de hand aenbood. Zy spron* hoven op hém,en liep wederom ter kamer uy*. r)aer naer kwam'er eenen erooten nevel in de kamer, dat Faustus niet konde zien, en zoo haest als den nevel verdwenen was, lagen'er twee zakken, waer af den eenenivan goud, en deu anderen van zil ver was.Ten lesten wicrd'er een orgel gehoort , daer naer een cla versingeleen harpe, een luyte. violen, bassen, kromhoorens, dwers pvpen en meer andere dier geWke instrumenten, elk in 't bezonder met zvne vier stemmen , zoo dat Faustus met, anders meynde , dan dat hy in den Hemel wasi Alle deze voorzeyde dingen duerden alzoo eene geheele ure lang,waer over* austus zeer stout wierd, en het hem nog niet rouwende was. dat hy zulks gedaen had. Waer uyt men merken mag , dat den duy-



( 23 )
vel «1 deze genugtc bedreef, om dit hy D. faustus in zyn voornemen dus te meer volherden zoude, en eeneoorzaeke zoude geven te zeggen, dat hv van den duyvel niets kwaeds, nog schrikkelyks had gezien , maer veel meer alderleye genoegte en blydschap, dit alles'gepasseert wezende, ging den geest Mephostophiles tot faustus in de kamer, in de gedaente van eenen monik. D. Faustus sprak tot hem : (jy hebt voorwaer een wonderbaerlvkste beginsel gemaekt niet alle uwe raezefnye van uldcrhande genoegen, zoo verre als' gy zulks wilt continueren zoo zult gy mv altyd tot eenen vrieud hebben. Mephostophiles antwoorde : ó Dat heeft niet veel te beduydcn en ik zal u nog veel wonderlyker dingen laeten zien, daer en boven ook alles doen, watgy van my zult beceiren , zoo yerre als gy slegts uwe belofte aen mygedaen, zult volkomen. Waer od hem Faustus die obligatie presenteerde en zcyde : Daer hebt gy den Brief. Mephostophiles nam den Brief aen, en wilde dat D. faustus daer eene copie van behouden zoude het welk Faustus alzoo dede. Van de dienstbaerheyd der Geesten te.
Tgen D. Faustus. Oen nu D. Faustus den geest het handschrift met zyn eygen bloed geschreven , overgeleverd had, zoo is't voorwaer vel te vermoeden, dat Godten het gansch



( 24 )
Hemels heyr hem moet veriaeten hebben. Hier in heeft hy niet gehandeld a s eenen godzaligen huys-vader, maer gelyk eenen duvvel. Gelyk Christus onzen Heer daer van spreekt die al zulke woonmge en al zulk een tabernakel heeft, zoo verre als hv in eenen mensch komt te woonen, zoo heeft hem den duyvel daer in geforceert, gelyk het waer is, dat D. Faustus, zoo men pleegt te zeggen, den duyvel te gast
eetiood hadde. p ,
D Faustus woonde in zynen neetshuyi, want hy had het hem tot een testament gemaekt/Hy had dagelyk, eenen jongen student by hem tot eenen dienaer, het went ook eenen kwaeden Lekker was, met naeme Christoffel Wagenaer, aenwie dit «el «eer wel behaegde zoo gaf hem zy nen meester goeden moed. en belofde hem K van hem een geschikt man maeken wilde. En gelvk de jonge jeugd altyd meer wt hét kwaecf «Is tot het goed genegen is, Alzoo was't ook metde.en Lekker. Zoo dat Faustus anders niemant by hem in huys had a dezen knegt en den geest Mepho.toohiles i die altyd in de gedaente van eenen monik voor hem wandelde en den zdven bezwoer in zyne schryf-kamer, wplbe hv altvd gesloten hield. W D Faustus hadgalderley eten endr.nken zeer overvloedig. Wanneer hy maer goeden wy« hebben wilde, bragt den geest



C 25 )
hem dien toe uyt eenen kelder, waer uyt dat hy begeirde, gelyk hy hem daer van ook wel beroemd heeft, dat hy den keurvorst , den hertog van Beyeren en den bisschop vanSaltsborg groote schaede in hunne kelders dede. Voords had hy dagelyks alderleye gekokte spyze , want hy konde alzulke tooversche konsten , dat zoo haest als hy eene venster opende, en eenen vogel noemde die hy begeirde, daer straks kwam invliegen.
Desgelyks bragt hem den geest uyt alle omliggende landen , en uyt alle Princens en Graevens Hoven, de beste gekokte spyze.
Hy en zynen jongen , gingen zeer staetelyk gekleed , waer toe zynen geest het laken , zoo tot Nurenburg, tot Strasburg en ! tot Frankfort by nagt stelen moesten , mi is dat de laken-koopers by nagt niet plegen te verkoopen , gelyk ook niet doen de schoenmaekers nog de pelsers. Immers *t was al waer of goed dat ge» j leent of gestolen was.
Nog had hem den geest of duyvel beloft l alle weken 25 kroonen te geven,'twelk I jaerlyks tot 1300 beloopcu zoude, 't welk
zyn jaerlyks pensioen geweest is. « Doctor Faustus wilt hem tot den /ïouwe-
lyken srast begeven. \ \ Ldusleefde D.Faustus eeoEpicurisch *JLleven, zoo wel by dage als by nagte*



( *6 )
Hy geloofde geenen Al, geene helle, nog geenen Hemel, meynde dat lyf en ziele met malkanderen te sterven kwamen. En zyne Aphrodisia dreef hem dag en nagt, dat hy hem tot den houwelyken staet begeven en op een wyf denken zoude. Waer op dat hy zynen geest vraegde (die doch een vyand van den houwelyken staet is ) of hy hem tot den houwelyken staet begeven mogte? waer op den kwaeden geest antwoorde: Wat dat hy van hem zelfs maeken wilde?
Item of hy zyne belofte niet tneer indagtig was, en of hy die zelve niet langer bedagt en was te houden mids hy toegezeyd en beloft had Godt en alle menschen vyand te wezen; dat hy ook tot den houwelyken staet zeer kwaelyk komen zoude, mids dat hy geen twee Heeren,Godt en hem (den duyvel) dienen koste : want den houwelyken staet is een werk des Alderhoogsten, en wy zyn hem t'eenemael vyand: wat t zoo veel als hoererye ende alle egtbrekerye aengaet, dat is al goed voor ons. Daerom Fauste, ziet voor u, want zoo verre als gy u tot den houwelyken staet komt te begeven, zoo zult gy van ons in kleyne stukskens gescheurt worden. Lieven Faus-^ tus bedenkt by u zeiven wat onruste, twist en oneenigheyd uyt den houwelyken staet, te volgen staet. D. Faustus ging hem daer op bedenken, gelyk alle godelooze herten



('*?)
niet goeds doorgronden konnen , mids dat den duyvel de zelve geleyd en regeert. Eyndelyk, alzoo hy hem hier op lang genoeg bedagt hadde, zoo voorderde hy zynen monik tot hem, gelyk het moniken en nonnen maniere natuerlyk is, den houwelyken staet te veragten, alzoo dede ook den monik D. Faustus, den welken hem den houwelyken staet t'eenemael afraed. Waer op dat Faustus antwoorde,en zeyde : Nu wil ik my tot den houwelyken staet begeven, daer mag uytvolgen wat'er wilt. Zoo haest als hy zulks voor hem genomen had, kwam daer al zulken stormwind op zyn huys aen , als of het zelve van onder tot boven zoude gekeert hebben geweest. Alle de deureu en vensters sprongen uyt hunne hangsels : daer-en-boven was zyn geheel huys zoo vol stof, als of het tot asschen zoude verbrand geweest hebben. D. Faustus liep de trappen af, en hem greep eenen man, die hem weder ter kamer in wierp, met zulk geweld, dat hy handen nog voeten konde roeren : rondom hem ging van alle kanten een vuer ©p al of hy hadde moeten verbranden : hy riep tot zynen geest om hulpe, hem belovende, dat hy voortaen in alle manieren nae zya raed en wil leven zoude. Waer op hem den duyvel lyfagtig verscheen, maer in alzulke grouwelykeen schrikkelyke gedaente ,dat hy vreesde hem aen te zien. Den duyvel



( 28 )
sprak : Van wat raeyninge zyt gy nu V Faustus zeyde dat hy van zyne belofte afzag , wacrom dat hy om genade en vergitfenisse bad, waer op hem den duyvel met kort-bondige wóórden zeyde : Nu wel aen, ziet toe, dat e;y anders doet, en blyft daer by, dat zeg ik u, en verdween, Daer naer kwam den geest Mephostophiles by hem, en zeyde : Zoo lang als gv in uwe beloften blyft volherden, ziet, zoo zal ik uwen wellust zoo verzaedigen, dat gy den zei ven niet grooter zoude wenschen , namencilyk als gy niet kond alleen leven, zoo zal ik u alle dagen en nagten een wyf te bedde brengen , die van zulke schoonhcyd en gedaente wezen zal 5 als eenige die gy in deze stad zoude mogen zien, en dewelke u beste behaegelyk is, die zal by u wocnen.
Dit behaegde D. Faustus zeer wel , dat zyn herte van blydschap bevende wierd; het berouwde hem dat hy -zulks voorgenomen had : daer toe wierd hy zoo berumstig ei) onkuys, dat hy niet anders dede dan dag en nagt op schoone vrouw-liedeu denken, dat'al was'tdat.hy met den duyvel zyn onkuysheyd bedreven had;*a anderdags op een ander was denkende. Eene vraege van D. Faustus, aen zynen aeest Mephostophiles.
NAer cfat 1). Faustus deze verhaelde grouwelyke onkuysheyd met den duyvel bedreven had, zoo gaf hem zynen geest



C 29 )
eenen grooten boek in d'hand, waer in alle toovcye en alderleye nigromantie beschreven stond,'t welk hem nog nerfens zyn duyvels houwelyk, verlustigen zoude. Deze Dardcnia artes heeft men daer naer by zynen knégt (Jhristoffel Wa ge naer gevonden; korts daer naer begon hem te dry ven zyne duyvelsche hooveirdye, en riep tot hem zynen knegt, en zynen geest Mephostophiles , om met de zelve eene samenspracke te houden , en zeyde tot den geest: Lieven dienaer; zegt my'toch eens, wat gy voor eenen geest zyt ? waer op den -geest antwoorde: Mynen lieven heer Fauste, ik ben eenen vliegenden geest die onder den Hemel regeert. D. Faustus zeyde. Hoe is toch uwen heer Lucifer tot eenen val gekomen ? waer op den geest antwoorde, heerFausto, even gelyk mynen heer Lucifer eenen schoonen Engel van Godt geschaepen was, en een Schepsel der zahgheyd geweest is, zoo weet ik van hem dat men zulken Engel Hïrarchïa noemd. En daer waeren'er dry, Seraphin. Cherubui, en den Troon Engel, die al d'ander Engelen regeert; d'ander bewaeren en re* geren de menschen, den derden weirt en stoort onzer duyvelen mast, waer over datze Prins Engelen en kragt. Engelen genoemd worden. Men noemdze ook Engelen van alle groote wonder werken, bodschappers van alle groote dingen en Enge-



lenvanallezorgvuldigheyd. Alzoo wasLucifer ook eenen onder hun van de schoonste Engelen, en was Raphaël genaemd, de andere twee Gabriël en Michaël. Een ander disputatie van de helle en haere Spelonken.
DOctor Faustus droomde van de helle, waer op hy zy nen boozen geest vroeg nae den inhoud diër plaetse, na het schepsel der voorzeyde helle en wat'er voor een maniere van plaetse wezen mogte? Den geest verklaerde hem daer op: Dat zoo haest als zynen heer Lucifer tot den val gekomen was,hem de helle bereyd was,welke daer is eene duysterheyd, waer in den duyvel Lucifer met eene keünge gebonden \xs\ en verstooten, de welke hy tot het oordeel behouden zal, waer in dat niet anders gevonden word dan eene groote duysterhe>d, vuer, solfer, pek en meer aoderen stank. Voords konnen wy duyvels niet anders weten, zeyde hy , hoe ot op wat maniere de helle geschaepen is , no# hoe datze van Godt gebouwd is, want 2y heeft nog eynde nog grond. Een ander vraege van D. Faustus van het Regiment der duivelen , en van hunne over heeren.
DEzen k waeden geest moest D. Faustus ook onderrichten van de wooning der duyvelen , van hun Regiment, en van hunne magt»



Den geest antwoorde en sprak : Lieven heer Fauste, de helle en haere rivieren, is onzer alle wooningeen huyzinge,de zelve heeft alleen zoo groot begryp , als de gansche weireld over de helle, en de weireld tot onder den Hemel; er zyn i o Regimenten en 10 koningen, welke de overste onder ons duy velen zyn, en de geweldigste onder de 6 Regimenten zyn deze naervolgende : I. Lucas Mortis 6. Gehenna.
fi. Stagium Ignis. 7. Herebeus.
3. Terra Tenebresa. 8. Barathrttm.
4. Tattarus. 9. Stvx,
5. Terra Obliviones. 10. Acheron.
In de zelve regeren de duy velen Plegeton genoemd. De zelve 4 Regimenten zyn koninglyke regeringen, gelyk Lucifer regeert in t Oosten, Belzebub in 't Noodden , Balial in 'tZuyden, Astaroth rn 't Westen. Deze regeringe zal blyventot het Oordeel des Heere. Een vraege in wat gedaente den verstoo» ten Engel geweest is.
DOctor Faustus begonst wederom met den geest te spreken. Hy vraegde hem: Op wat wyze zynen heer Lucifer in den Hemel verciert was? en hoe hy aldus gewoont heeft? zynen geest bad hem dat hy hem dry dagen daer op mogt bedenken : en hy gaf hem den derdei. dag deze antwoorde : Mynheer Luciier, die nu eertyds zoo genoemd wierd, is van wegen zyne ver-



I 3^ )
stooringe, uvt het klaer ligt des Hemelryks, die te vooren eenen Engel Gods en ectien Cherubin was , die ook alle de schepselen Gods in den Hemel gezien heeft, die was in zulk grootagtinge en weirdigheyd, en in zulke wooninge, dat hy boven alle Schepselen Gods, boven goud en edel gesteenten , en van Godt alzoo verligt was, dat hy de zonne en sterren-glans te boven ging : want zoo haest als hem Godt gesdiaepen had, zette hy hem op den Berg Gods en in de regeringe van een vorstendom , zoo dat hy in alle manieren volmaekt was; maer zoo haest als hy hem begon te verhooveirdigen en boven het oosten wilde verheffen, wierd hy van Godt uyt de wooningen des hemels verstooten, en van zynen stoel afgezet in eenen viersteen, die inder eeuwigheyd niet uytgebluscht zal worden , maer eeuwig branden zal. En vermids hy wetens en onwetens tegen Godt geweest is, zoo heeft hem Godt uyt zynen rechterstoel gezet, en hem tot de helle veroordeelt en verdoemt, waer uyt dat hy inder eeuwigheyd niet wyken mag.
Als nu O. Faustus den geest van deze dingen alzoo aengehoort had, zoo ging hy daer op speculeren. Ily ging ook alzoo stilzwygens van den geest weg in zyne kamer, leyde hem te ed, en begonst bitterlyk te weenen en te zugten, en op deze vertellinge des geests te denken, hoe dat



C 33 )
den duyvel den verstooten Engel van God, zoo eerlyk vercierd was. En zoo verre hy niet zoo hooveirdig tegen Godt geweest had, een eeuwige wooninge in den hemel, en een hemels wezen zoude behouden hebben , en nu van Godt eeuwig verstooten 19. Hy sprak: ó wee! wee my inder eeuwigheyd ! alzoo zal 't met my ook gaen , want ik ben ook een schepsel Gods en myn onderdaenig vleesch en bloed heeft my aen lyf en ziele inder eeuwigheyd de verdoemenis toegebragt, my door myn eygen vernuft en zinnen gedreven dat ik als een schepsel Gods van hem afgeweken ben >, en my van den duyvel zoo heb laeten verleyden, dat ik my aen hem met lyf en ziele overgegeven en verkogt hebbe, waerom ik geen genade meer te verhopen hebbe ; maer moet worden gelyk Lucifer, en ir de een* wige verdoemenis verstooten worden. Och wee! wee! in wat ellende heb ik my zeiven gebragt: Och waer ik noyt geboren geweest
Alzoo dede D. Faustus deze beklaeging en hy konde geen hope nog geloove meer krygen, op dat hy door boete tot de genade Gods raogt gebragt worden. Want zoo verre als hy gedagt hadde, den duyvel heeft my bedrogen, ik wil wederom tot Godt mynen genadigen Heere keeren, en den zeiven om genade bidden en aenroepen en



f 34 *
my wederom tot Christus en zyne Chnstelyke Kerke bekeeren, zoo had het met hem nog goed mogen worden , en den kwaeden geest in deze maniere mogen wederstaen : Niet tegenstaende dat hy hem met lyf en ziele had overgegeven. Maer hy was in al zyne meyninge twyffelagtig en ongeloovig. Doctor Faustus disputeerde voorder met zynen geest Mephostophiles van het geweid des duyvels.
NAer dat D. Faustus wederom wat beter gemoed was, zoo vraegde hy zynen geest Mephostophiles naer de regeringe, raed, geweld, tenteringe en na de tyranien des duyvels, en hoe dat hy zulks in 't eersie gedreven hadde? waer op den geest antwoorde: Deze disputatie en vraege die ik u verklaeren zoude, zal u (mynheer Faustus) tot al te groote mismoedigheyd en achterdenken brengen, daerom zult gy zulks van my niet begeiren, want het gaet onze secreten aen. En midsdien ik u zulks niet ontzeggen kan, zoo zult gy weten dat zoo haest als den verstooten Lucifer tot den val kwam, zoo is hy Godt en alle menschen tot vyand geworder. Heeft ondernomen gelyk hy nog doet, alderleye tyranien aen de menschen te bewyzen gelyk men nog dagelyks zien kan, dat zommige haer uyt vensters dood werpen, hun zeiven verhangen, verdrinken en doorsteken* Gelyk men ook zien kan, toen den mensch



(35)
van Godt volkomendlyk geschaepen was, zoo misgunde hem zulks den duyvel, en hy bragt alzoo Adam en Eva met hunne nakomelingen in zonden, en in ongenade des Heere. Dit zyn, lieven Fauste, de aengrypinge en tyranien des duyvels. Alzoo dede hy ook met Caïn, en maekte ook dat 't Israèis volk vremde goden aenbaden, de zelve offerden en met de heydensche wyven onkuysheyd bedreven. Alzoo hebben wy ook eènen geest die Saül gedreven en tot onzinnigheyd, gebragt heeft, dat hy hem zelfs kwam te vermoorden. Nog is'er eenen geest Asmodus genaemd, die zeven mans in onkuysheyd gedood heeft. Desgelyks is'er nog eenen geest Chagoe, die dertig duy zend menschen in ongeluk bragt, dat zy alle verslagen wierden, en dat de Arke Gods genomen wierd. Gelyk'er ook is geweest eenen Bclzabé, die David zyn hert ontstak, dat hy zyn volk begonst te tellen, waer op dat zeventig duyzend menschen kwamen te sterven. Alzoo handelde ook eene van onze geesten met den koning Salomon, dat hy kwam de afgoden te aen* bidden. En van deze geesten zyn'er by ons ontallyk veel, die de menschen hier toe zouden zoeken te brengen. En alzoo verdeylen wy ons nog over de geheele weireld nyt, zoeken alderleye list en loosheyd t trekken de menschen af van het Christelyk Geloof, brengen de zelve tot zonden, en



< 36 ) . ,
strekken ons ten besten dat wy konnen ot mogen tegen Jesus: wy kwellen de zyne tot de dood, wy bezitten de herten der Princen en Koningen dezer weireld, tegen de leeringe Jesus Christus, en haere toebehoorders. En dit kond gy, Faustus, wel by vl zeiven denken. D. Faustus sprak wederom tot hem: Zoo hebt gy my ook bezeten? Maer zegt my doch de waerheyd ? Den geest antwoorde: ja, waerom niet; want zoo haest als wy uw hertvbezagen , met wat gedagten dat gy omgingd, en hoe dat gy niemand anders tot uw voornemen koode gebruvken als den duyvel , ziet, dan maeken wy uwe gedagten nog veel begeirlyker, zoo dat gy nagt nog dag slaepen konde , maer dat alle uwe gedagten en zinnen u daer toe dreeven , hoe gy zoud mogen tot de tooverye geraeken. Ook toen gy ' ons bez woerd, zoo maekten wy u zoo verbolgen, dat gy n eer van den duyvel zoud hebben laeten wegvoeren , dan gy van uw voornemen zoud geweken hebben. Daer naer behertigden wy u nog meer, tot dat wy in uw hert geplant hadden, dat gy van uw voornemen niet mogt afstaen ten eynde gy eenen geest tot uwen dienst mogt krygen. Ten lesten bragten wy u daer toe, dat gy u met lyf en ziele overgaeft, gelyk gy, Fauste, wel bevroeden kond.'t Is waer, zeyde D. Faustus, het kan ook nimmermeer anders wezen; ook heb ik myn zei*



ven gevangen, had ik Godzalige gedagten gehad , en my met dc gebeden tot Godt gehouden, nog ook den duyv»l in my zoo zeer niet laeten'inwortelen zoo waer my zulke ellende aen lyf en ziele niet naekende. ö Wat heb ik gcdaen. Den geest antwoorde: daer laet ik u voor zorgen, alzoo ging D. Faustus droevig van hem. Eene disputatie van de helle Gehenna genoemt , hoe die geschaepen is, en de pyne die daer in is.
DOctor Faustus had wel altyd een berouw in zyn herte, en een groot agterdenken in 't geen hy gedaen had, dat hy zyne ziele zaligheyd zoo licht had geagt, en den duyvel voor het tydelyk zoo hard verbonden had; maer zyn berouw was Caïns en Judas boete, in de welke wel een berouw in *t herte was, maer zy twyffeklen aen de genade Gods, en het dogte hun een onmogelyke zaeke , wederom tot dc genade Gods te mogen komen. Gelyk Cala en Judas die in alzulke wanhope kwamen , dat zy niet gelooven konden , dat hunne zonden hun konden vergeven worden. Alzoo was 't ook met D. Faustus, hy zag wel den Hemel, maer hy konde daer niet in zyn. Hy droomde van den duyvel en van de helle ; gelyk men pleegt te zeggen, dat hy bedagt wat hy gedaen had. En meynde altyd door veel te disputeren, te vraegen en te antwoorden met zynen geest zoo ver-



( 38 )
re te komerj, dat hy eens tot boete en berouw van zonden geraeken zoude. Maer het was al te vergeefs, want den duyvel had hem al te vast gevangen, hier op nam D. Faustus hem wederom voor, om met hem te spreken en te zeggen, dat hy wederom van de helle gedroomt had. Daerom vraegde hy den geest, wat dat de helle was. Ten derden, wat dat'er voor een gekerm en geklag in de helle was onder de verdoemde. Ten vierden, of ook de verdoemde nog tot de genade Gods konde komen, eu uyt de helle verlost worden. Den geest gaf op alle deze vraegen geene antwoord. Maer spTak : Heer Fauste, uwe vraege en disputatie van de helle en haere gelegendheyd, mogt gy wel achter laeten, wat wilt gy toch van u zeiven maeken ? en al waer 't zieken, dat gy tot in den Hemel opklimmen moest, zoo zoude ik u doch wederom tot in de helle nedersmyten, want gy zyt mynen, en gy behoord ook in onze koy. Daerom, lieven Faustus, laet toch daer zoo veel naer de helle te vraegen, ó vraegen... Maer vraegt in plaetse van dit wat anders? want gelooft my vryelyk zoo verre als ik u alle gelegendheyd zoude verhaelen, zoo zoude gy in zulke wanhope, berouw en bekommernisse komen, dat gy daer naer zoude willen, dat gy alle deze vraegen agtergelaeten had; daerom bidde ik u ten andexmael, laet toch al deze vrae-



( 39 )
gen daer blyven! D. Faustus antwoorde; Ik moet het nogtans weten, of ik zal niet leven , daerom zult gy het my zeggen,. Nu welaen sprak den geest, ik zal 't u zeggen, waer my zulks niet schaeden kan, gy vraegt wat de helle is: de helle heeft menigerley naemen en bediedsels, want zomtyds word de helle heilig en dorstig genoemd, mids dat de menschen die daer in zyn tot geene laevinge nog verkwikkinge konnen komer. Men zeyde ook met regt, dat de helle een dal genoemt word,'t welk niet verre van Jeruzalem gelegen is. De helle heeft zulke wyde en diepte, als het dal by Jeruzalem , dat is den Troon des Hemels waer in dat de inwoonders van het hemelsch Jeruzalem zyn, en woonen wyd en verre tegen malkanderen overliggende, zoo dat de verdoemde in de woeste des dals altyd moeten blyven woonen en in de hoogde der stad Jeruzalem nimmer geraeken konnen. Alzoo wierd de helle ook een plaetse genoemt, die zoo wyd is, dat de verdoemde die daer in woonen, noyt geen eynde daer in konnen zien : desgelyks word de helle ook genoemd de brandende helle waer in alle dingen branden moeten, wat daer in komt, gelyk eenen baksteen in eenen vuerigen hoven, ofschoon den steen gloeyend wierd, zoo komt hy doch nimmermeer te verbranden, of te verteiren, §n word'er maer harder van. AIzqo dat de



( 4° ) . ,
zielen der verdoemde menschen mder eeuwigheyd branden, zonder te verbranden of te verteiren, maer meer en meer pyne gevoelen. Desgelyks word ook de helle een eeuwige pyne genoemd, de welke nog beginsel, nog hope, nog eynde heelt; zy word ook de duysterheyd van eenen toren genoemd , alwaer men de heerlykheyd Gods , gelyk het licht de zonne ot de maene niet zien kan, . n*^m
De helle heeft ook eenen afgrond Lnasma genoemd, waer dat men zommige inwerpt en daer heeft hy zulke diepte dat er geenen grond is, aldaer scheurd hera het Acrdrvk van elkander, en't schynt dat m zulk*» diepte der afgronden winden gehoort worden. De helle word Petra geroemd dat is een steen-klippe, en die is ook gelyk eenen steen • want de helle is zoo bevestigd, datze aerde nogte steenen rondom hier heeft, gelyk een steen klippe. Maer gelvk Godt den Hemel bevestigd heelt, alzoo heeft hy ook den grond der helle be vestigd, dit is vast, (al hoewel dat'er zom'nuVluttel geloof aen geven) dat'er is een Opperwezen, eenen Hemel voor de gelukzalige , en eerje helle tot straffe der zondige zielen, maer het vagevuer is de weireld , alwaer men lyd en stryd. De helle is vol vuer en rook, gelyk eene hooge steen-klippe, zy is afgrouwelyk en uyt er maete pyoelyk. Zy word ook genoemd



