01 1066 4687 UB AMSTERDAM



SdHOUWtOONËËL Ö E li
K A T U U R,
O F
SAMENSPRAAK EN
Över de Bysonderheden der
tïATÜURLYKE HISTORIE,
Éie men bekwaamst geoordeeld heeft om den jongen Lieden leerzucht in te boeze' men, en hun verftand op te leiden*
Vyïtiende deèl.
Uit het Fransch Vertaeld.
Te DORDRECHT, By ABRAIÏAIV2 BLÜSSÉ kn ZOÖMj
4 d c g h xX x ï v»






INHOUD
DES
VYFTIENDEN DEELS.
DE EVANGELISCHE VOORBEREIDING.
Zeven- en- Twintigste Ondhihoud.'
EERSTE HOOFDSTUK.
INLEIDING. Over denoodzaeklykheid eener Openbaringef Bladz. x
De zekerheid der Heilige Gefchiedenisfen. '.. 34
In de Roeken van Mozes is niets hoogmoedigs van zyn land." 57,
* Mflr



'2 N H O U 3.
Dezelfde zaek wordt bewezen door de woordgrondingen der namen van_ goden en godinnen , zo als zy in de Oosterfche tael gebruikt worden.
Dezelfde waerheid is door Cicero betoogd. Q.
De reden van het geheim der verborgenheden. g,r
Laetfte dwaling van het menfchelyke verftand. 3gx
II.
Mlstoriesch onderzoek van het Mohammedaensdom. jj2
Mahomeds reis naer den hemel. 384 Het Mohammedaensdom zonder bewyzen. 394
DERDE HOOFDSTUK.
Historiesch onderzoek van het Christendom, n^p
De gebeurtenisfen van het Euangclium zyn gemakkelylc te befefFen. ibid.
Het Euangelium is eene openbare gebeurtenis. .po
Het ergerde Joden en Heidenen. aoi
Zyn



* INHOUD.
Zyn tegenfprekers tasten het verkeerd aen, en zyne 'begunftigers verdeedigen het beter. ibij>
Alle de gevallen des Euangeliums onderfteunen eikanderen. 402
De beginfels van het Christendom zyn bekend en zeker. 403-
Hiftörie der Schrifture van het Nieuwe Testament. 407
Alles ftreed tegens het aennemen der Euangelifche hiftorie 5 én echter
. werd zy aengenomen. 416
Hare vyanden geven haer getuigenis. 4! j
Getuigenis gegeven aen Tiet Euaiïgelium door onverschillige perfo-
. nen. 4^
De weigering van het Euangelium te gelooven verzwakt deszelfs waerheid niet. 42I
De Christene» hebben niet ligtelyk geloofd. ibid;
De fchryvers van het Nieuwe Testament zyn tydgenooteii der ge-
. beurtenisfen. 423.'
Men heeft de Euangelifche hiftorie nimmer kunnen aentasten. 434-
De opregtheid der Christenen is de grondflag der gezondfte oordeelkunde, om de valfché gefchriften te onderfcheiden,- 43^
te



t N H O Ü ï). xi
Uitwendige middelen, die den regel der Schrifture bevestigd hebben. 435
Middelen van ophelderingen, door de Voorzienigheid bereid, om de Euangelifche gevallen te verzekeren. -
Het Euangclium op zich zelf befchouvvd. .,f
De Euangelifche zending kan geen menfchelyk ontwerp zyn. 4.4*
Waerom de geflachtlyst van Jezus Christus dubbel is. 44j
De voorzeggingen benemen alle vryheid aen hem, die zich voor den Mesfias wilde doen doorgaen. 41S
Letterlyke vervulling der profeetfie van zestig weken van Daniël. 453
Het gedrag van den Mesfias zou van verftand ontbloot zyn, indien hy geen Zoon van God was. 477
Inrichting der predikinge van het Euangelium. 479,
De valfche Christus , gelyk men hem zich voorftelt, heeft niets gedaen van hetgeenehydoenmoest, om de afgodery, volgens de beloften, te vernietigen. 4g2
De bediening van Joannes den Dooper is onnut voor Jezus Christus, zo deze geen God is. 490
Profeetfie van Joannes den Dooper. 497
Het Euangelium. is eene prpfeetJie, 510
Ön-



xii I N H O U 2>.
Onderzoek van de famenfpanning , volgens de fterke geesten , gerhaekt tusfchen Jezus en Joannes den Dooper. 511
De bediening der Apostelen en hunne opvolgeren konde zich met geene misleiding ophouden. 526-
Voordeelige ftaet van hun, die het Euangelium verdeedigen; en nadeelige voor hun, die het aenvallen. 535
Het bedrog, den Apostelen toegefchréven,wordt door het gedrag, 't welk men ten hunnen opzigte gehouden heeft, wederlegt. 542"
De bediening der medewerkeren en opvolgeren der Apostelen kan zich niet ftaende houden , noch zich aenbieden, in geval van bedrog. 547"
Minde des Inhoudt*
«CHOUW-



INLEIDING
Over de noodzaaklykheid eener Openbars tl ge.
Wv hebben, myn ivaerde Vriend! den mensch befchouwd in zich zeiven, en in de meeste betrekkingen, welken hy met zyne natuurgenooten kan hebben : wy hebben de onderfcheiden dienden en voornaemde verbindcenisfen, door welken de famenleving gevormd en onderhouden wordt, met eenige zorge nagefpeurd. Maer de mensch derft; en zyne werken ondergaen het zelfde lot. Was het der moeite waerdig, dezelven tot het voorwerp onzer navorfchingen te nemen? Schept men vermaek in den oorfprong en aanwas der woninge, waerin men een kort verblyf houdt, te fpiegelen? Zullen wy moeite aenwenden, om hen, die het vertrek, 'twelk men ons geeft, gisteren bezaten, inperfoon te kennen, of om het zelve gemaklyker te maken, ten behoeve van hun, XV. Deel. A dïa



2 INLEIDING.
die ons opvolgen zullen? Wy hebben noch met de eenen, noch met de anderen gemeenfchap: naauwlyks vestigen wy de oogen op hen, die ter zyde van ons huisvesten. Men trede in de herberg , of men verlate dezelve; het is voor ons eene onverfchrllige zaek, dewyl wy 'er morgen uittrekken: een ordentelyke maeltyd, en het gebruik van eenige zindelyke huisfieraden, houden ons alleen bezig; en wy zyn zorgvuldig om 'er ons van te bedienen: het overige ga zoo het wil.
Het is byna het zelfde met de famenlevinge van het menfchelyke geflacht: zy verliest hare beste fteunfels met de beweegoorzaken , die haer in wezen houden, indien alles voor ons met het leven eindigt. Het is geene famenleving meer dan in den naem.
Wil men echter aendringen op het onderfcheid dezer twee reistogten, waervan de eene flechts één dag, en de andere verfcheiden jaren duurt; ik zie gaerne af van eene vergelykinge, die ons in den mensch meer onverfchilligheid aentoont, dan hy voor de dingen des levens heeft. Laten wy 'er des
een



INLEIDING. 3
een regtmatiger denkbeeld van vormen.
Men verbanne voor een' oogenblik, met de verwachtinge van een ander leven, den Godsdienst uit den omgang der menfchen, en late 'er flechts het tegenwoordige belang in overig. De» ze beweegreden, ik beken het, zal hen des te vuriger maken om zich een gelukkigen ftaat te verzekeren, naermaete zy denken denzelven langer te kunnen genieten. Maer dan zullen de onderfcheiden gedeelten van het menfchelyke geflacht zoo vele fcharen van dieven worden. Yder huisgezin wordt eene bende van rooveren, die, ondanks den grond van eigenliefde en begeerlykheid, die hen allen beheerscht, echter overéénkomen om alles, wat zy anderen ftraffeloos kunnen ontrooven, onder eikanderen, volgens hunnen regel, te verdeelen.
Noodwendig kan men niet anders dan önverfchilligheid of roovery verwachten van iemand, die zonder godsdienst is» De dienst aan het vaderland, in her midden der gevaren , de onverwrikbare liefde tot de geregtigheid, in het midA 2 den



4 INLEIDING.
den der fterkfte aanzoekingen, de verdiende der gedwarsboomde en in hare pligten onwankelbare deugd,zyn voor hem woorden zonder beteekenisfe, dewyl zy loutere berfenfchimmen en goederen zonder wezenlykheid te kennen geven. Wat verftand vindt by toch in zichonophoudelyk te kwellen voor de geringe gefehillen eener maetfchappye, welke hy gereed ftaet te verlaten, of in naerftig, door eene meenigte van tegenftrydigheden, te dreven naer eenen roem, die flechts aen zyne asch zal vergund worden? Als alles dood is, zegt hy, zalhec evenveel zyn of men een goed wynproever, een groot redenaer of een deftig ftaetsman geweest is. Natuurlyk willen alle menfchen gelukkig wezen: zy fchikken hunnen arbeid naer hunne hoop; en indien wy niets meer verwachten, fchynen de gewigtigfte redenkayelingen te huisvesten in lieden, die zichde beste zaeken toeëigenen, ten koste van hun, wien dezelve toekomen, of die zich van het leven ontflaen, als het hun hinderlyk is, of eindelyk die de gedachten wegens den dood verwyderen, door zich Zonder omzigtigheid overtegeven
aen



INLEIDING. 5
aen alles, wat hen op eene aengename wys daarvan kan aftrekken. Ditlaetfte gedeelre, als het gemaklykfte, is het talrykfte. Kan men hunne fchranderheid laken? Alle toepasfing op rich zeiven ontwykende , zyn zy gelyk aen die ongelukkigen , welken het geregt veroordeeld heeft, en die zich bedwelmen, door het gebruiken van wyn of heulfap, voor de ftrafoeffening. Nu vraeg ik aen yder mensch van gezand verftand : welke deugdzame gevoelens en welke dienden de maeéfchappy kan verwachten van lieden, die of famengerot om de andere te plunderen , of in de dronkenfchap gedompeld, of aen de wanhoop overgegeven zyn? Laten wy, door hunne eigebekentenis, van hunne gefteldheden ourdeelen. Is het hun gewoon gefprek niet, dat het „ leven geene ernftige zaek is, dat het „ eenigfte wenfchelyke voorwerp be„ ftaet in onze dagen gerustelyk door te „ brengen ; naerdien wy niets meer na „ dezelven te vrezen of te hopen heb„ ben." Het zou niet fraai zyn onbefcheiden en overluid te zeggen: „ de „ deugd is Hechts eene herfenfchim: A 3 „ la-



6 INLEIDING.
„ ketende dagelyksch, gelyk zy doet, ,, hare y veriglte beminnaers zonder be„ looninge en onderftand, heeft zy ons „ noch wetten, noch pJigten voor te „ fchryven. Doch dewyj de achting, „ welke men haer toedraegt, zoo groot „ is, moeten wy de fchynbaerheden in „ acht nemen: laten wy ons fpel wel „ fpelen: laten wy zo veel hulp als wy „ kunnen van anderen trekken, en ter „ vergeldinge zoo min als ons mogelyk is „ wagen. De verftandigfte is hy, die met „ het ganfche menfchelyke geflacht „ fpot.' Neen: men zegt dit niet; maer men denkt het, en zingt het gelukluidende op alle toonen : „ laten wy ons leven „ zacht en aangenaem maken, en ons „ haesten om het zelve te genieten. Wy „ hebben hier niets anders dan ons ver„ maek te betrachten. Laten wy he„ den lagchen, eeten en drinken, dewyl „ wy morgen niet meer zyn zullen." D.'sdanig is de wysbegeerte van Anakrcon en Horatius: dusdanig is de leering, waeraen zoo yele keurige pennen, zoo' vele bekwame penfeelen zich toegevvyd hebben: dit is het zaeklyke der verhe... lesfen, ware van de losbandige dichtkunst,.



INLEIDING 7
lamst, muzyk, opera enalledetooneelen zoo dikwerf wedergalmd hebben. Zie daer de ziel dergefprekkenen daden van fommige lieden, die meenen gefchikt te zyn om de menfchen te verbinden en hen gezelliger te maken. Dit is het grondbeginfel, dat hen beftuurt, en waermede zy overéénkomftig handelen.
Dan, wy hebben reeds opgemerkt, en men befpeurt het niet dan al te veel, dat zy, die meenen eer inteleggen met op deze wys te denken, de maetfehappy in hare eerde grondvesten bederven. Zy verfpreiden onder de menfchen eenige fchynbaerheden van vriendfehap en verbindtenisfen: maer het zyn bedriegelyke en onbeftendige verbindtenisfen, gelyk die der zwervende byéénkomften, waer men eikanderen nadert, om eenige oogenblikken, met een masker op het aengezigt, den tyd te korten. Men geeft 'er eikanderen de hand; men behaegt 'er in het voorbygaen; maer 'er wordt van geene duurzame ontwerpen, noch van ernftige verbindtenisfen gehandeld. Het is eveneens met de geheele maetfehappye. Zonder verwacl> A 4 tin-



8 INLEIDING.
tinge van het léven hier namaels, ishee tegenwoordige flechts een kortftondig bal, dat geene andere verpligtigen oplegt, dan de baetzuchtige uitwendigheden van eene gemaklyke en onwezenlyke beleefdheid, dan de regels van eene wartael, die van alle ware gevoelens en van alle gewigt ontbloot is. Men breekt af, en vlugt op het eerfte tydftip van afkeerigheid.
Een fraai vernuft, naer het welke men luistert, en dat op eene aangename wys leert dat 'er niets wezenlyks dan het tegenwoordige voor ons is, en dat wy, gelyk de overige dieren, gefchapen zyn om de wet onzer neigingen te volgen, doet een' doodelyken aanval op de grondbeginfels van alle ware vereeninge. Wat zou 'er van de heiligheid des huwelyks, de opregtheid van het overheids ampt, de zuiverheid van den koophandel, dedeugdzaemheidvan alle ftaten in zynefchool worden? Zulk een leeraer is voorde maetfchappye meer te vreezen, dan de valfche munter of zeeroover, tegens welken men op zyne hoede is.
My is niet onbekend dat wy, als by voor-



derNatuur, XXVII.Onderh. 51
trouwen men oordeelt wegens de verhalen der heilige Schriftuur te moeten opvatten, men kan met reden niettwyffelen aan eene openbaring, aen Adam o-edaen wegens het geene zyne fchepping voorafging; aen Noach wegens het middel om het aerdryk, dat zyne bewoonders door eenen algemeenen zondvloed zoude verliezen, weder te bevolken; aen Abraham wegens de zegeningen, in zyn geflacht voorbereid, tot heil van alle volken; indien deze gevallen en de andere daden, die ten grond van het werk der zaligheid verftrekken, bevestigd zyn. De overéénftemmmgdero-edenkftukken met de historie maekt derzelver zekerheid uit.
Maer welke gedenkftukken hebben wy van eene openbaringe, acnAdam, Noach en Abraham gedaen ? Welke opfchriften zullen wy vinden in de eeuwen , in welken men niet fchreef? Welke gedenkpenningen komen ons voor by het verbod aen den eerflen mensch gedaen om de vrucht van zekeren boom te eeten ? Welke pilaren of naeldzuilen hebben het geheugen van den zondvloed bewaerd? Welke fteden
evangelische
Voorbereiding.



32 ScHOUWTOONEEL
EtJANGElische
VoorbeRejding.
den hebben den naem van Abraham gedragen ?
Hier heeft men iets meer van ons te verwachten, waerdoor onze taek nog moeijelyker gemaekt wordt. Men vergenoegt zich met de overéénftemminge der Historiefchryveren, enmeteenaental van gedenkrtukken, om regt te heb-, ben tot het bybrengen van Alexanders krygstogt, als eene waerheid, door Quintus Curtius verhaeld. Maer het is eene waerheid, waerin wy weinig belang' (lellen. Deze historie is voor ons geen bewysfchrift van erffenisfe. Indien Quintus Curtius iets onwaers zegt, het gevaer is niet groot. Laet hy waer of onwaer fprcken, ten minne vermaekt hy ons; en wy befchouwen hem zoo naeuw niet. Daer in tegendeel de belofte, aen Abraham gedaen, om door een' zyner afkomelingen de volken, die God niet kennen, te zegenen, de aenkondiging van hun heil en onze zaligheid is. Zie daer eene verbindtenis, ten onzen behoeve aengegaen. Maer waer zyn derzelver bewysfchriften? Wat openbaer, wettig en geloofwaerdig beamptfchryver heeft deze heerlyke be-
lof-



derNatuür, XXVII. O rider h. 4 3
hooge aloudheid opklimmen. Waer heeft hy deze fchoone vertellingen gevonden ? Op de pylaren van het Seriadifche land. Waer is dit land? Men kent het niet. Wie had den fleutel der bccldfpraken op deze pylaren gemeden? Mmetho buiten twyffel. Maer noch de etfer noch de uitlegger van deze beeldtenisfen hadden het voorregc van geloofwaerdigtezyn, dan voor zoo ver deze fchriften door andere gedenkftukken geregtvaerdigd wierden; en men vindt niet dat dit plaets heeft. Nu is eene historie, die niet bewaerheid is, van geene fabel onderfcheiden.*
Het is buiten twyffel dat het koningklyke geflacht in Egipte fomtyds onttroond is, en plaets vooreen ander heeft moeten maken. De Landvoogden van Tunis, of de vermogende geflachten van Heliopolis, van Tis, van Thebe, of van eenig ander landfchap, hebben zekerlyk hunne bedieningen en de krygsmagten, welken zy in handen hadden,
tot
* Verfcheiden Schryvers hebben gepoogd de Tydrekening dar Dynastie» of Heerfehappyen va* Manetho met die der Schriftuur' te vergclykeii. 2Re T. va» Thaincn, Rekening ivr 'Myim.
Euange*
lische
Voorbereiding.



44 SCHOUWTOOKEIL
euancelische
Voorbereiding.
tot hun voordeel gebruikt, om op den troon te klimmen. Het is zeer geloofbaer dat men eenige gedenkfchriften van de gefiachtrekeningen hunner voorouderen , door een' aenzienlyken rang in deze of geene ftad bekend, zal bewaerd hebben. Zy hebben de eene ftad meer dan de andere kunnen beminnen en 'er zich nederzetten: zy hebben verdeelingen kunnen maken en in maetfchappy regeren. Indien deze lysten, dieinderdaed zydelings, of veeleer zonder verbindtenis en zonder eenig bewezen regt zyn, aen eikanderen gevoegd worden, befpeurt men de wonderbaerlyke verlenging, welke deze Historie daerdoor moet verkrygen, en hoe ligtelyk men het volk van derzelver aenéénfchakelinge en gevolg kan overreden. Wat 'er voorts zy van deze gebeurtenisfen , zoo laet bekend gemaekt, zoo ontbloot van bewyzen, en zoo weinig waerdig de moeite, welke Scaliger en Marsham, na vele anderen, genomen hebben, om 'er eene fchaduw van fchikkinge aen te geven, het is echter geene hisrorie der weereld of eeniger volken. Het is zelfs geene historie van Egipte; dewyl Ofi-
ris y



derNaTüur, XXVII. Ondèrh. 45
ris, Ifis, Menes en Anubis, of de Kabiren, deze grooce namen, uit Egipte voortgekomen, deze Koningen, die Goden werden, en welken men vertoonde in de verborgenheden, op het voorbeeld van die van Egipte, inKrete, Samotracië en Eleufis ingevoerd, nimmer hun wezenlyk beftaen gehad hadden. Verfcheiden Geleerden der aloudheid, die deze vertooningen bygewoond hebben, hebben ons duidelyk onderricht dat de perlbnaedjen, welken men vertoonde, noch menfchen noch goden, maer de zinnebeelden van fommigen der noodzaeklykfle verrichtingen van het menfchelyke geflacht waren.
Hebben de Griekfche en Egiptifche Historiefchryvers ons kwalyk gediend, hunne Wysgeeren hebben nog meer kwaeds gedaen. Deze lieden, die alles meenden uit hunne reden te kunnen trekken, hebben allen dezelve ontëerd, of door de godverloochening of door de veelheid der goden. Tot hier toe verdikken de duisternisfen, die de beginfels der weereld bedekten. China is grootelyks beroemd wegens zyne kundigheid en aloudheid. Laten wy 'er de zaken,
wel-
LISCHE
VOOREE-
REIDI.NU.



i.iscae Vook.be-
46 ScHOüWTOOÜEBl
welken wy in Griekenland en Egipte niet hebben kunnen vinden, trachten optefpeuren.
De Chinéfche Jaerboeken ftemmea overéén, dat een aloude overweldiger van China*, uit belangzucht een vyand van Wetenfchappen en Geleerden, alle de boeken had doen verbranden, alle de gedenkftukken verdelgen, en alles, wat men voorgaende kundigheden konde noemen, den tyd van zestig jaren vervolgen. Na hem neemt men zyne toevlugt tot het hooren zeggen van de ouden, die niets konden voortbrengen dan de wanfehikkelyke lesfen hunner kindschheid. Alles was zonder verbindtenisfe, zonder regelmatigheid. Men maekte hier en daer verfcheiden verbeteringen van historiën, waerin het wonderbare des te minder gefpaerd wierd, omdat men geene gedenkftukken meer had om het te beletten. Men verwondert zich derhalve niet, wanneer men hoort zeggen dat de Keizer Vu - Ye, 1253 jaren
voor
*XiHoam-Ti, die den grooten muur liet bou. wen, omtrent 240 Jaervoorde ChristelykeTy«l« ri:k#ning.'



derNatuur, XXVII. Onderh. 77
en leert ons byzonderheden der nature, die den Geleerden van alle tyden ontflipt zyn, maer welke de ondervinding thans volkomen bevestigt. Het is genoeg u dezelven aentewyzen, dewyl ik 'er u te voren bewyzen van gegeven heb. Dusdanig 1? hetaenWezen vandebovenfre en verdunde wateren, vervullende de ruime uitgeftrektheid van den dampkring , waer de Almagtige hen opgefloten houdt, om ze naer zyn behagen tot werktuigen van wraek, of vruchtbaerbeid te gebruiken. Dusdanig is ook de regelmatige en behendige voortteeling van alle foorten van planten en dieren. De oorzaken, waeraen eene grove dwaling derzelver fcheppine: heeft toesefchre-
EtTANGE-
lische
Voorbereiding.
Vermeende oorzaek dei foorten eri hervoortteelende'zaden.
ven, verfchillen oneindig * en moesten doorgaens nieuwe foorten voortbrengen. Geene eenige echter is veranderd, noch heeft plaets gemaekt aen andere voortbrengfels, die te voren onbekend waren. Mozes en de ondervinding leeren ons beide, dat zy alle uit de handen van God gekomen zyn, en in zich zeiven de hervoortteelende zaden derzelfde foorten bevatten. Het was een algemeen denkbeeld in de eeuw van Mozes r: en



78 SCHOUWTOONEEL
ËUANGEWSCHEVOORBEREIDING-.
en federt van eenige Fenicifche Wysgeeren, van Demokrirus, Ariftoteles, Épikurus, Plinius, Plutarchus, en van alle de beroemde mannen, zelfs van onze dagen, gelyk Gasfendi, Deskartes, Kirchérus en Bonanni, dat eene ftof, in beweging gebragt, by voorbeeld, deaerde, door den regen doorweekt, endoor de werking der hitte ofdoordezorgvan den mensch bcweegd, gefchikt en voldoende is om planten en dieren voorttezetten. Mozes verwerpt dit denkbeeld,■ als ftrydig met de waerheid en de eer van God. Hy eigent de eerlte geboorte en de gedurige hervoortbrenging der foorten alleen aen de werking van deil Schepper toe. Het enkele bevel van God heeft, naer zyne gedachten, dezelven kunnen bezielen; en wanneer deze foorten, met de zaden, die haer moesten hernieuwen, te voorfchyn kwamen j waren de oorzaken, waeraen de dwaling zoo dikwerf derzelver vorming heeft toegefchreven, in de natuur nog niet in ■wezen. De mensch was er niet; en de planten waren niets aen zynen arbeid verfchuldigd. De Heer deed toen den regen niet op de aerde vallen; en de diére rt



berNatuur,XXVII. Onderh. 79
ren konden uit het nederzetfel der over ftroomingen niet voortkomen. Daer was flechts een dauw, een verfche koelte , die voldoende was om het veld te bevochtigen. Dit eenvouwige voorftel van den eerften ftaet der weereld bevestigde de eenige vormende oorzaek van alles. Men zag geene poogingen voor den landbouw, geeneoverftroomingen, geen nederzetfel of flyk, geene dier verdervingen of gistingen, noch dier blinde en veranderlyke oorzaken, waeruit de Wysbegeerte geloofd heeft meenigvuldige wezens, zoo verftandig en eenvormig gefchikt, te voorfchyn te zien komen. In de eeuwen, welken wyde kindschheid der weereld noemen, in een' onkundigen en verachten landaert, vond men een' man, bekwaem om ons te leeren, dat 'er op het aerdryk geene eenige plant noch geen eenig dier is, waervan God de foort niet door eene onveranderlyke orde bepaeld heeft, en dat 'er nimmer eenige andere zullen komen, omdat hy de vruchtbaerheid en vermeenigvuldiging alleen vergunt aen de foorten, wier eenigfte zaden, welken hy, van jaer cot jaer, en van tyd
tot
EUANOÏLISCHBVOORBERBIDIN3.



8o ScHOUWTOÖNÉÈL
JSÜAJJGEtlSCHEVOORBEREIDING.'
tót tyd, tot hare hervoortbrenging beftemde, van deii beginne af gefchapen en gezegend heeft. Laten wy, na de heilige Schriftuur daerover gehoord tè hebben, met de ondervindinge raedplegen.
Alle de Egiptifche, Fenicifche, Griekfche, Italiaenfche, Ffanfche en andere Wysgeerert, die alle waerheid aen het flot eener redenkavelinge meenden te vinden, zyh in deze ftof Zoo verre verdwaeld, dat zy niet alleen de bekwaemheid om de bewerktuiging, het leven, de onderfcheidene geilachten, en de hervoortbrenging aen klompen flyks te geven, maer zelfs om bewoonbare dwaelfterrert en gefegelde wéerelden voorttebrengen, aen eene gelykvormige beweging toeëigenden. Dit zyn echter de gedachten van onze groöte Natuuronderzoekeren niet: het is genoeg 'er twee té noemen, te weten *!. Redi eh Reaumur. Deze hebben waergenomen eri betoogd, doof een óntelbaer aental van proeven, ydef byzonderlyk herhaeld, dat God alleen, door céneh uïtdrukkelyken wil, eenegevoelrooze ftof in een regelmatig en levend
lig-



der Natuur, XXVll.Onderh. 81
ligchaem konde veranderen; dat geen modder, noch hitte, noch bederving, noch eenvormige of onregelmatige beweging een ligchaem konde bewerktuigen, of eene foort vereeuwigen; dat deze wonderlyke famenfchikking van werktuigen niet mogelyk was, dan door de voorbereiding van een gefchiktzaed, dat hen in het kleen bevat; dat er. geene foort geboren werd, waervan het zaed niet uit de handen van God voortkwam, het zy door eene byzondere dadelykè vorming, het zy door de voorbereiding van toekomende werktuigen, die in het eerile zaed, federt het begin der weereld , vervat waren.
De mensch, tweegrondbeginfelsvan vruchtbaerheid van twee geheele verfchillende naturen byéén brengende, meende eene derde foort, die noch tot vader noch tot moeder behoorde, gevonden te hebben; maer hy verkreeg flechts één onvruchtbaer dier. De muilezel kan zyne foort niet vermeenigvuldigen, dewyl hy niet onder de oorfprongelyke zegening was. Hy leefc gelyk de monfters leven. Maer het is eene ongeregelde natuur. God heeft XV. Deel. F heiri
Euan8k«
LISCHE
VoOREE-
reidin6.



82 SCHOUWTOONEEL
EuangelifcheVoorbereiding.
dc twee zaden, die ae genacnten van den ezel en het paerd vereeuwigen, geen derde bereid heeft, omdat van den muilezel in wezen te houden. Wanneer anders de muilezel gemeenfchap aenging met een vierde, en zyn jong met een vyfde geflacht, zou men zich door verkiezing by deze nieuwe voortbrengfels kunnen houden. De ezel en het paerd zouden verwaerloosd en volftrekt vergeten kunnen worden. De oorfprongelyke foorten zouden kunnen verdwynen, en de natuur, van tyd tot tyd, geheel-en-al van gedaente veranderen. Maer indien dc reeds bewerktuigde en levende naturen niet dan onvruchtbare monflers kunnen voortbrengen, wanneer de mensch haer tegens de orde en door willekeurige verbindtenisfen vereenigt, welke vruchtbaerheid kan hy verwachten van iets, dat nier flcchts zonder zaed, maer zender werktuigen en zonder leven is? Op deze wys geven de ondervinding der nature en de opmerking der ware Geleerden, van dag tot dag, nieuwe getuigenisfen en
nieu-
hem geen bekwaem zaed gegeven, omdat hy, door het voorbeftemmen van de twee zaden, die de genachten van



berNatuur, XXVII. Onderfi. 8 5
nieuwe eerbewyzen aen de wysheid der oogmerken van Mozes. Maer waer heeft hy deze wysheid gehaeld? in eene goddelyke inblazing? of in de overlevering van zyne inaegfchap ? Gy hebt flechts de keus van deze twee zaken. Hy was, ik bekén het, eenige hulp aen zyne op voeding verfcbuldigd; maer de Egiptenaers, die hem opgevoed hadden, onderwezen de eeuwigheid der wereld. Zy fchreven alles aen de fterren en misfelyke godheden toe. Hun voorgewende leeraer Hermes onderwees, zegt men, het flyk in goud te verkeeren, enjhet ontbinden der ligchamen, om 'er levende wezens van te vormen. Gy ziet het: Mozes heeft een besten meester gehad.
VI. Mozes lee'-t ons dat God den menfche naer zyne gclykenisfe gemaekt heeft, en om gelyk hy de opperheerfchappye op het aerdryk te'oeffenen. Voor den mensch is hier de dienst van de verfchillende fterrenbefchouwingen des hemels gefchikt. Hy doet alle'de dieren voor hem kómen, en geeft hun namen. Hy onderzoekt de eigenfehappen van alles, wat door het aerdryk geF 2 voed
EvangelischeVoorbereiding.
Pe mensen, gefchapen om alles op hetaerdryk te regeren, is nog in het bezit van deze heerfchappy.



EUANOt-
LISCHE VOORBB-
lïatth.4: j
SCHOÜWTOOKIÏI,
gewag makende van de verzoekinge, die'Eva verleidde, heeft alleen van het werktuig gefproken, en geene melding gemaekt van den verleidenden Geest, die de flang deed werken. Alleen de laetfte openbaring, het Euangelium, was gefchikt om ons volledig te onderrichten van het vermogen, 'twelk God aen de Geesten der duisternisfen gelaten heeft; en wy verheerlyken hem, omdat hy, terwyl hy ons onze gevaren openbaerde, ons tevens de kennis der waerheid en zynen geest, om hunne inblazingen tegen te ftaen, medegedeeld heeft. Dus is de oude flang, in het boek van Mozes, als een raedfel, in zyne eerfte gedaence gcnoegzaem voor dit domme volk; maer een raedfel, welks volledige zin zich in het Euangelium ontdekt. Men heeft dan in dit boek op eene raedfelachtige wys gezegd en beloofd, dat de Zoon der vrouwe de flang den kop zoude vermorzelen ; het Euangelium ontdekt 'er den vollen en volkomen zin van, door ons denperfoon, die geen'vader gehad heeft, den Zoon der vrouwe, zegepralende uit de verzoekinge komende, door zyne opftanding overwinnaer van den dood



der NATvu*,XXni.Ofiderk. 93
geworden, en overal het werk van den verleidenden geest beginnende te vernietigen, duidelyk aentetoonen. Mozes toont zich hier eenftemmig met de volgende gebeurtenisfen. Laten wy voortgaen met de overéénkomst van de andere deelen van onzen oorfprong met de gedenkftukken te vergelyken.
X. Adam, tot zonden vervallen, verbindt zyne twee zoons tot zynen arbeid en zyne boete. Hy deelt met den oudften den landbouw, en met Abel de zorg over de kudden. Maer gedragen zy zich beide, volgens de bevelen van den vader, in de oefFeningen van den godsdienst, gelyk in de verdeelingen van den arbeid? Hier is eene nieuwheid in den üitwendigen eerdienst. Adam vergenoegt zich niet meer, gelyk in de dagen zyner onfchuld hem was voorgefchreven, met zyne eerbied aen den Oorfprong van alles te bewyzen, door zich alleen van eenige dingen te onthouden: hy voegt de uitftorting van bloed by de offeranden van de fchoonfte voortbrengfelen zyner landeryen en kudden. De vader en zyne afftammelingen belyden zondaers te zya. Zy erkennen dat zy
geen
EtTAWGE» LISCHE VoORBERE1DIK».
Algemeene
offeranden zyn de erkentenisvan eenegr^ meene fchuld.



■ erNatuur,XXVII. Onderh. 95
zich voor hun aen den dood overteseven. 6
XL Indien wy de trekken der historie van Noach, Melchifedech, Abraham, Izaak, jakob, Jofcf en de volgende tydperkcn te famen veréérigen, vinden wy in hunne gebruiken een' algemeenen maeltyd na de offerande , grooce eerbewyzingen aen de dooden, en godsdienfbge zorgvuldigheden om hunne graflieden in wezen te houden en te verfieren. Alle deze gewoonten werden mede by de andere volken aengenomen, en veronderftelden bydc Hebreen , zoo wel als by de andere landaerten, de overlevering van twee gewi>tige waerheden; te weten, dat de menfchen eikanderen moesten beminnen, gelyk kinders van eenen vader, die hen in het algemeen voedt; en dat'er een tweede ftaet en verwachtingen na den dood zyn.
YIT Un- n,-i„„ „ ,
EtTANMB»
I.ISCHE
VOORBE-
REIDINO.
De noodzaeWykheid der liefde tot God en den naesten, d» verwachting van een ander leven zyn waerheden, door de Hebreen en nalere volken bevestigd.
Stilzwygen van Mozes over het oo?merk dezer gebruiken.
AU. liet ihlzwygen van den Wetgever der Hebreen, wegens het oogmerk van deze gewoonte, is zckerlykopmerkenswaerdig. Indien hy, met het bybrengen van deze gebruiken, derzelver oogmerken opengelegd hadde, zou men
hem



EUANGE-
lische
Voorbereiding.
98 Schouw tooneel
fprong te ecrcn, en onze natuurgenooten te beminnen. Maer het byzondere vernuft kon 'er iets byvoegen of afnemen. Hierom werd alles van den beginne bepaeld, door de fchikkingenvan den uitwendigen godsdienst. Adam en Noach, hunnen kinderen de godsdienftige vergaderingen op bepaelde tyden aenbevelende, en hun den regel der offeranden , onthoudingen, toewydingen, algemeene maeltyden en lykplegtigheden voorfchryvende, gaven aen de nakomelingfchap lesfen, die onaffcheidclyk aen de gebruiken verknocht bleven. Deze waren duidelyk en fprekende. Het was eene openbare en altoos durende prediking, waerin zy allen, die haer wilden hooren, gemakkelyk en zonder, moeite konden begrypen, dat men hem, van wien wy alles ontvangen, moet verheerlyken; dat wy moeten erkennen zondaers te zyn, en begeerte toonen om van onze zonden verlost of verzoend te worden; dat wy de menfchen moeten beminnen , als kinders van eenen algemeenen vader; dat men, eindelyk eerbied moet bewyzen aen de dooden, die getrouw
aen



derNatüür,XXVII.Onderh. 99
aen de wetten geweest zyn, eri veréénigd met hun blyven, dewyl zy noch hunne werken wezenlyk dood zyn , maer dat hunne hoop gevestigd is op Gods oordeel, en opeenenftaet, waerin de goeden beloond, en de boozen geftraft zullen worden.
De verwachting en de overtuiging der eerfte menfchen openbaren zich door hunne oefFeningen, gelyk onze tegenwoordige oefFeningen ons geloof uitdrukken. Nu is het geene wy gezien hebben de grond van onzen godsdienst, zoo wel als die van de wet der nature; waeruit noodwendig volgt, dat de infteller van de eerfte gebruiken niet verfchilt van den infteller desEuangeliums: het is dezelfde geest en dezelfde wysheid. De reden heeft dan aenftonds haren regel voor zich gevonden, en denzelven niet gemaekt. Alles, wat zy 'er vart het hare heeft bygevoegd, heeft flechts in verandering beftaen.
Om uit het verhael van Mozes een voordeel van zulk eene groote waerde te kunnen trekken , moeten wy nog de niet verdachte getuigenisfen.* die Ons de naeuwkeurigheid daervan G * aen-"
EtMNGE-' LISCHE VOORBER.EIDjNÖ.



100 ScHOUWTOONEEL
Lkchb
lOORBE-
kEIDTNO.
aentoonen, benevens het zelve leggen.
De fchikkingen en het geloof der eerfte eeuwen, zoodanig als Mozes ons dezelven befchryft, worden gevonden by de meesren der aloude volken, zelfs die het meest aen de bygeloovigheid en afgodery overgegeven waren. Alle de gedenkftukken der ongewyde aloudheid ftrekktn ons hier totbewyzen. De Venetiaenfche, Portugefche en andere reizigers hebben dezelfde gebruiken onder de onbekendfte volken gevonden*. Alle veréénigen zy zich in een' zelfden oorfprong , en klimmen op tot eene eerfte bron van gelykvormigheid, welken men alleen in de historie van Mozes vindt. Welke onheilen heeft de dwaling veroorzaekt? Baal of een ingebeelde Heer in de zon, Baaltis of Koningin des hemels in de maen, eene Moeder der oogften op de aerde, en diergelyke andere zotheden, door het menfchelyke verftand uitgedacht, verderven ongetwyffeld het vertrouwen in God en de ware godvrucht: men maakte een verdrag en
dreef
* Reizen, door Ramuflo verzameld.



oer Natuur, ZOT/. 0»<fcr/&. 101
dreef koopmanfchap, in tegenwoordigheid van deze grillige en gierige goden, dewyl zy in loutere inbeelding beflonden, en naer den mensch gevormd waren. Maer indien men raedpleegt met Homerus, Hefiodus, Diodorus, Plutarchus en de ganfche aloudheid, hervindt men, door den nevel der fabelen en buitenfpoorigheden, de godsdienftige vergaderingen, de offeranden of onthoudingen, de toewydingen en verzoeningen , den algemeenen maeltyd en de teekens van broederfchap, de eerbewyzingen aen de dooden, endeblykenvan eene naeuwe vereeniginge, welke men met hun wilde houden f. Het Heidendom heeft den geest van godsdienst vernietigd, en de plegtigheden overraatiingevoerd. Maer de eerfte eerdienst en de eerfte waerheden worden 'er in gevonden. Nu is deze belydenis van broederlyk met de menfchen te leven en een Wezen, dat Oorzaek van alles' een regtvaerdig Regeer en Beloond is, eerbied te bewyzen, juist het geene
•P ha eiS:^ dCe' derHcm^efchiedeniSfe)
G Q
LISCHB
Voorbereiding.



IOi SCHOUWTOONEE^
Eoance-
LISCHE VOORBEREIDING.
j)e verdorvenheidvanden mensch door den zondvloed gefluit of gematigd'.
ne men door de wet der nature verftaet. Deze is dus van den beginne af vastgedeld, door de eenparige prediking van den uitwendigen eerdienst en de. eerfte indellingen. Zoo dat Mozes, ons de historie van den mensch leeren" de, ons tevens leert dat hy van het begin af een voorfchrift gehad heeft, en dat zyn grootde onheil is het zelve naer zyn' eigen zin te willen uitleggen. Dit heeft den eerden mensch doen vallen. Dezelfde onafhangelykheid heeft den oorfprongelyken eerdienst en de wet der overleveringe bedorven. Zy allen, die van de openbaringe zyn afgeweken, hebben een byzonderen geest tot geleigits gehad. : Dus is de voorgefchreven en geopenbaerde regel ten allen tyde eenvormig geweest. Maer de redenkavelingen , die denzelven te leur dellen, verduisteren of vernietigen, zynontelbaer, en vermeenigvuldigen gelyk de jaren.
XIV. De aloude Sclintt vervolgt ae historie van den mensch, door den voortgang der verdorvenheid, die zynen val gevolgd is; en men befpeurt, door hare verkiezing van weinige gebeurtenisfen in eene langdurigheid van tyd te verha-



derNatuur.,XXVII.Onderh. 103
halen, dac zy minder de historie van den mensch dan de historie van het menfchelyke hart is. Zy bepaelt zich tot onze behoeften, en leert ons verftandig over alles te oordeelen, door 'er geene waerde of achting in teftellen, dan voor zoo ver zy aen het voorfchriftvan den Godsdienst onderworpen blyven en hergebruik daervan heilig is. By voorbeeld, zy toont ons de pryswaerdige kunften, alsdemetaelkunde, het naeldwerk, de muzyk, de gereedfchappen en andere goede uitvindingen, by booze menfchen en inde nakomelingfchap van Kain gevonden. Zy leert ons tevens regt te bewyzen aen de boozen in het gene zy goeds hebben en hunne behendigheid zonder wangunst of bitterheid te zien. Zy toont ons de huislyke verdeeldheden, en alle de rampzalige gevolgen der veel wyverye, doof Lamech ingevoerd, tot verachting van de oorfprongelyke inftellinge. Dit eerfte voorbeeld veroorzaekte en wettigde grooter overweldigingen. De wellustigften eigenden zich het geene verdeeld moest worden. De toorn en .woede, door een fterk natuurgeftel en een lang leven onderfteund, maekte vandemaetG 4 fchap-
ElJANGE-
lischb
Voorbereiding.



104 ScHOUWtOONEEI,
Etjangë-
voorbereiding.
fchappye een' hoop van ftryderen, altoos op veröoveringen bedacht. De mensch komt van val tot val, en van dwaling tot dwaling. De godsdienst wordt vernietigd by trappen, zelfs in de huisgezinnen, die zich op eenoverblyffel van getrouwheid aen den uitwendigen eerdienst beroemden. De befchouwing der werken van God, de reden, het geweten, de gebruiken, de godsdienst, de verftandige lesfen, die'er aen verknogt waren, met één woord, alle fteunfels der godvrucht bleven vruchteloos. Het menfchelyke verftand redenkavelde over alles, en dacht, door het onderzoek van het voorfchrift, middelen van ontflag of redenen van verachtinge te vinden. Het fchudde het juk van de wet en den uitwendigen eerdienst af. Maer overal, waer de byzondere geest zich indringt, en zich als een' regel voorfchryft, heerfchen onvermydlyk fcheuringen, eigenzinnigheden, eerloosheden en de verderflykfte geweldenaryen. De zondvloed alleen (tuitte de misdaden der eerde eeuwen, en werd eene verfchrikkelyke les voor de volgende tydperken. De Heidenfche aloud-



r> e r N at uur, XXVII. Onderh. 105
oudheid heeft 'er het geheugen van bewaerd. De Poëten en Historiefchryvers van verfchillcnde landen fpreken 'er van. Dit drekt tot een gedenkduk van den zondvloed, dat zich meer aen de
EüANCE-
LISCHfi
Voorbs-
REIDIXO-
Gevolge»
van den zondvloed.
— — Uai /,n.u meer aen ae
oogen vertoont dan eene naeldzuil, die aendonds na de gebeurtenis was opgericht, en welke men in eenig oord zoude moeten zoeken, zonder de minde verzekering' van den waren tyd der opricht/nge.
XV. Het boek der Scheppinge voegt 'er by, dat het leven der menfchen, 'twclk voor den zondvloed langdurig was, verkort en in nacuwe palen bedoren wierd. Niemand is zoo onkundig, of hy weet dat de gewone en bedendige uitwcrkfels door gewone en bedendige oorzaken voortgebragt worden. Dus is 'er eene verandering in de orde der nature; en de invloed der zonne, die de ziel van ons leven is, was niet meer dezelve op den mensch. Mozes fpreekt niet van de verandering der jaergetyden, en van het verfchii van den invloed der zonne, dan na den zondvloed. Hydemt in dit alles volmaektelyk overéén met de ongewyde aloudheid, die mede geG 5 wag



IOÖ SC HO UWTOONEEL
ElJANGE-
VOORBEJLEIMÏiG.
wag maakt van het lange leven van de eerlle bewoonderen der weereld, en van de geringe duurzaemheid, waeraen het na den vioed onderworpen wierd, door het verfchynen van de luchtverhevelingen, en deongelykheidderjaergetyden. Wanneer zy fpreken van den zondvloed, toonen zy ons in hunne fabelen een Scheepje, dienende ter fchuilplaets van eenen man en eene vrouwe, om de weereld weder te bevolken. Doch zeer merkwaerdig is hier de naem, dien zy aen dezen man geven: zy noemen hem jPeükaUon, zynde dit woord een gedenkteeken van de verzwakkinge des menfchen, dewyl het de oorzaek daervan te kennen geeft. Het beteekent in de oosterfche tael de verzwakking der zonne*. Nu is de zon, altoos aen zich zelve gelyk, voor ons niet verzwakt, dan door het verfchil van haren invloed op de aerde, die haer niet meer dezelfde punten f van den eenen dag tot den andéren aenbiedt.
XVI. Dewyl wy hier de wezenlyke
ge-
* Van Dacah, verzwakking,,-en Helton , de zon. f Zie het Deel.



derNatuur,XXVII.Onderh. xoy
gedenkftukken, die de gevolgen en bevestigingen zyn van de gebeurtenisfen, door de Schriftuur verhaeld, verzamelen, zullen wy ons niet meer ophouden over het geene, dat zélfs met veel waerfchynlykheid kan bewezen worden, maer dat, bewys noodig hebbende, hierin geene plaets kan vinden. Dusdanigis de nieuwheid der buiginge van de as deraerdeop het taenrond, een noodzaeklyke ftand tot het onderfcheidderjaergetyden. Wy zullen niet onderzoeken of deze as, verplaetst van haren loodregren ftand op den loopkring,het dampgewest heeft kunnen beroeren, en de verplaetfing der zee veroorzaken; noch of deze buiginoder aerdfche as veeleer het gevolg en de uitwerking is van eene geweldige fchuddinge, aen het dampgewest en de aerde medegedeeld: zoo dat, dewyl het buitenfte der aerde, dat den afgrond der wareren befloot, gebroken, en de aerde in hare gedaante ongercgelmatig geworden was, het middenpunt van de uitgebreidheid dezer gedaente niet meer het zelfde zoude zyn als het zwaertcpunt van het ganfche lichaem, zynde zwarer aen de eene dan aen de andere zy-
de.
Edange-
LI»CHli
Voorbereiding,



108 SCHOUWTOONEEt
EuANBBI.ISCHEVOORBEREIDING.
Be twee oorzaken van den zondvloed gevonden en bevel-
de. Laten wy, om de historie te bevestigen, voortgaen met gedenkftukken , die onbetwistbaer zyn, voorteftellen.
De oorzaken van den zondvloed zyn , volgens de uitdrukking van Mozes, het opbreken van de fonteinen des groote» afgronds, en het openen van de Huizen des hemels. De uitftorting van eenwater, te voren onzigtbaer en opgehouden of verdund in het dampgewest, is eene uitwerking der ervarcnisfe, waervan de maet of hoeveelheid zich regelt naer de kragt der fchuddinge of des winds, die het dampgewest beweegt. Aen de andere zyde is het algemeen opbreken van de grensfcheidingen, die de kom van den eerflen occaen bepaelden , eene algemeene uitwerking, waervan de kenteekens onder onze oogen befraen.'
De hedendaegfche waernemingen ftrekken zich meer en meer en meer uit, om het aerdfche dampgewest te verwyden. De Heer de Mairan heeft, in zyne Verhandeling over de Aurore Boreale, eene byzondere befpiegeling over den band van lichtende ftofFe, dien men
rom-



berNatuur,XXVILOnderk. i09
romdom de zon ontdekt, en wiensuiterfte einde, ons dampgewest ontmoetende, en zich daerin dompelende, door deze inzinking aldaer de oorzaek van het licht, twclk men fomtyds in het begin van den nacht aen den kant van het
noorden hefi-iPiii-r tir 1 ï—L t t
Euange..
LISCHE ,'■ VOORBEREIDING*
-. ^""i woraen Kan. Hy
ltaet met in twyffel om eenen affland van drie honderd mylen van de aerde tot de bovenfte deelen van het dampge west te ftcllen. Andere Natuurkenners vermengen het met het groote om windlei van vloeibare (toffe, waervan de aerde het middenpunt beflaet, en dat meer of min gedrukt wnrdc, of zelfs gedwongen om te rug te wyken, door het drukken van diergelykeomwinfeien, waerin zich de maen en andere dwaeiiïerren bevinden. Aen deze drukkingen, en aen deze ongelyke te rug wykingen kan men den vloed en de ebbe toefchryven, de, wyl het water van den aerdkloot zich nog m eene richting blyft bewegen, wanneer deganfeheaerdfehe omtrek zich eemgzms in eene andere richting begint teverplaetfcn; gelyk het water, da?de beweging van eene ovengebragte nap volgt, in zynen loop aenhoudt,' en zich
op
Waerneminj over de ontzag, chelykc boeveelheid van water, welke het dampgewest bevat, en over d* □orzaken van vloed :a ebbe.



112 SCHOÜWTOONEEL
JElMNCELISCHEVOOHBER.HDING.
val waters, door duimen en lynen. Hy bad de goedheid om my de daglyst medetedeelen: dezelve bepaelt de uitkomst op 50 of 60 duimen en daerboven, ten opzigte van het land, dat een weinig boven de monden van den Ganges ligt. Dit is het driedubbel en meer van het geene te Parys valt. De behendigheid van een' zelfden wind is 'er de oorzaek van.. , •- | • rrj . ittfi ■'
Door een' anderen brief, gedagteekend op Pontichery, den so van September 1744, gaf hy my bericht van eene andere foortgelyke waerneminge, gedaen te Mahé op de kust van Malabar, en waervan de uitkomst 127 duimen was. De oorzaek, welke hy van dezen overvloed van regen bybrengt, is wetenwaerdig en naeuw verbonden met myn tegenwoordig onderwerp. De Natuurkenners zyn altoos zeer verlegen geweest, in het gisfen van de reden der rcgens,die op de westlyke kast van het Indifche fchierëiland vallen, terwyl de oostelyke kust, die aen de andere by de kaep Kommoryn pack, eene volkomen helderheid geniet, of eene geweldige hitte ondervindt. Hunne verwondering
ver



derNat vur,XXVII0nderk. ng
verdubbelt, als zy den regen vervolgen.1 zien vallen op de kust van Koromandel, zonder zich uittebreiden tot de westclyke kusr, die 'er weinig van afligt. Alles hangt af, volgens de waerneming van den Heer Dupleix, van de richtin° ge van den wind, en van den wederftand, dien hy ontmoet. De wederftand aen de richting deswindsgefchiedt langs de Gatten, die een keten van hooge bergen gelyk de Pyreneen zyn, en het gedeelte vanlndië, 'tweik men de Malabar noemt, van het oostelyke gedeelte, dat Koromandél geheten wordt, affcheiden, doch nader by# de westelyke kust dan by de andere ligg n, en zich Hechts tien, vyftien en twintig mylen binnen 'slands uitftrekken.
Sedert de maend Mei tot in Oftober waeit over Indië een zuidwesten wind, die het onderfle dampgewest regelreiT, aen voert tegen de Gatten, waer de luchtdoelen geftuit en gevolge]yk verdikt worden. Hieruit ontflaen de zware regens te Malabar, terwyl men te Koromandél verzengd wordt. Omtrent hec einde van Oflrober verandert de wind, en waeit uit het noordoosten. Hyftreefc XV. Deel H ins-
EUANG».
I.ISCHE
VOORBE-
R.BIDINB.



114 SCHOUWTOONEEL
EüANGELISCHEVoORBEREID.ING.
insgelyks tegen de bergen, die de lucht verdikken. Dan wordt Koromandél, in November en December, door den regen overftroomd, terwyl de kust van Malabar de helderile dagen heeft. Zy heeft op deze wys een' aengenamen winter , dien zy haren zomer noemt; en de hitten van haren wezenlyken zomer zyn derwyze verkoeld, dat zy dien haren winter heet. Het water valt overvloediger te Malabar dan te Koromandél, omdat de richting van het zuidwesten beilendiger is, en de wind, over eene groote zee waeijende, vele van hare dampen met zich voert; daer in tegendeel de noordoosten wind, over Tartaryen, China, Tibét en Mogol waeijende, aldaer minder nevels vindt, en tegen zyne gewoonte alleen regenachtig wordt, door de verdikking van de lucht, in eene zelfde richting voortgedreven, en doorgaans tegen de Gatten opgehoopt*. De-
* De Engelfchc Admiraals Boscawen en Griffin, die Ponticheri in de maenden Augustus en September 1748 belegerden, het niet kunnende uithouden tegen de vverkzaemheid van den Heer Dupleix, trokken in October af, om met geen' ontzagchelyker vyand, te weten, dezen srclfden wind, te doen te hebben.



derNatüur,XXVII.Onderh. 115
Deze weinige voorbeelden zyn genoeg, om-aentetoonen wat de enkele fchokking in her dampgewest kan te weeg brengen. Niets is zoo droog als de oosten en noorden winden. Zy zyn het echter, die door de enkele duurzaemheid van hunne richting, door een'hinderpael gefluit, de kust van Koromandél en het hart van Afrika ©verftroomen. Zy vinden dus het water in de zuiverfte lucht; en de bovenftewaters, die onzigtbaer waren , veranderen in regenvlagen, naer de kragt van den ftroom, die hen vergadert. Wat zou het worden, indien eene geweldige fchokking alle de waters, vlugtig geworden in den uitgeftrekten kring, waervan de aerde het middenpunt is, in eene zelfde richting voortdreef? Men behoeft geene nieuwe waters te fcheppen, om den kleenen kloot, die 'er zich in bevindt, te verdrinken. De enkele voortdry ving van Gods hand is hier genoeg, om het werktuig, 'twelk zy in de natuur vindt, in werking te brengen.
Dezelfde fchwkking, die de waters des hemels verdikte en op de aerde uicftortce, veroorzaekte 'er een' algemccH 2 nen
EuANSfr
LISCHE VOORBEREIDING.



ÏUANGE1.ISCHBVOORBEPEIDING.
Il6 ScHOÜWTOONEIL
nen flrorm, die derzelver buitenfle deelen veranderde. De fonteinen desgrooten afgrondt werden gebroken, zegt de heilige Schrift; en deze verhindering weggenomen zynde, vloeide de oceaen uit zyne aloude beddinge. Sedert heeft hy zich opgehouden in de diepte, waerin wy hem befchouwen; en de meesten der landen, welken wy tegenwoordig bezitten, zyn zyne aloude bedding en verblyfplaets. De zeefchepfels, welken men met hoopen in het midden en fomtyds op de toppen der heuvelen vindt, zyn 'er door den zondvloed niet gevoerd, maer 'er in hunnen eerfren ftand overgebleven; dewyl deze hooge landen, welken wy thans bergen noemen, toen niet anders waren dan de ongelykheden van de eerfte kom der zee, en heden niet anders zyn dan de overblyffels der landen, welken de ftorm heeft doen zinken. De zeefchepfels, welken men fomtyds in het binnenfte der fteenen of in andere zelfftandigheden vindt, waren, gelyk de metalen en alle delfftoffen, meer of min verfpreid of vermengd in de fcheurel) der aerdbeddingên, welken men nu evenwydig met den gezigteinder, dan
over-



■
t>z,rNatuvr, XXFII.Otidern. 11?
Overblyff fels van het land van Eden," getuigen der historie van Adam..
Euang%.
lische Voorre*
REtolNG.
overgeheld, en gemeenlyk verzwikt en omgekeerd vindt. De ganfche gedaante der nature is dan overéénftemmende met het •verhael van Mozes; en wy hervinden 'er zoo wel de bovenfte waters, welken hy alleen ons heeft durven aentoonen, als de kenmerken van den alouden oceaen, dien hy zegt uit zyne eerfte verblyfplaets gekomen te zyn, door het verbreken van zyne hinderpalen.
XVII. Maer welke ongelykheid de ze verandering op de aerde heeft veroor zaekt, ter uitvoeringe van het oogmerk der Voorzienigheid, om de menlchen te verbinden door de meenigvuldigheici van allerlei behoeften, en door de gemeenmaking van wederzydfche ondersteuningen , heeft God al het uitwendige der eerfte weereld niet willen vernietigen, of alles, wat de eerfte woning van het menfchelyke geflacht uitmaekte, volftrekt onder de zee verbergen. Hy wilde zelfs dat 'er een gedeelte van het land van Eden overbleef, en dac men de kenmerken van het verblyf van onzen algemeenen vader in het ganfche vervolg der eeuwen konde aentoonen.
H 3 Mo-



ÈÜANGE-
tlSCHE VOORBEREIDING.
120 SCMOUWTOONEEL
1'Isle, in zyne kaert van Turkyen, Perfië en Arabië, en de Heer BelJin, in zyne kleene weereldkaert, hebben deze graft met eene volmaekte naeuwkeurigheid ontworpen, door haer te verlengen , volgens de hedendaegfche reizigers, tot over het eiland Baharen, waer nog de peerelvisfcherygefchiedt, en tot de ftad Elkatif, waer de peerlen verkoft worden*. De overéénftemming van deze onderfcheidende trekken, met het verblyf der Chaulateërs, wordt elders niet gevonden.
Schoon het land, waer de Tiger en Eufraet in eene eenige bedding famenvloeijen, aen groote veranderingen onderworpen geweest is, en dikwerf eene andere gedaente gekregen heeft, door de verfchillende loopen, welken men zynen ftroomen heeft doen nemen, befpcurt men echter de uitmuntendheid van dit verblyf, door de verkiezing der kinderen van Noach, om 'er zich nedertezetten, zoo het mogelyk ware, en
door
«* 5ieJh," aerdfche Paradys van Huet, en de verhandeling van Morin inSamuèl Bochard,cdit. «e Villemandi.



derN atuur,XXVIÏ.Onderh. iat
door de groote begeerte der overwinnaren, die federt Nimrod, van tyd tot tyd, gepoogd hebben het zelve te bezitten. Strabo en Plinius, in hunne aerdryks - befchryvingen, de Historiefchryvers en Reizigers, ftemmen allen overéén in de ongemeene vruchtbaarheid van het land, waer de Tiger en Eufraet byéénkomen, te roemen. Dus is 'er geene de minfte fchyn van waerheid in het voorgeven van Burnet, Woodward en eenige anderen, die gedacht hebben dat de aerde geheel ontbonden was geweest, en weder op nieuw na den zondvloed gevormd was, door de gedurige nederzinking der deelen vanverfchillende hoofdftofFen. Niets dan de buitenfte omtrekken van den aerdkloot werden verbroken, onderfcheidenlyk nedergezonken en met ongelykheden vervuld. Maer 'er blyven eenige vlakten van het wellustige verblyf. De ftroomen, die het befpoelden, zyn veranderd en niet vernietigd. Men kan nog zeggen: hier is de wieg van het menfchelyke gellacht. Hier zyn wy voortgekomen, om ons yder naer de plaets onzer ballingfchap te begeven.
H 5 XVIII. Een
EUANCE*' LISCHE VOORBERKIDINö.



122 SCHOUWTOONEEL
EVANGELISCHEVoORBEREirttNC.
Dc maten der Arke ovcréénkomftigmet de natuur.
XVIII. Een nieuw blyk van het vertrouwen van Mozes op de onderrichtingen, die zyne pen bcftuurden, is zyne ftoutmoedigheid in het opgeven van de afmetinge der Arke, waerin eenige paren van alle de dieren, met hunne bekwame voedfelen, zich een jaer moesten onderhouden. De juistheid der maten, in het Boek der fchcppinge bygebragt, is in volmaekteorde. Driehon¬
derd ellen lengte, tegen vyftig der breedte, met dertig ellen hoogte, verdeeld in drie verdiepingen, bezorgde hier het voordeel van drie gebouwen, yder van vyftien voeten hoog, vyf-en-zeventig breed, en honderd en vyftig lang, alle drie boven elkandercn geplaetst. De gedenkftukken van het toereikende dezer maten moeten alleen in de natuurlyke historie en in dc rekenkunst gezocht worden. Buteo, Wilkens en Pelletier, een der bekwaemfte rekenaren, welken Roaen heeft voortgebragt, onderzochten het getal en de geftalte van alle bekende dieren, en vervolgens de plaetfen voor zoo vele paren van alle verflindende foorten van beesten en voor de fchapen om hen ccn jaer te voeden. Zy
maek-



b e r N a t u u p., XXVII. Onderh. 123
maekten zelfs eene rekening wegens de „plaets voor de andere dieren, en voor de levensbehoeften, welken dezelve noodig hadden, zonder te vergeten de galleryen en den gemakkelyken toegang tot yd r vertrek. De algemeene vrucht van hunne verfchillende rekenwyzen was, dat zy meetkundig bewezen dat de afmetingen, in het Boek der fcheppinge aengetoond, meer dan genoegzaem waren tot onderhoud en gemak van alles.
XIX. A-He de volken, die den oorfprong van hunnen landaert verzonnen, of onbefchroomd de oude vertellingen, welken zy daervan gehoord hadden, herhaeld hebben, namen hunne toevlugt tot eene aloudheid, waerin zich alles naer willekeur febikt, zonder voorde vergelykinge van eene andere historie te vreezen. Toen de Grieken de men fchen uit de holen der eikenboomen, die het dal van Tempé bedekten, of hen gelyk de mieren uit de vlakten van Arkadia deden ontfpruiten; toendeChinefche en Egiptifche redenkavelaers, vier duizend ja<*en te voren, de fraaije kunften en zelfs het goud uit dc handen van Fohy en Hermes Trismegistus deden
voort-
ElTANO*.
LUCHï
Voorbereiding.
De vertellers der fabelen nemen hunne toevlugt tot de aloudheid : Mozes waegt zich door de nieuwheid zyner dag. teeekeningen.



EVANGELISCHE
Voorbereiding.
124 SCHOUWTOONEEL
voortkomen, hadden noch de historiefchryvers der naburige volken, noch . eenige wederfprekende gedenkftukken ' tegen. Dit ftilzwygen is daerop gegrond , dat de aerde toen niet in wezen of niet bevolkt was. Mozes, integendeel, had alles tegen zich. Maer hy is zoo zeker van geen vroeger gedenkftuk dan zyne dagteekeningen te vinden, dat hy zich niet vergenoegt met den oorfprong van alle menfchen aen Adam toe tefchryven; hy gaet verder met aentetoonen dat alle menfchen, die zich in zynen leeftyd op aerde bevonden, voortkwamen van den eenigen Noach, die flechts agt of negen eeuwen te voren leefde. Hy vreest niet dat men hem de verfchillende kleur van fommige volken tegenwerpe; dewyl eenigen wit, anderen olyfkleurig, anderen rood, anderen koperkleurig, en eenigen volftrekt zwart zyn, zoodat men zoude kunnen twyffe^ len of zy een' algemeenen oorfprong hebben. Hy was verzekerd dat dit verfchil van kleur geene verfcheidenheid van oorfprong veronderftelde, maer dat dit afhangt van de verfchillende gewesten, of Tan eene lucht en voedfelen, door het
on-



derNatuur, XXVII. Onderh. 125
onderfcheid van hunne grondbeginfelen gefchikt, om de gefteldheid dernacuur geftellen en kleuren der menfchen re veranderen. Hy vreesde nier dat men hem Cyklopen met een oog in het midden van het voorhoofd, nochBlemmies met twee oogen op de borst, noch menfchen , die van gedacht tot gedacht flegts vier onzer zinnen hadden, of met een' zesden zin voorzien waren,zoude aentoonen. Alle deze vertellingen waren nog niet geboren, of bragten gecnen fchrik voort. Hy ftelt zich nog meer in gevaer, door de noodzaeklykheid om het ganfche menfchelyke geflacht aen den Eufraet byde ftad Babel re plaetfen, en het alleen eene zelfde tael toetefchryven, omtrent agt honderd jaren voor zynen tyd. Zyne ganfche historie zou op niet uitkomen, voor twee voorgaende opfchriften in twee verfchillende talen. Een man, die met dit vertrouwen te werk gaet, vond buiten twyffel het bewys, en geenzins de tegenfpraek van zyne dagteekenin^en in de Egipo'fchegedenkftukken, welken hy volmaektlyk kende. De nauwkeurigheid van zyn verhael verwerpt
EvangelischeVoorbe» reidino.



I26 ScHOUWTOONEET,
EUANGELISCHEVOORBEREIDING.
Overéénkomst van den ftaet van Babylonie met het verhael ier Schrifture.
werpt by voorraed de fabels, naderhand in de Egiptifchc jaarboeken ingevoegd.
XX. Dit fr.uk der gefchiedenisfe is van belang: laten wy het by gedeelten nagaen, en omtrent Mozes onderzoeken, of de natuur ofdefamenlevingons kenmerken en bevvyzen van het geene hy bybrengt aenbieden.
De kindcrs van Noach vermeenigvuldigden; en in een' ongemaklyken toeftand in de rotfen vanGordyenne, waer de ark zich nedergezet had, trokken zy over den Tiger, en verkozen de vruchtbare velden van Singare of Sennahar, in het beneden Mefopotamië, by de famenvloeijing van den Tiger en Eufraet, om 'er hun verblyf te vestigen, als in het vlakfte en vruchtbaerfte land, dat hun bekend was. Denoodzaeklykheid om in de mondbehoeften van eene verbazende meenigte van inwoonderen en kudden te voorzien, verpligtte hen zich uittebreiden; en ' dewyl zy geen voorwerp, dat van verre kost gezien worden , in deze ommetelyke vlakte hadden, zeiden zy: Laten wy eene/I ad en eenen toren, die zich tot den hemel
ver-



derNatuur, XXVILOnderh. 127
verheft, bouwen. Laten wy een zigt baer teeken * oprichten, opdat wyniet overal verftrooidworden. Vermits hun fteenen ontbraken, bakten zytigchelen; en de Jodenlym, welke het land overvloedig voortbragt, ftrekte hun tot tieras. God vond goed deze onderneming te ftuiten, door hunne tael te veranderen. De verwarring verfpreidde zich onder hen; en deze plaets kreeg den naem van Babel, die verwarring beteekent. Was 'er eene ftad met den naem van Babel , een bekende toren by of in deze ftad, eene vlakte van SinharinMefopotamic, een ftroom de Eufrates, verbazende vruchtbare velden van een' gelyken grond, waer de voorzorg van een' hoogen toren verftandig en redelyk was? Eindelyk was de Jodenlym een natuurlyk voortbrengfel van dit land? De ganfche ongewyde aloudheid heeft, van de eerfte tyden dat men begon te fchryven, kennis van den Eufraet en van de gelyk-
hcid
* In 't Hebreeuwsch Shem, een teeken. Het Griekfche Shéma, een teeken, is 'er van afgekomen. Dit woord beteekent ouk een' naem, Juca, hier niet.
EöANOE.
LI5CHE VOORBEREIDING.



I28 ScHOUWTOONEEL
EUANQE-
LISCHE
Voorbereiding.
beid der vlakte gehad. Ptolomeus fbepaelt, in zyne kaerten van Azia , de vlakte van Mefopotamië by de bergen Singar, naer den kant van den Tiger. Alle de Gefchichtfchryvers fpreken ons van de volmaekte gelykheid der landen . aen den kant van Babilonië, totdat men 'er de fraaije tuinen op eenige overblyffels van tichelfleenen gebouwen oprichtte, om ze van de vlakte aftefcheiden, en de gezigten, te voren al te gelykvormig, te doen verfchillen. Ammianus Marcellinus, die den Keizer juiiacn in dit gewest gevolgd heeft; Plinius en alle de Aerdryksbefchryvers, zoo aloude als hedendaegfche, bevestigen insgclyks de uirgeftrektheid en gelykheid der vlakten van Mefopotamië, waer het gezigt door geen eenig voorwerp gefluit wordt. Zy doen ons opmerken den overvloed van Jodenlym, die 'ernatuurlyk vloeit, en de ongelooflvke vruchfbaerheid van het aloude Babilonië. Alles loopt dus famen, om ons de overblyffels van het land van Eden, en de
naauw-
| Zie de vierde kaert van Azia, door Ptolo. Bicus, van Ger. Mercator by Hondius.



derNatuur,XXVU.Onderh. 129
naeuwkeurigheid van alle de omftandigheden, welken Mozes opgeeft, te doen kennen. De geheele ongewyde letterkunst bewyst hulde aen de Schriftuur; terwyl de Chinéfche en Egiptifche historiën als uit de lucht fchynen gevallen te zyn.
XXI. De misdaed, welke Mozes aen de kinders van Noach toefchryft, was niet, gelyk de LXX overzetters het vertaeld hebben, om zich een1 naem te willen maken, voor de verfïrooijing, maer alleen, gelyk de oorfprongelyke tekst het letterlyk heeft, om zich eene verblyfplaets, die een talryk volk konde bevatten, te ftichten, en daerby te voegen eenen hoogen toren, die van verre gezien konde worden, en een teeken van vereeniginge was, om de afdwalingen en de fcheiding voortekomen. Dit drukken zy zeer eenvouwig uir in deze woorden: Laten wy een teeken oprichten , opdat wy niet overdherftrooid worden.
De zwarigheid, welke zy met zorgvuldigheid wilden vermyden, was juist het geene God begeerde en van hun eischte. Zy wisten zeer wel dat God
XV. Deel. I kerJi
EUANGB*
LISCHE
Voorbereid ing»



130 SCHOUWTOONEEl.
EUANGEitlSCHEVOORBEREIDING.
hen, federt eene eeuw en meer, noopte om zich met volkplantingen van het eene gewest in het andere te verfpreiden; en zy namen maetregels, om het voornemen van zynen wil te beletten, of voor langen tyd te vertragen. God verwardde hunne tael. Hy bevolktte allengskens yder land, door het te vervullen met inwoonderen, welken het gebruik van eene zelfde fpraek aldaer verëenigd had, en die, door het ongenoegen van eikanderen niet meer te kunnen verftaen, genoodzaekt waren verder af te gaen leven.
De tegenwoordige ftaet van het aerdryk en alle de bekende historiëngeven getuigenis van het oogmerk, dat vroegtydig na den zondvloed de fpraken verdeeld heeft. Niets is der Goddelyke wysheid meer waerdig, dan dat zy, om de verfchillende gewesten fchielyk te bevolken, aenftonds gebruik maekte van het zelfde middel, dat haer heden nog dient om 'er de inwoonders te houden, en de overlooping te beletten. Sommige landen zyn zoo aengenaem, en andere zoo onbevallig, dat men ze ligtelyk voor
el-



derN at'uüR, XXVII.Onderh. 131
eikanderen zoude verlaten, indien het gebruik van eene zelfde tael niet voor de flechtfte menfchen een bekwaem middel ware om 'er hen te houden; terwyl de onkunde van andere fpraken een vermogend middel van afkeer voor eenig ander land is, niet tegenftaende de radeelen der vergel'kinge. Het wonder, door Mozes verhaeld, bevolkt dan nog heden het ganfche aerdryk, zoo wel als ten tyde van de kinderen van Noach. Alle de eeuwen befpeurert deszelfs uitwerkingen.
Een ander middel, om de regtmatigheid van dit verhael gewaer te worden, rs dat de verfcheidenheid der talen met de dagteekeningen Van Mozes overéénftemt. Deze verfcheidenheid gaetvoor alle onze bekende historiën; en noch de fpitszuilen van Egipte, noch de marmers van Arondel * , noch eenig geden k-
* Dit zyn witte marmeren blokken, waerop by de drie eeuwen voor Jezus Christus de voornaemfte gebeurtenisfen der Griekfche historie gehouwen zyn. Deze blokken zyn in den Archipél gekoft voor Mylord Howard. Graef van Arondel, én iri de boekzael van Oxford ten toon gefield door zyne kinders, die den naem van Norfolk,
1 2
Et'ange-
LISCHE
Voorbereiding.



ElMNGBLISCHEVOORBEREIDING.
waervan Elizabeth hunnen voorvader beroofd had, hernomen hebben.
132 ScHOUWTOONEEL
denkftuk, dat een kenmerk van waerheid draegt, kunnen dcrzelver oudheid niet te boven ftygen. Voegen wy hierby dat de vereeniging desmenfehelyken geflachts in Chaldéa, voor de verftrooijing der volkplantingen, een overéénkomftig geval is met den optogt, dien zy gehouden hebben. Alles vertrekt, uit het oosten, de menfchen endekunften. Alles nadert allengskens naer het westen, zuiden en noorde'n. De his-. torie toont ons Koningen en voorname grondftichtingen in het midden en op de kusten van Azia, toen .men nog geene kennis van de afgelegenlle volkplan-> tingen had. Deze bellonden nog niet, of deden poogingen om zich te vormen. Indien de Chinéfche en Egiptifche volken vrocgtydigex meer overéénkomst dan de andere met de aloude inwoonderen van Chaldéa gehad hebben, door hunne zittende levenswys, door hunne zinnebeeldige teekens, door hunne kennis in de fterrenkunde, en door de beoeffening van eenige fchoone kunilen,
het



derNatuur,XXVII.Onderh. 133
het was omdat zy zich aenftonds bevonden in ongemeene vruchtbare landen, al waer zy, noch gehinderd door de bosfchen, die elders alles bedekten, noch door de beesten, die alle grondftichtingen verwoesten en in de bosfchen fchuilden, zeer fchielyk vermeenigvuldigden, en het gebruik der eerfte uitvindingen niet verloren hebben. De groote aloudheid dezer drie volken, en hunne gelykheid in zoo veie ftukken, toonen de eenheid van hunnen oorfprong, en de zonderlinge naeuwkeurighcid der heilige historie. De ftaet der andere volken was zeer verfchillende van de geenen, die zich vrocgtydig in de gezegende velden van den Eufraet, KianenNyl nederflocgen. Befchouwen wy elders de zwervende huisgezinnen, die noch oorden noch wegen kenden, en by toeval vervielen in een ellendig land, waer hun alles ontbrak. Zy waren ontbloot van werktuigen, om zich te oeffenen in het geene zy goeds mogcen behouden hebben. Zy hadden geene belten digheid of rust, om het geene, 't welk hun de tegenwoordige nood mogt doen uitvinden, te volmaken. Dc geringI 3 1 hcid
EUANGEL13CHEVouREERE1D1NG.



.134 ScHOUWTOONEEL
EüANOELIsCHEVuORBEKBIDJLXG.
heid der middelen öm te beftaen, vervoerde hen dikwerf tot geweidenaryen: de wangunst deed hen eikanderen vernielen. Siechts een handvol volks zynde , werden zy door een' anderen hoop verdreven. Deze zwervende en langdurige onzekere Wenswys deed alles vergeten. Door de vernieuwing van den koophandel met het oosten zyn de zaken veranderd. De Gothen en het ganfche noorden bleven barbaren, tot dat zy zich in Gaule en Italië vestigden. De Gaulen en de Franken zyn hunne befchaefdhcid aen de Romeinen verfchuldigd. Deze hadden hunne wetten en hunne letterkunde van de Atheneren ontleend. Griekenland bleef onkundig, tot de aenkomst van Kadmus, die'er de Fenififche letters overbragt. De Grieken, bekoord door dit hulpmiddel, leidden zich toe op de aankweeking van hunne tael', de poezy' en het gezang. Zy kregen geen' fmaek in de ftaetkunde, ftcrrenkunde, zeevaertkunde, wiskunde en fchilderkunde, dan na hunne reizen naer Memfis, Tyrus en het hof van Perfië. Zy verbeterden alles, maer vonden niets uit. Het is dan niet min
open-



berN atuur, XXFII.Onderh. 135
openbaer door de ongewyde historie, dan door het verhael der heilige Schriftuur, dat het oosten de algemeene bron der volken en der fraeije kundigheden is. Wy zien geen' tegenftrydigen voortgang , dan in later tyden, waerin de razerny der verooveringen de westerfche krygsbenden in Azia begon overtevoeren.
XXII. Ik heb eenige lieden, tenhoogfte van ongeloovigheid verdacht, getroffen of belemmerd gezien, over de naeuwkeurige overéénkomst, die ''er van tyd tot tyd gevonden wordt, tus fchen de verfchillende verhalen van den Bybel en den gelyktydigen toef; and der Maetfchappy ! Ik heb hen altoos ontrust en ontfteld gevonden, naermate zy geleerdheid en opregtheid van geest bezaten. Zy weten dat de fcho onheid van ftyl, die ons ten voordeele van de Atheenfche en Roomfche Schryveren inneemt, niemand regt geeft om Mozes of hen, die na hem ons de verfchillende boeken der Joden en eerfte Christenen nagelaten hebben*, eenigzins te verachten. Deze fchriften zyn geene bewerkte historiën, maer gelyktydige gedenkfchriften der gebeurtenisfen. Met I 4 welk
EvangelischeVoorbereiding.
Overéén-
ftemming der Schrifture met den ftaet der weereld in alle tyden.



I36 ScKOOWTOONEEL
ÏÜATJOSMSCHEVOORBEREIDING.
De aerd-
ryksbcfchryvingder Schrifture ftaeft de waaiheid.
welk regt zullen wy ze in deze hoedanigheid verwerpen? Zy vertoonen, het is waer, noch kieschheid noch wetenfchap. Maer doet ons deze reden Joinville, Villardoin of F-roisfard verwerpen? Wy hebben alleen regt om de werken, van wien ze ook zyn, te verachten , wanneer wy hen van bedriegery' of onwetendheid omtrent hun verhael kunnen overtuigen. Wy kunnen in dit opzigt Mozes noch hen, die hem gevolgd zyn, van geene onkunde befchuldigen. Zy verhalen wat zy gezien of van hunne vaderen vernomen hebben, volgens overgeleverde gedenkfehriften. De gevallen zyn bevestigd door den famenloop der omftandigheden, die zeker zyn: zy zyn onderfteund door de getuigenis der gedenkftukken, die in wezen zyn; eindelyk door eene fchikking van plaetfelyke ftanden, die veronderltellen dat men wel gezien heeft of volkomen onderricht geweest is.
De aerdryksbefchryving is voorzeker het droogfte gedeelte der Schrifture, en waeruit men het minfte voordeel voor de gevoelens en het gedrag kan halen. Men kan echter zeggen, dat dir.
ftuk



berNatuur,XXVILOnderh. 137
ftuk van een' onwaerdeerlyken prys is, dewyl het voldoet om de waerheid der verhalen te ftaven. De aerdryk sbefchryving ftelt alles in orde, en maekt de waerheid blykbaer. Laten wy de vyf boeken of het boek der Scheppinge alleen in aenmerking nemen, en den oorfprong en eerfte voortgangen der volken befchouwen. In het verhael van Mozes vindt men, ik beken het, plaetfen en volken, welken de langdurigheid der tyden verduisterd heeft. Maer van alles, wat hy noemt, regtvaerdigt het geene dat in later tyden nog kenbacr was, zyn verhael door eene uitgeftrektheid van kundigheden, die of eene inblazing of de hulp van eene getrouwe overleveringe bewyzen. Nergens zult gy by de ongewyde fchryvers eene diergelyke naeuwkeurigheid vinden. Alle oogenblikken is men in de noodzaeklykheid om hun fabels of misllagen te verwyten. Homerus, willende uitmunten in zynebefchryvingvan Egipte, waervan men by de Grieken begon te fpreken, maekt een' aenvang met het eiland Faros op eene dagreis van de landen ce plaetfen. Drie honderd jaren na I <j hem
EvangelischsVoorbb-
reidihb.



I38 SCHOUWTOONEEL
EvangelischeVoorbereiding.
hem paelde het 'er byna aen, gelyk tegenwoordig. De aenwas van flyk, op deze wys de westelyke kust met een'ligchaem van meer dan tien mylen van diepte en vyftig van breedte vermeerderende, zoude Egipte in weinig tyds verbazend vergroot hebben; daer in tegendeel het flyk niets voor het zelve gedaen heeft, federt Herodotus enPtolomeus. Men heeft wel andere bewyzen, dat het beneden Egipte, voor Homerus, en voor Mozes, op eenige kleene veranderingen na, reeds was gelyk het tegenwoordig is. Men kende de havens in hetdiepftederRoodeZee, en de Landengte van Sués, die de ingang van beneden Egipte is. Men kende 'er de kust van het aloude Pelufium , Tanis, dat in de nabuurfchaplag, enRofetteof het aloude Kanope,aen de westelyke graft van den Nyl. Niets was vermaerder in de grootfte aloudheid dan de eerdienst van den Ram te Thebes, van den Stier te Memfis, en van de Geitjes te Mendes, eene ftad van beneden Egipte. Het is dan zonder de minfte waerfchynlykheid, dat eenige hedendaegfchen gemeend hebben Homeer te kunnen ver-
fchoo-



derNatuur,XXVILOnderh. 139
fchoonen, door (kende te houden dat het flyk van denNyl, federt zyne eeuw, Egipte tot aen Faros verlengd had. Vergeefsch denken zy een groot gewigt aen hun ftelfel bytezetten, door voortewenden d at zy allen op de plaets zelve acht gegeven, en in Groot-Kairo hun verblyf gehad hebben. Hunne natuurkunde wordt, door de wezenlykheid der gevallen , niet min tegengefproken, dan de geleerdheid van Homerus in dit opzigt. Zoo dra hy de Egeifche Zee en de daeraen liggende kusten verlaet, worden zyne befchryvingen zoo vele herfenfchimmen. Hy kent denftaetder weereld niet meer; en zyne plaetsbefchryvingen zyn zonder oordeel. Titus Livius, de oordeelkundige TitusLivius, geboren te Padua, aen den voet der Alpen, is onkundig van dc legginge en den naem eener bekende riviere, die aen de andere zyde der bergen droomt; dewyl hy in het verhael van Hannibals reize de Iferus, die door het land der Allobrogen liep, verwarde metdeDurance, die veel lager in de Rhonc valt. Quintus Kurtius, die door de fierlykheid zyner Larynfche tael', en door zyne
ver-
EUANOl-
LISCHE VOORBEREIDING.



EUANGE-
lische
Voorbereiding.
I40 ScHOUWTOONEEL
verfcheiden kundigheden, eene goede opvoeding fchynt gehad te hebben, maekt eene naeuwe landtong van de tusfchenruimte, die de kust van Trebifonde affcheidt van die van Cilicië, zynde het hedendaegfche Karamanië; hy verandert een land, toen zoo bekend, en dat inderdaed meer dan honderd en twintig mylen is, tot eene landëngte en als tot niets. Ik zou u wel andere diergelyke misfiagcn kunnen bybrengen, en die niet alleen verwonderlyk zyn in geletterde lieden, maer vooral in eeuwen, waerin de koophandel en de krygsondernemingen alles opgehelderd hadden. Door welk voorregt hebben Mozes en allen, die na hem gefchreven hebben, zoo veel juistheid gebragt in die meenigte van plaetfelyke ftanden, die niet natuurlyk in de reden zyn, en de kundigheden van gemeene verftanden veel overtreffen, en waerin de fcherpzinnigften dwalen, by gebrek van geheugenisfe óf onderrichtingen ?
Befchouw hier een man, die, vyfrien honderd jaren voor de voortplanting der letterkunde en der eeuwe van Augustus, de kindschheid der weereld
durft



derN A.TUVK, XXVlI.Onderh. 141
durft befchryven, en het aerdryk tusfchen de zoons en kleenzoons van Noach verdeden. Het gedeelte, 'twelk hy aen Jafet toewyst, is naer het noorden van Azia, en vooral naer de eilanden of zeegewesten, welken men federt
ElTANGELI5CHE
Voorbereiding.
den or zeegewesten, weiKenmenïeueii. kleen Azia en Europa genoemd heeft. De Europeanen hebben ook nimmer vergeten dat zy uit Jafet oorfpronglyk waren. Zy noemen hem hunnen gemeenen vader. Ham of Cham met de zynen trokken, volgens het boek der Scheppinge, naer het zuiden en in Afrika. De ongewyde Schryvers zelfs onderrichten ons dat hy 'er altoos geëerd is onder den naem van Hammon. De Hebreen, wier boeken alleen ons uit Azia gekomen zyn, waren nimmer onkundig van Sem, hunnen ftamvader, uit wien ook de meeste Aziatifche volken afdammen. Men ziet de wezenlykheid van zyne grondftichtinge in Azia, door de plaetfing zyner kinderen aen geene zyde, vervolgens aen deze zyde van den Eufraet; en deze verdeelingder weereld tusfehen drie zoons wordt by de Poëten gevonden, niettegenftaende de fabelachtige beuzelingen. Eaten wy op
een



142 SCHOUWTOONEEL
EVANGELISCHEVOORBEREIDING.
De juiste fiandplaen der afftammelingenvan Noach in hunne verftrooijinge beWyst de voortreflykheid der kundigheden van Mozes.
een ander gezigtpunt acht flaen, en de kinders van Noach in deverltrooijing volgen.
Rome is nog niet; en geheel Europa is in dc duisternisfen der barbaerschheid. Griekenland begint allengskens bewoond te worden door flechtgevestigde huisgezinnen, vol van wangunst' en mistrouwen. De behoeften en geweldadigheden, die hen van de eene naer eene andere plaets verdreven, deden hun niet alleen het gebruik der goede uitvindingen, maer den draed van hunne gefchiedenisfe verliezen. Hunne verbastering in alle deze toevallige verplaetfingen gaet zoo verre, dat zy niet
weten of zy uit de wolken gevallen, of uit het hart der fteenen gefproten zyn. Maer het oosten behoudt de geheugenis van zynen en hunnen oorfprong. By de zinnebeeldige teekens, waervan men zich ten allen tyde bediende om verftaen te worden, voegde men de uitvinding van een kleen getal van afbeeldende letteren van allerlei klanken. Het eerfte gebruik, 'twelk Mozes daervan maekt, beflaet in het behouden van de kundigheid van het begin en den voortgang des menfchelyken-geflachts tot zynen
tyd:



tyd: hy onderfcheidt 'er alle de takken van, en toont de wyken van yder land, waer zy zich verfpreiden. Hy doetMadai, Jaon, Mofok, Thiras, Ascenes, Elifa, Dodanim, en hunne ganfche maegfchap, naer de zeeftreken van het noorden en westen trekken. Men vindt inderdaed het volk der Meden aen den oever der Kaspifche zee. Hy plaetst ter zyde van hun Mofok, waerby de Schriftuur gewoonlyk Rosf voegt. Men heeft in het vervolg gemeend hen verder op in het noorden te ontmoeten, onder de namen van Moskoviten en Rusfen. Ascenes , in Frygië by eene andere zee gevestigd, geeft aen dezelve den naem van Axcne, of Pontus-Euxinus, dien zy altoos behouden heeft. Steden en rivieren der naburige kust' hebben dien van Askanië gevoerd; en de Vorften, die 'er regeerden, droegen gaerne den naem van Askanus. Op den tegenoverliggenden oever ontmoeten wy Thiras, die zynen naem aen de Thraciërs gaf. De plaetfing van Jaon isniettwyffelachtig. Hy is de vader der Iöniërs, welken de Schriftuur doorgaens met de Grieken vermengt. Hcc aloude Iönië, zeer
ver-
EUANOK-
LISCHE
VOORBE-
RSIETNO»



berNatuur,XXVII.Onderh. i55
nisfen weten: men kan 'er van onkundig zyn. Geene betrekking tot elkandercn of tot ons hebbende, zyn zy voor ons van het minde gewigt en als onverfchillig. Naerdien zy echter den lezer kunnen vermaken, heeft men'er meer of min orde ingebragt. Men heeft die, zoo goed als mogelyk was, gefchikt naest de lange ry van namen, die de logenverhalen der voorgewende Egiptifche Regeringen * uitmaken. Men heeft'er de Hebreen in maetfchappy gehouden en doen optrekken, gelyk de Koningsketis van Azia, de Syriërs, de Spartanen en de Atheners, zonder voorregten en alleenlyk omdat de Hebreen eenige hisrorifche gedenkfchriften, welken men met oordeel moet lezen, hebben nagelaten. Mozes en Lycurgus maken 'er byna dezelfde vertooning; en dewyl men in deze Regeringen , die ten grond van het ganfche tafreel ftrekken, niet weet welke de tweede, derde of vierde moet wezen, heeft Marsham alles willekeurig verfnipperd; gelyk voor hem Afrikanus, Eufebius en Syncellus gedaen hadden. Doch van waer komt deae reeks van Egip-
ElTANOKi L'SCHB VoO?ESR.EIBJNO.
'Dynastiën,



EvangelischeV-oorbeREaaiNG.
15Ö SCHOUWTOONEEL
Egiptifehe Koningen, weike men tot den grondflag van de historie der weereld neemt, én welk vertrouwen kan men 'er op vestigen? Het zyn naemlysten van drooge namen, bynageheel van gebeurde zaken ontbloot, en in het licht gebragt lang na den ondergang der Egiptifehe alleenheerfehingé, dertien honderd jaren na Mozes* door eenenEgiptcnaer Manetho, van wien wy niet dan den naem weten. Hy geeft geene andere waerborg aen deze naemlysten, dan dat ze gefchreven of op fteenen gehouwen gevonden zyn; en dit alles na dc bekende en herhaelde veroovering van de gedenkfchriften der Koningen van Egipte, door die van Perfië, die federt Kambyfes hen in devernedering gehouden hebben * door alles aentewenden om derzelver adeldom en regten te vernietigen.
Dat de Egiptenaer Bagoas* gelyk men zegt, [eenigen dezer gedenkfchriften aen het Perfifche Hof te Memfis gezonden heeft; wie weet of zy overéénkwamen met de voorgewende aloude beeldhouweryen? Welk gezag hebben deze feeeldhouweryen? Men heeft geene de
min-



164 ScHOUWTOONEEL
EüANGELISCHEVOORBEREIDING.
oud als het huisgezin van Noach, dat men de plaatfen, welken God met eenige zonderlinge weldaden begunftigd, of met blyken van zyne 'tegenwoordigheid vereerd had, door een gedenkteeken van erkentenisfen heiligde. Deze gedenkteekens noemde men Betylas of Bethel , dat is Gods verblyf. Men noemde en beteekende dus zelfs de plaetfen, die federt lang tot de vergaderingen van den godsdienst gediend hadden. Zy beftonden, naer de eenvouwigheid dier tyden, in eenen hoop van groote ftecnen, of een blok van ruw marmer, het zy van eene kegelachtige gedaente, het zy kolomsgewys, het zy op de manier van eene tafel of eenaltaer. Men goot 'er welriekende oliën op, en wydde 'er offeranden, die aen de armen overgelaten wierden. Dit was een kenteeken der plaetfe, waer de vergaderingen van den Godsdienst voorvielen, om te offeren en in gemeenfehap te eten. Tot hier toe ging alles goed; en wy zullen gelegenheid hebben, om in 't vervolg te zien door welke voortgangen men een misbruik maekte om dezen fteen tot het voorwerp van zyn vertrouwen te Hellen.
„ In-



d e r N at uur, XXVII.Onderh. 165
„ Indien ik*, zegt Arnobius, fprcken „ de van zyne verblindheid in de afgo„ dery, eenigen gepolysten Heen, niet „ reukwerk befproeid, ergens aentrof, „ bewees ik hem myne eerbied, als of „ hy bezield en bekwaem ware om my „ wel te doen: ik richtte mync woor„ den tot hem, en verzocht hulp aen „ een' Heenklomp, die my niet ver-
euange-1 LISCHE VüORÜER.EIDIKG.
Jozua 2 2.
Gencf. 28. 8.
„ Hond. Gy herinnert u hier het geval van Jakob, die, volgens de lof waerdige gewoonte der eerfte tyden, in eene plaets, waer de Heer hem verfchcnen was, geen voorwerp, 'cwelk hy voornam te doen aenbidden, maer een gedenkteeken van zyne erkentenisfe oprichtte. Hy wydde hem het zelve toe, door het met welriekende olie te befproeijen, en gaf het den naem van Bethe', Gy herinnert u ook hetaltaer, op de oevers van den Jordaen opgericht, om den toekomenden tyd te verwittigen, dat de halve Ham van Manasfe , de Ham van Gad en die van Ruben, die aen de
over-
* Si quando coiifpcxeram lubricatum lapidem, & cv quovi unguinc joraidatum, tanquam inesfet yispro, fens, nduhibans afxiar & isneftcia posocbum, nihil fkntieute de truneo,
L 3



l6ó SciIOUWTOONEEL
ïlïangelischeV 0oreereiding.
Bcverbindtenisfenmet de Godheid.
Ke*cf. t5: 10.- 17.
overzyde van den Jordaen bleven, denzelfden God, denzelfden godsdiensten dezelfde regten hadden, als de (lammen, die zich aen deze zyde der rivier' vestigden. Maer deze oprichting van een aj» taer , om tot een gedenkteeken te dienen, werd door den tyd overal eene algemeene gelegenheid van verdeeldheid in den eerdienst, of van bygeloof, of van afgoderye; weshalve de wet van Mozes en de gewoonte der Joden met reden palen daeraen (lelden.
2. Het was een ander gebruik, zoo oud als de weereld, en algemeen aen twee volken, een verbond met de Godheid aentegaen, zich zeiven tot de beoefening der wetten en de deugd te verbinden, vervloekingen tegen de overtreders, uitrefpreken, en deze vervloekingen werden of door voorfchriften, welken men met luider flemme en al zingende opzeidc, of ten minfte door zinryke gewoonten uitgedrukt, het zy mot het flagtöffer te verdeelcn, om 'er de onderhandelende partyen door te laten gaen, het zy door het hoofd van het flagtöffer met een' (leen te flaen. De ganlche Schriftuur is vol van deze pleg-
tig-



derNatuur^.OT/.Ow^^. 169
een' verfoeilyken eerdienst te veranderen; daer in tegendeel Mozes, door het gebruik der Arke te behouden, in dezelve eene zuiverheid en Gode waerdige majefteit ftelde.
3. De laetfte daed, aen twee volken gemeen, en met welke ik zal eindigen, was de doop , of de plegtigheid om zich uitwendig te zuiveren, het zy door de befprenging met water, het zy door de zorg om zich het hoofd, de voeten en de handen te wasfchen, het zy door eene geheele indompeling. Deze doop. was een bericht van zuiverheid, en eene belofte om zich zuiver te houden. Men kan noch de Schriftuur noch de ongewyde fchryvers lezen, zonder op yderen tred deze gewoonten te vinden. Het zy het aenkwam cp de vcrfchillende deelen en den ganfchen toeftel van eene offerande, het zy het eene plegtige en volksverbindtenis betrof, het zy men het oog had op het voornemen yan een' byzonderen perfoon, die van godsdienst of van volk wilde veranderen , of een nieuw leven leiden, of eene groote misdaed door verzoenende werken boeten ; men gebruikte L 5 ge/
EUANGE • LISCHE
Voor bereiding.
De Doop.



1^0 ScHOUWTOONEEL
EtUMCE-
I.ISCHE
V00RBE-
REIB1NO.
JEneid. 3.
gemeenlyk deze fpreekwys, zich ztdveren, om eene reeks vangodsdienftige daden, waervau de doop met zuiver water eene voorbereiding was, in het kort, uittedrukken. Dus in plaets van te zeggen: wy maken voorbereidingen van eene groote offerande aen Jupiter: wy jlagten flagtbjjers: wy zingen zyn' lof, en fmteken zyne hulp af: wy eten vervolgens het vleesch der flagtöfferen in het gemeen; drukt Virgilius dat alles in twee woorden uit: lustramurque Jovi. Wy zuiveren ons ter eere van Jupiter. Dezelfde fpreekwys was by de Jodenkin gebruik: het volk zuiveren. Dit beftond in het zelve te fchikken tot eene offerande, of tot eene vernieuwing van verbindtenisfen, waervan de eerfte, doorgaens een doop zynde, eene genoegzame beteekenis van de anderen was, en haer zynen naem gaf. Indien S&rhuël of Esdras het volk zuiverde, begrypt men door dit enkele woord eene reeks van daden, bekwaem om eene vernieuwing van verbindtenisfen met God te maken. Dus verbond men zich ook, door het ontvangen van den doop van Joannes den Dooper, om van gedrag te ver-
an-



berNatuur,XXVII.Onderh. iji
anderen, en een nieuw leven te leiden,
door het aen vangen van een geregeld of willekeurig gevolg van vastendagen , gebeden , offeranden , aelmoesfen en godvruchtige daden , waervan de eerfte de doop of de uitwendige zuivering was.
Hieruit ontftond de uitdrukking der Christenen: den doop ontvangen; deze Jood, zeggen wy, deze ongelovvige heeft den doop ontvangen. Dit is eene beknopte uitdrukking, die niet alleen de ontvanging van het eerfle verbondsteeken der Christenen bcteckent, maer het denkbeeld der geheele Christelyke rectvacrdiVheid - of rW tnnCeka I^u«n*.
EüANGK-
LISCHE
VOORBE-
REIDIN».
i. Cor. 15,
O » 5 >vivira-
wys van een' Christen, wiens intrede ter kerke de doop is, in zich bevat. Zich zuiveren is dan eene fpreekwys, die overal verffaen wordt, en by de Heidenen, Jouen en Christenen altoos van een gevolg bekende daden hereekend heeft, door haer eensklaps te kenmerken met eene gewoonte, die 'er het noodzaeklyke beg'n van was.
Merkt in het voorbygaen op de verroaerde uitdrukking van -tien Apostel Paulus: voor de dooden gedoopt te worden,



172 SCHO UWTOONEEL
EtJANGE-
jt.HCHE
Voorbereiding.
den, het zy men daerdoor te verftaen hebbe het wasfchen en zuiveren der dor> den, gelyk ten tyde der Apostelen gebruikelyk was, het zy men daerdoor beteeken e dat wy gemeenfchap hebben aen den dood van Christus, en openlyk betuigen dat wy voor afgeftorven van de weereld willen gehouden zyn, het zy men daerdoor begrype met kruis en vervolgmge als overliort te worden, en dus als in een' gedurigen dood te wezen, ge-^ lyk het woord docpen fomtyds genomen wordt. Wat 'er van zy, het kan hier genomen worden als een zinnebeeld van zuiverheid, en voor een' aanvang van vasten, gebeden, offeranden,aelmoesfen en andere godsdienflige en heilige werken , om genade en barmhartigheid te verkrygen.
Men ziet dus de overéénfremmingder hedendaegfche en eerfteChristenen, en zelfs der eerde inwoonderen der weereld. Het bewys, 'twelk wy gebruiken om de overéénkomst der historie van Mozes met de getuigenisfen van alle volken te doen befpeuren, gaet veel verder, en fielt de oorzaken en voorbereidingen van het Euangelium inklaren
dag=
Gevolg van <!eze over4 Snftemminge. Alle volken



vzrNat vvR,XXFIIOndern. 17$
dag. Hieruit vloeit dat de Joden en Heidenen onder eene regtmatige vervloe king zyn, en dit veronderitelt het Euangelium. Het verkondigt de oogmerken van God, en de noodzaeklykheid Van eenen verlosfer, waervan de fhec van het menfchelyke gedacht ten bewyze (trekt.
Niettegenflaendc de valfche denkbeelden, in de aloude plegtigheden ingevoerd en verbonden, door de begeerJykheid, het bygeloof en de ydele redenkavelingen, befpeurt men dat alle deze oeffeningen, zoo eenvouwig en nadruklyk in zich zelve, in hare inftelling, en zelfs in alle eeuwen, wanneer men ze in haer cerfte gezigtpunt bc1'chouwt, zoo vele verbindtenisfen en wacrfchuwingen voor de aenbidderen waren, om zich zuiver te houden, de Godheid te eerbiedigen, hare wetten te volgen, niemand te benadeelen, de maetfchappy te dienen, alle deugden te ocffenen, en de vergelding daervan te verwachten. Doch de Heidenen en Joden , ten allen tyde en op alle plaetfen, feilden in deze plegcige en algemeenc belofte. Overal verbond men de ver-
dien-
EUAN-GE-' LISCHE
Voorbereiding.
zyn den 1 vJoek 011dcïworpea,



174 SCHOÜWTOONEEL
ïoance-
LI5CHE VoORBE-
«.eidinO.
diende van den godsdienst aen de plegtige oefeningen, zonder acht te ilaen op de pligten, welken wy moesten nakomen, noch op de piegtige vervloekingen, tegen de overtreders gedaen. Het menfchelyke gedacht was dus den vloek onderworpen.
De ganfche Schriftuur der Joden is de historie hunner overtredingen. By de Heidenen was de verdorvenheid zoo hoog geklommen, dat zy als geöorlofd befchouwd wierd *, waei door het oogmerk der nature vernietigd wordt. Men kent de onverfchilligheid der gewaende wyzen van het Heidendom in ditopzigt. Welke magt dachten de Heidenen niet te hebben over hetlevenenhetligchaem van een' flaef, wiens gezondheiden zuiverheid zoo dierbaer aen de Christenen zyn, als hun eigen ligchacm, omdat een flaef, even als zy, een kind van God is, en aen dezelfde tafel kan aenzitten? Men was dus niet min bedorven en vvezenlyk wreeder re Tyrus, Athene en Rome, dan by de Menfchenëievs.
De-
* Zie de dwalingen van Plato in dit ftuk. Ehfeb. .Prop. Euang. lib. 13. c. 20.



derNatuur,XXVII.Onderh. 175
Deze verflonden met drift, op eenen feest dag, het bloed der vyanden, welken zy overwonnen hadden; en de Heidenen zagen, in hunne fpelen, het bloed van meenigvuldige menfchen, die hen niet beledigd hadden, met vermaek ftroomen: dit was eene tydkoru'ng in den fchouwburg: dit waa een godsdicnstpligt in de lykplegtigheden, en eene toevlugt in dealgemecnerampen. Vooral befehouwdc men de zorg om de fchouwfpelen der Grieken en Romeinen natebootfen als een' afïfend van woestheid. Het noorden en westen dachten zich te befchaven door het aennemen van deze dwacsheden, die zoo eerloos als wreed waren. Men heeft ze van Rome nacr Verone, Oranje en Nismes zien overgaen. De ftrydperken, die by Reims en verfchcidcn andere Jteden in wezen zyn, getuigen den gedurigen voorgang der overheerfchendeverdor venheid. Kon dezelve verder gebragt worden, dan dat men aen dageïykfche bedryven, die de natuur, de menschlykheid en famenleving vernielden, den naem van befchaefdheid en godvrucht gaf? Nochhec geweten, noch de lesfen, onaffcheid-
baer
EaITNOBÏ LISCHE VoORBEreidiks.
Amflthei. ter.



EüANGE-
LISCHli. VOORBEREIDING.
ijé SCHOUWTOONEEL
baer van den alöuden eerdienst, noch de wysbegeerte," noch de verdandigfte wetten, noch zelfs die van Mozes, die overgezet en overal bekend waren, niets heeft den droom van het kwaed kunnen' duiten. Alle menfchen echter verbonden zich plégtiglyk, zelfs met vervloekingen i om de Godheid te eeren, en door het betrachten der regtvaerdigheid een beter leven te verwerven; eh fchoon de otnftanders misfchien niet altoos het vervloekende opftel herhaelden, werden zy daerin door den offerprieder vervangen: de Verbindtenis was algemeen; alle menfchen offerden: alle waren zy dan trouwloos, van God vervloekt; en in de diepde behoefte van zyne barmhartigheid. Dus zyn de historie van Mozes en de- toedand van het mcnfchelyke gedacht eene eenvouwige voordelling der Euangelifche oorzaken.
Indien God ergens de beloften van verlosfinge en zaligheid ter bewaringe gegeven "heeft, hebben Joden en Heidenen toegang tot deze bewaerplaets. Ons geluk is alleen daerin gelegen; en dewvl wy het hulpmiddel even noodig hebben ,



Ben, hebben wy eert gelyk belang om te Weten of het zelve het werk van God is. Ue historie van hetmenfchelykegeflacht zoo als wy ze van Mczes hebben* toont ons den val Van den eerden mensch, en de algemeene verdorvenheid vandeszelfs nakomelmgfchap. De 'gedenkteekens komen er mede overéén. Indien wy van den gemeenen oorfprong en de algemeene oeffeningen van het mensch. dom door de Schriftuur verhaeld, en door de overblyvende kenmerken in de ganfche famenleving bevestigd, overgaen tot de byzondere roeping van Abraham en de historie van zyne afftammelingen, zullen wy bevinden dat derzelver gedenkteekens wezenlyk ontelbaer zyn, (en dit is eene waerheid, welke wy in het volgende ftuk zullen doen zien; ) maer deze historie en de beloften van onze verlosfinge, die 'er in begrepen zyn, verkrygen een' nieuwen graed van klaerheid en Zekerheid, door de wettigheid derbewaerplaets, waerdé historie en de beloften weggelegd.- zyn i Deze historifche gedenkfchrifcen zyn niet meer van eenige byzondere perfo-
nen^r/yr,Worden a,Sei«een, wanneer XP. Desk M een
EVANGELISCHEVoORBEREIDIWS»



I78 SCHOÜWTOONEEL,
EUA.NGE-
i.bche
Voorbereiding.
De
een volk hen in zynen naem bewaem Zy worden goddelyk , indien God ze aenneemt, en hen in eene bewatrplaets, die zigcbaerlyk van zyne verkiezing zy* het menschdom toevertrouwt.



D E
W A E R B O R G
O F
VERZEKERING
DER
BELOFTE ï$„
Om eene volmaekce wettigheid te geven aen de getuigfchriften, door welken God ons de ware goederen belooft en voorbereid heeft, moet de bewaerplaets, die deze getuigfchriften bevat, genaekbaer zyn, om 'er ten regten tyde mede te kunnen raedplegen; zy moet kenbaer wezen door een ontwyffelbaer bewys van eene wettige magt; eindelyk moet zy met de uiterfte voorzorgen bewaerd, en haer verftroo/ijing door een verzekerd Hot belet worden,
M 2 De
ElMNGELISCHEVOORBEREIDING.,



iSa S C HO UWTOONEEL
ltschb •
VoORBBKEIDINC.
V;erfcheiden Joodfche huisgezinnen ves'tigden zich vrywillig te Alexandrië, Cyréne, Damaskus, Antiochië, Tharfe, Thesfalonika j Rome en in vele andere plaetfen. Hunne boeken, in het Hebreeuwsch en Grieksch vertaeld, verbreidden allen gskens de kennis van de beloften , gedaen aen Abraham , den ftarnvader van het Joodfche volk. Het Oosten en Westen begon te openbaren dat de Verlosfer en Hee<- van alle volken uit dezen landaert moest voortkomen. Het was eene algemeen verfpreide verwachting: percrebuerat rumor. Tacitüs en Suetonius zyn 'er de waerborgen van, fchoon zy deze profeetfie toepasfen op Vespafiaen en Titus, gelyk Virgilius ze reeds op een der kinderen van Livia, gefchikt om Augustus optevolgen, had toegepast. Dit voorregt, hoe willekeurig en ontwyffelbaer voorgedragen , door verkeerd onderwezen uitleggers , veronderftelt de verwachting van eene verandering' van fbiet in het menfchelyke gedacht, en van eene verandering' , die uit het Joodfche volk moest voortkomen : ut ex Judcea profecti. rerum potirentur.
De



perNatuur, XXVII.Onderh .183
De volken worden gewaerfchouwd : de beloften van eene gebeurtenisle, waerin zy alle belang hebben, zyn in de handen der Joden. Men kan dezelven raed plegen; en niets was bekwamer om het
i.tscke
Voórb'ê"
Euangelium te betoogen, dan de gemaklyke vergelyking van de zegening' van riet woord des levens, door Christus Apostels aen alle volken overgeleverd, met de.beloften, die ter bewarintre aen de Joden toevertrouwd waren. Dit volk was federt lang bekend: maer dat de verzekering der beloften met het gros des volks als verborgen bleef, tot de prediking van den Mesfias, van Abraham afgetornd, gefchiedde om deszelfs geboorte te bereiden, om tevens zyne maegfehap door eene geflachtrekcning, in behoorlyken vorm in de openbare handvesten bewaerd, bekend temaken,, en om de getrouwe vervulling der beloften , op den bepaelden tyd door de befluiten der Voorzienigheid, in klaren dag te Hellen. Sedert deze uitmuntende gebeurtenis, zyn de verzeker- en getuigfchriften, benevens het volk, dat dezelven moest bewaren, altoos in tond gebleven. Men kan 'er ten allen tyde.
M 4 zy-



184 ScHOUWTOONEEt
EVANGELISCHE
Voorbereiding.
zyne toevlugt toe nemen, om te weten wat waerheid 'er is in de gevallen, welT ken het Euangelium veronderftelt. De Christenen zyn 'er geene uitvinders van, dewyl de Joden, die vyanden van het Christendom zyn, deezegetuigfchriften met eene godsdienftige eerbiedenisfë bewaren. Dit volk verleent, inzyneverfchillende ftanden, zonder het te weten, zynen dienst aen het Euangelium.. Een vast verblyf hebbende, bewaert het deszelfs voorbereidfels: verltrooid zynde, bevestigt het overal deszelfs bewyzen. Toen het Euangelium zich van verre begon te verfpreiden, werden de overblyffels van dit volk heinde en veer in de drie weerelddeelen gevoerd; zoodat, federt de verwoesting van Jeruzalem, overal, waer het Euangelium gepredikt wordt, eenige Joodfche fynagogen gevonden worden, om doorgaens deze ber loften aentetoonen, en ons derzelver vergelyking met de gebeurtenisfen ge$aklyk te maken.



D E
WETTIGHEID 4
Van de
WAERBORG
der
B ELOFTEN.
Men kan niet ontkennen dat het Joodfche volk, door zyn vast verblyf in het midden van het menfchelyke gedacht, en vervolgens door zyne verftrooijing in de drie weerelddeelen, bekwaem is geweest om de voorbereidende getuigd fchriften, en de opvolging van het bevoorregte maegfchap, aenftonds in goede orde te bewaren, en voorts om overal, de bewyzen van de vervullinge van het werk der zaligheid aen hen, die 'er M 5 van
EUANCBfl
lische
Voorbereiding.;,



186 ScHOUWTOONEEL
EUANGE-
lische
Voorbereiding.
Be profeetlie is het wettige kinmcrk van het pand , den Joden toeverciöufvd.
van onderricht wilden zyn, overteleve-, ren. Maer ora aen de getuigfchriften, die ons deze zaligheid belov'en, eene volkomen zekerheid te geven , is het noodzaeklyk dat de bewaerplaets, die dezelven bevat , wettig zy ; en deze getuigfchriften kunnen niet gelegd worden van God afkomftig te zyn, indien deze verzekerplaets geen allezins blykbaer kenmerk draegt wegens het goddelyke gezag , dat haer ingefteld heeft.
Om het Joodfche volk, het zy een vast verblyf in Palestina hebbende, het zy overal verftrooid zynde, te verheffen tot de hoedanigheid van bewaerderen der beloften, die het menfehelyke gedacht betreffen, moet het een kenmerk van Gods wil hebben, waardoor het zelfs overtuigd zy, en anderen van zyne volmagt kan overtuigen. Dit kenmerk, aen alle oogen voorgefleld, is de pïofeetfie. Zy is hun toevertrouwd: de beloften zyn veel vroegtydiger dan de gebeunenisfen; en de gebeurtenisfen komen 'er van tyd tot ryd getrouwlyk mede overéén. De vervulling, die 'er byna dagelyksch van
voor-



derN atuur, XXVILOnderh. 187
voorvalt, is dan het kenmerk van hunne volmagt.
De profectflën, die Jezus Christus en zyne kerk betreffen, krygen eene oneindige opheldering uit de vervullinge
EVANGELISCHEV<)01> BEREIDING.
der andere voorzeggingen, die hun opzigt hebben op de naburige vo'ken van Judéa. Hieruit volgde klaerblyklyk, zelfs voor de komst van den Mesiias, dat het bock, waerin zy vervat waren, het gefchrift van Gods wil was, en alleen kon opgcfleld zyn do©r bevel van den geenen, die alle eeuwen onder zyne oogen, en het lot der volken in zyne handen heeft.
Van deezemeenigvuldigeprofeetfiën, gefchikt om de bcwaerders derzclven te' wettigen, hebben fommige hunne betrekking\op een', naderenden toekomenden tyd, anderen op eenen toekomenden tyd, die verder af was, ten einde de opeenvolgende en dadelyke vervulling van eenigen derzelven de verwachting van de lactften meer aenmoedigde, door hen by voorraed tot waerborg te verftrekken. Deze ' waerborg is het zelfde voor ons, fchoon in eene tegengefielde orde. Ik verklaer my nader.
De



188 ScHOUWTOONEIt
EUANCB-
I.I5CHB VqORBE-
De Hebreen en de Profeten zelfs waren overtuigd van de waerheid der profeethen, die hun opzigr op een' verafzynden toekomenden tyd hadden, door de
dadelvkf» Pn nnpim;,iln-anJa .^««IKn.
«auciyiie en opeenvolgende vervulling der voorzeggingen wegens g« beu tenisfen, waervan zy getuigen geweest waren; dit is ten aanzien van ons een ten hoogde billyk gedrag om ons te laten overtuigen van het geene onder hunne oogen voorviel, overéénkomftig met de voorzeggingen , door de wezenlykheid dergebeurtenisfen, welken zy voorzegd en niet gezien hadden, en die door ons befchouwd worden. Indien men wil, kan men de gedurige toepasfing derprofeetfiën op de gebeurtenisfen in de verklaring van het boek der koningen, door den Heer van Asfeld, en in de histo; ie ier Joden, door den Heer Prideaux, vindjn, Wy bepalen ons hier tot de keus van drie vermaerde en aloude voorzeggingen, omdat de vervulling, niet danJangdaerna voorgevallen, en tot onze dagen vervolgende , door geene fcherpzinnigheid, hoe bekwaem ook, in hare kragt k an verydeld worden. De eene betreft het |ot van eene beroemde ftad, te weten,
Ba-



gUANSE-
k-ISCHE VoORBE-
tuibmö.
l$<2. ScHOÜWTOÖNïEt
In de tweede eeuw derC'nristelykë kerke, was het aloude Babel flechtseene verzameling van vervallen gebouwen* en had niets meer dan zyne muren. Paufanias, die ten tyde der Antonynert fchreef, leert ons: lila autem BabyIon , omnium qüas unquam fol aspexit urbium maxima , jam prater muros nihil hubet reliqui. ., Deze muren werdén éénigen tyd onderhouden door de Partifche en Perfifche Koningen, om 'er een perk voor rosfé beesten van te maken. Dusdanig was de ftaét van Babyion, in de vyfde eeuw , volgens het Bericht van óeti öudvader Hiërnónimus. De reiziger Benjamin ëh anderen , gelyk Texeira en Rauwolf, die op de plaetfen geweest Waren , {preken van eenige puinhoopen van een groot kasteel op «enen heuvel, maer zoo vol van Hangen, fchorpioenen en andere verfchrikkelyke dieren, dat men het niet durft naderen. Men weet niet of het overblyffels van den vermaerden toren, of van het paleis van Nebukadnefar, of van eenige Partifche of Sarafynfche gebouwen zyn. Kortom, het water, dat • gee*



berNatuur,XXVII.Onderh. 193
geene geregelde bedding meer op den grond der ftad heeft, heeft daer benevens een gedeelte der groote vlakte met moerasièn en uitgeftrekte modderpoelen bedekt. Men is niet onkundig van het land van Babyion; maer by gebrek van de bedding des ftrooms niet te kunnen onderfcheiden, kan niemand de juiste plaets der ftai bepalen.
Profeetjie wegens Egipté;
„ Dus zegt de Heer onze God: Ik za! i, de denkbeelden uit Noph uitroeijen, „ en de nietige afgoden van Mem lis verdelgen. In 't vervolg zal 'er geen* >> Vorst meer uit Egipte zyn; en ik zal h ee"e vrees in Egipte.'andrtellen." Indien men aen het beftaen van deze profeetfie in den alöuden Hebreeuwfchen tekst mogt twyffelen, kan mencenminfte niet in twyffel trekken dat Ptolomeus, die den Bybel in het Grieksch heeft doen vertalen, behagen gefchept heeft in het zien van deze voorzegginge, die de kroon aen zyn gedacht fcheen te verzekeren, en den Egiptenaren alle hoop tot verandering te benemen. Met wëlXV Deel. N k<*
EüANGE-
usche
Voorbereiding.'
Ezech. 30:



194 SCHOUWTOONEEL
EvangelischeVoorbereiding.
ke waerfchynlykheid heeft men eene diergelyke voorzegging kunnen aenvoeren, vooral ten aenzien van een land, dat door zyne zonderlinge vruchtbaarheid dikwerf de toevlugt der anderenis* en aen zyne inwoonders de zekerde middelen verfchaft, om zich onafhanglyk te maken? De voorzegging echter kreeg hare vervulling. Korts na deze treurige aenkondiging, Verooverden de Koningen van Babel, en vervolgens die van Perfië , het koningkryk Egipte. Het had geene Koningen meer uit hetEgiptifche gedacht, lang voor den tyd van Alexander, die het zich onderwierp. Uit de handen van Kleopatra, erfgename der Macedoniërs, ging het over in die der Romeinen, en vervolgens in die der Parthen, Sarafynen en Turken. Het is nog tegenwoordig één der fchoonde cynsbare landfchappen van den Grooten Heer. Waer vindt men toch op het aerdryk een uitmuntend land, dat twee duizend jaren achteréén ondereen vreemde heerïchappy geweest is, en ik voeg 'er by, waeraen men de zaek voorzegd had? -
Gy, die de volmagt, welke de Jodert « zich



dzrN atv vïi,XXFII.Ondern. 195
een waerichynlyk voorftel, om de vervulling der voorzeggingen, welken ik u voorgedragen heb, te verydelen. Zy hebben ten minfïe eene bekende aloudheid van twee duizend jaren, en worden zelfs nog onder onze oogen vervuld. Poogt, om dezelvcn te vernietigen, uwen voorganger den Keizer Juliaen nate volgen. Zich niet kunnende reddert ten opzigte van de vervulling der profeetfie van Jezus Christus, wegens de verwoesting des tempels van Jeruzalem, én de langdurige verftrooijing van deszelfs inwoonderen, ondernam hy de profeetiie valsch te maken, door het overfchot der Joden te verzamelen, en hunnen tempel in eere te herilellen. Hec is waer dat de zaek niet gelukte. Maer misfchien zult gy gelukkiger zyn dan Juliaen. Gy hebt voor het oven>e Hechts één middel ter wederlegginge.° Gy zyc vry om het te volgen of te verlaten. Te weten, gy kimt ondernemen een' Koning, uit het Egiptifchegeflacht, te N 2 Kal-
Zich toeëigenen, dat zy de bewaerders van de historie der weereld, en van de beloften wegens het toekomende zyn, geheel verwerpt, gy hebt hier Hechts
EvangelischeVo,orbe-
KEIDINiê.