( 41 ) 3 Carcer, waer in de verdoemde eeuwig gevangen moeten liggen. Den mensch die tot een vertwyffelinge gekomen is , gaet daer niet henen , om dat hy dezelve zoude bezien mogen : maer hoe hooger hy opklimt, en hem daer afwerpt, hoe dieper dat hy vallen moet. Alzoo is't ook met de verdoemde zielen, die de hellen hebben of gevoelen zullen. Daer van zult gy D. Faustus het schrift lezen , want 't is my teenemael verborgen. Maer even gelyk de helle jammerlyk aen te zien is, alzoo is ook daer naer advenant onverdraegelyke pynen en tnartelisatie, waer van ik u daer van 't berigt doen wil, dat het met die verdoemde gaet gelyk als ik u hier te vooren verklaert hebbe: want het is waer, gelyk als ik u zegge, dat de helle en het aerdryk nimmermeer verzaed worden, zoo dat'ernog eynde nog ophouden in de helle wezen zal, en der verdoemde klaegen of jammeren nimmermeer eynde nemen zal over hunne zonden en boosheyd. EyndelyK daer is een roepen, klaegen, kermen, jammeren, schryen en huylen tot Godt, om dat alle schepselen Gods haere vyanden zyn : daer ter contrarie de Heyligen Gods alle eere en blydschap inder eeuwigheyd genieten. De pyne van den eenen is grooter en geweldiger, dan de pyne en tormenten van de andere \ want gelyk de zonden van den eenen grooter zyn, alzoo zyn ook



( 4» )
de straffen van den eenen grooter als van den anderen. De verdoemde klaegen noyt over de onlydelyke koude , maer over het onuytblusschelyk vuer , over de onverdraegelyke duysterheyd, over den stank , over de eeuwige ongerustheyd en over de schrikkelyke gezigten der duyvelen, en in de hope van eenige verlossinge. Ook klaegen zy metweenendeoogenmetknersinge der tanden, met stank der neuzen, met jammeren der stemmen, met beven der handen en voeten. Zy eten hun eygen tong op door de groote smert, mids dat zy wenschen te sterven en nogtans niet konnen sterven, want de dood vlied van huö weg. En alle hun ellende en pyne word van dag tot dag grooter en zwaerder,
Eyndelyk, de helle is alzoo geschaepen gelyk Godt zynen troon geléyd en op al zulke plaetse als hy gewilt heeft, dat zy zouden geplaegt worden, zoo dat de helle veel naemen heeft, gelyk een schandwooning, een verzinding, een vraeke , een diepte der helle, want de zielen der verdoemde moeten niet alleen in een geklag en geween des eeuwig vuefs zitten; maer zy moeten ook schande , bespotting en schimp van Godt verdraegen. En merkt dat de helle des doods een hitte des vuers en duysterheyd der aerde is, waer van Godt noyt geen eynde bedagt heeft. Aldus heb ik u voldaen, heer Fauste op uwe derde



( 43 ) . vraege; de welke met de eerste en tweede
over-een-komt.
Ten vierden en ten lesten zoo wilt gy van my ook een vraege hebben, die Godt aengaet, te weten : of Godt de verdoemde weder in genade zal aennemen of niet? maer het zy hoe dat het wilt, ik zal u altyd op uw vraegen een onderrigtinge geven. Ten eersten van de helle, vanhaereu inhoud aenzien en hoe datze van Godt geschaepen is, of wy zommige van hunne Fondamenten doorgronden konnen. En met tegenstaende , Fauste, dat zulks uwe belofte contrariërende is, zoo is u daer op deze verklaeringe gedaen. Gy vraegde ten lesten, of de verdoemde wederom tot de genade Gods komen konnen ? Daer op antwoorde ik : Neen, want al die in de helle, zyn van Godt verstooten , die moeten daer zonder genade Gods inder eeuwigheyd branden , zonder eenige hope. Ja wanneet zy tot de genade Gods konnen komen, zoo zouden zy en wy geesten naer zulken tyd haeken en verblyden. Maer zoo weynig.aU de duyvelen in de helle tot genade komen, zoo weynig komen de verdoemde daer te geraeken : want daer is geen hope, nog al hun bidden , en aenroepen . of al hun kermen mag nergens toe helpen, hunne consciëntie knaegt eenpaeriglyk. Eenen keyzer, eenen koning, eenen hertog, eenen graef, of eenigen ander regeerder, zullen



klaegen en denken : och ! had ik slegts niet getiramseerd, en in myn leven niet allen moed-wil bedreven ? Ken ryk man : och ! had ik niet zoo gierig geweest. Eenen hooveirdigen : och ! had ik niet zoo hooveirdig geweest. Eenen liefhebber der ligte danten:^och! had ik niet zoo ontugt geweest. Een wynzuyper,eenen verkwister, eenen Godslasteraer, eenen meyneedigen, eenen dief, eenen moordenaer,' en dierpelyks, och! had ik niet al deze Godio'osheyd bedreven en 's weirelds wellust gevolgt, zoo mogt ik nog eenige genade verhopen ; maer myne zonden zyn zoo groot, datze niet konnen vergeven worden, daerom moet ik deze helsche pvne en straffe lyden eeuwiglyk , zonder te verhopen , daerom zoo zult gy weten, Fauste, dat de verdoemde op geenen tyd of eynde te hopen hebben, maer zy zuilen in de helle liggen gelyk de doods-becnders in de graeven. De dood en haer consciëntie zalzo eenpaerig knaegen , en al hun roepen en kermen zal niet verhoort worden. Ja waaneer gy u in de helle konde verbergen , tot dat al de bergen te saemen op eenen hoop kwamen te vallen, en van d'een plaetse op de ander verzet worden, ja dat alle stee neb in de zee droog wierden * zoo is 't al niet, zoo weynig als een oliphant of kernei door de ooge van een naelde kan gaen', of alle druppelen des regens konnen getelt



( 45 )
worden , zoo weymg hope is'er voor handen. Aldus hebbe,'lieven Fauste* de verklaering over den vierden Artikel. En ik zegge u vryelyk , zoo verre als gy my op een ander tyd meer naer al zulke dingen vraegen zult, van my geen gehoor zult hebben : want ik ben u niet schuldig zulks te zeggen, dus laet my van al zulke vraegen met vrede. D. Faustus ging wederom geheel bedroefd van den geest weg, hy weder teenemael mismoedig en twyffdagtig. Nu dagte hy op dit, nu op dat, en hy konde nagt nog dag deze dingen uyt zynen zin stellen, maer 'ten had geenen duer by hem i want den duyvel had hem te zeer bezeten , verstokt, verblind en gevangen* Ook of hy alleen was , en op Gods Woord wilde denken , z.00 vertoonde hem den duyvel in de gedaente van eeu uytnemendé schoone vrouwe die hem kwam omhelzen, en alle onkuysheyd toeliet, waer door dat hy het Godelyk Woord straks vergeten had en veragte , zoo dat hy in zyne kwaede opinie voorvoer.
Een andere vraege die Doctor Faustus met den geest hadde.
DOctor Faustus riep zynen geest wederom , en begeirde van hem antwoorde op eene vraege, die hy hem niet begeirde geweygerd te hebben , den geest wilde daer naer niet hooren , doch zoo liet hy hem nog daer toe bewilligen voor de laeste rey-



ze, niet tegenstaende dat hy hem teenemael afgescheyd hadde. Nu wat begeirde dan, zeyde hy tot Fausto; ik wil (sprak Fausto) van u nog eene antwoorde hooren op eene zekere vraege, te weten: of gy in myne plaets van Godt tot eenen mensch geschaepen waert, wat dat gy doen zoud, om Godt en de menschen te behaegen V daer overlagte den geest, en zeyde: Mynheer Fauste, zoo verre als ik eenen mensch geschaepen waer gelyk gy, zoo zoude ik my onder Godt buygen zoo lang als ik adem hadde , en my beneirstigen Godt nimmermeer te vertoornen, zyne geboden, zyne leere en zynen Wil te doen, den zeiven bidden, aenroepen, danken, loven, pryzen en eeren, op dat ik mogte Godt behaegen en aengenacm wezen, en verzekerd zyn , dat ik naer myne dood de eeuwige zaligheyd verwerven mogte. D. Faustus antwoorde hier op: Nu hebbe ik zulks niet gedaen ? Neen gy vryelyk, zeyde den geest, maer uwen Schepper, die u geschaepen heeft, de spraeke,'t gezigt en gehoor gegeven heeft, om dat gy zynen wil verstaet, en nae de eeuwige zaligheyd tragten moet, hebt gy verloochend, de heerlyke gaven van u verstand die u Godt gegeven had, misbruykt, Godt en alle menschen verzworen; daerom dat gy niemand daer mede te beschuldigen hebt, dan alleen uwen stouten eu verbolgen moed-



C 47 )
I wil, waer door gy alzoo uw beste cteraed van den toevlugt tot Godt verloren hebt. Ja dat is, Godt betert, waer, sprak D. Fauste, maer wilde gy wel, mynen lieven Mephostophilps, dat gy eenen mensch in myne plaetse waert ? ja, zeyde den geest al zugtende: hier zoude niet veel te disputeI ren wezen; want of ik alzoo tegen Godt gezondigt had, zoo zoude ik my nog zien in zyn genade te begeven. Hier op antwoorde Faustus : Ergo, zoo zoude het ook met my nog vroeg genoeg wezen, zoo verre als ik my nog kwam te beteren? Ja I zeyde den geest, zoo verre als gy voor uwe I grove zonden nog tot de genade Gods komen konde; maer't is nu al te laet, want den toorn en gramschap Gods ia over u 1 te zeer ontsteken. Laet my met vrede , 1 sprak Faustus tot den geest, die antwoorde : Zoo laet my dan nu voortaen ook in vrede met uwe vraegen.
HET TWEEDE DEEL. 1 Van de Astrologie van Doctor Faustus.
ALs nu D. Faustus van Godzalige vraegen geene antwoorde meer van den I geest krygen konde, zoo moest hy *t daer | by laeten blyven. En hy begon daer naer ij almanaken temaeken; want hy toen een I goeden Astrologus, gezeyd almanak-mae| ker, was wel ervaeren , in de Sterrekonst



( 48 ) . .
en In 't schryven van Prognosticatien, gelyk al de weireld wel kennelyk is, dat al 't eene hy geschreven heeft (en al 't gene dat van ander mathematicus geschreven is) te boven gaet. Van gelvken zoo stemde alle pratyken, die hy hoeren en vorsten toeschreef, over een , want hy reguleerde hem na zyns geest voorzeggingen van alle toekomende dingen en geschiedenissen, de welke ook alzoo geschieden, Zyn.Almanaken wierden ook zeer boven alle andere geprezen: want hy en zette niet in zyne Almanaken, als van wind, van sneeuw, van regen, van hitte , van donder, van hagel, of het gebeurde alzoo, by tyd ; zyne Almanaken waeren niet gelyk andere, die in de Astrologie niet wel ervaeren zyn,en in den winter van koude, vorst, sneeuw, die in den zomer van hitte , donder en onweder schryven. Hy zette ook in zyne Prognosticatie den tyd en wat'er toekomende geschieden zoude. Hy waerschouwde elke heerschappye in't bezonder, gelyk als d'eehe met dieren tyd , d'ander met oorlog of peste zoude aengegrepen worden, gelyk zulks de duyvels uyt ervaerentheydder natuer , en uyt het zondig leven der menschen, veele toekomende gramschappen des Heere te vooren zien konde. Een vraege of disputatie van de konstevan zistronomie en Astrologie.
ALs nu D.Faustus zyn Almanaken twee jaeren lang gemaekt had ,zoo vraegde



. ( 49 )
hy aen zynen geest, wat dat'er voor eene gelegendheyd had met de Astronomien en Astrologien , gtlyk de Mathematicus plegen te stellen ? daer op antwoorde den geest, en sprak : daer geve ik u al zulken oordeel af, dat alle Sterre-konstenaers niet zonderlings of zeker konnen practiseren ; want het zyn al te samen heymelyke en secrete werken Gods, die de menschen niet konnen bevroeden, gelyk als wy geesten doen konnen, die in de Iocht,en onder den Hemel zwieren, die de toelaetinge Gods zien en begrypen konnen: want wy zyn oude en ervaeren geesten in des Hemels loop. Ik konde u ook , mynheer Faustus, eenige Proguosticatie eu Almanaken toeschreven , en alzoo het een jaer tot het ander, zoo als gy gezien hebt, daer af schryven dingen die waeragtig zyn. Het is wel waer, dat die van den ouden tyd die vyf of zes honderd jaeren leefden, al zulke konsten grootelyks leerden en begrepen hebben: want door zoo veel verloopen jaeren, word dat groot jaer vervult, dat zy zulks verklaeren en Cometen mede deylen konnen, maer alle onervaeren Astrologie maeken haer Proguosticatie na een goede waen en goeddunken.
den Winter en den Zomer, Et dogt Faustus geheel wonderlyk te wezen, dat Godt ia deze weireld den
C



( 50 )
Winter en Zomer geschaepen had; daerom hy nam zig voor zynen geest Mephostophiles te vraegen, van waer den Zomer en Winter hunnen oorsprong krygen ? waer op hem den geest antwoorde : Mynheer Faustus, kond gy zulke dingen, als een Phisicus, niet zelve zien, en uyt den loop der zonne merken ? gy zult weten dat van de maene af, tot aen de sterren anders niet en is als vuer. Daer ter contrarie het aerdryk koud vervrozeu is. Want hoe de zonne hooger staet en schynt,hoe warmer dat het is , en dat is de oorzaeke des zomers. Maer als de zonne leeg naer het aerdryk staet, zoo is 't koud en daer uyt volgt den winter. Van den Hemels loop, van zyne vereier inge en oorsprong.
DOctor Faustus durfde zynen geest, gelyk wy hier vooren gezeyd hebben, van geene godehke of hemelsche dingen meer vraegen , waerom dat hy hem zeer kwelde, en hy dagt daer op nagt en dag, op dat hy van de godelyke nature en van de scheppinge beter geïegendheyd hadde zynen geest daer naer te vraegen, tot dien eynde vraegde hy niet meer gelyk als te vooren, te weten: van de blydschap der zielen , van de Engelen en van de pyne der helle ; want hy wist wel dat hy van den geest geen gehoor meer krygen zoude, tot welken eynde hy veynzen moest om tot zyn oogwit te geraeken. Waerom hy voor hem



(5' ) ,
nam den geest te vraegen ,en datproforma,
als of die astronomia en astrologia, al'er natuer-kenners van noode waeren ? waerom hy den geest hier op ondervrasgcle : Namendlyk van den loop des hemels, zyn cieraed , en van des hemels oorsprong. Mynheer Fans te, zeyde den geest, den Godt die u geschaepen heeft, die heeft ook de weireld , en al wat onder den Hemel is geschaepen, want Godt maekte vooral den Hemel uyt het midden des waters, en deylde de aerde'van de wateren : hy noemde het firmament den hemel, daerom is den Hemel beweeglyk, die van het water geschaepen is, en te samen gevoegd, en alzoo is hy bevestigt als een cristael, daer in zyn de sterren gestigt en door alzulke rondigheyd des Hemels, word de weireld in vier hoeken, gedeyld. Als in den opgang, in den nedergang, in den zuyden en in den noorden, en den Hemel loopt zoosnel om, dat de weireld zoude moeten bersten, zoo verre die Planeten zulks niet verhinderen. Den Hemel is ook met vuer geschaepen; zoo dat niet en waer, dat de wolken met de koude des waters omringeld waeren , zoo zouden de onderste elementen door de hitte des vuers moeteu verbranden. In het midden des firmaments, daer alle de sterren des Hemels zyn, daer hebben de 7 planeten hunne plaets, gelyk als daer is Saturnus, Jupiter, Mars, Sol, Venus} Mer*



( 5» )
curius en Luna. En alle hemelen worden beweegd: uytgenomen den vuerigen, die staet stil. Alzoo word de weireld in vier deelen gedeyld,gelyk in locht, in vuer,in aerde en in water. Aldus is deze creatuer geformeerd, en eiken Hemel neemt zyne maniere en eygenschap daer uyt; want den oppersten Hemel is vuerig, den middensten en oppersten zyn locht, waer af dat den eenen schynlyk is. In den oppersten is de warmte en het licht, van wegen de zonde, maer den ondersten krygt zyne klaerheyd van wegen het wederschynen der zonne, tegens het aerdryk aen „en alwaer den schyn der zonne niet toereyken kan, daer is den Hemel koud en duyster. In deze duystere locht woonen wy geesten en duyvelen: want wy zyn in dëze donkere locht verstooten. In deze locht daer wy woonen zyn de donderslagen , hagel, sneeuw en diergelyke: waer uyt wy de tyden des jaers en wat voor weder wezen zal, weten konnen. pen Hemel heeft alzoo twaelf omringelen , die daer 't aerdryk en 't water omringden, de welke al te samen hemelen mogen genoemd worden. Den geest verhaelde ook , hoe dat de eene planete n&er de ander regeerde, en hoe veel graden dat d'een boven d'ander stond.



r 53)
Eene vraege van Doctor Faustus, hoe dat Godt de weireld geschaepen had , en van de eerste gehorte der menschen, waer op den geest eene vaische antwoorde gaf*
DOctor Faustus was droevig en treurig in zyn hert, en gaf daer op geen antwoord. Waerom dat den geest sterk aenhiel, en zeyde dat hy hem zyn antwoord grondelyk zoude verklaeren, en hern dan in alies behulpig wezen, zoo veel als't mogelyk was? D. Faustus antwoorde : ik heb a voor eenen dienaer aengenomen, en al is 't dat uwen dienst my aenstaet, nogtans kan ik den zeiven van u niet zoo hebben , dat gy te wille zyt, gelyk eenen trouwen dienaer toestaet? daer op antwoorde den geest: Mynheer Faustus, gy weet zeer wel ,dat ik u nergens in onwillig geweest ben; en al is*t dat ik u op uwe vraegen te antwoorden, dikwils niet schuldig was, .nogtans heb ik u al-tyd gehoorzaem geweest. Daerom zegt nu, D. Faustus, wat ,u belieften is ? den geest hadde Faustus het herte afgewonnen. D. Faustus zeyde hem: dat hy hem zoude onderrigten, hoe dat Godt de weireld geschaepen had, en van d'eerste geborte des menschs? den geest van D. Faustus geeft hier op eene vaische en godelooze onderrigtinge, en zeyde ; de weireld, lieven Faustus , is noyt geschaepen geweest, nog is ook niet ver» gankelyk, van gelyken is ook het men-



( 54 )
schelyk geslagt tot inder eeuwigheyd geweest en haeren oorsprong heeft geen beginsel gehad , alzoo heeft hem het aerdryk zei ver moeten genereren. .. De zee heeft haer van het aerdryk verdeylt en zyn alzoo vriendelyk met malkanderen vergeleken, gelyk of zy hadden konnen spreken.
Het aerdryk begeirde van de zee zyne heerschappye, gelyk als weyen, wouden, boomen, gras en loof. De zee, de visschen en alles wat daer in is, zy hebben Godt alleen den hemel en de menschen te scheppen gegeven, zoo datze ten lesten Godt onderdanig moeten zyn. Uyt deze heerschappye zyn vier andere heerschappyen gesproten: als de locht,'t vuer,'t water en 't aerdryk. Voorders nog korter hier af kan ik u geene verklaeringe doen. D. Faustus ging hier op speculeren , en hy konde zulks niet gelooven: want hadde Gen» i. gelezen, dat Moyses deze dingen anders verhaelde, waer uyt hy gewaer is geworden, dat den duy vel eenen leugenaer was, gelyk hy geleerd had, maer hy durfde het hem niet laeten merken of veel tegenzeggen. Doctor Faustus word alle helsche geesten in
hunne gedaenten voorgesteld, waer onder
dat zeven van de principaelste waeren ,
met hunnen naem genoemd.
DOctor Faustus zynen Prince en regten meester kwam hem bezoeken, waer-



( 55 ) .' , om dat hy niet weynig verschrikte, door zyn grouwelyke gedaente: want bovendien dat het in den zomer was, zoo kwanYer eene koude locht van den duyvel dat hy meynde te vervriezen. Den duyvel die hem Belial noemde, die sprak tot D. Faustus. Alzoo gy te middernagt ontwaekte, zoo hebbe ik u gedagten gezien en zyn deze, te weten : dat gy geirn zommige van de p-incipaelste helsche geesten zien mogt, waerom dat ik hier, met myn voornaemste raeden verschenen ben , op dat gy de zelve «oud konnen aenzien ? D. Faustus antwoorde: Wel aen waer zynze dan ? daer buyten zeyde Belial. Belial verscheen aen D. Faustus in de gedaente van eenen zwarten beir zvn ooren over eynde staende, zyne oogen waeren brandende rood, en had sneeuw witte hooge tanden, en eenen langen steirt, die ontrent dry ellen lang was , aen zynen hals had hy dry vliegende vleugels. Aldus k wam byFaustus den eenen geest naer den anderen in de kamer, zoo dat zy'er niet al zitten konden. Belial verklaerde aen D. Fausrus den eenen naer den anderen wie dat zy waeren, hoe zy waeren, en hoe zy genoemd wierden. Voor eerst kwamen'er in 7 van de voornaemste geesten, als Lucifer den meester en rechter-heer van D. Faustus, tegen den welken hy hem verschreven had, en dezen wag ontrent een mans lengde, en was hairig van



( 5* )
couleur gelyk de echarenkens. Daer naer volgde Belsebub, die had een lyfverwig hair, eenen ossenkop met twee zeer groote hoorens, en ook t'eenemael rouw en hatrig, met twee groote vleugels, die z©o scherp waeren als de distelen des velds, half groen en half geel, alleen boven onder de vleugelen vloogen'er vuerstraelen uyt, en had eenen koey-steirt: Daer naer kwam Asteroth in de kamer, in de gedaente van eenen worm, die op zynen steirt overeynde ging; hy had geene voeten, maer eenen grouwen steirt, eenen dikken buyk , wjtagtig en glad en twee korte pooten, die t'eenemael geel waeren, een kastanien gebruyden rug, scherpe pinnen van eenen vinger lengde, gelyk eenen egel. Daer naer kwam Sathanas^ die geheel wit-grys was, rauw over zyn lyf met eenen ezels-kop* maer zynen steirt was gelyk eenen kattensteirt, met klauwen die een elle lang waeren. Voords trad dnnulias in , die had een honds-hoofd; hy was over zyn lyf half zwart en half wit, voords had hy voeten en hangende ooren , gelyk eenen hond , en was vier ellen hoog. Naer dezen kwam Diüchanus intreden, die was ontrent een elle lang, anders was hy als eenen vogel gelyk aen een patrys, maer den hals was groen en gespikkeld. Den lesten was Drachus met vier korte voeten, hy was geef en groen, maer het lyf was boven blauw*



f-57), • TV
agtig, en zynen steirt roodagtig. Die zeven met Belial, en den Ketelere den achtsten , die waeren aldus met de voorzeyde verven gekleed. De andere verschenen ook in gelyker gedaente, gelyk de onvernuftige dieren, zoo als verkens, herten,"beiren,wolven, simmen, buffels, bpkken, geyten, ezels, hinden en diergelyke. In zulke gedaente verschenen zy hem, D. Faustus was hier over zeer verwondert en vraegde die 7 voornaemste: waerom dat zy niet in andere gedaenten verschenen waeren. Zy antwoorden hem en zeyden dat zy hun in de helle niet anders veranderen konden , daerom datze ook helsche dieren en wormen zyn, en alhoewel zoo grouwelyk en onzienelyk, doch altyd eene menschen gedaente konnen aennemen als zy wilde ; daer op zeyde D. Faustus: Het is genoeg als gy alle 7 daer zyt, en bad dat men de andere zoude laeten gaen, het welke ook alzoo geschiede. Daer op begeirde Faustus dat zy hun eens de preuve zoude laeten zien ,'t welk zy deden, zoo dat den eenen nae den anderen hem veranderde, gelyk zy te vooren gedaen hadden, in de gedaente van alderlye gedierten. Dit behaegde D. Faustus zeer wel, en vraegde of hy 't ook konde ? Zy zeyden: Ja. En zy wierpen hem een tooverboek toe, om dat hy ook een preuve doen zoude, en hy dede het»
C 5



♦ C -5» )
Nu koude D. Faustus niet laeten, al eer zy daer afscheyd namen, hun te vraegen, wie dat alle vlekagtige dieren geschaepen had ? Waer op dat zy hem antwoordden, dat naer den val des mensch alle fenynige gedierten h^eft bestaen te wassen, om dat de menschen daer door zouden beschaedigt en geplaegt worden. Van gelyke konnen wy ons ook in alle vliegagtige gedierten veranderen , zoo wel als in alle andere. D. Faustus wierdlachende, en zeyde, dathy zulks wel zoude begeiren te zien. En het geschiede ook alzoo; want zoo haest als zy al-te-saemen verdweenen waeren, zoo verscheen'er straks in de kamer van D. Faustus alderleye vliegagtige gedierten, alsbièn, horsels, wespen, koey-vliegen, krekels,mieren , sprinkhanen, enz. Zoo dat zyn geheel huys van al zulke gedierten vol was, zoo wierd hy over de tafel verdrietig gekweld, van wegen dit kwellende gedierten, de mieren bepisten hem , de biën staken hem, de muggen vlogen hem in *t aenzigt,en de vloyen beten hem , zoo dat hy zig genoeg te verweiren had. De luyzen kwelden hem op het hoofd , en in zyn hemde ; de rupsen kroopen op hem, de wespen die staken hem en wierd van alle kanten van deze gedierten zoodanig geplaegt, dat hy zeyde : Ik geloove dat het alle jonge duy veis wezen moesten waerom hy de kamer verliet* En zoo haeat als hy



< 59 } «. A
uyt de zelve was, zoo was hy van deze pïaege ontslagen , en zy verdwenen straks al-te saemèn.
Hoe dat D. Faustus in d'helle gevaeren is»
DOctor Faustus was tot het achtste jaer zyns verbonds met den duy vel gekomen , waer opdat hy alle dagen naedcr en op het eynde des zelve kwam, en den meesten tyd der voorleden jaeren hadde hy met vraegen en disputeren omgebragt; daer en tusschen grouwelde hem , en droomde hy wederom van de helle. Tot welken eynde hy zynen dienaer iMephostophiles tot hem vroeg;, die'hy bad, dat hy hem zynen heer Belial, of Lucifer by hem zoude laeten komen , maer zy schikten hem eenen duy vel die Belzebub onder dei* Hemel genoemd was^dezcn vraegde D. Faustus wat zyn begeiren was: hy vraegde hem of't niet mogte geschieden, dat hem eenben geest nederwaerds in de helle voerde, en wederom daer uyt, dat hy de gestel tenisse, hoedanigheyd en eigenschappen der helle bezien mogte? Ja antwoorde hem Belzebub, ik zal in den middernagt komen en u haelen. Als 't nu nagt was3 zoo verscheen hem Belzebub, die öp zynen rug had een beenen zael, die rontom besloten was, daer op zat D. Faustus , en wierd alzoo weg gevoert. Nu hoort toch hoe hem den duy vel verblinde, en hy anders niet meynde, of hy wierd in de befte