I96 SCHOUWTOONEEL,
EüANGELISClIEVOORBEREIDING'
Kairo te kroonen, en Babel in zynen luister te herilellen; in welk geval de twee profeetfiën openbaerlyk valsch zullen zyn. Of indien u dit ondoenlyk is, neemt dan het befluit om te erkennen dat zy klaerblyklyk waer zyn.
Profeetfiën wegens de afftammelingen van Abraham.
Zie hier eene derde profeetfie, die een dubbel voordeel heeftmiet alleen betoogc zy, gelyk de voorgaende, door de getrouwheid van hare vervullinge, dat het Joodfche volk de bewaerder van Gods beloften is; maer zy is, in de uitvoering van alle hare deelen, de byzondere voorbereiding van het Euangelium. Zy bertaet in de verkiezing van twee geflachtliniën van menfchen, waervan eenigen gefchikt zyn, om denMesfiaszyne geboorte en de getuigenisfen van zyne regten te geven; en de anderen zyn gefchikt, om voor altoos tot getuigen van het voorregt , 'twelk de eerden zich toeëiirenen, te verflrekken.
Schoon eene meenigte van gebeurtenisfen, die klaerblyklyk later zyn dan



derNatutjr,XXFILOnderh. r97
de profeetfiën der Joden, befchouwd kunnen worden als uitmuntende midde len om de bewaring, die hun vandezelven toevertrouwd is, te regtvaerdigen, is de profeetfie, aen Abraham gedaen, die byzondere goederen aen de Joden, en algemeene goederen aen alle volken verkondigt, buiren tegenfpraak de uitmuntendfte profeetfie. Zy verftrekt tot genoegzame waerborg van de volmagt, aen de Joden gegeven, en van de goederen, aen het menfchelyke gedacht beloofd. Ook is zy roet nog byzonderer voorzorgen dan de anderen bewaerd. Gelyk zy den (tamme, vanjakob afgedaald door Juda, ten voorregc verftrekt, is zy in duidelyke en naeuwkeurige uitdrukkingen bewaerd in deaffchriften der Hammen, die over deszelfs roem ten hooglte nayverig en door hunnen haet best gefchikt waren, om hacr te vernietigen, indien het by mogelykheid hadde kunnen gefchieden. Wy gaen voort met de vyf boeken van Mozes bytebrengen , niet als eengoddelykfchrift, maer alleen ais eene verzameling, wier bellaen de onverzoenlyke haet der Joden en Samaritanen, meer dan zes honN 3 derd
ElJANGEMSCHEVo OH BEREIDING.



EVANGElische
Voorbereiding.
^98 SCHOVWIOONEEI
derd jaren voor Jezus Christus, en zelfs, van de eeuw' van Rehabeam af, toen deze fcheuring voorviel, duidelyk veronderdelt en betoogt. ' Wanneer men voor het overige deze boeken alleen befchouwde als vroegtydiger dan de overzetting, welke men 'er twee eeuwen voor de Christelyke Jaertelling in het Grieksch van gemaekt heeft, is ons dit voldoende. Zy zyn historiesch, en komen als profetisch voor: zy verkrygen ten minde het gezag van eene ware historie , indien alle deLgedenkftukken' die in wezen zyn, overééndemmen met de gevallen, daerin bygebragt: zy verkrygen het gezag van eene openbaringe, aen de Joden voorgedeld, indien de beloften, "die haer opzigt hebben op later tyden dan de eerde vertaling van dezelven, van duk tot duk vervuld zyn. Bekende gebeurtenis fen zyn hier beflisfende. Laten wy ze inziert.
Welke omdandigheid heeft gelegenheid tor. deze beroemde beloften gegeven? De menfchen zyn, naden zondvloed, minder boosaartig dan die der eerde weereld, voor zoo ver zy zwakker zyn, en minder durven ondernemen.
II UB,
Gelegenheid der 'beloften.



derNatuur, XXFII.Onderh. 199
Hun leven is harder en korter geworden, omdat God, die de oorzaken dezer nieuwe orde in de natuur gefteld heeft, hen daerdoor beziger met hunne noodwendigheden wil houden, en een' teugel aen hunne onbefcheidenheid geven. Maer de grond van hun hart is niet minder ondeugend. De onderwyzingen, aen de plegtigheden gehecht, worden verwaerloosd. Dezeeerllelesfen, aen de weereld gegeven, waren goed: zy verlichtten den geest, en fpoorden den mensch aen om wel te doen. Maerzy waren uitwendige hulpmiddelen. Door zich zelfs gaven zy nochkragtom wel te doen, noch ware geregtigheid, die in liet hart bellaet. Korts daerna, veracht door harten, vol van begeerlykheid, behandeld met befpottinge, en verkeerd in fabelen, of in zoo vele middelen , het zy wezenlyke, het zy wsgs* beelde, om alle de voorwerpen van hunnen buitenfprorigen lust te verkrygen, veranderden zy, door de menfehelyke arglistigheid, in vergif, en werden werktuigen van een' misdadigen eerdienst. De geest der godsdienstoefeningen werd weggenomen, en 'er bleef niets overig N 4 dan
EvangelischeVoorbereiding.



200 SCHOUWTOONEEL
EvangelischeVoorbereiding.
dan een geraemre, een duister raedfel, 'twelk yder naerzynenfmaekenwensch uitleidde. Hierdoor ontftonden overal de ongebonden feesten, en belagchelyke uitleggingen der zinnebeelden, de bygeloovigheden , het denkbeeld van den invloed der dwaelfterren, de grur welykfle onbefchaefdheden, met één woord de afgodery. Is het menschdom dan zonder hulpmiddel bedorven?
Deongodsdienftigheidzich overal verfpreidende, nam God, die door inzigten van barmhartigheid over zyn werk is aengedaen, eenen man als by de hand, en geleidde hem van de oeveren van den Eufraet aen die van den Jordaen. Hy plaetst hem in een land, toen bewoond door de Kananiten, wien hy hem aengenaem maekt. God fchynt een byzonder belang te (lellen in hem te doen kennen; en de Joodfche fchriftuur, die als irrlegfter der oogmerken van God voorkomt, is zeer beknopt over de historie van het menfehelyke gedacht tot den tyd van Abraham, en handelt vervolgens alleen over de huisgezinnen, uit hem gefproten. Dit verhael, gelyk wy elders
ders



derNatuur, XXVII. Qriderh. 201
gezien hebben, ontdaet niet uit eenen hoogmoed des volks. Het is opgeiteld om de voorbereidingen van het geluk, waerin wy allen belang hebben, onder onze oogen te brengen.
God doet aen Abraham drie beloften, welken hy aen hem zeiven, vervolgens aen zyneafkomelingen, verfcheiden reizen hcrhaelt, om hunne verwachting te bevestigen door de zekerheid der open^ baringe, die op het duidelykfte Voor-, gedeld en ingefcherpt werden. Zelfs gewaerdigt hy zich om hen, wegens de wezenlykheid van het toekomende, zelfs ten waerborge teverltrekken, door verfcheiden byzondere gunden, aen yder van hun verleend, en door eenige dadelyke voordeelen, die hen uit de dringendfte nooden wonderbaerlyk verlostten. Hy herhaelt over hen zyne gunden; en uit dien hoofde zyn zy drydig met alle verdenkingen van misvattingen of beguichelingen. Hy verklaert zich hunnen God, fchoon hy het van het heelal zy. Byna geheel van de menfchen vergeten, verliest hyhen, in hunne afdwalingen, niet uit het oog; en indien hy de God of weldoender van Abraham, N 5 Iza-
EVANGELISCHEVoORBE* RE1DING,



EVANGELISCHE
Voorbereiding.
S02 SCHOBWTOONEU
Izaïk en Jakob wil genoemd worden, het is alleen omdat hy de voorbereidingen van eene wcldaed, die algemeen zal worden, in deze afftammingc geplaetst heeft. Hy maekt hun noch tot koningen, noch tot overwinnaers: deze foort van grootheid had geene de minfte betrekking met zyn ontwerp. Het was hem genoeg zyne befcherming over hen getoond te hebben, en hun de weldaden, die nog niet verfchenen, ontwyffelbaer te verzekeren.
Ue eerfte belofte, welke hy aen Abraham doet, is hem tot vader van eene meenigte van volken en van Koningen te maken, en uit hem eenenakomelingfchap , zoo talryk als de Herren des hemels, of als het zand der zee,, doen voortkom™. Om de gedachtenis van deze belofte te vereeuwigen, beveelt hem God den naem wnAbram den eerwaerdigen vader, te veranderen in dien van Abraham, den vader van eene mecnigre der volken.
De vervulling van dit eerfte gedeelte der profeetfie voor altoos eene voortreffelyke getuigenis van de waarheid eener openbaringe, aen Abraham ge-
dacn,



derNatuur,XXFII.Onderh. 303
De nacm Abraham geeft eene openbaring te kennen.
Euanoe»
LISCHE VOORBEREIDING.
daen, en het bckwaemfte middel om 'er alle volken van te overtuigen, moetende worden, draegt God ook byzondere zorg om. de belofte niet alleen wettig, maer ook de uitwerking kenbaer te maken. Het pand van deze eerde profeetfie werd niet Hechts aen de Hebreen toevertrouwd; maer het ganfche Oosten, met de geheele famcnleving, was 'er ten allen tyde debewaerdervan. Zeden drie duizend en meer jaren , kende het menfchelyke gedacht den naem van Abraham: de Medianir.cn, Ismaëllers, de Syriërs, de Idumeërs en vele anderen wisten deszelfs beteekenis, en hebben het aen de ganfche aerdegeleerd. Nu is deze naem de voorzegging van eene ongemeene vruchtbaerheid; en de belofte is alzoo bekend als de uitwerking. Dus is 'er eene openbaring; en hoe meer omdandigheden by deze algemeene beloften gevoegd worden, hoe minder misvattingen in de uitvocringe te vreezen zyn.
De tweede belofte, aen Abraham, gedaen, is de nakomelingfchap, welke hy uit zynen zoon Izaak zoude krygen, in de bezitting van de landen der Kana-"
ni-



204 SCHOUWTOONEEL
Evangelische
voorbereiding.
nircn te {tellen, zonder dat Ismaëldaerin eenig deel zoude hebben.
De derde belofte is, dat de perfoon, in wien alle volken zouden gezegend worden, uit de nakomelingfchap zoude voortkomen. Maer wat is de zin van deze laetfte profeetfie, die onsaengaet? Alle onze oogen keerenzichnaer dezezyde: welke goederen, welke gelukkige tyding kan men verkondigen aen hen, die zoo rampzalig zyn om God niet te kennen, en flechts aen hunne begeerlykheden gehoorzamen, of geen ander voorfchrift dan hun eigen reden begeren? Niettemin moeten wy hetgewigt en oogmerk van deze belofte niet voor den tyd ontwikkelen , maer dezelve in hare algemeenheid laten. Het betaemt ons niet ons intelaten met het beftuur, 'twelk God zichvoorftelt, door tegenwoordig te begéren dat hy 'er ons meer van zegge; noch den Almagtigen voortefchryven welk gedrag hy behoort te houden. Zal de zin van deze beloften uniet genoegzaem opgehelderd zyn ? zullen zy niet vervuld wezen, wanneer gy eerst ontelbare volken zult zien voortkomen uit hem, die zy nen naem heeft van de
mee-



derNatuur, XXVII. Onderh. 205
meenigte der afftammmelingen 3 ten tweede wanneer gy denakomelingfchap van Izaak in de bezitting van het land der Kananiten zult gefield zien; eindelyk wanneer een afftammeling van Izaak de afgodery overal vernietigd, en aen alle volken, die te voren afgedwaeld waren, door 1 un den waren God en den weg der geregtigheid te doen kennen, uit dien hoofde de ware zegeningen aengebragt zal hebben?
Een voorzigtig man kan wel eem>e gisfingen, die door de gebeurtenis gewettigd zullen worden, op een' naderenden toekomenden tyd maken. Een behendig man, gelyk Mohammed, kan een Zendeling wapenen, en hem voorzeggen dat de inwoonders van eeni"Jandfchap, waarin hy hem zendt, zich aen de gehoorzaemheid zullen onderwerpen, en dat hy de dochter van hunnen Koning zal trouwen. Deze brengt ter uitvoer het geene hy heimelyk aen Mohammed beloofd heeft, en brengt op eene gedienflige wys veel toe om hem voor een' profeet te doen houden* Maer
een
* Leven van Mohammed door Gaigner, 14. c. 5.
■
EUANGELISCHEVOORBEREIDING.



206 ScHOUWTOONEEÏ,
EVANGELISCHEVOORBEREIDING.
een mensch zal het voorwerp van eene algemeene befpottinge worden, indien hy zich openbaer durft uitlaten in juiste omftandigheden over verafzynde gebeurtenisfen wier Oorzaken hy niet kent, en die'in 'tgeheel geene betrekking tot hem hebben. Dit ware zoo veel als tegenwoordig de overwinningen en voordeelen van Lodewyk den XVIII. te voorzeggen. Dus is het niet gelegen met deze drie beloften, die aen Abraham gedaen werden: fchoon zy drie voorwerpen van een' verren toekomenden tyd betroffen, verkondigden zy drie klaerblyklyke voorwerpen; eri de gebeurtenisfen, die 'er aen beantwoorden, zyn niet minder blykbaer. I. Eene ongemeen talryke nakomelingfchap, en beroemde Koningen, die 'er uit zouden voortkomen, a. De bezitting van een bepaeld en bekend land. 3. Eene gelukkige omwenteling, die door zyne nakomelingfchap zoude veroorzaekt worden , ten voordeele van het ganfche menfchelyke geflacht. De famenleving is vol van getuigenisfen, die ons verzekeren dat deeze drie beloften gedaen zyn; en de famenloop der
drie



drie gebeurtenisfen, die dezelven vervullen , verzekeren de achting voor en het vertrouwen op de fchriftuur der loden. J
Dat 'er negentien honderd jaren voor Jezus Christus een beroemd man, en vader van eene menigte van Volken °eheten, in Syrië geweest is, kan ik u bewyzen door de historie van Nikoiaus van Damaskus, en van verfcheiden andere Heidenen, van vroeger tyden dan Jezus Christus, bygebragt door Jozefus en Eufebius, die, wezenlyk menfchen van gezond verlland zynde, zich niet aen het gelach van het algemeen blootitelden, door het aenhalen van ingebeelde fchryveren. Maer de klaerblyklykheid van de voorbereidingen des Euangeliums hangt niet af van eeneverftrooide en betwistbare geleerdheids God fielt de middelen énaenwyzingvari zyn werk niet alleen in degetuigenlsfen van eenige byzondere perfonen, noch in de boeken, die Vergangbaer en van weinig gebruik zyn voor twee derde gedeelten van het menfchelyke geflacht. Befchouw eens, bid ik u, tot welk een trap van volkomenheid en klaerblykJykheid
hy
Evangelische
voorbereiding.



!ö8 ScHOUWTOONEEL
ËUANGE.
Voorbereiding.
hydeze middelenen aenwyzingen brengt; befchouw de kenbaeiheid en onverderflykheid der bewaerplaets^ waeraen hy de bewyzen derzelven toevertrouwd heeft. Groote en uitgebreide volken, van alle tyden vyanden of aen eikanderen onbekend, doen hunnen geflachtboom tot aen Abraham opklimmen. Andere volken roemen aen hem verbonden te zyn, door huwelyken met zyn geflacht. I3yna allen van het eene tot het andere einde des aerdryks willen met Abraham, of door aenneming, of door het ontvangen van zyn geloof, in verbindtenis treden. Het is niet genoeg dit bewys bygebragt te hebben; maer het verdient zelf ontwikkeld te worden.
Zwervende en gewapende volken, ongezellig onder eikanderen, en yder in het byzonder het overige van het menfchelyke geflacht verachtende, verftrooid in onmetelyke woestenyen, gelyk voornamelyk de Arabifche ftammen zyn, of gelyk de Israëliërs in de vier hoeken der bekende weereld verfpreid, getuigen met zekerheid, zonder overéénftemminge, en nogthans met eenpa-



b e rat u ür , XXVÏI. Onderh. 209'
parigheid, federt rrièer dan drie duizend jaren, dat Abraham hun vader is, volgens de belofte, m zynen naem be'floten. Indien zy de bewyzen van hunnen adeldom opleveren, is 'er op de aerde niets by deze gebeurtenis te vergelyken, en 'er is eene openbaring.
Alle deze vol Ken hebben onophouJelyk gezegd en gelchreven, dat Abraham geteeld had Ismael by Hagar, feaak by Sara, en Madian met verfcheiden andeten by Kethura, na den dood van Sara. Men weet dat Madian en zyne broeders
Ar Irnrnmon «VAlIiA., J:„ i ,jj
ElMNGE-' LISCHE VOORBE. R.EIDINÖ.
De iudméi
De MeM> aniten.
lumnijcij ui vomen, aie ziert geaee'1telyk aen het oosten van den Jordaen, gedeelcélyk omtrent het Zuiden der doode Zee, ën gedeeltelyk in Syrië bevonden , voor'rgebragt hebben. Jakob , bygenoemd Israël , en Ëzaii bygehoémd üdom, ofErythrus, of delloo^ de, 't geen dezelfde naem in drie verfchillende talen is, Waren deftamvaders der Israëilereri en ïdïirneè'rs; Uit vreeze dat gy moogt twyffelen of 'er kinders van Edorri voortgekomen zyn, of Zelfs of 'er een man van dezen naem, die zich', volgens de Schriftuur, omtrent den' berg Seir, tüsfchen hetmeir XV. Deel. O As-



EUANSBx.ISCHEVoORBERBIDIN8.
De Roode Zee.
De HomeHten.
OIO S C HO U W T O O N E EB
Asfaltites en de Roode'Zee, nedergezet had, geweest is, moet gy opmerden, dat dit land, lang voor Christus geboorte, den naem van Idumea gedragen heeft, en dat daervan de naem der Zee Erythrca of Roode Zee aen de Arabifche Golf gebleven is.
Niets is zoo bekend dan het magtige volk der Homeriten, die den oostelyken oever der Roode Zee bewoonden, en zich uitftrekten tot in Sabéa omtrent de ftraet van Babelmandel, van waer zy zich in Afrika verfpreid, en Abisfynië bevolkt hebben. Weet men van waer deze Homeriten voortkomen? Strabo, Ptolomeus en vele anderen kennen hen: maer men moet den oorfprong der volken niet by de ongewyde fchry vers zoeken. De Schriftuur onderricht 'er on* van: zv zyn de kinders van Homar,
Genef. 36ii en 15-
De Israëliërs. De joden.
hoofd van "den ftam, en kleenzoon van Ezau, wier andere afttammelingen ik met fttlzwygen zal voorbygaen.
Niet alleen is 'er in eene hooge aloudheid een kleenzoon van Abraham geweest en Israël genoemd: maer het volk, welks ftamvader hy is, beftaet nog tegenwoordig i en fchoon het in
ver»



ti8 Schouwtooneel
EUANSR-
1.1'CHE VOORBEREIDING.
Ik verzoek u niet om, uit ontzag voor de Schriftuur', te gelooven dat demeenigte der volken aen Abraham beloofd is: maer ik verkreeg het regt om uwe verwondering optcwekken over de waerheid van de verhalen der Schrifture, dewyl deze naem van Abraham, zoo aloud en algemeen bekend, door zich zeiven eene vermaerde profeetfie is; en dat aen de andere zyde de gebeurtenis nog vervolgt om 'er met eene volmackte getrouwheid aen te beantwoorden.
Het ongeloof berispe, na dit alles, op het voorbeeld van Bayle, nudevermeenigvuldiging der Ismaëileren , als het Christendom verduisterende, nu de uitdryving van Hagar, als ftrydig met de menschlievendheid, nu het zenden van eïn' Engel, om Ismaël te behouden, als onbeflaenbaer met het geftrenge bevel, dat hem uit het vaderlyke huis jaegt, zonder voorraed, zonder hulpmiddelen, zonder verwachtinge; dit is zich beklagen, dat God getuige van zyne getrouwheid , in het houden van zyne belofte tcgensallewaerfchynlykheden. Dit is zich beklagen, datGod, door ftrikte bevelen Ismaël van Izaiik affcheidende, dooide-



derNatuur,XXVIIOnderh. 219
deze altoosdurende verdeeling eene ontwyffelbare getuigenis heeft voorbereid , wegens het beftaen van Abraham, hunnen algemeenen ftamvader, en wegens de belofte, die hem van eene byzonder talryke nakomelingfchap gedaen werd.
Wilt gy een nieuw blyk van het oogmerk, dat God door het fcheiden der twee boederen, de nakomelingfchap vanlzaak tot bewaerder van de beloften der zaligheid en de nakomelingfchap van Ismaël tot bevestiging van dezelve door eene voortreffelyke getuigenis gefchikt heeft, fla het volgende gade.
Dewyl God, Ismaël verjagende, hem echter met eene byzondere zorg behoed heeft, kan men vragen waartoe hy hem be waerde. De belofte van zyne beftemminge is in het bewysfehrift, dat in de handen der Israëlïeren is. Laten wy'er onze toevlugt toenemen. „ Keer weder, zegt hy tot Hagar in hare eerfte „ vlugt," tot uwe vrouw, en verneder „ u onder hare handen. Ik zal uw zaad „ grootelyks vermeenigvuldigen, zoo „ dat het wegens de meenigte niet zal „ geteld worden. Gy zyt zwanger,
» en
EUANCELISCHEVOORBEREIDING.



tto Schouw tooneel
EüANCE-
MSCHE VOOUBE-
„ cn zult eenen Zoon baren: gyzultzy„ nen naem Ismaël noemen, om dat de „ Heer uwe verdrukking aengehooid „ heeft. Hy zal een trotsch en wild „ menschzyn; zyne hand zal tegens allen „ wezen, en de hand van allen tegens „ hem: en hy zal wonen voor het aenge„ zigt van alle zyne broederen."
Dusdanige afbeelding geeft de Schriftuur van de vermeerdering en geiierthcid der Ismaëlleren. Deze volken gaven getuigenis aen de voorzeggingen, die hun betroffen, door eene naeuwkeurige overéénkomst van gebeurtenisfen en neigingen. Geen volk is op het aerdryk zoo zeer vermeenigvuldigd. Geen eenig toonde meer onafhangelykheid, noch meer verachting van hetnatuuriyk regt, dat ydcr in bezitting van zyne goederen en vryheid laet. Deze Ismaëllers oeffenden in de woestyn ten allen tyde geweldenaryen, op de zeekusten zeeroof, en overal elders eene hatelyke' dwingelandy: alles komt hun toe; en zy zyn niets aen anderen verfchuldii;d. Ten allen tyde en onder onze oogen is de hand van Ismaël tegens allen, en de hand van allen tegens hem.
De



»erNatuur,XXVII.Onderh. zit
De verbanning van Hagar, geheel firrydig met de neiginge van Abrahams harte, was in Gods verkiezing een kragtig middel om zyne belofte te verklaren, eerst door den zonderlingen voorfpoed van hem, die het huis van zynen vader verliet, met een brood en 'eene kruik •waters; en vervolgens door de getuigenisfèn van twee voor altoos gefcheiden volken.
Met is insgelyks een nieuw middel, 't welk God verkoos om hen, welken hy byzonder ichikte om zyn verbond met Abraham te openbaren en te bevestigen, van alle andere volken des aerdryks te onderfcheiden. Dit nieuwe middel is de befnydenis: zy bragt niets tot de gezondheid teweeg; en alle hare verdiende was bepaeld om het huisgezin van Abraham te onderfcheiden, door eene byzonderheid, waertoe alle andere volken van nature niet zouden o-etracht hebben.
lischs
Voorbereid mot.
Genei, au
De Befnydenis. '
— ,V11 g-.um.tuiieDoen. Het bevel daervan moest Abraham verontrusten; en het bedroefde de vaderlyke teederheid. Alle tegenwerpingen welken men ten allen tyde heeft bygehragt, om derzdver te werkflelling te laken, toont dat zy flrydig is met het
Yer*



222. SCHOUWTOONÈEt,
EUAN6Elische
Voorbereiding.
verlfand van den mensch, die zich niet .gaerne onnoodig kwelt. God alleen 'heeft de getuigen van zyne belofte mogen kenmerken door eene onderfcheiding, die niet gefchikt was om elders zyne welvaert te bevorderen. Zy zal, zegt de Heer tot Abraham , het teeken van myn verbond met u zyn. Van hem is zy overgegaen tot de Israëliërs en de ontelbare (lammen der Ismaëlleren: zy grypt nog (land onder hen, fchoon Israël en Ismaël eikanderen niet meer kennen; en zy gedragen zich thans nog naer het bevel, aen hunnen vader gegeven meer dan agttien honderd jaren voor Jezus Christus.
De enkele overreding van gefprotefl te zyn uit het geflacht, waeraen dit bevel gegeven was, of het verkrygen van deszelfs regtendoor verbindtenis, heeft deze lastige gewoonte in deze twee gefcheiden volken kunnen onderhonden, en hun den afkeer, die hen natuurlyk - van dit gebruik moest afwenden, doen te boven komen. Zoo veel volharding en eenparigheid van verftrooide volken, in zulk eene zonderlinge zaek, bewyst de eenigheid van hunnen oorfprong.
De



LISCHE VOORBEREIDING.
flacht van Abraham zynen luister fcheen te verhezen, kregen de Vorflen en volden, uit Abraham door Ismaël gefproten overal de overhand, en verheften de hand tegens allen. Waer zyn zy niet gekomen? Waer vindt men devoetftap pen van hunnen doortogt niet? Hunne meemgte is tegenwoordig onaitfpreeklyk Up deze wys zag men ten allen tyde de fletterlyke vervulling der profeetfie, m den naem van Abraham vervat: en om m dit opzigt alle verblinding voortekomen, wordt door het teeken, dat aen zyne nakomelingfchap en derzeiver verbondehngen voorgefchreven is, fchoon het overal elders onverdraaglyk m volkomen belet dat men de gedachtenis van Abraham en de aen hem gedane beloften verlieze. De getuigen der gebeurtenisfe zyn in zulk e!n „tot aental m de famenleving, al$ de Herren,
dtt^mvanGedverk0^
Men kanmetdeminilewaerfchynlvkheid met meer zeggen, dat het Ismaëlhtendom het Christendom verduistert, devvyl het getuigenis aen de Schriftuur geeft door de volkomen ontwikkeling
XF' Dsei> Q der



24* Sc H O U W T O O N E E £,
lUANSE-
i.ische
Voorbereiding.
Tweede be lofte. De bezitting van het land der Kananiten,
Oenef. 21 12.
der beloofde omftandigheden. Tot de zevende eeuw heeft men alleen kennis gehad van de groote vermeenigvuldiginge, den Zoon van Hagar toegezegd. Maer het andere gedeelte der beloften, die op hem zagen, was niet vervuld. Sedert Mohammed en de Kalifen, zyne opvolgers, heeft men de Ismaëllers het Oosten en Westen zien aentasten, zich van de eene eeuwe tot de andere vergrooten, en zich in alle deelen handhaven, niet tegenflaende het heelal tegens hen gewapend was.
Hoe talryk wyders de kinders van Kethura geweest zyn, en de kinders van Hagar zich nog bevinden? komen zy tot hier toe niet in het ontwerp van God, dan als getuigen van zyn werk. Zy zyn uit het vaderlyke huis verbannen. Izaak is de erfgenaem, het geliefde kind, en het voorwerp der andere beloften. In de nakomelingfchap van Izaak vindt Abraham zynen roem. Door Izaak alleen is hy een gelukkig : vader. In Izaak zal u zaed genoemd worden. Wat is de reden van dit geluk ? Wat zal dan het voorregt van Izaak zyn? Het is tweeledig, gelyk de
be-



derNatüur,ZX^/7.0«^. 243
belofte, welke God aen de voorgaende Euangsgehecht heeft, tweeledig is. Zy be- voorbe ftaet, t. in Abraham en zyne geliefde re^H'. nakomelingfchap de bezitting van het land der Kananiten te geven; 2. in alle de ftammen van het menfchely ke geflacht door deze zelfde nakomelingfchap te zegenen.
Laten wy met de zaek van het land der Kananiten beginnen. Men kan, in het onderzoek van deze belofte, den inhoud, de uitvoering, de zekerheid en het oogmerk befchouwen.
1. Derzelver inhoud is zoodanig, De inhoud dat zy den eigendom van het land der der belofte. Kananiten aen Abraham, en aen zyne geliefde nakomelingfchap , verkondigt en als verzekert; 2. beftaet de uitvoe-Deuitvoe, ring daerin, dat Abraham, na 'er zichffiHSin vryheid nedergezet en verrykt te hebben , aldaer een regt van eigendom verkrygt: hy koopt eene dubbele fpelonk, om voor hem en de zynen tot eene algemeene begraefplaets te dienen. Die is een eerfte onvervreemdbare grond, voor zyn huisgezin door een geregtelyk verdrag verkregen. Abraham, Izaak £n Jakob zyn 'er begraven; en de naQ 2 ko-



üZKNATvvis^XXni.Onderh. 249
te begeven by de Grieken, wien hy de nieuwe uitvinding van de letteren mede deelde, en door een vermaerd gedenkftuk van de invoeringe der Hebreen in Palestina, 'twelk hogindevyftiendeeeuw beflond. Prokopius verhaelt, in zyne historie der Wandaelfche Oorlogen, dat men in de nabuurfchap vanTingis, aen het uiteinde van Mauritanië, twee kolommen van witte fteen zag, by eene groote fontein opgericht, om de gedachtenis van den oorfprongder inwoonderen te bewaren. Men las 'er dit opfchrift in Kananitifche, dat is , Fenififche letteren : Wy zyn van het getal der geenen, die de rooveryën van Jozua, den zoon van Navé*, ontvlugt zyn. De naeuwkeurigheid van Prokopius wordt bevestigd door de getuigenis van Pomponius MeJa, geboren in de nabuurfchap van Tingis, die ons verzekert dat de bewoonders dezer Afrikafche kust', omtrent den oceaen, oorfprongelyk van Fenicië waren. De Joodfche eerdienst en het pries-
ter-
* Te weten, Nun, zyncte Hecht uitgeiproken dooi den Griekfchen Vertaler.
Q 5
LISCHE VOüRBE.



350 SC HOUW TOON EEt,
EüaNGEiischeVOORBEREIDING.
terdom , door Mozes ingcfreld, won den betoogd door den ftaet des huisgezins van Levi. Alle de andere Hammen gaven hunnen naem aen het landfchap, dat hen in eigendom te beurt viel. Die van Levi alleen had geen grondgebied, omdat het priesterdom het deel van den tak van Aaron was, en de bewaring van den tempel, met alle de onderhoorige kerkbedieningen, de andere Leviten opgedragen waren, zoo dat de offeranden tot hun algemeen beflaen dienden. De Joodfche historie heeft aen alle zyden een bewyzend gedenkfluk.
De gedachtenis van de uitdrooginge der Roode Zee is in ftand gebleven by de Trogloditcn , die derzelver oevers aen de Ègiptifche kust' bewoonden; en de vermaerde reiziger Diodorus van Sicilië bericht ons van hun vernomen te hebben, „ dat hunne vaders, in eene 5, zeer vroege aloudheid, het water „ der golf aen eene zyde hadden zien „ wyken, zoodat de grond van hunne „ zee her groene mosch, waermede hy „ bedekt is , vertoonde ; waerna het „ water, als een fterke ftroom weder-
„ kee*



derNatuur, XXFII. Ondcrh. 251
„ keercnde, zyne gewone plaats had hernomen."
Het verblyf der Israëlleren in Egipte wordt bevestigd door Tacitus en andere ouder Schry vers. Jozefus en Eufebius hebben dezelven aengehaeld, zonder vreeze van berispt te worden , omdat men ze in het algemeen kende en las.
De buitenfporigheid van den eerdienst, dien de Israëliërs, in afwezendheid van Mozes, aen een gouden kalf of ftier bewezen, is een nadruklyk bewys van hun verblyf in Egipte. Zy veronderftelt de diepe indrukfels, welken de feesten van den ftierApis,of ten minfte van den hemelfchen ftier, hunnen geest ingeboezemd hadden. Demaeltydenendanienmaekten deze plegtigheid de luisterrykfte van allen, die in Mefims gevierd werden. De ftier was deaenkondigingvanden oogst, die 'er onder het teeken van den ftier in April gefchiedde, gelyk hy onder het teeken van den ram in opper Egipte voorviel.
De reizen en de verfchillende woonplaetfen van Jakob, Izaak, Loth en Abraham, zoo wel als de gu uilen, waer-
mede
EtJANCSB^ I.ISCHE VOORBERSIDINQ*



S5* ScHOUWTOONEEt,
Evangelische:Voorbb-
JtWDIWG.
mede God hun bedeelde, worden bevestigd door de fteenhoopen en altaren, tot derzelver gedachtenis opgericht, door de namen der putten, door hen gegraven, der bosfchen, door hen geplant, der bekende volken, die verbonden met derzelver huisgezinnen aengegaen hebben. Plinius en alle de reizigers bewaerheden de meesten dezer ftandplaetfen, dikwerf zonder de Schriftuur , of het belang 't welk de godsdienst in deze byzonderheden kan nemen, te kennen. Was Plinius bedacht om de plaetsbefchryving , welke wy van de Doode Zee in de boeken van Genefisen Wysheid vinden, te verklaren of te bewaerheden ?
Noch Mozes, noch wie het ook zy, kan dus ingebeelde verhalen verëffenen met eene meenigte van oorden, die regt genoemd en getrouwlyk geplaetst zyn. Nog minder kan hy verfcheiden vyandelyke, wangunftige of onverfchillige volken verbinden, om aen de putten,, die meenigvuldig onder hen zyn, aen de meiren, fpelonken, fteden of andere plaetfen nieuwe namen te geven, besrekkelyk tot opgefchikte of verzonnen



JEUANGE■1ISCHEVOOR.BEJREIBINO.
S58 SCHÖUWTOONEEL
ftaet? In dezen hoogen ftaet van voorfpoed echter, verwittigt hy hun dat zy eens Egipte zullen verlaten, en beveelt hun zyn ligchaem mede te voeren, om het by die zyner vaderen te voegen, wanneer zy bezitting van het aen hun beloofde land zullen nemen. Hy wilde zelfs dat zyn ligchaem, 'twelk zy naer Kanaan konden voeren, gelyk dat van Jakob, aenftonds na zyn overlyden , doorgaens in het midden van hun bleve, en dat zy zich verbonden het mede te nemen by hun vertrek. Deze doodbus, gedurig voor hun gezigt bloot gefield , profeteerde hun na zynen dood wat zy vervolgens te wachten hadden, en riep' hen onophoudelyk tot hunne beftem-
minS- . , , ,
Door deze voorzorgen is het klaerblyklyk dat de begraefplaets van Abraham , waervan de Schriftuur ons zorgvuldig de geregtelyke verkryging verhaelt, eene eerfle en fterke genegenheid der Hebreen voor het land der Kananiten is, en dat de wensch van Jakob, en vervolgens van Jozef, op hunne doodbedden, voor hun een gedurige raed is, om op een' anderen ftaet en een
an-



dêrNatuur, XXVII. Onderh. 2 59
ander land te denken. Indien dit ontwerp van God gekomen is, zyn deze voorzorgen volkomen regtmatig; en het verdrag, met de Hethitengemaekt, om Van hun den eigendom Van eene treurige fpelonk te verkrygen, wordt van zoo veel belang, als of het dè verkryging van een landfchap of koningkryk betrof. Maer indien de hoop van eens dit gewest in eigendom te hebben, omdat men daer eene grafftede bezit, Hechts een menfchelyk denkbeeld is, is zy van alle gezond verfland ontbloot. Zy is belagchelyk in Abraham, ën wordt nog buitenfporiger in Jakob en Jozef, omdat zy in hun volftrekt ftrydig is met de teederhêid der vaderen, zoo wel als mee de ware belangen der kinderen. De Israëliërs zyn gelukkig in Egipte: zy hebben het genot van eén vruchtbaer gewest ; en deze zelfde Jozef, die 'er hen hl gevestigd heeft, fpoort hen aen om het te verlaten, en hunne vrouwen en kinders als ter flagtbank te brengen, om met een handvol volks de veroovering Van een ryk land en eene meenigte van groote Heden te ondernemen, uit hoofde van deze zeldzame reden, dat AbraB, 1 ham,
EüANOB"
LISCHE
VoORBEfc-
R.EIDINÓ.



Edange-
tTSCHE
Voorbereiding.
2. Sarn. 28" ar.
ps. 23: 24. Hebr. Ps. 45. 7. Hebr. Prov. 23:1,
27a Schouwt ooneel
De fcepter of ftaf is eene onbepaeldë uitdrukking, die in den zin verandert, volgens de hoedanigheid van den geenen, in wiens handen hy is. In de hand •van een' grysaert of reiziger is hy een fteun- of bcfchermffaf. In de hand van een' herder is hy eene fpade. In de hand van een' vertoornden Heer, die zynen flaef ftraft, is hy een werktuig van gramfchap. In de hand van een' Koning is hy een teeken van oppergezag. Eindelyk, in de hand van een' huisvader of opziender, die de optellingen en monfteringcn doet, is hy een eerftaf, een kenmerk van onderfcheidinge.
De hoedanigheid van dezen ftaf moet hier bepaeld worden door de hoedanigheid van den perfoon, die hem draegt. Hy wordt genoemd in het andere gedeelte van het vers: hy is een huisvader, een opziender, een man, die gezag in het huisgezin heeft, in den raed van ftam voorzit, en het getal daervan opneemt. Zyn naem was Méhokek, zynde een zeer bekende uitdrukking in de Schriftuur, en beteekent daerin eigenlyk een' man, die in waer-
dig-



öerNatuur, XXVII. OndèYh.-zfó
digheid uitmunt, en aenteekening houdt van de geenen, die hem onderworpen zyn. De opperhoofden der krygsbenden, die het volk van God tegens Sizera te hulp kwamen, Worden met dezen naem genoemd. De oudften van Israël bevinden zich by eene plegtigheid, met hunnen Méhokek, hunnen bevelhebber of leidsman, aen hun hoofd.
Maer was het gebruiklyk dat deze overften, deze amptmannen, om de regering te handhaven, eeh' eerftaf droegen, om onderfcheiden te worden? Niets kan zekerer zyn. Debora roemr. de huisvaders van Machir, of des halven flams van Manasfe aen de overzydé van den Jordaen, en de bevelhebbers van Zebulon, die tot hulp van Barak gekomen waren, aen het hoofd van hunne krygsbenden, en hebbende in de hand den opziendersfiaf of fcepter, die het kenmerk van hnnnp VipHipninopn w«
Euanoe."
lische
Voorbereiding.
Jud.5 : 14.
Num. ifi 16:
Num. 21. 17 en 18.
kenmerk van hunne bedieningen was.
Yder weet welk een ryke fchat de ontdekking van een' put met zoet water in de woestynen van Arabië is. God aen Mozes een put met levend water getoond hebbende, werd dezelve met veel vreugds en toeftels geopend. By ge-
XV. Deel. 8 . ie-



274 SCHOÜWTOONEEL
SiMNrïE-
1.ISCHE VOORBEREIDING.
Kom. 17: a, 3-
legenheid dezer feest, zongen de Israëliërs deze woorden: „ Spring op, gy „ put: zingt daervan by beurten. Gy „ put, dien de Vorften gegraven heb„ ben, dien de Edelen des volks gedol„ ven hebben, door den Wetgever, met „ hunne ftaven."
Wy hebben een ander merkbaer voorbeeld van de onderfcheidinge, welke in acht genomen werd in de verfchillende bevolkingen, en vooral in het ligchaem der Hammen , door zoo vele verfchillende fccpters en verfchillende opperhoofden. De twaclf overfien der twaelf Hammen van Israël kregen in den twist over de duurzaemheid van het priesterdom in het huisgezin van Aaron , die in de woestyn ontftaen was, bevel om zich in den tabernakel te begeven, om den wil van God te vernemen, en 'er zich met zoo vete Haven, als 'er overHcn of Hammen waren, te vertoonen. Yder verfcheen met zynen Haf; en die van Aaron werd de roede van Levi genoemd. Naasfon voerde toen den fcepter van Juda. Yder van hun fchreef zynen naem op de roede van zynen Ham; en des anderen daegs,
na



derNatüür,XXVII.Onderh. 1.7$
na het overbrengen van de twaelfftaven voor de ark, bloeide de roede van Levi , waerop de naem van Aaron gefchreven was. Deze ftaf werd geplaecst in
EUANCfi.' LISCHE VOORB*REIÜ1K®»
oen taDernaKei, waeraeu nci gcum-uw geflacht van Levi verbonden bleef. De andere overften namen yder hunnen Haf te rug.
In het hoofdfluk, dat op dit verhael volgt, wordt de roede van Levi duidelyk de ftaf van dezen aertsvader genoemd; en de twee uitdrukkingen van roede en ftaf, op deze wyze byééngefchikt', zyn 'er gebruikt om het geheele geflacht, van hem afgeftamd, te beteekenen: „ Nader, wordt 'er tot Aaronge„ zegd, nader met uwe broederen , den „ ftam (of roede,) van Levi, denllam „ (of ftaf) uws vaders, tot den taber„ nakel."
Welke overéénkomst, welke betrekking is 'er tusfchen een' fcepter of ftaf en een geflacht? Deze betrekking beltaet daerin, dat yder uitgebreid geflacht zyn opperhoofd, zyn' eerftaf, Zynondcrfcheidend kenmerk had; waérdoor hét in de Hebreeuwfche tael gebruikiyk is ëenen ftam geen' anderen naem dan dien j S * vïffi'



EOANCE-
usche
Voorbereiding.
Exod. 13. Hebr.
Num. 18:2. Tud. 5: 14. Hebr.
276" Schouw TooNEEir
van Scepter te geven. Dus verftaet merf door de roede van Levi, den {laf üws vaders, niets anders dan den ganfchen ftam, uit Levi voortgekomen, en aen zynen fcepter onderworpen. De twaelf fcepters van Israël beteekenen de twaelf ftammen , uit Jakob gefproten. Om aenteduiden uit welke ftammen de twee uitmuntende werklieden waren, welken Mozes gebruikte om het werk des tabernakels te befturen, zegt de Schriftuur van Hoöbiab, dat hy uit den fcepter van Dan, en van Bezaleël, dat hy uit den fcepter van Juda was. Het is noodeloos langer te blyven ftaen op den zin van dit woord , dat op dezelfde wys gebruikt wordt byna op ydere bladzyde der Schriftuur'. Wanneer het betrekking tot een huisgezin, ^pt een ligchaem van krygsvolk, tot een' ftam heeft, beteekent het alle perfonen, die dit ligchaem uitmaken-, of wel den eerftaf, die het kenmerk van het opperhoofd was. Dus is de fcepter van Juda geen koningklyke fcepter, maer de eerftaf, die den bevelhebber onderfcheidde, en den ftam aentoonde.
De



derNatvvK,XXFII.Onderh. 277
De zin dezer woorden van Jakob door het gebruik bepaeld zynde , begrepen zyne aframmelingen duidelyk, dat de ftam van Juda, met zyne ondcrfchei-
EtTANGEi ï.ische
Voorbereiding.
cienae Kenmenten, zouae üeuaen,tot de komst van den overwinnaer, die 'er uit voortkomen moest.
Niets fchiet 'er meer over dan eene korte verklaring te geven van het woord Silo of Shiloh, dat volgens den fchryver van de Gemeene Overzettinge den Afgezonden, en volgens de algemeene lezing van den Hebreeuwfchen tekst, overéénkomftig met den alöuden Samaritaenfchen tekst, vredelievend of middelaer des vredes beduidt. In dezen laetften zin komt het van het woord Shalah, v/aeruit de Latynen de woorden Salus en Salvus gehaeld hebben*.
In welken zin men het neme, of voor den Afgezant by uitnemendheid, of voor den Zaligmaker, den Middelaer, die onze
* De n . die frStëf zenden eindigtgelyktnaer tl die n^>*A' >" veden zyn befluit, 't geen de verfchillende lezingen veroorzaektheeft. Gelyk van SHACAK. bibere komt SHICOR ebriofus, zoo komt van SHALAH paoificé degirs SHILOH pacis, au tor.
s $



278 SCHOUWTOONEEJ,
MSCHB
Voorbereiding.
ze verzoening moet te weegbrengen, is het kla2rblyk)yk door de profeetfie, dat by zyne verfchyning de ftam van Juda nog in ftand, bekend en in volkomen orde moest zyn.
Deze verklaring van alle de uitdrukkingen der profeetfie ftemt overéén met de aloude Chaldéfche uitleggingen, gedrukt in den veeltaligcn Bybel van Walton. Zy verftaen hier door het opperhoofd, dat den ftaf van Juda moet dragen , geen' Koning, maer Regters, een eenige of verfcheiden Overheden ; en zy zeggen dat 'er Overheden en Overften aen het hoofd van dezen ftam zullen zyn, tot aen de komst van den Mes: fias.
De perfoon van dezen doorluchtigen nakomeling van Juda is genoeg kenbaer, door den famenloop der drie zoo klaerblyklyke kenteekens, te weten , het ontvangen van de eerbewyzingen zyner broederen, het onderwerpen van de vyandclyke volken, en de üitdruklykegetuigenis der duurzaemheid van zynen ftam, tot dat hy de hulde cn de gehoorzacmheid der Heidenen zal ontvangen.
Vertoont ons de historie een' menscfo,
die



die deze kenmerken in zich veréénigt? Alles wordt volkomen vervuld in Jezus, zoon van Maria , uit den (tamme van Juda, geboren te liethlehem, ten tyde van den Keizer Augustus.
1. Hy heeft den lof en de eerbewyzingen van zyne broederen ontvangen, hebbende discipels en eerbewyzers gehad, zoo van zynen ftam als van de overige andere Hammen, die hier en daer in Palestina verfpreid waren. Andere profeetfiën verkondigen, dat de a adere afkomeiingen van denzelfden ftam zich voor hem zouden ncderbuigen, na eene langdurige verftrooijing. Wy zyn getuigen van de eerbewyzingen van een gedeelte zyner broederen, en van de langdurige verftrooi jing' der anderen.
2. Hy heeft zyne vyanden onder het juk der gehoorzaemheid gebragt, en overal overwinningen behaeld. Op de prediking van de leer van Jaz-us, (tonden meenigvuldige volken, die valfche goden eerden, en den naem van een' eenigen God haetten, af van hunne vooroordeelen en begeerlykheden, om zich te verbinden aen den God van Abraham en aen Jezus, als den
S 4 Uit-
EüANCE-
1.18CHJS,
VOORBBREIDINQ.



28o ScHOüWTOONEli
EüANGE-
LISCHÈ
Voorbereiding.
uitdeeler der beloofde zegeningen.
De Wysgeren, die deze prediking tegenfpraken, en de Keizers, die de discipelen . des Euangeliums poogden te. vernielen, 'hebben zich beurt om beurt overgegeven. Zy zyn zelfs de roofyan den overwinnaer geworden. Zyne magt is zoo groot, niettegenftaende zyne afwezendheid en rust, dat nietsbekwaem is om hem zyne veroovering te ontrukken.
Welk een onderfcheid tusfchen de overtuiging van het Christendom, de Afgodery en het Mohammedaensdom. Het Mohammedaensdom toont geene de minde fterkte: het vleit alle de natuurlyke begeerten, en eischt niets om de zinnen te beteugelen: het fielt zyne aenhangers noch voor de vervolgingen noch voor de beproevingen bloot. De Afgodery heeft ook zoo weinig kragts betoond: zy is overal verdelgd, zo dra zy niet meer befchermd werd. Het byzondere kenmerk van het Christendom is, dat het ten allen tyde van binnen en van buiten is aengevallen, en zich echter door voorbeelden van eene onwankelbare deugd ftaende gehouden
heeft.



der Natuur,XXVII.Onderh. 281
heeft. Niet alleen is het Christendom niet bezweken voor de gewapende Mogendheden , die tegens het zelve vereenigd waren; maer het heeft hen byna allen veranderd, of door zyne zachtmoedigheid gewonnen. Op deze eerfte aenvallen volgen nog andere, niet min verfchrikkelyk. Uit de verfchillende wyken van het Noorden ontfpringt een vloed van Barbaren , die gedurende verfcheiden eeuwen het Romcinfche keizerryk overftroomden, het zelve in ftuk ken verdeelen, weetenfchappen doen vervallen, den fmaek en de fraaije kunften vernielen. Hoe zal het Christendom zich kunnen verdeedigen tegens hunne ongodsdienftigheid en woestheid ? Zy zullen alles verdelgen , behalve het Christendom: zy zullen beurtelings Christenen worden ; en de ware ftaetkunde , welke zy verkrygen mogen , zullen zy aen het Christendom verfchuldigd zyn.
3. Maer de gehoorzaemheid der volken aen den afftammelingen van Juda wordt hier zeer merkwaerdig gemaekt, door de juiste omftandigheid van tyd , die voorzegd was wer S 5 gens
EUANGELISCHEVOORBEaEUHNO*



ê82 schouwtooneel
I.ISCHE VoORBE-
gens het begin der overwinning' op de Heidenen.
De profeetfie van jakob verzekert alleen aen den enkelen ftam van Juda de bewaring van zyne regeringe en gedachttafelen, onder het opzigt van een' huisvader, tot het voorvallen van twee gebeurtenislen, waerna deze verzekering niet meer beftaet; de eene is dat men tien Mesfias zie verfchynen, en de andere dat de vergadering der volken zich aen hem zal onderwerpen, volgens de letter van den tekst: De fcepter zalvan Juda niet wyken, noch de Wet gever van tusfchen zyne voeten, tot dat de Silo komt; en denzelven zullen de volken gehoorzamen.
By de zeven honderd jaren voor Jezus Christus was het gros der tien Hammen verftrooid in het Noorden, waer het zeer verduisterd, zoo niet geheel vernietigd werd. Eenigen der armlle huisgezinnen verëenigden zich met de Joden: anderen bleven omdrecks Sichem waer zy zich vermengden met de Kilteers, welken men 'er van Kufistan deed komen, om het land weder te bevolken. Men ontmoet 'er hen nog; en
men



der Natu vR,XXFII.Onderh. 283
men vind elders eenige benden van Sa- : maritanen, maer zonder verëeniging', zonder letteren , en zonder handvesten. Juda alleen had de beloften wegens de geduurzaemheid en wettigheid zyner geflachtrekeningen. Het bleef als een volksligchaem infland, en was ondcrfcheidenlyk bekend voor en na Babilonifche gevangenis. Gedurende en federt de gevangenis wordt dikwerf gefproken van de Oudften en Opperhoofden, die eene huifelyke geregtbank hielden , en de huwlyksverbindtenisfen , bewysfchriften van verkryginge en de geflachtlysten opftelden. Yder kende met zekerheid den tak van zyne afllamminge , en kon denzelven uitrekenen tot Juda, den zoon van Jakob. De afkomelingcn van Levi en Benjamin, en van eenige andere dammen, die zich met het Joodfche volk veréenigdhadden, hieldenzichinsgelyks in orde, onder den naem en de algemeene beduring der Oudden van Juda. Men vindt 'er het bewys van in de boeken van Esdras en Nehemia, die, na de herllelling van den tempel, de regering en de wee der Joden op den ouden
EUANOELISCHEVOORBEBEIDINfc



284 SCHOUWTOONEEL
£(JAJtGE-
msche
Voor be-
2ü!K>ING.
den voet bragten. Zy kantten zichbeftendig tegens de wanorde, veroorzackt door de vryheid der aengevangen huwelyken by de naburige volken. Vooral gaven zy acht op eene naeuwkeurige gefiachtrekening , en beroofden hen, die dezelve in geenen wettigen vorm konden voortbrengen, van het genot der Janderyen.
Toen Jozef en Maria, om aen de wet der optellinge , door Augustus bevolen, te voldoen, Nazareth in Galiléa verlieten, en zich lieten opfchryven in de lysten van Bethlehem in den flam van Juda, waeruit zy hun' oorfprong hadden, en waerin de vaderlyke Janderyen van hun geflacht waren, was alles nog in volkomen orde. Juda had zyne Oudften : het was een volksligchaem ; en alles bleef in denzelfden Hand, tot den tyd van Vespafiaen.
Onder Vespafiaen werd de ftam van Juda en al het overfchot der ftammen hier- en daer over het ganfche aerdryk verfpreid. Juda is geen volksligchaem meer. Men kan 'er van afllammen; maer men kan 'er geen bewys van geven. Het heeft geene regering ?
gee-



derNatuur, XXVII. Ondefh. 285
geene handvesten, geene wettigheid meer.
Het is dus hier de tyd om te vragen , of de Mesfias gekomen ïs» Maer onmiddelyk na den val van Juda wedergalmde het heelal van de verkondiging der blyde boodfehap; en by alle volken ontftonden maetfebappyen, die den waren God eerden, door den Middelaer Jezus Christus. Een afflammcling van Izaak heeft de beloofde zegeningen aen alle de Hammen van het menschdom toegebragt; en het woord van God is vervuld.
Maer de goddelykheid der belofte, waervan de Joden voorgeven de bewaerders te zyn , wordt wyders daerdoor betoogd, dat, aenflonds na de twee gebeurtenisfen der prediking' van den waren God, door een af komeling van Juda, en der bekeering van de Heidenen, die van alle kanten tot hem kwamen, de ftam van Juda, die de beloften aea ons voldoen, de geboorte aen den Mesfias geven, en geflaehtkundige bewyzen van deszelfs afkomst leveren moest, zyne roeping vervuld heeft. God heeft de regelmatige voortplanting van die
volfe
LISCHE
Voorbereiding.



286 ScHOUWTOONÈÉL
EtfANGE»
LISCHE
VOORBE
REIDIKG.
volk niet meer noódig: hy had het flechts de befcherming van deszelfs regering' tot dien tyd beloofd; en het is in dit tydftip dat Juda in verval raekt. Het is geen volk meer.
Het overfchot der Joodfche huisgezinnen, overal verfpreid, dienen nog het Euangelium door hunnen tcgemvoordigen ftaet. Maer het is nog de tyd niet om 'er over te fpreken.
Tegens dezen famenloop van zonderlinge en onbetwistbare gcbeurrenisfen ftelde men fomtyds een gcwaend Joodsch Gemeenebest, dat ergens in een der drie Tartaryen is. Men kan deszelfs oord niet wel bepalen; maer men heefthooren zeggen, dat het zyn grondgebied, zyne regering en zyn' Koning heeft. De ftam van Juda is dus niet vervallen , en kan nog bewys van den ver-.-<; wachtwordende Mesfias geven.
Niemand is onkundig dat het overfchot van dezen onderworpen ftam fomtyds van zyne heeren eenige meer of min voordeelige woonplaetfen kreeg. Hier ontvangt men hen flechts in kleen getal: ginsch Iaet men eene geheele ftraet aen hen over, met verlof om 'er te wonen,'
zon*



derNatuur,XXVILOnderh. 287
zonder zich uittebreiden. Elders geeft men hun een dorp, misfchien eene gehee le rtad, met eenige beploegbare Ianderyen. Maer dit alles betreft den ftam van Juda niet meer: en wanneer het een waer geval en geene fabel was, dat de Joden ergens een grondgebied en een' Vorsc hadden, dan is deze Vorst het opperhoofd van deze woonplaetfe; maer hy is het opperhoofd van Juda niet. Deze ftam is een ligchaem dat in ftuk ken gebroken is, en geene raedsvergadering„ noch eenigheid , noch geflachtlysten, noch wettigheid meer heeft. Men moet den leeuw van den ftam van Juda niec meer verwachten. Hy heeft overal de zege behaeld; en de profeetfie, die hem verkondigde, is duidelyk vervuld.
Andere profeetfiën maken dezelve nog treffender. De eerfte werd aen Adam gedaen, dat de zoon der vrouwe het hoofd van hem, die de oorfprong der verleidinge en den dood was, zoude vermorfelen. Maer het eerfte licht van de hoop', die ons gegeven is, verpligt ons, zelfs de algemeenheid, om nieuwe navorfchingen te doen , en te vragen wie deze zoon der vrouwe is,
en
EvangelischeVoorbe»
REIDING»



fi88 ScHOÜwfOONEEL
EVANGELISCHEVOORBE. B.EJDING.
en in welk gedacht wy hem zullen ontmoeten. Eene tweede prófeetlie begint ze te bepalen. In de nakomelingfchap van Abraham zullen alle volken de beloofde zegening ontvangen; Maer moet zy van Hagar of Ketura afdalen ? Neen: eene derde profeetfie wyst ons tot Sara. In Izaak zal uw zaed genoemd worden. Doch lzaiik had twee zoonen. Moet men de zoo gewenschte nakoomlingfchap in het gedacht van Ezau zoeken ? Eene vierde profeetfie bericht ons dezelve van Jakob te verwachten. De vyfde gaet verder : zy verwydert alle de andere Mammen, om onze aendacht op dien van Juda te vestigen. Verfcheiden anderen befluiten het voorregt om de volken te onderwerpen en te verlichten in den afftammeling van David. Alle deze profeetfiën zyn dan cigenlykflechts eene eenige, die ons oplettende maekt door nieuwe ophelderingen, ter beurtelingfche bevestiging der eerden , zich gelyk devoorttélingen ontwikkelt, en ons van geflacht tot geflacht , en van omdandigheid tot omHandigheid, tot den zoon van Maria geleidt;
ïrr-



öerNatuur, XXVII.Onderh. 489
Indien, de volken hém de omkeering der afgoderye, en den eerdienst, dien zy aen den God der aertsvaderen bewyzen, verfchuldigd zyn3 gelyk zy buiten twyffel doen, is hy deze zoo gewenschté man. .Alles is voor hem. Hy verfchynt; en de ftam, die alleen beftond om hem de.geboorte te geven, heeft, niet meer dan' de andéren ,* de regelmatige bewaring zynef .handvesten, noch de bezitting van het land van Kanaan noodig. Deze voorzorgen houden op noodzaeklyk te zyn, omdat de perfoon, wien de volken gehoorzamen, bekend is, volgens dè profeetfiën, voor den zoon vanDavid, Juda, Jakob, Izaak en Abraham. Hy is hetmiddenpunt^ van alles; en van hem ftraelt het licht-, dat alles opklaen.
tv Dstï;
T
LISCHE VOORBE*



d u
Verzegeling,
en Zekerheid van de Waerborg der beloften.
ÏIISCHE
Woor.be-
Wy kennen de waerborg der beloften,' zynde de Schriftuur, van de Joden oorfpronglyk. Wy kennen de bewaerders in het volk uit Jakob en Juda voortgeiprooten. Wy kennen het teeken, waeraen de waerborg en de handhaver kenbaer zyn ,in de vervulling der profeetfiën, welken zy ons voordellen. En dewyl het nuttig was dat de bewaerders op eene eenige plaets bleven, tot de geboorte van den verwachten Mesfias, was het rioodig de waerborg met eene verzegelinge en met voorzorgen te verzekeren, óm den vreemdelingen te beletten de bewysfehriften daervan. te verftrooijen,



êerNatuur,XXVII.Ohdcrh. 291
en de dwalingen en het verkeerde gedrag van den getuigfchryver voorceko men. Nu worden deze verzegeling en zekerheid van het getuigfchrifc gevonden in de bediening der wet, door Mozes voorgefchreven. Dit is nog een wezenlyk gedeelte van de voorbereidingen des Èuangeliums, en deze wet, het voorwerp van zoo veele berispingen , is een nieuw blyk van wysheid, en de beweegreden van eene diepe erkentenisfe.
t 2. ffê
EUANGE.' LISCHE VOORBB* REIjBIN^,



D E
WET van MOZES
gefchikt om de Waerborg te verzekeren.
XISCHt
(V09R.1E-
BïIDJNG.
Een der eerfte oogmerken van deze Wet was de Israëliërs van de Vreemdelingen afgefcheiden te houden. Ten andere was dit volk onbefchaefd, wis • pelturig , doorgaens kinderachtig, en doorgaens gereed óm de buitenlandfche dwaesheden natevolgen, de waerborg der beloften te verwyderen, als om de orde van zyne^geflachten te verwarren en oakenbaer te maken, door zyne vermenging met de vreemdelingen, wesjialve de wet hen tot een' tuchtmeester en een' naerftigen dienaer moest verftrekken; tot een' tuchtmeester om deszelfs verbindtenisfen door geftrenge keuren' te bepalen j. en, tot een' naerftigen die-
nsety



oer Na tuur, XXVII.Onderh. 2$%
mar, om deszelfs afdwalingen en val te beletten, door het naer deszelfs neigingen en behoeften bezig te houden.
Wy erkennen dat deze denkbeelden, welken wy aen den Apottel der Heidenen verfchuldigd zyn , hunne zekerheid van zyn gezag nog niet erlangen, dewyl het door geen bewys bevestigd is; maerzy ontleent dezelve van de wezenlykheid der gevallen. De domme en dritfige Hebreen, gelyk zy wezenlyk waren, hadden bekwame keuren noodig, indien niet om hun hart te hervormen , ten minde om hen te houden in eene uitwendige orde, die de waerborg der beloften, en de regelmatige opvolging der geflachten , zonder welke de voorname belofte geene plaets konde hebben, ftaende hield en handhaefde. In dit gewigtig voorwerp is voorzien door den Wetgever der Joden.
Zyne bediening en wet zyn eene onbeftendige inrichting, en alleen werktuigen , gefchikt om de uitvoering der derde belofte te bevorderen , en ons derzelver vervulling, als zy verfchynt, te openbaren.
T 3 ï. Zy-.
EUANfl*LISCHBVOORBKRBIDING.
Gil. 1: &g



derNatuur,XXVII.Onderh. 317
den mensch, in de historie van den voort gang dezer ontembare boosheid, de eerfte verwachtingen van een beter toekomende , de beloften van een' verlosfcr,
evangelische
Voorbereiding.
de afbeeldingen en bewyzen van zyne verborgenheden daerin zoeken, bevinden wy ons in den weg der waerheid, wanneer wy de fchoonfte trekken van het nieuwe verbond in de gebeu.rtenisfe van het oude, dat 'er de voorbereiding van was, trachten optefpeuren. Wy zyn zeker van de waerheid te hebben, als zelfs de fchriftuur van het Nieuwe Verbond ons met de hand geleidt, en op Jezus Christus toepast alles, wat hem te voren kenmerkte. In het volgen van dezen koers zyn wy altoos tepryzen, wanneer de toepasfing der trekken, die zinnebeeldig op eenige Euangelifche Éraerheidzyn, onbetwistbaer, welverbonden en gelukkig is: men kan'er zelfs ^net vrucht, gelyk dikwerf de Kerkvaders 'gedaen hebben. verbloemde gevolgen uittrekken, dewyl deze leerwyshet volk aenlokt, en men 'er zich van kan bedienen , zoo lang men niet van de wezenlykheid der gebeurtenisfen noch
van



EvangelischeVoorbereiding.
neia gezegd; en men kan het niet te veel hooien. In een fpeeltuig, waerin alles famenloopt om het geluid en de eenftemmigheid te vormen, zyn echter alle de Hukken niet fchclkiinkend. De ganfche aloude Schriftuur is een werktuig, dat alleen het nieuwe verbond aenkondigt , en flechts ftrekt om ons de geestelyke goederen te doen kennen en begeren, nu door 'er ons de uitnemendheid van te ontvouwen, flraks door 'er zyne eigen Onvoimaektheid tegen te Hellen. Maer alles is, in de geringe byzonderheden, niet zinnebeeldig op het toekomendé: de fpykers en Hokken der arke noch de Levitifche plegtigheden,jkunnenvan ftuk tot ftuk voor geene zinnebeelden geacht worden. Of ten minfte behoort men niet, zonder het behulp der openbaringe en eene kenbare overleveringe, te wanen en met vertrouwen aentcdringen, dat deze of geene gewoonte, ofgebeurtenis, de profeetfie of het bcklcedfel van deze of geene verborgenheid of toekomende zaek zy. In het ftuk van godsdienst
loopt
Sl8 SCHOUWTOONEEL
van de overéénftemmingedesgeloofsafwykt.
Doch men heeft het met veel juist-



derNatuur,XXVII. Onderh. 319
loopt men nimmer gevaer met de invallen van de inbeelding' en het veriland ce wantrouwen.
EUANGE.
lische
Voorbereiding.
De profeetfie afgebroken eenige n tyd na de wedcrkeering uit de gcvangefj nisfe.
Behalve deze regtmatige en voordeelige voorzorgen, werd de Schriftuur van het aloude volk, die reeds de verzameling der regten van onze erffenisfeende Voorbereiding van het Euangelium was, insgelyks voor de Christenkerk de vruchtbare bron van eene cnderwyzing', die zoo lang als de eeuwen zal duren: en wel verre dat deze twee verbonden twee verfchillende verftanden tot opftellers zouden hebben , of dat Jezus Christus de wet van Mozes vernietigd heeft, is hy gekomen om dezelve in alle hare deelen te vervullen. Hy is zigtbaerlyk gekomen tot vervullinge van derzelver zedenkunde , beloften, zinnebeelden , verwachtingen en u-eheele beflemminre.
»cj wiuaiuugcu cij gciieeie oeiceuiuuiigt:.
De zelfde inrichting, die da bediening der Proféten by de Joden ingevoerd had, om hen te overtuigen van de toe komende hope, door de tegenwoordige vervulling van verfcheiden hunner voor zeggingen, en om de geweldige neiging van dit volk voor de afgodery te beteugelen, brak het gebruik van deze
be-



320 Schouwtooneel
EUANGE-
LISCHE
Voorbereiding.
bedieninge af, korten cyd na de wederkeering uit de gevangenisfe. De voorzeggingen, die hen te voren verwonderden, door de getrouwheid der uitvoeringe , werden door deze verfchriklyke gebeurtenis genoegzaem vervuld. Eene kastyding van zeventig jaren, wierduurzaemheid juist voorzegd was , maekte op den geest der Joden zulk een'lterken indruk, dat zy federt dien tyd de afgoden in afgryzing' hielden. Maer de vrees voor de kastydingen, hoe regtmatig en redelyk in zich zelve, was in de meeste Joden flechts een flaeffche gelteldheid, en met de grootfte gebreken vergezeld. Onder de Koningen van Perfie, en onder de Macedoniërs, hoopten de Joden de maet van de ongeregtigheden hunner vaderen op: zy eerden God flechts met de lippen, en waren vyanden van de ware godvrucht, woekeraers, weliustigen, bygeloovigen, verzuimers van het wezenlyke der wet en de dienden der broederlyke liefde, om zich met de letter en het uitwendige bezig te houden, verachters van andere volken, ingenomen met hunne voordeden en eigen geregtigheid, welke zy in de regelmatigheid



defêNatüur, XXVII.Onderh; 3 3 1
heid van uiterlyke plegtigheden deden befiaen ; en eindelyk waren zy overreed , dat hun niets ontbrak om alle deugd en volmaektheid uit zich zelvente óeffenen.
Wanneer de Hebreen de wet in de woestyn ontvingen, hadden zy te voren verfcheiden overgeleverde kundigheden, die doorgaens onder hen ftand grepen, en vooral tot bezigheiden vermaek ftrekten aen één kleèn getal van Regfvaerdigen , die doof het geloof en de hoop op dé toekomende goederen leefden* Zy kenden Gód niet alleen als fcbepper, maer ook als befchermer èn beloorier. De dood werd onder ben genoemd de hérëeniging der kinderen met hunne vaderen; en federt den dood van Abraham, Izaiik en jakob', werd God, even als in hun leven , de God van Abraham, Izaak en Jakob, hun befchermer, hun belooner geheten. Nu befchermt of beloont men de overledenen niet meer.
De Geleerden van dit volk hadden een verflandig denkbeeld , h welk in alle hunne fchriften gevonden wordt, wegens de uicftbrring der goddelvhé" %V. Deel, X Wys-
EUANCE»'" LISCHE V00RBE-' iÈtblNSr



fctSCHE VOORBI.
3»a SCHOUWTOONEEL
Wysheid op de wezens, door haer voorcgebragt. Deze wysheid, die God zeiven een onderhoud ftrekte , richtte ook de rede tot alle menfchen. Deze hoorden dezelve in de natuur en in de wet: zy heeft op verfchillende tyden in vele harten gefproken.
De oosterfche Wysgéren, en na hen de Platonisten, die met hun verkeerd hadden, vervolgens de halve Arrianen, ïn dezelfde fchool opgevoed, hebben zich zeer geöeffend over dezen uitgang van het woord, of over deze uitwendige uitvloeiying der goddelyke wysheid. Zy maekten 'er zulk een misbruik van, dat zy dezelve tot eene van God verfchillende zelfftandigbeid, en tot een grondbeginfel van de tweede orden fielden.
De Hebreen hadden kennis van het toekomende leven, de opftandinge en bet oordeel. Dit blykt uit ontelbare trekken, die daervan verfpreid zyn in het gedrag der Aertsvaderen, doorgaens oplettende op het toekomende, in de pfalmen , in de boeken der wysheid, en in alle de Profeten. .Mozes verhaalt verfcheiden beloften van eene openba-
rin-



derNatuur, XXVII. Onder h. 323
ringe, die ten eenigen dage aen de nakomelingfchap van Izaak, en door haer aen alle volken moest gedaen worden. De volgende historifche boeken en profeetfiën bevestigen dezelfde verwachting. Maer het ftaet aen hem, die ko-
EtMNGE^ t-ISCHE VOORBEIMBMJOi,
J°*n.4:053
Staet van den godjdienst by de Joden en Heidenen, by het naderen van dent tyd des Mésfias..
men zal, ons alle dingen te verkondigen.
By het naderen van den tyd des Mesfias, had de,filofoflfche geest, altoos weinig voldaen wegens het geene God ons niet dan met omzigtigheid onderwyst, zyne eigen denkbeelden by de openbaring gevoegd, en de Geletterden van het jodendom in twee gezindheden verdeeld, te weten , de Sadduccen en Farilèen. De eerften ontkenden het toekomende leven , maekten de geesten ïtoffelyk, en bcpaelden de hoop, of de uitwerking der beloften , tot de goederen van dit leven. Zy vertoonden hunne onderwerping aen de wet, en aen de priesterlyke bediening, om de voordeden van hunne maetfehappye te genieten , zonder hunne begrippen of hartstochten te hervormen. Zy déden belydenis van den Joodfchen naem,- en fchikten zich naer de uiterjyke plega tig-



324 SCHOÜWTOONEÉL
EtJANGt. LISCHS VOORBEREIDING.
tigheden , zonder iets te gelooven* De Farifeen, in fchyn godsdienftiger, beleden de waerheden , bekend dooide wet, en voorde wet; maerzymaekten dezelven vruchteloos door het verwerpen van de ware godvrucht. Dewyl de meesten van den Levitifchen ftam waren, was hun geheel oogmerk met den godsdienst handel te dry ven en voordeel te doen: en in plaets van hun gezag te gebruiken op den geest van het volk , om het te overtuigen , dat de ware godvrucht beftaet in God te beminnen, en zyne broeders te dienen, deden zy hun best om in de huisgezinnen te dringen, gefchenken en eerbe» wyzingen te ontvangen, en de offeranden en godsdienftigheden, die voordee]ig voor de priesterlyke orden waren, te doen vermeenigvuldigen, ten koste van alles, wat men aen zyne bloedverwanten , aen de behoeftigen, en aen de ganfche famenleving verfchuldigd was.Dus kenden de Priesters, de Leeraers en het Volk den waren God; maer hun eerdienst was zonder liefde, zonder ziele, zonder uitwerkinge.
Dusdanig was de ftaet, waertoe zich
De



rerNatuVKyXXFII. Onderh. 325
de godsdienst by de Joden bepaelde. Veel uiterlykheids en niets meer. De ftaet van het Heidendom is bekend: de afgodery bevlekte het heelal met misdaden, welken zy voor godsdienftige daden deed doorgaen: de Wysbegeerte had de twisten vermeenigvuldigd : men fprak alleen van de Wyzen en de wysheid: men gaf zelfs den tytel van Wyzen aen hen, die de deugd door toegevendheid ofgrondbeginfel vernietigden: men gaf hem aen Epikurus en Lukretius. Deze wysheid had, van trap tot trap, zelfs dé eerfte waerheden verduisterd.
Plato, de aenzienlykfte van alle de alöuden, bereidt uit eigen gezag geene ftraffen, maer luisterryke belooningen voor deongeregeldftedriften, tenhoogfte ftrydig met het oogmerk der nature. Hy erkent dat een groot Wysgeer, gelyk Sokrates, beter deed zich daervan te onthouden, om zyne begeerten te overmeesteren. De Wysgeer , zich daerin aen het fchoone onligchaerulyke b oudende, zonder door den fmaek tot den wellust overheerscht te worden, verkrygc door deze leverwys vleugels, die hem, by het verlaten van het ligchaem, in X 3 ee-
EttANGE" LISCHE VOORBEREIDING.
De dwalingen der Platonisten,.



33Ö SCHOUWTOONEEL
Euance-
t-ISCHE VOORBEREIDING.
De dwalin gen der I'latcnisten
eene volmaekte heerlykheid zullen ovesvoeren. Maer deze filofofifche gerustheid is geene verpiigting. Eenige Wysgéren zyn liefhebbers van het fchoone, terwyl zy een gemeener gedrag volgen, en, zonder naer de hoogite volkomenheid te flaan, hunne deugd bepalen tot de voorbeelden van den grooten Jupiter, en van dien anderen'God, die Hébe vervangt; deze, zegt Plato, zullen, na hunnen dood, een' tragen vlugt ondergaen. Maer 'er is geene wet die hen onder de aerde verbant. De Heide tot het fchoone begiftigde hen reeds met vleugelen, wier vlugt heneindelyk in het verblyf' der gelukzaligheid zal verheffen.
Plato wist wat'er onder de aerde en in de hemelen omging: hem heeft men ook het langfte gehoord; en deze wysbegeerte, of liever deze erger!ykeraeskalling, Helde hy de jeugd voor, als lesfen van eene verheven wetenfehap.
Clémens van Alexandrië en Eufebius van Cefaréa*, die ons deze dwalingen der wysbegeerte verhalen, doen het
met
f Euangelifche Voorbereiding, 1. 13. e, sa.



derNatuur, XXVII.Onderh. 3 27
met meer vryheid dan wy, omdat dezelve beftonden in openbare ongeregeldheden, die onder de befcherming der Geleerden
ftniirmnprlio-pr XMorAan T}n C^Vii-iTt-nni.
EvangelischeVoorbet Leiding.
Stoicyne»,
drukt deze omkeering der orde uit in twee woorden, die niet min zedig dan nadrukiyk waren. Het volgen van diergelyke lesfen was, volgens haer zeggen , den weg der menschlykheid bederven.
Eene andere wysbegeerte overtrof nog de voorgaende, zelfs volgens het denkbeeld van hun, die haer niet volgden, omdat zy, de verwyfdheid minder ftreelende , dan het Platonistendom deed, des te meer voet gaf aen den hoogmoed, de fterkfte van alle menfchelyke hartstochten. Het wezenlyke punt van de wysheid der Stoïcynen beftond in het zeggen: „ God is meester om my het „ leven te geven: hy kan 'er rykdotn „ byvoegen, of my 'er van berooven. „ Maer de eenparigheid van ziele, de „ ware deugd, moet ik zelf bezorgen : „ ik behoor 'er in te voorzien *".
Ci-
* T)et vitam : dei opes. Mqmim mi ammum ipjt paraio. Hom.
X 4



328 SCHOÜWIOONHL
EtMNGEÏ.I.SCHEVOOR BEREIDING*
Cicero laec zich hooren, dat men de Godheid pimmer moet bedanken, omdat men een eerlyk man is*.
Seneka, nog uitfporiger in dezelfde groudbeginfels, ftelt zich by alle gelegenhedeu naest of zelfs boven Jupiter, „ omdat God wys en gelukkig door „ zyne natuur is; daer in tegendeel Se„ ntka wys en gelukkig is door eigen „ verkiezing. Uit zich zei ven een goed „ gedrag houdende, heeft men, volgens „ zyn denkbeeldf, alle de goden voor „ zich: men behoeft niets yan hun te „ verzoeken."
Menfchen, die op deze wys denken, fchynen niet zeer gefchikt, om te gelooven dat de bron der geregtigheid buiten hen zy, of dat zy een' Zaligmaker noodig nebben, om deugdzaem te worden. De Wysheid, die opgeblazenheid veeleer dan eenige ware grootheid inboezemt, keert de geleerden en bet volk van den godsdienst van Jezus (^hristus, en den prediker yan de ge-
na-
* Num quis , quod bonus yir esfet, gratias diis. tgit unquam t De Nat. Deor.
\ tieos omnes habtt pacatos & fayentes qaisquiii J!H ft propitiayit.



ïserNatuur,XXVH.Onderh. gso
nade, de nederigheid en het gebed af, wel verre van hen daertoe opteleiden.
Schoon de menfchen, federt de vermindering van hunne fterkte en hunnen levenstyd , minder vermogen dan voor den zondvloed in het kwaeddoen hadden, is hun wil nogthans dezelfde verderving onderworpen. De ganfche aerdbodem is befinet met fchendaden of wreedheden: de wysbegeerte, verre van deze rampen te fluiten, heeft dezelven vermeerderd, door ze te wettigen of te bewimpelen; en nimmer heeft zy den mensch van eene ongeregeldheid ontflagen, dan met den losfen teugel te vieren aen eene andere misdaed, die'er mede gelyk flond, of nog gevaerlyker was. Alle de geleerden dwaelden in hunne denkbeelden, omdat God 'er geen deel in had, en de a!gemeene kwael der geesten heftond in zich zeiyen tot alle kennis en deugd bekwaem te achten.
Ik zal flechts één woord over dePyrrhoneen of Twyffelaers en de Stofdryyers zeggen. De eerflen , die noch waerheid noch verdienlte verondprflelX § den.
ElMNOfc
i.tsche
Voorbereiding.
Pvrrhonees of Twyffelaers.



330 SCHOUWTOONEEL
EUANGE-
lische
Voorbereiding.Stofdryyers.
den, waren de onhandelbaerften van allen , omdat zy eene gezindheid van hopelooze menfchen waren.
De Stofdryvers, die de weereld met ondeelbare deeltjes en eene regelrechte of omdvvarlende beweging bouwden, door de fchoonheid, de werktuigen en betrekkingen uit twee oorzaken, van alle verftand ontbloot, te doen voortkomen, verdienen niet genoemd te wor-s den, omdat de begrippen van ontftelde herfenen zonder eenig gewigt behooren te zyn. Zal men het echter kunnen gelooven? Deze leer had het meeste veld gewonnen, omdat zy, den mensch van alle vreeze ontheffende, hem nog door eene herfenfchim van wetenfchap verleidde.
fchoon God, tot op dit opzigte van alle volken, zyncr wysheid, op alle gedrukt, gebruikt bad;
fchoon hy de gedurige weldaden zyner Voorzienigheid gepaerd had met de gevoelens van den natuurlyken godsdienst, de frcm van het geweeten, de inwendige onderwyzingen der reden, die in allen eveneens is, de overleverde waer-
he-
Bovendien tydllip, ten het oogmerk zyne werken



i) erN at uur, XXVILOnclerh. 3 5 1
heden , onaffcheidbaer met de alötïde godsdienstöefFeningen veréénigd, cc . nog byzonderer prediking der waerheki. door mannen van eene uitmuntende deugd, welken zyne genade van tyd tot tyd tegens den ltroom der ongeloovigheid Helde; fchoon hyeindeiyk, zelfs ten opzigte van het volk, dat het pand der beloften bewaerde, de wet, J.eonderwyzingen, de betamelyke plegtigheden, en de tastbare bewyzen van zynen wil, door de bediening der Profeten , gebruikt had, zyn echter alle deze middelen, en de anderen, welken zyne wysheid in het werk Helde, hoe goed en nuttig in zich zeiven, geenzins de genezing van den hoogmoed, de zwakheid en de boosaertigheid van het menfchelyke hart. Zy hebben her toeeen grooter werk kunnen voorbereiden; zy hebben het deszelfs ongemecnenoodzaeklykheid kunnen doen' befpeuren: zy liepen allen uit op de vervulling van het zelve, en bevorderden de openbaring. Maer hoe zal de derde belofte uitgevoerd worden ? Hoe zal de gezegende nakomelingfchap het verbond.begeiuj maken aen de volken, die in hunne
EUANGE.
LISCHE VOORBEREIDING.



EüANOE*
USCHE
VOORRE-
S.EIDING.
Pfez. »:ia.
DE
332 SCHOÜWTOONEEL
ne misdadige verblinding, zonder hope, en in een' wezenlyken zin zonder God, zyn ? Indien men hun de zaligheid bekend maekt, hoe zullen zy verzekerd wezen dat deze zaligheid van God komt ? Dewyl deze gelukkige tyding aen allen behoort voorgefteld te worden, laten wy altoos in het oog houden, dat derzelver betooging voor de vatbare geesten voldoende, en te gelyk voor de zwakheid der bekrompenfte verflanden gefchikt moet zyn.



D E
EU ANGELISCHE BETOOG ING*
gefchikt naer de verhevenheid van vatbare Verftanden*
EERSTE HOOFDSTUK.
De regel van alle Verflanden.
Het Euangelium is eene gebeurtenis, welke de Apostels van Jezus Christusen hunne eerfte opvolgers verkondigd hebben , na 'er getuigen van geweest te zyn. Sedert hunnen dood, is het geloof niet in de harten geyestigd en verééuwigd, door het ftreelen van de begeerlykheld, gelyk de afgodery gedaen heeft; noch door het gebruiken van geweld, gelyk
het
Evangelische Betooging.



334 SCHOUWTOONEEL
euangeli' sche Betooging.
het Mohammedaensdom deed; noch door hec invoeren van twisten en tegenwerpingen, volgens de manier der Wysgéren , by het voordellen van hunne
leerwyzen; noch door den weg van eene fchielyke jnblazinge , gelyk by de Proféten, of by de Apostels, by de ontdekking van nieuwe waerheden , plaets hadmaer het geloof greep Hand door de overtuiging van bekende gevallen. Gevolgelyk gefchiedde het door eenen weg, onder de menfchen gebruiklyk, en gefchikt om alle verftanden te voldoen, wanneer zy niet vooringenomen of met vooroordeel bezet zyn. Indien men het Euangelium rede-; lyk geacht heeft, het was omdat derzelver bewyzen zoodanig waren, dat het regens het gezonde verlland zoude geirreden hebben dezelven te verwerpen.
Het is waer dat de Eu.angelifche leer overal doet hooren, dat het geloof eene gaef van God is. Maer zy doet tevens gewaer worden ,- dat het geloof het beste gebruik is, 'twelk de menscb? van zyne reden kan maken, omdat God;? zelfs na het hart heimeiyk getroffen te'
heb*



der Natuur, XXVIIÏ. Onderh.^5
hebben, het geloof van de blyde boodfchap niet afvordert, voor dat hydegetuigenisfen en verfchillende bewyzen daervan in een' klaren dag gefield heeft. Op deze wys zyn de geloovigen verftandig, en de ongeloovigen onverfchoonbaer.
De zekerheid, welke de menschverkrygt, door deri famenloop van de verfchillende betrekkingen zyner zinnen, is inderdaed dezelfde, welke eene beflendige ervarenis hem leert niet te wantrouwen. Hy wederftaet dezelve alleen door een zigtbaer misbruik van zyne vryheid, en door zyne wys van doen in alle andere zaken te vergeten.
Om het te doen zien, zullen wy eerst het Euangelium verkondigen aen de Geleerden, en aen de geenen, welken her. gebruik der weereldfehe zaken bekwaem tot onderzoek gemaakt heeft. Het moet hen met beweegredenen, gefchikt om hen te overtuigen, voorgeïteld worden. Anders zou het ontvangen van het Euangelium geene redelyke gehoorzaemheid zyn. Zullen 'er de onderzoekers de kenmerken der waerheid, en vooral van een tastbare enp.roefondervindelyke waerheid in vinden? Ik
EUANGELr-
SCHE BE-
roooiNfi.



33$ SCHOUWTOONÏÏL
IE fJANCT! LISCHE BsTftOGING.
Önderfcheidingder zaken, (Me aen onze redekaveling onderworpenof niet onderworpenzyn.
Ik denk de verftanden der eerfte orde niet beter te kunnen vergenoegen, dan door hen tot de kennis van hun eigen hart te roepen. Zy hebben zich zelfs befpiegeld i ik wacht van hen her voorfehrift, dat hen moet geleiden. Dewyl zy befpeuren waertoe zy bekwaem zyn, zyn zy ook niet onkündig van hunne bekrompenheid in fommige opzigten.
In de zaken, die aen de heerfchappy en aen de voorzigtigheid van den mensen onderworpen zyn , zyn de verftanden meer of min vatbaer Van begrip. De mertsch kan tot verfchillende trappen van kennisfe en volmaektheid komen, wanneer de voorwerpen zich voor zyne flavorfchingen vertoonen, en zich rfaec zyne reden fchikken. Dusdanig zyn de werken zyner handen, de kunilen en allerleye foorten van befturinge. Dusdanig zyn de getalen, de maten, en alle de rtoffen, waerin de wezenlykheid der begeerde uitwërkinge de juistheid van zyne redenkavelinge bevestigr. Hierin oeffenen zich de begaefdheden, welke God verfcheidenlyk , zoo wel als onze noodwendigheden, onder het mensehdom uitgedeeld heeft,
Doeh



ber Natuur, XXVIII. Onderh. 337
Euanoel)-
sch- Be-*
Doch 'er zyn zaken, die de menfche lyke reden overtreffen, en dat alleen on; haer te verligten, door haer afrehouden van navorfchingen en poogingen, die haer te boven gaen. De toeftand der geleerden is in dit geval dezelfde als die der minstkundige verftanden ; en dikwerf is 'er by hen weinig onderfcheid.
Dusdanig zyn de indrukfels van het licht, der kleuren en der verfcbillende deelen der nature op onze zinnen. De geleerden en onkundigen bedienen 'er zich van; maer zy weten niet wat het is, noch fchikken deszelfs indrukfel. God heeft hen beide verhinderd het famenftel van het heelal door de reden te bepalen. Zy zyn noch verpligt noch bekwaem om de natuur der zonne, van het water of zout te bevatten, voordat zy derzelver dienften ondervonden hebben. De werking van het licht heeft insgelyks invloed op hen allen, zonder hunne wenfchen of richting intewachten om befpeurd te worden. Hetaerdryk draegt hen, en fpyst hen allen, zonder hun de grondbeginfels van zyne beftendigheid, of die van hunne voedinge te ontdekken. Zy hooren het geluid, zonXV. Deel. Y der



338 SCHOUWTOONEEt,
EöANCELI-
sche BeTO0ÜING.
der iets van defamenftellingevanhetoor te bevatten, misfchien zelfs na hetont-
ïccu te iieDDcn. ue ïpnngveders van hun herfengeftel zyn noch onder hetbeftuur van den eenen noch van den anderen. Is iemand meester van eens anders of van zyn eigen herfengeftel ? Wie weet, bid ik u, wat een herfengeftel is? Wat vergrootglas heeft 'er de kleene vaten van ontdekt, en het weeffel ontward. Men kent het flechts van buiten , den omtrek en de afmetingen. Hieruit komen echter alle de bewegingen van het ganfche werktuig; en wie kan zich vermeten de enkele gemeenfchap der bewegingen te verftaen , wanneer hy het grondbeginfel daervan niet kent? De menfchen mogen zich zeiven meer of min voorzigtig op de dienden van den nacht en den dag toeleggen, de uitwendige indrukfels ten voordeele aenwendcn of 'er de zwarigheden van verzachten; waerdoor de ervaren mensch van den onkundigen of onwetenden onderfcheiden wordt: maer deze daden worden in hun uitgevoerd, onaf hangel yk van hunnen wil, en in vele gevallen regens hunnen dank.
De



der Natuur, XXVIII. Onderh.^9
De reden worde op deze wys onderricht van het geene, dat tot haer belang ftrekt, door de gedurige waerfchouwingen der zinnen, gelyk een Stadvoogd door de berichten der fchildwachten. Zy trekt wyders meer of min juiste gevolgen, in het toepasfen dezer waerfchouwingen. Maer deze vvaerfchouwingen , die haer volllandig onderrichten van het geene haer nuttig of fchadelyk is, zyn niet gefchikt om haer de natuur der Wezens te leeren. Deze kennis behoort tot hare roeping niet.
Hetis dus insgelyks metallcs, dat voor onzen tyd onderwezen is? of onafhangelyk van ons wordt uitgevoerd. Dusdanig zyn de wetten, de plaetfclykegewoonten, de historifchc gevallen, de oogmerken der afwezenden, die met ons willen handelen, met één woord alles, wat van eenen vryé'n wil, die van den onzen verfchilt, afhangt. Alle deze zaken zyn zigtbaerlyk buiten de reden. Door zich zelve te raedplegcn, kan de reden hen niet befeffen, noch beflisfen dat zyzyn, ofhoezy moeten zyn. Maer zy wordt 'er van onderricht door teckens, die 'er uitvoortvloeijen, Y 2 door-
EtM NGELÏ. SCHt Be■JOOGIN».



350 ScHOUWTOONEEL
euangelischk. Be-
TOOGING,
ringen geërgerd worden , wanneer zy zich, in een' zeliden rang, naest een' geringer perfoon of by een' vyand geplaetst zien?
Spot de mensch niet met de Godheid, als hy gelooft dat zy in den wierook, de muzyk, en in een' roedel, die alleen
u>~ iuu£,yA., en ui ecu LU'ji!.ci, cue anten goed voor hem zeiven is, behagen zal fcheppen?
Waeromondernam men eene inftelling van jaerlykfche feesten , lykplegtigheden, en middelen om eene foort van verééniging en omgang met de doodeu re onderhouden? Waerom zich te verontrusten voor bloedverwanten, die niet meer waren , noch iets noodig hadden ? De onderwerping aen alle deze plegtigheden, wacrfchynlyk van kleenenuttigheid, en nogthans zeer in gebruik, is voor hem eene hinderlyke wet: hy wordt 'er dus noch door zyne neigingen, noch door zyne reden, toe gedreven.
Ik ben hier eendemmig met de vyanden der openbr.ringe. Wy gacn in gezelfchap voort; maerwelhaestzullen zy een' verfchillenden weg van den mynen nemen. Zy hefiuitcn uit deze erkentenisfe, tot de vernietiging van
den



der Natuur, XXVIII. Onderh.^i
den uitwendige» eerdienst, in welken wy nog byna alle dezelfde oeffeningen behouden, 'tgeen ons, zeggen zy, mee de afgodendienaren vermengt. Maar men begint te zien dat alles in het Heidendom geene afgodery is, en indien deze eerfte grond van 'den algemeenen godsdienst noch door de reden van den mensch, noch door zynenatuuriyke begeerten ingeboezemd is, nog minder ontltaet hy uit eene overéénkomst tusfchen lieden, die eikanderen niet kenden.
Dus kan men verders zeggen, dat de uitwendige eerdienst, de eerfte grond van onze oeffeningen, zoo oud is als de eerfte oorfprong,"waeruie de verfchillënde takken van het menfchelyke geflacht gefproten zyn. Dit gebod, door den mensen niet bevolen, komt dus van hem, die den mensch gefebapen heeft, en hem wel wil onderwyzen. Deze uitwendige eerdienst was en is nog eenealtoosdurendeprediking, die voor allen verftaenbaer, en op onze piigten en noodwendigheden gegrond is.
Zich daeraen te willen onttrekken, of d2 affchaffing daervan te begeren, is de
gods-
EtJANGEI.1SCHE BETOUGINO.
Geene overééhkomst heeft ckzelven kunnen invoeren.
Zy komer» ran God.



352 'SCHOUWTOONÏEL
EUANGELISCHE BETDOGING.
godsdienftige uitdrukking der gevoeletfs welken de mensch aen God verfchuldigd is, en welken God hem beveelt, vernietis^en; het is den mensch armoediger maken; het is hem verbasteren, en hem den teugel, die de famenleving in orde houdt, te doen vergeten. In welke duisternisfen moet hy dan niet vervallen, dewyl hy zelfs afgedwaeld is, door het onderhouden der eerfte inrichtingen , en de daermede onaffcheidbaer verbonden lesfen.
De Christelyke godsdienst heeft dezelfde oeffeningen en waerheden behouden, dezelven zuiverende van alle de misleidende verklaringen, welken de boosheid van het menfchelyke hart 'er bygevoegd had. Welk vooroordeel ten voordeele van dezen godsdienst ? Op deze wys is hy zoo oudalshetmenfchelyke geflacht. Alle volken fpannen famen om het te doen zien: en zelfs zyne vyanden, in het laken van den uiterlyken eerdienst, als een onderdrukkend juk van den Mensch , hebben erkend dat deze bevelen niet van den mensch gekomen zyn. Zy hebben voor den Christelyken godsdienst gewerkt, zonder het te willen doen. a. De



der Natuur, XXVIII. Qnderh.$$%
;. 2. De keus, welke wy in de afgodery' gedaen hebben, door de noodzaek; lyke en geboden oeffeningen van de misdadige byvoegfelen te fcheiden, kunnen wy ook in acht nemen in de afbeeldingen, welken de volken in hunne vergaderingen plaetsten, en die door den ,tyd alsmagtige Wezens vereerd, of als verflandige godfpraken geraedpleegd werden. Laten wy nog het goede , dat in de eerfte inftellinge was, affcheiden van het kwade, dat in later tyden ingevoerd werd. . , . Hoe gewigtig het zy te weten' wat de reden zoo verre heeft kunnen verbaste-, ren, dat men de Godheid heeft willen, verwarren met een gering dier, dat gras" eet,, trachten wy hier voornamenlyk in deze algemeene verbastering te doen zien, vooreerst wat 'er van den mensch geworden zy, en ten andere de.blykbare teekens der openbaringe, aen de eerfte.. menfchen gedaen, zoo dat het klaer te befpeuren zy dat de geest, die hen on-, dcrwezen heeft, dezelfde is, die in de laetfte tyden tot ons gefproken heeft. door Jezus Christus, om ons van onze verfchillende dwalingen weder te brer*. XV. Tieel. ri gen'
SCHE BüTOOGINCr. ■



354 SCHOUWTOONEEL
f ÜANGEtlSCHE BE1O0GIK6.
lïefinnêrende Afbeeldingen
"Wacrfchou ■wende Affceelddngen
gen tot den eerften godsdienst van het menfchelyke geflacht.
De af beeldingen, zoo wel als de feesten , waeröp men ze aen het volk vertoonde, kunnen in twee foorten onderfcheiden worden. Eenigen waren gedenkftukken van het voorleden, de anderen waerfchouwingen van het geene men doen moest: beide waren zy onfchuldig in hun grondbeginfel.
Van de eerfte foort waren de zegeteekens, kolommen, ftandbeelden, altaren, graflieden, en alle de gedenkfchriften, die in de vergaderingen van den godsdienft ftrekten , om de gedachtenis van eene groote gebeurtenisfe, van eenen aen het vaderland of aen een beroemd geflacht dierbaren perfoon, van eene op den vyand behaelde overwinninge , of van eene jagt op fchadelyke dieren te herinneren.
Van de tweede foort waren de afbeeldingen van den man, de vrouw' en het
kind, gepaerd met raedfelachtige verfierfelen en eigenfchappen, die van het eene feest tot het andere veranderden; de afbeeldingen van den vogel, ram, ftkr, bok, wolf, de fter, het loof,
de



der Natuur , XXVIII. Onderh. 355
de (lang of andere natuurlyke voorwerpen; eindelyk de afbeeldingen incweën verdeeld, by voorbeeld, het ligchaem van een' leeuw en een maegdehoofd, het ligchaem van eene (langen een kindshoofd, het hoofd van een' hond en een menfchely k ligchaem, het hoofd van een11 mensch en de ftaert van een' visch. Deze afbeeldingen en honderd anderen, zeer gemeen in den godsdienst der Heidenen , in den grond altoos dezelfde, ert hare eigenfchappen van de eene nieuwe maen' tot de andere veranderende, waren geene gedenkftukken van het voorleden, noch uitvindingen der inbeeldinge, maer blyken van onderrichtinge, en voorbedachte teekens om eikanderen
te verfrrtpn.
Euangeli-
sche BE.toogjnc.
De ver kis. ring van den Dierkring is dc eerflefleu- ; tel van her* Heidendoini
Wy hebben elders gezien, dat de benoemingen en de afbeeldingen van den Dierkring, die in de alöudfte gedenkftukken gevonden worden , betreklyk waren tot het geene van maend tot maend op het aerdryk voorvalt, wanneer de zon van het eene teeken in het andere overgaat. Waeruit wy befloten ,. dat de andere zinnebeelden, zoo wel als de?e, in hunne inftellinge een' redelyken Z 3 en'



lUANGELI-
"sche Be^OüGING.
30° SCHOUWTOONEEL
De eerde worrel van het kwaed is in
De zinnefceéHenzyn'de oorsprong der herfchep-. pingen.
de trotsheid der reden, die het voorschrift ontvJugt, en in de onafhanglykhe,d behagen fchepr. ' De heerfchende Heide tot het vermaek heeft niet minder toegebragt, om hét geene hem ten teugel ftrekte té verwyderen. Maer het is met het hart van den mensch, en met den grond van zyne gedachten, even als met het grondbeginfel zyner voedinge: wanneer zyn maegbedorven is, verandert alles, wat hy 'er inbrengt, in vergif; zyn afkeer vandegeregrigheid ' en zyne neiging voor de tegenwoordige geneugchlykhedén, deden hem het wezenlyke belang van den godsdiensten hetgeestelyke, dat hem hinderlyk was uit het oog verliezen: hy behield alleen het uitwendige; en zyne aenbiddingen met verder brengende dan tot deonderwyzende af beeldingen ,' welken hy in de plegtigheden befchouwde, verkeerde hy dezelven volgens zyne ongeregelde begeerten , waeruit zigtbaerlyk de fabels, de hprfrlmn«;„„„. j_
—T' r, "t"'-,iePPin2:en en de verbazende afdwalingen der Verdichtfelkunde geiproten zyn. ■ De



der Natuur, XXVIII. Onderh. 361
De eerfte wanorde is niet gekomen uit de valschheid der begrippen; maer men is overgegaen tot onverftandige begrippen , omdat men een verdorven hart had, en dezelve alle de ongeregeldheden itreelden.
Deze oorfprong van het ganfche Heidendom, reeds genoégzaem bewaerheid door de vergoding van zoo vele afbeeldingen, die in het begin flechts zinnebeeldig of onderwyzend geweest waren, vertoont zich nog dezelfde in de feesten van Ifis en in de verborgenheden van Ceres, de best in fhnd gehouden plegtigheden by de verfchillende'volken , en uit de hoogde aloudheid voortgekomen. Het geene wy 'er uit zullen aenhalen zal kort zyn, volgens de onderrichting van geloofwaerdige mannen, die getuigen van alles geweest waren.
De feesten van Ceres, of de thesmopkoris, dat is, de verkondiging der inrichtingen, werden te Eleufis verfcheiden dagen achteréén gevierd *, en eindigden door de autopjie, het oogwit der
waer-
* Eufeb. Prapar. Euangel. I. 3 c. 12. Clement. Atexand. admonit. ad Gentes Potters Antiquity of Grescei S Marsham Elcufiana.
Z 5
evangelische Betooging
De verklaring der verborgenden , tweede fleutel van het Heidendom , en nieuwe proef van den voorgaandenoorfprong.



EUANGKLI-
SCHE BETQOGING.
giblcth. ]. i.
3^2 SCHOUWTOONEEL
waerheid. Volgens het verhael van Diodorus van Sicilië was men in de hoofdflad van Krete nog gedachtig, dat dit gedeelte der verborgenheden oudtyds in het openbaer vertoond werd. In
VCrVolp- Vnn tvA nntAchra man U„» „71„-_
potters An-
fiqurty of Creece.
vervolg van tyd ontdekte men het alleen aen hen, die zich met eede verbonden om niet te openbaren wat zy gezien en gehoord hadden. Deze onregtvaerdige eed, die de waerheid in kluisters hield, was geen bedwang voor de Heidenen, die tot het Christendom bekeerd werden: zy hebben ons alles ontdekt.
De autopfie was eene foort van tooneeldicht, waerin men aen de ingewyden onvruchtbare velden, wilde beesten , aerdbevingen , eenen duisteren nacht, fbrmwinden, blikfems, donders en alle de verfchriklykfte luchtverfchynfels vertoonde, waerna de helderheid
vlj luuuuc, waerna ae neiderheid des weders op nieuw verfcheen. Voorts kwamen vier perfonaedjes, in luisterï-yk gewaedgekleed, tevoorfchyn.
De voornaemfte van allen werd genoed de Demiurgue, dat is , de Schepper van het heelal, of de Hiérophanïe, dat is, de ontdekker van den zin der verborgenheden.
De



der. Natuur , 'XXVIII. Onderh. 36*3
De tweede werd genoemd de Lichtdrager, of de Zon.
Den derde noemde men den Medehelper van het altaer, die de teekens van de verfchillende fchynfelen der mane droeg.
De vierde noemde zich de Hiéroceryce de geleider der afgeftorven geesten, of, 'tgeen op het zelfde uitkomt, de aenkondiging van het heilige jaer en der inrichtingen.
Alles te famen was de tydwyzer en de vermaning by de oeffeningen der wetten.
De verborgenheden van Eleufis en Athene waren , volgens Plutarchus , oorfpronglyk uit Egipte, zoo wel als de Atheenfche volkplanting: hierom vindt men 'er den bode Thot of Anubis, die het jaer op den zonneftand opende, eene nieuwe orde van feesten invoerde, en, door het aenkondigen van den naderenden opgang der hondllerre, Egipte tegen de verrasfehing der overftroominge waerfchouwden. Deze omftandigheid was byzonder aen Egipte; maer de plegtigheid, eenmael vastgeftcld, en elders overgebragt, werd'er geheel in
acht
EUANGELÏ-
SCHB BE-
Toc-Gme.



3ö"4 Schouw ïooneel
.euangelische bétooging.
acht genomen; en wy zullen rasch in de feesten van Ifis zien, wat den last van den zinnebeeldigen perfonaedje Thot, om de overftrooming aentekondigen, zelfs in Egipte, uit het oog deed
verhezen..
De Medehelper van het altaer, of de perfonaedje , voorzien met de eigenfchappen van Ifis, ofMené, de aerde, die den mensch voedt door hem nieuwe vruchten van het eene jaergetyde tot he.t andere te geven, bevond zich by een altaer, en verkondigde door de kenmerken der verfchillende nieuwe manen de offeranden, die het begin der verfchillende werken derfamenlevinge uitmaekten.
De Lichtdrager, Ofiris, of de zon, vertoonde de (landen van dit gefiernte, die met de fchynfelen der mane het geheele jaer in orde fchikken. ■ De Demiurgue richtte eindelyk het woord tot een zinnebeeldig kind, waervan men een regtmatig denkbeeld moet opvatten , om de vermaning, aen het zelve voorgefleld, te beter te verflaén.
Dit kind is dierbaer aen de zon, die het befiuurt, en aen de aerde, die het
voedt.



der Natuur , XXVIII. Ondeth. 365-
voedt. In de gedenkftukken van den alöuden godsdienst ziet men dit kind dikwerf op de knien van Ifis, fomtyd tusfchen Ofiris, die de zon is, en Ifis, die de aerde afbeeldt. Men noemt het Horus of den .Landbouw, den arbeid, en fomtyds Mufée, of het uit het water geredde kind. In de vertooningen der aloude verborgenheden vindt men niet zeldzaem, in plaets van een kind, een menfchen hoofd ter zyde van eene Hang, of een menfchenhoofd met het ligchaem van eene {lang' veréénigd. Clémensvan Alexandria heeft dit raedfel verklaerd, door ons te onderrichten, dat de flang het zinnebeeld des levens, of der zelfflandigheid van den mensch was; dewyl het woord heva, dat by de Oosterlingen het leven beteekende, ook eene flang te kennen gaf.
Het menfchelyke hoofd was het zinnebeeld van den arbeid of de naerfligheid van den mensch, die, na de overflroomingen en de tegenheden der Jaergetyden, den toeftand des hemels en der lucht befpiegelt, om zich het onderhoud des levens te bezorgen.
Maer de Hiérophante, zich tot het
men-
EUANGELf" SCHE BET TOOGING.



SfJÓ" ScHOUWTOONEEfc
EtJAWGELISCHE BETOOGING.
fchelyke verftand richtende, verkondigde het ten Jaetfte een ander leven engewigtiger waerheden.
„ Ik keer my, riep hy uit, tot hen, „ die regt hebben om my te hooren. „ Sluit naeuwkeurig de poorten vooralle „ ongewyden."
„ oGy, Mufée, zoon derluisterry„ ke Méné, verdeelder der maenden % „ hoor myne woorden. Ik zal ü de „ waerheid zeggen."
„ Draeg zorg dat uwevooroordeelen „ en voorgaende gefteldheden uhetge„ lukkige leven, dathetwaerdige voor„ werp uwer begeerten is, niet doen „ misfen. Wend uwe gedachten naer de „ goddelyke natuur, en verlies haer niet „ uit het oog, omuwhartenhetgrond„ beginfels uwer gevoelens te vormen.
„ Indien gy den zekeren weg wilrin„ flaen , gedenk altoos dat gy voort„ wandelt voor den eenigften Ileere van „ 't heelal. Hy is het eenigfie Wezen, „ dat door zich zelf zy: alle de anderen ,, zyn hem verfchuldigd wat zy zyn: hy ,. door-
. * Anderen vertalen het: oGy, Ménés Vlufée," zoon der zonne. Maer de andere vertaling is' gelykvormiger met de fpraekkunst' en de mèï



der Natuur, XXVIII. Onderh. 367
doordringt alles: geen fterveling ziet „ hem; en niemand kan deszelfsgezigt j, ontwyken."
De eerfte aenmerking, op deze redevoering van Dêmiurgue te maken , is dat het Heidendom, in het midden van zyne buitenfporigheden en fchanddaden, echter den grond van den eerften godsdienst behouden heeft. Men eigent 'er den oorfprong van alles en alle de gevoelens van het hart toe aen een' eenigen God, die door zich zeiven is, en van wien al het overige het wezen ontvangt. Men vestigt 'er alle de pligten van den mensch op den grondregel der Aertsvaderen, namelyk, om te wandelen voor den Heere, en het ware leven te verwachten, door zich gedurig te herinneren , dat men zich bevindt onder de oogen van hem, die zich niets laet ontflippen, en ons allen zal oordelen.
De tweede aenmerking, tot ons onderwerp noodzaeklyk, is dat yder der zinnebeelden, die in de vergaderingen van den godsdienst verfchenen, aldaer flechts met den tytel van raedgevinge of lesfe voorkomende, door zyn'naem zelfs deed verftaen wat het zinnebeeld moest
aen-"
ElTANGET.il SC HE BETÜOGING.



euangelische, Betooging.
3<58 SCHOUWTÓONEEL
aenduiden , en wat voor raedfelachties' 'er in opgefloten lag, De fleenhoop of het altaer, dat de plaets der verp-adcrin-
ge bepaelde, werd om deze reden Béthei of Betyle, het huis van God, geheten. Het geheele Oosten was vol van deze Bétylen offteenen, diedeplaetfen, waer het volk moest komen bidden, aenwezen; en yder zinnebeeld, een God geworden, kreeg allengskens zyne byzondere Bétyle*.
Dus waren ook de namen van Ofiris, de Beftuurder van het aerdryk, van Ifis, de moeder, of van Méné, de verdeelfter der maenden, of van Afrodite, de moeder der oogden, van Thot, Anubis, Janus of Hermes, de waerfchouwer, portier, invoerder en verkondiger van een nieuw Jaer. het korte begrip der beduidinge van zoovele afbeel-" dingen, waeruit de inbeelding der volken zoo vele perfonen en befchikkin"en maekte. ö
Men ziet nog, door den naem van Schepr
■ * Tav BMtC Awk xKXov ctAXai asYajcs.VSai Qua. Leven van den Wysgeer Theodorus doorDama/ lius in de uittrekfels van Fotius. Zie ook Sanchdmaton in Eufebii Praep. Euang l r



dér Natuur, XXVIII. Onderh. 369
Dezelfde . zaek wordt bewezen door de woordgrondingen;der namen van goden en godinnen, alszy in de oosterfchetaeïgebruikt worden,
sche Betooging;
Schepper , dien men aen den Hiérophantegtf, wat oogmerk de inftellers hadden in het geven van namen aen de zinnebeelden. Deze, die de gewyden waerfchouwde eenen eenigen onzigtbaren God , dert oorfprortg van alles , té eeren, was geen God; en echter droeg hy den naem van Démiurgue, Schepper der waereld, omdat de tanfche vergadering geneigd was om zynen naem als den inhoud zyner predikinge te befchouwen.
Uit ditgrondbeginfel, indien het waer is, volgt dat de woordgrondingen, die gewoonlyk zoo onzeker zyn, hiervan eene volkomen klaerheid moeten Wezen, en betrekking hebben op de pligtenVan den mensch, den itaet des hemels, de orde van den arbeid, het vervolg der feesten en de gemeene fchikkingen dér famenlevinge. Nu vindt men dit naeuwkeurig, als men den oorfprong der namen van goden en godinnen zoekt, niet in de Griekfc-he en Latynfche talen, maer in de Hebreeuwfche of Oosterfche tael, welke de Feniciërs overal met hunne feesten ingevoerd hebben, eerde Griekfcheen
XV. Deel. A* U.