( 6o )
gevoert. Hy voerde hem in de locht, waer op dat D. Faustus in slaep viel, gelyk of hy in een bad gezeten had. Straks daer naer kwamhy op eenen hoogen berg, die zoo groot was als een eyland waer uyt dat solfer, pek en vuerstraelen sloegen, en dat met zulk gedruys en getier dat'er D. Faustus van wakker wierd, den duy vel vloog in eene spelonke des bergs met D. Faustus , en hy anders niet wist of hy was binnen in de helle, maer hoe kragtig dat het aldaer brande, zoo gevoelde hy nogtans geen hitte of brand dan alleen een lauwte, gelyk als of het in de maend van Mey geweest hadde. Ook hoorde hy aldaer alderleye instrumenten, die zeer lietfelyk klonken , en niet tegenstaende de groote klaerheyd des vuers, konde hy geen instrumenten zien, of hoe dat het aldaer gesteld was. Hy durfde ook niet vraegen, om dat het hem te vooren wel scherpelyk verboden was, dat hy nog vraegen nog spreken mogt; ondertusschen kwamen tot hem, en tot Belzebub nog dry andere duy veis , die ook van al zulke gedaente waeren. Als nu D. Faustus nog meer in de locht nederwaerds kwam , zoo kwam hem eenen vliegenden hert te gemoet met groote hoorens, die zelve wilde hem in de spelonke van boven nederwaerds smyten , waer door dat hy zeer verschrikte, maer de dry vliegende duyvels verdreeven den hert. Als nu P»



(tfl)
Faustus beter in de spelonke nederwaerds kwam, zoo zag hy niets rond hem, als slangen en diergelyke rondom hem zwieren, daer op kwamen hem vliegende beiren ter hulpe, die streeden en kampten met die slangen, en zy kreegen die overhand , zoo dat hy des te zekerder daer door kwam. Als hy nu voorder nederwaerds gekomen was,zoo zag hy eenen ouden gevléugelden stier uyt een hol komen, die geheel dul en al brullende op D. Faustus kwam geloopen, en hy stiet zoo hart tegen zynen stoel, dat Faustus en Belzebub omviel.
D. Faustus viel van den stoel in't alderdiepste der spelonke, en dat met groot geschrey, zoo dat hy anders niet dagte, of het was t'eenemael met hem gedaen, midsdien hy ook zynen geest niet meer zien konde. Doch zoo greep hem ten lesten in 't nedervallen een oude verrompelde simme, die hem ophield en bevryde. Met dit kwam in de helle eenen duysteren dikken nevel, dat hy in langen tyd niet zien konde.
Maer straks ontsloot haer eene wolke, waer uyt twee groote draeken kwaemen die eenen wagen voord trokken, waer op dat de oude simme D. Faustus op zettede, en een wyl daer naer volgde eene groote duysterheyd dat D. Faustus de draeken, nog den wagen zien konde, en voer daer-entusschen al naer onder toe, en zoo haest als deze stinkende duysterheyd verdwe-



( 62 )
nen was, zoo zag hy zynen wagen wederom $ maer daer schooten zoo veel straelen en bliksems dat D. Faustus daer door bevende ïier.d ; naerdit kwam Faustus op een tempeestig water, en de draeken verzonken daer in , maer hy wierd geen water gewaer, maer wel groote hitte, en de baeren en stroomen sloegen zoo op Faustus, dat hy wagen en peirden te verliezen kwam , en hy zonk voords dieper naer den grond des waters toe, tot dat hv ten lesten in't vallen in een hooge en spitse spelonke géraekte, aen de welke hy hem vast hield, en daer bleef hy by zitten als of hy half dood geweest had , hy zag vast rondom hem, maer hy konde nie.nand zien nogte höoren, hy zag vast tot de spelonke inwaerds, waer op hem een licht vertoonde, en hy zag anders niet rondom hem a^s water. Faustus dagt wat raed , nu ik van de helsche geesten veriaeten ben, of ik my in de spelonke, of in't water werpen moet,, of alhier verdrinker. Met dit zoo vertoont hy hem daer op , en sprong alzoo in een opzinnige vreeze, in de vuerige spelonke, en sprak: Nu neemt gy, geesten* myn welverdienden offer aen , die myne ziele veroorzaekt heefr. Met dat hy hem alzoo over dweirs daer in gesmeten had, wierd'er zoo een schrikkelyk geklop en gerugt gefooort, dat den berg en de steenrotse kwam te scheuren en dat hy anders



( 63 )
niet wist of daer wierd met grof geschut geschoten. Als hy nu op den grond kwam zoo zag hy in 't vuer veel staetelyke luycien, ais keyzers, koningen, vorsten en heeren, ook veel geharnaste krygs-luyden. By het vuer vloeyde een koel water, waer van zommige dronken , hun laefden en baden : Zommige liepen door de groote koude in 't vuer, om hun aldaer te verwarmen. D. Faustus trad in 't vuer en hy wilde eene ziele der verdoemde met de hand grypen , en als hy meynde dat hy eene met de hand had, zoo verdween zy hem. Maer hy konde door de hitte daer niet langer blyvcn, en alzoo hy omzag, kwam zyn Belzebub met de zael wederom: en hy zat daer op, en voer alzoo wederom naer de hoogte, want Faustus kondein den donder, on weder, jievel, solfer, rook, vuer, hitte en koude niet langer gedueren , bezonderlyk toen hy had gezien het bevende geschrey, het gehuyl, jammeren en de pyne der verdoemde , enz. Alzoo D. Faustus eenen lan gen tyd van huys geweest had, en zynen knegt die wel wist dat hy uyt was om de helle te zien, vreezende dat hy wat meer gezien zoude hebben, als hem lief zoude zyn en eeuwig uytblyven mogt,zoo kwam Faustus in den middernagt wederom t'huys; en mids hy een wyltyds jn de zael geslaepen had, zoo smyt hy hem slaepende in zyn bedde, en als het nagt begon te wor-



( «4 )
den; Faustus ontwaekte, zoo was hy in meyninge, dan of hy in eenen duysteren toren gezeten had, want hem dagt dat hy al dien tyd anders niet van de helle gezien had, als't gene dat vuer van hem gegeven had ; en alzoo Faustus in 't bedde lag; zoo wierd hy op de helle denkende, als nu dogt hem gewis, dat hy daer in geweest was, en dat hy de helle gezien had* Als nu twyffelde hy wederom daer aen, en liet hem voorstaen, dat hem den duy vel maer een guychelspel voor zyn oogen gemaekt had gelyk zulks waer was. Want hy had de helle nog niet regt gezien, anders zoud hy daer in niet begeird hebben te wezen, ofte daer naer getragt hebben, hoe dat hy al zulke jammer, ellende en pyne ontgaen mogt.
PS. Deze Historie of geschiedenisse, heeft D. Faustus zelf geschreven, de zelve maer in eene verblindinge gezien te hebben : want men heeft deze Historie naer zyne dood met zyn eygen hand beschreven gevonden in eenen Boek, waer in hy meer van zyne konsten beschreven had. Hoe dat D. Faustus in de sterren des Hemels oywaerds gevaeren is.
JVB, Deze Hisiorie heeft men ook met zyn eygen hand beschreven gevonden, die hy een van zyne goede vrienden, Joanni Victorie Medico, tot Leypsig toegeschreven heeft, waer van den inhoud is, als volgt:



C 65 )
BEzonderen Heven Heer en Broeder, 't is my nog zeer wel indagtig en ook U-L. alzoo ik niet en twyffele, hoe dat wy te samen in onze jongheyd. met malkanderen te Wnrtenberg gestudeert hebben, en dat gy eerst groote neirstigheyd gedaen hebt, de voorzeyde konsten wel te leeren , gelyk ik ook bekenne, dat gy eenen goeden Physicus zyt, waer in dat ik u geheel ongelyk was, en gelyk gy wel weet dat ik in de theologie studeerde, dan daer naer ben ik u in de voorzeyde konst gelyk gelyk geworden, zoo gy my ook deze zueken half om een onderrigtïng en om goeden raed gevraegd hebt. En midsdien ik U-L. zulks hebbe gepresenteert en niet hebbe geweygert, gelyk gy zeifin uw schryven met eene dankzeggtnge getuygd, zoo ben ik ook daer nog toe bereyè, gelyk gy attyd met'er daed ook zulks bevinden zult. Zoo veel.den rom en den lof aengaet, die gy my toesehryft daer voor ik u hoogelyk bedanke ,als namentlyk dat mynen Almanach zoo vermaerd is, dat niet alleen gemeyne persoonen, maer ook vorsten, graeven, en heeren sterk naer myne Prognosticatien vraegen midsdien al 't gene ik geschreven heb, waeragtig over een stemde. Gy vermaend ook biddens gewys in uw geschrift van myn opvaer, en van het gesternte gelyk gy schryft daer van gehoort te hebben , dat ik u daer af een onderrigtinge zoude



C 66 )
doen , te weten : of zulks alzoo zy of niet, mids u zulks geheel onmogelyk dunkt, en of het alzoo rogtans geschied is. En gy schryft ook daer by dat zulks door tooverye , of door den duyvel moet toegacn. Maer het zy hoe het wilt, nogtans zoo is 't geschied, dat ik op eenen tyd niet.konde slaepen, en daer by op mynen Almanach dogt, hoe dat het firmament des Hemels mogt gesteld en geschaepen wezen, en dat zulks de menschen konden begrypen hoe wel dat zy daer noyt zichtbaerlyk geweest zyn , maer zulks alleen uyt de boeken en opinien doorgrond hadden. Ziet zoo hoorde ik eenen ongehoorden stormwind , en eene groote rnyssinge van winden op myn huys aenkomen, dat daer door alle myne deuren waer door ik niet weynig verschrikt was, zoo hoorde ik eene brullende stemme, de welke zeyde: Staet op, gy zult uwen hert-lust hebben, en alles wat gy voord begeird. Daer op zeyde ik : zoo verre als ik zien mogt 't gene daêr ik op hebbe liggen denken zoo zoude ik mede trekken, want zulks myn hoogste begeirte is? daer op antwoorde hy wederom: ziet dan te vensteren uyt, zoo zult gy den wagen zien, 't welke ik dede, en ik zag eenen wagen met twee draeken komen, nederwaerds gevlogen die met helsche vlammen te aenzien waeren : en gelyk toen ter tyd een klaer maeneschyn was, zoo aenzag



ik ook myn peirden en wagen. Deze drae! ken hadden zwarte en roodagtige vleugels i met witte sprinkelingen, den rue:ge w**s j ook alzoo, denbuyk, hals en het hoofd waeren groenagtig, wit en geel gespikkeld: wy moeten voords. Ik zeyde: ik zal u voli gen, mids conditie dat ik naer alle omstans digheyd vraegen mag."Ja, antwoorde de i stem, zulks word u toegebeten daer op s ging ik in myne venster staen en sprong in myne carosse, en voer alzoo van daer.
De vliegende draeken voerde my ras voord ; de carosse had ook vier raders, zy rolde al of wy op 't land reeden, en hoe ; hooger dat ik kwam hoe duysterder de weireld was , zoo dat m^ anders niet dogte dan i dat ik uyt een klaere zonneschyn in eene i duystere locht voer, en ik zag alzoo van j den Hemel af in de weireld. In ai zulk ■ reyzen, ruste mynen geesten dienaer daer I nevens, en zat met my op den wagen. Ik \ zeyde tot hem: Lieven Mephostophiles | waer trek ik nu henen ? Bekommerd u daer 1 niet in (zeyde hy) en wy voerden alzoo ) hooger op. Nu wil ik gaen verhaelen wat ik gezien hebbe; want ik voerde's dyns| dags uyt, en ik kwam den anderen dynsi dag weder t'huys, al welken tyd ik ook niet ! sliep nog geenen vaek had, en ik voer geij heel onzigbaer. Als 't nu's morgens klaer ? dag was, sprak ik tot mynen geest Mephoj stophiles: Vriend , hoe verre zyn wy ge-



C 68 )
vaeren? gy weet doch zulks wel; wantik wel begrypen kan , dat ik dezen nagt tameïyk verre gevaeren ben. En zoo lange als ik uyt was zoo had ik nog dorst, nog honger , Mephostophiles zeyde Fauste , gelooft my dat gy tot nu maer 47 my len in de hoogte gevaeren zyt. Daer naer zag ik nederwaerds als het dag was, en zag vele komngryken, vorstendommen en wateren , zoo dat ik de gansche weireld genoegzaem zien kon , in deze hoogde zeyde ik tot mynen dienaer: Wyst en bedied my nu, hoe dit en dat land mag genoemt worden ƒ het welk hy dede , en sprak : Ziet op de sïinker zyde, daer ziet gy Honganen, dat is Pruyssen , daer ziet gy Polen, Denemerken , Duydsland, Italièn en morgen zult gy Asia en Africa zien. Waer in Persiën, Tartaren, Indien en Arabiën, en mids den wind ons nu van agter komt zoo zien wy Pomeren, Rusland, Hongariên en Oostenryk. Den derden dag zag ik groot en kleyn Turkyen, Persiën en Africa, ik zag Constantinopelen voormy en in de Persische en Constantinopelentsche zee zag ik veele schepen en veelderleye krygs-rustingen herwaerds en derwaerds zwieren , maer Constantinopelen dogt my zoo kleyn te wezen in 't aenzien al of'er maer dry huyzen geweest hadden , en de menschen schenen my maer gelvk eenen kop groot. Ik reysde in Julius uyt,



< 69 ) ,
zoo dat het zeer warm weder was, ik smeet myn gezigt nu herwaerds en derwaerds, dan naer den oosten, dan naer den westen, en dan naer den zuyden en noorden. Als het. nu in eerüge plaetse regende was, in eene andere donderde, zoo hagelde het op een ander, en nog op eene andere was het schoon weder. Dus ik zag alle dingen die in de weireld te zien waeren. Als ik nu acht dagen in de hoogte geweest had, zoo zag ik opwaerds van verre dat den Hemel zoo snel omdraeyde, al of zy in duyzend stukken springen zoude, en geborsten j hebben. Daer toe was den Hemel zoo klaer, dat ik niet omhoog zien konde, ! en het was ook zoo heet, dat wanneer mynen dienaer my geenen wind gemaekt I hadde , ik hadde moeten verbranden ; de wolken die wy van op de weireld zien, die zyn zoo digt en dik als eene steenrotse, en klaer als een kristael , en den \ regen die daer uyt komt, is zoo klaer, tot dat dien op de aerde valt, dat men zig i zeiven daer in kan zien. Voords zoo bewegen hun de wolken des Hemels met zulk geweld datze altyd dryven van den oosten tot in den westen, neemt het gej sternte , de zonne en maene met hem, gelyk wy zien dat zy van den opgang loopen, i en my dogt dat de zonne by ons niet grooter was als den bom van eene tonne, maer zy was grooter dan de geheele weireld,



k 7° ;
want ik konde van geen eynde zien, en de: maene moet by nagt, als de zonne onden is , haer licht van haer ontfangen , daerom i schynt zy ook by nasjt zoo klaer , gelyk: 't dan aen den Hemel klaer is, en ook van i gelyke by nagt den dag aen den Hemel en i op de aerde duysteren nagt is. En ik zag ; aldus meer als ik begeirde; een van de ster- ' ren was grooter als de geheele weireld. Een Planeét zoo groot als de weireld , en waer de locht was . daer waeren ook de geesten onder den Hemel. In 't nederdaelen zag ik nederwaerds in de weireld, de zelve was gelyk den doyer van een ey , en my dogt dat zy geen spaen lang was, en het water was twee-mael breeder aen te zien. Ik kwam den achtsten dag, des nagts, wederom t'huys, ik sliep dry dagen en dry uagten lang, en ik stelde alle myne Alman^ken en Prognosticatien daer naer. Dit hebbe ik op uwe begeirte niet willen verzwygen , en beziet alzoo uwe boeken . of 'tgene dat ik gezien heb, daer mede niet over-een-komt.
De derde reyze van D. Faustus, in %om~ mige koningryken, vorstendommen en ook in de voornaemste landen en steden»
DOctor Faustus nam in zyn- i6de iaer eene pelgrimagie voor, tot welken eynde hy zynen geest Mephostophiles tot eenen Jeydsman begeirde. Waerom Mephostophiles hem in een peird verander-



C 7i )
de, doch hy had vleugelen gelyk een dromedarius, en voer alzoo waer 't Faustus beliefde. D. Faustus doorreysde en doorwandelde menige vorstendommen als door Duydsland, Oostenryk, Bohemen, Silesien, Frankenland, Zwaben , Beyeren , Lyfland , Pruyssen , Moscovien, Vriesland, Holland, Zeeland, Braband, Vlaenderen, Vrankryk,'Spagnien, Portugael, Italiën , Polen , Hongariën en van daer wederom in'tland van Dueringen. Hy was 25 dagen uyt, in de welke hy niet veel zag waer toe hy lust hadde; waerom hy wederom keerde; en kwam te Trier, om dat hy zin kreeg de stad te bezien, om datze zoo oud gebouwd is, alwaer hy nogtans niets bezonders zag, als een paleys, dat wonderlyk gebouwen en welke van baksteen gemetst was, en zoo sterk dat'er voor geen vyand te vreezen is.
Daer naer zag hy de kerke, waer in dat S. Simon en den Bisschop Popo begraven lagen, de welke van ongeloovelyke groote steeneu met yzer t'samen gevoegt en gemae'u was; daer naer keerde hy nae Parys, alwaer hem de studie en hooge scholen zeer wel behaegden. Alle die steden en landen , die Faustus in zyn zin kreeg, die doorwandelde hy, als ook Mentz, alwaer de riviere de Meyn in den Rhyn loopt, maer hy bleef daer uiet lang , en hy kwam in de stad Napels, in de welke hy veele



( 7* )
kloosters en kerken vond, die zeer hoog waeren en zeer schoone huyzen daer in, dat hem zeer verwonderde; daer was ook een schoon kasteel, dat nieuw getimmert was, 't welk boven alle de andere van Italiën het schoonste was, het was zoo groot, zoo dik van muer, met zoo veel torens en kamers verciert dat te verwonderen was; daer by ligt ook eenen berg Vestinus genoemd , die vol wyngaerden, olyf-boomen en andere früyt-boomen beplant was. Daer naer kwam hem Venetien in den zin : hy was zeer verwondert, dat die stad alzoo rondom in de zee lag, en zoo overvloedig met alderleye kdopmanscnappen en met menschelyken nooddruft voorzien was; hy was inzonderheyd zeer verwonderd, dat in zulke stad daer niet waste, al zulken overvloed van alle dingen te koop was. Ook zag hy op de hooge huyzen een schoon godshuys , met haere hooge torens, die al te samen zoo vast in zulken wateragtigen grond gestigt waeren. Ook kwam hy in Italiën, in de stad Padua, om aldaer de hooge schoie te bezigtigen; de stad heeft dry dobbel vesten en gragten met omloopende wateren , daer is ook een kasteel in, en daer zyn vele timmeragien. Onder andere ook een domkerke, en een allerschoonste stadhuys. Daer is ook een kerke, die S. Antonius genoemd word, welk zoo schoon is* als'er in geheel ltaliën wezen kan. Voords



»
( 73 )
zoo kwam hy te Roomen, daer ligt ook de riviere den Tyber, die dweirs door de stad loopt, en op d'eene zyde der zelve begrypt de stad Zeven-Bergen in zig: zy heeft elf poorten, den berg Vatieanum»
waer S. Pieters kerk is , daer by ligt het
paleys van den Paus, die zeer cierlyk met een speelhof rondom bezet is. waer bv is
de kerke Latranen waer in alderlye heyligdom te zien is, en deze word de apostolische kerk genoemd , 't welk ook voorwaer een van de alderberoemste kerken des gandsche wereld is. Nog zag hy vele heydensehe verworpen tempels, enz., 't welk
al te samen te lang waer om te verhaelen,
zoo dat v. raustus zynen voüen iust zag : Hy kwam onzigtbaer voor het oalevs des
Paus, daer zag hy veel dienaers en hovelingen , 't was hem wonder aen te zien . hoe
den Paus met zoo groote eerbaerheyd ge-
viert wierd, waer over hy tot zynen geest zeyde : Och, waerom heeft my den duy vel ook tot geenen Paus gemaekt? D. Faustus
zag oo\i aldaer zyns gelyke. ün mids hy veel van Roomen gehoord had, zoo is hv
door zyne tooverye dry dagen en dry nag-
icu in * rauspaicys onzigtoaer gebleven. En -eeduerende al dezen tvd niet oppt**
|nog gedronken. Hy stond alzoo voor den
faus onzigtnaer. Met geoeurde op eenen tyd als den Paus eten wilde, dat hy een
D



( 74 ) ... .,
Kruvs voor hem maekte, en zoo dikwils als dat geschiede zoo bezag hem D. Faustus in 't aenzigt; hy kwam eens te lachen, dat men hem in de geheele kamer konde hooren, zomtyds weende hy, en niemand wist wat dat het wezen mogte. Den Paus maekte zyn volk wys, dat het eene verdoemde ziele was, die om eenen Aflaet bad , waer over dat hun ook den Paus eene boete opleyde. D. Faustus lachte daerom, en deze verblindinge behaegde hem zeer wel. Maer als nu de leste geregten op de tafel kwameo,en D.Faustus grooten honger had, zoo stak hy zyn handen uyt, terstond vloogen hem de geregten en de schotelen in zyn hand: en hy verdween alzoo daer mede met zynen geest op eenen berg , die Capitolium.genoemd was, daer hy diespyze met lust at. Hy zond ook zynen geest terug, om dat hy hem den besten wyn van des Paus tafel zoude haelen, daer by ook de zilvere bekers en schaelei). Toen nu den Paus alles gezien had wat hem gerooft was zoo heeft hy al de klokken den geheelen nagt laeten luyden, ook missen en gebeden voor de verstorvene zielen laeten doen. Maer D. Faustus was wel gezegend met den Paus spyze en drank. Men heeft ook het zilverwerk naer zyne dood by hem gevonden- Als het nu middernagt was en Faustus hem wel zat gedronken had, zoo is hy wederom met zynen geest door de



C 75 )
logt gevlogen, en tot Milanen in Italiën gekomen, twelk hem een gezonde wooning dogt te wezen: Want daer is geene groote hitte. Ook is daer schoon versch water, en 7 staende vyvers. Daer zyn ook ; veele schoone tempels, en veele schoone gebouwde koninglyke huyzen Hy had ook groot behaegen in het geweldig kasteel, | en in het gasthuys van O. L. Vrouwe. Hy bezag ook Florencien , en hy verwonderde hem over alle die schoone gebouwen, over den schoonen boomgaerd van Maria : Ook over de kerke die in 't kasteel lag, die i metschoone omgangen bekleed was en over j eenen marmer-steenen toren, over de poorte waer door men ingaet, waer in dat de historiën des Ouds en Nieuw Testament in't koper.gegraveert staen. En al het land daer rondom draegt goeden wyn, daer woonen ook konsüge luyden j en daer geschied veel koophandel. Van daer voer hy nae Lions in Vrankryk dat tusschen twee bergen ligt, en met twee rivieren begaefd is, waer in ook eenen tempel is van groote weirde. Van Lions kwam hy op Keulen , daer in is een kanoniksdye, *t welk men de hooge kononiksdye noemt alwaer de dry Koningen (die de Sterre Chrisü gezien hebben) begraven liggen. Als D. Faustus zulks zag, zeyde hy ; O gy goede mannen, ^ i hoe zvt gy hier gekomen , daer gy behoor9 de in Palestinen nae bethlehem gereyst te



( ?6 )
hebben? of zyt gy naer U-L. dood in de zee geworpen geweest, en tot Keulen aen den Rhyn aengekomen, opgehaeld en begraven geweest ? Aldaer is ook S. Ursula met 11,000 maegden. Tn zonderheyd beviel hem de schoonheyd der vrouwen. Niet verre van daer ligt de stad Aken, de welke eenen stoel des keyzers ïs, daer is eenen geheelen marmer-steenen tempel. die Carolus Magnus daer heeft laetea bouwen, op dat alle zyne naerkomers de kroone aldaer zouden ontfangen. Van daer kwam hy in Savoyen tot Geneven, om die stad te bezien, zy ligt naby Zwitzerland, daer wast ook goeden wyn en daer is eeoeu Bisschop. Hy kwam ook tot Strasbourg, D. Faustus kwam te weten, waerom datze zoo genoemd word, namendly k door>de menigte van wegen eu straeten w?er door zy den naem heeft: aldaer is ook een Bisdom.
Van daer kwam hy tot Bazel in Zwitzerlaud, daer den H hyn dweirs door de stad loopt. Alzoo hy van zynen geest gehoort had zoo zoude de stad haeren naem van een Basiliseus gekregeu hebben, die daer gewoont heeft. De mueren zyn van tichel-steenen gebouwd, en met diepe vesten vercierd, Daer is ook veel vrugtbaer land , aiwaer vele oude rivieren gezien worden ; daer is een Uuiversiteyt, hy vond daer niet eene schoone kerke,dan alleen het CarthuyZers-klooster. Van daer kwam



( 77 )
! hy tot Constance, daer is eene schoone brugje over den Rhyn: deze zee (zeyde j den geest) is twee duyzend schreden lang t en vyftien honderd schreden breed, deze Stad heeft van Constantino den naem gekregen, zeyde den geest. . Van Constance kwam hy tot Ulm, door j deze stad gaet eene riviere, de welke Blauw i genoemd is, zy heeft eene schoone pro» èhie-kerke, S. Maria genoemd, die in't i jaer i3 7 7 is begonnen gebouwd te worden, i waer in dat 52 Autaeren zyn, waer ook is ! een uytnemende schoon Sacrament huys» Als nu D. Faustus van Ulm weder keeren | zoude en voorder wilde, zoo zeyde zyrren I geegtr Mynhecr, ziet toch die stad eens ^ aen, zy heeft dry graefsehappen met rede1 lyk geld gekogt en al haere privilegiën daer i by. Als hy nu in de hoogtekwam, zag hy 1 van verre vele landschappen en steden, on; 'der andere een sterk kasteel, daer belang? j de hy, 't was Wurtsborg, die bi^sschoppelyke stad in 't land ran Franken , daer de i riviere de Meyn loopt, daer wast goeden wyn en alderlye koorn in overvloed. In deze stad zyn vele orders , als Minnebroeders, Benedictinen , Stephanisten, Carthuyzers en duydsche orders, daer zyn 3 I Carthuvzer-kerken, zonder de bisschopI pelyke kanoniksdye, 4 biddende orders, I het Lieve Vrouwen-klooster, het Gast^ I huys welk aen de pporte eene wonderlyke



( 78 )
timmeragie heeft. Als D. Faustus de stad overal bezien had, zoo is hy tot Neurenburg gekomen. Toen zeyde hem den geest onderwege : Faustus , gy zult weten dat Neurenburg haeren naem heeft gekregen van ClaudiusTyberius Neron, het keyzers teeken hangt in S»Laurents-kerke,Schaldie ligt daer begraeven in de zelve kerke ; tot
. S. Laurents hangt den mantel, hetzweird, den scepter, den appel en de kroone van Carolus Magnus. Daer is ook eene schoone vergulde fonteyne die op de merkt staet, in de welke men zegt bewaert te worden de lancie die Longinus Christus in de zyde stak, en ook een stuk van t H. Kmys. Deze stad heeft 528 straeten, 4 groote uerwyzers, 8 poorten, u steene bruggen, 12 bergen, 10 merkten, 13 bad-stoven, 10 kerken waer in men predikt. In de stad zyn
» 68 water-molens, 2 groote ring-mueren en diepe gragten, 180 torens, 4 blokhuyzen, 10 apothekers ,68 wagters, 10 doctoren in de regten en 14 in de medecynen. En alzoo hy des morgens vroeg van Neurenburg na Augsburg kwam, zoo vraegde hy zynen geest, waer van Augsburg zynen naem gekregen had ? hier op zeyde den geest Augsburg heeft verscheyde naemen gehad: want toen zy eerstmael gefondeert was, wierd zy Vindelica genoemt, en daer naer Zizor ia, dan Yzeuberg, en ten laesten van Augusto Octavio is zy Augusta genoemt, en



mids Faustus die te vooren had gezien , zoo is hy die voorby gevaeren , en is alzoo tot Regensburg gekomen , mids dat Faustus die ook voorby wilde vaeren, zoo zeyi de zynen geest: mynheer Faustus, men ! heeft deze stad ^ naemen gegeven, als namentlyk Regensburg, zoo zy nog genoemt word , anders wordze Tyberia, Quadrata, Hosolis, R eginopolis en Ratisi bona genoemt. Deze stad is zeer sterk be: bouwd : de ri viere Donauw loopt daer digt \ by, in de welke wel Co rivieren vallen , die : zeer schipryk zvn. In 't jaer 1115 is'er eene ; konstige brugge gemaekt» desgelyks ook : eene kerke, daer men van roemen kan. 1 Maer D. Faustus is straks voordgevaeren, ! dan heeft hy aldaer een diefstuk bedreven, ; en eenen wetrd zynen kelder bezogt, en daer naer is hy terug gekeerd en in Munich • inBeyerland gekomen. Deze stad isschoon om te zien, met breede straeten en groote huyzen. Van daer is hy gekomen te Salts* burg, *t welk eene bisschoppelyke stad is: zy heeft eene schoon omliggende landauwe, als beemden, bosschen en vyvers.
Van Saltsburg is hy tot Weenen in Oostenryk gekomen : want hy zag de stad van verre, en gelyk hem zynen geest berigte, zoo en zoud'er geen ander stad gevonden konnen worden; zy had haeren naem van 1 eenen landvoogd Flavio Josepho gekregen : deze stad heeft groote wyde gragten,



de huyzen zyn meest al geschilderd, en boven de keyzerlyke wooninge, is'er eene hooge schoie, Daer worden in 't afsnyden des wyns ^00 peirden gebruykt, voords neeit ook deze stad wyde en diepe keiders, en de straeten met harde steenen gekassyd. Van Weenen rcysde hy voords in ö.e hoogde, en hy zag eene stad dat was *Tag, de hoofdstad van Bohemen zy is groot en in dry deelen gedeyld; namentiyk oud Prag, nieuw Prag en kleyn Prag maer zy begrypen in haer de slinker zyde,
C!L o x7g' alwaer het koninglyk hof is , oöls J>. Vyt, de kanoniksdye. Oud Prag Ij£t op eenen effen grond, met groote en diepe vesten verciert, uyt deze komt men in de kleyne stad Prag. De nieuwe stad is van de oude met eenen diepen gragt afgescheyden en met sterke mueren gemaekt, alwaer het collegie van de hooge schoie is. D. Faustus trok in den middernagt op, ziende een ander stad, en als hy 't nauw bezag, zoo was het Craconie de hoofdstad van Polen, daer eene schoone hooge schole is, en zy heeft van eenen hertog van Polen genoemt Craco haeren naem gekregen» Deze stad heeft groote hooge vesten, zy heeft poorten, en vele schoone gods huy-. zen: het land rondom heeft hooge steenklippen en bergen op de welke D. Faustus* hem heeft laeten nederzinken van waerhy nederwaerds is gekomen om in de stad te



C 81 )
zien,zoo dat hy daer niet inis geweest,maer beeft-ze onzigtbaer rondom gevaeren. En als hy boven op dezen berg eenige dagen gerust had , zoo begaf hy hem wederom op de reyze nae den oosten, en zeyde nog in vele koningryken, steden en landschappen te gaen : en wandelde overzee ,duerde zomrnige dagen, en kwam alzoo in Tnraciën in Griekenland tot Constantinopelen 't welk den turk nu Tenkros noemt daer den turkschen keyzer zyn hof houd. En hem weder voeren vee! avontueren , waer van hier zomrnige volgen zullen. Constantinopelen heeft zynen naem van den grooten keyzer Constantino: Deze stad heeft vele torens en is met veleheerlyke timmeragten verciert, zoo dat men de zelve wel nieuw Roomen mag noemen, nevens welke stad de zee gelegen is. Zy heeft i poorten en 3 koninglyke huyzen. D. Faustus bezag eenige dagen den turkschen keyzers magt, zyn geweld, zyne pragt en zyne hofhoudinge. Op eenen avond als den turkschen keyzer bezig was met eten, maekte hem D. Faustus een guychelspel, want in de groote zaele zag men groote vuerstroomen, zoo dat een igelyk toeliep , om het vuer te blusschen en terstond daer naer begon het te donderen en te bliksemen, Hy betooverde ook den turkschen keyzer zo* zeer, dat hy niet opstaen, nog weg-ge-
D |



( 8 O
draegen konde worden. Met dit zoo wierd het in de zaele zoo klaer als of de zonne daer in geschenen had. En D. Faustus trad voor den keyzer in een pauzelyk habyt, ea sprak: zyt gegroet, heer keyzer, gy die zoo weirdig zyt, dat ik uwen Mahomet, voor u alhier verschyne ? Dit gezeyd hebbende, zoo verdween hy. Den keyzer viel naer dezen neder op zyn kniën, en riep zynen Mahomet aen, lofde en prysde hem, dat hy hem zoo had vernederd voor hem te verschyne*. Des anderdags 's morgens, voer D. Faustus in 't kasteel des keyzers, alwaer zyne wyven waeren, waer in niemand dorst komen, dan gelubde dienaers die op deze vrouwen agt namen. Dit kasteel betooverde hy met zulken dikken nevel , dat men daer niet zien konde. D. Faustus en zynen geest veranderde hun ook in de gedaente van den propheet Mahomet, en hy bleef zes dagen in dit kasteel, en den nevel duerde ook zes dagen, en den turk belaste zyn volk datze dezen tyd alderlye kerkelyke ceremoniën gebruyken zoude. D. Faustus at, dronk en had goeden moed en alderleyen wellust. En naer dat hy dit alles had volbragt, vloog hy in zyn pauzelyk habyt in de hoogte, dat het al de weireld zien konde. Als nu D. Faustus wederom weg was, en den nevel gedaen was, heeft hem den turk in't hof laeten vinden,,en zyne vrouwen tot hesn



( 83 )
geroepen , en vraegde wat dat 't geweest had ? dat het kasteel zoo lang met eenen nevel bedekt wasP zy verklaerden hem, dat het den god Mahomet was, en hoe dat hy by nagt die en die tot hem geroepen had, de zelve beslacpen en gezeyd had, dat uyt zyn zaed groote volkeren, en vele strydbaere helden sprnyten zoude,
D. Faustus keerde hem nae den noorden , in de hoofdstad Alkayr, die voortyds Memphis of Chayrum plagt geroemt te worden , in de welke den Egyptischen soudaen zyn hof houd , daer verdeyld hem den grooten -stroom van de geheele weireld , als de zonne in den Krift gaet, besproey-t ende overloopt het gansch land van Égypten , daer naer keert hy weder naer den oosten en den westen, alwaer het niet regent, in de stad Offen , welke is geweest de koninglyke stad van Hongariën, dat is een vrugtbaere stad; daer ;s een water,als men daer yzer in werpt word het koper, en daer zyn zomrnige plaetsen daer goud, zilver en alderlye metaelen gevonden worden: deze stad noemen de Hongersche Staxis, 'twelk in 'tduytsch Offen te zeggen is, *t is een groote sterkte , met een geweldig kasteel vercierd. Van daer kwam hy op Meydenburg, en op Lubeck in Saxen. Meydenburg is eenen bisschppelyken stoel, aldaer zynde een van die zes kruyken, daer Christus van water
den , in de hoofdstad Alkayr, die voortyds



r ( 84 )
wyn maekte. Lubeck is ook een bisdom in Saxen. Van daer kwam hy tot Erfurt, daer eene Universiteyt is, van Erfurt wederom tot Wurtenberg, een jaer en half uyt geweest hebbende.
Van het Paradys.
ALs nu D. Faustus in Egypten was, daer hy de stad Alkayr bezag, en in de hoogte over vele landen en koningryken reysde, als Engeland, Spagnien, Vrankryk, Denemerken, Polen, Zweden, Indien, Africa, Persiën, enz. Is hy ook in Moorenland gekomen alwaer hy altyd op hooge bergen . steen-klippen en eylanden geland en gerust heeft, hy was ook van zin Britagnien te bezien daer vele stroomen en warme fonteynen zyn, ook de Orcliades eylanden der groote zee, die agter Britagnien liggen, die 23 in 'tgetal zyn, waer van 10 woest liggen en 13 bewoont worden. Cankasis tusschen Indien en Seythim, is het hoogste eyland met klippen en tuynen waer van dat D. Faustus vele landen en verre over de zee gezien heeft, aldaer zyn zoo vele peperboomen als by ons gene ver-boomen. Candiën een eyland, ligt in 't midden der Candische zee, onder Griekenland; vandaerkomtde Malvezyn, dit eyland is vol geyten, en daer genereren geeneschaedelyke dieren, nogte slangen , wolven, vossen: dan alleen groote en fenynige spinnen. Deze en andere eylan-



den meer, welke hem zynen geest Mephostophiles verhaelde en gewezen heeft, heeft hy al te samen bezien. En dat ik op myn propost kome, is dit de oorzaeke geweest dat l>. Faustus hem op zulke hoogte begeven heeft, niet om dat hy daer eenig deel der zee en landschappen overzien heeft. Maer hy meynde mids dat'er zomrnige hooge eylanden met haere duynen zoo hoog zyn , dat hy eyndelyk het Paradys zoude te zieu komen, want hy had zy» nen geest daerom niet aengesproken nog niet durven aenspreken, bezof derlyk in* t eyland vanCatiasis,'t welk mei *yne hoogte en met zyne duynen al de andere te boven gaet, hy meynde dat hem niet zoude ontbreken, of hy zoude van daer het Paradys gezien hebben. Op deze duynen, kan men klaerlyk Indien en Scyriën zien, en naej het oosten toe, zag hy van de hoogte in de zuyd-linie eene klaerte, gelyk als een klaere zonne, en eenen vuer stroom als eenen rook opgaen van de aerde tot in den
i Hemel: Hy zag ook in 't dal en op't land I vier groote wateren uyt de aerde springen,
het een naer Indiën toe, het ander naer. Egypten, het derde naer Armeniën en het vierde loopt ook derwaerds. En van 'i gene dat hy gezien had, zoude hy geirn den oorsprong geweten hebben, waerom hy voornam zynen geest daer naer te vraegen, ge-
I lyk hy dede, doch met groote verschrikt-



( 86 )
heyd, en vraegde alzoo zynen geest wat zulks was geweest? den geest gaf hem goede antwoorde, en zeyde : het was 't Paradys , dat naer het oosten toe lag , 't welk eenen hof is die God daer geplant heeft met alle lustige dingen. Deze vuerige stroomen waeren de mueren, waer mede den lusthof omringeld is en bewaerd word, maer daer, zeyde hy: ziet gy een klaer licht, dat is het vuerig zweird,waer mede den Engel dit hof bewaerd, en 't is nog zoo verre van hier, als gy aireede met my gereysd hebt; gy hebt zulks in de hoogte beter konnen zien , maergy hetu'er niet opgelet. Het water dat hun in vieren deylde, dat zvn de wateren van de fonteyne die te midden in 't Paradys staen , en daer uyt springen de Ganges of Fyson, Githon , Nilus, Typris en Euphrates, en nu ziet gy dat hv onder Libra en Aries ligt en tot aen den Hemel reykt. En óp deze vuerige mueren is den engel Cherubin met den vlammenden zweirde, om alle deze dingen te bewaeren. Maer py nog ik, nog geen raensch kan daer komen. Van dé Sterren.
DAer was eenen hoog-beroemden Doctor N. V. W. tot Halverstad, die D. Faustus te gast bad, en aleer de maeltyd gereed was, zag hy een wyi te venster uyt nae den Hemel, den welken toen ter tyd (gelyk het in den herft was) vol sterren stond- Dezen voorzeyden Doctor was



C 87 )
eenen Medicus en Astrologus. En mids hy D. Faustus inzonderheyd daerom te gast gebeden had om dat hy van den loop der sterren ied bezonders zoude mogen leeren , zoo zeyde hy hem, ziende nae den Hemel toe , en zomrnige sterren ziende nederwaerds vallen, vraegde hy aen D. Faustus, hoe zulks geschiede ? Waer op hy antwoorde: Mynheer en lieven broeder, gy weet zonder twyffel, dat de kleynste sterre des Hemels, die ons hier zoo groot als een keirs licht sehynt te wezen, zoo groot is als een geheel hertogdom. Alzoo is 't ook zeker gelyk ik ook wel gezien heb, dat de wyde en breede des hemels grooter is dan 12 ardsbisdommen. En gelyk aen den Hemel geen eynde te zien is, zoo moet men bekennen dat dit geheel land ruym zoo groot als^eene stad is, en ook wel zoo groot als den cirkel des Roomsch Ryks, ja ook zoo groot als geheel Turkyen. En onder de planeten zyn zómmige zoo groot als de geheele weireld. Eene vroege van de gelegendheyd der geesten.
NU bekenne ik, mynen lieven Faustus, dat zulks waer is als gy zegt, maer hoe is't tcch met de gelegendheyd der geesten? vermids men zeyde, dat zy niet alleen by nagt maer ook in den dag de menschen plaegen? hier op antwoorde D. Faustus, mids dat de geesten aen de zonne niet on-



( 88 )
derworpen zyn, zoo woonen en wandelen zy onder de wolken, en hoe klaerder de zonne schynt, hoe hooger de geesten hun wooning hebben en zoeken, want het ligt en den schyn der zonne is hun van God verboden en misgunt. Maer des te beter wanneer 't geheel duyster is, zoo woonen zy onder ons menschen : want of schoon de zonne niet schynt, zoo maekt zy nogtans door haeren glans den eersten hemel zoo klaer al of't dag waer, waer door wy in den middernagt, of schoon de zonne niet schynt, den Hemel konnen kennen waer uyt volgt, dat de geesten, mids zy het schynsel der zonne die in de hoogte klimt, niet verdraegen nog ly den konnen, waerom dat zy hun naerder tot ons op de aerde begeven ,by ons menschen woonen, de zelve met zwaere droomen, schreyen en verscheynen in schrikkelyke gedaente , ons behangsten en vervaeren. "Want als wy 's nagts in 't duyster wandelen zoo komen ons veel grouwelen aen , en krygen by nagt vele fantasien , de welke wy by dat niet krygen. Ook zoo komen wy in onzen slaep te verschrikken, meynende dat wy eenen geest zien, die nae ons grypt. Dit geschied ons al te samen daerom, mids ons de geesten nae by zyn, en ons met alderleye spookerye en verblindinge plaegen,



Eene andere vraege van de Sterren die op de Aerde vallen.
Z'Oo veel nu de werkinge der sterren Jaengaet, en „hoe dat zy verligt zyn en nederwaerds op de aerde vallen , dat is niet nieuws, want zulks gebeurd alie nagten. Als'er nu vonken en vlammen gezien worden , die uyt de sterren vallen , dat zyn geene sterren die vallen, maer het dunkt ons alzoo, ja men ziet dik wils eenen groö* ten vuer stroom ter aerde nederdaelen , maer dat zyn geene vallende sterren, zoo wy meynen , want of'teen vliegende vuer grooter is dan het ander, zulks komt alleen voord, om dat de eene sterre zonder Gods eygen wil van den Hemel valt, dan om land en luyden te straffen» Alsdan brengen zulke sterren de wolken met zig, waer nyt groote hitte volgt, en verdervinge van land en luyden-
Van den Donder.
TOt Wurtenberg verhief hem eens in augustus een groot onweder, dat het zeer donderde en bliksemde. En alzoo D. Faustus met meer andere Medecyns op de merkt stond zoo vraegde men hem de oor* zaeke daer van ? tot welke hy antwoorde : Geschied zulks niet ten allen tyde als'er eenig onweder voor handen is, dat het altyd te vooren windig is. Maer als 't nu lang getempeest en geonwedert heeft, slag-regens volgen, 't welk veroorzaekt dat de



( 9° )
vier winden des Hemels te samen stooten, waer door alle de wolken te samen gedreven worden , of daer de wolken henen komen, zy grooren regen maeken.
En als hem het onweder begint te verheffen , zoo mengelen haer de geesten daer onder, en vegten met de vier hoeken des hemels, waer uyt den Hemel zulken slag verwekt, die wy den donder noemen. Als nu den wind zoo groot is, zoo kan den donder nergens voords, en word opgehouden , of hy word geweldig voordgedreven, alsdan zal men neirstig agt nemen, op welk eynde hem den wind verheft, want van daer komt het onweder, zoo dat het onweder altyd meer uyt het zuyden komt als uyt *t westen , noord of oost.
HET DERDE DEEL, yan 'D. Faustus avanturen ; wat hy met zyne Nigromantie in groote potentaten hoven gedaen heeft, als ook van zyn jammerlyk, schrikkelyk eynde en afscheyd.
Historie van D. Faustus en keyzer Karei den vyfden.
KEyzer Karei den V. was met zyn geheel hofgezin tot Ynsbroek gekomen, waer hem D. Faustus ook liet vinden, alwaer hy van verscheyde vry heeren en edellüyden, die hem wel kende en die door zy-



C 9i )
nen raed van verscheyde ziektens en passien genezen waeren, in't hof te gast genood was , het welk keyzer Karei hoorende, vraegde wie hy was, Waer op hem geantwoord wierd dat D. Faustus was, waer op den keyzer zweeg tot naer den eten. Daer naer voorderde den keyzer D. Faustus tot hem in zyn kabinet, en hield hem voor dat hy had gehoord, dat hy in de zwarte konste zeer wel ervaeren was, en een familieren geest hadde, waerom zyne begeirte was - dat hy hem eene proeve daer van zoude doen zien, en niet zou aengegrepen worden, hem dit belovende op zyne kroon. Waer op D. Faustus zyne keyzerlyke Majesteyt in alderonderdanigheyd aenbood* Nu hoort eens wat ik in myn leger hebbe staen denken; dat voor my myne voor-ouders tot zoo groote genade en hoog gezag gekomen zyn , in zonderheyd hoe Alexander den Grooten een cieraed en ligt aller keyzers geweest is3gëlyk in de historiën te lezen is, zoo grooten rykdom, koningryken en landschappen onder hem gebragt heeft, 't welk my en myne nakomelingen zeer zwaer vallen zoude, daerom is myn begeire dat gy my toch eens den voorzeyden Alexander en zyns huysvrouwens gedaente en wezen gelyk zy in hun leven geweest zyn, voormy laeten komen, óp dat ik daer uyt mag verstaen, dat gy eenen wel ervaeren meester



( 9* )
in uwe konsten zyt? Aldergenadigaten heer, zeyde Faustus, ik ben bereyd en goedwillig uwe keyzerlyke Majesteyt genadige begeirten, van Alexander Magni en zyns huysvrouwens gedaente en wezen na myn vermogen voor te stellen en te presenteren zoo veel ik van mynen geest vermag. En al is 't zaeken, dat de zclre alhier zigtbaerlyk verschynen , zoo zal nogtans uwe keyzerlyke Majesteyt weten. dat hun stervelyk lichaem niet van de dood zyn opgestaen, of alhier tegenwoordig zyokonnèn, want zulks waer t'eenemael onmogelyk. Naer de zeer oude geesten , die Alexandrum en zyne huysvrouwe gezien heb* ben , die konnen zulke gedaente aennemen en hun daer in veranderen, de welke ik tr%e Majesteyt Alexander wil laeten zien.
Waer op D. Faustus uyt den keyzers kamer gegaen is, om hem met zynen geest te bespreken. Dit gedaen hebbende ging hy wederom in de kamer des keyzers en hy gaf zyne Majesteyt te kennen, hoe dat hy hem daer in zoude gelieven, maer met zulke conditie , dat uwe Majesteyt hem niet zal vraegen nog spreken , 't welk den keyzer hem alzoo belofde. IX Faustus dede de deure open, en straks kwam Alexander de kamer in , en dat in zulke gedaente en wezen als hy in zyn leven geweest is: namendlyk een wel gezet en dik man, met een rooden baerd, roode kaeken en met



(93 )
eenstueraenzigt, al ofhy Basiliscusoogen gehad hadde. Hy trad binnen in een gansch volkomen harnas nae keyzer Karei V. toe; en hy neygde voor hem met een groote reverentie, den keyzer wilde ook opstaen en hem ontfangen, maer D. Faustus wilde zulks niet toelaeten. Straks daer naer alzoo Alexander hem omkeerde en nae de deure ging, zoo kwam zyne huysvrouwe de kamer in, die dede den keyzer ook reverentie , zy was gekleed in blauw fluweel, met vele schoone bagger en met peirien ! vercierd, zy was ook uy tnemende schoon, jmet. roode kaeken, als melk en bloed: zy was langagtig, en bad een rood aeczigfe Dit aldus geschiedende, dagt den keyzer, nu heb ik twee persoonen gezien daer ik overlang de begeirte toe had, en't is anders niet mogelyk of den geest moet hem in zulke gedaente verandert hebben , zonder my daer in te bedriegen, gelyk eene vrouwe den propheet Samuël verwekte.
En op dat den keyzer zulks te zekerder zoude zyn , dogt hy by zig zei ven : ik heb dikwils gehoort, dat zy agter in den nek een wratte gehad heeft, daerom hy naer haer toe trad om'er naer te zien, en hy vond'er ook een wrad , want hy bleef stok stil staen , en daer naer verdween.zy, dus wierd den keyzer zyne begeirte volbran.



Z>. Faustus toovert eenen Ridder hert-
hoorens op zyn hoofd.
ALs nu D. Faustus (gelyk'tgezeyd is) den keyzer zyne begeirten volbragt had, zoo heeft hy 's avonds , alzoo het volk nae het hof ter tafel ging, op eene lene gelegen om het volk te zien in en uytgaen. Hy zag tegen hem over, in 'thuya des ridders, dat'er eenen lag en sliep onder eene venster (want het was den zei ven dag zeer heet) maer ik wil den persoon niet noemen , al is *t zaeke dat hy nu dood is , mids dat het een geboren vry-heer was, en al gebeurde hem zulke avonture tot eenen spot, zoo hielp nogtans zynen heerzeer neirstelyk daer in en betooverde hem alzoo hert-hoorens op zyn hoofd,toen hy nu wakker wierd, en zyn hoofd onder de venster bukkende, wierd hy de boeverye gewaer, en niemand was meer verschrikt dan hy , want de vensters waeren gesloten, zoo dat hy met zyne hoorens , agter overwaerts konde, 't welk den keyzer vernemende, daerom lachte, en had daer in groote genugten. Dezegenugten hebben veel hovelingen gezien, die aldaer te samen sliepen, waer van zomrnige met hem spotteden , en andere groot medelyden hadden tot dat ten lesten D. Faustus hem die tooverye afnam en weg ging.



Hoe dat den voor zeyden Ridder over D. Faustus meynde te wreken.
DOctor Faustus nam wederom zyn afscheyd uyt het Hof, naer dat hem alle eere van alle man bewezen was. Als hy ontrent eene myle en half gereyst had, zoo j zag hy van verre 7 peirden staen in eenen 1 bosch, en het was den ridder, die hy de Hert-hoorens op zyn hoofd getooverd had, ! welke zoo haest als zy Faustus kenden,* : zetten zy te samen den hane op, en reedcn op Faustus toe, hy dit ziende , reed in 1 een kleyn boschken, en hy kwam daer ; straks weder uyt op hunlieden toe gere! den, en zy zagen geheel *t boschken vol ■ gewapende ruyters staen , die gereed stonden op hunlieden aen te vallen, maer zy : de zelve niet verwagtende, gaven hunne ; peirden de spooren en lieten hunnen rug : zien , hoewel dat hun hetloopen niet konde baeten, want zv wierden al-te-samen straks omringeld, en baden D. Faustus \ om genade.
P. Faustus liet hun gaen , ec hy betoo! verde de zelve, dat zy al-te-samen geyten\ hoorens op hun hoofd eene geheele maend ! lang draegen moesten , en de peirden koeyhoorens , de welke zy alzoo tot voor eene ; strarle lyden moesten en hy wierd alzoo den ridder magtig, met betooverde ruyters.