ÈSltangeli
SCHE BETOOGINf.
Dezelfde waerheid is door Cicero betoogd.
370 ScHOUWTOONEEL"
Latynfche talen eene regelmatige gedaente hadden.
De Epikurist'Cotta, dien Cicero in zyne Samenfpraken over de natuur der Goden invoert, maekt behendig gebruik van de verborgenheden, om hetaenwezen der Goden, waervan men wel befpeurde dat in de pleetiebeden der Au-
topfie niets gemeld wierd, te beflryden. Hy leert dat de Kabiren , de groote magten, Ofiris, Ifis, Thot of Hermes, en de andere gebruiklyke afbeeldingen alleen zinnebeelden, of veeleer aenkondigingen van het geene betrekking tot het leven der menfchen had, lesfen van het geen men van maend tot maend doen moest, en dus geene Goden waren. WaerlykCotta had geenregtom hetaenwezen van een' God, regter enbelooner, dien de Hièrophante beval te eeren als overal tegenwoordig, uit dien hoofde te ontkennen: maer hy kon 'er niets beters in doen, om ten minfte zich te kanten tegen de meerderheid der Goden, welken alle volken en de Wysgéren zelfs erkenden, en de groote Plato zoo verftandig in rangen verdeeld had, dat hy daerdoor den bynaem van GoddeJyk verkreeg.
Ci-



der Natuur, XXVIU.Onderh. tft
Cicero denkt, in dit opzigt, veel regelmatiger dan zyn famenfpreker, die alles ftoffelyk maekt, en dan Plato, die overal Goden plaetsr. Wyders tracht hy, in zyn tweede boek der Wetten, door zyne verklaring van de verborgenheden , onze acndacht te vestigen op de twee Hukken, welken wy voorgefteld hebben ; het eene dat de afbeeldingen, die als magtige wezens aengebeden wérden, alleen zinnebeelden, of betreklyke lesfen tot de noodwendigheden van den mensch waren; het andere dat het Heidendom, met zyne dwaesheden, dehoofdwaerheden van den godsdienst der eerfte menfchen behouden heeft, te weten, de belydenis van een Opperwezen, dat alles ziet, en de verwachting van een toekomend leven, waarin hy alles zal oordeelen. „Deze verborgenheden of deze 5, teekens, zegt Cicero, hebben gediend „ om den menfchen een gereed middel „ van befta en, en de verzekering van een' „ beter ftaet na hunnen dood, als zy y, wél geleefd hebben, aentetoonen.
EüAKCEt,*SCHE BETOOCINÜ.
De reden van het gé.' heim der verborgen^ heden*
Na dit alles kan het niet duister voorkomen , dat de tegenftrydigheid dezer groote waerheden, met de begrippen Aa 2 en



EtJANGELIsche Beï00gins.
372 SCHOÜWTOONEEL
en vryheden, in later tyden ingevoerd, het voornaemfte gedeelte der aloude feesten, die in den beginne openbaer gevierd werden, in het heimelyk, en on-
acr aen eed van een onichendbaer ftilzwygen, deed vieren.
Indien de openbare af beeldingen verborgenheden * en omwindfels genoemd werden, gefchiedde dit niet omdat men ze fchikte om fommige waerheden verborgen te houden, maer omdat eenige gewigtige dingen, noodzaeklyk om te weten, onligchaemlyk waren, en niet afgefchetst of aen het volk vertoond konden worden, in eenen tyd dat het :fchrift nog niet uitgevonden of gemeen was, om welke reden eenig teeken of kort bewys dezelven moest doen kennen: alles, wat nietzigtbaerwas, werd het dus door eene afbeelding, die 'er, het zy met den naem of met eenige overéénkomst', eene betrekking toe had.
Maer toen het volk, gewoon deze afbeeldingen op de uitnemendfte plaets
zy-
•Mystarim, bekleedfels, omwindfels, van hei woord Jatar, bedekken, omwinden; waeruit komt
*«nr sa Sater, cea verüert perfw«dje;



der Natuur, XXVIII. Onderh. 373
EüANGELÏ-
sche Be-
TOOGIWG.
zyner feesten te zien, zich dwaesfelyk aen deze tastbare voorwerpen vergaept, en het oor geleend had aen de wonderbaerlyke historiën, welken waerlyk zotte herfens wegens deze gewaende perfonaedjen verzonnen hadden, verklaerde zich ydere landftreek voor den eenen of anderen God. Harebegunftigdeafbeeldfels werden hare befchermende Godheden: de toevloed des volks, het luisterryke der feesten, het belang, de vermaken , alles diende om deze dwaesheden aenzien te geven.
Hoeveel zou men niet gewaegd hebben met het volk te vertoornen, en zyne woede te beproeven, door tot het zelve te zeggen, gelyk men ziet in de redevoering van Demiurgue, dat het alleen zyn vertrouwen moet hellen op een* eenigen God, terwyl het met drift eene meenigte van andere goden eert, als heeren van dit of geene gedeelte der nature, en dat het vreest hen tot vyanden te hebben, indien het hun zyn vertrouwen en wierook weigert.
Deze hardnekkigheid om de zinnebeelden tot wezens te maken, en ze in een' verkeerden zin optevatten, bepaelAa 3 <k



374 'SCHOOWTOONEEL
ScHE BETOGING,
de de priesters om met omzigtigheid te werk te gaen. Onder voorwendfel van eenige noodige voorbereidingen, vierden zy
met gefloten deuren het laetfre gedeelte der aloude verborgenheden, en verzekerden zich van de befcheidenheid der geenen, die zich aenboden om 'er in toegelaten te worden, door van hun te vorderen dat zy tegens zich zeiven de ysfelykfle vervloekingen deden, indien zy immer den mond openden wegens het geene zy in de autopfie gezien en gehoord hadden.
Vervolgenslieten zich de priesters door den ïTroom en de inbeelding der gewoonte medeilepen: zy poogden de belydenis van eenig aenbidlyk Wezen overéén te brengen met de overtuiginge van zoo vele onderhoorige mogendheden, godlyke eerbewyzingen waerdig, als 'er zinnebeelden in het uitwendige van den godsdienst, en onderfcheiden verrichtingen in de natuur' waren. Hierdoor vermydden de priesters en wysgcren het gevaer van eenige eenzydigheid voor de eenheid van God tetoonen.
Plato, Plutarchus, Porfyrius, Julianus, en hunne leerlingen toonden gene-



der Natuur, XXVIII. Onderh.^9
De rekenkundigen hebben bevonden, dat deze maet niet overéén kwam met de geftalte van den Engel, die niet hooger dan zyn hemel kon wezen: en in plaets' van eene hoogte van vyf honderd jaren, hebben zy bevonden, door de natuuriyke evenredigheid van de tusfchenwydte der oogen met de hoogte van het ligchaem , dat deze hoogte van den Engel gelyk moest ftaen niet met een reis van vyf honderd, maer van veertien duizend jaren.
Dit isontydiggeredentwist. In plaets' van de Natuur - of Wiskunde tegen over Mohammed te ftellen, zullen wy hem zonder verhinderinge tot den troon des Almagtigen laten doordringen. Hy kwam 'er, zegt hy, na met groote moeite door het water, de fneeuw en het verblindende licht, die den top des zevenden hemels bedekken, doorgetogen te zyn. God ftrekte zyne hand over hem uit, en bedekte hem met eene fcherpe koude, die zyn gevoel tot het merg zyner ruggraet deed verftyven. Ten laetfte hoorde hy eene ftem: „ Daer is „ geen andere God dan God; en Mo„ hammed is deszelfs Profeet.
Bb 3 Men
EUANCH.Ische BeTOOOING.



39° SCHOUWTOONEEL
EüANGELISCHE BET0001N».
Men kan, in het vervolg van deze 'reize, zyne langdurige en gewigtige famenfpraek met den Almagtigen zien.
Wy zullen 'er flechts een' trek van aenhalen, ter beoordeelinge van dit gefprek, 'twelk Gaigner getrouwlyk uit Abu-Horaïra, den grooten vriend van Mohammed, gehaeld heeft.
„ o Mohammed, zegt de Heer, „ wie is hy, die zich de volheid der „ opperfte magt toeeigent ? Het is, „ antwoordde ik, mynGod, mynHeer, „ myn Meester. Wyders zeide hy tot „ my: o Mohammed, welke zaek gaet
u het meest ter haerte? Het is, ant„ woordde ik, eene ruime en overvloe„ dige reiniging, om my van alle be„ fmettingen te zuiveren, en voort te „ treden tot de plaets dervergaderinge, „ om 'er de gebeden bytewoonen. Gy „ hebt gelyk, zeide God totmy; en „ welke goederen wenscht gy beneden „ te genieten? Ik wensch, antwoord„ de ik, 'smiddags en s'avonds wel te „ eten, en wel te flapen , als het de „ menfchen gewoon zyn te doen. Gy „ hebt weder gelyk, zeide God, mits 3, dat gy het gebed doet.
Het



der Natuur, XXVIII. Onderh. 391
Het overige van het verhael, het zy van Al - Bochari, het zy van Abu - Ho■ raïra, is van dezelfde ftoffe. Het meest aenbevolen ftuk was den degen te gebruiken , en het verrichten van wonderwerken , die het kenmerk der zendinge van Jezus Christus geweest waren, geheel natelaten. De Engel geleidde Mohammed te rug, gelyk hy hem gebragt had. Hy vond Alborach waer hy hem vastgemaekt had, en kwam op nieuw in zyn land. De reis ginsch en weder door Arabië, en de dubbele togt door de zeven hemelen, fchoon zy met een' onafgebroken tred van zeven duizend jaren gelyk ftond, duurden flechts zestig minuten, of het tiende gedeelte van een' gewonen nacht.
Toen Mohammed dit woaderbaerlyke bewys van zyne zendige voortbragr, meende hy dat de naeuwkeurigheid der omftandigheden zyner reize hem buiten twyffel te Mekka, waer de berisping niet te vreezen was, zoude doen ontvangen. Maer fchoon hy fprak met het vertrouwen van een' man, die in den hemel alles gezien, alles gemeten, en alles doorgrond had; werd hy door zyne Bb 4 land-
EüAlVGELI6che BeTOOOiNG.



evangelisch. Betooging.
35>2 ScBOUWTOONEEI/
landgenooten befpot, en hem getuigen afgevorderd.
Hy wilde de waerheid van zyne te rugkomst uit Jeruzalem bewyzen met
eenige geringe omflandigheden, welken hy befpeurd had in het doortrekken van eene flapende karavaen, die een weinig na hem in Mekka gekomen was. Men lachcte op nieuw met zyne karavaen. Het is gemaklyk, zeide men tot hem, zich te verftaen met guiten , die naer Mekka reizen. Maer op den weg des hemels zyn geene bedevaertgangers meer. Abu- Horaïra erkent dat verfcheiden der aenhangercn van Mohammed hem op denzelfden dag verlieten.
Mohammed, over dezen langdurigen wederiland ongeduldig, verliet Mekka : en na zich te Medina verfterkt te hebben , door de verdeeldheid der inwoonderen, nam hy zyne toevlugt tot eene andere proef: hy begon de ongeloovigen aen zich te onderwerpen, met den degen in de hand.
Toen men te Mekka en elders zag, dat het getal zyner aenhangeren vermeerderde, en het alleenaenkvvam, om hem te vergenoegen, eenige wasfcljin-
gen



der Natuur, XXVIII. Onderk. 393-
gen, eenige voorfchriften van gebeden, eenige regels van zuiveringen, met één woord eene kleene plegtigheid meer intevoeren, met de aenbiddinge van den God hunnes vaders Abraham, de befnydenis, die het bewys van hunnen adeldom was, de bedevaert naer het huis van Ismaël, hunnen algemeenen vader, en de meesten hunnër gebruiken te behouden, vcrëenigden zich zyne landgenooten , na eenig heen-en wederloopen, met zyne denkbeelden.
Men begon, zonder ander onderzoek, te veronderftellen dat zyne zending wettig was: en gelyk het eigen kenmerk van zyn apostelfchap, het byzonder bevel, dat hy ontvangen had, beftond in plaets' van wonderwerken den degen te gebruiken, wapenden zich zyneaenhangers met eenen dolk, en werden welhaest zoo vele Leeraers. Dit eerfte voorbeeld bepaelde het gedrag der Mohammedanen , in het ftuk van godsdienst. Zy wederleggen niets. Zy betwisten niets: maer zy gebruiken den fabel.
Om verffandig over Mohammed te oordeclen, namen wy toevlugt tot de verhalen, welken zyne vrienden ons nar Bb 5 ge-
ElTANGEUSCHE BETOQGWe.



der Natuur, XXVIÏI. Onderh.%\\
dat zynen naem draegt, en zyne gefchriften verfcheiden jaren na het begin der prediking ontvangen hebben.
Toen gebeurde het geene men na» tuurlyk moest verwachten. Wanneer men, agt jaren na de eerfte verkondiging des woords, het Euangelium van Matthéus, vervolgens de drie anderen, met de handelingen van de eerfte ftichtinge der Kerke, zag verfchynen, werd deze verzameling van (lukken, voortgekomen van bekende en geachte mannen, ontvangen met eene ongemeene begeerte, die gedurig vernieuwde naermate het boek aengroeide: niet alleen waren de Schryvers dierbaer aen de Christenen; maer zy waren in leven, en erkenden huune gefchriften.
De eerfte vrucht der uitgave van de Apostolifche fchriften was het invoeren van eene regelmatige lezing' in de vergaderingen der Christenen. Dus verheelt het Justinus, een martelaer der tweede eeuwe, in zyne Verantwoordinge: en zyn verhael wordt bevestigd door de gewoonte van alle Kerken, die zonder uitzonderinge hunne plegtigheid met dezelfde lezinge begonnen. Deze
Evangelische Betooging.



evangelische Beü-ooging.
412. SCHOUWTOONEEE
ze boeken werden vroegtydig in hee Latyn, Syriesch en andere talen overgezet en gelezen. De vertalingen wa* ren noch befchnpfH nnrh ,r»iQa,j.
ïcu uuui üciunaem noen geleerd; maer zy behelsden de leer der zaligheid; en mee de verklaringe der Leeraren waren zy voldoende voor de godvrucht der geloovigen.
Dit gewone en vaerdige gebruik der aloude Getneene Latynfche Overzetting' maekte derzelver volmaektheid moeijelyk. Hec was gemaklyk beter te vertalen; maer de Kerken, in het bezit van hunne bepaeldelezinge, begeerden geene verandering. Dit was de oorzaek dat de vertaling derpfalmen, fchoon nog onvolmaekter , tot onzen tyd geduurd heeft. De zang, die derzelver gebruik in het Westen algemeen gemaekt had, deed het 'er gedurig tfand houden.
De tweede vrucht van de eerbied der geloovigen voor deze fchriften, welken zy wisten dat Apostolisch waren, was het verval van de voorheen gefchreven historiën, en vooral van de geenen, die regtmatige redenen van wantrouwen gayen, door te voorfchyn te komen onder
de



der Natuur, XXFIIL Onderh. 413
de eerwaerdige namen van Andréas, Jakobus , of [anderen van denzelfden ouderdom , doch zonder toeftemminge of waerborge. Hec was regtmacig den voorrang te geven aen de gefchriften, welken men wist dat, zoo wel als hunne opfteilers, vol van Gods geest waren.
Nimmer flelde men met deze fchriften in eenen gelyken graed de werken van de opvplgeren der Apostelen, hoe zeer zy ook het vertrouwen der geloovigen verdienden : dusdanïg waren de brieven van Clémens den Romein en Ignatius van Antiochie. Het was vooral genoeg om aen een gefchrift den tvtel van Apostolisch te weigeren, wanneer men den waren fchryver niet kende.. Men was zelfs in dit opzigt zoo keurig, dat men verfcheiden fchriften, wezenlyk van. de Apostelen voortgekomen,, in deze verzameling weigerde te ontvangen , omdat men nog niet voorzien was van de getuigenisfen der Kerken, die 'er eene volmaekte kennis van hadden.
Deze twyffelmoedigheid , die onze zekerheid uitmaekt, was meteene kloekheid van oordeel gepaerd. Dewyl de Kerken gefchikt waren om, op zekere
ge-
EUANGELl' SCHE BbTOOGING.



Evangelische J3etoogino.
414 SCHOUWTOONEÈL
getuigenisfen, de gefchriften, van welken zy nier. aenftonds verzekerd waren, voor Apostolisch te erkennen, ftraften zv zelfs met den tprkhsn Aa n^r„„~-
zy zelfs met den kerkban de perfonen, die voor opftellers van eenig gefchrift, dat niet echt of aen een* vermaerden mantot luister van het werk toegeëigend was, gekend werden.
Deze eerbied , zoo regtmatig voor de vier Euangelisten in het byzonder, werd wel rasch algemeen. Om deze reden gaf men in de volgende eeuwen den naem van valfche Euangelièn aen historiën, die van deze vier verfchilden; niet omdat men veronderilelde dat de eerfte algemeen valsch of zelfs vervalscht Waren, 't geen alleen van eenigen waer was; maer uit vergelykinge en tegenftellinge van de gefchriften, die, met den naem der bekende Schryveren , voorzien waren met de waerborgeder Kerken , die eenftemmig verklaerden dezelven van hun ontvangen te hebben'; en tevens om de geloovigen tegewennen om zich van de anderen, als onnut of zelfs verdacht, te ontflaen.
Zy waren onnut of verdacht geWor-



der Natuur, XXFIII.Onderh. 415
EtMNGET.f» SCHE BETOOSINC.
den, federt ydele verftanden hunne historie meq den naem eens Apostels hadden durven verfieren, en vooral federt de Gncstiken of de gewaende geestelyken, en alle de gezindheden, die zich over de eenvoudigheid der openbaringe ergerden, eenigen dezer historiën met verfcheiden (lukken, bekwaem om hunne begunlligde leerftelling intevoeren, opgevuld hadden, of by voorrang van historiën, waerin zy overéénflemmende uitdrukkingen met hunne menfchelyke godgeleerdheid vonden, gebruik maekten.
Zy, die de vier Euangelien en de andere Apostolifche fchriften in den oorfprongelyken tekst niet lezen konden namen yverig hunne toevlugt tot de Italiaenfche overzetting *, waervan wygefproken hebben. Niettegenftaende derzelver ongemeene eenvoudigheid, werd zy flerk gezocht, en lang in de huisgezinnen , vergaderingen en boeken gebruikt,
* Zy is verzameld door de zore van Dom Sa-
vaTsr B™ediktyner,M?nnik de? Broederschap van St. Maur, en gedrukt te Reims by Floren



euangilische Betooging.
Alles ftrced tegens het aenaemen der Euangelifchehistorie; en echter werd zy aengenornen.
4l6* SCHOUWTOONÈEI,
bruikt, totdat de oudvader Hièronimüs haer overzien en befchaefd had.
Deze eenvoudigheid van den teksten de overzettingen doen geene mindereer aen het Euangelium, dan de omzigtigheid der Kerken, om niets aentenemen zonder bewyzen. Niets van het geene eene historie een openbaeraenzien geeft ftrekte tot bevordering van deze. De voorwerpen van het Euangelium verwekten onrust in de gewetens, ontroerden de hartstochten, enverltomden alle vooroordeelen. De werktuigen, die deze leer invoerden, zoo boeken als predikers, waren zonder bekoringe, en hadden vooral by de befchaefde volken , gelyk de Grieken en Romeinen, eene lompe houding, welke zy een'barbaerfchen zwier noemden. Maerniettcgenllaande de eenvoudigheid der tekften, vertalinge en predikeren, ftrekten zich de bewyzen dezer historie van den eenen dag tot den anderen uit, als de openbaring van het Euangelium. De waerheid was niets aen de menfchelyke hulp fchuldig. Niets dan het gezigt der voorwerpen, benevens de overéénflemming.der verhalen met de gebeurde gevallen, kor*
de



der NAtüür, XXVIII. Onderh. 417
de verftanden daervan overtuigen.
Het is een groot kenmerk vart waer heid , voor de Euangelifche historie, dat zy door hare levende fchryvers, getuigen van de gebeurtenisfen, in zulke fteden als'Rome, Antiochië en Alexandiïë overgebragt is. Het is insgelyks voordeelig voor deze historie, dat zy door de Joden en Heidenen beftreden werd, niet in hare gevallen, dagtekeningen, of namen der plaetfen, noch in de regtrhatigheid der hoedanigheden en belangen der geenen, die voorname bedieningen bekleedden, maereeniglykin de toeeigeningder wonderwerken aen dén geest van God. De Joden, gelyk men ziet in hunnen Talmud, die in de eerfte eeuWe der Kerke uitkwam, fchreveh alles aen de verleiding van den Satan toe. De WysgerenCelfus, Porfyrius en Juliaen, gelyk men ziet in hunne in wezen zynde fchriftert, en in de antwoorden der Vaderen op derzelVen verloren fchriften, ei^ genden de wonderen van Christus en Zyner discipelen toe aan het vermogen derbooze geesten, vyanden vanhecRomeinfche ryk. De gebeurtenisfen des Euangeliums zyn dan wezenlyk door XV Deel. Dd har*
Evangelische Betooging.
Hare vyan* den geven haer getuigenis.



418 S C H O U W t O O N È E li
Ëuangf.lï&chë Ba-
toogino.
Getuigenis gegeven atiïï het Euangeliumliooronveffehilligeperiönen.
ichea
hare grootfte tegenftrevers erkent.
Het Euangelium geniet, nog meer dan eehige andere hiftorie, de zoo gewigtige getuigenis van lieden , die zich iets anders voordellen dan getuigenis te verleenen, eii niet denken om aentevallen noch iemand te dienen. Dusdanig zyn de vermaerde plaetfen van Flegon en Thallus , Heidenfche fchryvers der ëerfle eeüwe, en die voorname bedieningen bekleedden. Hun eenigfte oogmerk was de historie van hunnen tyd te befchryven; zy maken gewag van eene zonderlinge en algemeene verduistering, die vooreen zonnetaning doorging, voorgevallen op het midden van den dag, in het negentiende jaer van Tibefius regeringe. Dit is het zelfde jaer van de dood van Jezus Christus.
Dusdanig is insgelyks het verwonderlyke verhael, 't welk men in Ammianus Marcellinus vindt, wegens de onderneming van den Keizer Juliaan, om den tempel der Joden te herbouwen. Vol van het ontwerp om de dubbele profeetfie van Jezus Christus van valsheid te overtuigen, dewyl hy verzekerd had dat de verwoesting van den Jood-



der Natuur , XXVÏII. Onderh. 4 \ 9
fchen tempel, en de verftrooying der Joden buiten Jeruzalem, duren zouden tot hunne toekomende bekcering, riep hen Juliaen uit alle de gedeelten van het Roomfche Ryk, en gaf hun volmagt om den Tempel en hunnen eerdienstmeE eigen handen te herftellen. Hy belaste een' vertrouwd Bevelhebber met hec beduur van dit werk, 't welk hy zeer ter harte nam. De Landvoogd had uitdrukkelyk bevel om de uitvoering op allerlei wyzen te bevorderen. Deze voorzorgen dienden ter voortzetting van de gebeurteriisfe, waerop de ganfche weereld hare aendacht vestigde. Wat was 'er het gevolg van ?
„ Verfchrikkelyke draeiwolken vah „ vlammen, uit de gtondflagen voort-
;, Komende, verbrandden de werklieden \, verfchillehde reizen, en maekten de „ plaets ontoeganglyk. De onverzet„ telyke wederkeering van dit vuur deed „ deze onderneeming iTakem
Door dit verhael , overééhkomflig met dat van Verfcheiden andere insgelyks gelyktydige fchryveren , had Ammianus , een afgodendienaar van belydenisfe, geerh oogmerk om het ChrisDd a teft-
EtJANGEfeii sche Betoóging-



ëuangelische Betooging.
42O ScHOUWTOOitfEEL
tendom re dienen, en nog minder ont den Keizer zyn n ijster, dien hy zeer beminde, te ontëeren. Maar hy vervult den pligtvaneen' historiefchryverj die de gevallen, en vooral de openbare gevallen bybrengt, zonder eenige zyde te kiezen *.
Ik zal by deze eerfte getuigenisfen geene andere voegen, om dat nauwkeurige fchryvers, gelyk Grotius, Huet , Vader de Colonia, Houtteville en Vernet veel lichts verfpreid hebben op de gedenkftukken, getrokken uit Heidenen en Joden, gelyk Filo, Jofefus, Dionifius , Markus Aurelius , Capitolinus , Themistius, Plutarchus, Lampridius en vele anderen, die onverfchillig of zelfs vyanden waren, en echter, zonder het te willen, de wezenlykheid der Euangelifche gevallen bevestigd hebben,
Maer indien deze gevallen openbaer,
tal-
Dum itxque rei idem fortiter inftaret Alpius^ juvarelqtie Provincia Rector, metuendi globi flnmmarum prnpe fundamento crebrisasfultibui erumpen* tes, fecere loc-im, exustis aliquoties opcrantibus, inaccesfum. Hocque modo , depte/ito destinntius e. ritmpents, cesfayit ineeptm».



der Natuur, XXVIII. Onderh. 451
talryk en onbetwistbaer waren, wacrom verneemt men dat zo vele Joden en Heidenen dezelven verworpen hebben? Hunne weigering verzwakt derzelver waerheid niet. Zy kon voortkomen uit onverfchilligheid, die niets onderzoekt : dit kenmerk is zeer gemeen in de weereld. Zy kon voortkomen uit de liefde tot rust, dieniet begeert te we-^ ten wat haer kan ontroeren; ofeindelyk van het vooroordeel, dat alles verydelt, en van den haet, die kragtdadige wonderwerken, vol van waerdigheid, vtyheid en alle goddelyke kenmerken, aen den geest der duisternisfe durft toefchryven.
Men heeft dan over de onwilligheid of boosheid van hun, die niet geloofd hebben , niet verwonderd te weezen; dewyl het de gewone handelwys deimeeste menfchen is, wanneer zy aen hunne rust en gedachten ten uiterfte verkleefd zyn. Maer in dit fluit zyn van veel belang de langdurige weigering en de lange wederftand der geenen, die geloofd hebben. Men werd niet raseh Chriften: weinigen waren het, zonder zich iang daer tegen verzet te hebben, Dd 3 Een
Evangelische Betooging,
De weigering van het Euangelium te geloovcn verzwakt deszelfs waerheid niet.
De Christenen hebben niet ligtelyk geloofd.



42S S c H O U W T O O N E E h
Euanoelische Betooging.
Een ryp onderzoek , en de toeftemming van alle de zinnen, hebben Thomas, de Emmaüsgangers en de eerfte Geloovigen als gedwongen om zich te laaten overhaaien. Verre van het Euangelium vooruit te loopen, yerfchoof men zich te verklaaren. De meeste getuigen van dit werk waren op hunne hoede tegens hunne eigen begrippen. Het geene men zag geloofde men.gemeenlyk niet gezien te hebben; en Paulus, wiens tegenftand van het Euangelium. hem zelfs fchuldig aan mandag maekte, liet zich ai leen door een fchielyk Hemellicht overtuigen. Men kan deze yermaerde bekeering en de voorige gevallen in, twyffel trekken; maar ren dien einde moet men ontkennen, dat'er Kerken te Jeruzalem, Antiochië, Thesfalonika, Korjntheen Rome geweest zyn en nog zyn. Men werd "er geen Christen, dan door een onderfcheiden kennis van Paulus, zyne werken , zyne bekeering en de bewyzen zyner zendinge.
Men befpeurt genoegzaam de kragt, van het belang, 't welk men in Judea en elders had, om geene Christenen tc
• zyn



der Natuur , XXVIII. Onder h, 413
jyn of re fchynen. Die gevaer dek reeds de uitmuntendheid der Chriflelyke belydenisfe in een groot licht: zy kon niet anders zyn dan de vrucht van eene zuivere opregtheid. Laten wy verders zien dat dit gedrag, ten hoogden kloekmoedig zynde, niet min verdcht en op een bondig onderzoek gegiQ.id was.
Indien men, door een bondig onderzoek, de overnatuurkundige navorfchingen, gelyk die van Clark en Leibnits, wilde verftaen, zou het geloof der Christenen van weinig waarde zyn. Maer door een onderzoek, waardig om een goed verdand te bepaalen, verlta ik de getrouwe overéénitemming der betrekking© van alle de zinnen op een zelfde voorwerp x en de infehiklykheid der reden voor deze onderrichtingen, gefchikt om haer te geleiden. Nu maken alle de dadelyke omflandigheden het onderzoek van het Chridendorn zeer gemaklyk en vatbaer voor allen.
In den beginne waren de Aenvangers der eerfte predikinge Joden, zynde dezelfde, die de vermaerdfte Kerken gedicht, cn de fchriften, die het NieuD d 4 we
EVANGELISCHE R&TOOGING.
De fchryvers van het Nieu w.e; Testament zyn, tydgepo*



424 ScHOUWTOONEEL
Evangelische Betooging.
ten der gebeurtenisfen.
Testament uitmaken, aen deze Kerken nagelaten hebben. Dat de eerfte predikers Joden en tydgenooten van Tiberius waren, wordt beveiligd door Tacitus en anderen, die weinig tyds daerna geleeft hebben. Datzy, tydgenooten der gebeurtenisfen zynde, voorname Kerken gedicht, en haer de gefchriften, die hunnen naem dragen, nagelaten hebben, is geene minder klare zaek. Het zou, na den dood van Paulus, te laet geweest zyn de Korinthiërs te willen overtuigen, dat zy twee brieven van hunnen eerden Meester ontvangen hadden , indien het niet waer geweest was. Deze brieven ftrekten om hunne regering en, hun geloof te regelen. Zy behelsden de wanorden, onder hen ingevoerd, en verfcheiden gefchillen, omtrent welke zy zyne opheldering begeren. Eene menigte van omftandighe-. den, die hun bekend waren, maekten de valfche veronderftelling van deze brieven onmogelyk.
Alle de Kerken kenden van den beginne af deze brieven, welken de Kerk van Korinthe haer medegedeeld had. Clemenss Bisfchop van Rome, en éénder
eer-



der Natuur , XXVIII. Onderh. 425
eerfte opvolgeren van Petrus, de Geloovigen van Korinthe aenfporende om in goede verftandhouding met hunne Geestelykheid te leven, maekt gewag
Euanoeik
SCHE BETOOCING.
en gebruik van de twee brieven, welken zy van den Apostel Paulus ontvangen hadden; en hy herinnert hun de lesten, wier gezag overal, maer byzonder te Korinthe, zeer groot was.
De Kerken van Iönië, Frygië, Galatië en Bithynië die, volgens het bericht van Plinius, talryk waren, en verdelgd werden door zulke hatelyke en algemeene ftraffen, dat hy 'er zelf hevige klagten aen den Keizer over deed, konden niet onkundig zyn dat zy in hun midden , den tyd van een halve eeuw, den eerwaerdige Schryver van het laetfte der vier Euangeliën gehad hadden. Gewislyk was men geen Christen tot zulk een duren prys, dan om dat men 'er de discipelen van Christus gehoord had; en men liet zich niet in ftukken houwen voor het Euangelium, zonder te weeten van wien, en waarom men het ontvangen had.
Deze waerheid, dat de uitgebreide Kerken van Rome, Korinthe, Efefe en anD d 5 de-



42f5 ScHOüWTOONEIt
ïuange lische Be tooging.
deren het geloof en de apostolifche fchriften omvangen hebben van hun, wier naem zy dragen, en die van alles onderricht waren; deze waerheid wordt door
een nieuw middel befpeurd. Zy, die 'er fpreken, veronderfïellen by alle gelegenheden den tempel van Jeruzalem nog in weezen; 't geen ons doet befeffen , dat zy byna alles gefchreven hebben binnen de agtendertig Jaren, die tusfchen het negentiende Jaer vanTiberius regeering en de verwoesting van Jeruzalem, onder Vespafiaen, verliepen. Men behoeft dit met geene redenen te bewyzen : de daden fpreken.
De fchryvers der Euangelien, Handelingen derApostolen en brieven zyn, gelyk hun Meester, gedwarsboomd door de tegenkantingen der priesterlyke orde van het Joodfche volk. Dit houdt hen bezig: dit hebben zy te beftryden. Zy zyn genoodzaakt derzelver onr-egtvaerdigheid, hardnekkigheid , gierigheid en fchandelyken handel te ontdekken, zich, op Cefar te beroepen over de aenflagen van derzelver Hoogepriesrer, en de (phristelyke Geestelykheid te onderwygen, zolder zich meer te ff/oren aen eene.



der Natuur , XXVIII. Onderh. 423
ne onbeftendige kerkbediening, die ten einde liep; maar wier waernemers in leven en vol van haet tegen de Chriftelyke Kerk waren.
Zie daer eenvoudige gevallen, die niet verzonnen kunnen zyn. Het is in de fchryveren dezer boeken niet natuurlyk zich te vertoonen tegens eene kerkbediening, die niet meer beftond, en van wie zy niets te vreezen hadden. Alle de voorzorgen van de fchryveren des Nieuwen Teftaments, alle hunne zinfpelingen, hunne redevoeringen en hun gedrag hadden eene gedurige en natuur}yke betrekking tot den Hoogepricfter, den tempel, hare offeranden en feelien. De kerkbediening kantte zich tegen de Chriftenen. Maer in plaets van de orden , door God ingefteld, te verlaten, wachten zy derzelver vernietiging of einde , door Jezus Chriftus voorzegd, Zy baden nog in dezelfde plaets : zy fchikten hunne reizen derwyze, dat zy 'er tydig konden aenkomen, om eenige plegtigheid bytewonen: zy hadden zich te hoeden voor eenigen Vorst, die een vriend der Joden was, vooreenigen Hoogepriefter vaneenen driftigen aert, voor * : ee-
EUANGEU»
tem Bk-
tooqing.



428 SCHOUWTOONEEL
SCHE BETOOGING.
eenfgen Romeinfche Magiftraet, oplet-
tenae, om de Priesterlyke orden te ontzien , voor eenig verbod, te Jeruzalem, in Griekeland of te Rome gedaen. Zy verkondigden hunne dichtredenen in de grootite lieden der weereld, onder de Keizers en bekende bevelhebbers, gepaerd met eene menigte van omftandigheden, die de verftrooying der Joden vooraf gingen. Wat zy 'van hunne zyde doen en van anderen verhalen, hangt aaneen. De helft daarvan zou niet openbaer en zeker zyn, indien het andere gedeelte flechts veronderfteld was. In het midden van hunne gemeenten werden hunne boeken aengenoomen, openbaer van jaer tot jaer geleezen en bewaerd , als het geluk dezer groote Maetfchappyën uitmakende.
Zy die deze boeken te laet, en deze historie federt de inneeming van Jeruzalem, fchoon de gevallen niet wezenlyk waren, hebben willen veronderftellen, zouden verkeerd gehandeld en zich met kluisteren beladen hebben, door het op. éénftapelen van eene menigte van nieuwe, openbare en byzondere omftandigheden, die buiten twyfel de bedriegery
door
jfcüANGEH-



b èrNatuur,XXVIII. Onderh. 419
door onvermydelyke tegenftrydigheden zouden ontdekt hebben : men heei'c hen alleen geloofd, om dat men ze regtmatig oordeelde.
Wy hebben reeds opgemerkt hoe zeer deze uitvluchten , noodzaeklyke uitj vluchten der ongeloovigheid , alle de behendigheid der grootfte vernuften te boven gaen. Men kan de historie der Sevaramben in welken eeuw inen wil, en in de Zuidelyke landen of onder de Noordpool plaetfen. Men heeft noch gedenkftukken , noch dagtekeningen , noch tegenfpreeken te vreezen. Maer Zich te vermeeten eene valfche fchoon openbare historie in groote maetfchip* pyën te doen ontvangen, door dezelve behendig te doen overéénftemmcn met alle de omllandigheden , belangen en daadlyke verhinderingen, die betrekking hebben tot het Tooneel, waer het bedryf voorgevallen is; dit is eene volflrekt onverdedigbare zaek ondernemen. Komt deze historie uit kort na den tyd, waerin men zegt dat zy gebeurd is, de ganfche weereld ziet'er klaerin; enzy wordt van alle kanten aangevallen. Verfchynt zy lang na de gebeurtenis,
dan
EüANGEil-*
schp. Betooging,



430 SCHOUWTOÓNEEL
Evangelische JJe-
ÏOOGlNG.
dan kan de Schryver niets naeuwkeurig^ oi dat aen éénhangt, voortbrengen. Hy vindt tegens hem boeken, gedenkftukken, hiltorien van denzelfden tyd, "gedenk fchri) ten van geflachten, die hem van het fpoor helpen, en alles tegens zyne wenfchen doen uitvallen. Het was voor Julius Cefar gemaklyker het Roomfche Ryk te verooveren , zonder de Gaulen overwonnen, en een' magtig leger onder zyn gebied te hebben ^ dan ons in eene wydloopendheid, zo overéénkomftig met den ftaet der plaetfen en wezenlyke zaken, de verovering der Gaulen te verhalen, zonder dezelve uitgevoerd te hebben.
Dit bewys,welks kragt yder verftandig mensch zal befpeuren , naermatë hy naeuwkeurigheid, oordeelkunde en ervarenheid in de heimelyke verbindtenisfen der gebeurtenisfen heeft, verkrygt eene nieuwe kragt in de hoedanigheid der fchryveren van het Nieuwe Testament. Indien zy, in later tyden * deze meenigte van verfierde gebeurtenisfen hadden kunnen overéénbrengen met de juiste naeuwkeurigheden der gangbare historie, der tydrekenkunde,



der Natuur, XXVIII. Onderh. 431
geflachtkunde , plaetsbefchryvinge, en zelfs de belangen der Vorflen, ondei welken zy hunne ingebeelde gevallen veronderftelden, men zou den vreemdflen famenloop der vlugheid van een volmaekt verftand, en van eene wonderbaerlyk uirgeftrekte Wetenfchap . met eene ongefchikce tael, en met denkbeelden , die noch oeffening noch aenkweeking aentoonen, in hün befchouwen. Indien dan de Euangelisten, in vele opzigten onkundig zynde, zoveel naeuwkeurigheid in de opnoeming van deze meenigvuldige geringe omltandig-i heden gebragthebben, is het door eene uitwerking van eene eenvoudige juistheid, welke in de betrekking der zinnen gevonden wordt. Men kan zeker eenvoudig en juist fpreken van het geene rnen gezien heeft: en de minverftandigfte van alle menfche 'i kunnen de plaetfen , waer zy doorgegaen, en de pcrfonen, waer mede zy iets te verrichten hadden , opnoemen.
EuANGELI-, SCHE SETOOGINQ.
Men heeft de Ruangelifche hiftcw rie riimmeé kunnen nentastefy
Het is ten hoogfte achtbaer voor de Euangelifche historie , dat men haer nimmer heeft kunnen aantasten. De ee higfte aenval, eenigzins te dulden, die
haer



432 SCHOUWTOONEEL
SCHE BEXOÖGING.
haer aengedaen , en alleen eenig antwoord waerdig is, beftaet indegewaende misflag van Lukas, by de befchryving, die in Syrië en de aangrenzende landen gedaen werd door den Stadhouder Quirinus. Lukas doet Maria opteekenen in de lysten der genachten van Bethlehem, toen de eerfte optelling in Judea gefchiedde. Tot hier toe is alles juist: maer hy voegt er by dat Quirinus Stadhouder van Syrië, deze optelling deed uitvoeren. Dit is, zegt men, de misflag. De historiefchryvers van dien tyd onderrichtten ons dat Saturnius, Stadhouder van Syrië, de fchatting begon te vorderen, omtrent het einde van Herodes den grooten. Hier moest men het infchryven van Maria plaetfen, en niet onder Quirinus, die geen Stadhouder was, dan lang na de geboorte van Jezus Christus, en een nieuwe befchryving ondernam. Dusdanig is de zwarigheid : de ontknoping is zeer eenvoudig.
Lukas kende geene twee befchryvingen. Daar was 'er flechts éón , die omtrent het einde van Herodes begon^ hen, eenigen tyd afgebroken, vervolgens



der Natuur, XXVIII. Ondcrh. 431
gens hervaten geëindigd werd, niettegenftaende den geest van oproer, die zich meer en meer van het Joodfche volk meester maakte. Lukas, dezelve in haer geheel, befchouwende, noemt haer met veel naeuwkeurigheid de eerfte, dewyl de Joden, tot de regeringe van Augustus, geene opgaef van hunne goederen of perfonen gedaen hadden. Lukas noemt haer met gelyke goede reden de befchryving, die onder den Stadhouder Quirinus zoo veel gerucht gemaekt had , om dat men demuiteryen, die in den tyd zyner laetfte verrichtingen voorvielen, in gedachten hield. Hy fpreekt niet van Saturninus, die het werk zonder groote verhinderingen in eenige landftreeken van Judéa begonnen had ; en hy noemt alleen Quirinus, die zich een' naem maekte met het te voltooijen, niettegenftaende den ongemeenen tegenftand. Zou men de waerheid te kort doen, als men zeide dat de Franfchen, in het jaer 1734, ondanks de overftroomingën van den Ryn, en onder de oogen van Prins Eugenius, Filipsburg innamen, met eene werkzaemheid, en ftandvastigheid, die XV Deel. Ee te-:
EtTANGEIjfl SCHE BE-
TooGrwa.*



432 ScaOÜWTOONEIL
sche Be-
tevens voor de krygsbenden en den Marfchalk van Asfeld , die 'er het bevel overvoerde, ten hoogften roemwaardig was. Het is waar dat de Marfchalk van
Be opregt-
heid der Christenen is de grondfl»g dergezondfteoordeelkunde , om de valfche gefchriften te onderfcheiden.
Berwick de belegering begonnen had : maer het verzwygen van deze laetfte omftandigheit veronderftelt immers geene valschheid noch misflag in het vorige verhael.
Voor het overige is het even zoo vruchteloos als onwaarfchynlyk, dat men de fchriften van het Nieuwe Testament tracht te doen doorgaen als Hukken , die federt de inneming van Jeruzalem opgefteld zyn. Het Christendom was te voren overal ingevoerd; en het kenmerk der Christenen ftreed , zoo wel als de omftandigheden, tegen de aennceming van de historiën en brieven , die deze gewaende valfche verzameling uitmaekten.
Men verbrandde de Christenen te Rome ten tyde van Nero: en Plinius geeft niet alleen getuigenis van hunne meenigte, die de fteden en landeryen van Bithynië vervulde, zynde dit gewest zyn gebied aenbevolen; maer hy geeft ook getuigenis van hunne liefde tot de deugd,
en



der Natuur, XXVItl.Onderh. 433"
en van het afgryzen, 't welkzy voor alle ongerrouwheid hadden.
Polykarpus, Bisfchop van Smyrne, deed in de tweede eeuw eene reis naer Rome, om met deszelfs Bisfchop Anicetus in onderhandeling te treeden over het vieren van de Opftandinge, welke de Romeinen, door Petrus en Paulus onderwezen, op den Zondag na den 14 dag der maen' van Maert fielden, doch welke de Aziaanen op den 14 dag zeiven plaetften, gelyk de bekeerde Joden, die een groot aental van huisgezinnen onder hen hadden, en met het vieren van het Christelyke Paeschfeest Voortgingen op den zelfden dag, waerop zy te voren het aloude Paeschfeest gevierd hadden. Deze twee Bisfchoppen konden hun verfchil niet vereffenen , en behielden hunne wederzydfcfre gewoonten, uit genegenheid voor hunne eerfte Meesteren.
Op hst eerfte gezigt ergeren ons deze verdeeldheden, te meer om dat zy flechts een punt van enkele kerktugt betreffen. Maer zy zyn, zoo wel als het algemeene geloof van de Opftandinge, kenmerken van de oprechtheid der Ee a Chris»
sche Ba-
TOQGflHG,



EHANGELtsche BeXOOOING.
434 SCHOUWTOONEEL
Christenen. Wanneer raen zich moet vervoegen by menfchen, zoo beftendiV en onwankelbaer in hun geloof, dat zy zelfs geene nieuwigheid in de eenvou¬
dige Kerkplegtigheid willen gedoogen, als zy ze van het begin onder hen ingevoerd vinden, zal men hun dan onbekende gefchriften en (tukken, valfcheJyk aen hunne Meesters toegefchreeven, kunnen aenbieden? Zal men den .Romeinen onderrichten, dat zy onder eikanderen verdeeld waren, wegens de bekeerde Joden'en Heidenen, omtrent de voorregten, welken de eerfte meenden meer dan de anderen te hebben,om waerdig te zyn door het Euangelium verlicht te worden; en dat de Apostel Paulus, dien zyniet kenden, hen door een vermaerden brief overtuigd had dat zy beide te gelyk onwaerdig waren deel aen de zaligheid te hebben. Indien zy het Euangelium, aen Andréas toegefchreeven, en andere (Tukken, die eene gezonde leer behelsden, met verontwaardiginge verworpen hebben, alleenlyk om dat men ze alleen by gisfing aen dezen of geenen eerwaerdigen perfoon toeeigende, hoe zal men hun
den



der Natuur, XXVI1L Onderh. 435
den Brief, die hen betreft, doen ontvangen , wanneer zy onder hen de duidelykfte bewyzen van de valschheid van dit ftuk hebben?
Men zou met reden de wettigheid der Apostolifche Gefchriften kunner wantrouwen, indien men door oordeelkundige en geleerde navorfchingen dezelven had willen onderfcheiden. De zaek is veel eenvoudiger en bekwamer tot overredinge.
Om dat de Kerken hunne Grondftichters en Euangelisten volmaektelyk kenden, waren zy in ftaet om de fchriften, welken zy uit derzelver handen ontvangen hadden , aen eikanderen mede te deelen, om de algemeene fchatkamer van alle de Christelyke maetfchappyen te worden, door de zekerheid van eene wederzydfche waerborge. Geene oordeelkunde of toeftel is 'er noodig, om te weten of wy brieven ontvangen hebben van een' man, die in onderhandeling met ons zyn wil: men krygc ligtelyk getuigen, die zyn fchrift kennen. Geen de minfte twyffel blyft 'er over, als die man zich in perfoon vertoont, en zelfs zyne hand erkent: deE.c 3 ze
ElMNGEU-
sohe Betooging.
Uitwendige middelen , die den regel der Schrifture bevestigd hebben.



43^ SCHOUWTOONEEL
KUANORLXPCHE BETPOGING.
ze zekerheid overtreft die der redenkavelinge en geleerdheid. Dus is de onderfcheiding der Apostolifche fchriften gedaen door het onfeilbaarfte van alle
b^d^ii uuui ncc unieuoaarite van alle middelen , dat is, door deze neiging van alle menfchen , om verzekerd te Zyn dat de bewysfchriften, welke men aen hen richt, voortkoomen van de perfonen , wier naem zy voeren, en om de bewysfchriften, waerin zy groot helang fielden, met zorgvuldigheid te bewaren.
Hieruit ontftonden juist de nuttige gefchriften der Apostelen. Zy bevestigen ons de uitmuntendheid van het middel, dat de anderen eenparig had doen ontvangen. Eenigen dezer gefchriften , die aen geene byzondere Kerke gericht waren , en wier leer verheven of boven 's volks begrip was, gelyk de Brief aen de Hebreen en de Openbaring , zyn op eenige plaetfen betwist, tot dat de algemeene goedkeuringen, welken zy elders op ftandvastige getuigenisfen ontvangen, hun overal van eene gelyke onderwerping verzekerde.
De fchriften des Nieuwen Testaments
zyn



der Natuur, XXVIII. Onderh. 437
zyn dan voor de verwoesting van Jeruzalem geweest: zy zyn van de Schryveren, wier naem zy dragen, en hebben geene gunst oader de Christenen kunnen krygen, dan om dat deze eene volmaekte kennis bezaten van de Bedienaren des woords, die hun dezelven overgeleverd hadden, en van de gebeurtenisfen, die 'er gelegenheid toegaven, wanneer zy hun bezonderlyk aengingen.
Deze waerheid, reeds befefbaer, wordt volkomen klaerblyklyk, wanneer men het oog wil ilaen op de middelen, door de Voorzienigheid voorbereid, om het onderzoek der Euangelifche gevallen tevens gemakkelyk en zeker vooi ons te maken.
Dewyl de zaken, in Judéa, Syrië, Griekenland en elders, volmaekt overéénftemden met de woordlyke en fchriftelyke predikingen, is het zichtbaerlyk dat deze historie, niettegenftaende de tegenkanting van driftige verftanden, met verrukkinge werd ontvangen door lieden,' die een bedaerd onderzoek deden.
De bewyzen boden zich van alle kanEe 4 ten
EUANGILI-
sche Bexooging.
Middelen van ophelderingen , door de Voorzienigheid be. reid, om de Euangelifche gevallen te verzekeren.



Etjangeli-
sche Beïooging.
438 SCHOUWTOONEEL
ren aen, om dat zy overal re vinden waren, en de mededeeling daervan vaerdig konde gefchieden. Judéa lag in net hart van het Romeinfche Rvk Het
«71C haf m,'JJ 1 , . j
was het middenpunt der drie gewesten waervan byna de drie helften, het digtfte byéén gelegen, en meest aen elkanderen bekend, in dit Ryk vervat waren. Dezelfde wonderen, die Judéa opgetogen hielden, werden overal herhaeld. De kennis daervan werd onderfteund door de middelen, die toen het beste gedeelte van het menfchelyke geflacht als in verwantfchap gebragt hadden. Hei Romeinfche Ryk was zo uitgestrekt, dat men het in de gewone tael naeuwlyks van den bewoonbaren aerdbodem onderfcheidde.
Pompejus had de zeè'n van de zeerooveren gezuiverd, en den koophandel en alle doortogten vry gemaekt. Augustus had den vrede gehandhaefd, en de famenhandeiingen ingevoerd. Agrippa, zyn fchoonzoon, had dezelven bevorderd, door de groote heirbanen, die de Middelandfche zee omringden en de afgeleegenfte landfchappen me! elkanderen verëenigden. De aenftel-
Jing



der «Natuur , XXVIII. Onderh. 439
ling * van posten en looperen, altoos gereed om te vertrekken, en de open• bare ftaetsbrieven overal heen te brengen, was algemeen, en duurde van hen
■nnrwAar Cl^m„„;-A :„ r>__/v_-
Eejangelische Betooging.
vjcmiuuie iui in rerne, en van Bithynië, door de landengte van Sues, tot aen Kadix. Alle de wegen, voornamelyk onder Tiberius en zyne opvolgers, waren bedekt met boden, die ten dienst' der Staetslieden en ryke burgers reisden. Deze boden deden ook hun voordeel met meenigvuldige pakjes, welke zy van plaets' tot plaets befleldcn.
Dit gemak , dat de werkzaemheid van alle zaken te hulp kwam, bevorderde zoo wel het onderzoek als de voortplantinge van het Euangelium. Maer dit zelfde gemak zou het fchielyk hebben doen vervallen, indien de gebeurtenisfen, by gefchrift uitgegeven, niet bevonden wierden volkomen waer te zyn, en te flrooken niet alleen met de predikinge, die alle boeken voorgegaen was, maer ook met getuigenisfen"van meenig-
* Zie de groote Wegen van het Ryk door I'ïfier,
Ee 5



EtMNGEtl-
sche Be-
toogxng.
44° ScHOÜWTOONEEt
meenigyuldige perfonen, die een voornaem beJang hadden om hierin nietmistetasten, terwyl zy op de plaetfen zel¬
ve hun verblyf hielden.
Men oordeele, na dit alles, of men met veel regrmatigheid en opregtheid gezegd heeft, dat de beginfels van het Christendom, gelyk die van alle grondvestingen, die groote veranderingen gemaekt hebben, met duisternisfen bedekt en vol onzekerheden zyn. Dit gedeelte van de historie der waereld is m tegendeel van eene waerdigheid, die haer voordeelig boven alle andere doet uitmunten. Het getal, de hoedanigheid, de opregtheid der getuigen, de famenloop der bevestigende omftandigheden, de vrienden, de vyanden, de onverfchilligèn, kortom, alles geeft'er een zonderlingen overvloed van licht aen. Men kan de algemeene historie befchouwen als een groot tafereel, welks uiteinden en verfchieten bezet zyn door het geene, waarin wy betminite belang ftellen, maar waervan het Euangelium den voorgrond in den fchoonften dag beflaet, om dat her in«erdaed alle oogen tot zich moet trekken :



der Natuur, XXVIII.Onderh. 441
ken : en deze fchikking is ons werk nier.
EOANGfitï» 8CHE BETOOOING.
Het Euangelium op zich zelf befchouwd»
ï-aren wy aeze nistorie in een anaer licht befchouwen: Indien wy van de uitwendige omflandigheid en de ontelbare byzonderheden, die zoo vele middelen waren om dat werk te Haven of aenflonds te doen vervallen, en voor altoos de Apostolifche Schriften in minachting te brengen, overgaen tot het onderzoek van de zaek zelve ; welke men ons verkondigt, en van het byzondere kenmerk der geenen, die voorwenden belast te zyn om ons de zaligheid te openbaren, zullen wy bevinden dat zy niemand konden beguichelen.
Het Euangelium, op zich zelf, zonder betrekkinge op den wil van God, en als de onderneming van een' mensch befchouwd, behelst alle de grondbeginfels van eene noodwendige verwoestinge: maer indien het ftand houdt, kan het alleen door de hand van God ge-
ïcnieaen.
Het is met het Euangelium niet, als men het op zich zelf befchouwt, als met het ontwerp van een' behendigen mensch, die zyne landgenooten wil be-
drie-



sche betooging.
442- ScHOUWTOONEEt
driegen. Deze man is meester van zyn befiek, en fchikt het naer goeddunken.
fvL °tSnden verlichten na, fchakck zyne invallen ,n eenig boek aen elkan-
hZ'Ju VCrbei'Sc her Aechcedoor denabuurichap van het goede, 'twelk hy overal opzamelt. Hy befpiedt alle beKwame omftandigheden tot zyne verST?' ?F d0et ze §eboren morden, r !? y,. ' y vertoont ZI'ch ten rechten tycie: alles, wat hy niet goedwillig kan verkrygen, ontrukt hy met geweld, en
digheidelt ^ VrUCbt Z*°e behen" Deze man is voorzeker niet onwetend, zoo min als de werktuigkundigen, hoe bekrompen het verlland van den mensch is. Hy weet dat eene logen, zoo wel als een werktuig , niet te eenvoudig kan zyn, m dat zich alles volltrekt verwart, wanneer derzelver werking en befturing afhangen van meenigvuldige Hukken, waervan een eenige, zynen dienst weigerende, alle de anderen in wanorde bragt. Mohammed geeft voor betrekking met alle hemelfche magten te hebben, maer is zorgvuldig om dit alleen aentewy-
zer.



bèr Natuur, XXVIILOnderh. 443
zen. Al het andere zoude alles verwarren.
Uit dit bekende grondbcginfel volgt, dat niets min handelbaer, noch min gefchikt is om door een mensch beftuurd te worden, dan het werk des Euangeliums. Het is al te zeer famengefleld voor een' bedrieger, die daeraen niet voldoen kan.
EUANGELI* SCHE BETOOGING.
De Euangelifchezending kan geen menfchclykontwerp zyn.
Het beitaet inderdaed,
1. Uit de zendinge der Aertsvaderen, die gezegd hebben dat zy de beloften ontfangen hadden , en wier gedane aenkondigingen men noodwendig moet volvoeren.
5. Uit de zendinge van Johannes den Dooper, die het Joodfche volk waerfchouwt zich gereed te maken, om den gtooten Koning te ontvangen.
3. Uit de zendinge van Jezus Christus , die gezegd wordt het einde der wet en profeetfie, de Zaligmaker der volken, God in het vleesch gekomen, en de eerstgeboren onder de dooden te zyn, ©m ons tot de geregtigheid, en de verwachting van eene opftandinge, gelyk de zyne, te roepen.
4- Uit de zendinge der Apostelen en
hun-



444 S C H O UW T O O N E È L
Euawcëli sche JJxÏOOCIKO.
hunne opvolgers, welke hec verzekert te zullen duren tot de voleindiging der eeuwen.
Indien deze onderneming van den
—v/.«m.n«.imug vau ucu
mensch en niet van God is, heeft de ondernemer het voorleden, tegenwoordige en toekomende tegen zich. Maer indien alles met zyne woorden en oogmerken overéénkomt, kan hy niet anders dan de afgezant van God zyn.
Het voorleden kan niet veranderd worden; en nimmer zal een man, hoe fcherpzinnig men hem veronderftelle, in de openbare ftaetsfehriften van zyn volk, noch in de lysten zyner geboorteplaetfen , eene geflach tafel en vdorbereidfels volgens zyne begeerten Hellen. Het kan hem wel in het hoofd komen zich uittegeeven voor den verlosfer van zyn volk, en voor den weldoender der menfchen: maer het zal hem ontbreeken aen de beloften, gedaen aen het volk, en in dit volk aen een geflacht, en in dit geflacht, aen den tak zeiven, waaruit hy gefproten is.
Voor de geboorte van Jezus Christus, waren de hoedanigheden van den Mesfias bepaeld, en langen tyd bekend
door



der Natuur , XXVIII. Onderh. 445
door de boeken, uit het Hebreeüwsch in het Grieksch overgezet, en overal verfpreid. Jezus Christus heeft zigtbaerlyk geene moeite aengewend, om eenige voorbereidende omilandigheden ten zynen voordeele te verzamelen: en waerom zou hy dezelven toch aenge-
EüANOELïSCHE BETOOGING. '
Waerom de
geflacht] yst van Jezus Christus dubbeljs.
vucru neooen < ue omitandïgheden traden hem te gemoet.
Het houden der geflachtlysten was den Joden meest aenbevolen *, en deze gewoonte was voor een' bedrieger meest te vrezen, dewyl deze voorzorg zyne onderneeminge den voet ligte.
Het was by hen eene wet, die ook elders plaets f, by voorbeeld onder de Atheners, dat eene weduw, die geene kinders by haren man had , deszelfs broeder of den naesten bloedverwant van den overleden trouwde, en dat het kind, uit dit tweede huwelyk gefproten, de zoon van den eerften man geacht en genoemd werd. Het was ook een geëerbiedigd voorfchrift onder de Joden,
* Zie Edras en Nehemias. f Petit de cgibus Attic, gi Td intii EwtVlW? ^ejjeftuü oibae, &c,



EVANGELISCHE BEÏOOGING.
446" S "c H O U W T" O O N EE L
den, eene weesdocheer uittetrouWen * aen haren naesten bloedverwant, die dan geacht werd als zoon en erfgenaem van den vader zyner vrouwe, zoo dat men, hem als den zoon van dezen en opvolger van deszelfs voorvaderen aenmerkende, geene geflachtlyst van den man, maer van de vrouw' opmaekte. Het Hond echter vry, in de geflagtlyst van dezen man, de linie volgens de wet en der ouderen, wier naem hy in Hand hield, te volgen.
Met betrekkinge tot deze gewoonte, vertoont zich de geflachtlyst f van Jezus Christus op twee zoo verfchillende wyzen, zonder voorzorgen of ophelderingen. Men was in zyn vaderland niet meer verwonderd , dan men in Frankryk geweest is , toen men een Meillerarye den naem van Mazaryn zag aennemen , en dan men in Engeland was, wanneer Howard den naem van Stafford aennam, op zyn huwelyk met de Erfgename van dit huis.
Hier geeft men te kennen, dat men niet genoeg van zinnen beroofd is, om
te*
* Zie Ruth, &c.
t %k Mattbeus en Lukas



der Natuur , XXVIII. Ondërh: fö$
te gelooven dat een verleider ondernomen heeft eene geflachtlyst naer goedvinden opteftellen, voornamelyk onder de Joden, en in den tak van David. Men weet, voegt men 'er by, dat dit volk niets meer aenbevolen was, dan zich niet te vermengen met de vreemdelingen; dat men 'er zorg droeg om door openbare lysten een' onbetwistbaren ftaet optemaken, niet alleen van de orde der huisgezinnen, maer ook van de verdeelinge der Ianderyen,' die 'er aen verbonden waren; en dat men, om te grooter zekerheid, alle de byzondere perfonen verpligtte om hunne wederzydfche takken te kennen, zoodat zy tot den grondlegger van hunnen ftam konden opklimmen; eene dubbele voorzorg, die hen in ftaet ftelde om het verlies der byzondere lysten te vergoeden, door het vertoónen der openbare ftaetsfchriften, en om dezen in geval van ongeluk te herftellen, door de mededeeling der byzondere regten. Men is ook niet onkundig dat de misleiding nog onmogelyker was in het geflacht van David, dan in eenig ander, omdat alleocgen daerop geflagen waren, en de JoXV. Deel. Ff den,
EUANGELSï
sche Be- .
T00GIN8,



450 ScHOUWTOONIEli
JSWAMOEtl1CHE Be. TOOGtNC.
den, fchoon door de Romeinen vernei derd, echter hunne hoop vestigden op eener verlosfer, die het Koningkryk van Israël zoude herftellen en de weereld overwinnen. Zie daer de omftandighe.. den. Maer kon een man, uit het ge-
De voorzeggingentenemen alle vryheld
iuu.ul vu,u uuviu geiproien, niet zeer natuurlyk de waerdigheid van zyne geboorte ten zynen voordeele aanleggen ? De magt ontbreekt hem om verooveringen te doen : wel nu, hy zal het geiaet van een' hervormer aenneemen; hy zal de afgodery aentasten; hy zal uit de duisternisfe te voorfchyn komen.
Ja , dit ontwerp kan ter uitvoer gebragt worden, zoo lang het ydel en louter denkbeeldig blyft, gelyk men het voorfielt. Maer wanneer men het toepast op het Euangelifche werk, zal men bevinden dat dit de getrouwe uitvoerin. ge ls van een befiek, 't welk God by voorraed bad toevertrouwd aen een volk, dat niet verdacht kan worden het zelve verzonnen, noch daeraen geholpen te hebben.
Laten wy echter thans niet zeggen , dat de Geest van God zoo vele voorzeggingen , ten voordeele van hem, die
ge-



lp e r Natuur , XXVIII. Qnderh. 45 i
sche Be-
TOOGtNGj
aen hem," die zich voor den Mesuaswil^ de doen ^ doorgaeigji
geboren en het licht der Heidenen moesi worden, in de openbare gedenkfchriften van het Joodfche volk gefield heeft. De gebeurtenis zal ons leeren wat men 'er van moet denken. Maer deze profeetfiën zyn 'er verfcheiden honderden van jaren voor de eeuw van Augustus. Welk een geest dezelven voorgedicht mag hebben, het volk kent ze, en wacht 'er de vervulling van. Deze profeetfiën flrekken derhalve tot eene wet van onderwerpinge -voor den geenen, die. komen moet, of zich wel uitgeven voor den perfoon, waerop, zy betrekkinghebben. Een bedrieger, ik erken het, kan ondernemen eenige dezer profétifche trekken, waermede zyne geboorte hem bevoorrecht kan hebben, op zich zeiven toetepasfen: maer dewyl zy in groot: getal zyn, en byzonderlyk treffen, kan hy ze allen op verre na niet voor zich hebben; en het gebrek der anderen zal hem onfeilbaer ontdekken. Dewyl hunne kragt in deze verééniging beflaer, is het onredelyk dezelven te verdeelen. Laten wy ze herhalen, en ter goedertrouwe zien of het mogelyk zy dat ie? mand, door de enkele uitwerking zyncp Ff? be-



453 Schouwt.o oneeï?
ïuANGEI,!sche Be-
TC0G.SÏ6.
behendigheid, zich dezelven kan toeëfgenen.
De voornaemften dezer profétifche
rrptV*«n Tim
trekken zyn,
i°. Dat Abraham de vader van eene meenigte van volken en van Koningen zoude zyn.
a°. Dat zyne nakomelingfchap het kenteeken van het verbond, 't welk God methemgemaekthad, zoude behouden.
3°. Dat de nakomelingfchap, die de heerlykheid van Abraham zonde uitmaken, niet uit den Zoon van Hagar, de Vreemdelinge of Dienstmaegd, maer uit den Zoon van Sara, de Vrouwe, dus door uitdruklyk bevel van God genoemd , zoude voortkomen.
4°. Dat de verooveringen ten deel' .zouden vallen aen den Zoon der Vreemdelinge, uit het vaderlyke huis verbannen ; dat de hand van Ismaël tegens allen zoude zyn, en hy zich tegens allen handhaven.
5°. Dat in tegendeel de nakomelingfchap van Izaak de zegeningen en wenfchelyke goederen aen alle volken, in het algemeen van hunnen weg afgedwaeld, zpude aenbrengen.
6°. Dat



der Natuur, XXVIIL Onderh. 453.
6°. Dat de ftam, waeruit de beloofde zegeningen moesten voortkomen, bekend zoude zyn, zoo wel als het land, waervan hem de bezitting zoude te beurt vallen.
70. Dat hy, die het licht der volken zoude worden, van Izaak door Israël, Juda en David zoude afdammen.
8°. Dat hy geboren zoude worden te Bethlehem, waer het vaderlyk erfgoed van David is.
9°. Dat hy, door zyne tegenwoordigheid, niet den eerften tempel der Joden, door Nebuchadnefar vernield» maer den tweeden tempel, naderhand door Titus verwoest, zoude verheerlyken.
io°. Dat geene der (lammen, behalve die van Juda, zich zoude kunnen vleyen de beloften en het byzondere voorregt te bezitten, om regelmatig te beftaen in een onverfpreid volksligchaem , dat zyne opperhoofden en geflachtlysten konde toonen, tot de komst van den Mesfias.
11°. Dat de Stam van Juda, tot op de komst van den Gewenschten der volken , niet alleen zvn land en geflachtFf3 lys-
Evangelische Betoogingi.