(96 \ 1
Hoe D. Faustus eenen boer, zynen geheelen wagen met hoy en met peirden in zyn lyf slokt.
HY kwam eens in de stad Gotha, alwaer hy wat te doen had. Alzoo het in Juny was,en men overal hoy invoerde, zoo is hy met eenige zyn'er bekende gaen wandelen regt tegen den avond als hy wel beschonken was, En als hy nu met zyn ge-■ zeischap voor de poorte kwam , langs de : stads-vesten wandelende , zoo kwam hem 1 in *t gemoed eenen wagen met hoy , en D. Faustusrging in den voet-weg, waer door' hem den boer moest aenspreken en zeggen : Dat hy aen d'eene zyde gaen zoude ? < D. Faustus, die vandeég beschonken was,, gaf hem voor antwoorde ? Nu zal ik zien,, of gy my, of ik u zal moeten wy ken. Hebt 1 gy boer'welovt gezien dat eenen dronken 1 nran eenen hov-wagen heeft moeten wf4 ken? den boer zey ba, en gaepteals den: snoek .als hy deze woorden hoorde,-wierd] hy geheel toornig en gal Faustus veel spy-tige woorden; op de welke Faustus wederom antwoorde: Hoe zoo gy boer* wilde nog tegen my trotseéren ; en maekti geene woorden , of ik ete uwen wagen met hoy en peirden in myn lyf. Daer op antwoorde den boer, hoe dat, en eét mynen drek ook daer by ? waer op D. Faustus; hem alzoo verblinde, dat hem anders met dogte dan hy eenen mond zoo groot als;



C 97 )
eene pooi te had, waer mede hy ten eersten de peirden ,. en daer naer den hoy-wagen inslokte en verslinde, waer door den boer zeer verschrikte en liep terstond nae den Ipurgemeester toe, den welken hy voor de waerheyd klae<?de . al het-gene dat hem gebeurd was. Den Burgemeester liep met hem en verlangde zulks te zien. Ais zy nu voor de poorte kwamen, vonden zy den boers wagen en peirden daer staen, gelyk het behoorde en Faustus had hem waerlyk verblind.
Van dry trejfeïyke Gfaeven , die D. Faustus op hun begeiren door de logt voerde tot j', unchen in Beverland, op de bruyloft van den >oon desHertogs om die te bezien. T^v Aer waeren 3 trerfelyke graeven, die JL/ik niet noemen wil 3 en die toen ter tyd tot Wurtenberg studeerden. Deze kwamen by malkanderen, en sprekende van de groote pragt die op de bruyloft van den zoon des vorst van Beyeren wezen zoude. Zy wenschten om slegts een half uer daer te mogen wezen, om te bezien, hoe dat alles aldaer in gevangenisse gesloten was, en met wagters bewaerd, de welke gevraegt wierden , wat dat'er voor een gezigt geweest was r en wie dat de andere dry waeren, die alzoo in eenen. oogenblik verdween? den Graef dogt., zoo verre als ik hun verraede, zoo zal Ik een kwaed eynde - ik 1 E .... . f,



( 98 )
nemen, daerom gaf hy niemand antwoord, zoo dat'er dien dag niet anders uytgeregt was. Maer daer wierd besloten dat men hem *s anderdags pynelyk ondervraegen, en tot klappen brengen zoude. Den Graef twyffelende of hy van D. Faustus den zeiven dag zoude mogen verlost wezen, vreesde zeer, dat hy door de pyne zoude tot het spreken gedwongen worden : maer zyne neven rusten niet, voor dat hem D. Faustus verlost had, want Faustus was by hem eer dat het dag was, die de wagters betoo verde, zoo datze in eenen diepen slaep vielen , en hy dede voords door zyne konste alle de sloten en deuren open , zoo dat hy den voorzeyden Graef ter goeder tyd tot Wurtenberg bragt, alwaer D. Faustus wel betoont wierd. Hoe dat D. Faustus geld van eenen /ode ontleende, en hem zynen voet te pande gaf \ den welken hy zelve in des jods by» wezen afzaegde.
MEn plagt te zeggen: dat eenen tooveraer op een jaer niet eenen halven stuy ver ryker word gelyk D. Faustus ook wedervaeren is: want de belofte van zynen geest was wel in 't eerste contracteeren zeer groot, maer het waeren meest al logenen, gelyk ook den duy vei een geest der logenen is. Hy hield D. Faustus voor, hoe dat hy door hem begaeft was, waer door hy moeste toezien aen rykdommen te ge-



( 90 )
raeken, want het geld zoude of kan hem zelfs niet naerloopen, daer toe zoo waeren zyne jaeren ook niet uyt, want hy had nog maer vier jaeren aen hem verbonden geweest, in de welke dat hy geld nogte goed van doen had. Ook dat hy eten en drinken door zyne konst bekomen konde uyt alle potentaten hoven , gelyk hier vooren verhaeld is, en D. Faustus zelf bekende en den geest daer in gelyk geven moest, want hy dogt zelfs, dat hy veel van hem geleerd had. Als hy nu alzoo met den geest gedisputeerd had, zoo is hy met goede gezellen gaen bankettéren. En gelyk hy nu geen geld had, zoo is hy verpligt geweest om van eenen jode geld te bekomen, waer toe hy practiseerde , en kreeg van eenen jode 60 daelders voor den tyd van eene maend. En als nu den tyd om was, en den jode zyn geld met intrest wilde wederom hebben, en D. Faustus niet minder dogte hem te betaelen , zoo komt den | jode tot zynen huyze, en begeirde zyn I geld. D. Faustus zeyde tot hem : jode, ik J heb geen geld, nog ik wete daer toe geeinen raed, maer om dat gy uwe betaelinge jzoud verzekerd wezen, zoo zal ik my j eenen arm of been afsnyden en het zelve j tot eenen onderpand laeten. doch altyd op Jdie conditie, dat wanneer ik te gelde koImen kan, dat gy my alsdan myn'been zult jwederom geven, den jode die anderims



( IOO )
eenen christenen vyand is, peysde by zig zelve, dit moet eenen wonderlyken geest wezen, dat hy zyne leden voor geld te pand zetten wilt, en was'er mede te vrede. V. Faustus nam eene zaege en zaegde daer mede zynen voet at', die hy aen den jode gaf ^maer't was eene verblindinge want hy wist raed, om hem zelf den voet wederom aen te zetten.) Den jode was met dit contract zeer wel te vrede en droeg het met hem. Als nu den jode het been aenveirde, zoo dogt hy by zig zei ven, wat mag my dit schelms been helpen 5 draege ik het met my zoo zal *t stinkende wordenden het zal dan niet mogeiyk wezen wederom daer aen'te heeien „ nogtans zoo is 't een hoogen pand, wat konde hy my meer geven. Met -zulke en diergelyke gedagten , gelvk den jode /elf daer naer bekend heeft ,'gaethy met het been over eene brugge., en smvt het in 't water. Rn gelyk L>. Faustus zulks wel wist zoo schikte hy drv dagen daer naer tot oen jode , hem aenreggende, dat hy hem wilde betaelen? den ^t|e kwam by hem. D. Faustus vraegde htm, waer dat den pand was ? Waer op hy antwoorde : waer zoude den pand zyn, ik hebbe het in 't water gesmeten, mids dat het nergens toe nut was? D. Faustus dit hoorende . wilde promptelyk zyn been terug hebben ofte den jode zoude zien wat Ly*daerorn doeu zoude. Den jode wist hem



( loi )
niet te contenteeren, maer moest hemde 60 daelders laeten en Faustus had zyn been nog.
ZX Faustus bedriegt eenen peirde-tuysscher,
VAn gely ken dêde hy eenen peirde-t-uysscher op eene jaer merkt, want hy maekte voor hem zelve een schoon peird, met het welk hy op eene jacr merkt reysde , die men Hêrsseringen noemt, tot het welk hy aldaer vele kooplieden kreeg, en ten laesten liet hy 't voor 40 guldeus. Hy zeyde den peirde-tuysscher van te vooren dat hy daer mede zoo haest niet te water ryden zoude. Den peirde-tuysscher willende zien wat hy daer door meynde, zoo reysde hy daer mede te water, en daer komende, verdween het peird en hy zat op eenen stroyen zadel, waer door hy meynde te zullen verdrinken. Den peirde-tuysscher nog wel wetende waer dat zynen koopman ter herberge lag, liep wel toornig derwaerds,en hy vond D. Faustus nog in zyn-bedde al slaepende, en styf ronkende , den peirde tuysscher nam hem by zynen voet en wilde hem uyt het bedde trekken; dus hy trok hem het been uyt zynen aers, waer inden peirde-tuysscher zeer verschrikte, dat hy zwymende ter aerde viel; waer op D. Faustus "moord riep. Den peirde tuysscher b'ehangst, zet hem op den loop en liep ter kamer uyt, en hy wist anders niet, of hy had hem het



g
( 102 )
been uyt zyn lyf getrokken. Alzoo kwami Faustus wederom aen geld. Hoe D. Faustus wederom een voer hoy in <\ zyn lyf at.
DOctor Faustus kwam in eene stad ge- • naemd Zwicken , alwaer hem vele \ Magistraeten vergezelschapten. Als hy nu naer den eten ging wandelen, zoo kwam hem eenen boer tegen met eenen hoy wa- | gen, die hy aensprak en vraegde, wat hy I hem zoude moeten geven, om zoo veel 1 hoy te mogen eten als hy konde, en zy be- | spraeken, dat hy voor eenen halven stuy- \ ver zoo veel hoy eten zoude als hy wilde, \ want den boer die meynde dat hy hier me- I de maer en spotte. D. Faustus begon zoo I gulzig te eten, dat alle de toezienders hertelyk lagchen moesten. Hy verblinde alzoo den boer, waer over hy wel benouwd wierd, want hy had aireede het voer hoy 6 halfin zyn lyf geeten, waer over den boer rouw-koop begonst te krygen, en vraegde hem wat hy zoude willen hebben, dat hy hem d'ander helft liet. Hy gaf ü. Faustus nog een stuk geld en reed met de reste j van't hoy weg. Enalshy nu t'huyskwam, Si zoo vond hy nog al zyn hoy. Van eenen twist die tusschen twaelf Studenten was.
TOt Wurtcnberg voor zyn huys kwam eenen twist met zeven Studenten tegen vyf/t welk D. Faustus dogte ongelyk te



( ï°3 )
wezen waer over hy hun al-te-samen het I gezigt kwam i: verblinden,zoo datze malkanderen niet meer konde zien, waer over datze malkanderen toornig, en verblind wezende, onder elkandercn sloegen , waerom alle toezienders wel moesten lagcheo. En men moest-ze al-te-samen elk naer hun huys leyden, en zoo haest elk in zyn huys kwam zoo wierden zy wederom ziende. Een avantuere met eenen dronken Boer.
DOctor Faustus drinkende in een huys daer zeer veel boeren zaeten en dronken , en zoo veel wyn in 't lyf hadden, dat zy anders niet deden dan zingen en springen en malkanderen niet verstaen konden, D. Faustus zeyde tot den genen die hem gebeden had, slaet gaede, ik zal hem wel haest den mond gestopt hebben, en al dit getier verkeeTen, En alzoo nu de boeren hoe langer hoe meer a\ grooter geschreeuw j maekten , zoo betooverde hy de zelve, dat alle de boeren op het alderwydste met dtn mond bleeven open staen, zonder den zeiven te konnen toedoen, zoo dat het geheel stille wierd, en den eenen boer op den anderen bleef zien, zonder te weten wat hun-lieden geschied was. Enzy begonden d'eene voor en d'andere naer te scheyder. Maer zoo haest als zy buyten huyze wat» ren, zoo had elk zyne spraeke wederom , waer over datze ook wel blyde waeren en elk naer zyn huys toeliep.



( 104 )
Hoe D* Faustus verkoopt vyf Verkens voer zes guldens ider.
DOctor Faustus macht hem te hebben vyf gemeste verkens, de welke hy verkogt voor zes guldens ider. Doch op besprek , dat den genen die de zelve kogt, door geen water zoude dry ven. D. Faustus trok wederom nae huys, en alzoo nu die voorzeyde verkens hun in'tslyk gewenteld hadden, zoodreefze den verkens dryver in een water alwaer zy straks verdweenen , en in vyf stroy banden veranderden , - waer over den kooper de schaede lyden moest, want hy kondeniet bedenken \ hoe dat ai zulks mogte geschied zyn, of wie dat hem die verkens verkogt had. fVat D. Faustus vooreen avantuere aen de
vorsten van Anhalts-Hof bedreven heeft. TPvOctor Faustus kwam'eens in 't hof van J-^den vorst van Anhalt in january, den welken hem alle gunste bewees. Hy merkte, aen de tafel zittende, dat de vorstinne bevrugt was. En als men nu de tafel opnam en het banket opdiende, zoo zeyde D. Faustus tot de hertoginne: Genadige vrouwe, ik heb altyd gehoort dat de bevrugte vrouwen vremde lusten krygen ? ik bidde U-L. en wilt my niet verzwygen, waer toe dat gy zoude, mogen lust hebben ? waer op zy hem antwoorde: heer Doctor, ik zal u voorwacr niet verzwygen, te weten : zoo het in den voorwinter waere, zoo



zoude ik wenschen dat ik mynen buyk vol druyven en ander fruyt eten mogt? waer op Faustus zeyde: ik wil'U-L. wel ligtelyk daer in voldoen, en ik wil maeken dat Ü-L. in een half ure daer van zoo veel'zal hebben, als gy zoud konnen wecschen.
Met dit zoo nam hy twee zitvere schotels ,de welke hy uyt de venster zette. En als't nu tyd was, zoo greep hy die in de hand, en nam de schotelen wederom tot hem, de eene was eene schotel met witte en blauwe druyven, de andere was eene vremde soorte van appelen en peiren, die hy de vorstinne voorzette, en zeyde: U-L. zal haer niet schroomen daer van te eten 3 want zy komen uyt vremde landen, alwaer nu den zomer te eyndigen komt. En de vorstinne at van die fruyten met grooten lust en met grooter verwonderinge. Den vorst konde niet laeten te vraegen , hoe dat zulks zyn kon ? waer op Faustus antwoorde: Genadigen heer, U-L. zal weten, dat het jaer in twee cirkels der weireld verdeyld is , want als 't hier winter is, zoo is het op een ander plaetse zomer, mids den Hemel rond is en de zonne nu ten alderhoogsten geklomen is, waer over wy nu korte dagen en den winter alhier hebben: maer in 't oosten en in *t westen , gelyk in Zaba, alwaer zy nu den zomer hebben, en tweemael vrugten op een jaer. Ook zoo
E 5



f106>
is t by ons nagt, als 't aldaer dag is, want de zonne is alsdan onder de aerde gegaen gelyk by voorbeeld: de zee loopt hooger als de weireld st*et, en wanneer de zelve den alderhoogsten niet gehoorzaem waere, zoo zoude de zee de weireld in eenen oogenblik verderven. Op dusdanigen voet, genadige heeren, heb ik mynen geest daer henen gezonden, den welken eenen snellen vliegenden geest is, en hem in eenen oogenblik in al zulke gedaente veranderen kan gelyk hy wilt, die heeft ons alhier de druyven en het fruyt gebragt. Den hertog hoorde deze dingen met verwondering aen. Van een ander avantuere, die D. Faustus dezen Hertog te gevalle gedaen heeft, toen hy een heerlyk kasteel op eene hoogte getimmert heeft.
ALeer D^aFaustus zyn afscheyd nam, zoo bad hy den hertog, dat hy toch eens zoude willen met hem voor de poorte gaen, alwaer hy hem een kasteel zoude laeten zien , 't welk hy dezen nagt op zyn gebied gebouwt had, waer over hem den vorst zeer verwonderde, en ging met D. Faustus en de hertoginne daer naer toe, en meer andere vrouw-luyden en jonkers. Als zy buyten de poorte kwamen, zoo zagen zy op eenen berg die men noemt den Rombudel een zeer schoon gebouwd kasteel, dat D. Faustus aldaer getoovert had.Waerom hy den vorst en de vorstinne bad, dat



( I07 )
zy hun straks daer henen zouden laeten voeren, om met hem aldaer te ontbyten, *t welk hem den vorst niet weygerde._ Dit kasteel was door tooverye alzoo geformeerd, dat het met eenen diepen watergragt omringeld was , waer in alderleye visschen te zien waeren, en menigerleye water-vogels , als zwaenen, rygers en diéfgelyke, het welk al te samen zeer lustig om aen te zien was.
In deze voorzeyde water-gragten stonden vyf wei-gebouwde torens en twee poorten , ook eenen grooten hof, waer in alderleye gedierte getoovert was,'t welk in Duydsland niet al te wel bekend was, gelyk" als simmen , beiren , buffels en andere vremde gedierten. Maer daer waeren ook eenige dieren by , die by ons zeer wel bekend zyn, gelyk als: verkens, herten en alderleye gevogelte. Als zy nu al te samen deze dingen gezien hadden, zoo zette hy zyne gasten aen de tafel, alwaer hy die op eene koninglyker wyze tracteerde, met alderleye eten en drinken , en hy zette elke reyze negen geregten op,'t welk zynen dienaer Wagenaerdede, die deze geregten van zynen geest ontfing. En deze voorzeyde geregten waeren van alderleye gedierten, van tamme en van wilde gedierten gekokt en gebakken, ook. alderleye spyze van visschen, gelyk paling, bar« beels, snoeken, schelvis, cabeliau, salm,



C fo8 )
mosselen enz. Van alderleye gevogelte en was'er ook geen gebrek, zoo gezoden als gebraeden en op't alderheerlykste bereyd.
Voords was'er ook aen geenen wyn gebrek, als rhynschen , franschen , spaenschen, kanari, malvesce, en meer andere vremde wynen, zoo dat'er wel 100 kannen in de kamer stonden. Deze heerlyke madtyd nam den hertog alzoo in grooten dank aen, en hy vertrok naer de zelve wederom pae huys, en zy-lieden dogten niet dat Zy ied geeten of gedronken hadden. En alszy nu wederom op't hof waeren , ging op het voorzeyde kasteel 't geschut af en het stont straks in vuer en viamme, waer door het voor hunne oogen kwam te verdwynen. Daer naer kwam D. Faustus wederom by den vorst, die hem toen met eenige honderd daelders beschonk, en hem liet vertrekken.
Hoe D. Faustus met eenige van zyne goede Gezellen in den kelder geraekte van den Bisschop van Saltzburg.
A Ls D. Faustus zyn afscheyd genomen «.had, en tot Wurtenberg gekomen was en den Vasten-avond aenkwam, zoo was hy den Bacchus geworden. Hy nam tot hem zomrnige studenten. En naer dat D. Faustus wel eten gegeven had, en zy geirn den Bacchus volkomendlyk gespeeld zoude hebben, zoo verbeelde hun D. Faustus, dat zy met hem in eenen kelder zouden



( IOQ )
gaen, om aldaer den eerlyken drank te haelen, die hy U-L. zoude schinken , waer toe zy hun ligtelyk lieten raeden , waer op Faustus in zynen hof eene leeder nam, en op elke spurte eenen van de voorzeyde studenten zette, met de welke hy aldus voordvoer, en zy nog den zei ven nagt in den kelder van den Bisschop van Saltzburg | kwamen , alwaer zy alderleyen wyn proef|| den, gelyk dezen Bisschop een schoon wyn-land heeft. En als zy nu al-te-samen vroyèlyk in den kelder waeren, en D. Faustus een key en een vuer stael met hem genomen had, op datze alle die vatten wel bezien zouden, zoo kwam'er in, den Bisschops keldermeester, die hun voor dieven , als in den kelder gebroken wezende , [beriep, dit verdroot D. Faustus, en hy vermaende zyne gezellen tot een vertrek, en hy nam den keldermeester by het hair, en voerde hem alzoo met hem. En als zy nu ontrent eenen hoogen dunnen boom kwamen, zoo zette hy hem, die zeer verschrikt was, daer op, en D. Faustus kwam alzoo met zyne gezellen wederom t'huys, alwaer zy voor eerst het Valete met den wyn hielden, die D.Faustus metflesschen j mé gebragt had, uyt den Bisschops kelder, jMaer als den keldermeester, die hem den igandschen nagt op den boom had moeten houden, en schierbevrozen was, zag dat het dag was, en den dunnen boom zoo



( MO )
hoog, dat het niet mogelyk was, daer af te komen, mids dat'er geene takken waeren om hem aen vast te houden , zoo riep hy eenige boeren tot hem ( die daer voorby gingen } die hy verhaelde wat hem gebeurd was, en daer by ook bad dat zy hem daer af helpen zouden. De boeren zeen verwonderd wezende, gaven zy zulks tot Saltzburg in !t hof te kennen, verstaen wezende, is .daer een groot geloop geweest, en men heeft den keldermeester met hooge latten en met koorden moeten afhelpen. En den keldermeester konde noyt weten, wie zy geweest waeren, die hy in den kelder gevonden had, nog ook den genen die hem op den boom gevoerd had. Van den tweeden Vasten-Avond, welken daer was des Dynsdag.
DEze zeven studenten, waer onder vier iVIagistri waeren, hielden hunnen vasten-avond tenhuyze van D. Faustus, want Faustus hield groote vriendschap met hun. Als zy nu des avonds met hoenderen, met visch en metgebraedsoberlyk genoeg onthaeld waeren, zoo vertrooste Faustus deze gasten, op deze maniere, en sprak : Lieve Heeren, gy hebt alhier gezien myn sober tractement, het zelve zulde alzoo voor goed nemen, wy zullen met den slaepdrank verbeteren, en het is U-L. bekend, hoe dat nu ter tyd den vasten-avörtd in alle heeren-hoven j met alle kostely'ke spyze



(III)
en drank vroyèlyk onderhouden word, waer van ik U-L. ook wil deelagüg maeken , en dit is de eenige oorzaeke waerom ik U-L. zoo soberlyk met spyze en drank getracteert hebbe, en gy-lieden kwaelyk deu halven buyk vol gekregen hebt, als namentlyk , dat ik dry flesschen, waer van de eene vyf, en de andere acht, d'ander vier en vyf stoopen houdende, in mynen hof gezet hebbe van over twee uren, en mynen geest bevolen hebbe eenen hongerschen , eenen italiaenschen en eenen spaenschen wyn daer in te haelen, voords zoo heb ik nog 15 schotelen in mynen hof gezet, de welke aireede met fdderlye spyze voorzien zyn en ik wederom warm macken moet. - En ite*£egge u met waerheyd dat het geene verblindinge is , of niet en durft denken, dat gy meynt .dat dit geen naturelyk eten is. En als hy nu uytgesproken had, zoo beval hy zynen dienaer Wagenaer, dat hy een ander tafel gereed maeken zoude, 't welk hy dede, en droeg daer naer vyf mael spyze daer op, elke reyze dry schotels t'eenemael; waer in alderlye venisoen , gezoden en gebraeden was. Voords bragt hy aldaer alderlyen wyn: italiaenschen, spaenschen , rhynsC^hen , franschen , enz. En als zy nu al-te-samen vol en dol waeren en dat'er veel spyze overschoot zoo begonden zy ten lesten te zingen en te springen, en gingen nae



huys als 'tdag was, maer zy wierden nog des morgens wederom op den regten vasten avond genood. Op den Asschen-Woensdag den regten Fatten- Avond.
OP den Asschen-Woensdag, welke aldaer was den regten vasten-avond, zoo kwamen de voorzeyde studenten wederom ten huyze van D. Faustus, van wie zv genood waeren , en die U-L. aldaer eene schoone maeityd gaf, alwaer zy van gelyken ook zongen en sprongen , en alle vroylykheyd bedreven. Als nu die hooge glazen en bekers omgingen, zoo komt D. Faustus met zyn guychel-spel voort, en zy hoorden in de kamer alderlye snaer-spel, zonder te weten van waer het kwam. Want zoo haest als 't een instrument ophield, zoo hoorde men een ander gelyk als een orgel, een claver-singel, een harpe, eene luyte en in *t geheel alderlye spel, dat men konde bedenken. Onder deze gingen ook de glazen om. Daer naer nam D. Faustus zekere potten , die hy in 't midden der kamer zette, welke al te samen begonsten te dansen , en tegen malkanderen zoo te stooten ; datze alles in stukken braken , 't welk een zeer groot gelach over tafel maekte. Daer naer begonst hy wederom wat anders en hy zette een instrument op de tafel, na dit zoo kwam daer een oude simme, welke daer op yele schoone dansen speeldes Ea



( H3 )
alzoo hy nu deze korts-wyle vervolgde tot in den diepen nagt toe, zoo bad hy die voorzeyde studenten , datze by hem zouden blyvet'i , en het avond-mael met hem doen, bestaende in vogelen, en daer naer zouden zy met hem in de momerye gaen, waer toe zy hun ligtelyk lieten bewilligen. Toen nam D. Faustus eenen stok, die hy te yensteren uytstak en terstond kwamen daer alderlye vogelen opzitten, en al die op de strangcn zaeten, moesten daer op blyven. En als hy nu een goed deel vogels gevangen had, zoo hielpen hem de studerten die den hals afvringen, en het waeren niet dan leeuwerken, lysters en diergelyke. En als zy nu wederom wel gedronken hadden, zoo zyn zy met malkanderen in de momerye gegaen. D. Faustus belaste U-L., datze elk een wit hemde zouden aentrekken,'twelk zy alzoo deden. Als de studenten malkanderen bezagen , dogte een igelyk dat zy geen hoofd en hadden, en gingen aldus in zomrnige huyzen waer door dat de lieden al verschrikt waeren. Als nu de heeren, by de welke zy gekomen waeren, ter tafel gezeten waeren, zoo hadden zy al te samen hunne naturelyke gedaente wederom, waer door zy terstond bekend wierden. Straks daer naer veranderden zy hun wederom, en zy hadden naturelyke ezels-hoofden met hoorens. Dit geraes duerde aldus tot in den middernagt, en



( H4)
daer naer ging een igelyk nae huys toe, en daer mede was het eene voleyndinge van hunnen Vasten-avond. Van den vierden Vasten-avond des Don" derdags.
DEn laesten Vasten avond was op den i donderdag, op den welken het zeer gesneeuw had, en D. Faustus was van de; voorzeyde studenten te gast gevraegi, die: hem zeer staetelyk tracteerden. Aldaer begon hy wederom zyn spel te speelen, en tooverde < 3 simmen in de kamer, die zoo wonderlyke poetsen bedreven, dat het al te wonderlyk was om aen te zien : want zy sprongen op malkanderen , gelyk zy gewoon zyn van doen. Zy namen malkanderen by de pooten en dansten rond de tafel, en daer naer te venster uyt en verdwenen. Zy zetteden Faustus eenen gebraeden kalfs kop voor, en als eenen van de studenten daer van meynde te snyden, begonst den kalfs-kop menschelyker wyze te schreyen: Moribohelsio: 6 wee! wat sny.de my veel? Waer over zy zeer verschrikten, en daer naer zeer lagchende, zoo dat-ze alzoo met vroylykheyddenkalfs-kop verteirden. En D. Faustus ging tydelyk nae huys op besprek van terug te komen.
Daer naer bekwaem hy door tooverye een slede die aen eene draek gelykende was. D. Faustus zat op het hoofd en de studenten in 't midden der slede. Op den steirt



C 115 >
; zaten vier getooverde simmen, die daer i alderlye poetsen bedreven, die lustig waeren om aen te zien, waer van d'eene op de schalmye blaesde; de slede liep van zelfs | voord, waer zy die begeirde te hebben, en • dit duerde alzoo tot ir den middernagt, en dat met al zulk gerugt, dat den eenen j den anderen niet konde hooren, en het i dogt die studenten dat zy door de logt ge| voert hadden geweest, ij Op den Zondag daer naer, van dê ketoo-
ver de Helena. "T\Te voorzeyde studenten kwamen des **-J Zondags avonds daer naer ten huyze I van D. Faustus om met hem te eten; maer ' zy bragten hunne spyzen en drank mede; en waeren zeer vroylyk. Als nu den wyn pegonst in het hoofd'te komen, wierd'er lover tafel van schoone vrouwen gespro* i ken, waer onder eenen was die geene vrouawe op de weireld liever zoude zien, dan jjde schoone Helena uyt Griekenland, waer ndoor die schoone stad vanTroyen ten gronjde gegaen was. Zy moest ook schoon gedweest zyn, terwyl zy haeren man ontao9men was, en daer uyt alle deze beroerten 1 veroorzaekten, D. Faustus sprak: Mids Ijgylieden al-te-samen zoo begeirig zyt de gedaente der koninginne Helena, Menelaïs linuysvrouw te zien, welke de schoonste Mn Grecièn is geweest, zoo wil ik u de zel; ve voorstellen, op dat gy dan persoonelyk



( H6 )
haeren geest, forrue en gedaente , even gelyk zy in haer leven geweest is > zien mogt, gelyk ik ook Karei vyfden zyn begeiren , met vertoog van de gedaente en forme van keyzer Alexander magni en zyne huysvronw volbragt hebbe. Daer op zoo verbiede Faustus , dat'er niemand spreken zoude v nog van de tafel zoude opstaen, nog ook de zelve tragten te ontfangen, daer mede ging hy ter kamer uyt. Als hy nu wederom kwam, zoo volgde hem de koninginne Helena straks naer, die zoo wonderlyk schoon was, dat de studenten niet wisten, of zy by hun zei ven waeren of niet. Deze voorzeyde Helena verscheen in een zwart purper kleed, zy was met den hangenden haire, 't welk gelyk een blinkende goud was, zy had bruyne oogen , een zeer iieffelyk aetizigt, een rond hoofd en haere lippen waeren zoo rood als bloed, met een kleyn mondeken, eenen hals gelyk eeoe witte zwaene,roode bloozendekaeken en zy was lang en frisch van persoone-. Immers daer was niet dat haer ontbrak zy zag rondom over de geheele-kamer met een zeer lodelyk gezigt, waer door deze studenten, tot haer liefde ontstaeken, Maer alzoo zy de zelve voor eenen geest agteden zoo verging al zulke liefde van TJ-L. zeer ligtelyk, en Helena ging aKoo met Faustus wederom ter kamer uyt. Als nu de studen ten die ai t'samen gezien



(II?)
hadden, zoo baden zy D. Faustus, dathy zoo vee! zoude willen doen , en hun de zelve nog eens voorstellen, op dat zy eenen schilder mogten mede brengen om i haer te laeten afschilderen ; maer IX Faus• tus heeft hun zulks geweygert. en zeyde , :dat hy haeren geest niet t'allen tyde konde verwekken , maer hy wilde hun-lieden daer van een conterfytsel doen maeken r gelyk ook zulks geschiede , en den schilder maekte daer af verscheyde patroonen, de welke hy herwaerds en derwaerds weg :ischikte, want het was een uytnemende ] schoon conterfytsel van eene vrouw. TVtaer | wie dat D. Faustus het zelve conterfytsel jeerst had laeten schilderen, heeft men jjnoyt geweten. En als de studenten te bed gegaen waeren, zoo konden zy niet slaeI pen, om dat zy haere gedaente uyt hunnen (mo niet stellen konden. Waer' uyt men j merken kan, dat den duy vel menigmaei Éde menschen tot liefde verwekt, waer jdoor zy tot alle geylheyd geraeken, en Jdaer niet ligtelyk uyt te trekken zyn» %Van eene perte die D. Faustus dede aen 1 eenen Boer, doende de vier Raders uyt | . zynen Wagen in de locht springen. llTNÖctor Faustus was tot Bruynswyk ten jJJ-Vvhuyze van eenen Marechal, die toen li ter tyd in de teirende ziekte lag, by hem ijgeroepen , om hem te helpen. Nu had ,{Faustus ditgebruyk, dat hy zelden vocry



(-U8 )
maer ging altyd te voet waer henen hy] zoude mogen geroepen zyn. Als hy nui naby de stad was, en die voor hem zag, zoo ontmoete hem eenen boer, met vieri peirden en eenen ydelen wagen. Faustus: sprak dezen boer vriendelyk aen , op dat hy hem zoude willen laeten opzitten tot voor die stad , 't welk hy hem weygerde, en zeyde: dat hy zonder dat genoeg in 'f wederkeeren te voeren zoude hebben. N» was D. Faustus in deze begeirte niethaes-t tig, maer wilde den boer beproeven ens zeyde tot hem \ Gy plompen ezel , omi dat gy my deze onbeleefdheyd bewezeni hebt, gelyk ik wel denke dat gy alle andere daer, en zonder twyffel gedaen hebt, zoo moet ik u dat betaelen , en gy zult uwe vier raderen by elke poorte eene gaeni haelen. En daer op sprongen de raders ia de locht, zoo dat elk rad voor eene be-: zondere poorte der stad gevonden wierd, zonder dat imand gemerkt had hoe zy daer gekomen waeren. Den boers peirden vielen ook neder ter aerde, al of zy hun niet meer hadden konnen roeren, waer door den boer verschrikte, en hy liet hem anders niet voorstaen dan dat 't een bezondere stratfe was van wegen zyn onbeleefd-, heyd, zoo dat hy Faustus al weenende, en'met gevouwen handen bad, zyne kniëni buygende, dat hy hem dit wilde vergeven, en bekende, dat hy al zulke straffe zeer



( H9 )
we! verdient had, D- Faustus dan mede>lyden met hem hebbende , zeyde : dat hy !zoude toezien, dat hy zulks niet meer jdoen zoude mits'er geen schaedelyker dinjgen was dan onbeleéfdheyd, en hy zeyde ihem nog dat hy aerde opnemen zoude, en jdie werpen op de peirden, waer door zy kouden opstaen , en gezond worden , het |pelk alzoo geschiede. Daer naer zeyde hy èem nog: Uwe onbeleéfdheyd mag niet reenemaei ongestraft wezen, maer gy snoet met gelyker maete betaeld worden, piids het u dogte eene groote moeyte te jffezen, dat gy eenen goeden man op uwen ledigen wagen zoude hebben laeten zit|en , daerom zult gy uwe vier raders gaen ooeken by vier poorten der stad, alwaer pat gy die vinden zult. Den boer ging daer henen, en hy vondze aldaer gelyk hem D. iFaustus gezeyd had, en brogt die met groojen aerbeyd daer den wagen was. Aldus loonde die onbeleéfdheyd haeren meester. I Hoe D. Faustus schenkt ae Studenten '
tot Leipsig een vat wyn. iTPOmmige studenten uyt Hongariên, Polen en Oostenryk, die met D. faustus tot Wurtenberg gesproken hadje , badden hem om in de Misse, tot Mpsig met hem te gaen en alles nae te Jien, en ook wat kooplieden aldaer te |amen komen, gelyk zy ook aldaer moesijen wezen om eenig geld te ontfangen. D.



( i20 )
Faustus dede hun gezelschap* Als zy nu tot Leipsig herwaerds en derwaerds gingen! wandelen , om de Universiteyt en de stad j te bezien , zoo kwamen zy voorby eeneöii wyn-kelder gegaen < in den welken zom-i mige -arbeyders. bezig waeren om een vat | wyn uyt den kelder te brengen , maer zy kónden die niet uytkrygen. Q. Faustus dit ziende, sprak hoe staet gy alzoo er| suffeld, daer gy-lieden rotans zoo veli zyt ? eenen man alleen behoorde /'.ulks tja doen, wanneer hv hem daer naer wist t| schikken ? de arbeyders dit hoorendtf wierden gram, en gaven hem veel spytigd woorden, mids zy hem niet kende. Mae| alzoo den koopman vernam , wat de oor* zaeke hunner twist was , zoo zeyde hy to Faustus en tot zyne gezellen : Wel aen; indien'er imand onder U-L. is, die dfl vat wyn alleen kan uytkrygen, zoo za hem't zelve geschonken wezen ; D. Fausl tus was haest gereed , en hy trad straks ijl den kelder, zettende hem boven op hej: vat, gelyk Bachus op de ton ■ en reed dael mede den kelder uyt, waer over hem dit verwonderde. Den koopman verschrikt. daer in, want hy dogte. niet dat zulk; doendelvk was, nogtans moeste, hy zyn belofte houden, en Faustus het vat w$ö laeten volgen , die het zelve aen zyne ||l zeilen ten~ besten gaf: en zy noodigdel nog meer andere goede vrienden daer toej



( 121 )
zoo dat zy zomrnige dagen genoeg te slampampen hadden.
Hoe D. Faustus tot Erfurt den Homerus gelezen en de Grieksche Helden zyne toehoorders gewezen en voorgesteld heeft.
DOctor Faustus heeft hem ook zomrnige jaeren tot Erfurt opgehouden, in de hooge Schoie gelezen, en veel avanturen aldaer aengeregt, gelyk'er nog veie persoonen geweest zyn, die hem aldaer gekend en veel avanturen van hem gezien hebben, en die ook met hem geëten en gedronken hebben. Als hy nu zvne toehoorders eens den Griekschen Princelyken Poëet Homerus voorgelezen had , die onder andere historiën ook den thienjaerigen kryg van Troyen (die van wegen de schoone Helena, onder de Grieksche Princen veroorzaekt was) is beschryvende , in welke historiën alle deze krygshelden als: Menelaïs , Achilles, Hictoris, Pryamis, Alexander, Ulysses, Ajacis, Agamemnonis en meer andere geagt word.
Alle welke persoonen hy haerder gedaente en haer wezen alzoo heeft beschreven , dat zy zeer hebben verlangt, en dikwils gewenscht, dat zoo verre als 't hunnen leeraer mogelyk waere hem de zelve te laeten zien. D. Faustus zulks vernemende, heeft U-L. het zelve toegestaen en in de naeste lesse aengezeyd, dat alle die de zei-
F



C 122 )
ve zouden begeiren te zien, dat hy die hun zoude voor oogen stellen; waer over *er eenen grooten hoop studenten zyn te samen geloopen, gelyk geraeynelyk de jonge jeugd tot al zulke simme spel meer lust heeft, als tot ieds goeds te zien en te leeren. En als nu de ure gekomen was, en D. Faustus in zyne lesse voordgevaeren hadde en gewaer wierd, dat het van wegen zyne belofte'er meer toehoorders waeren als't plagt, zoo heeft hy in het midden zyn'er lesse beginnen te zeggen: wel lieve studenten mids gy lust hebt te zien alle de beroemde krygs-vorsten, die onzen Poëet in zyne historie gewagt heeft, als: hoe dat zy alsdan hebben geleeft, gegaen en gestaen , zoo zal U-L. zulks gebeuren, waer op straks alle de helden, in hunne gewoonelyke krygs-rusting in 't Dectorium getreden , den eenen naer den anderen , ziende herwaerds en derwaerds aen alle kanten , gelyk of zy half toornig geweest hadden, waer naer straks volgde, den grouwelyken reuse Polyphemus, die maer een ooge .in 't midden zyns hoofds had , en eenen langen vuerigen baerd, die eenen man, die hy opgeèten had, nog met de beenen uyt zynen mond hangende had, en zag'er zoo grouwelyk uyt, dat alle menschen de hairen des hoofds over eynde stonden, en nauwelyks wisten waer zy door angst en benouwtheyd zouden vlug-
II



( 123 )
ten. Waer over D. Faustus wel hertelyk lachte, en noemde-ze met hunne naemen den eenen naer den anderen. En alzoo hy die, den eenen voor en den anderen naer tot hem geroepen had. Alzoo heeft hy ook die, den eenen voor en den anderen naer, doen weg gaen, gelyk zy deden, uytgenomen den een oogigen reuse, die maekte, als of hy blyven wilde, om nog eenen of twee op te eten, waer door de studenten des te meer beangst en verschrikt waeren, en hy met zyne groote yzere spisse, die zoo dik was als eenen wevers boom, zoo tegen de ae,rde stietede, dat het geheel Colegium daer van daverde. Maer D. Faustus wenkte hem met den vinger, en hy ging ook te deuren uyt, en daer mede sloot D. Faustus zyne lesse , waer mede de studenten al te samen zeer wel te vrede waeren, en zy hadden daer van genoeg, van den angst en benouwtheyd waer in zy geweest waeren.
Z). Faustus wilt de verlorene Comedien van Terentius en Plautus wederom aen den dag brengen.
KOrts naer dat'er eene promotie in de Universiteyt gehouden was, en zomrnige tot Magisters genoemd waeren , zoo is'er eene samensprekinge onder de Philosophen geschied van de nutbaerheyd der comedien Terenti, hoe dat men de zelve niet alleen wegens de latynsche spraeke en



( i»4 ).
wegens veele schoone leeringen en sententien, behoorde in de schoie te behouden en de jonge jeugd voor te lezen : maer ook dat in de zelve alderleyen staet der weireld, en alle goede en kwaede persoonen der zelve, zoo eygendlyk en zooaerdigmet alle hunne eygenschap beschreven word, en dat niet anders, als of hy in U-L. hert gewoont had en aller memchens zinnen en gedagten als eenen God gekend had, zoo een igelyk wel wist, die den voorzeyden Poëet gelezen had. En dat nog meer is, zoo ziet men daer uyt dat in den zei ven tyd, die menschen even gelykjilzoo gezind, en op al zulke maniere gekeft hebben zoo zy nog op den tegenwoordigen dag in de weireld doen , al is 't dat zulks eenige honderd jaeren voor Christus gehorte is geschreven geweest. Dan dat is alleen te beklaegen, dat die comedien des zei ven in't getal van*io8 door schipbreuke zyn vejloren gegaen, waerom dat hem ook Terentius tot'er dood toe zoude gekweld hebben, gelyk Ahsonius verhaelt. Het zelve ongeluk hebben zy ook vanPlato geschreven welkers schriften zoo dierbaer als van Terentius in die scholen behoorden geleert of gelezen te worden; want daer is'er nog wel 41 ia 't getal; waer af de reste ook door't water of vuer vergaen is. D. Faustus deze samensprekinge lang aenhoort hebbende, en hy meer van deze voorzey-



C 125 )
de Poëeten, dan zy al te samen te zeggen wist, ook eenige sententien uyt die verloren comedien wist te verhaelen, waerom hem een igelyk verwonderde, zoo hebben zy hem gevraegt hoe dat hy konde weten, wat in verlorene comedien beschreven stond ? waer op hy hun antwoorde, dat zy niet t'eenemael vergaen of verloren waeren , gelyk zy meynden, maer dat het hem ligt wezen zoude, alle deze voorzeyde schriften der Poëeten,'tzy datze verloren waeren of niet, in 't ligt en aen den dag te brengen, maer als men die langer behouden wilde, zoo mogt men veele studenten en schryvers te werk stellen, om de zelve altyd te konnen lezen. Het welk men de heeren Theologen en de bezonderste des Raeds die*er tegenwoordig waeren, heeft 1 te kennen gegeven, maer men heeft hem i laeten weten, dat zoo verre, als hy niet 1 wilde, nog konde die voorzeyde boeken overleveren, zoo begeirden zy zulks niet, ; mids men zonder dat genoegzaeme auteu^ ren en boeken hadden, waer uyt de jeugd regt goed latyn leeren konde ; want het zoude te vreezen zyn dat den boozen geest in't openbaeren dezer boeken, alderleve
' fvne en er^erlvke exemnelen rlapr nndpr
T mengelen mogte, waer door men meer iscbaede veroorzaeken zoude, als voordeel. Zoo dat de comedien Terenti en ! Plauti agter gebleven zyn. Waer door dat



( 126 )
D. Faustus hierin geen meester-stuk heeft konnen bewyzen.
Een ander Historie, hoe dat D. Faustus overzins in een gasterie komt,
TOt Erfurt in een huys genaemd den Anker, in 't welk dat toen ter tyd een staet jonker gewoond heeft, waer van wy hier om zeker oorzaeke den naem niet zeggen wil, by den welken D. Faustus den ganschen tyd dat hy tot Erfurt woonde geconverseert heeft en vele wonderlyke daeden bedreven had. Zoo is't gebeurd dat den jonker eenige gasten had, niet t'zynen huyze, maer tot Prag, daer den keyzer was, met den welken den voorzeyden jonker vroyèlyk was. Alwaer hy D. Faustus dikmaels by hem wenschte. Maer alzoo hem zynen weird vermaende, dat al zulke wenschen om niet waeren, mids den voorzeyden Faustus nu zoo verre van hem gezeten was, zoo heeft hy eenen tyd lang daer van stil gezwegen, maer straks daer naer wederom om hem wehschende, zoo is'er eenen onder het gezelschap geweest, die hem geroepen heeft met zynen naem, en heeft hem gebeden by U-L. te komen, deze woorden gesproken wezende, zoo klopt'er eenen straf'aen dedeur. Den huysknegt loopende naer de venster, vroeg: wie klopt daer? Maer ziende te vensteren uyt, zoo zag hy dat het Faustus was en zyn peird by den toom had, zeggende tot



den huysknegt: kent gy my niet? ik ben den genen die men geroepen heeft. Den kuegt dit hoorende liep terstond nae zynen meester, al-eer hv de deur open dede, en zeyde hem hoe dat Faustus daer voor de deure was, en geklopt had. Waer op den jonker sprak, dat hy dan moest droomen , want hy wist wel waer dat D. Faustus nu was. Met dies zoo klopt D, Faustus nog eens: en zoo dien Heer nevens zynen knegt ook uytziet, zoo bekend hy, dat men de deure opende, en hem vriendelyk ontfing. Des jonkers zoon bad hem, dat hy straks zoude willen by de gasten komen, en hy nam hem 't peird uyt de handen, en gebood dat men 't wel voederen zoude; maer den zoon konde het p?ird niet houden , hoe vast dat hy het ook hield, gelyk • gy alhier zult hooren. Als nu Faustus binnen by de gasten kwam wierd hy eerlyk ontfangen, en aen de tafel gezet, nu zoo vraegden hem de heeren van den huyze, hoe dat hy zoo haest gekomen was, waer op hy antwoorde : daer moet ik myn peird voor danken, en mids my des heeren gasten zoo zeer begeirden, en my zoo sterk geroepen hadden, zoo konde ik niet laeten te komen, en U-L. hier in te gelieven, hoewel ik van zin ben niet lang te bly ven , en morgen vroeg wederom te Lrfurt zyn moet.
Daer op dienden zy hem wat eten voor, en dronken hem sterk toe, dat hy wel be-



( 128 )
schonken was 5 en begonst zyn guychelrye! te dry ven , vraegende U-L., of zy geenen i lust hadden om eenige vremde wynen te: drinken? daer op antwoorden zy, ja. Hy vraegde wat zy voor eenen wyn begeirde ,'t zy franschen , spaenschen , rhynschen, malvesie of eenigen anderen wyn ? waer op eenen antwoorde dat het al te samen goede wynen waeren, en hy begeirde dat men hem een brood zoude doen brengen , met de welke hy begint vier gaten in de tafel te booren, in welke gaten hy tapkens stak, zoo als men in de wynstukken doet, en wilde dat men hem twee versche glazen zal geven, de zelve gekregen hebbende, zoo trekt hy het een tapken naer het ander uyt, en tapt uyt elk gat dat hy in de tafel geboord had, al zulken wyn als elk begeirde : waer door die gasten zeer lachten , en vroyélyk waeren. Naer dit zoo komt des jonkers zoon, en zeyde: Heer Doctor uw peird eet al of het dul waer, ik hadde liever 10 of 20 peirden te voederen, dan het uwe alleen, want het heeft my aireede zomrnige picoteyns haver opgeslokt, en nog ziet het om, oPer niet meer voor den dag komt. Waer over dat niet alleen D. Faustus lagchende wierd, maer ook alle de andere gasten. Maer toen hy zeyde, nogtans zal ik hem genoeg geven, ingevolge myne beloften, al zoude het my kosten alle de haver die hier in huys



( m)
is, waer op Faustus hem antwoorde, dat hy hetlaeten blyven zoude, mids hy wel wist, dat't genoeg had, want het zoude anders wel al de haver die hy op zynen zolder had, opgeëten hebben, want het was zynen geest Mephostophiles, die, gelyk voorzeyd is, hem zomtyds in een peird met vleugelen veranderde, als D. Faustus ergens met*cr haeste reyzen wilde : met dusdanige en diergelyke perten bragten zy den avond door tot in den middernagt toe , dan brieste Faustus peird zeer luyde, dat men het door'tgeheel huys hooren konde. Toen zeyde D. Faustus, nu moet ik den goeden nagt zeggen, maer zy hielden en baddcn hem, dat hy nog wat tyds by tJ-L. blyven zoude : met dit zoo knoopte hy eenen knop aen zynen riem , en hy beiofde nog een ure te blyven. Maer toen deze ure voorby was, zoo brieste het peird wederom zeer kjvde, en hy wilde wederom op, maer hy liet hem nog eens bewegen een ure te blyven, en maekte wederom eenen kroop, maer als deze ure wederom verloopen was, en zyn peird de derde reyzc brieste, zoo wilde hy niet langer blyven, nog hem langer laeten ophouden , hy nam vervolgens zyn afscheyd, en sprak: Nu moet ik voord, zy leyden hem tot aen de poorte, en lieten hem zyn peird, zette hem op het zelve en reed alzoo weg.
F 5



( 13° ) „ . Maer toen hy ontrent vier of vyf huyzen
verre gereden had, vloog het peird met
hem in de logt, en dat met zulke snelheyd
dathy U-L. straks uyt de oogtn was, en
kwam alzoo wederom eer het dag was tot
Erfurt, alwaer hy zyne zaeken voltrok, en
bragt nae eenige weken vele schriften en
nieuwe tydingen mede uyt's keyzers hof.
Hoe dat ZX Faustus zelve een Gasterye
had.
ALs nu D. Faustus van Prag wederom t'huys gekomen was, en uyt het hof van Oostenryk , en van vele vorsten, graeven en heeren, die in's keyzers hof waeren , veel geschenken met hem gebragt had, zoo gedenk te hy aen dat goede gezelschap die hem tot Prag in den Anker zoo getracteerd had, welkers gezelschap hy wederom hoogetyk begeirende was, tot welken e> ude, op dat hy met de zelve die hem eensdeels onbekend waeren , breeder kennisse maeken mogte, en tegen U-L. dankbaer wezen , zoo bad hy de zelve al te samen in zyn logement te gast, gelyk hy riet verre van het groot Collegie gelogeert was. Zy kwamen al t'samen zeer geirn en dat riet alleen om eten en drinken, maer om dat zy hopten wederom eenige vremde perten van hem te zien, gelyk *t ook geschiede. Want als zy kwamen, en d'een na d*ander inging, zoo zagen zy nog vuer nog £Q©k * nog eten nog. drinken, of ied anders



voor de hand, maer zy Heten het niet merken, en waeren lustig, en zy dogten dat | zynen weird wel wist, hoe dat hy zyne j gasten behoorde te tracteeren.
Als zy nu alle t'samen gekomen waeren, | bad hy U-L., dat zy't hun niet zouden I laeten verdrieten, zy zouden straks gaen eten : Daer naer klopte hy met een mes op de tafel, en daer kwam eenen in de kamer getreden gelyk of't zynen dienaer geweest had j en zeyde : wat belieft u Mynheer ? D. Faustus vraegde den zeiven: zyt gy gauw in 't loopen ? Hy antwoorde ja. Zoo loopt 1 gauw als eenen pyl uyt den bogen is vliegende. En Faustus liet eene scheet, dat de 1 stad daverde, en Faustus zeyd: ó neen, I gy zoud my niet dienen, gaet wederom van J daer gy gekomen zyt. Daer naer sloeg hy || nog eens op de tafel, en daer kwam eenen li anderen dienaer in de kamer, die ook j vraegde wat zyne begeirte was? tot wien hy zeyde: zegt my, hoe snel dat gy iu't reyzen zyt? Hy antwoorde: gelyk den | wind. Dat is nog wat, zeyde D. Faustus, | nogtans gy kond my niet dienen, ergo vertrekt van daer gy gekomen zyt : Korts | daer naer zoo klopt hy wederom de derde I reyze, en daer kwam nog eenen anderen ingetreden, die geheel zuer zag, en zeyde : wat wilt gy van my ? D. Faustus vraegI: de: hoe ras zyt gy ? dezen antwoorde ; i& ben ioo ras en zoo snel als de gedagten



( >32 )
'.menschen* Dit is den regten man, zeyde Faustus, hy stond op en ging met hem buyten de kamer, zond hem uyt en beveelde hem wat hy voor eten en drinken haelen zoude , waer mede hy zyne lieve gasten alderbest mogte tracteeren. En als nu de tafel gedekt was, ging hy tot zyne gasten, vraegde of zy hun beliefden te wasschen, en daer naer aen de tafel te zitten ? Dit geschied wezende, zoo kwam straks zynen dienaer in de kamer, met twee andere gezellen , en zetten 9 schotels op de tafel, d'een naer d'ander ten dry reyzen, en die schotels waeren boven toegedekt, gelyk men ten hove doet: in welke schotels dat alderleye goede spyze was, gelyk als gestofde spyze, pasteyen en alderleye gezode en gebraede gedierten , die al te samen ten alderkcstely kste toegerigt waeren, zoo dat'er 37 soorten van spyze waeren, zonder de banketten die men op 't leste opdient. Alle schalen , bekers en kannen wierden ledig op de tafel gezet. En als'er imand drinken wilde,zoo vraegde D. Faustus , wat zy voor wyn of bier begeirende was, al zulken drank die wierd straks in de kamer, buyten de venster staende, gebrogt, die zoo versch was als of hy straks in den kelder getapt had geweest. Boven al deze dingen, was'er ook alderleye snaerspel; waer op een van zyne dienaeren zoo perfect was, dat men zyns gelykte niet



C 133 )
vord Ja hy konde ook alderleye snaeren spel onder malkanderen doen gaen, zoo dat de luyte,den krom-hoorn, de dwerspype, de violen, de harpen \ enz. al onder malkandcren gingen, en nogtans zag men niemand dan hem alleen. Aldus bragten zy den geheelen nagt over tot dat het klaer dag was, en dat een igelyk wederom naer zyn huys ging.
Hoe eenen Monik wilde D. Faustus bekeer en.
DEze wonderlyke avanturen en guychel spelen van E>. Faustus wierden niet alleen tot Erfurt rugtbaer, maer ook door 't gansche land ; waerom vele edelluyden en heeren der omliggende landen naer Erfurt by hem kwamen, om met hem kennisse te maeken en wat wonderlyks te zkn en te hooren. En mids deze samenkomste zoo groot was, dat het te bedenken was, dat hun de jonge jeugd daer in zoude mogen verergert hebben, en daer door zouden hebben vervoerd geweest, I gelyk die ligtelyk tot al zulke zwarte konsten lust krygen, om datze al zulke dinjgen maer voor eene genoegte en voor een guychel-spel agten ,en niet weten dat hunjne zaligheyd daer aen gelegen is,zoo waeren'er zomrnige verstandige mannen, die jeenen Minne-Broeder, doctor Klinge genoemd, toespraeken , mids dat hy zeer geschikt was, en met D.. Luther en D. Lange



( 134 't. t 1
wel bekend was, die D. Faustus ook wei kende, op dat hy dezen D. Faustus wel ernstelyk vermanen, en van al zulke ligt* veirdigheyd zoude straffen , om te zien of hy hem nog uyt des duyvels hand had konnen trekken/Dezen Monik nam den last aen , en ging by D. Faustus. hy sprak hem in 't eerste vriendelyk aen, daer naer hard en zeer straf, hy verklaerde hem den tourn Godsen de eeuwige verdocmenisse over hem, zoo lang als hy in al zulk duyvels wezen bleef aenhouden , en zeyde : dat hy een fyn geleerd man was, die hem wel anderzins met God, en met eere konde leven, daerom dat hy al zulke ligtveirdighevd zoude veriaeten , waer toe hy hem mógelyk in zyne jongheyd door den duyvel, die eenen leugenaer en moorder is, had laeten verleyde». Dat hy ook zyne zonden voor God zoude belyden, en om genade bidden, mids dat de genade Gods altyd open stond , en bermhertig is. D. Faustus hoorde neirstelyk nae't gene den Monik hem zevde, tot dat hy t'eenemael uvtgesproken had , en toen zeyde Faustus: Mynen goeden heer t ik geloove wel dat gy het geirn goed met my zaegt, ik wete ook z ulks al zeer wel, wat gy my voorzeyd hebt, dan ik heb my al te zeer verhopen, en met mynen bloede my aen den helschtn duyvel verschreven, dat ik met lyf en ziele hem tnder eeuwighéyd toebehoor en zoude \ hoe kat»