ËÜANCEI.1SCHE BETÖOGING.
454 Schouwt ooneel
lysren in goede orde, maer zyn priesterfchap en uitwendigen eerdienst nog zoude behouden, dewyl de Gewenschte der volken, door zyne tegenwoordigheid, den eenigen tempel, waeraen dit priesterfchap en deze eerdienst verknocht waren, moest verëeren.
12°. Dat 'er, wanneer de afflammeling Van Juda aen de volken ontdekt zal zyn, geene waerborg meer is voor de behoudenis der maetfchappy' van den ftam van Juda; en indien deze maetfchappy in verval raekt, en gevolgelyk haer priesterfchap eindigt met haren tempel, waerin de Mesfias moet verfchynen, dat dan de tyd der komft' van den Mesfias voorby zal zyn-.
130. Dat men, om den juisten tyd des Werks van den Mesfias te weten, 490 jaren moet tellen federt het gegeven bevel om weder te keeren naer Jeruzalem, en deze hoofdftad te herbouwen; dat men vervolgens deze jaren in drie tydperken moet verdeden; het eene van 49 jaren, ter herftellinge van het Jood^ fche volk en den tempel; bet tweede Van 434 jaren, waerna de Heilige der Heiligen zoude verfchynen; en het
der-



der Natuur, XXV1IL Onderh. 455
derde eindelyk van 7 jaren, voor het einde van welken men hem aen den dood zoude overgeven,
140. Dat de Mesfias, na zyn lyden, tot heerlykheid zoude verheven worden; en dat het eerfte blyk van zyne grootheid zich te Jeruzalem zoude vertoonen, door de heiligheid zyner discipelen, en door de vernedering zyner vyanden.
150. Dat hy bekleed zoude worden met een priesterfchap, verfchillende van de orden van Aaron, met een priesterfchap, dat eeuwig zoude beflaen; en dat dus op het zelfde tydftip, waerin de plaetfelyke eerdienst, door het priesterfchap van Aaron waergenomen, met zynen tempel vernietigd zoude zyn, het menfchelyke geflacht kennis van een* anderen eerdienst, eene andere offerande en een' anderen Middelaer zoude krygcn.
16°. Dat deze nieuwe Priester de ware geregtigheid op de aerde zoude invoeren , ten tyde van het grootfle aller Ryken, onder de alleenhcerfching, die de derde na de heerfchappy van Nebuchadnelar zoude zvn. Wy kennen ze Ff 4 allen-.
EUANGÏÊt, sche BeTOOSINGk



456 SCHOUWTOONEEL
-euanceliixCHE BeÏ0O.GIIS.G,
allen. Deze is door de Perfen, die der Perfen door de Grieken, en die der Grieken door de Romeinen verdAnd.
a-''ga.
Zie daer kenteekens, wier famenloop meer dan genoeg is om de bedriegery te beletten: of anders, 't geen aflchrik moet verwekken, heeft God met het menschdom gefpot, door eene gedurige herhaling, in den tyd van negentien honderd jaren, van meenigvuldige juiste en kenbare trekken, die zichnaeuwkeurig in den perfoon van een'bedrieger veréénigd vinden. Hy moest voorzien zyn van eene geflachtlyst, die zyne afdamming door David tot Abraham deed opklimmen; en zonder dat hy 'er zich mede bemoeide, wordt dezelve in de lysten der Joden en Romeinen gevonden. Hy moest in zulk eene plaets en op zulk een' tyd geboren worden ; deze voorzeggingen gefchiedden, eer hy 'er de noodzaeklykheid van konde kennen.
Hy voorzeide dat het Joodfche priesterdom met zynen tempel zoude vervallen; en gelyk de gebeurtenisfen, van voor zyne geboorte af, zich naer zyne
oog-



der Natuur , XXVIII. Onderh. 457
oogmerken fchikten, zag men ook de uitwerking zyner predikingen, na zynen dood, getrouwlyk vervuld.
Het is eene vry zonderlinge bedriegery, en die niet dan in God zeiven kan vallen, dat Jezus de verwoesting van zyn volk als een gevolg van zynen dood voorzegd heeft, gelyk Daniël deze verwoesting had aengeteekend als een gevolg van den dood van den Heiligen der Heiligen; en dat niet alleen de verdelging van het Joodfche volk gefchiedt, volgens de voorzegging van Jezus, maer dat ook de dood van Jezus voorvalt, volgens de juiste bepaling van tyd, door
Drmiël npno-prpplrpnrl
Letterlyke vervulling der profeet» fie van zestig weken van Daniël.
EUANOBtrsche Bët 00 gin O.
Jezus Christus heeft, om zyne zending te ftaven, de Joden niet gewezen tot het bewys, dat uit de profeetfie van Jakob , wegens de duurzaemheid van den Stam van Juda,gehaeld wordt,omdat dit bewys alleen zyne kragt moest hebben, wanneer de Stam van den Mesfias, verftrooid zynde, gelyk de andere Hammen zonder opperhoofd zoude wezen, en dus buiten ftaet om de geboorte van hem, die verwacht werd, weetiglyk aentecoonen. Maer hy heeft zich Ff5 de



45^ ScHOUWTOONEEL
Evangelische Betooging.
de profeetfie van Daniël eigen gemaekt» zonder te vreezen dat de profétifche dagteekeningen, zoo ontzagchelyk voor de bedriegerye, tegens hem zouden zyn:
én het is zyn oogmerk, zoo wel als ons belang, dat men'er de juiste toepasfinge van befchouwe. Qui legit, intelligat.
De Joodfche huisgezinnen , die in een vry klein aental, uit deBabilonifche gevangenisfe, in Judéa waren wedergekeerd, in het eerfte jaer van Cyrus, met verlof om den tempel te herbouwen, bleven verfpreid in hunne landeryen, welken zy ledig gevonden hadden , en bewoonden dezelven byna zonder verbindtenisfen met eikanderen. In Judéa, zoo wel als te Babel, hadden de opperhoofden van den ftam een algemeen opzigt over het volk. Maer deze befturiug was zwak en werd gedwarsboomd. De Joodfche regering was altoos wankelbaer, zoo lang de hoofdftad onbemuurd en byna onbewoond bleef. De Joden, uit Babel wedergekeerd, nogthans overéénftemmende met de armen, welken men oudryds hier en daer in de landeryen gelaten had, hadden bet bouwen van den tempel begonnen,
af-



der Natuur, XXVIII. Onder h. 459
afgebroken en verfcheiden malen hervat, onder Cyrus, Kambyfes, denMagus, Darius Hystaspes en Xerxes. De Samaritanen, Ammoniten , Moabiten,
EUANGELt* SCHE BETOOGING.
en hierna andere naburen, wangunftig over het herbouwen van dezen tempel, ftoorden het zelve door befchuldigingen regens de Joden aen het Perfifche Hof, en door vyandlyke daden. Maer fchoon de tempel, niettegenflaende deze verhinderingen , eindelyk tot een' geregelden en vasten ftand gebragt wierd, werden de wetten van Mozes niet onderhouden.
In het Vervolg was alles ten opzigte der geflachtlysten te vreezen, dewyl de Joden noch onderricht noch regelmatig in hunne verbintenisfen waren, by gebrek van Leeraers of gezaghebbende Overheden om de ordre te handhaven. En de vyanden der Joden, de herbouwing van den tempel niet hebbende kunnen beletten, meenden veel te winnen , met het Hof inteprenten dat 'er geen onfeilbarer middel was, om derzelver opfland te bevorderen, dan hun toetelaten de muren en poorten van Jeruzalem optetrekken. Zy waren dus
zen-



sche BeX00GIN6.
$6"o SCHOüWTtlOMïïL
zonder regeringe en zonder Hoofdïiad.
Araxerxes Longimanus hielp het
ty ,r, ,, nieip net
Joodfche volk en de heilige ftad 0p de been, door de zorg van Esdras en JNehemia. Laten wy eerst de historie van deze gebeurtenisfe befchouwen: wV zullen vervolgens zien of zy eene juiste betrekk,ng heeft met het toekomende, dat aen Daniël ontdekt was
Het gezag door den Koning van Perfië verleend aen Esdras, die 'er
Sd in: **** VM gCSeven heeft> i°. Volkomen vryheid aen alle de kinders van Israël, die Perfië wilden verlaten, om Esdras in zyne wederkeenng naer Jeruzalem te vergezellen
i°. Uitdrukkelyk bevel aen Esdras, om de ganfche wet van Mozes in kragt te hertellen, 't geen men weet dat den trof!" eerdiemt en de regering be-
3\ Bevel aen Esdras om Regters en
, m nrraentCftelien' met veWn om lymraSen opteleggen, als gevangenis, boete, ballingfchap, den dood zelfs m geval van ongehoorzaemheid aen de
wet.



der Natuur, XXVÏII.Onderh. $6i
wet. Zie daer het kenmerk van een geregeld Gemeenebest, van een' befchaefden Staet.
4°. Deze herftelling werd onderfteund door de uitdrukkelyke bevelen, welken het Perfifche Hof gaf aen alle de voorname Bevelhebbers der andere zyde van den Eufraet, om de hand te leenen aen Esdras, en hem in alles behulpzaem te zyn, door hem het hout,de flagtoffers, het koren en de uiterfte noodwendigheden te bezorgen.
Dertien jaren na dit eerfte en gewigtige geval vernam Nehemia, fchenker van Artaxerxes, dat Esdras, niettegenftaende zynen yver om de onderhouding der wet te herftellen, de muren van Jeruzalem niet had kunnen optrekken, noch de ftad bewoonbaer maken, noch den dienst des tempels voor alle beledigingen der naburen beveiligen. Hy deed zyn voordeel met de gunst', waertoe hy verheven was, en kreeg verlof om het overige met gezag te voltooyen. Hy werkte gezamentlyk met Esdras; en de twee boeken, die hunnen naem dragen, behelzen alle de vorderingen van deze onderneminge.
Ne-
EtMNGKXlBCHE BETOOG1NS.



4fo SCHOÜWTOONEEt
fiüANGELIr
sche Betqqging.
Nehemia zag by zyne aenkomsc, metf eene ongemeene droefheid, de hoofd-
flad van zvn vnlt- v^rlc. A„ ™:„n._
ïum ruimer ae minite om-: heminge: en uit kragt van het byzonder vermogen, waermede hy bekleed was, maekte hy een begin met de muren en poorten, die federt de overvoering van het Joodfche volk aen de oevers van den Eufraet niet opgehaeld waren, in het geheel te herbouwen. Hy voltooide het werk van den tempel, verdeelde den grond der huizen, benaelde het gebruik der pleinen en markten,en haelde meenigvuldige bewoonders van het platte land, oih de byna eenzame Had te bevolken. Welrasch begon men den dienst des tempels en der Joodfche feesten , die ftraffeloos door wezenlyke geweldadigheden, of door oproerige veilingen, welken de Heidenen 'er kwamen verrichten, geftoord werden, vreedzaemlyk te vieren. De openbare lezingder wet, de offerande, en de rust van den zevenden dag eindelyk, door de zekerheid van de hoofdiiad, geregeld zynde, leide hy zich byzonderlyk too om alle de geflachtlysten te herftellen; en zoodanige Joden, die hunne bewys-
fchrif-



der Natuur,XXVIII. Onderh. 463
fchriften niet konden aentoonen,werden beroofd van de vaderJyke Janderyen, welken zy eischten; gelyk ook de Leviten, die hunne lysten verloren hadden , van het genot der regten, aen hunnen rang in deLevitifche orden verbonden, beroofd werden.
Alle deze verfchillende werken kostten hem eene reeks van jaren. Het hoofdpunt, waerop hy ftandvastigaendrong, was de Joden en Leviten te verpligcen tot het verlaten der vreemde vrouwen; welken velen van hun getrouwd hadden, omdat deze huwelyken de bron van alle de rampen des volks, en de omkeering der wetten van Mozes waren. Deze ftrekten byzonderlyk om dit volk van alle andere volken afgefcheiden te houden, tot op de komst van den Mesfias, om yder in zynen ftam te doen trouwen, en de orde van opvolginge in de huisgezinnen te onderhouden.
Dus hielden zich de ftammen van Juda, Benjamin, Levi en het overfchot van yderen ftam van Israël, die veréénigd gebleven waren, in Perfië en Judéa in ftand, tot den tyd van Esdras.
Maer
EtMNCEtJj
scheBe-



464 'SCHOUWTÖONEEL
SüANGELIche Be t«ogino-
Maer de wanorde begon 'er intekomen. Het was onvermydlyk dit volk, zyne tael, zynen eerdienst en zyne geflachtlysten, in weinige jaren te zien verwarren, door de vryheid, door de huwlyksverbindtenisfen der Vreemdelingen in Judéa, en der Joden in vreemde landen.
Esdras en Nehemia vonden vele verhinderingen van binnen en buiten, door de meenigvuldige wederwaerdigheden, welken hunne naburen en valfche broeders j geitoord over de geftrengheid dezer voorfchriften, hun verwekten.
Esdras volgde de onderneming dezer herftellinge den tyd van dertien jaren, en vervorderde het eenftemmig met Nehemia, die uitdruklyken last kreeg om de muren en huizen te herbouwen, in het twintigfte jaer der regeringe van Artaxerxes. Nehemia keerde twaelf jaren daerna weder naer het Perfifche Hof, in het tweeënderrigfte jaer derzelfde regeringe , kwam daefuit te rug met nieuw gezag, en befteedde het overige zyner dagen, dat is, nog vierentwintig jaren, om alles in orde te brengen. Wy hebben het juiste tydftip van zynen dood
niet,



dér Natuur , XXVIII. Onderh. 46$
niet, maer iets van gelyke waerde.
De Hoogepriester Eliafib, met zyne broederen, had het opzigt over de bouwinge van eene der poorten, by de herftellino- der muren. De hervorming van
EUA.NGEL-'schk Be.TOOGINÖ.
ftelling der muren, ue nervormmg van Nehemia vervolgde, gedurende het opperpriesterfchap van Eliafib , tot het .elfde jaer der regeringe van Darius Nothus*, en voorts eenige jaren met dat van joïda, opvolger van Eliafib. Toen de kinders van Joïda in ftaet waren om zich in het huwelyk te begeven, trouwde de eene met de dochter van Sanaballat, den grootlten vyand der Joden; en halsfterrig blyvende om dezelve tegens de wetten te behouden, werd hy verdreven door Nehemia, die nog leefde en doorgaen* dezelfde werkzaemheid betoonde. Dit is de laetfte trek van zyn gezag: zoodat het werk van Esdras en Nehemia, vyf-en-dertig jaren onder Artaxerxes, en by de vyftien onder Darius Nothus geduurd hebbende, ten minfte eenen tusfchentyd van negen-enveertig of vyftig jaren vervult.
In
* Jofefus Antiquit. Chronic. AlexaÉklrin. ra* fcaux historie der Joden. 2 Deel.
XV.Üsel. Gg



EüAWeElI-
sche Be-
TOOGIKC.
'466 SCHOÜWTOONEEÉ
In het vóorbygaen kan' men hier het oog vestigen op den openbaren misflag van jofefus, die het onregelmatige huwelyk van een' der Zonen van Toïda
J ^uuen van oida,
en zyne vlugt by Sanaballat, zynen Schoonvader, Landvoogd van Samaria, geplaetst heeft onder den laetflen der Danusfen en ten tyde van Alexander den Grooten: daer in tegendeel deze gebeurtenis van veel vroeger tyd, en niet onder Darius Kodoman, maer onder JJarms Nothus, opvolger van Artaxerxes Longimanus, voorgevallen is; dewyl er , federt Eliafib en Joïda , wier opperpnesterfchap overeenftemt met de regennge van Esdras en Nehemia, en nog daerna vervolgt, twee andereHoogepnesters tot op Alexanders tyd geweest zyn; te weten, Jonathan of Jonan en Jaddus, wier namen, door het gezag der Synagoge, in de lysten van iNenemia, by de voorgaenden, werden ingevoegd. Deze invulfels moesten van tyd tot tyd noodzaeklyk worden, en maekten een van ouds gefchreven boek niet verdacht.
De boeken van Esdras en Nehemia zyn, door de goddelyke Voorzienigheid,



der Natuur, XXVIII. Onderh. 467
heïd, byzonderlyk gefchikt om de getrouwe vervulling der zeven vermaerde weken van Daniël voor altoos te doen kennen, door ons de gebeurtenisfen, waervan zy afhangt, aenteroonen. Deze gebeurtenisfen zyn tweeledig; te weten, de herftelling van het Joodfche Gemeenebest, en deszelfs during tot aen Titus. Deze boeken en de ongewyde Schryvers (temmen overéén in dezelven te bewaerheden. Nu moeten wy nog weten, of de uitdrukkingen der profeetfie juist toepasfelyk op deze gebeurtenisfen zyn.
,, God, wordt 'er gezegd tot Daniël, „ heeft zeventig weken (yder van ze„ ven jaren ) beftemd over uw volk en ,, over de heilige (tad, om de overtredin„ gen te (luiten, de zonden te verdel „ gen, de ongeregtigheid te verzoe„ nen, eene eeuwige geregtigheid aen„ tebrengen, het gezigt en de profëet„ fiën te verzegelen, en om den Heilig „ der Heiligen te zalven. Weet dan „ enverltaet: van den uitgang des be,, veis, om (het volk) te doen weder,, keeren, en Jeruzalem te herbouwen, „ tot op Mesfias den Vorst, zyn zeven Gg % „we*
EUANGELT* SCHE BETOOQINQ,' j
Daniël <j,



sche Betooging.
%6% SeHOüWTooNEi£
» weken (negen- en veertig jaren ) en „ twee- en zestig weken (of vier hon» derd vier- en dertig jaren) dan zullen
" O J J '«"dl
„ de itraten en muurgraften wederom „ gebouwd worden, doch in de be„ naeuwdheid der tyden. En na die „ twee- en zestig weken, zal de Mes„ lias uitgerooid worden, en niet meer „ zyn *. En een volk des Vorsten, 't „ welk komen zal, zal de Had en het „ heiligdom verderven; en het einde „ zal zyn met eenen overftroomenden „ vloed: tot het einde toe zal 'er kryg „ en vastelyk befloten verwoestingen 9, zyn. En hy zal velen het verbond „ verfterken, eene week lang; en in „ de helft der weke zal hy het flagtöffer „ en fpys-offer doen ophouden, enz.
Dit is de profeetfie, gelyk de Joden ze ons overgeleverd hebben.
Het verlof, aen de Joden gegeven, tot Artaxerxes Longimanus, wettigde hen alleen om hunne woonfleden weder
te
* Ét non iile, dat is, éf non erit. In 't Hebreeuwsch zeer gemeen om den dood te beteekenen. Zie de Vertaling van. Arias Mönta-



der Natuur, XXFIILOnderh. 469
te bevolken, en het huis van God.te herbouwen. Het maekte geen gewag van muren, poorten of aloude flerkten van Jeruzalem. Het zelfde verlof federt, door tegenkantingen, befchuldigingen en vyandlyke daden, ingetrokken zynde, hadden de Joden geenen vasten Staet: hun Gemeenebest werd niet regelmatig, dan toen zy de vrye oeffening van hunne wet hadden, door het aenftellen van Overheden, door eenen ringmuur, die hen voor alle beledigingen beveiligde, en door de volkomen affchaffing der vermengingen van . hunne huisgezinnen met de fcheurzuchtige of afgodifche volken. In het begin van het zevende jaer van Artaxerxes Longimanus werd het vermaerde gebod, dat het Joodfche Gemeenebest en de heilige Stad in erde begon te brengen, afgekondigd en uitgevoerd: dus moet men van dit jaer het begin der zeventig weken rekenen. Dit werk, door de gunst van Ester begonnen, werd onder zyne befcherming gehandhaefd door een tweede gehod, in het twintigfle jaer derzelfde regeringe gegeven, en door een ander ter bevestiginge van de Gg 3 twee
EcMNGELtf sche Betooging.



EüAnCEUsche betooging.
zaemrreid van den arbeid van Esdras en Nehemia komt volmaekt overéén met de zeven weken, die flrekken moesten om de regering en den godsdienst te Jeruzalem in kragt te herftellen.
Om te weten of, na de twee- en zestig volgende weken, en in de laatfte van alle de zeventig weken, eene zekere gebeurtenis eenen anderen vorm van godsdienst heeft ingevoerd, gevolgd van de omkeeringe van de regeringe en den eerdienst der Joden, zullen wy de rydperken der bekendfte en minstbetwistte historie gadeflaen.
Overéénkom/lig met de Olympiaden en de marmeren Van Arondél ,* plaetfen Usfer, Labbé, Prideaux, Bucholcher, en alle de bekwaemfte tydrekenaers, de voorbereidingen der reize van Xerxes en zyne krygstogt in Griekenland in de 171? en 273e jaren van Rome. Dezelfde geleerden ftellen, zonder eenig gefchn% den dood van Tiberius in het 789e jaer van Rome, na eene regering van twee- en twintig jaren,zeven maenden en eenige dagen, of in het 23c jaer
. na
47Ö ScBOUWTOOJIEEL
twee eerflen, in het twee- en dertigfte jaer van dcnzelfden Vorst. De duur-



der Natuur, XXVIII. Onderh. 471
na den dood van Augustus. Dus 273 van 789 trekkende, vindt men 516 jaren tusfchen den togt over den Helle-
/- ... j t^l—;,,„
EüANGELIsciie IjEtoogino»
fpont en den dood van 1 iberius.
Kasfiodorus en de Romeinfche Schryvers ftellen den dood van Pilatus in het derde jaer van Kaligula, opvolger van Tiberius; en Eufebius plaetst dien in het .zeventiende jaer na den dood van Jezus Christus. Dit met de andere omftandigheden bepaeltonbetwistbaer den dood van Jezus Christus in het negentiende jaer van Tiberius. Men moet dan vier jaren van 516 aftrekken, om den tusfchentyd van den krygstogt van Xerxes tot den dood van Jezus Christus te vinden; hy is van 512 jaren.
Indien men nu den verloopcn tyd van den krygstogt van Xerxes, tot de herftelling van het joodfche volk en de heilige Stad, van dit getal wil aftrekken, neemt men de zestien jaren, die van den togt over den Hellefpont verloopcn zyn tot het eerfte jaer der regeringe van Artaxerxes Longimanus, volgende op het jaer, waerin Xerxes door Arabon vermoord werd. Voorts moet men "er nog de zes eerfte jaren der reGg 4 Se"



!?* SCHOUWTOONEEL
ïuangeli sche BETOOGJNg.
geringe van Artaxerxes aftrekken. Dus 16 en 6 of 22 jaren, die, van 512 afgetrokken, 490 overlaten, voor den
rnsfrlipni-vr) iran Uai- •
lU3,urci"y" van net zevende jaer van Artaxerxes tot het negentiende der heerfchappye van Tiberius.
Bovendien is de duurzaemheid van den tyd, waerin de herftelling van het Joodfche Gemeenebest gefchied is, van 49 jaren, te rekenen van het zevende jaer van Artaxerxes. De 434 jaren, of de twee- en zestig weken, die de zeven Voorgaenden volgen, maken met dezelven 483 jaren, waervan het laetfte pveréénftemt met het twaelfde der heer^ fchappye van Tiberius.
Wy komen hier tot de laetfte en geWigtige week,die een einde aen de profeetfiën moet maken, en in Wier midden het aloude priesterdom met zyne offeranden nutteloos zal worden, oin plaets voor een onherroeplyk verbond te bereiden.
Laten wy deze week in tween verdeden, en de gebeurtenisfen, die elkanderen volgen met betrekkinge tot de woorden van Daniël, in aenmerkinoHemen. Zy begint met het dertiende
jaer



der Natuur, XXFIII.Onderh. 473
jaer van Tiberius; en in de eerfte helft van deze week', met het vyftiende jaer van Tiberius, neemt de prediking van Joannes den Dooper, de verkondiging der boetvaerdigheid, de invoering van de eeuwige geregtigheid op de aerde, en de verfchyning van den Heilig der Heiligen een? aenvang.
Hier eindigen de beloften en voorbereidingen volgens Daniël, ut impleatur vifio & prophetia. Hier begint het wezen der zake volgens Jezus Christus, Lex & Prophetee usque ad Joannem prophetaverunt.
Korts daerna, en in het zelfde jaer, verfchynt de Oorzaek der eeuwige geregtigheid zelf; hy neemt zyne bediening den tyd van drie en een half jaer waer, en maekt alle offeranden door de zyne vruchteloos. Alles is reeds getrouwlyk vervuld; en het laetfte gedeelte der heilzame week' is nog niet geheel afgeloopen.
Men kan dezelfde oprekening door de Olympiaden bevestigen. Het eerfte jaer der regeringe van Artaxerxes Longimanus, dat het 289e der rtichtinge van Rome is, valt juist in het eerfte Gg 5 jaer
El'AWOüt.tt jche Br.-
TOOOtNG.



4?4 Sc HOÜWTÖONEEL
Evangelische BeTooging.
jaer dér 79e Olympiade, waervan Pindarus, in zyn 7* en igejj Lierzang, de overwinnaers geroemd heeft. De'dood
van jezus Christus, die met het negentiende der .heerfchappye van Tiberius, en met het "85e der ftichtinge van Rome °v' ^'é-ftemt, valt noodwendig in het eerfte jaer der 203c- Olympiade. Indien men van 203 nu 79 aftrekt, blyft'er 124 Olympiaden, die yder van vier jaren, of door vier vermceriigvuldigd zynde, 490' ja-en nir.-nakcn. Trekt men van deze uitkom ,: de zes jaren, die federt den dood van Xerxes tot het begin des zevenden jaers van zynen opvolger verliepen, blyven 'er over 490 jaren, die den juisten tusfehentyd van 70 weken, federt de herfrclling der' Wet en het joodfche Gemeenebest, tot op den dood van den Mesfias, te kennen geven.
Dezelfde zekerheid , welke Jezus Christus, wegens de vervulling dertydperken en gebeurtenisfen, die voor zynen dood moesten gaen, aentoont, vinden wy weder in het geene denzelvcn welrasch moest volgen.
De profeetfiën hadden den Mesfias
in



der Natuur, XXVIII.Onderh. 475
Sn de noodzaeklykheid gefield, aen den cencn kant om weinig tyds voor de gehcele verwoestinge van het Joodfche
Gemeenebest te fterven, en aen de an-
, 1 i _ 1 1. •* j—
EuANGEtl-
sche betoogino..
dere zyde om de gehoorzaemheid der volken te ontvangen, voor dat de ftam van Juda zyne regering verloor, enverftrooid werd. Jezus Christus was in dit ftuk niet minder getrouw: hy vergenoegde zich niet met zynen dood op den bepaelden tyd te ftellen ; maer fchoon hy 'er niet meer fcheen.re zyn, om den noodzaeklyken tyd tot het open baren van zyn Euangelium te berekenen , voor de komst van den overwinnacr, die de moorders van den Mesfias zoude verdelgen, had hy dien juist genoeg om overal de zaligheid te verkondigen aen de volken in de drie weerelddeelen, voor den val van Tempel en Stam. De Mesfias werd overal gepredikt en geëerd, voor de komst der Romeinfche heiren iri Judéa. Het is klaerblyklyk dat al het toekomende voor hem is, en zich naer zyne oogmerken fchikte: agt - en - dertig of veertig jaren na zynen dood , ging het met dezen ftam als met de anderen, die certyds
ver-



476" ScMOUWTOONEEL
Evangelische Be-
TOOGIfJG.
verftrooid waren : hy had de belofte van duurzaemheid, tot de gehoorzaemheid der volken aen den Zoon van Abraham. Maer indien men den tyd, die den dood van Tiberius van de komst'
vtlu iiucuus van ae Komst van Vespafiaen tot het Ryk affcheidt, een' zeer korten tyd voor zulk een groot werk als de verkondiging van het Euangelium by de meeste volken, niet vaerdig had waergenomen , het ware uit geweest met de verwachting op den Mesfias. Men had geen' volksftam, geen' opperhoofd, geene regering , geene wettige geflachtlysten meer. De belofte ware valsch bevonden ; en de volken zouden nog ongeloovig zyn.
Maer zy zyn uit het ongeloof gered : zy eeren een' eenigen God, fchepperen onderhouder van alle dingen, door de prediking desafftammelings van Abraham. Alles is dan volbragt: en indien de tempel valt, met het daertoe behoorende volk, het is op dat de ganfche weercld wete dat de tyden van den Mesfias voorby zyn.
Laten wy echter het voordeel dezer prolectfiën, die ons als met de hand tot onzen Verlosfer leiden, ter zyde ftel-
len.



dér Natuur , XXVIII. Önderh. 477
len. Wy zullen de zaek der waerheid des te beter dienen, wanneer wy, voor een' oogenblik, de werking van God, die hier de voorbereidingen, de beloften en de uitvoering beftuurt, uit het oog verliezen. Laten wy , by wyze van onderftellinge, aen de ongeloovigheid toeiiaen, dat de Zoon van Maria, deze wonderbare voorzeggingen in hem veréénigd vindende, beiloot dezelven ten zynen voordeele te gebruiken, en zich aen den dood overtegeven, om gerucht in de weereld te maken, wanneer hy 'er niet meer zyn zoude. Zekerlyk moet het ongeloof, dat het werk van God in hem niet zien wil, denken het werk der behendigheid van den mensch in hem te befchouwen. Laten wy het gedrag van dezen ingebeelden Christus nagaen , en niet weigeren het oog te flaen op de waerfchynlykheid, welke men meent daerin te kunnen ontdekken.
Een afltammeling van David, die zich tot hoofd van een* aenhang wilde . maken, gelyk de HeidenfcheSchryvers zich verbeeld hebben, kon door geene andere beweegreden tot zyne onderneming
EUANGELt.' SCHE BET00GIN6.
Het gedrag van den Meffias zou van verftand ontbloot zyn, indien by geen zoon van God was.



4/8 SCHOUWTOONEEL
evangelische Be> toocing.
ming gedreven worden, dan door de begeerce om zyn volk en geflacht te* verheffen. Hunne belangen waren ge-1 meen: en om het geflacht van David in eere te herftellen , was de eerfte
noodzaakefyke ftap zyn volk de onaf-' hanglykheid en eene redelyke weivaert • te bezorgen. Hy zou 'er dienst van getrokken , en het kunnen verheffen hebben. Hy moest dan allen zynen haet tegens de Romeinen wenden ; en wy zien hem alleen zyn eigen volk berispen. Hy doet juist'het tegendeel van den perfoon , dien hy moest vertoonen. Niets van de Romeinen verwachtende, waerom ontziet hy hen? Waerom is hy zoo oplettende om den vrede, de gehoorzaemheid aen den Vorst en de betaling der fchattingen aentebevelen? Alles van zyn volk te vreezen en te hopen hebbende, waerom vertoornde hy het?
Myne verwondering is niet zo zeer over het wyken van dezen gewacnden opperheer, zoo dikwerf men hem tot Koning wil uitroepen , dan wel om hem het groote grondbeginfel, dat alle muitery den voet moet ligten, beften-
dig



der Natuur, XXVIII. Onderh. 479
dig te zien aendringen en vastftellen. Hy benadeelt by voorraed zyne zaek, door zyne toehoorders voorteftellen , dat de pligt om aen God te geven, wat men hem fchuldig is, gepaerd gaet met den pligt om aen Cefar, fchoon een' Heiden , te geven, wat men aen den Vorst, waeraen men zich met eede verbonden heeft, verfchuldigd is.
Uit vreeze dat men mogt verwachten zyn werk te zien uitloopen op eenen opfland, om zyn geflacht te herftellen, verklaert hy, by alle, gelegenheden , dat hy niets bezit, noch iets wil bezitten; dat hy noch eigendommen noch eerbewyzingen aen iemand op aerde kan toeftaen; dat zyne heerfchappy niet van deze weereld is; dat de regering der deugd in de harten , en de verwachting der toekomende goederen , het oogmerk zjner onderwyzinge is: en om zelfs de fchaduw van oproer, of het ontwerp van eene tydelyke heerfchappye, van de oogen der Joden te doen verdwynen, beveelt hy zynen Discipelen zich te bepalen om de verftanden oplettend te maken op de aennadering van het Koningkryk der
He-
EOA NCELt-
sche Be- ,
ïüo ging»
Inrichting der predikinge vaa het Euangelium.



480 SCHOÜWTOONEII,
EUANOELISCHE Bï-
ToociNa
Hemelen. Hy gebiedt hun, voor zyn vertrek uit de weereld, niets van zynen ftaet te zeggen, maer naderhand zyne waerdigheden van Koning en Opperheer te verkondigen, zonder iemand aentefporen om den troon van David té herftellen, en zonder gevaer van de Mogendheden, door de vrees voor een' Mededinger, te verontrusten.
Wat zou dan het voordeel van zyne prediking' zyn ? Hy drukt zich mêenigmaalen daeroveruit: hy vergenoegt zich, gedurende den loop van zyne openbare bedieninge, met de werken,die hem ten kenteeken ftrekken , te doen blyken; en zyn klaerblyklyk oogmerk is , dat zy voor hem fpreken f wanneer hy niet meer op aerde zyn zal $ om dat hy flechts verfchenen is om zyne bewyzen te geven, en de vruchten van zyn werk zielzeerst na zyn vertrek vertoonen zullen.
Op deze wys zal men, zonder vermoeden van misdag, zien dat het Euangelium het middenpunt der profeetfiën , en het werk niet van muiterye, noch van belang, noch van ftaetzucht is, maer voortkomt van de goddelyke'
magt'y



der NATt5m.^XXFIÏI.Onderk4%i
magt', die den menfchen den weg der zaligheid ontdekt.
Indien de waerheid werkt, ziet men hier de faoogfte wysheid; maer indien het de bedriegery is, wordr *er een volkomen dwaes gedrag in befpeurd. Men betwist het fcherpzinnige verftand aen den Mesfias niet; en evenwel wordt hem een gedrag, waerin men geen onderfcheiden oogmerk vindt, toegefchre* ven. Wat verwacht hy met zich aen den dood overtegeven? Tot welk einde en voor wien beeft hy gearbeid , wanneer hy niet meer zyn zal ? Was dees man, zoo zonderling in alles, het leven moede? In plaets' van op deze wys te fterven, ware het beter voor hem geweest zyn volk tot oproer te verwekken, de geesten driftig te maken, en met de Joden te vergaen, cf hun eene eerlyke vryheid te bezorgen. Indien hy de beloofde Mesfias niet ïs, is-zyne prediking van verftand beroofd.
Eenigen echter hebben gemeend de zaek gegist te hebben. In de vernedefing, waerin hy zyn geflacht zag, ftond hy af, zeggen zy, van alle tydelyke hope, en bepaelde zich alleen aen den
XV, Deel II h roem
sche Ba-
ÏQCG1NQ.
De valfcuo Christus, gelyk meu hem zich vooröelt, heeft niet* gedaea van



SUAPfGÉLI
cche Betooging,
let geene ïy doen moest, om de afgodery ■> volgens de beloften , te vernietigen.
'482 SCHOUWTOONEEÈ
■ roem van de afgoderyë te vernietigen , door de menfchen te brengen tot het verftandigegrondbeginfel, om God met al hun hart', en hunnen naesten als zich zeiven te beminnen. In dit befluit fielt hy zyn leven in gevaer; en het is zoo edelmoedig, dat men hem de behendigheid van eenige voorzeggingen, die, zonder dat men kan zeggen waerom' in de gedenkfchriften van zyn volk be-
WflPrrl Pil AUsma-C IJ ,
wacm cu ui* wen nernaeld zyn,op hem toegepast te hebben, behoort te vergeven. Konde hy iets beters doen, om naer hem te doen hooren, dan te zeggen, dat hy, als de perfoon, die komen zonde, het licht der Heidenen zoude zyn? 't welk zeggen wil, dat de Christus een Filofoof gelyk Pythagoras is, en dat zy beide het bedrog gebruikt hebben, om hunne leer intevoeren: de eene wordt gezegd uit de helle en de andere uit den hemel gekomen te zyn.
Deze vergelyking is ongerymd, omdat de Filofofie van Pythagoras naer zyn goeddunken gefchikt was; „ daer in „ tegendeel de Zoon des menfchen han„ dek volgens het geene in de Schrift
van hem voorzegd is". Dit is de regei,



be rNatüur,XXFJII. Onderh.483
gel, dien hy zelfs voorfchryft. Maer hy is de Gezalfde des Heerenniet, indien hy voorkomt als een Filofoof, die behendig wil bedriegen, door zynen godsdienst intevoeren als eene leer, die aen het menschdom voorzegd en beloofd is. Laten wy doen zien dat zyne behendigheid tegen het gemeenfte verftand aen loopt ; en dat men, van hem een' verlichten en fchranderen Filofoof makende, tevens genoodzackt is de erbarmelykfte eenvoudigheid in hem" te erkennen.
Daer waren beloften ten voordeele van de Heidenen gedaen. De volken moesten zich aen een' afitammeling van Juda onderwerpen. Daer was in uitdrüklyke woorden gezegd, dat de Eilanden (of Europa ) zyne wet verwachtten. De profeetfiën , bekend zynde , verbonden hem , die voorgaf het licht der afgedwaelde volken te zyn, om hen opreleiden tot de kennis van' den waren God en der vermaerde zegeningen, federt Abraham verwacht. Zich aen den dood overtegeven , era dien zelf te tarten, zonder de afgodendienaers bekeerd te hebben , was de Hh 2- hoe-
EUANGÉLÏ. sche BeIO0GINS-



EVANGELIsche BeJPOGlJfG^
4§4 ScHOUWTOONEEt
hoedanigheid van den Mesfias aennemen, en deszelfs werk vernietigen, ijit was alles by voorraed verliezen. Hy was dan geftorven; en de Heidenen volhardden in de afeoderv. Hv mnpsr
, ~ny moest
dan een aenvang maken met hun de eenigheid van God te verkondigen, en zich niet te verontrusten over zyn volkdat dezelve kende. Echter ziet men hem nimmer eenige prediking voor de Heidenen doen. Hy had voor hun niet dan verachtingen, bekwaem om hen te ergeren.
Eene Feniciaenfche vrouw verzocht hem ootmoedig de genezing van hare dochter; en hy antwoord, dat het niet betaemlyk was het brood van de kinderen te nemen, om het voor de honden te werpen. Is zulk eene verontwaerdigende behandeling gefchikt om de Heidenen fmaek in zyne leer te doen krygen?
In de oogmerken, welken men hem toefchryft, dat hy zich uitgegeven heeft voor den geenen, dien de Profeten aen alle de Hammen des aerdryks verkondigd hebben, als hun licht en hunne zaligheid, is het van zyne zyde zeer
vreemd



©er Natuur , XXVIII. Onderh. 4S5
vreemd gehandeld, dat hy zynen Discipelen uirdrukkelyk verbiedt , hunne fchreden te wenden tot de fcheurzuchtige Samaritanen of de afgodifche volken. Hy erkent dat zyn last , gelyk die van Jonas, beftaet in de Heidenen te onderwyzen. Moest hy dan, gelyk Jonas, vlugten en weigeren hun te fpreken ? Waerom volhardde hy in zyn verblyf by lieden, die niet naer hem hoorden , zich ongelukkig achtten door hem onder zich te hebben, en zich van hem ontfloegen ? Indien hy de beloofde Meslias ware, zouden alle deze trekken, en vooral de wederkeering van Jonas tot het licht, volmaekt op hem pasfen. Men zou met grond kunnen zeggen, dat hy henen gaet, volgens het geene van hem gefchreven is. Maer is hy flechts een Filofoof, die zich voorftelt de Heidenen te verlichten, hoe zal hy de op hem betreklyke beloften vervullen, wanneer hy vermyd hun te fpreken?
Hy wilde , ik erken het, daeraen voldoen, door zynen Discipelen te bevelen de volken na zynen dood te onderwyzen; en hierin wordt noch filoHh 3 fo-
Evangelische Betooging.



ÏI'ANGELI.
scriE Be.
?OOUfNG.
486" ScHOCWTOONEU
foffe, noch behendigheid, maer eene ware verwarring gevonden.
Indien hy zoo yverig was voor de eere van God.
eere van God, en voor de vernietiging der misdadige begrippen , die het menschdom wreedejyk plaegden, zou hy verftandig gehandeld hebben, met zich zeiven te vertooaen in zoodanige lieden als Tyrus, Sidon, Andochië en Alexandrië. Hy was deftig in zyn gedrag , en verwonderlyk juist in zyne woorden. De fierlykheid der beeldtenisjen maekte zyne redenen te gelyk treffende voor de geleerden, en veritaenbaer voor de geringen. Zelfs was het een voordeelig kenmerk voor het Euangelium, dat het aen de armen verkondigd werd, en onder het bereik van allen was. Alles, wat een zweemfel van wysheid had,was zeer indenfmaek der Grieken en Romeinen. De Schriftuur zeide duidelyk, dat de Heidenen de wet van den Mesfias zouden ontvangen en volgen: het belagchelyke zelf van het Veelgodendom, waermede alle de gezonde verftanden vryelyk den fpot flaken, opende de deur voor den nieuwen Prediker : de tegenwoordige
8BS-



bes. Natuur, XXVIII. Onderh. 487
omftandigheden, en de profeetfiën van zyn volk , wezen hem derwaerds.
Maer in plaets' van deze voorbereidingen tot nut te doen dienen, handelt hy de Heidenen als vreemdelingen , wien men niets verfchuldigd is ren door eene nieuwe overmaet van verkeerdheid, zendt hy hun, in eene der verlichtfte eeuwen, tot predikers menfchen zonder opvoedinge , zonder geleerdheid , zonder befcherminge , en bekwamer om zyne leer hatelyk, dan om dezelve fmakelyk te maken. De laetfte trek , die deze leer de dwaesheid van het Kruis heeft doen noemen, is dat hy den y ver van zyn volk tegen hem gewapend, en zich aen de magt der zynen overgeleverd heeft, terwyl hyzich verbeeldde dat de Heidenen naer de Discipels van een' geftraften man zouden luisteren. Eene diergelyke voorwending, die wezenlyk in Gods hand over de valfche wysheid van het menfchelyke vernuft, en de grootfte verhinderingen , kon zegepralen, zoude eenen bedrieger luttel hebben kunnen overleven.
Het geene de gemeene vyanden van Hh 4 het
Evangelische Be-
f OOG1NI?.



ÊOAITGBUSCHE BE' XOQGIMS.
4SS ScBOtrWTOOHIKt
het Kruis eene dwaesheid genoemd hebben, m de gedachte dat het Euan&ehum eene menfchelyke uitvinding was,
hebben verfcheiden ongeloovlgen, dié er de fcfaoonheid van befpeard hebben, aen eene fcherpzinnigheïd, ofeen buitengewoon doorzigr toegefchreven • maer men moet bier alles of niets toeflaen. Het Euangelium is een werf; van God , of eene wezenJyke dwaesheid: hier is geen midden.
Welke fcherpzinnigheïd men aen een' iuofoof wil toeftaen , zy zal de gebeurtenisfen van zyn leven , waervau ny geen meefter was, in de Profeten met doen vinden. Deze fcberpzimwheid kon hem zelven geen Profeet maKen. Maer befchonw hier een» man die, met vergenoegd roet de voorzeg-I grogen, die hem vyftien en agttïenhonderd jaren voorgegaen zyn , op zich Joetepasfên, zelfs de geheurrenufen,die net ganfche toekomende bevatten ^,nt voorzeggen. Hy profeteert zynen Dis-
'i1^ niette, genfïaende duizend tegenkantingen, mettegenffaende de fchande van zyn Kruis, t welk alles gezegd is, teje-
ru-



der Natuur* XXVUI,Onderk.480
ruzaïem, Samaria en aen de uireinder, der aerde zoude ontvangen worden. Hy verzekert dat hy de Joden, Samaritanen en Heidenen, die eikanderen ten hoogfte haetten , zoude verzamelen in eene eenige fehaepskooï , waervan hy de
YxuittmstM*
SCHE bbTOOfilN».
Herder zyn zoude. Hy voegt 'er by, dat hunne zaïding hen aen vele verfchriklyke vervolgingen zoude blootHel len; maer dat zy nimmer zoude afgebroken worden, en hy, fchoon afwezertd, haer befchermer zoude wezen : by belooft met bon opvoigeren te zyn , tot aen de voleindiging der eeuwen. Hy had het voorgaende op hem toegepast; en hy verkondigt dat al het toekomende hem gehoorzamen zal.
Men kan verwaendheiden onbefchetdenheid in eene rede toonen; maer het toekomende fchikt zich niet naer den wensch der bedriegerye, hoe beredenkaveld zy ook wezen moge: en met! moet erkennen dat 'er, gelyk in agt tienhonderd jaren zyn volk de beloften verzimekle, en de op hem betreklyke omHandigheden verkondigde, tegenwoordig byna zoo veele jaren verloopen Hh s zyn,



■'euanceli.SCHE BE-
' tooging.
I4PO ScHODWTOONïït,
zyn, dat de zaken volgens zyne voorzegging uitvallen.
Indien Jezus Christus het vleesch geworden Woord is.
..v^^iw ulu uc vamen te zegenen, moest hy zelf hun het woord des levens openbaren, of zyn werk die verhevenheid geven, dat hy het door anderen en door de zwakfte werktuigen deed voltrekken, terwyl hy de kenmerken van hunne vorderingen profeteerde, ^yne Godheid zou des te meer uitblinken; en de gebeurtenis overéénftemmende met de minstwaerfchynlyke voorzegginge, die immer gedaen is, zal hy de wezenlyk byfland, aen zyne afgezanten beloofd, dagelyksch toonen en volmaken.
In het denkbeeld van eene wettige j zendinge, wordt alles hier vol groo&tneid; alles is klaer, aenééngefcbakeld en verflaenbaer. Maer in het denkbeeld van een IeerfteJJig bedrog, waerin een vernuftig man, om aenzien te verkrygen , fchaemteloos onwaerfchynlyke zaken profeteert, en die echter eikanderen in de duurzaemheid der eeuwen volgen, wordt alles onbefef baer bevonden. De Christenen erbiedigen dus de
ge-



d er Nat uur , XXVIII. Onderh. 491
gezonde reden, welke hunne vyanden
pntëcren»
Een verleider zou ongetwyffeld meer verhindering dan hulp gevonden hebben jn de bediening der Proféten, die hem overal verbonden om de volken te onder wyzen, en hem een gedrag, 'c welk hy niet gevolgd heeft, fchenen voorte fchryven. De bediening van Joannes den Dooper werd insgelyks als een ontwerp van verleidinge gehandeld; en men befchouwde het als een ftuk, bekwamer om het werk te vernielen, dan om het intevoeren en te handhaven. De Afgezant van God alleen kan voordeel trekken uit de verkondiginge van den heiligen Voorlooper. Laten wy dan ook deze nieuwe bediening in de hand van God, en vervolgens in die van het bedrog befchouwen.
Eene ftem laet zich van de oeveren des Jordaens hooren, zeggende: „ daer „ is eene ftem des roependen in de „ woestyne, volgens de woorden van „ den Profeet Jefaïas, bereidt den weg „ desHeeren, maekt zyne paden recht. „ — Wclrasch zal alle vleesch de za.„ lighcid van God zien".
De
ElIANOEll!CHE berOOGING.
De bediening vanjcr1 annesden Dooper is onnut vuot Jezus Christus, zoo deze geenGod ij»



EüANGEtl-
sche Betooging.
49* SCHOUWTOONEEL
De geboorte van den fpreker is vergezeld geweest met zonderlinge omffandigheden, die hem te voren vermaerd
0 -----, lt vuicn vermaerd
gemaekt hebben. De vruchtbaerheid zyner moeder, na eene beonvruchtbaerheid; de fpraek, zynen vader Zacharias in het verrichten zyner priesterlyke bedieningen ontnomen, en vervolgens hem wedergegeven, toen Joannes ter weereld kwam, waren zoo vele openbare gevallen, van wier waerheid men volkomen overtuigd moest zyn. De oplettendheid van het ganfche volk was •p dit Kind gevestigd. De tyden zyn gekomen: zou het de Christus niet zyn ? Zyne afzondering en boetvaerdige levenswys, in eene groote jongkheid, verwekten hem veel eerbieds. Men hoor hem; en men hoort hem des te liever omdat hy niets aen zich zei ven toefchryft' Zyne bediening bepaelt zich om de-eesten voortebereiden tot het ontvangen van den geenen, die van boven komt om eene maetfchappy van Regtvaerdigen te vormen. 6
Hy vertoont hem als een' magtigen Koning, doch wiens ryk niet van deze *erde *s, en die niets dan geestelyke ze-



Evangelische Be-
tooging.
der Natuur , XXVIII. Onderh. 493
geningen van den hemel brengt. De ■ herftelling der wegen, welke hy hun! aenbeveelt, is iets anders dan het geene by de komst van eenen Vorst plaets heeft; het is de hervorming van hun gedrag, de hervorming van hunne begeerten *.
Het kenmerk van zyne boetvaerdigheid, en het voorwerp zyner prédikinge, ftrooken juist met het heilzame bericht, dat,volgens de uitdruklyke voorzegging van twee Proféten f, de komst van den grooten Regter moest voorafgaen. Hy werpt den fchrik in alle harten , door het verkondigen van het werk, dat voorzegd is, en reeds begint uitgevoerd te worden; gelyk eene onderfcheiding, welke altoos onder de menfchen zoude Hand grypen. Hy vergelykt dit werk by het bedryf van den akkerman, die zyn koren want, de goede tarw bewaert, en de onnutte ftoffen in het vuur werpt. Hy vergelykt het by het onderzoek van eenen hovenier in zynen boomgaerd, omtrent het einde van
den
* MeWm, voluntat's immutatio. \ Jefai. 40: 3. en Malach. 3:1.



494 SCHOUWTOONEBL
EÜANGRU. SCHE BETOOGölC.
mei iiageiauen ae Diocdige ilagtófters by
uc orrerancie van de vruchten der aerde te voegen; eene dubbele belydenis dat hy regt tot niets, en verdiend had alles te verliezen. Maer overal, en zelfs onder de wet, byzonderlyk gegeven aen het volk, dat de bewaerder der beloften
was 3
den herfst; Hy wil niets onvruchtbaers dulden, en fpreekt het vonnis uit tegens alle hoornen, die geene vruchten dragen; en reeds is de byl opgeheven om hen nedertevellen.
Met één woord, de magt van hem,' dien Joannes de Dooper aenkondigt, beilaet in het invoeren der ware godvrucht op de aerde,door de verandering der harten. Maer hoe zal dit groote werk uitgevoerd worden? De mensch is zoo onverfaegd ondeugend, dat noch de oorfprongelyke godsdienst, noch de algemeene oeffeningen , die deszelfs grondbeginfels duidelyk onderwyzen,' noch de reden, noch de wysbegèerte, noch de wetten hem hebben kunnen verbeteren. Welke nieuwe middelen zullen dan toegang tot zyn hart vinden ?
Sedert de mensch een zondaer werd, ;n hy is het van den beginne, heeft hy



der Natuur, XXVIII. Onderh. 495
was, was gemeenlyk de hand alleen getrouw om eenigen der beste voortbrengfelen der aerde aftezonderen, en het bloed der vetfte flagtöfferen te Horten. De uitwendigheden van den godsdienst, aen de eerfte menfchen voorgefchreven, werden behouden, en waren algemeene lesfen: maer het hart der. meeste aenbidderen werd noch door de erkentenis getroffen, noch van zyne onwaerdigheid overtuigd, noch op de behoeften van anderen door de liefddadigheid bewogen. Het gewigtigfte van den godsdienst ontbrak; en deszelfs uitdrukking was logenachtig en zonder wezenlykheid. Vacua & egena elementa.
Hy, dien God zendt om regtvaerdigen te verwekken, en hun den vrede te verkondigen, vernietigt alle deze offeranden van geene waerde, en vervangt dezelven met eene eenige offerande,een bloed van onëindige verdiende en aengenaem aen zynen zender: het is de offerande van zyn eigen leven.
Joannes de Dooper, vol van dit gewigtige voorwerp, 't welk hy het eerfte moet verkondigen, roept uit op Jezus wyzende: „ Dit is het flagtöffer,
„ dat
EüANGELÏJ
sche Betooging.