I,- r 135)
/* dan van hem vry we:-en f> of hoe kan ik geholpen worden f Den Monik antwoorde: Zoo verre als gy God om zyn genade, van herte aenroept en bid, waeragtig berouw krygt en boete doet, God bid om vergiffenisse van uwe zonden en de zelve afstapt, als ook van al zulke tooverye en duyvelsche gemeynschap onthoud, en niemand verergert nog ve. leyd, dit doende zulten wy Missen voor u in onze kloosters doen, waer door gy
• zeer wel van den duyveluit ontslagen worden. Misse hier. Misse daer, zeyde Faustus, myne belofte heeft my al te hard verbonden , daer toe zoo heb ik God moedwillig veragt,enmeyneedig en trouwloos aen hem geworden, den duyvel meer toevertrouwt als hem, daerom dat ik niet meer tot hem durve komen, of zyne gena-
I de, die ik veragt heb,geraeken kan. Daerom zoo waer't niet eerlyk en roemlyk, dat men my naer zoude zeggen, dat ik myne obligatie en mynen zegel die ik met mynen bloede onderteekent en geschreven heb wederroepen zoude, ook heeft my den duy-
I vel eeriyk gehouden, »t gene dat hy my toegezeyd heeft, daerom dat ik hem ook wil houden 't gene ik hem toegezeyd en verschreven heb. Toen dit den Monik hoorde, wierd hy gram, en sprak vaerd
Idan alzoo voort, gy vervloekt duyvels kind, dewyl gy u hier niet wilt laeten helpen, en niet beter wilt laeten aanstellen;



( I3Ö )
hy scheyde alzoo van hem en gaf zulks den R ector van de Universiteyt en het Magistraet te kennen, waer door hem geboden wierd uyt de stad te vertrekken. En aldus kwam hy van Erfurt weg. J/an vier Tooveraers, die malkanderen het hoofd ajhielden en wederom opzetteden, waer van D. Faustus ook het zyne dede.
DOctor Faustus kwam in den vasten tot Francfurt in de Misse, den weiken zynen geest Mephostophiles onderrig te. hoe dat in eene zekere herberge, by de Jodestraet, vier tooveraers waeren, die malkauderen het hoofd afhielden , en die tot den barbier schikten, om die zelve hoofden te komen barnieren, het welke vele lieden aenzagen. Dit verdroot Faustus, want hy meyrde dat hy alleen des duyvels haen in den korf was. Hy ging derwaerds om zulks te zien, alwaer die tooveraers te samen waeren om hun spel te spelen en die hoofden af-te-houden. Zy hadden op de tafel eenen verlooden pot met gedistileerd water, de gene die onder hun-lieden den bezondersten tooveraer was, was den genen de eerst af te-houden den zei ven toonde voor eerst eene lelie in den pot, die groen stond, en hy noemde de zelve den Wortel des Levens. Daer op hield hy den eersten het hoofd af en liet het hoofd barbieren, en hy zette dan het zelve hem



( 137 )
wederom op, straks verdween de lelie, en hy had zyn hoofd wederom gezond.
Alzoo wierd ook den tweeden en den derden gedaen, die ook hunne leliën in 't water hadden, en daer naer wierden hunne hoofden insgelyks gebarbierd en wederom opgezet. Als nu den lesten en den principaelsten het hoofd zoude worden afgehouden en zyne lelie, die daer verscheen, ook 't hoofd afgehouwen wierd, en als men zyn hoofd in D. Faustus tegenwoordigheyd barfeierde , den welken in al zulke boeverye spythad, en de hooveirdigheyd des oppersten tooveraer hem verdrop, om dat hy hem zoo trotsie; met lachenden monde, het hoofd liet afhouwen, zoo trad D. Faustus nae de tafel toe, alwaer den pot met de lelie stond, nam een mes, en sneed de bloem en den steel in stukken , zonder dat imand zulks gewaer wierd. Als de tooveraers dit zagen, zoo was al hun konst te niet, en konden hunnen gezel niet meer het hoofd opzetten, waer over deze booze menschen alzoo in zonden moesten sterven en verderven, gelyk ook den duyvel zyne dienaers loont, want zy wisten niet, hoe dat het met die afgehouwen lelie was toegegaen, en dat D. Faustus zulks gedaen had.



ee/zé» ou^n wö« dieD. Faustus van zyn godeloos leven heeft willen bekeeren , en wat ondank hy daer voor had.
DAer was eenen zeer Godvreezenden Medecyn, die eenen liefhebber van Gods Woord was, en eenen gebuer van D. FaustuSi Dien zeiven, alzoo hy zag dat'er vele studenten by D. Faustus uyt en in liepen, gelyk als in een slyp-winkel, waer in, den duyvel met zynen aenhang, en niet Godt met zyne lieve Engelen in woonde, zoo nam hy voor hem D. Faustus van zyne godelooze en duyvelsche gedag.tcn en voornemen af-te-trekken. Tot welken eynde hy hem uyt eenen Christelyken iver tot hem in zyn huys ter maeltyd ontbood. Faustus komt, en den goeden man spreekt hem toe onder de maeltyd, op deze maniere : Mynen lieven heer en goeden gebuer , ik heb aen U-L. een vriendelyk en christelyk verzoek, te weten : Dat gy myne iverige vermaeninge niet kwalyk nemen zult, daer toe zult gy ook deze myne kleyne maeltyd niet veragten, maer de zelve zoo goed als den lieven Godt die gegund heeft, voor goed aennemen ? D, Faustus bad wederom, dat hy hem zyne goede meyninge zoude willen verklaeren, en zoude aenhooren, toen zeyde den goeden man: Mynen lieven heer en goeden nabuer, gy weet wat uw eygen voornemen is, namentlyk dat gy Godten alle Heyligen af-



I gezworen hebt, en u zei ven den duyvel j met lyf en ziele hebt overgegeven, waer i door gy in den hoogsten toorn en ongenade Gods gevallen, en van eenen Christenen eenen ketter en eenen duyvel geworden zyt ? Och in wat nood brengt gy uwe arme zieie ? Het is niet alleen om uw lichaem, maer ook om uwe ziele, die in de eeuwige I pyne en ongenade Gods zal versteken worI dem Doch zoo is 't nog niet al verloren , mynen lieven heer, zoo verre als gy u toch maer wilde bekeeren den lieven bermherl tigen Godt om genade en vergiffenisse bidiidende, gelyk gy kond zien in 't VUL Kapittel, van de handelinge der Apostelen, van Simon in Samaria, die ook veel iivolk verleyd had: want men heeft hem üinzonderheyd voor eenen Godt gehouden, li en hem de kragtGods, en Simon, Deus i Sanétus genoemd. Dezen is ook daer naer inog bekeert, naer dat hy eene Predikatie nvan Philippus gehoord had, en liet hem jidoopen, hy geloofde aen onzen Heere iJesus Christus, en hy hield hem daer naer •vele by Philippus, welke bekeeringe in *t werk der Apostelen uytnemende zeer ilgeroemd word ? daerom mynen goedeu ijheer, laet u toch myne vermaeninge ook I behaegen, en eene heerlyke en Christelyke | Predikatie wezen? Nu en is.die boete die igy doen zult, anders niet, als dat gy den i lieven bermhertigen God zult om genade



( *4° ) T en vergiffenisse bidden. Waer ar dat wy
schoone voorbeelden hebben, gelyk van den moordenaer aen 't kruys, aen S. Petrus , aen Mattheus en aen Magdalena. Ja Christus spreekende tot de zondaeren : Komt alle tot my , die bedroeft en belaeden Zyt , en ik zal u helpen en vertroosten f Én in den Propheét Ezechiél: Ik begeire niet de dood des zondaers ; maer dat hy hem bekeere en leve: want zyne hand is niet verkort, dat hy u niet heipen kan. En ik bid u , mynen goeden heer, dat gy u myne vermaeninge wilt laeten ter hert gaen, en bid God*om genade en Christus Jesus wil: staet af van uw kwaed voornemen , want die tooverye is tegen *t gebod Gods, mids dat die zoo wel in't nieuw, als in 'toüd Testament zwaerlyk verboden is, daerhy zeyde dat men geen tooveraers laeten leven, dat men mede niet zal handelen , nog eenige gemeynschap houden , want ?tis eenen grouwel voor God, zoo noemt S. Paulus den Bar Jehu , of Elimas, den tooveraer een kind des duyvels, en eenen vyand der geregtigheyd , en dat zy ook geen deel in 't Ryk Gods hebben zullen ? D. Faustus hoorde naer hem zeer neirstelyk, zeggende : dat hem die vermaeninge wel geviel, en hy bedankte den ouden man van zyne goede mey nirge , die hy ook belofde naer te komen , zoo 'them mogelyk waere. En nam daer mede oorlof.



A1 U (,4I)
Ais ny nu in zyn huys kwam zoo dogt i hy neirstig op deze vermaeninge, overdenkende in wat nood hy hem en zyne ziele gebrogt had , om dat hy hem aen den helschen duyvel had overgegeven, hy nam voor goede boete te doen , en den duyvel te verzaeken. Tn deze gepeyzen verscheen hem zynen geest, die naer hem greep al of hy hem den hals af nypen wilde: en hield hem voor, wat dat hem anders mogte beweegd hebben , hem den duyvel over te geven,dan alleen zynen eygenen'moedwil en verholendhevd : daer toe zoo heb gy u versproken. God en alle menschen vyand te wezen, welke belofte gy niet meer denkt naer re komen , maer die vermaeninge van dien ouden loer te volgen , en God tot eenen behoeder aen te nemen: dan dat is altelaet, want gy den mynen nu zyt, ik mag u haelen als ik wil, 't welk hem ook bevolen is, en dat hy daerom gekomen was, om van hem een eynde te maeken, *t en waer hv hem neder zette en straks met zyn bloed op nieuws verschreve, en belofde dat hy hem van geenen mensch meer zoude lieten vermaenen , of verleyden , 't welk hy van stonden aen doen moeste, of zoo "niet, zoo zoude hy hem in stukken verscheuren ? D. Faustus heel verschrikt wezende, dcde hem wederom nieuwe belofte en schreef met zyn bloed,, als hier naer volgt: welke beschryvin-



( 142 *)
ge nog naer zyne dood by hem gevon-
^JOe tweede verschryvinge van D. Faustus J
die hv zynen geest overgegeven heep. " tK Doctor Faustus, bekenne met myni I eygen hand en bloed, dat ik dit myni eerste verschryvinge tot in het zeventhiende jaer sterk en vast gehouden heb v God en alle menschen vyand geweest ben j waer mede ik nu voortaen myn lyf en ziele; den magtigen god Lucifer overgeve, om: met my naer deze volgende zeven jaeren: te mogen zynen wil doen. Daer tegen zoo: beloft hy my wederom dat hy myn leveni noe verkorten nog verlengen zal, 't zy ooW in de dood of in de helle my met geene* nyne zal deelagtig maeken. Hier op ver-' spreke ik my wederom, dat ik geene menschen meer,'tzy met vermaenen , met e-ren, met leeren, met onderwyzinge ol met dreygementen, door Gods Woord, ol door eenige weireldlyke of geestelykelee, raers zal laeten verleyden, ol hunne leere naevolgen. En tot meerder kragt en getuy-i genisse dezer myne verschryvemsse en bej Lfte , zoo heb ik dit met myn eygen bloed geschreven, tot Wurtcnberg." r> Datum 3 Ougst 1531- n
j hannes Faustus, Doet Naer dusdanige verdoemelyke en gode; looze verschryvinge, is hy den ouden mati zoo vyand geworden, dat hy hem naer zyr
beloft hy my wederom dat hy myn leveni noe verkorten nog verlengen zal, *t zy 00W in de dood of in de helle my met geene*



( 143 )
lyf en leven stond. Maer zyn christelyk gebed, en zynen wandel heeft den boozen vyand al zulken stoot gedaen,dat hy on. rent hem niet heeft konnen komen. Dan alleen twee dagen daer naer, als eens den ouden man te bed gaen zoude, zoo hoorde hy in zyn huys een groot gerugt, dat hy noyt te vooren gehoort had, het kwam tm in de kamer, en 't knorde gelyk een verken , en zeer lang duerende: daer naer begonst den goeden ouden man met den geest te spotten, en zeyde: ö wat een boerenmuziek is dat, 't is of het van eenen engel, waer, die geen twee dagen in 't paradys konde zyn, hy verstout hem in andere lieden huyzen te komen, en heeft in zyne eygen wooninge niet mogen blyven. Met spotterye heeft hy den geest verdreven. D. Faustus vraegde hem hoe dat het met den ouden man was omgegaen ? waer op den geest antwoorde: dat hy aen hem niet had" konnen komen, want hy was gewapend, willende zeggen met het gebed, daer door zoo heeft hy my bespot, 't welk my zeer verdroten heeft inzondcrheyd om dat hy my mynen val verweet. Aldus helpt God alle christene, die hun tegen den boozen geest, aen Godt overgeven. Van twee Persoonen die D. Faustus te samen koppelde, in't 17 du jaer zyn'er belofte. rpOi Wurtenberg was eenen student', die een goed edelman was genaemd A. van



( T44 )
Hulle. Dezen edelman was verliefd op eene zeer schoone edele vrouw, de welke vele vrvers had.
Óndar andere ook zomrnige vry heeren , maer zy begeirde geen van allen. En inzonderheyd was zy tot niemand min gezind dan tot dezen, de welke aen D. Faustus goede kennis had, gelyk hy ook dikwils met hem had gcëten en gedronken, en hy wierd zoo met die liefde gekweld, dat hy geheel maeger wierd, en daer door in groote ziekte vie1. Als nu D. Faustus vernam, dat dezen edelman zeer ziek lag, zoo vraegde hy zynen geest Mephostophiles, wat hem gebrak , die hem alle gelegenaheyd , en de oorzaeke verklaerde; waer over D. Faustus dezen edelman ging bezien , en hem aller gelegendheyd zyn'er -ziekte ging verklaeren , die hem daer at zeer verwonderde. D. Faustus troost hnn en zeyde : dat hv hem zoo zeer niet zoude kwellen, want hy zoude hem behulpelyk wezen, dat deze vrouws-persocne niemand anders dan hem alleen ten deele zyn zoude , gelyk 't ook geschiede , want D. Fagstus beroerde zoo zeer het hert dezer jongvrouwe door zyne tooverye, dat zy geene andere mans meer en agtede, hoewel zy nogtans edelder en ryker krygen konde; straks daer naer beveelt hy dezen edelman , dat hy hem zeer heerlyk kleeden zoude, en met hem tot de jongvrouw



A . ( '45 ) gaen , die in eenen hof by andere jongvrouwen gezeten was, alwaer men zoude dansen , en hy gaf hem eenen ring, die hy aen zynen vingersteken moest, als hy met jhaer zoude dansen, en zoo haest als zy met haere hand dezen ring zoude aenroeren , zoo zoude zy op hem verlieven , en op niemand anders, maer hy mogt van oeen trouwen spreken , want zy zoude hem°zelve daer toe trekken en bewegen. Hy néémt daer op een gedistileerd waterken, waer mede hy den edelman besproeyd, die straks daer naer een uytnemende schoon aenzigt kreeg en zyn alzoo te samen naer den hof gegaen. Den edelman dede gelyk hem D. Faustus bevolen had , hy danste met de jorfrouw, en roerde haer aen, waer door zy straks op hem uyt liefde ontstak, en zy wierd met Cupidos pvlen doorschoten , want zy had den ganschen nagt geen ruste in 't becl 's Morgens vroeg zy liet hem haeen, zy opende aen hem de groote liefde, die zy tot hem had, en begeirde hem tot haeren man , hy ook uyt brandende liefde sloeg den koop toe, zoo datze korts daer aagt met mdkanderen de bruvloft hielden,., en hy dede D. Faustus daer yoor eene zeer goede vereeringe.
G



( 146 )
Van veelderleye Gewassen, die D. Faus-> lus in den winter, ontrent kers-misse, in\ zynen hof had, in 't i ode jaer zyn*eri belofte.
D^er waeren veel jongvrouwen ontrenti Kers misse tot Wurtenberg gekomen. Als eenige edelvrouwen die hunne kin* ders, broeders en neven die aldaer studeerden kwamen bezoeken 5 de welke alle; goede kennisse aen D. Faustushadden 5 tot de welke hy van zomrnige ontboden en te; gaste aenzogt wierd. En om zulks te vergelden, zoo noode hy wederom zomrnige; edelluydeil en eenige jotfrouwen, om met hem t'zynen huyze goede ciere te maeken.
Als zy tot hem gekomen waeren , en het zeer gesneeuwd had , was'er in Faustus hof wat wonders te zien, want men zag'er geenen sneeuw maer eenen schoonen zomer met alderleye gewas, zoo dat ook *t gras met alderhande bloemekens zeer lieffelyk! stond en groeyde. Daer was ook eenen schoonen wyngaerd met groote druyven behangen, ook waeren'er zeer schoone wit-; te en roode provence-roozen met veel an-i dere welriekende bloemen , welke alle t*sa-i men eenen lieftelyken reuk gaven, zoo dat zy U-L». daer van niet genoeg konden verwonderen, iraer niemand durfde nogbloe« men, nog druyven afsnyden \ want als'et imand meynde zulks te doen, en met de vingeren aentaste, zoo had hy een van zy<



„ ( ) ne mede-gezellen by den neus, waer over
een groot gelaeh was onder de genoode.
Van een verzaemeld krygs-keyr, tegen den
vry heer, den welken D. Faustus aen
des keyzers hof een herts-hoorn op zyn
hoofd getooverd had, in 't i Qd' jaer zyn~
der belofte.
"p\üctor Faustus reyzer.de naer Ysleven ,
. 1-^en als hy nu ten hal ven wege was, zoo
zag hy zeven peirden op hem toe ryden,
hy kende straks den heer, en wist dat'er
den graef was die hy wel eertyds dien herts-
I hoorn in 's keyzers hoofd op 't hoofd ge-
I toovert had. Dezen heer kende ook D.
I Faustus zeerwel, en deed zyne knegten
I stil staen, *t welk Faustus merkende hem
| op een hoogde begaf. En als zulks den
i vry-heer zag, liet hy op hem toereyden,.
i met bevel van hem stoutelyk tedoorschie-
ij ten, waerom zy ook des te stouter op hem
i los-drukten. Maer zy verloren straks uyt
i U-L. gezigt, mids hy hem onzigtbaer mae-
ij ken konde. Den voorzeyden vry heer liet
■j hun op die hoogde stil houden, om te zien
\ of hy hem ergens in 't gezigt krygen konde;
1 maer zy hoorden diep in een bosch een
\ groot geraes van bazuynen, trompetten
1 en trommels: ook z agen zy dat'er zommi-
j ge honderde peirden op hun toe kwamen.
\ Dit ziende, zette zy zig op den loop , en
ü als den vry-heer nevens den berg meynde
i henen te reyden, stond aldaer eenen groo-



C <4* )
ten hoop gewapende ruyters, waerom hy nog eenen anderen weg kiezen moest, op den welken hy ook gelyk te vooren een slag-order vond, 't welk hem alzoo tot vier of vyf plaersen ontmoete, en dat zoo menigmael als hy meynde eenen vremden weg te kiezen. En aU hy nu zag, dat hy nergens weg konde, en dat men 't op hem gelaeden had, zoo reyde hy tot het krygs-volk in, 't zy wat perykel hem daer uyt zoude mogen ontstaen , en vraegde waerom men hem alzoo van alle kanten bezet had, en op hem was wagtendeV maer niemand gaf hem antwoorde, tot dat eyndelyk D. Faustus tot hem uvtgeieden kwam, waer naer hem den vry-heer rondom besloten vond. Hy hield hem voor, dat hy hem zoude gevangen geven, zoo niet, zoude hy zien , hoe men met hem handelen zoude. Dezen vry-heer meynde niet anders dan dat het een waeragtig slag-leger was , hoewel'er niet dan tooverye was; daer naer beveelde Faustus, dat zy alle hun geweir zoude overgeven , en daer naer de peirden, en in plaetse van die, bragten zy hunne gevangene andere getooverde peirden en geweir. En Faustus sprak tot den vry-heer, den welken hem niet meer kende; mynheer, den oversten dezes leger heeft my bevolen te zeggeu, dat gy voor deze reyze alzoo voordtrekken zult, om dat gy op eenen toegereden hebt, die by den voorzeyden



( 149 )
oversten om huïpe gebeden had. Als nu den vry-heer in de herberge kwam , en zyne knegten met hunne peirden in 't water reden , verdweenen alle de zelve, zoo dat die knegten schier verdronken waeren , en moesten alzoo te voet wederom nae huys keeren. Den voorzeyden vry-heer ziende zyne knegten te voet gaen die alle te samen nat en beslykt waeren , en van het verdwynen der peirden , wierd hyvstraks gewaer, dat'er anders niet was geweest dan tooverye van D. Faustus, die hy nog eens te vooren aen hem bewezen had, en dat alles hem tot zynen schimp en spot was gebeurd.
Van de boelschappen van D. Faustus, in V IQ4* en 2o,te jaar zyn'er belofte.
ALs nu D. Faustus merkte, dat de jae* ren zyn'er verschryvinge en overgevinge van dag tot dag haest eyndigen zouden , zoo begonst hy alle dagen hoe langer hoe meer een beestagtig leven te voeren. Hy ontbood tot hem zeven duyvelsche Succubas , de welke hy al-te-samen besliep ; die alle zeer schoon waeren , en daer niet op te zeggen was, want hy voer in vele koningryken met zynen geest, op dat hy alderleye schoone vrouwen zoude zien, en om andere by te krygen. Als eene hongersche, eene engelscbe, twee zwabische en eene fransche, die de schoonste des lands waeren, met welke duyvelsche dan-



, . C 150 )
ten hy boeleerde, tot dat hy van de weireld scheyde.
Van eenen schat die D. Faustus gevonden had in 't 21ste jaer zyn'er belofte.
OP dat den duyvel zyne erfgenaemen niet zoude laeten ontbreken, zoo wysde den geest Mephostophiles, Faustus in eene oude kapelle die ingevallen was, (eene halve myle van Wurtenberg gelegen) in welke in den kelder eenen verborgen schat was, waer naer dat Faustus ging graven, en den schat blinkte gelyk een brandende keirsse; D. Faustus bezwoer hem, dat hy in een gat vertrok , en als hy nu aen den schat kwam, zoo vond hy niet dan verbrande kolen daer in , waer dat hy veel spookerye zag. D. Faustus bragt de kolen in zyn huys, die straks in goud en zilver veranderden, welke gelyk zynen dienaer Wagenaer bekende tot veel duyzend guldens beliepen.
yan Helena uyt Griekenland, die Faustus tot een byslaepster gedaen was, in'/ laetste jaer zyn'er belofte.
OP dat D. Faustus zynen vleeschelyken wellust, in zy! 'er ellende zoude mogen hebben, zoo komt hem 's nagts ontwaekende in zynen zin die schoone Helena uyt Griekenland, die hy eertyds de studenten getoond had. Hy begeirde van zynen geest dat hy hem die Helena beschikken zoude om zyué concubine te zyn,



(t$i)
't welk alzoo geschiede. Deze Helena was even van de zelve gedaente, zoo als hy die de studenten eertyds getoond had. Als nu D. Faustus die zag, zoo heeft zy hem het hert bewogen , dat hy met haer begonst te boeleercn en voor zyne concubine behield, die hy ook zoo lief had, dat hy schier niet eenen oogenbiik van haer gedueren konde , zy wierd alzoo van hem bevrugt, in 't laetste jaer zyn'er beschry vinge, en zy baerde hem eenen zoon, waer over Faustus zeer verblyd was ,'en hy noemde hem JustumFaustus. Dit kind wierd opgevoed naer zyn behaegen en wil, en alsdan verhaelde D. Faustus vele aerdige toekomende dingen die in verscheyde landen zouden gebeuren. Maer als hy daer naer om den hals kwam zoo verdween de moeder met haer kind.
HET VIERDE DEEL. Wat D. Faustus in 't laetste jaer zyn'er bcschtyvinge mit zynen geest en met meer andere gehandeld heeft, het welk was in 't 24se jaer zyn'er belofte. Van D. Faustus Testament, in 't welk hy zynen Dienaer Wagenaer tot zynen erfgenaem maekt.
DOctor Faustus had binnen de 24 jaeren zyn'er beschryvinge eenen jongen knegt opgevoed die tot Wurtenberg gestu-



( '52 )
deerd had. Dezen zag die avanturen zyns meesters, die hy overal bedreven had, hy was eenen slimmen guyt, die tot Wurtenberg ging bedelen, welken niemand (om zyne boosheyd ) begeirde aen te nemen.
Dezen koegt met naem Wagenaer, was D. Faustus dienaer, hy schikte zig zeer wel by hem, zoo dat hy hem daer naer zynen zoon noemde, hy slempte en dempte met hem. Als nu den tyd van D. Faustus verloopen was en te eyndigen kwam ontbood hy tot hem eenen notaris, daen toe ook zomrnige Magisters, die veel met hem hadden omgegaen, en hv maekte zynen dienaer het huys, welk géstaen en gelegen was by de yzere poorte, in de Schergasse, aen de ring-mueren, item nog 1600 guldens, welke hy van imand goedvond, aen landgoed de weirde van 800 guldens, tfoo guldens aen gereed geld . een goude keting die 300 kroonen weird was; al zyn zilver werk dat hem van g'oote heeren en edelluyden geschonken was. en inzonderheyd 't geen dat hy uyt het hof des paus en der turken gebragt had , 't welk ontrent de 1000 guldens weirdig was, maer anders was'er niet veel van huyi-raeds goederen, mids hy niet te veel t'huys gewoond had maer dag en nagt in vremde herbergen en by de studenten gezeten en gezopen had. Ja dit was den inhoud van Faustus testament.



( 153 )
. j />. Faustus bespreekt hem met zynen dienaer wegens het Testament.
ALs nu het Testament van D. Faustus volbragt was, zoo riep hy zynen diei naer tot hem, en hield hem voor hoe hy J hem in zyn testament bedagt had, om dat ] hy hemaltyd zeer wel gedraegen en zyne 1 secreten niemand geopenbaerd had, daer! om zoo verre, als hy nog ied van hem 1 begeirde zulks zoude hem niet geweygerd j worden. Toen begeirde den dienaer zyne i boeken en eenige andere konsten? waer j op hem D. Faustus antwoorde: Zoo veel f myne boeken belangd die zyn aireede toe-' ] gescnikt, doch met al zulke conditiën, dat i gy die niet zult laeten aen den dag komen, ? maer uw profyt daer mede zult doen, en j daer in neirstelyk zult studeeren.Ten andef ren begeird gy myne konsten, die gy toch < hebben zuh, zoo verre als gy myne boeken j lief hebt en u aen niemand kenbaer maekt, ï maer alleen daer by blyft. Nog zeyde D. i Faustus: Mids mynen geest Mephostophiï les my niet langer te dienen schuldig is, j waerom ik u den zeiven niet overlaeten l mag, zoo zal ik u eenen anderen geest toej schikken , zoo als gy eenen begeird, en dat ( hy zoude zeggen in wat gedaente hy dien j begeirde, dat hy zoude verschynen.
Waer op hy antwoorde: Mynheer en Ivader, ik begeire hem in de gedaente vaa
G 5



eene simme. Daer op verscheen hem eenen geest in de gedaente en forme van eene simme die in de kamer sprong, en D. Faustus sprak : Ziet daer is zy, maer zy zal u niet ten diensten wezen, dan naer myne dood, en als mynen geest Mephostopbiles van my genomen is, en hem niet meer zult zien, en gy u komt te verschry ven en over te geven, zoo zult gy hem noemen den Averhaen, mids dat hy aldus genoemd word. Daer by zoo bid ik dat gy myn konsten, myne daeden, en al wat ik gedaen heb, niet zult openbaeren, voor en aleer ik dood ben , alsdan mogt gy die opteekenen , te samen schryven en in een historie te samen brengen, waer toe dat u uwen geest Averhaen helpen zal. En of gy ergens ied in vergeten had, dat zal hy u helpen gedenken. Den voorzeyden dienaer belofde zulks alles alzoo te doen, en gaf hem daer op de hand, en hy bedankte hem voor alle de ontfangene weldaeden, maer inzonderhey.fi voor het gene daer hy hem mede in zyn testament verzogt heeft. En voords belofde hy hem den geest Averhaen trouwelyk te voUen. Hoe dat hem D. Faustus in den tyd dat hy niet meer ah eene maend te leven had gekweld heeft, over zyn duyvels wezen gejammer en daer over gezugt.
DËn tyd van den voorzeyden D. Faustus was nu schier ten eynde geloopen



( '55 )
zoo dat hy tot in de laetste maend van zyne toegezeyde 24 jaeren gekomen was, in de welke hy hem den duyvel t'eenemael overgegeven had met lyf en ziele, gelyk wy hier te vooren verhaelt hebben, In dezen tyd was hy geheel tam geworden, en dat niet anders dan als eenen gevangenen moordenaer die zyne sententie des doods in de gevangenisse zoude mogen ontfangen hebben; want hy wierd geheel beangst, hy deed anders niet dan weenen, en tegen hem zelve lamenterende met de handen, zoo dat hy geheel scheen te verdwynen, en uyt te teiren, hy liet hem ook alsdan zeer zelden zien nog hy mogt zy-< nen geest ook niet meer zien, nog ontrent hem leyden, hoe wel dat hy hem te vooren als zynen getrouwen dienaer zoo dikwils tot hem geroepen had. Het wee geklag en jammeren van D. Jan faustus, om dat hy nog in den fleur zyns Uvens, en in al zulke jongheyd sterren moest.
DEze groote droef heyd be weegde Faustus zoo zeer, dat hy zyn wee geklag en zyn jammeren opteekende, om dat men *t nimmermeer zoude vergeten, zoo dat dit een van zyne eygenc geschreven klagten is.
Och Faustus! gy verbolgenen en onweirdigen heef, gy die uw gezelschap hebt mede verleyd in 't oordeel des eeuwig vuer, daer gy nogtaos wel had konnen de eeuwi-



( 156 )
ge zaligheyd bekomen, die gy nu verliezen moet ? Och gy vernuft en vryen wil, in wat miserien brengt gy myne leden , en gy, nog gezond lichaem, het vernuft en de ziele die beklaegen my, want ik koste 'tu geven of nemen? Och liefde en nyd, waerom zyt gy beyde tot my ingetrokken terwyl ik door uw gezelschap al zulke pyne lyden moet? Och vraeke en bermher Li gheyd , uyt wat oorzaeke hebt gy my zulken loon en versmaedenis vergund ? ó bitterheyd en medelydei?, ben ik daerom eer°n mensch geschaepen, om die straf die ik voor my bereyd zien te lyden: Och ik urmen dwaelenden , is'er ook ied in de wyde weireld, dat my niet wederstaet? och wat helpt toch myn klaegen l eylaes! wat heb ik gedaen ! wee my 1 * . . JVog een andere klagt van D. Faustus.
OChl och! ik ongelukkigen mensch, ó gy bedroefden en onzaligen Faustus'. gy moet wel wezen in den hoop der onzalige, mids ik die onmagtige srnerte des doods die geen creaturen nog op de weireld geleden heeft? Och vernuft, och moedwil, vermetendheyd en vryer wil ? Och gy blinden en onagtzaemen die uwe leden, uw lyf en uwe ziele zoo blind maekt, als gy zelve zytl ó gy tydelyke wellusten in wat ellende hebt gy my gevoert, dat gy myne oogen zoo verduystert en verblind hebt 1 och myn zwak gemoed, och myn



(w)
bedroefde ziele, waer is uwe bekentenisse ! 6 onbermhertig ongeluk, ó vertwyffelde hope! waer op ik niet meer denken mag: Och leed boven alle leed, jammer boven alle jammer! och wie zal my nu toch verlossen ? waer zal ik my verbergen? waer zal ik henen kruypen of gaen? ja dat ik trekke waer ik wille, zoo ben ik toch gevangen ? waer op dat hem den armen Fausto zoo bekomerd<ï en kwelde, dat hy niet meer spreken konde. Hoe dat den boozen geest den bedroefden £). Faustus met wonderlyke spotagtige spreek woorden aentasU
OP al dusdanige wee klagten, verscheen Faustus zynen geest Mephostophiles, trad tot hem , en sprak aldus : Terwyl dat gy uyt de H. Schrifture wel geweten hebt, dat gy Godt alleen behoorde aengebeden en hem alleen gedient te hebben, zonder eenige andere goden, nog ter regter, nog ter slinker hand te zoeken, of nevens hem te hebben, en zulks niet gedaen hebt; maer uwen Godt vertoorend en vergram*, van hem afgevallen, hem verloochend, en u aen my hebt overgegeven met lyf en ziele, zoo moet gy nu uwe belofte en uwe overgevinge nakomen.
Dus merkt cu op myn Versker^t Zoo gy wat weet, 200 zegt het niet, En zyt gy wel, zoekt geen verdriet; Hebt gy wat 3 dat niet verkwist:



't Ongeïyk u niet en mist. Daerom meyd, iyd, zwygten verdraegt, Zyn ongeluk geen menschen klaegt, liet Is te laet op Godt gedagt, Als uw ongeluk komt onverwagh Daerom lieven Fausto,*t is niet goed met groote heeren en met den duyvel krieken te eten, want zy schieten met de steeneti in'taenzigt, gelyk gy nu ziet, daerom had het beter geweest, dat gy verre van daer gebleven waert, zulks zoude goed voor die scheuten geweest hebben, maer uwen hoogmoed en hooveirdig hert heeft u geslagen. Gy hebt die konst, die u van Godt gegeven is, veragt, nog u daer mede niet laeten genoegen, maer hebt den duyvel te gaste gebeden, en gy deze 04 jaeren die voorleden zyn, gemeend dat het al goud was dat'er blink£e, m al gelooft, wat u den geest wys maekte, waer door u den duyvel, gelyk mea de katten plagt te doen, een belle aengehangen heeft, Ziet, gy waert eene zeer schoone geschaepene creature, maer de roozen die men lang in de hand draegt, en waer aen men lang riekt, die verslenzen: wiens brood gy geeten hebt s wiens liedekens gy moet zingen 1 Toef tot op den goeden Vrydag, alsdan zat het haest Paesschen zyn in "t geen gy behoeft hebt, en 5t is niet zonder oor* zaeke geschied, een gebraeden worst heeft twee eynden.



( '59 ) *
Op des duyvels belofte is niet te staen, gy hebt eene kwaede natuere gehad, daerom verlaet die natuere niet. Van gelyken laeten de katten het muyzen niet. Terwyl den lepel nieuw is, zoo gebruykt hem den kok, als hy dan daer naer oud geworden is, zoo schyt hy daer in , alsdan eet men daer uyt: is't niet alzoo met u? gy die eenen nieuwen lepel des duyvels waert, den zeiven gebruykt hy al'er tyd, want de merkt heeft u laeten koopen: daer toe zoo hebt gy u met een weynig voorraed niet laeten genoegen, die u Godt verleent had. Dat nog meer is (mynen lieven Faustus) wat hebt gy veel hoogmoed bedreven, want in alle uwen handel en wandel hebt gy u des duyvels vriend genoemd, daerom stelt u te vrede, want God is den Heer: den duyvel is maer eenen boozen geest; hooveirdigheyd dede ooyt goed, gy moest doch den hans in alle straeten zyn, daerom moeten zotten in't hair luyden, die te veel wilt hebben, die moet men weynig geven, waer naer hem imand regeert, daer naer moet het hem gaen, dus laet n nn myne leer en vermaeuing ter herte gaen, die nn schier verloren is, gy zoud ts den duyvel zoo veel niet betrouwd hebben, en mids hy een simme Gods, eenen logenaer en moordenaer is, zoo dat gy wel behoorde kloeker te wezen. De schimp brengt ons schaede by, want het is haest met den



( i6o )
mensch gedaen, nogtans zoo kosten zy zoo veel om op te brengen. Die den duyvel herbergt, die heeft eenen zekeren gast, maer daer behoort meer tot den dans, als maer een rood paer schoenen: had gy Godt voor oogen gehouden : en nimmer uwe gaven die hy u verleent had , genoegen laeten, zoo had gy deze reyze niet hoeven te dansen en den duyvel te willen zyn en zoo haest te gelooven: want wie ligtelyk gelooft , die word haest bedrogen. Nu vaegd den duyvel zynen muyl, en gaet alzoo daer van, gy hebt u zei ven te voorgesteld met uw eygen bloed, daerom zal men die borge borgen, gy hebt'er ter eener oore laeten ingaen en ter andere wederom uyt. Als nu den geest aen D. Faustus den armen Judas genoegzaem gezongen had, zoo is hy wederom verdwenen,en heeft alzoo Faustus geheel getroubeleerd gelaeten. De vee-klagten van D. Faustus van de helle en van haere onuytspreJtelykê pyne en kwaele.
OIk armen verdoemden! waerom ben ik geene beest?die zonder zielesterven , zoo had ik my niet voorder te bevreezeu. Nu zal my den duyvel met Lyf en Ziele van hier nemen , en my in een onuytsprekelyke duysterheyd brengen, want gelyk de zielen by hun zei ven schoonheyd en vreugd hebben, zoo moet ik armen ellendigen, en alle de verdoemde



f 161 )
eenen ongeloovelyken, grouwel, stank , smaed , bevinge , vreeze , pyne , druk , huylen 3 kryten en knerzinge der tanden hebben : Daer toe zyn alle creaturen en alle schepselen Gods tegen ons, en moeten van de Heyligen Gods de eeuwige versmaedheyd draegen ; ik ben nog indagtig van den geest, die ik eens naer de verdoemenisse gevraegd heb: den welken my zeyde : dateer een groot onderscheyd is tusschen die en die verdoemde , mids de zonden ongeiyk zyn : Voords zoo zeyde hy nog meer : even gelyk hoy , hout en yzer van het vuer verbrand worden, doch het eene ligter als het ander, alzoo worden ook de verdoemde in den vloed der helle verbrand. Och gy eeuwige verdoemenisse! dat gy van den toorn Gods zoo inflameerd, zoo vol vuer en hitte zyt; ö.hoe grooten druk en pyne moet men inder eeuwigheyd aldaer verwagten , met weenen der oogen, met knerzinge der tanden , met stank der neuzen, met jammer der stemmen en met bevinge der handen en voeten : Och ik zoude zoo geirn den Hemel mogen omermen, en mogt ik slegts de eeuwige straffe ontgaen ! och wie zal my toch uyt het onuytsprekelyk vuer der verdoemde verlossen? Alwaer geen hulpe zal wezen, alwaer geen beweenen der zonden helpen kan, alwaer nog nagt nog dag ruste is! wie zal my



C 162 )
toch uyt al zulke ellende verlossen ? waer' is mynen toevlugt, waer is myne beschut-tinge, myne hope, mynen troost: Waer op 1 zal ik my dan vertroosten? op de zaligheydi Gods niet, want ik schaeme my dat ikze: zoude aenspreken , mids my niet zoude geantwoord worden ? Maer ik moet myn aenzigt voor haer verbergen 1 Och wat mag iki doch veel klaegen, daer geene hulpe te: verwagten is, nog geene vertroostinge desi klaegen en weet ? Amen. Want ik heb het alzoo willen hebben, ó misverstand! en dus! moet ik den spot tot die schande draegen. Jfan het grouwelyk, en verschrikkelyk\ eynde en afscheyd van D. Faustus, w>aer aen ider Christen mensch hem zal spiegelen en hem daer van wagten zal.
Die 24 jaeren van D. Faustus waereni nu by verloopen , en den geest kwami even in de laetste weke by hem, die hemi alsdan zynen Brief of zyne Verbintenissen gaf, waer by hy hem ook aenzeyde, dat den duyvel de toekomende weke zyoi lichaem haelen zoude, waer toe hy hemi gereed maeken moest. D. Faustus klaegde en weende den geheelen nagt, waer over den geest nog eens voor hem verscheen: hy sprak tot hem: Lieven Fauste, zyt toch niet zoo kleynmoedig , want oli schoon gy uw leven verliest zoo is 't toch nog eenen langen tyd aleer gy verdoemt word: gy moet toch eens sterven al had



( i63 )
' gy nog vele honderd jaeren te leven. De j turken , de joden, en andere onchristene \ keyzers moeten ook eens sterven en in i de zelve verdoemenisse komen , gy weet i ook nog niet wat u opgeleyd zal worden, i daerom zyt kloekmoedig, en geeft den 1 moed alzoo niet verloren : den duyvel t heeft u toch toegezeyd , dat hy u een 3 staele lyf en ziele geven zal. Al zulken i en diergelyken troost gaf hy hem, maer I het was eenen valschen troost, en die ook I tegen H. Schriftuere strydende was» En ï alzoo D. Faustus niet anders wist, dan i dat hy zyne verschryvinge of belofte zouj de moeten met den hals betaelen, zoo 'i gaet hy even op den zeiven dag, toen i hem den geest aengezeyd had dat hem i| den duyvel des nagts haelen zoude, tot I zyne medegezellen Magiros en Kantifor, ij en tot meer andere studenten, die hem j te vooren dik wils bezogt hadden, datze j met hem zouden willen gaen tracteren in I een dorp Rimlich genaemd, eene halve I myle van Wurtenberg gelegen, alwaer zy i met hem eene maeltyd zouden doen v het I welke zy hem toezeyden.
Zy gingen alzoo met malkanderen daer I henen, alwaer zy eene kostelyke onbeyd I deden. D. Faustus was met hun-lieden j wel vroylyk, maer niet van hert. Hy bad ü hun-lieden dat zy met hem ook des avonds b eten zouden, en voords den geheelen nagt



by hem blyven , want hy moest hun-heden i eene gewigtige zaeke te kennen geven,, 't welk zy hem toezeyden , en aten daer met hem. En als zy nu den slaep-dronk ; doen zouden, zoo betaelde D. Faustus; den weird , en bad de studenten dat zy met hem in eene andere kamer zouden i gaen , hun ieds moetende zeggen , 't welk; zy deden. En Faustus'zeyde hun aldus: Eene bede van D. Faustus aen de Studenten.
MYne lieve betrouwde, en gunstige Heeren ! de oorzaeke waerom ik U-L. alhier beroepen hebbe, is deze: Dat U-L. over- vele jaeren bekend is , wat ik voor een man ben , te weten: in vele konsten en tooverye expert, welke konsten nergens als van den duyvel gekomen zyn , tot welken duyvelschen lust my anders niemand gevraegt en heeft dan het kwaed gezelschap, die met al zulke stukken omging, daer naer myn onweirdig vleesch en bloed , mynen verbolgen en godeloozen wil, en myne duyvelsche vliegende gedagten die ik voorgenomen en door de welke ik my aen den duyvel hebbe overgegeven, sedert 24 jaeren, met Lyf en Ziele. Nu zyn deze jaeren nae dezen nagt ten eynde geloopen , zoo dat my den zand-looper voor oogen staet, en verwagten moet tegen datze uytgcloopen zal wezen en hy my dezen nagt hae-



( 16*5 )
len zal, mids ik my hem tot twee-mael toe, met Lyf en Ziele, met myn eygen bloed verschreven hebbe: (welke eerste is geweest den 23 October 1514, en de tweede den 3 Augusti 1531 , ziet pag. 19 en 142) waer over ik Ü-L. vriendejyk, lieve Heeren, hebbe wel willen voor myn laetste en eynde tot my roepen om met U-L. eenen S. Jans-drank tot een afscheyd te doen ,- hier op bid ik U L. gunstige en lieve Heeren,.dat Gy-L. toch alle myne vrienden wilt groeten , daer toe ook my niet kwalyk afnemen , als ik imand ergens in zoude hebben te kort gedaen , maer my het zelve te willen vergeyen. Dan zoo vele die myne wonderlyke daeden zyn belangende, die ik inde 24jaeren bedreven, heb, zulks zal men al-tesamen by my opgeschreven vinden , en >aet myn grouweiyk eynde U-L. al-tejamen eenen eeuwigen spiegel wezen , od dat Gy-L. mogt God voor oogen hebben, hem bidden, dat hy U-L. voor des duyvels listen en bedrog wilt bewaeren, en in geene verzoekinge wilt brengen , maer dat Gy-L. hem mogt aenhangen, en laeten van hem af-te-va'len, geiyk ik godeloozen en verdoemden mensch gedaen heb, die den Doop , de Sacramenten Christi , ook God zelve, het geheel Hemelsch Heyr, en alle menschen afgezworen heb, want hy begeird riet de
fa



( 166 )
dood des zondaers, nog dat'er een verloren worde. En laet U-L. ook van geeni kwaed gezelschap verleyden, gelyk my gebeurd is , maer ik wierd ai ziende blind, eylaes ! . . . Duet niet als ik, maer gaet neirstig ter Kerke , stryd altyd tegen dem duyvel, zyt met een vast geloof aem Jesus-Christus en leyd eenen Godzaligen wandel. Eyndelyk en tot besluyt, zooi is dit myn vriendelyk bidden, dat Gy-L., toch wilt te bedde gaen, en liggen slae-i pen nog U L. wilt beroeren, nog ont-: stellen, al is't zaeke dat Gy-L. dezem nagt eenig gerugt, of eenige rammelingj in 't huys komt te hooren , zoo wilt U-L.. daer in niet verschrikken, want U-L. zal geen leed geschieden , nog en staet ookl niet op, maer blyft al-te-samen stil lig-; gen , en zoo verre als gy myn lichaemi dood vind , zoo zult gy 't zelve ter aerde besteden , want ik sterve als eenen boozen toch Christenen. Kenen goeden Christen j mids ik een hertelyk berouw hebbe, en in myn herte stadig om genade ben bid-l dende, op dat immers myne ziele mogte bewaert worden. Een boos Christen, orni dat ik wete dat den duyvel myn lyf heb-> ben wilt 't welk ik hem geirne overzette, zoo verre als hy slegts myne ziele met vrede wilt laeten. Hieropbidde ik U-L. wederom , dat gy toch wilt te bedde gaen en ik wensche U-L, hier mede eenen



( iö> )
goeden nagt; maer my eenen boozen en i! schrikkelykem
Deze verklaeringe dede D. Faustus al,j zoo met eeren kloeken moed, op dat hy t U-L. niet verzaegd nog kleynmoedig maeli ken zoude: Maer de studenten verwonii derden hun op 't hoogste dat hy zoo verI bolgen had geweest en alleen door schelj merye en van wegens de tooverye, in al ,i zulke perykel van lyf en ziele hem overgegeven had ,'t welk Ü-L. ook van herte ■i leed was, mids zy hem al-te-samen lief ts hadden en zeyden : Och! lieven heer Faus[j tus, in wat nood hebt gy uw zei ven ge\ bragt, dat gy zoo lang stil gezwegen/en li ons zulks niet geopenbaert hebt, want wy ;i zouden u door geleerde theologanten uyt j het net des duyvels verlost hebben , maer li *t is nu al te laet^ tot groot agterdeel van : lyf en ziele? D. Faustus antwoorde, dat
hy zulks niet had durven doen, al was hy ,! dikwils van meyninge zulks te verklaeii ren, en zyne zaeken aen Godzalige luyden . te kennen te geven, om raed en huipe van i hun te verkrygen, gelyk my ook myn i, eygen gebuer daerom heeft aengesproken -en gebeden, dat ik toch zyne Leering ; zoude willen volgen en van alle tooverye ;i afstaen , en my bekeeren zoude. En alzoo ■ ik van meyninge was zulks te doen, kwam [ den duyvel, en wilde mv voort , gelyk
hy dezen nagt doen zal / en zeyde : dat



( i68 )
zoo verre als ik my kwame tot Godt te: keeren , zoo zoude hy met my een eynde: maeken. Deze dingen aldus van D. Faustus verstaen hebbende, zoo antwoordden: zy hem daer op: mids nu anders geenen: raed voor handen is, zoo zoude hy den: lieven God aenroepen , en den zeiven door zynen lieven Zoon Jesus - Christus om vergiffenisse zyner zonden bidden, en zeggen: och God! zyt my armen zondaer genadig en. gaet niet met my in 't oordeel, want ik kan voor u niet bestaen , al is 't zaeke dat ik den duyvel myn ly f moet laeten , zoo wilt toch myne ziele bewaeren. Hy belofde dat hy zulks doen zoude, en dat hy niet laeten zoude te bidden, maer het wilde niet uyt, gelyk Ca'ïn geschiede, die ook zeyde : dat zyne zonden grooter waeren dan dat zy hem mugten vergeven worden , daerom dat hv ook dagte, dat hy 't met zyne verschryvinge te grof gemaekt had. Als nu deze studenten en goede heeren Faustus gezegend hadden , wierden zy doen weenende, en omhelsden malkanderen, maer D. Faustus bleef in de kamer, En als nu de studenten te bed gegaen waeren , zoo was'er niemand die tot het slaepen konde komen , mids zy den uytgang dezer zaeken hooren wilde.
En het gebeurde in den nagt tusschen den 23 en 24 October 1538, tusschen



( iep )
, ia en t ure, dat men rondom den huyze
eenengrooten ongewoonelyken wind hoori de , al of het onderste boven zoude gej keert hebben, waer in de studenten hun t zeer verschrikten en sprongen uyt het j bedde, malkanderen troostende, maer zy i wilden buyten de kamer niet gaen , dan
den weird die uyt zyn huys in een ander ! liep. De kamer van de studenten was ne] vens D. Faustus kamer, zy hoorden in [ de gene van D. Faustus een grouwelyk 1 schreeuwen, kermen en lamenteeren en
dat niet anders, dan of het geheel huys < vol slangen, en andere fenynige gedieri ten geweest hadde; met dies, zoo ging | de kamer-deure van D. Faustus open, { waer over hy begint om hulpe te roe| pen, doch met eene verdwelmde stem» j me, en daer naer hoorde men hem niet
meer. Als 't nu dag geworden was, en de | studenten den geheeien nagt niet geslaei pen hadden, zoo zyn zy in de kamer ge | gaen in de welke D. Faustus was, dan i zagen zy geenen Faustus meer, maer wel i dat de kamer met bloed besprengd wast I zyn herssenen kleefden aen den muer, i mids den duyvel Faustus van den eenen
muer tegen den anderen geslagen had. Men vond ook in de kamer zyne oogen
en zyne tanden uyt den mond geslagen,
't welk voorwaer een grouwelyk specta-
H



( 17© )
kei was, om te aenschouwen. De studenten deze dingen aldus aenziende, begonsten hem zeer te beweenen, zoo datze ook anders niet deden als zugten.
Zy zogten al-om nae zyn lichaem, het welk zy ten langen laesten vonden buyten den huyze op den mest-hoop liggen het welk zeer mismaekt en grouwelyk om aenzien was, mids hem het hoofd, en alle zyne lidmaeten gemorzeld waeren. Van het begraven van D. Faustus romp.
DEze voorzeyde studenten en Magistros, die by D. Faustus in zyn eynde geweest zyn, hebben zoo veel verworven , dat men zyn romp in 't zelve dorp heeft begraven en zyn daer naer wederom in de stad van Wurtenberg getrokken en ten huyze van D. Faustus gegaen , alwaer zy zynen dienaer Wagenaer vonden , die hem over de dood zyns meester zeer bedroefde en lang mistroostig gehouden heeft. Zy vonden ook aldaer de stuks dezer Historie van D. Faustus zeiver opgeteekent, en met zyn eygen handen geschreven , uytgenomen de Historie van zyn eynde, de welke van de studenten en van de voorzeyde IVlagistros hier bygevoegd is, en van zynen dienaer was opgcteekend, zoo dat'er ook een nieuw Boek van hem uytgaet. Desgelyks is ook den zeiven dag de getooverde Helena met haeren zoon niet meer te voorschyn



C "M )
geweest, maer is t'eenemae! verdwenen. En het was daer naer voords altyd in zyn huys zoo ongerust, dat'er geene menschen meer kosten blyven woonen. D. Faustus verscheen ook zynen dienaer lyfagtig by nagt, die hem veel secrete dingen openbaerde: Men heeft hem ook by nagt ter vensteren uyt zien liggen. Aldus eyndigd alhier de gansche Historie van de tooverye van D. Faustus, waer uyt elk Christen mensch leeren mag, inzonderheyd, die van een stout hooveirdig gemoed is, Godt den Heer te vreezen, alle tooverye, bezweiringe en alle andere duyvelsche werken te vlieden , want Godt dit wel en schcrpelyk verboden heeft, zoo dat men den duyvel niet heeft te gast te bidden , nog hem eenig gehoor te geven , gelyk als Faustus gedaen had. Wy zien wat een schrikkelvk eynde en voorbeeld ons door hem is voorgesteld , 't welk hy door zyn eygen verschryvinge over zynen hals getrokken heeft,daerom zal men altyd hoeven Godt voor oogen te hebben, dagelyks aenbidden en te voet vallen , ook hem alleen lief hebben, en uyt ganscher hert en ziele dienen, danken, loven en aenroepen , alsmede uwen Engel Bewaerder welken u bewaert en zal bewaeren tot het*eynde uws leven , te weten : als gy leeft volgens de Wet en de Geboden Gods, maer



c 172 ) ,
die Godt verlaet, verlaet hy ook ; daerom die den duyvel en zynen ganschen aenhang zal verzaeken en afzweiren, zal door Christus inder eeuwigheyd mogen zalig worden, door zyn bitter Lyden en Sterven, zulks wensche ik een ider christen mensch uyt den grond myns hert.
EYNDE.
Die Godt dient en bemind , Zal hier naer zalig wezen ;
Mae^wie den duyvel dient, Hoeft voor de heil' te vreezen.















HISTORIE
TAN DOCTOR
JAN FAUSTUS,
GROOTEN TOOVERAER
E N
ZWARTEN KONSTENAER:
Inhoudende tyne duyvelsche Beschryvinge, als mede zyn onchristelyk Leven wonderlyke Avontueren , en van zvn schrik Kei yk ende grouwelyk eynde 'en ajscheyd.
Meestendee! uyt zyne eygeoe naegelaetene fechrilten by-een vergaederd, etc.
TAMSTERDAM, By Hismanius vande Rumpel, ontrent het oud steenhuis in de Lyn-straat,