40,6 ScHOOWTOQSSEEt,
JElIANGELr. tcsn Besüocinc.
Profceüie van Joaa • nes den Doper.
„ dat Gode bebaegfyk is, en de zonden „ der weereld wegneemt.
Eene waerlyk zonderlinge tael! Nimmer is iets diergelyks gezegd. Het bedrog vermeenigvuidigt de woorden, en veroorzaekt verblinding, door zyne redenen overtollig te maken of te verwarren. Deze, die flechts van agt of den woorden is, behelst te gelyk een dubbele voorzegging, en de heilzaemfte van alle de openbaringe, met dit zigtbare oogmerk dat de uitwerking der voorzegginge bet bewys der geöpenbaerde waerheid worde.
De waerheid, welke Joannes de Dooper in vollen dag Heit, in tegenwoordigheid van ineenigvaldige Joden uit alle landen, die hem hooren, is dat de vergeving der zonden en de zaligheld alleen verkregen wordt door de offerande , welke hy aenkondigt, alzoo het bloed der bokken en vaerzen van geene waerde by God is, en alleen tot eene enkele onderwyzing dient.
De dubbele profeetfie, die door zyne vervuiling het bewys der zendinge van den Zaligmaker en der aengekondigde zaligheid zal wezen, is dat Jezus aen
den



der Natuor, XXVIII. Onderh. 497
den dood overgeleverd zal worden, en dac God alle ander flagtöffer zal verwerpen. „ Hy is het flagtöffer by uit„ nemendheid, en het eenigfle, dat „ de zonden der weereld wegneemt. Weinig tyds na den dood van Joan-
1 r\ J 1 . UI^qJ. „on.
EüANGEU* SCHE BETOOGINQ»
nes den Dooper, werd het bloed van Jezus vergoten. Na den dood van beiden, werden de offeranden , met den eenigen tempel, waerin men dezelven mogt plegen, en met het prieflerfchap van Aaron, dat 'er aen verbonden was, geheel vernietigd. De offeranden, die elders gedaen werden, vervallen overal allengskens met de afgodery', die haer ontheiligde. Overal verkondigt men den dood van Christus, en de vergiffenis van de zonden door zyn bloed. Wy zien geene offerande meer dan de zyne, door welke alleen de aenbidders belyden toegang tot den vader te hebben.
Joannes de Dooper was geen onbekend mensch, dien men naer willekeur kon doen fpreken. Niets was zoo openbaer en algemeener bekend in Judéa, en in alle de Joodfche wooniteden, dan zyn naem, zyne verrichting, zyne prediking , zyne kloekmoedigXV. Deel. Ii beid»



Ehangelische Be-
TOOfilNG.
498 SCHOUWTOONEEL
heid, zyn gevangenis, zyn dood en zyne Discipelen, die zich by Jezus Christus, vervoegden.
De vervulling der twee profeetfiën van den heiligen Voorlooper, lang voor de gebeurtenis geöpenbaerd en < veraf
*** 5'-uv.uiituib geupenoaera en < veral overgebragt, bewyst dan de wezenlykheid van zyne zendige; en zyn bewezen dienst vertoont dien van Jezus Christus, haer wien hy ons heen wyst.
Op deze wys begrypen wy het zeggen van den Zaligmaker, wanneer hy de zending van zyne Discipelen boven de bediening van Joannes den Dooper fielt. „ Onder de kinders der menr „ fchen , zegthy, verfcheen niemand, „ die meer voor hun verricht heeft dan „ Joannes de Dooper. Hy is Profeet „ en meer dan Profeet. Maer de gee„ ne, die de minfte bediening in het „ koningryk der hemelen waerneemt, „ in de uitdeeling der geregtigheid en „ ware goederen, is meer dan hy.
Inderdaed is de Voorlooper een Profeet, omdat hy den toekomenden dood van den Zaligmaker, en de vernietiging van alle andere offerande dan de zyne verkondigt. Hy is meer dan Profeet,
om-



der Natuur , XXVUL Onderh. 499
om lat de Oorfprong der geregrigheid en z.ui ;heid, dien joannes de Djop.: aen tondigt, niet meer verre af is, gelyk ten opzigre der Proféten plaats had. Hy komt, zegt hy: hy is in het midden van u. Laet hy u niet onkenbaer zyn in zyne nederigheid en onder den fluyer, die zynen wézenlyken ftaet bedekt. God heeft hem my geöpenbaerd; en ik wys hem u aen.
Dusdanig is het belang, 't welk men in dit buitengewoon gezantfchap 'moer. ftellen. Maer hoe groot de verrichting, die ons de boodfchap der aenkomende zaligheid aenbrengt, ook zyn moge, zulien zy, wien belast is ons dit eindelyk volbragte werk te verkondigen , en ons den vrede, die 'er de vrucht van is, aentebrengen, eene nog duurbarer bediening voor het menfchelyke geflacht waernemen.
Deze voortgang van voorzeggingen wegens gebeurtenisfen , die van ftuk tot" 11 uk vervuld worden, kan in geenen deele in twyffel getrokken wórdenAlles , wat de wangunst onderzoekt, wordt altoos het meefte opgehelderd. De Discipels van joannes, heimelyk li 2 ver-
EtJANGEtf^
SCHE BETUÜG.NG*



JSWangeli.
sche Betqoginc.
Joh. 3: 2<f.
500 SCHOUWTOONEEL
verheugd over den grooten roem van hunnen Meefter, zagen niet zonder ongerustheid den toeloop van hun , die zich naer Jezus Christus begaven, als ook den voorrang dien men aen deszelfs leer begon te geven: omnes veniunt ad eum.
Dusdanig was de klagt, welke zy aen Joannes den Dooper deden , met
vnlharrlintrp. nm „1.. 1 ■
voinarainge, om hem als den uitnemendften afgezant van God te befc houwen , of niet ten minfte te wenfchen dat hy altoos een' onderfcheiden rans: hield. 6
„ Een mensch,antwoordt hun Joan„ nes, kan geen ding aennemen, ten „ zy het hem uit den hemel gegeven „ zy. Gy zelfs zyt myne getuigen , „ dat ik gezegd hebbe : Ik ben de „ Christus niet, maer dat ik voor hem „ henen uitgezonden ben. De bruid „ behoort aen den bruidegom ; maer „ de vriend des bruidegoms, die ftaet „ en hem hoort, verheugt zich met „ blydfchap over de ftem des bruide„ goms. Zoo is dan deze myne blyd„ fchap vervuld geworden. Hy moet „ wasfen, maer ik moet minder worden.
» Hy,



der Natuur , XXVIII. Onderh. 501
„ Hy, die van boven komt, is boven alles. Hy, die uit de aerde voortkomt, is uit de aerde, en fpreekt ,, uit de aerde. Hy, die uit den he„ mei komt, is boven alles. —• Hy „ fpreekt de woorden van God; want God geeft hem den geest niet met ,, mate (gelyk aen een' enkelen Pro,, feet). De Vader heeft den Zoon „ lief, en alle dingen in zyne hand ge„ geven. Hy , die in den Zone go„ looft, heeft het eeuwige leven: doch „ hy, die den Zone ongehoorzaem is, „ zal het leven niet zien; maer Gods ,, toorn blyft op hem.
Deze getuigenis , vol van waerdig"hcid en onbaetzuchtigheid, verfchilt niet van de eerfte, waervan zy de volkomen verklaring is. Beide ontvangen zy dagelyksch eene nieuwe kragt, door de gedurige vervulling van alle de voorzeggingen , die daerin vervat zyn.
De heilige Voorlooper verdwynt. Zyne Discipels begeven zich tot den geenen, dien Joannes hun acngewezen heeft als de eenigfte Oorzaek van alle goederen ; en de bediening van Jezus vertoont zich met nieuwen juister.
Ii 3 Maer
EUANCEUSCHE BETOOCINB.



£"ANOELI
schiï Be-
T90GrNO.
om de vergiffenis der zonden en de verzoening voor den zondaer te verkrygen.
De zending van Joannes den Dooper was dan re gelyk de aenkondfw en het bewys van het Euangelium. De eerfte nuttigheid was zyn volk oplettende te maken op de komst van den Mesfias; maer deze nuttigheid was kortdurend. De tweede was de waerheid van zyn werk te bewyzen; en dit zou m alle eeuwen ftand houden.
God doet niets vruchteloos; en zyne wonderwerken, genoegzaem bekend zynde, behoeven dageljksch en overal niet herhaeid te worden. Mi»r de waerheid der profeetfiën van den Voorlooper is altoos dadelyk en zigtbaer. Vergeesch heeft men den tempel, het pnefterfchap en de Joodfche offeranden wtllen herltellen. Sedert Titus hebben de Joden geen flagtöffer doen fneuvelen.
Na
502 • Schouw tooneel
Maer hy, dien Joannes de Dooper het Lam van God genoemd heeft, wordt als een flagtöffer opgeofferd; en korts daerna heeft men geene toevlugt meer dan tot het bloed van Jezus Christus,



der Natuur , XXVIII. Onderh. 503
Na de poogingen van Celfus, Porfyrius, Juliaen, Symmachus en zoo vele andere vermaerde perfonaadjen, die de kragt, welfprekendheid en alles, wat
J_ Til-.. ,T„U« „m,l,a<Tiuirra Cr- Ur\r\n-
EUANGEt.1-
sche Betooging.
de FJatomtcne wysoegeerte ïcnoonfchynendst bedacht heeft, om de Goden en offeranden in eere te herftellen, zou men hebben kunnen denken, dat het met de profeetfie van Joannes den Dooper gedaen werk was: niets heeft haer kunnen verydelen. Men dient niet meer dan één God, en kent niet meer dan het flagtöffer, dat hem aengenaem is.
De kragt van dit bewys voor het toekomende dienende, en de wezenlykheid der Euangelifche zendinge voor altyd moetende aentoonen, heeft Jezus Christus eene byzondere zorg genomen om , in alle gevallen, het voorwerp der profeetfie optehelderen of intefcherpen, en de ftandvastigheid, opregtheid en verwonderlyke onbaetzuchtigheid van den Profeet, door de grootfte loffpraken , vermaerd te maken.
„ De Wet en de Proféten, zegt Je„ zus Christus, hebben tot op Joan-
nes de toekomende dingen verkonli 4 „ dïg&



5©4 SCHOUWTOONEEL
Evangelische Betoogje g.
„ di'jgd: maer (het geene flechts profeetfie was begint de beloofde wczenlykheid te worden) „ federt den tyd van ,, Joannes kan men het konino-trvlr rW
„ hemelen verkrygen (of zich van de „ beloofde goederen verzekeren); „ en „ de gewcldenaers nemen het zelve in.
De prediking van Joannes den Dooper is het begin der vcmillinge van alles , om dat de beloofde goederen in de handen der menfchen zyn. Her ryk der geregtighcid en de deur der zaligheid is in het midden van hun. Zy werden 'er korts van verwittigd. Die profeetfiën en de wet, met alles, wat zy bevat , te weten , zyne beloften, zyne voorzeggingen, zyn prieflerfchap en zyne offeranden , befluitcn in zich een reeds voorgevallen toekomende. Alles, wat niet dan voorbereidend geweest is, is dan aen zyn' eindpael gekomen.
De twee punten, welken Joannes op zulk een? korte hoewel klare wys veréénigd heeft, door zyne woorden, dit is het flagtöffer, dat de zonden der weereld wegneemt, worden door Jezus Christus op zyne beurt gedurig voorgeffeld , omdat dit de grond van het Euangelium was. Eerst



der Natuur , XXVIIL Onderh. 505
Eerst onderwyst en herhaelt hy dikwerf, dat de wet een einde neemt, en niet hare ontbinding , maer hare vervulling gevonden heeft in de leer, welke hy verkondigt. Ily leert niet min
evangelische Betooging.
Matt. 5:17'
klaer, noch min dikwerf, dat hy zyn leven geeft voor de zaligheid van allen, en dat de verzoening met God niet in een1 eenigen tempel , maer door de ganfche aerde zoude gepredikt worden.
„ De tyd zal komen, zegt hy tot de Samaritaenfche vrouw, die, zoo wel als de Joden, geloofde dat de godsdienst aen eene byzondere plaets verbonden was; „ de tyd komt, dat gylieden noch „ op dezen berg noch te Jeruzalem den „ Vader zult aenbiddcn. Gylieden weet ,, niet wat gy aenbidt: maer wy weten „ wat wy aenbidden; want de zaligheid „ is uit de Joden. Maer de tyd komt, ,, en is nu reeds, dat de ware aenbidders „ den Vader zullen aenbidden in geest „ en waerheid; want de Vader zoekt „ zulken, die hem dus aenbidden. God „ is een geest; en zy, die hem aon„ bidden, moeten hem aenbidden in „ geest en waerheid.
ö li 5 Welk



Evangelische Br. tooging.
5°6" ScHOUWTOONEEL
Welk eene grootheid is 'er in deze leer van Joannes en Jezus, indien de eene, volgens hun voorgeven, de Voorlooper, en de andere de Mesfias of het
einde der wet is! Maer wat is deze leer onvoorzigtig, ongerymd en oproerig, indien zy beide zonder zendinge zyn! De Joden befchouwden zich als het cenigile voorwerp van Gods oplettcnheid, hunnen tempel als het middenpunt van een' eeuwigen eerdienst, en hunnen Mesfias als eenen magtigen Oppervorst, die alle volken zoude onderwerpen. De leer van Joannes den Dooper en Jezus geeft verfchillender denkbeelden van de wet en den Mesfias. Men ziet daeruit dat de Joodfche eerdienst moet voorbygaen en de Mesfias aen den dood overgeleverd worden, volgens de voorzeggingen van David, Jefaïas, Daniël of veeleer van alle de Proféten.
Ook werd deze leer, zoo ftrydig met de vooroordeelen van een zoo hoogmoedig als onbefchaefdvolk, met woede vervolgd in den perfoon van Jezus Chrisnis, die dezelve in vollen dag had 2eJtcld, in den perfoon vanStefanus,Paulus en de eerfte geloovigen, die allen,
IchooQ



der Natuur, XXFIIL Onderh. 507
fchoon zy zich nog aen de gewoonten der wet hielden, echter erkenden te geïoöven, dat dezelven niet meer nood-
euanoeli-
sche Betooging.
zaekivk waren.
Alle de Predikers van deze leere werden gcfteenigd, of van hunne goederen beroofd, voor de vierfcharen gefleept, en op de vlugt gedreven door de yveracrs der wet. Maer hier door zeifs werd zy een bewys der Euangelifcne zendinge; want de vervolging heeft de leer, die 'er de oorzaek van was, geftaefd: nu is de leer, die hier betrekking toe heeft, eene profeetfie. Laten wy het met twee woorden herhalen.
„ Dit is het ware, het eenigfte flagt„ offer , dat de zonden der weereld „ wegneemt.
Men moet dan alleen op de gebeurtenis wochten, en zien wat by de Joden en Heidenen voorvalt. De joden meenden deze verkondiging, zoo van een nieuw en eenig flagtöffer, als van de affebaffinge hunner wet, van valschheid overtuigd te hebben, door het aenwyzen van hunnen tempel en hunne offeranden, die na de Predikers van deze acnkondiging' overbleven. Maer het
Euan-



Evangelische Betooging.
508 ScHOÜWTOONEEt,
Euangelium, reeds door ZOO vele be
—~ 6"«««u uuor aen va van hunnrn tempel; en de verilrooying, die ™ G" volgde, verooraektc de gehéele ver warnng der huisgezinnen, zoodat hnn pnesterfchap, dat zonder befenW
Sst'°blkeer0nder h°Pe - -d-pS «ogen van alle volken,SJs Pl<m*h
tot de Kerkvergadering van 42 duur! den , oVer den dag der vieringe van het Pafcha doen niet twyffelen of 'er wa ren onder hen vele bekeerde Joden wel"
Euangchs gevvoaien,enaendeGe!on!
vigeu



der Natuur, XXVIII.Onderh. 500
vigen van Jeruzalem, omdat zy gedacht en gezegd hadden, dat alles vervuld was, dat men niet meer dan één flagt^fffr \mA. nn rlrir de vrede aen de Hei-
EUANGEll»
sche Betooging.
denen, zoo wel als aen de Joden aengeboden was, door de offerande van Jezus Christus.
Laten wy voorts aentoonen, dat deze profeetfie niet minder klaerblyklyk dan juist was.
Men ziet in redevoering van Cicero , ter verdeediginge van den hoofdfchout Valerius Flakkus, hoe de Joden van alle landen met eikanderen veréénigd waren. Schoon 'er talryke huisgezinnen tot in het diepfle der drie weerelddeelen verftrooid waren, was Jeruzalem het middenpunt van hunne onderhandelingen; en de uitgebreidheid Van het Romeinfche Gemeenebest bevorderde de overvoering van geld, 't welk zy derwaerds zonden, de reistogten, welken zy 'er op eenigen der groote feesten deden, en de middelen om vaerdig, tot aen de uiterfte einden van het Ryk, onderricht te worden van het geene in de heilige ftad voorviel.
Dit verbazend aental van vreemde Joden ,



EUANOFXl.
scHR Betooging.
5io 'Schouwt 00 neez.
den, die, volgens het verhael van In» leius binnen Jeruzalem befloten werden door het leger van Vespafiaen, beterheide den toeloop, dien wv in de Handelingen der Apostelen zien" op hef Pinkfterfeesr. H.ir ■ f c
ut geoeurtenislen van jaer tot jaer bevestigd werd, niet flechts door de affchaffing der wet, maer ook vervolgens door den val der afgoderyë
Dus werd het geloof van 'alle de Chmrenen gevestigd op de bewyzen, die hun zei ven betroffen, en op de bene uen der Joden , die de eerfte gb< beurtemsfen en de voorzeggingen van
den
voortraen het menfchelyke geflacht de vergiffenis der zonden konde verkry^en. Zy was het kort begrip van h-t euangelium , dat op deze wys zelfs eene volkomen profeetfie was, endoor
Het Euangelium is eene profcetüe.
; ►» «»<. <-'cn aooa van e<us
Christus volgde, en bevestigt de Gewoonte der Joden, om eens of meermalen in hun leven denvaerds te reizen De Heidenen konden dus gemaklyk eu volkomen onderricht worden van de vermaerde en openbare voorzeg rinee van Joannes den Dooper, wegens de éénheid der offerande" , 'door* welke



der N atuur , XXVIII. Onderh. 511
den Zaligmaker kenden, omdat zy tyden plaetsgenooten geweest waren , of zich naeuw verbonden hadden met bloedverwanten, in wier bereik het was alles te onderzoeken. De eenen noch de anderen hadden eenige neiging om zich, voor enkele fabelen, in gevaer te ftelieu aen den woedenden yver hunner ongeloovige broederen, of aen de verdrukkingen der Heidenen, vyanden van het Euangelium.
Gy zyt wel verre van de waerheid, zeggen de flerke geeften: niets is zoo bevatbaer als de voorzegging van Joan nes en Jezus, mits men eenige kloekmoedigheid in hen veronderftelle. Wy blyven Jezus befchouwen als een' ver ftandigen Wysgeer ; en wel verre dat de bediening van Joannes eenige verhindering in de uitvoering van het ont-
euangelische Betooging.
Onderzoek van de famenfpanning, volgens de fterke geesten, gemaekt tusfchen Jezus en Joannes den Dooper.
werp des Euangeliums., zoude veroorzaekt hebben, werd het zelve natuurlykerwys daerdoor onderfteund. Wy oatkennen de gevallen niet. Deze twee vermaerde mannen hebben geleefd,hebben eenftcmmig gehandeld, en zyn geftorven, gelyk men het verhaelt. De Christenen hebben deze gebeurtenisfen
en



EüANGEH-
sche Betooging.
512 SCHOUWTOONEEL
en de voorzeggingen van beiden geweten, door de berichten der veritrooide en bekeerde Joden: maer zy zyn beide verleid geworden door de listigheid , die alles geregeld had. Zie hier hoedanig.
Jezus, zoo min voldaen zynde over de onrustige oeffeningen van den Mofaïfchen godsdienst , als over de buitenfporigheden der afgoderyë, en ziende daerin het goede als bedolven in de meenigvuldige wettifche plegtigheden, begreep dat het verifandig gehandeld' zoude zyn dezelven te fcheiden, en zyn werk met zyn eigen volk te beginnen, latende aen zyne Discipels de zorg om het elders te verkondigen. Hy befloot den ganfchen godsdienst te bepalen tot de aenbidding van God en de liefde tot den naesten, zelfs tot het vergeven van beledigingen. Hy moest met behendigheid te werk gaen. Hy moest voorgeven de Afgezant, de Gezalfde des Heeren te zyn. Om te flagen in het voorwenden van dit gezag , veribnd hy zich met een' anderen Geleerden, die aen zynen kant de zending, om der weereld' haren Verlogfer te verkondigen,



der Natuur , XXVIIÏ. Ondèrh. 513
gen, van den hemel fcheen ontvangen te hebben, ten einde deze getuigenis, van buiten en van een' achtbaren man gekomen, den voornaemflen Perfoon een' grooten luister zoude byzetten.
De Voorlooper en Opvolger verwachj ten wel, dat zy eene nieuwigheid, die zoo wel den Jöodfchen godsdienst als de afgodery wilde affchaffen , niet fïraffeloos zouden invoeren. Ongetwyffeld zal het hun het leven kosten. Maer het befluit is genomen ; en zy vertroosten zich met de voldoening' van zich aen de algemeene nuttigheid toegcwyd te hebben. Zy genieten een vermaek, dat de harten, gefchikt tot groote gevoelens, kan verrukken , te Weten , dat zy den zuivcrften gods-: dienst, die ooit voorgetleld kan worden, onderwezen hebben.
Onze twee Wysgeeren, Iterk bezield met het heerlyke lcerftelfel, om God in alles te eer en, uit liefde tot de orde, en aen de famenleving al het mogelyke nut te bewyzen, bemerken in hun volk een vooroordeel, Waeruit zy meenen voordeel te kunnen trekken. De Joden, toen onder het juk van eenevrcem-
XV. Deel. Kk de
EüANGELISCHE BETOOGINO.



EüANCELIsche BeÏQOGINO.
5H Schouwtooneel
de Mogendheid, hadden verfchillende gewaende profétifche trekken veram&id , en dachten daerin de naderingvan hunne vprlnsfino-» r» — ö
van mmne Verioslinge te zien: zy verwachtten eenen Koning, die de o-ereo-tigheid onder hen zoude herftellcn, en hunne vyanden onderwerpen. De tyd was gekomen : en deze meening had Zich ook elders dan by de Joden verfpreid *. Joannes de Dooper en Jezus vonden, m het rekenen van de weken, door Daniël naer zyn goeddunken gefchikt , (want we]k voJk heeft o
godfpraken niet?) dat derzelver einde niet verre af was; dat men, de ware herftellmg van hun Gemeenebest aen den arbeid van Esdras en Nehemia toefchryvende , negenenzestig jaerweken vond , tusfehen het zevende jaer van Artaxerxes Longimanus tot het twaêjfde of dertiende jaer der heerfchappye' van Tiberius; dat dit jaer ftond te verIchynen, met het begin der laetfte weke , in wier midden de Gezalfde des Heeren aen den dood moest overgeleverd worden, en dat 'er dus geen tyd
te
* Virgilios, Siietoiüus, Taeitss,



der Natuor , XXFIIL Onderh. 515
te verliezen was; dat het , om deze voorzegging wezen!yk te maken , en ten voordeele te doen dienen , alleen noodia: ware hun volk door een voor-
euamge lische Be-'
ïoooiNe".
IlUUUlg Wille JiUU vuuv UUUl l-tll VUU!"
komen van hervormeren te vertoornen. Het grootfte gevaer beftond vooral in het wachten op het volkomen verloop der laetfte week'. Dit ware de voorzeggingen tegen hen te doen aenloopen; daer zy, in tegendeel, in de eer» fte of tweede helft der weke ftervende ; aen de letter der profeetfie voldeden.
Met dit oogmerk begaf zich Joannes de Dooper, vol van de begeerte om tien de overlegde onderneming een god= delyk zweemfel te geven, door de toepasfing van eene vermacrde godfpraek', vroegtydig in de eenzaemheid. Hy leidt' 'er een ysfelyke geftrenge levenswys. Door de zeldzaemheid van zyn kleed en voedfel, verwerft hy eene groote achting. De getuigenis, welke hy aen Jezus wil geven, in het onder hen gefchikte en bepaelde tydftip, zal daerdoor des te gewigtiger Worden.
Hy komt eindelyk te voorfchyn, en verkondigt de aennadering van het koningkryk der hemelen, in het vyftienKk a de^



5l6 S C H O U W T O O N K E L
Euangeli-
scHü Betooging.
de jaer der heerfchappye van Tiberius.
Jezus, verrukt over dezen weldadigen yver, die niet zonder voorbeeld is,
gebruikt van zyne zyde alle zyne eerfte jaren tot het overpeinzen van zyn ontwerp, dat alle de godsdienflen eenvoudig^moest maken, en de menfchen tot een' eenigen regel van gedrag opleiden. Men kan niet ontkennen , dat hy dit ftuk wel begrepen hcbbe. Alle de verhandelingen der gczamenlyke Wysgeeren komen niet in aenmerking by dezen zoo korten regel, om te poogen God in alles te behagen, en den naesten te verpligten. Het is eene behendirheid, waerby niets halen kan, alle de uitgeftrekrbeid van deze uitmuntende wysbegeerte te ontwikkelen in een kort ge-bed, 't welk hy voor zyne Discipelen opftelde: het bevat, op eene verftaenbare wys, alle de noodwendigheden van den mensch, alle zyne pligten, en de uitmuntendfie gevoelens.
De onligchaemlyke fchoonheid, die Sokrates en Plato verrukte, moge gunst verkrygen onder eenige fraeye vernuften. Maer welke toone&len en toeftel,
wel-



der Natuur,XXVIII. Onderh. 517
welke bewyskunst en wydluftigbeid wa ren 'er nodig, om eene fomtyds beuzelachtige waerheid te ontdekken! Jezus befpeurde dat de godsdienst, door welken men alle menfchen zoude kunnen veréénigen , en der maerfchappye de 'grondbeginfels der weldadigheid inboezemen , onder het bereik van allen moest zyn. Hy houdt zich daerin, op eene fnedige wys, aen de wet der liefde tot God en den naesten, die het ganfche gedrag van den mensch bevat, en door 'yder verftaen wordt.
Indien men by de fchoonheid en eenvoudigheid zyner zedekunde de behendigheid, onbaetzuchtigheid en kloekmoedigheid voegt, is het klaerblyklyk dat het Euangelium de onderneming van een' uitmuntenden man is. Maer echter gaet deze onderneming niet boven het vermogen van eenen kloekmoedigen Wysgeer, die verzekerd is van door een' ander onderileund te zullen worden : en gelyk het oogmerk van den geenen, die zich den Mesfias genoemd heeft, was zich aen den dood overtegeven, om de gemoederen Merk te ontroeren, kon hy den Voorlooper ook Kk 3 wel
SCHE BETOOGING.



5l8 S C H O U W T O O N E E t,
scr/e I?e-
rOOGlNG.
neett men geene moeite te doen tot het uitvinden van loffpraken, welken rn<# verfchuldigd fchynt aen de verhevenheid van zyne gedachten, en vooral aai de edelheid van zyn gemaekt ontwerp,niet om eenigen befpiegelaren te behagen, maer om de armen, van de Wysgeeren geheel verlaten, te onderwyzen, en de meenigte des volks te volmaken. Men moet ten hoogde verrukt zyn over de zeldzame edelmoedigheid dezer twee
mannen, die, verre van den dood te ontwyken, overleggen om dien te zoeken. Dezelve is een gedeelte van hun bellek. '
Maer dit zyn wel ernftige ontwerpen voor nog jonge Wysgeeren, Zelfs moeten deze groote oogmerken, die de hervorming van Heidenen en Joden bevatten , hun in de kindschheid zyn aengekomen, om 'er de eenzaemheid en geilrengheid van hunne jeugd naer te kun«en richten,,
Het
wel bewogen hebben om denzelven te profetéren.
Is het de Christus, dien de menfchelyke reden zich verbeeldt, en wil zy hem wel met hare achtinge verééren,



d e r Natuur , XXFIIL önderh. 519
Het is niet minder verwondérlyk deze vroegtydige Wysgeeren tydrekenkuu dige optellingen te zien maken, en in den winkel van een' Galiléfchen ambachtsman het heerlykfte denkbeeld van een' volmaekten godsdienst vormen.
ElMNG&LISCHE BgTOOGINC.
• Maer behalve deze volksonderwyzing, behalve de liefde tot God en den naesten, die alles voorfchryft, en wier billykheid en vruchtbaerheid de eenvoudigften aenftonds bevatten, vërtoonen deze Leeraers aen het menschdom tegenftf ydige denkbeelden, welken de reden niet kan befeffen; en zy mismaken de fchoonheid van hunne eerde gedachten , door kenmerken van logen en oneere.
Joanne? de Dooper wil dat allé oogen zich naer Jezus Christus wenden, omdat alle andere onderwyzers niet dan menfchen en aerdfche leeraers waren; daer in tegendeel deze uit den hemel kwam, en niet, gelyk de Proféten, de gemeenfchap van Gods geest met mate ontvangen had, maer dezelve in volheid bezat.
De ftem des Vaders, op het bericht van denzelven Joannes den Dooper, Kk 4 heeft



EtTANGEI.1 SCHE BET00G1NG.
520 - Sc.H OüWÏ-OONEH
heeft ons geleerd dat Jezus zyn Zoon was, m wïen hy al zyn welbehagen had: hieruir kwamen alle de diepe vernederingen van den Vnn-l™„«
"Wf"^u v>m uen voorlooper voor iiem. Hy was niet waerdig hem den fcnoenriem te ontbinden.
Laten wy thans den voornaemften perfoon hooren, en zien of hy alleen brandt van de begeerte om God te doen eeren, en in alle harten de gevoelens van eenen zuiveren en godvruchtigen eerdienst re planten. Hy doet openbaren dat de Item zyns. Vaders, op den dag van zyne verheerlykinge opTabor, ftem op nieuw voor zynen welbeminden, en voor den eenigflen Leeraer van het menschdom verklaerd had.
Waertoe flrekt deze tastbare verftandhoudmg der twee werkmeesteren ? Wnertoe ftrekken zoo vele andere ftaeltics nu en dan vertoond, door de zorgen van den Meester en zyne Discipelen; dat by voor den dag van Abraham in wez-n was; dat David, die hem erkent voor zynen afifammeling, hem ook voor zynen Heere belydt; dat hy het Woord van God, t welk alles heeft voort-ebragt, het eeuwige denkbeeld, de god-
dc-Jy_



der Natuur, XXVIII, Onderk. 521
delyke wysheid, met een fterffelyk 'vleesch bekleed, en te gelyk de Zoor. des Menfchen en de Emmanuël of God
De wysbegeerte, welke men hem toeichryft, verklaert zich: indien hy niet is het geene hy voorgeeft, is hy alle onze haet waerdig. Zyne onmatige ftaetzucht verraedt zich zelve door de aenbidding te ontvangen, en eindelyk te eifchen. Op deze wys heeft men by zyn leven, en met zyne toellemminge, gehandeld.
Hierin, zegt men, is eene wezenlyke vermomming; maer zy was noodzaeklyk: Jezus kende de ongenoegzaemheid der wysbegeerte, die overal mislukt was; hy had dit zweemfel van gezag noodig. Hy is een arts, die zyne zieken bedriegt, maer hen bedriegt tot hun welzyn.
Welk is dan dit zoo begeerde goed, 'twelk de ganfche maetfchappy, volgens de overéénftemming van Jezus en Joannes den Dooper, zoude verkrygen? Zy voorzeggen zelfs, en weten zeer Wel dat zy 'er de verderflykfle rampen in zullen voeren. Onze twee WysgeeKk 5 ren
euangelï-
5Chf. Betooging.



■Evangelisch e Br-
YOOG/NG.
522 ScHOüWTOÓMEEt
ren branden van fieftJé tot volmaking van de menfchen. Zy willen hen goed! vreedzaem, waer en 'rcdelyk in hunnen
*' «■» 't--<.<eiyK ,n nunnen eerdienst maken. Vooral willen zy dat men flechts een' cenigen God aenbidde: en ora hierin te flagen, fchryven zy aen <-*od metsbeteekenende profeetfiën toe, en fpotten met hem en zyne voorzeggingen. Om de geregtigheid, den vrede en den eerdienst van een' eenigen Ood intevoeren, gaen zy al het menfchelyke geflacht verontrusten , door net verkondigen van eene logen , vol ongerymdheden , en door het invoeren van eene nieuwe afgoderyë , die de goddölyke eerbewyzingen zal verdeden , tusfehen het Almagtige Wezen dien zy den Vader noemen, en een geringen Sterveling, dien zy deszelfs Zoon fletetP, en die, volgens hun zeggen, ■relykhv Almagtig, en met hem één is!
Met het oogmerk om aen een'mensch. dé eerbewyzingen , welken men a< n God alleen verfchuldjgd Ü , te doen toewyden, moest men wonderwerk op wonderwerk, dat is, in dit geval, bedrog op bedrog flapelen , en alle de aenhangers der nieuwe leere aen deaf-
grys-



d e r.Natuur , XXVIII. Onderh. 523
gryslykfte vervolgingen overgeven. De nieuwe Meester had veritands genoeg, oin te zien dat hy eerst de Joden, en
1 1- n - i _:~L
EUANGELISCHE BE. rOOGING.
vervolgens de Heidenen, tegens zien zoude hebben. Hy wil dat men het verwachte. Hy ziet en verkondigt alleen het Kruis aen hen, die hem volgen wiilen. Niets dan kommer en verdriet is 'er voor hun in dit leven ; en hy heeft niets om hun na den dood te geven , zynde flechts een enkel flerveling, zonder magt en zonder zendinge. Zekerlyk is 'er noch opregtheid, noch wysbegeerte, noch menschlievendheid in het invoeren, met kragt van logens en beguichelingen, van zulk eene misdadige meeninge, met verzekeritage van door dit middel de helft der menfchen verwoed, en de anderen onverdiend rampzalig te maken.
Men weet dan niet wat men voortbrengt, wanneer men van Joannes den Dooper en Jezus twee eerwaerdige Wysgeeren maekt, en door diergelyke middelen het werk des' Euangeliums tracht te wettigen. Zoo dra men 'er de hand van God aftrekt, ziet men 'er niets in dan guitery en buitenfpoorigheid. De



EUANGEMSCHE Bg. TUOGING.
5H SCHOUWTOONEEL
De overmaet van onmogelykheid in hun ontwerp, indien zv ,v. «i1 >
, 0 ., g^csturyvers en u tzinni*
gen geweest Zyn, en de overm et ongerymdheid is, dat uitzinnigen Zoo
TotSTf 5 hUnne -borden" zoo veel bedaerd ver/land en Jydzacm-
vooial dat menfchen, ontbloot van' al» le mblazmge, en zonder den geest der
hebben ku^^^^ Jen des volks, de openbare lysten en
1 es,hadden Jezus by voorraed gediend door zyne oogmerken te beganK' en zie ber hoe zy beide, enkelbygge-' val, voorzeggmgen doen over de vSfche.den toekomende ftaten yan hun
lenen die de gebeurtenisfen niet fre-
«en hadden, zouden alles, wat d l
geestdryvers geliefden voortdTellen
™t hgtge oovigheid verzamelen -nZ'-
tevM ftuk tot ftuk hebbed uitgevoerd
inftdhW^0"^ Va" JCZUS bI-d de' mÜelhnS van zyne offerande voor die
der



der Natuur , XXVIII> Onderh. 525
der Joden en Heidenen, de vernieling van den tempel , de behendige verwoesting van het aloude heiligdom, de verftrooijing en dienstbaerheid van het overfchot des ftams vim Juda; de merkbare bewaring van dit ellendige overfchot, in het midden van zyne vyanden, in de ganfche reeks van eeuwen ; de onmogelykheid om het te vernietigen, dewyl God het een gelukkig toekomende voorbereidt, waerin zy den verworpen leeraer zullen belyden; de zwakke beginfels van het Euangelium, de langdurige vervolgingen, de val der afgoden, de aangroeijing van het Christendom ; Jeruzalem , onophoudelyk vertreden met den voet der Heidenen, die het eikanderen beurt om beurt betwisten , terwyl het doorgaens zoo wel ten getuige als ten fchouwfpel aen het heelal verftrekt; de gedurige opvolging der volken in de Kerk, de voortplanting des Euangeliums tot aen het einde der waereld, de inwendige ergernisfen, de vermenging van het onkruid met de goede tarw in den akker des Heeren; deduurzaemheid van het gezantfehap des Euangeliums, tot aen de volheid der eeuwen ;
EöANGELIsche IjETOOGKiC.



EoAMGELI-
sttiE Be-
TOUGIiNG.
526 ScHOOWTOONEEt
wen; alle deze trekken zyn zeer kenbaer en duidelyk met het Euangelium geopenbaerd, van de tyden van Klau-
dius en Nero af; en is 'er wel één, die gefeild heeft ? Alles is echter flechts eene rede van luttel beteekenisfe.
Voorzeker de Wysgeerige of 'buiteniponge Christus Is onbegryplyker dan de wezenlyke Christus, dien men voorzegd heeft, die Zoon van God is verklaerd door de opftanding, zynde het eeuwige Woord en de Wysheid, waer» mede hy zich in zich zeiven onderhoudt, waeraen alles onderworpen is, en die de menfchen bemind heeft, om zelf met hun te verkeeren.
Indien de verfchillende bedieningen der Proféten, van den Voorlooper en van Jezus Christus eikanderen nimmer hebben kunnen onderfteunen, noch in goede verflandhouding voorttreden, onder het beduur van een' eenigenman, die alleen zich zeiven had te gebieden brengt de bediening der Apostelen en hunne opvolgeren daerin nog meer onrust voort. Zy kan flechts het bedrog ontdekken , en de eerfte handelingen benadeelen.
La-
De bediening der Apostelen en hunne opvolgeren konde zich met geene mii. leiding' ophouden.



der Natuur, XXFlILOnderh. 527
Laten wy, zonder 'er iets van te begrypen, veronderrtcllen dat de Uitvin der van het Euangelium met Joannes een overleg heeft gemaekt, wegens het vreemde ontwerp om zich in het openbaer te verwonen als voorwerpen, welken de aloude profeetfiën op het oog hadden , zelfs onderfcheiden voorzeggingen van het toekomende te doen , en eindelyk beide op den bepaelden tyd te fterven, om inftellers van eene uitnemende zedekunde en eene nieuwe afgodery te worden, dan moeten de Apostels insgelyks deel aen de famenlpanning hebben.
Laten zy in het begin misleid zyn door den fcbyn van eene voorgewende heiligheid. Men moest hun vervolgens noodwendig het geheim ontdekken, en hen tot dezelfde fchynheiligheid overhalen. Maer indien het onmogelyk is hen daertoe te brengen , dan is het Apostclfchap een bewys der goddelykheid van het Euangelium.
Ik maek geen het minfte gewag van alle de verhinderingen , weiken men moest te boven komen, eer men twaelf Joden kon overhalen, om de verwoes-
ters
EöANGG-T.ÏSCHE i>ETOOG1NG.



528 Schouwtoone'el
EtfATOEttsche 15etoogino.
ters van hunnen godsdienst te worden * en zich zonder voordeel aen den Uitvinder dezer onderneminge te verbinden. Laet hy, indien men wil, be¬
ten om, na dit gedrag, even als hy gehandeld te worden.
De opflanding van Jezus was inderdaed het wezenlyke van zyne voorzeggingen, en de grond van het Christendom. Het heeft zich niet gevestigd dan door de overreding van deze gebeurtenisfe, die alleen aen God mogelyk was, en welke Jezus voorzegd had. Zelfs gaf de kennis van deze herhaelde voorzcgginge, die de toetsileen van zyne zendinge geworden was, gelegenheid tot de voorzorg van den Joodfchen Raed: deze verkreeg van den Romeinfchen Landvoogd het ligchaem van Jezus, vertrouwde het aen eene wacht, die ten zynen dienst ftond, en verze-
ker-
Matt. a-:
65-
kwa^m geweest zyn om hen door de hoop te verblinden; kom aen, wy zul• len tot de hoofdzaek van alles overgaen. Deze beftond in hen te belasten het ligchaem van Jezus na zynen dood wegtenemen, hem voorteftellen ais den derden dag opgefraen, en zelfs te verwach-



der Natuur , XXVIII. Ondsrh. 529
kerde zyne maetregels voor drie dagen, door het verzegelen Van het graf, om na het verloopen van drie dagen te kunnen zien of de zegels heel of gebroken waren.
Deze voorzegging, die de vyahdert Van het Euangelium oplettend maekte, ontdekt geene famenfpanning, wier uitvoering zy in de onmogelykheid fielden inaer het werk van God, dat door niets kan belet worden.
Wanneer deze belagchelyke famenfpanning al ondernomen ware, zou zy van den kant der Apostelen zeiven gedwarschboomd zyn. Men maekt een aen vang om , door hét aenlokfel van eene uitnemende godvrucht, Discipels te verzamelen. Dit eerfte aenlokfel Wordt verfterkt door de belofte van Voortreffelyke plaetfen in het koningkryk der hemelen. Zie hen dus gewonnen. Vervolgens, by de nadering vati een' onvermydlyken dood, erkent men hun duidelyk, of laet het hun al ftervende zien, dat men flechts een ellendige bedrieger is; dat zy alles, wat zy gemeend hebben te zien, niet gezieft hebben; dat de zoon der weduwe van
XV. Deel. LI Naïn^
sche BeTóöGirtc1;



'ïoanceliSCHE Bbtoooimg.
«at « ë»-cric ue minne wezenlykheid is in de wonderwerken, waervan zy meenen getuigen geweest te zyn, noch in de goederen , waermede men hen gevleid had ; dat zy echter wel zullen doen met zyn ligchaem na zynen dood wegtenemen, en bekend te maken dat zy hem opgewekt gezien hebben; dat men moet vervolgen met te zeggen, dat hy het einde der wet en der Proféten is, mitsgaders de Middelaer, die het eeuwige verbond medebrengt, en het priesterdom van Aaron vernietigt; waerna zy, hunne huisgezinnen en aenhangers, in het openbaer prediken van de opftandinge hunnes Meesters, moeten verwachten door de yveraers der wet gefteenigd of even als hy geregtelyk veroordeeld, en ter galge verwezen te Worden.
Dusdanig is de noodzaeklyke fchikKing der denkbeelden, die gelegenheid tot de opftanding gegeven hebben, in
de
530 SCHOUWTOONEEL
Naïn, Lazarus, en alle gewaende hefftelden , zich met hem verftaen hebben , om van hunne ziekten genezen of opgewekt te fchynen , zonder noch ziek noch begraven geweest te zvn ;



der Natuur,XXVIII. Onderh. 531
de gedachte van hun, die dezelve tot een menfchelyk werk bepalen. Doch deze fchikking is niet natuurlyk: . jezus heeft dezelve niet künnen voorftellen; De zynen hebben 'er de hand niet aen kunnen leenen: en wanneer dit zoo onbezonnen beüuit ondernomen was, nam de priesterlyke orden kragtige maetregels óm het zelve te fluiten. Deze maetregels, natuurlykerwys onfeilbaer, zyn vruchteloos geweest: hét werk was dus Goddelyk. , ..,->,',...
Maer men behoeft niet te redenkavelen , om te bewyzen dat noch Jezus, iri Zynen laetften maeltyd , zynen Discipelen heeft kunnen verzoeken om hem als opgeftaen voorteflellen, na zyn ligchaem weggenomen te hebben , noch dat zyne Discipels hebben kunnen toeftemmen , om voor een' bedrieger in hun verderf te loopeh. Wy hébben het uitdruklyke bewys van hunne vblftandïge neiginge, om hem als den Afgezant van God, die verwacht wérd, cn als het voorbeeld van heiligheid te befchouwen. De Discipel zelfs , die hem na het laetfte onderhoud ging verraderi j verre van deze ingebeelde faLi 2 ' mëfi-
Euangei.1'
sche Bet tooging.



Boangeh &che Be.
TOOGING.
het niet uithouden tegens de inwendige
U,UIUI81U8 van jezus neiligheid , zelfs na zyne laetfte gefprekken. Geene fchaduw van bedriegerye: geene nieuwigheid, die hem beledigt: geene bekentenis , die hem geërgerd heeft. Zyne openbaring komt op niets uit. Hy doet aen de Raedsheeren gééne'de minfte belydenis, waeruit'zy voordeel kunnen trekken.
In tegendeel wordt 'het hooge denkbeeld van de heiligheid des Meesters bevestigd door de wanhoop des Apostels. Hy kan het niet uithouden tegen de gedachte, dat hy het bloed des Regtvaerdigen overgeleverd heeft: 'en zyne wanhoop, of ten minfte zyn berouw, wordt bewezen door het openbare gebruik van het geld, 't welk hy ontvan-
gen
532 SCHOUWTOONEEL
menfpanninge te ontdekken, heeft getoond dat 'er geen piaets had. Indien zy wezen!yk ware geweest, zou zyn geweten hem toegejuicht hebben, omdat hy den loop van een bedrog, dat den Godsdienst en den Staet zoude bederven, gcftuit had. Maer hy is wel verre van eene diergelyke gedachte. Zyn liefde tot de rust en hpr o-pM



der Natuur, XXVIU. Onderh. 533
gen had en wederbragt. Men kogt met het zelve een akker des pottebak kers, wacrvan men eene begraefplaets voor de vreemdelingen maekce. Deze. akker kreeg den naam van Akeldama of Akker des Bloeds. Het geval van het berouw dezes giengen Apostels, neemt alle vermoeden van famenfpanning' weg : en dit geval is door een bekend gedenkftuk openbaer. De Joden , die van jaer tot jaer zich naer Jeruzalem begeven, kennen de gemeene begraefplaets der geenen van hun, die op reis fterven. Zy kunnen het ganfche aerdryk onderrichten van den oorfprong des naems, dien de Euangelisten aen dezen akker geven. De naeuwkeurigheid en opregtheid van deze laetften ontdekken zich aen alle kanten. ' Verders kan men zeggen, dat Jezus geftorven is, zonder het doen van e.ene nuttelooze pooging, tot aenfporing van zyne Discipelen, om zich te laten Aagten voor een' man, die met hun en den. ganfc.hen godsdienst gefpot had. Nog minder heeft hy gewacht, toen hy zyne opflanding voorzeide, dat zy zelfs het befluit zouden nemen , om eene onLl 3. god.-
sche BbrOOGINCK



Euangeli. sc'hè Betooging.
534 Schouwtooneel'
godvruchtige profeetfie ftaende te houden, zonder dat hy 'er hun van fprak, en wanneer zy alles verloren zagen! Dus werdt de bediening; der Apostelen h.m
: ■ Jipusieien nern
onnut, omdat hy ze niet kan bellierenJ en hen tegen heeft, zoo hy geen Man' van Uod is.
' Deze onderneming, welke men als geheel menfchelyk veronderftelt, echter gevolgen gehad hebbende, is 'er geen hulpmiddel meer dan in de ftandvastieheid der Discipelen, gevleid door de ftoop om er voordeel mede te doen. In dit geval heeft hunne prediking geen deel in het bedrog van hunnen Meester.1 My dacht zelfs niet eens om hun dit denkbeeld inteboezemen. Hy vergenoegde zich met hen te laten begaen Een waerlyk zeldznem bedrog, waerin' het geval alles doet! Het geval had hem begunfligd met verfcheiden voorzego-in.'
kmdschheid af, in de woestyn een' Voorlooper befchikt. Het geval bezorgt hem nog predikers van zyne opftandmge.' Maer laten wy toeftaen alles te zeggen. Zy namen dan fchielyk het befluit om het ligchaem van Jezus weg-
te



der Natuur, XXVIII. Onderh. 535
tenemen, ten welken pryze het ook ware , en gerucht in de weereld te maken, door te verkondigen dat zy hem in het leven gezien hadden. Maer indien men niet dan dit middel heeft, om de zaek aen één te hechten, en de bediening der Apostelen aen die van hunnen Meester te verbinden, heeft men geen middel altoos ; en hunne bediening moet goddelyk zyn, of nimmer is 'er een Christendom in de weereld ingevoerd ge-
M7APCt*
Wanneer ik de kragtdadige bewyzen, die de goddelykheid van het Euangelium ftaven, voordel, ben ik ontflagen van de zwarigheden, welken de reden daer in vindt, omdat God voor zyn werk in ■ftaet, en het oogmerk om ons nederiger te maken, op eene byzondere wys, in het bedek der vleeschwordinge uitblinkt. Maer wanneer men het Euangelium als een bedrog wil aenmerken, is men verantwoordeiyk voor alle de ongerymdheden, welken men bybrengt; en hier zyn zy zoodanig, dat men, om de ingebeelde famenfpanning ftaende te houden, een begin maekt met het veranderen van alle de denkbeelden, welLl 4 ken
Voordeeltge ftaet va» hun, die het Euangelium vcrdeedigen ; en nadeelige voor hun, die hetaenvailen.
EuANGEUsche BëTOOGINS.



evangeliSCHE Be-
536 ScHOUWTOONEEL
ken de ervarenheid ons opgeeft wegens het menfchelyke hart en het gewone gedrag der famenlevinge.
Ik zal niet aendringen op de be-
lchroomdheid, welke men natuurlyk aen lieden van aert als de Apostels kan toefchryven. Yder befpeurt genoeg, dat het niet moeyelyker was voor elf arme bootsgezellen (vergun my dit woord te gebruiken) om den berg, in wiens rots de grafftede gehouwen was, door te dringen, dan tot het lichaem te naderen, zonder van de fchildwachten gehoord te worden, zonder de vervolgingen van den Landvoogd, wiens gezag zy verachtten, te vreezen , zonder te fchroomen voor den haet der Joodfche Raedsheeren , welken zy voor moorders van den Mesfias konden doen doorgaen, of zonder vrees te toonen voor de bevelen van Rome, om de uitvinders van eenen nieuwen godsdienst in de gevangenis te werpen. Het denkbeeld , t welk men ons van het befluk der Discipelen geeft, is onëindigmael omrerymder.
Deze menfchen, welken men voorheen ligtelyk beflierde, door hunne on-
ge-



d e r,Natuur, XXVIII. Ond&rh. 537
gemeene aendoenlykheid voor alles, dat het kenmerk van heiligheid droeg, worden fchielyk en noodwendig, zy, hun-
euangeli» sche betop.ging.
ne vrouwen en aennangers, een oeuuc .yan uitfporige lieden, ongodsdienftiger dan afgodendienaers, verderflyker dan brandftichters, en onmenfchelyker dan moorders, die meest naer bloed dorften,. Zy zyn eensklaps tot dien fnooden ftaet overgegaen, en volharden, zonder wroegingen, zonder verandering, tot op de fchavotten, in dezelfde woede.
Laet u niet bedriegen door de opregtheid, welke gy meent in de brieven van den Euangelist Joannes te zien; noch door de fchoonheid der gevoelens, die in de brieven van den eerften dezer zondaren uitblinken; noch door de liefddadigheid, waervan Paulus fchynt te branden. Doch het is waer dat de Engelen niets edelers noch teederers kunnen zeggen , dan het geene de Apostels, na de verkondiging van de opftandiuge, gefchreven hebben.
Van fidderende menfchen, gelyk zy waren, zyn zy allen onbeweeglyk geworden : van domme lieden, gelyk zy fchenen, we; d :n zy verftandig en vol LI 5 ver-



538 SCHODWTOONEEL
Evangelische 15e-
tooging.
verhevenheid. Alles, wat vernuftige mannen, in de afbeeldingen hunner ingebeelde helden, als grootsch hebben kunnen voortellen, ?yn gewone en we-
zenlyke deugden van alle de Apostelen.
Maer laet u hierdoor niet verblinden. Alles is flechts een famenweeffel van vermomminge en ongodsdienft-igheid. Zy worden ftraks ongodsdienftiger dan de afgodendienaers. Deze eeren goden, door de openbare begrippen geheiligd. Zy meenen daerin genoegzaem gewettigd te zyn. De opvoeding, het voorbeeld en de gewoonte (lellen hen ge-, fust; en waerlyk de Heidenen hebben, in hunnen eerdienst, geen voornemen om de Godheid te beledigen. Hunne, groote misdaed beftaet in hunne kundigheden te misbruiken, en zich goden naer hunnen fmaek te maken. Maer de Discipels van Christus vergenoegen zich niet met opzettelyk afteltaen van Gods wet, voor welke zy zoo yverig waren, cn waervan zy de volkomen vervulling in Jezus Christus meenden gezien te hebben; zy worden voorbedachtelyk afgodendienaers van een' verleider, dien
zy.



der Natuur , XXVIIL Onderh. 539
zy wisten regtvaerdig met den dood geilraft te zyn. Zy willen zelfs het menfchelyke geflacht in dezen onverftandigen en verfoeijenswaerdigen eerdienst inwikkelen. Zy bedriegen dan de menfchen , en beledigen God onbefchroomd. Dit noemen zy zelfs de zonde tegen den Heiligen Geest: dit is de vernieting van allen godsdienst.
Hunne fchielyke boosheid brengt hen veel verder, en zelfs met hun weten. Zy worden verderflyker voor de famenlevinge,dan debrandftichters zyn. Deze verbranden een oord, en laten 'er. honderd duizend in wezen: maer de Discipels ondernemen om geheel Judéa, en vervolgens de ganfche bewoonbare aerde, te voorzien met eenen eerdienst, die den godsdienst van hunne Vaderen
veranderen, hun eigen volk, welks yver zy kenden, in vuur en vlam zetten, eene verfchriklyke verdeeldheid in alle de. huisgezinnen der Heidenen, verfpreiden, ' en overal aen hunne aenhangers het lot van Joannes den Dooper en Jezus verwekken zal.
Zy zyn onmenfchelyker dan dewreedacrts en moordcrs van beroep. Deze, " doo-
EüangeU-
SCHE BETOOGINC.



54° SCHOUWTOONEEL
Evangelische Betoogino.
volks, en in zich zeiven eerst, en voorts hunne vrouwen, kinders en allen, welken zy kunnen verleiden, den fchandelykflen dood of de onverzoenlykfle vervolging te verwekken; en alle hunne zachtmoedigheid zal plaets hebben omtrent hunne vyanden, welken zy vooral aenbevelen te eeren en te beminnen, zonder zich immer te verdeedigen. . Dit wil zeggen, om hunne afbeelding te eindigen, dat eene afgryfelyke wanhoop hen aenfpoort tot de vreemde misdaed om met God te fpotten, tot de razerny om zoo veel volk als mogelyk is in hun verderf te flepen, en alles te verontrusten om hun einde te verhaesten; maer dat zy zich vertroosten door het genoegen van het menfchelyke geflacht' zeldzame voorbeelden van heiligheid en geduld te geven.
Men heeft nimmer hooren fpreken
van
dooden hunne vyanden of de lieden, wei ken zy willen pionderen, en verdeelen den roof met hunne medegenooten: maer de Discipels, die niets te geven hebben , en niets willen ontvangen, zyn onverfaegd in het ontëeren Van de Romeinfche Overheid en den Raeds des



mVi^A.TV\m.,XXFIII.Onderh. 541
van eene diergelyke geiiertheid, waerin alles tegenftrydig is. Maer wanneer het Imenfchelyke hart bekwaem mogt zyn, lom re gelyk tegenflrydige fchikkingen te maken, is het echter eene onverdeedigbare ongerymdheid te zeggen, dat eene verzameling van zulke verfchrik■ lyke eigenzinnigheden zich, van tyd' 1 tot tyd,gevormd hebbe in eene meenigte van goede menfchen, die door de ! fchynbaerheden der godvrucht bekoord werden, gelyk men kan oordeelen uit de tael', welke zy nog in hunne gruwlyke famenzwering voeren. Eene diergelyke herfchepping is moeyelyker te gelooven dan de allerfabclachtigfte.
Hebben zy, die toevlugt tot deze buitenfporige befchouwinge nemen, reden om hunne fcherpzinnigheid te roemen? Zy ontdekken zich: zy verdeedigen zich alleen tegens het geene hen hindert, en luisteren met eene kinderlyke ligtgeloovigheid naer denkbeelden, die eikanderen vernielen. De ongeloovigheid ftrekt meer tot vernedering van hun, die deze leerflelfels volgen, dan dat zulks zoude gefchieden door het geloof, dat, ons verftand gevangen ne-
men-
EtMNGEtl.' SCHE BBTOOGING.



JJlTANGEt-i
scHe BeTooeirtö.
Het bedrog, deri Apostelen toegefchreven, wordt door het gedrag , 'i welk men ten hunnen opzigte gehoudenJjeeft, weHerlegt.
542 SCHOUWTOONEÈL
mende, het zelve door de zekerheid van hare bewyzen verheft.
Om de goddelykheid van het Euangelium te doert verdenken, is men niet alleen bepaeld, om de menfchen tegens hunne eigen belangen, en tegens alle de grondbeginfels van het gemeene verftand te doen handelen; maer menmoet hen ook tegens alle de grondbeginfels van de regeringe der volken, en tegens de gemeene wecten der famenlévin^e doen werken.
Met oogmerk om de gevolgen' der voorzeggingen van Jezus kragtdadig te beletten, doet de Raed van Jeruzalem het graf verzegelen èn bezetten. In den nacht voor den derden dag wordt dit graf geopend, en het ligchaem niet meer gevonden. God alleen kan het in deze omflandigheid Opgewekt hebben; of eenige onverfaegde .Discipels hebben het tegens alle wacrfchynlykheid weggenomen , het zy door behendigheid,' het zy door geld.
Indien dit het werk der menfchen is, Is het eene muitery tegens de regering' bf liever,' het is de ftrafbaerfte van alle misdaden,' ómdat deze handel ftrekt qrri
het



der Natuur , XXVIII. Onderh. 543
het volk tegens den Raed optezetten, den godsdienst der Joden te veranderen , door de affchaffing der bevelen van Mozes, de eene helft des volks tegens de andere te doen flxyden, de Romeinen door gedurige oproeren te vertoornen , met één woord om alles te verwoesten;
Eene diergelyke fchendaed, die békwaem was om de geesten in vuur en vlam , en den Staet irt verwarring te brengen, moest allernoodwendigst, en zonder üitftel, door een geregtelyk onderzoek tegengegaen, en aenftondsdoor den dood der Apostelen geltraft worden.- Niets was eenvoudiger, regtmatiger of noodzacklyker. Men was meester van de foldaten der Wacht : men! Was het van de Apostelen: zy vertoonden zich overal. Deze lieden waren noch aenzienlyk noch geducht. Zy waren arme Galileërs * in wien niemand eenig belang fielde. Waertoe diende dan een flap gedrag, in diergelyk geval , na het bericht van dé foldaten der wacht, en niettegenffaende de kennis van eene groote meenigte volks, dat zich rondom de Apostels begint te ver-
za-
EUANGBÜ»
sche Betooginö.



544 SCHOUWTOONEEL
EÜANCEH SCHE BETOOGINO.
zamelen? Men belydt dus dat men niet meer weet waer men zich bevindt. Nu zyn de Apostels in dit gevaer niet geweest , noch met den dood geftraft, noch zelfs gedurig gevangen gehouden; dewyl zy lang daerna openbaerlyk de opftanding predikten , en dezelve aeri de poort des tempels bevestigden, door wonderbaerlyke genezingen. God heeft derhalve hunnen Meester opgewekt.
Dit gevolg vloeit hier natuurlyk voort uit den eerflen regel van alle regeringen, beflaende in het flraffen van alle booswichten en verfloorderen van de gemeene ruste, vooral Wanneer zy zwak zyn, of ten minfle in zich van hun by voorraed te verzekeren, eer zy ontfnappen.
Dit gevolg wordt voorts hierdoor in klaren dag gefield, dat de Raed tedoeii had metmenfeften, die noch door zachtheid , noch door geringe kaflydingen konden wederhouden worden. Zy verklaerden dat zy God meer dan de menfchen zouden gehoorzamen; en zy hielden hun woord.
Op het gezigt van zulk eene hardaekkige halsflerrigheid, was het te meer
noo-



der Natuur , XXVIII. Onderh. 545
ttoodig om de Wegneming van het ligchaem geregtelyk te onderzoeken; en liet gezag, 't welk deze verfoeijelyke fchendaed verkreeg, bragt noodzaeklyk
ËCJANGELISCHE BETOOGINC
de verdelging der overtrederen met zich. Nu predikten zy nog, niet alleen verfcheiden maenden , maer verfcheiden jaren daerha; en men kan niet meer twyffelen aen de talryke Kerk, welke zy te Jeruzalem oprichtten, als aen de vervolging, die haer naderhand verffrooide.
Het is dan blykbaer dat men nimmer een regelmatig onderzoek tegens de Apostelen heeft durven doen, noch het onderzoek openbaer maken , om alle beguie heling te verdryven. Men" fchen, die driftig of door eene groote zwarigheid verfchrikt zyn , ontberen nimmer middelen, om zich te verharden en hun gedrag te wettigen. De Raed, reeds verbaest Over het zien van de nutteloosheid der wacht, die by het graf gefield was, Werd het nog meer op het bericht der foldaten.
Laten wy ons wachten, zegt men, dit bericht ,te openbaren, en de foldaten met de Discipelen van Jezus tevefXV. Deel. Mm ge-



54^ ScflOUWTÖOfJEEL
ÊÜANCEtl«chs BeTOOGING.
gelyken. De waerfchynlykheid zou zich tegens ons verklaren. Alles zal opgehelderd worden. Het is eene famenfpanning van twistflokeren. Het geld, de behendigheid en Beëlzebuth zyn 'er in gemengd. Voorzeker is 'er beguicheling in dit werk. Zoo Jezus waerlyk opgeftaen was, zou hy zich dan niet vertoonen?
Maer het is niet genoeg zich dus gerust te Hellen , door een misfchien^ omtrent de oorzaek dezer gebeurtenisje: hierin is eert bedryf, dat door de openbare orde onvermydlyk gemaekt werd. Het geene men hier niet durft doen is alzoo nadruklyk als de wezenJykfle bewysfchriften: en dewyl men de foldaten, die voor het zegel moesten inftaen, noch de Apostels, die het ligchaem hadden weggenomen, fchoon zy zich dagelyks vertoonden, niet met den dood geftraft heeft, volgt daeruit dat niet de hand des mefifchen, maer die van God Jezus Christus uit het graf gehaeld heeft. Een drogredenaer mag dit zoeken te bedillen; maer het is ontegerZeglyk in de grondbeginfels der famenlevinge»
« De



der Natuür, XXVIII. Onderh. 547
' 'De prediking der Apostelen is dan een aenééngefchakeld werk, bezield <ioor duidelyke beweegredenen, en volkomen ftrookende met het werk van den Heilig der Heiligen, die aen den dood overgeleverd, volgens de profeetfie van Daniël, en uit de verdervinge des grafs gered zal worden door zynen Vader,, volgens de profeetfie van David.' Maer in geval van bedrog, kunnen deze veffchillende bedieningen geene gemeenfchap hebben. . Zy vernietigen elkahderen, in plaets van zich wederzydsch' r.e onderfteunen. Daer zyn geene beweegredenen , noch befefbare mogeJykheid , bekwaem om het werk van Joannes den Dooper aen dat van Jezus Christus, noch dat der Apostelen-aen de twee voorgaende te verbinden: en men zal alles aen eene nog fchielyker verwoesting overleveren, wanneer men 'er nieuwe medepligtigen en zelfs opvolgers by voegt.
v Stefanus, Paulus, Barnabas, Silas, Timotheus , Titus , Apollo en zoo vele anderen, die predikers van de opflandinge werden, hebben geen deel aen de gewaende. famenfpanning tot Mm 4 weg-
EUANCELISCHF. ÏJETOOGINC,
De bedie» ling der nedewerseren en opvolgeren lerApOste. léh kat»



54^ Schouw t*o.o n e e l
Euangeli-
'CUE liEToOGlNG.
zich niet ftaende liouden, noch zich aenhicdcn , in geval van bedrog.
wegneming van het ligchaem gehad : maer het is echter noodzaeklyk dat zy 'er van onderricht zyn, om dat zy zich verbinden het zelve door nieuwe logens te bevestigen. Stefanus ziet, voor zyn flerven, Jezus in deszelfs heerlykheid. Pauius, wiens yver voor de wet hem geducht voor de opkomende Kerk, ea iidrbaer aen de Synagoge gemaekt had,
verkondigt eensklaps zyn onderhoud met den verrezen Jezus. Dit zyn dus geene misleide menfchen, maer klaerblykiyke verleiders, indien de verryzenis niet wezenlyk is. . Maer door welke omkeering van alle de handelwyzen van het menfchelyke hart wilt gy dat twee mannen, en hunne gelyken, den dienst van hunne prediking aengeboden hebben aen het fchandelyke eedgenootfchap, dat zich tegens den godsdienst en het Joodfche Gemeenebest ontworpen heeft? Gisteren begaf zich Paulus te bedde als een Parifeen, een' yverigen verdeediger van de wet zyner vaderen , en zelfs gereed om de Christenen te vangen en te fteenigen. Tegenwoordig wordt hy, by zyn ontwaken, zelfs een Christen.
Wie



der Natuur , XXVIII. Onderh. 549
Wie weet, heeft men gezegd , of eenig onregt, eenig misnoegen hem de fchool der Farifeen niet heeft doen verlaten , en tot het Christendom overgaen , om hun verdriet aen te doen? Dat is, dat gy, zonder gedenkftukken, en met een misfchien in de hand, de klaerfte hewyzen der hiftorie , en de achtbaerfte getuigenisfen, door talryke maetfchappyen aen den perfoon van Paulus , zyne bekeering , werken en edelmoedige belydenis gegeven, waent te vernietigen. Ik zal my echter niet ftellen tegens de boosaertigheid, waer ■ toe dees man u bekwaem ichynt, mits zy mogelyk is en met den aert der boozen overéénkomt. Om het weigeren van eene bediening', zie hem oproerig , een' prediker der afgoderyë , en een' verfmader van God en menfchen geworden. Ik ftem dit voor een' 00genblik- Maer door welke ongehoorde zeldzaemheid, is dees man, die eigenzinnig en buitenfporig in zyne gevoelens was , tot zelfs het bloed van zyne tegenftreveren te ftorten , thans alleen verkwistende met het zyne, federt hy een booze fchelm geworden is?
Mm 3 Waer-
ElJANGfitlschje Betooging:



iClIE J3E- ! -OOGING.
550 $CHOüWTOONEEl
Waerom zege gy niet, gelyk natuurlyk, is, dat de valfche yver moorddadig is, zoo als in het geval van den Farifeen Paulus blykt; maer dat de overtuiging
der waerheid de liefde tot hec leven overtreft, "'t geen het geval van den Christen Paulus is. '
Hierin zelfs, gelyk in al het voorgaende , is geen fchaduw van gezond veritand in hef gedrag , 't welk men aen de medepligtigen van het bedrog toefchryft; in plaets dat alles aenéénhangt in het gedrag van Petrus, Stefanus eri Paulus, volkomen overtuigd van alles, wat zy verkondigen, gezien en zeer wel gezien te hebben.
Men befeft ligtelyk, dat de Raedsheer Prokulusde opvoering vanRomulus in de vergadering der goden getuigd heeft, om zyn leven en dat der Raedsheeren , die denzelven omgebragt hadden, te redden. Dit is natuurlyk. Maer dat de Apostels, en eene meenigte van getuigen, voorgeven den Zaligmaker ' opgewekt gezien te hebben , om zich den dood overtegeven en alles" ji verwarring te brengen, is van alle aatuurlykheid ontbloot ï"ï'-!' ■ Men



der Natuur , XXVIII. Onderh. 5 51
Men begrypt wel hoe ouders van langzamerhand aen de dweepery gewend, de begrippen, waermede hun-
EtMNOEMSCHE beTOÜGINO.
ne geesten verhit zyn, aen hunne kinders mededeelen. Maer hoe driftiger zy beide in hunne voeröordeelen zyn, des te minder zullen zy gefchikt wezen, om 'er ligtvaerdig en uit loutere inbeelding' van afteftaen. Vooral zullen zy in geen' enkelen oogenblik een tegenftrydig begrip opvatten: en nog. 'minder zullen zy het omhelzen, mee het uiterfte gevaer, en in de zekerheid van hunne rust, hunne goederen, al wat zy dierbaerst hebben, en het leven zelf te verliezen. Kortom, men befchouwt de menfchen geheel verkeerd, indien men wil dat lieden, die van kindschbeen af fterk voor eenen godsdienst ingenomen zyn, fchielyk ten koste van hun leven tot eenen nieuwen overgaen, wanneer zy weten datdeze nieuwe meening een gruwelyk bedrog is.
Iemand, die durft voorwenden, dat het werk des Euangeliums onder het beduur van eenen bedrieger daer, moet 'noodwendig zeggen ,, dat deze zynen Mm 4, Vqqi'-



55» SCHOUWTOONEEL
euangeli. sche Betooging,
Voorlooper misleidt, zyne Apostels bederft, en zyne eerfte opvolgers tot bedriegers maekt , door hen rnr ppn
grondbeginfel van gedrag te laten, fchoon zy te voren eerlyke lieden waren, dat zy volftandig afgodendienaers en logenaers zouden zyn, om voorzeker eerloos en rampzalig te worden.
Laten wy de oogmerken en trekken, welken men, in het aennemen van het Euangelium, genoodzaekt is aen deszelfs (lichters toetelchryven, in een ander tafereel verzamelen.
Zy zyn fchynheiligen, die met God en de menfchen fporten, en openbaringen veronderftellen, om zoo veel volk als mogelyk was overtehalen, om met hun op den boord van eenen afgrond te komen, aldaer godsdienftiglyk den naem van God aenteroepen, en 'er zich vervolgens, met hunne vrouwen, kinderen en vrienden, blymoedig met het hoofd vooruit, in te werpen, zonder zich aen het oordeel hier namaels te ftoren.
Gy, die voor een' oogenblik eene weldadige wysbegeerte , gefchikt tot de noodwendigheden van alle menfchen ,



der Natuur , XXVIII. Onderh. 553
fchen , van het Euangelium maekte, belchouw hieruit aen welke perfonen gy de uitvinding en invoering daervan toefchryft. Zoo dra gy de opregtheid van de Apostelen en hunnen Meester wegneemt, is het u niet mogelyk hun eene verdracglyke hoedanigheid toeteeigenen. Daer zyn geene uitdrukkingen bekwaem om hunne boosheid en buitenfporigheid regtmatig te verwonen.
Gy maekt hen wezenlyk tot geene fchool van wyzen, maer tot eene vergadering van uitzinnigen : gy maekt hen tot het fchnim en afgryzen van het menfchelyke geflacht ; en gy vindt u nog aengezet, om ons te verklaren hoe uit zulk een' pestachtigen modder een reuk des levens, die door de ganfche aerde een' lieffelyken geur verfpreid heeft, voortgekomen is. Deze uitdrukkingen zyn gebrekkig, omdat zy niet anders zyn dan een al te zwakke afbeelding van de onfchatbare goederen , welken het Euangelium aen het menschdom heeft tqegebragt.
Van waer heeft. men verftandiger grondregels van gedrag, zuiverer zeden Mm 5 of
SCHE BETOOaiNO.



jsuange lische Be 'fClOGING.
554 ScHOTJWTOONEEt
of meer ware volksdeugden zien voortkomen ?
Heeft niet deze verleidende Bediening alle Goden na eikanderen doen vallen,
fcherming nam.
Het Euangelium heeft de flaverny afgefchaft of verzacht, door de flaven tot de vryheid der kinderen van God te roepen , en hen aen dezelfde tafel met hunne Heeren toetelaten.
Het Euangelium vernietigde de ongebonden godsdienfh'gheden en feesten, die den afgodendienaren dierbarer dan de goden waren, enalleenlyk ïtrekten om de pligten des huwlyks flraffeloos te overtreden, en de menfchelykheid te ontëeren.
Het Euangelium alleen heeft, ter
ver-
uc vrees voor deze ingebeelde Wezens verdreven, en de verfoeilyke gewoonte om hen door onmenfehelyke flagtoffers, door gevechten der zwaerdfehermeren én door het bloed der teedergeliefde kinderen te bevredigen, geheel afgefchaft?
Het Euangelium heeft overal de godr fpraken, de bezweringen en alle foorten van waerzeggeryenin minachtinggebragt, tot groote verwondering van de Wysbeeeerte. die ben nnrW Iwro hp.



der Natuur, XXVIILOnderh. 555'
rernieuwinge van de verdiende onzer Jaden , best gefchikt naer de begeerte jm Gode te behagen,' en het nut der
EuangeUï
sche betoooinc» ■
Tamenlevinge te bevorderen, een verlaenbaer voorfchrift aen allen gegeven, die de pligten naeuwkeurig bepaeld, de luisterfche eeuwen' genoegzaem vericht, en vergunt nimmer aen de eigeniefde andere werkzaemheid, dan het anderzoek van de ware goederen.
Alle deze zoo voordeelige kenmerken ?yn nog verzeld door een ander, dat de ^oddelykheid van het Euangelium nog mgtiger ftaeft in de agttiende dan in de üerlte eeuw; te weten, de voorzegging van de onheilen, waertoe het oorzaek toude geven,-het verderf der afgoderyë, de onderwerping van Jeruzalem aen le magt der Vreemdelingen, gedurende 3e opvolgende intrede dier vreemdelingen in de Kerk, en eindelyk de bewaring der verftrooide Joden, tot den bepaelden tyd van hunne bekeeringe. Welïe historie vindt gelyk deze, in de later, gebeurtenisfen,de waerborg der voorleden gebeurtenisfen, welken zy verhaelt?
Maer hoe voordeelig de befpiegeling. en overtuiging der gevallen van deze; W - ■> *" "' " ' ""' hls-



evangelische Be100GIKG.
55Ó SCHOUWTOONEEL eilZ.
historie zyn, men is geen Christen omdat men de betooging van het Christendom gezien heeft. De bewyzen van netLuangehum zyn deszelfs grondves-
ig.ng.met. Het Euangelium is niet alleen eene historie, wier waerheid men moet bewyzen: het is bovendien een verbond, waerin men zich moet begeven door verbindtenisfen, welken de Inftelier zells geregeld heeft, en waervan hy niemand de vrye befchikking Jaer. Het komt hier alleen aen om zich met te misgrypen in de kennis van hun, die zich als verkondigers en middelaers van dit verbond voorflellen, zonder 'er magt of kenmerken van re hebben- en dewyl de verkondiging van dit verbond voor allen is, en het zelve zich moet verwonen met kenteekenen van waerheid, bekwaem om de bekrompendfte geesten te treffen, moet het ook het regelmatigfle onderzoek der verftandieften kunnen uitffaen. Beide gebruiken zy, in hun gedrag, hunne gewoonlyke en yerfchillcnde voorzorgen. Laten wy dan in dit nieuw onderzoek, beginnen met hun, die de meeste kennis hebben. Einde des Fyftjenden Deels.












?t INHOUD.
Manier om de aloude historie te bewaren. 59
Zinnebeeldig fchrift. 60
Aenduidende Namen, herrinnerende byiMrpen. .. dl
Zorg voor de, geflachtlysten. 63
Gedenkftukken , overeenftemmende met Mozes. 65
De nieuwheid d& w.eerfld. ibid.
Bewyzen van de nieuwheid in de natuur. 66
liet Werk van zes dagen, en de rust van den zevenden door de fchikking der week bevestigd. 68
liet wezen van het licht,, onafhangelyk van oe fterren. 71
De fterrekunde regelt de feestdagen en de burgerlyke Regering. 73
Onderfcheiding van de bovenfte en , onderfte wateren. 76
Vermeende oorzaek der foorten en hervoortteelende zad^n. 77
De "mensch, gefch'apen om alles op het aerdryk te regeren, en nog in ' het bezit van deze heerfchappy. 83
De heerfchappy en dubbele oorfprong van den mensch is bekend by de eerde fchryvers. 8$
De eerbewyzing, van Adam gevorderd, heeft overal ttand gegrepen, en grypt nog (rand. ibid.
De mensch een zondacr cn geftraft. 87 • Out*



t N R O V ZX
m
Ontknooping van zyne grootheid én ellende. 88
Mozes heeft van de verzoeking en de geesten omzigtig gefproken. 91
Algemeene offeranden zyn de erkentenis van eene gemeene fchuld. 93
De noodzaeklykheid der liefde tot God en den naesten, de verwachting van een ander leven, zyn waerheden, door de Hebreen en andere volken bevestigd. 9#
Stilzwygen van Mozes over het oogmerk dezer gebruikea. ibid.
De verdorvenheid van den mensch door den Zondvloed gefluit of gematigd. 10a
Gevolgen van den Zondvloed. 106
De twee oorzaken van den Zondvloed gevonden en bevestigd. 108
Waerneming over de ontzagchelyke hoeveelheid van water, welke het dampgewest bevat, en over de oorzaken van vloed en ebbe. 109
Overblyffels van het land van Eden , getuigen der historie van Adam._ 117
De maten der Arke overéénkomftig met de natuur. ia.*
De vertellers der fabelen nemen hunne toevlugt tot de aloudheid:Mozes waegt zich door de nieuwheid zyner dagteekeningen. 123
Overeenkomst van denftaet van Ba-
* 4 b$r



*r ĥ N II O U D,
bylonie met bet verhael der fchrifture. iif) ;Overéériftemming der Sehrifture met
' den ftaet der weereld in alle tyden. 135 De aerdryksbefchryving der Schrifture ftaeft de waerheid, 136 De juiste ftandplaets der afitammelinTgen van Noach in hunne verftrooijirtge hewyst de voortrefrelykheid der kundigheden van Mozes. 14a
Zonderlingheid der Schriftuur. Zy leert ons historiefcherwyze onze " verdorvenheid en onze verwachtingen. 147
Vergelylcing der Historie van Mozes met die van den Ridder Marsham. 148
Beknoptheid der Heilige Schrifture. ibid.
Overéénkomst der Hebreen en Heidenen in verfcheidenftukken. Uitmuntend bewys van het verhael dér fchrifture. 161
Nieuwe bewyzen van deze gelykvormigheid. en de gemeenfchap van oorfprong. 163
De Bethels. ibid.
De verbindtenisfen met de Godheid. i65
Andere gewoonten in de verbindtenisfen gebruikelyk. 168
De Doop. 169
Gevolg van deze overéénftemminge. Alle volken zyn den vloek onderworpen. 173
M



INHOUD.
DE WAERBORG of VERZEKERING dek BELOFTEN.
i?9
Dc Waerborg der beloften, in de handen van een vermaerd volk geplaetst. !8o De Wettigheid van de Waerborg der
Beloften. 185 De profeetfie is het wettige kenmerk van het pand, den Joden toevertrouwd. x2S Profeetfie wegens Babyion. 189 Profeetfie wegéns Egipte. 193 Profeetfie wegens de afflammelingen
van Abraham. 196 Gelegenheid der beloften. 198 De naem van Abraham geeft eene
Openbaring te kennen, 203 De Medianiten. 209 De Idumeers. ibid. De Rode Zee. aio De Homeriten. ibid. De Israëliërs. De Joden. • ibid.
De Ismaëllers, oT Hagareniërs. 212 Chufeërs of Ethïopiërs, dat is, verbrande aengezigten. 213 De Befnydenis. 221* De befnydenis der aframmelingen van Ismaël heeft de invoering van het Mohammetisdom gemakkelyk Ü'emackt. 23+ * 3 Twee-



Vi INHOUD.
Tweede belofte. De bezitting van
het land der Kananiten. 242 De inhoud der belofte. 243 De uitvoering. ibid. De zekerheid. 244 Zonderlinge geaertheid der Israëlleren. 255 Het oogmerk van d'overdragt van
dit land aen de Israëlleren. 263 Aert en beftemming der Israëlleren. 264 De derde belofte. 26a Profeetfie van jPacob. 267
DE VERZEGELING,
en zekerheid van de Waerborg der Beloften. 290
DE WET VAN MOZES
gefchikt orn de Waerborg te verzekeren. 292
Overecnftemming van Mozes met de derde belofte. 302
De Wet van Mozes is betieklyk 1. tot de Israëlleren,- 2. tot de toekomende Kerk. 305
Betrekking der wet ter onderrichting van de Christenkerk. 312
M.el-



INHOUD. vu
Mclchifedek, ,315 Ydele tegenwerping, gehaeld uit de: onvolmaektheden van het aloude volk. 316 De profeetfie afgebroken eenigen tyd na de wederkeering uit de gevangenisfe. 319 Staet van den godsdienst by de Joden en Heidenen, by het naderen van den tyd des Mesfias. 323 De dwalingen der Platonisten, 326 "Stoicyncn. 327 Pyrrhoneën of Twyffelaers. 329 Stofdryvers. 330
DE EVANGELISCHE BETOOGING.
Gefehikt naer de verhevenheid van vatbare Verftanden.
Agt-en-Tvvintigste Onderhoud. 333
EERSTE HOOFDSTUK.
De regel van alle Verftanden. ibid.
pnderfcheiding der zaken , die aen onze redekaveling onderworpen, of niet onderworpen zyn. 336" ■ TWEE-



vm INHOUD.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Wflorhch onderzoek van Qodsdienflen, die voorgeven geópenbaerd te zyn. 344
I.
Onderzoek van het Heidsndottu 345
Algemeen begrip, ^id: Algemeene oefFeningen. 347 Oorfpron? dezer oefFeningen. De menfchelyke reden heeft dezelven niet ingeboezemd. g4g Geene overeenkomst heeft dezelven
kunnen invoeren. 3^1 Zy komen van Godï ibid. Herinnerende Afbeeldingen. 354 Waerfchouwende Afbeeldingen. ibid. De Verklaring van den Dierkring is de eerde fleutel van het Heiden-
dnm- ■ 3SS
Oorfprong der Goden.
Godfpraken. jijd. Zielverhuizing.
AVichelarye, Voorfpellingen enz. ibid.
De zinnebeelden zyn de oorfprong der herfcheppingen. 3öQ
De verklaring der verborgenheden , tweede fleutel van het Heidendom, en nieuwe proef van den voorgaenden, oorfprong. ' ggj.
De-



INLEIDING 9
voorraed, gewapend zyn tegens de predikers van den wellust, door een grondbeginfel van achtinge, welke wy binnen ons, en zelfs onzes ondanks, gewaer worden voor alles, dat betamelyk, wel ingericht, voortreffelyk, edelmoedig en van de laeghcden der eigenliefde ontilagen is, en onveranderlyk tot het ware voordeel der maetfchappye ftrekt.
Maer deze vooringenomenheid zelve , welke wy voor de deugd en den dienst van onze natuurgenooten gewaer worden, wordt het voorwerp van de lagchernye der vrygeesten, en de ftof van eene wezenlyke verbydering voor' ons zeiven, tot dat wy van de waerheid en wezenlykheid van den Godsdienst overtuigd zyn. Dit denkbeeld van de ware verdiende kleeft ons derk aen: deeze fmaek in het fchoone, dien de zwakheid onzer opvoedinge niet heeft kunnen verderven, ontdekt ons de uitmuntendheid onzer nature. . Wy verwonderen ons over eene deugd, die de menfchen dient, zonder iets van hun voor het tegenwoordige te verwachten, terwyl zy God alleen tot goedkeurder heeft. Maer zy blyft zonder uitwepA 5 kin-



lo INLEIDING.
kinge of zonder ftandvastigheid, indien zy niet voortreedt met de overtuiginge van eenen ftaet, waerin de verdienfte door het genot van den Oorfprong aller goederen zal bekroond worden; en deze ftaet wordt niet gezien. In tegendeel gevoelen en ondervinden wy al het gewigt der verachtingen of onregtvaerdigheden, die aen dezelve onvermylyk zyn, en haer gemeenlyk op den duur vergezellen. Dus kan alleen de zekerheid van den Godsdienst en der toekomende regtvaerdigheid onze moeilykheden verzoeten, ons in onze fmerten aenmoedigen, en de onvolmaektheden der famenleevinge verbeteren.
Gelyk wy inderdaed gezien hebben ^ dat de fchepping der aerde een onvolmaekt en zelfs onnut werk was, zonder den mensch, zynde de eenigfte befchouwer van alle de fchoonheden, die haer verfieren, en de vruchtgebruiker van alles, wat zy voortbrengt; zoo is insgèlyks, zonder den Godsdienst, en zonder eene welgegronde verwachtinge van een ander leven, de fchepping van den mensch, zoo als wy hem kennen, onbegryplyk en vol van onvolmaektheden.



INLEIDING. tï
den. De mensch is eene verzameling van kennis en onkunde, van begeerte, en onbekwaemheid, van verwachtingen en onzekerheden ; van vermaken 'en fmerten, van deugden en gebreken, van val en berouw, van ontwerpen en nutteloosheden , van grootheid en laegheid.
Ik voeg een laetfte trek aan zyn tafereel: indien het graf voor hem het einde van alles is, dan onderfcheidt zich het menfehelyke gedacht in twee deelen, waarvan het eene zich flraffeloos aan de misdaed overgeeft, en het andere zich vruchteloos aen de deugd verbindt.
De maetfehappy bevindt zich zonder grondbeginfelen en zonder beweegredenen. Vernuftig verzonnen logens, wegens het toekomende, zullen alle hare zekerheid wezen. Vindt men deugdzame menfchen , die haer ten diende ftacn, het is alleen omdat'er zotten zyn. De wellustigen en bedriegers, die met haer fpotten, zullen dus alleen de weldenkende hoofden wezen; en de Schepper die zoo veel geregeldheid inde ligchamelyke weereldgebragt heeft, zou noch wet, noch geregtigheid in de verflandige natuur gevestigd hebben, nadat hyhaer
zelfs



ia INLEIDING.
zelfs een verheven denkbeeld van de wet en geregtigheid ingeboezemd heeft. De mensch is dan een bajerd van verwarriuge, een duister raedfel, dat onoplosfelyk zoude blyven: zonder de ontknoopinge der openbaringe en van het leven hier namaels.
Hier fluit my iemand in mynen weg: het is een Deïst der gezindheid, die de onfterffelykheid der ziele toeftaet. Gy gaer te ver, zegt hy; het leven van den mensch is een onoploslyk raedfel, zonder het leven hier namaels. Ik ftemheL toe: maer welke noodzaeklykheid is 'er, om hier de ontknooping der openbaringe bytevoegen? Is de reden ons niet genoeg? Wy hebben niets noodig dan de toekomende regtvaerdigheid, om ons tot de deugd te verbinden; en deze verwachting vloeit natuurlyk voort uit de wyshcid van het almagtige Wezen, en uit de geestelykheid onzer ziele : dit is klaerblyklyk. De reden alleen is buiten twyffel genoegzaam, om ons door haere kiaerheid te geleiden, zegt een andere Deïst der gezindheid, die de ftoffelykheid der ziele gelooft. Maer waerom, cn met welk regt, wilt gy
uwe



INLEIDING. 13
uwe toevlngt nemen tot een leven bier namaels? Wat nieuws weet gy 'er van, indien gy de openbaring niet te hulp roept? Gy hebt dit denkbeeld by u zeiven gevormd; en dewyl gy 'er ons niet van verzekeren kunt, is het niet redelyk dat men naer u luistert: men zou wel ligtgeloovig moeten wezen, cm zich hierin aen uwe uitfpraek te houden: myne leer is veel eenvouwiger dan de uwe. Ik befchouw den mensch als een ander dier. Waarom zou hy, bidde ik u, veeleer dan een ander eenige pligten en een geweten hebben? Hy behoeft 'er zich Hechts van te ontflaen, om 'er niet aen verbonden te zyn. Wanneer het dier in leven is, ontvlugt het altyd het kwaed, en zoekt naer vermogen zyn welzyn: wanneer het dier dood is, is alles dood. Geene noodzaeklykheid is 'er tot het veronderftellen van een leven hier namaels, om den mensch de onregtvaerdigheden van dit leven te vergoeden : niet meer dan om den os en het fchaep fchadeloos te ftellen, wegens de fmerten en den dood, welken men hun heeft doen lyden. Dit is klaerblyklyk. Zie daer dan twee menfchen, die zich / van



14 INLEIDING.
van het jük der openbaringe ontflagen hebben, om zich beide aan de klaerheid der reden te houden, en welken de klaerblyklykheid tot tcgenflrydige befluiten doet overhellen. De eerfte is van gedachten om den vooriiander der ftoffelykheid naar de galg te zenden, als een' man, gefchikt om de uitmuntendheid onzer natuure te ontëeren, en de maetfchappy te verleiden 5 en deze zendt den anderen naar het dolhuis, als een' weetniet , die ons noodeloos met ingebeelde pligten kwelt.
De tegenfpraek, welke gy gezien hebt dat over de noodzaeklykheid van een ander leven plaets heeft, zult gy vinden in de hedendaegfche en aloude begrippen over de eeuwigheid of nieuwheid der weereld, over het oneindige en eindige, over het onderfcheid der geesten en iigchamen, over de meeste zaken, die betrekking met de natuur' en den godsdienst hebben. Deze tegenftrydigheid van begrippen is onvermydelyb De mensch heeft eenig licht ter zyner beftieringe ontvangen. Hy heeft het vermogen om gevolgen tö trekken, tot het maken vart eene juiste toepasfing wegens alles, wat
hem



INLEIDING. 15
hem mogelyk is re onderfcheiden. Op deze wys handelt hy regtmatig. Dan de zaken, waervan hy onderricht is, en van wier gebruik hy het genot heeft, zyn nog , in vele opzigcen, in eene diepe duisterheid. Hy ziet haer als door eenen fluyer. Hy ziet de trekken van een raedfel, waervan de zin nog verborgen is; en fchoon verzekerd van de wezenlykheid der voorwerpen, welken hy bezit of hoopt, befpeurt hy de zwakheid van zyn gezigc, en haekt naar zuivere kundigheden. Deze bekentenis van de bekrompenheid zyner denkbeelden is niet alleen heusch, maar vol van billykheid, en volmaekt overéénftemmende met de vermenginge van lichten duisternisfe, waeracn wy alle onderworpen zyn. Zy ftrookt volledig met de bekende uitdrukkinge in de. Heilige Schrifture : Qjioerere Deum, ft forte attrectcnt; dat onze reden, God enAa.i?:a# alle andere, waerheid zoekende, znlks niet bereikt voor de openbaring, dan door eene foort van gevoel en tastinge, die, fchoon gepaerd gaende met de gewaerwordinge der wezenlykheid, het voorwerp in geene volle klaerheidftelt.
De



ï6 INLEIDING,
De gewaerwording van onze onvolHiaekrheid doet ons wehfchen om vermeerdering van onze kundigheden. Het is eene gewigtige vraeg, of men kan weeten, dat de noodwendigheid eener openbaringe derzelver wezenlykheid bewyst: maar laten wy onze naervorfchingen verkorten. Indien deze vermeerdering van kundigheden ons waerlyk gegeven is, door de openbaring van het toekomende leven en de regtvaerdigheid, die 'er ons toe opleidt * zyn wy dan onredelyk, als wy nalaten ons in dit opzigt naer de enkele naervorfchingen onzer reden te gedragen? Is het niet veelëer verlïandig gehandeld ^ wanneer wy ons getrouwlyk aan de openbaring houden? Geene wysheid is 'er des dan in dit gedrag; dewyl men de duisternisfen, die in ons zyn, verlaetj om in het licht, dat God ons aenbiedt, voort te wandelen. Dit gedrag van onze zyde is noodzaeklyk, als het betrekkelyk is tot een werk, waarover men ons nietgeraedpleegdheeft, en waervan de werker buiten ons i«t
Wy kunnen over het belang onzer nageburen honderd redevoeringen doen,
die



INLEIDING. 17
die ons klaer en duidelyk fchynen, om te betogen dat de Zwitfers en Hollanders behooren, of niet behooren, in verdrag van vrede en koophandel met Frankryk te zyn. Maer noch de klaerblykheid van een dringend belang ftek ons in geene verbintenis met hun, indien 'er geen verdrag is, noch de klaerblyklykheid van eene toekomende zwarigheid belet deze verbindtenis, indien 'er het verdrag van bekragtigd en afgekondigd is. Het is het werk van hunne vryheid: wanneer 'er de afkondiging van gedaen is, is 'er geene ftof tot gefchil meer. Insgelyks, wanneer men fpreekt van eene goddelyke openbaringe , aen het menfchelyke gedacht voorgefteld, na verloop van verfcheiden eeuwen van onkunde en afgodendienst, zou het erbarmlyk zyn zich met redenkaveling daer tegens te wapenen, en de overnatuurkunde boven de gefchiedenis te ftellen. Men vermeerdert onze kundigheden niet, door het vermeenigvuldigen van vraegftukken, welken wy misfchien buiten ftaet zyn te beantwoorden. Was het betamelyk vier duizend jaren re wachten ? Was 'er zoo veel omzigXV. Deel. B tig-



is Inleiding.
tigheid in het werk der zaligheid noodig? Waarom heeft God niet begonnen met hec menfchelyke geflacht zalig te maken? Behoorde God niet, heeft hy
het niet behooren te doen
Alle deze vragen zyn zonder <billykheid en betaernlykheid ; en wy hebben alleen regt om 'er eene te doen, omdat zy de eenigfte redelyke is.
Dus is het navolgende eene wettige vraag: God heeft altoos zyne tegenwoordigheid , zyne wysheid en zyne oogmerken vertoond door het fchouwtooneel van het heelal', door de gewaarwordingen van het geweten, en door de onderrichtingen, van de eerfte menfchen aan de volgende gef achten overgeleverd; paerde hy deze eerjle openbaring met eene nieuwe bekendmakingen die ons zynen wil naeuwkeurigonderwyst, en ons tot de zaligheid geleidt? Indien hy zich op nieuw heeft doen hooren, indien hy ons eene wet, een voorfchrift van godsdienst, en vermogende middelen ter zaligheid medegedeeld heeft, is het eene gebeurde daed; en hét is ons genoeg dat dezelve zonneklaer en wezenlyk zy. Het onder-



INLEIDING. i9
derzoek zal dan vallen, niet op de billykheid der befluiten van God, wiens oogmerken de onze verre overtreffen, niet op de regtmatigheid der middelen, die aen de vryheid zyner verkiezingé ftaen, maer op de klaerblyklykheid der gebeurde daed. Hier bepaelt zich alles: wy zyn deze billykheid aen het oneindig magtig en wys Opperwezen verfchuldigd, om te denken dat alles, wat het eer uitvoer brengt, ten hoogde regtvaerdig en welgeregeld is: en dé moeilykheid , welke wy ondervinden in het verklaren van de dingen, weiken God zyner kennisfe alleen toevertrouwd heeft, belet niet dat allés, wat hy voortbrengt, wezenlyk zy, eh dat het in zyne toepasfing eene verworiderlyke overéénkomst met ortzé noodwendigheden heeft. Nu wordt eene gebeurde daed, die eene voorleden zaek is, en welke men nietmeer zien kan, alleenlyk geftaefd door bewyzen van getuigenisfen. Hebben wy eene afkondiging en getuigenisfen van den vrede rusfchen Frankryk én andere Mogendheden gemaekt? Hebben wy eene afkondiging en getuigenisfen van deblydeboodfchap1 B a on~



ao INLEIDING.
onzer zaligheid, of van de verëeniginge van het menfchelyke gedacht met God? Niets is zoo eenvouwig als de vraeg. Het antwoord is het niet minder: zie hier het zelve. Het Euangelium, de blyde boodfchap der zaligheid, is onder alle gebeurtenisfen de bestbevestigde daed, wier getuigenisfen minst twyffelachtig, het talrykfle, het fterkfteoveréénjlemmende, het volftandigfte, en meest voor alle oogen opengelegd zyn.
Van deze voorhanden zynde getuigenisfen gaen eenige voor het werk, en zyn voorbereidingen geweest: de andere volgen, boodfchappen, verkondigen en bevestigen het zelve.
1. De voorbereidingen van het werk der zaligheid zyn ons overgeleverd door voortreffelyke getuigenisfen, die over de ganfche oppervlakte der nature verfpreid, en in de geheele maetfchappy van het menfchelyke gedacht in wezen zyn.
2. De boodfchap of verkondiging van het Euangelium is gedaen, en wordt vervolgd door afgezondenen, klaerblyklyker belast met de volmagt om het zelve aentekondigen, dan de beatnptfchry-
vers



INLEIDING. 21
vers om onze befcheidbrieven op te fielten ; en geene afgezanten der onderhandelende Mogendheden zynmetkenbarer middelen gewettigd, om ons van onze voordeden en verbindtenisfen te onderrichten. Men heeft meer voorzorgen gebruikt, om de zending der afgezondenen doorluchtig te maken, en onze verachtingen voortekomen, dan 'er genomen worden in de verbonden, welken de menfchen met eikanderen aengaen, om de onzekerheid te vermyden, en zich wederzydsch van hunne eigendommen re verzekeren,
De beste fchikking, welke wy kunnen volgen in de manier om het werk der zaligheid te verhandelen, heeft ons God zeif in de wys om het uittevoeren getoond. De zekerheid van zyn Euangelium kan of uit het voorafgaende, of uit het daerop volgende bewezen worden : wy verëenigen dan eerst de voorbereidingen , door welken God lang te voren zyn werk kenbaer heeft willen maken, wanneer het hem behaegde ons hetzelve te openbaren : en indien 'er eenig bewys, eenig merkbaer voornemen uit voorvloeit, dan zullen wy het B 3 de



as INLEIDING.
de Euangelifche Voorberèiding noemen.
Doch dit veronderftelt de kennis der gefchiedenisfe van het menfchelyke geflacht en der weereldfche zaken, zoa dat het als toevertrouwd is aen hen, die met meer vlugheid dan anderen begaéfd zyn, of meer kundigheden verkregen hebben. God heeft zich eenigermate gefchikt naer de bekwaemheid van alle verftanden, hoe bekrompen zy zyn; en indien zy weinig begaefdheden of ledige uuren hebbenj gebruikt hy, om hen te overtuigen, alleen de middelen, welken zy allen befchouwen als dengereedllen en zekerden weg, om zich voor de beguicheling te beveiligen. De wys, waerop hy de gelukkige boodfchap overal heeft doen aenkondigen, enzyneverbindtenis met ons bekend maken, is niet verfchillende van de manier, waerop de menfchen gewoon zyn zich wederzyd?ch te onderrichten en met el kanderen te handelen, of een bewysfchrift eene bezitting aen hunne erfgenaemen te'doen overgaen. Welke middelen ftellen zy in het werk ? Zy nemen hunne toevlugt tot geregelde bewysfchriften, tot eene algemeene bewaerplaets, die
voor



INLEIDING. 23
voor den nood altoos open is, tot geloofwaerdige boodfchappers, of tot een plegtigen volkomen wetriggezantfchap.. Dusdanig zyn de gewoonten, dusdanig de werktuigen, die de gebeurde daden bevestigen, en de uitvoering der begeerten van hun, die te famen eene onderhandeling aengaen , verzekeren. Alles is nog eenvouwiger, getrouwer, en onfeilbarer in de aankondiging en verzekering van de zaligheid, waartoe wy geroepen zyn. Hier zyn noch leenfpreuken, noch verbloemde uitdrukkingen: debewaerplaets, waervan wy fpreken, is iets wezenlyks, en het Euangelifche Aposteldom een waer gezantfehap. Het dacruit voortvloeijende zullen wy de Euangelifche Betooging noemen.
Dit tweede bewys heeft een groot voordeel, te weten, dat het voldoende voor de gemeene, en verftaenbaer voor de bekrompen verftanden zynde, tevens in ftaet is om de beter aengekweekte en oplettendfte geesten te vergenoegen , wanneer zy geene ledige uuren hebben om breedvoeriger navorfebingen te doen. Het is zelfs zekerer dan alle hunne mogelykenavorfchingen;
B 4 en



s4 INLEIDING.
en het beflist voor hun als voor de anderen. Dezelfde bode, die, door den roem van opregt te zyn, genoeg bekend en geloofwaerdig is, om het volk de tyding, welke hy medebrengt, te doen aennemen, is ook voldoende voor de Overheden en Vorften. Dezelfde beamptfchryver, die bekwaem is om de onderhandelingen der landlieden en onkundigen te bewaren, is voldoende om eene rente van tien duizend guldens aen den edelman en wysgeer te verzekeren. De afgezanten van eene Aziatifche Mogendheid, die den Europeanen de ruiling van fommige koopwaren, welken wy ontbéren, tegens anderen, die in Azia ontbreken, komen aanbieden, kunnen zich hierin met volksftaten en met gekroonde hoofden verbinden. Men twist niet tegens een' beamptfchryver. De twist is dan duizendmael onbetaemlyker en onredelyker tegens het Euangelifche Aposteldom; dewyl de bewyzen, die deszelfs zending bevestigen, luisterryker en veel talryker zyn. Om zich naar het verftand van den mensch te fchikken, en met hem als met een redelyk en vry fchepfel te handelen, bede-



INLEIDING. 25
haegde het Gode hem zynen wil te doen kennen, door den gewonen weg van getuigen, en door de tusfehenkomstvan een gezantfehap. Het licht en de volkomen gewisheid worden 'er in gevonden , dewyl dit onder ons de weg der zekerheid is. Dit gedrag was volmaektlyk gefchikt om aan de reden te voldoen. Hy, die aen het Euangelium gelooft, is dan zoo redelyk als iemand, die de oogmerken der onderhandelende Mogendheden in de openbaere verdragpunten zoekt, veeleer dan deze verdragpunten in zyne eigen reden te zoeken. Maer met de zekerheid van dit middel, ontmoet hier de mensch de fchaerschheid of fpaerzaemheid van het licht, en de verwachting van eene onmiddelykerbekendmakinge. Deze handelwys was zigtbaer noodzaeklyk, om de verkiezing zyner vryheid en de verdiende van zyn vertrouwen te oeffenen. Groot onderfcheid moest 'er zyn tusfehen het werk der natuur' en dat der genade. Het indrukfel der naruurlyke voorwerpen op onze oogen of ooren laet den mensch noch vryheid noch verdiende. Geene verdiende is het voor hem, op vollen B 5 dag



s6 INLEIDING.
dag te erkennen dat de'zon boven den gezigtëinder is: en het buiten zyn vermogen den donder niet te hooren, wanneer die boven zyn hoofd klatert. Maer het indrukfel van het Euangelium moest van een' anderen aert zyn. Deszelfs bewyzen zyn klaer genoeg, om een' door God getroffen geest te voldoen, en de onverfchillige harten onverfchoonlyk te maken: maer God blyft 'er nog genoegzaem verborgen, het zy om een' verwaenden redenkavelaer, die regt meent te hebben om alles te verftaen, te ftraffen; het zy om een getrouw hart, dat naer de volheid van den grooten daghaekt, en God looft over de maet van het tegenwoordig genoegzame licht, meer en meer te volmaken.
Ik meen, MynHeer! na de voorbereiding en de verkondiging van het Euangelium onder uwe oogen gebragt te hebben , het Schouwtooneel der Natuur' en de Verhandeling van den Mensch, door het ware einde, waartoe hy gefchikt is, te kunnen eindigen; wantgelyk de aerde, Welke wy bewonen, voor den mensch gefchapen is, zoo heeft God hetmenfchlyke geflacht gefchapen voor het werk der genade. SCHOUW-



XXVII. Onderhoud.
DE EU ANGELISCIIE VOORBEREID ING.
Van waer of uit welke handen de sjedenkfchriften . der aloude Joden en eer fte Christenen, namenlyk, de heilige Schriftuur of den Bybel, dat is, volgens onze overtuiging, het uitmuntendde boek, tot ons komen; wy vinden daerin eene reeks van gebeurde zaken, die aentemerken zyn als de voorbereidingen en de uitvoering van het werk der zaligheid, aen het menfchelyke gedacht voorgedeld. De gebeurtenisfen,
die
SCHOUWTOONEEL
DER
NATUUR.
VYFTIENDE DEEL,
euangemsche
Voorbereiding.



28 ScHOUWTOONEEL
ElTANGEIISCHEVOORBEREIDING.
die 'er in voorkomen, zyn de oorfprong der aerde en der daerop zynde volken, de verfchillende voortgangen van hetbederfdes menfchelyken geflachts, de verkiezing van een volk, waeraen God de beloften der zaligheid, die alle volken betreft, toevertrouwd heeft, en eindelyk de vervulling der beloften. Dit boek is dan de gefchiedenis van het algemeene huisgezin, en bet bewysfchrift van onze bezittingen, of van onze verwachtingen. Men moet de gefchiedenis bewaerheden, en het bewysfchrift wettigen.
Men bewaerheid eene gefchiedenis door het gezigt van degedenkfchriften,. die betrekking hebben tot de gevallen, welken zy verhaelt. Men bewaerheid een bewysfchrift, met aentetoonen dat het bewaerd is in de handvestkamers, die voor alle verandering beveiligd, en genoegzaem gewettigd geweest zyn.
Schoon men ligtelyk kan doen zien dat de Schryvers, die in de verzameling der heilige Schriftuur deel gehad hebben, tydgenooten en getuigen van de gebeurtenisfen , welken zy verhalen, geweest zyn, behoeven wy hier geen
het



derNatuub., XXVII.Onderh. 29
het minde onderzoek ten hunnen opzigte te doen; wy eigenen hun bovendien geen het minde gezag toe; wy eifchen geen het minde vooroordeel ten hunnen behoeve; wy vergenoegen onsmetaentemerken dat men hen gelyk kan dellen met een' gewoonen Historiefchryver, by voorbeeld, Quintus Curtius, befchouwd als een waerachtig Schryverin vele opzigten, en zonder oplettendheid op zynen dyl, of op zyne perfoonlyke hoedanigheden. Men kent noch zyn gedacht noch zyne eeuw noch zyne opvoeding. Wanneer men van hem uit de bevalligheid zyner zegginge moet oordeelen, is hy van den tyd dat de Latynfche tael den hoogden top van fchoonheid bereikt had; en bygevolg heeft hy flechts het leven van Alexandergefchreven, meer dan drie honderd jaren na den dood van zynen held. Men laet de redevoeringen, welken hy hem toefchryft, en het verhael van deszelfs geringe daden, in hunne waerde. Hy vergunt ons daeraen te twyffelen, omdat hy 'er zelf aen twyfFelt. Maer niettegendaende alle deze redenen van mistrouwen in vele dukken, is men ver-
ze-
Euange-
i,ische
Voorbereiding.



30 ScHOUWTOONEEL
EUANGE-
msche
Voorbereiding.
zckerd van de waerheid dezer gefchiédenisfe in het algemeen en in de voornaemfte gebeurtenisfen. Men kan niet twyffelen aen de wezenlykheid van Alexandcr den Macedoniër, noch aen de verwoesting van Thebé* 'twelk hy verdelgde omdat het zich tegen het verbond der Grieken tegen Perliën gekant had; noch aan de drie overwinningen, door dezen Vorst behaeld, aen den oever der Granikus, in het dal van Isfus, en in de vlakten van Arbella; noch aen de omkeering van de aloude alleenheerfching der Perfen; rtoch aen de veroovering van kleen Azia, Syrië en Egipte doer Alexander; noch aert zyne intrede in Babiion. Alle deze gevallen zyn bevestigd door andere Historifchryvers van verfchillende Volken; door gedenkpenningen , by gelegenheid der overwinningen van Alexander geflageh; door de vermaerde fteden, die zynen naem gegedragen hebben» door de verdeeling van dezelfde ftaten onder zyne voornaemfte onderbevelhebbers. De krygstogt van Alexander in Azia blyft dan betoogd, en Quintus Curtius in dit opzigt geregtvaerdigd. Insgelyks, welk mis-
trou-



dêrNatuur,XXVII. Onderh. 33
loften opgefteld en voor öns bewaerd? Eischt men 'er bevestigende bewysftukken van? Dit, ik beken het, heeft men regt om van ons te eifchen. Laten wy dan beginnen met de gedenkftukkenvan de historie der weereld, en der gebeurtenisfen, welken het Euangelium veronderftelt. Wy zullen vervolgens over* gaen tot dé openbare bewaerplaéfs, die beftemd is om de historie en de bewysfehriften te bevestigen en te verzekerens
XV. Deel. C DE
EüANÓSlische
Voorbereiding.



DE ZEKERHEID
DER
HEILIGE GESCHIEDENISSEN.
EUANCE-
LISCHE
Voorbereiding.
Niets kenmerkt beter de edelheid e» ware grootheid van den mensch, dan het betoonen van zynen yver om van den oorfprong der weereld onderrichtte worden, en in de historie van hun, die voor hem geleefd hebben, voorbeelden van gedrag of de kennis van zyne eigen beftemminge te vinden. Deze begeerte is gemeen aen ons allen. Deze begeerte is onaffcheidelyk van de reden, die ons wezenlyk voorregt is. — Maer welke zyn de bronnen, waeruit men moet putten om haer te voldoen?
La-



derNatuur,XXVII.Onderh. 35
Laten wy vooreerst geene toevlugt tot den Bybel nemen, maer onderzoeken of wy dcnzelven door elders gehaelde kundigheden kunnen aenvullen. Wy kunnen zelfs voor een' oogenblik veronderlteüen dat hy niet in wezen is. Welke zyn, in dit geval, de Volken, aen wien wy ons moeten richten, om den draed der gebeurtenisfen te vinden, en tot het begin der weereld opteklimmen? Zy,' die op hunne kennis meest roemen, zyn de Arabieren, Romeinen, Grieken , Egiptenaers en Cliinézen. Laten wy hen beurt om beurt hooren.
Wy zouden vergeeffche moeite doen met de Mahomedaenfche Arabieren te raedplegen. Zy kennen de reken-en (telkunst, en weten iets van de (terre-en geneeskunst. Bovendien hebben zy min of meer volkomen gefiachtrekeningen van hunne onderfcheiden huisgezinnen. Zy leeren ons niets van andere Volken, en kennen alleen hec hunne. Zy hebben eenige kundigheid van de verftrooide aframmelingen vaneenen man, die uit den zondvloed gered is. Maer alles , wat voor Abrahams tyd geiéhied is, is by ben in de grootfte verwarring.
€ t Zy
LISCHE VOORÏEREIDlrv *.



3<5 SCHOUWTOONÏEI,
EUANGE-
i ische
Voorbereiding.
Zy hebbcTi gccneaancéngefchakelde gefchiedenis, en verhalen veel minder dan Mozes. Bovendien hebben zyzeerlaet beginnen tc fchryven, cn byna allen federc Mohammed. Deze gelukzoeker van Mekka, vernuftig, weliprekend, maer zonder geleerdheid, kreeg in de zevende eeuw onzer tydrekeninge in het hoofd, om voor een' verlichten Godsgezant te fpelen, en door zyne voorgegeven zending, op eene nieuwe wys, den ondergang der afgoderye, en de bekeering van het menfchelyke gedacht, begonnen, zeide hy, door Jezus Christus, dien hy den Mesfias en het goddelyke Woord noemde, te voleindigen. Jezus Christus moest wonderwerken doen, en hy het zwaerd gebruiken. Mohammed deed zeer wel, dat hy veeleer op den dienst van zynen degen dan op dien zyner penne ftaet maekte. Echter fchreef hy; en fchoon hy van alle letterkunde ontbloot was, maekte hy in zynen Koran, met een'zwier van lugtige tael, die hem eigen was, gewag van eenige historifche trekken, waervan hy in zyne reizen in Syrië, waer hy handel dreef, had hooren fpreken. De
Jo-



derNatuur, XXVII. Onderh. 37
Joden hadden hem gefproken van Maria, dochter van Amram, zuster van Mozes en Aaron. De Christenen hadden hem dikwerf onderhouden over Maria, de moeder van Jezus, voor welke hy eene byzondere achting betuigde. Na aen Jezus de uitmuntendfte hoedanigheden toegefchreven te hebben, (preekt hy tot lof van Maria, deszelfs moeder, welke hy, om haer naeuwkeuriger te onderfcheiden, dochter van Amram en zuster van Aaron noemt. Men kan hier door van de historifche kundigheden dezes vermaerden Wetgevers oordeelen.*
Schoon Mohammed hierin niets gedaen heeft, dan volgens het gewone gebruik van de meeste zyner tydgenooten, die de aloude Historie met afgebroken, tegenftrydige, en voor het grootfre gedeelte zulke boertige trekken, als de Herfcheppingen van Ovidius, aengevuld hebben, zyn echter de laetfte Arabifche Schryvers fchaemrood geworden over deze misflagen in de tyd-
re-
* Zie Hoornbeek, Summa. Controv. Rchndr meenende Mohammed te kunnen verfchoonen , ftemt in dit geval overéén.
C 3
EvangelischeVoorbereiding.



38 Schouw toonbel
EOANSE-
m3che
Voorbereiding.
rekenkunde, welken het lezen van onze boeken hen reeds vyftien honderd jaren aengetoond hebben. Zy hebben alle uitleggingen, alle bedenkelyke verzachtmiddelen opgezocht, om deze beruchte fchande te verbergen. Maergelyk de feilen van den Meester en de verbeteringen zyner uitleggeren de boeken der Joden en Christenen, waeruit zy alle hunne kundigheden getrokken en verminkt hebben, te voren veronderftellen, is het klaer dat de Arabieren de aloudheid niet meer kennen, indien 'er geen Bybel meer is om hen daerin te onderrichten. Dcgeflachttafel van Mohammed zeiven heeft men niet onafgebroken kunnen brengen tot Ismaël, van wien zyne maegfchap afllamt. ' Alles, wat de Arabieren gefchiedkundigs trachten voorttebrengen, als zy van hunne eigen zaken afwyken, en flechts boven den tyd van Mohammed opklimmen , is in eene belagchenswaerdige wanorde.
Zouden wy, in de veronderftelling van de vernietiginge onzer Schriften, beter door anderen dan door de Arabieren gediend zyn ? De Romeinen ontkenen alles van de Grieken. Toen deze
in



d er N at uur , XXVII. Onderh. 39
in Egipte gereisd hadden, dachten zy met fchatten van wetenfchap uit hetzelve wedertckeeren. Maar wel verre van
J U„:j« Jan nni-rnrnniT HprTOPP-
EUANCtE»
LISCHE VOORBEREIDING.
ke landen het eerfte door hunnen modder en hunne gistinge menfchen en bloedelooze diertjes hebben voortgebragt: volgens zyn denkbeeld heeft de groote overvloed van flyk, 'twelk de Nyl, na zyne overftrooming, op de vlakte overlaet, Egipte veelëer dan alle andere landen bevolkt. Dit flyk komt alle jaren weder, maer teelt geene menfchen meer. De natuur heeft eene andere fchikking C 4 Se*
Bibliotkic,
m. 1.
diepfte van hun geboorteland voorkomen. De verftandige Diodorus onderzoekt, op eene wysgeerige wys, wel-
oat zy omuc utisucu uw ipuug«>.> >■-reld geleerd hadden, onderrichten zy ons alleen van dien huns eigen volks. Zy toonrn ons wel eenige benden van Icn;ërs, Pelasken, Eöliërs, Aufoniërs, Sicilianen, Troyanen, of andere zwervers, die zich van den eenen naer den anderen kant begaven, eikanderen verjaegden, of zich hier of daer poogden neder te zetten.Maer waeruit zyn de meesten oorfprongelyk? Men antwoord: het zyn Aborigenen, het zyn Autoktonen. Men doet hen uit het



49 SCHOUWTOONEEL
EUANGS-
LrseHE '
VOORBERE1BING.
gebruikt: zy is behendig en gelykvormie in hare voortbrengfelen geworden? eertyds was het geheel anders. Toen had men in Sicilië volkplantingen, waer-
nad menmSicilië volkplantingen, waeraen de natuur Hechts één oog in het midden van het voorhoofd gegeven had; in Afrika andere volken, die zonder hoofd waren, en tweeoogen, één neus en één mond op hunne borst hadden. Men zal u nog wel andere menfchen leveren ; indien gy naer de Tartaren en Amerikanen wilt luisteren. Wanneer de Grieken beginnen te wagen eenige aloude namen te noemen, en eenige gebeurde zaken aen één te fchakelen, is het Hechts van hooren zeggen en vol verwarring; hunne kundigheden Cchynen noch verbindtenis noch zekerheid te hebben. Zoo dra Diodorus, Herodotus en vooral Homerus eenige eeuwen boven hunnen tyd opklimmen, of zich eenigzins van hun vaderland verwyderen, in het befchryven van plaetfen, dan worden hunne historiën en landbebefchryvingen loutere vertellingen van Too.vergodinnen. Ofliïs en Tyfon, Hork ul és en Geryön, Menelaus en Ulys(es beginnen zich te vertoonen in we\-
be-



derNatuur,XXFII.Onderh. 41
bekende oorden, en dwalen vervolgens in landen en op zeekusten, wier uitgeftrektheid en fchikking geene de minfte betrekking tot de gefleldheid van den aerdkloot hebben. De gevallen, ons door de Grieken en Egiptenaers verhaeld, gelyken naer de afbeeldingen, die het uitwendige van hunnen godsdienst uitmaken. Alles is 'er zoo. wanfchapen en zoo wanvoegelyk gefchikt, dat men zonder moeite erkent dat het nietanderszyn dan fabels van loutere tydkortinge, of zinryke werkftukken, wier beduidenis verdorven en helagchelyk opgeiierd is. Plutarchus is 'er fchaemrood over, et\ poogt dezelven zoo veel te verbloemen als hem mogelyk is, door'ergewoonlyk of eenige natuurkunde van kleene nuttigheid, of eene tamelykezedenkunde, onder een vuil omzwachtel, in te vinden. Het zyn veeleer wezenlyke droomen dan gefchiedenisfen. Alles gebeurt 'er te gelyk in Egipte en in Griekenland, in Spanje en in Scythië, in Azia en in Krete, in den hemel en op aarde, in de diepte der wateren en in den afgrond der helle, in de zon en in de maen. Deze wezens hebben dan niets natuurlyks noch wezenC 5 lyks
EüANGELISCHEVOORBEB-EIDING-



42 Schouw tooneel
I.ISCHE
VoORBE-
K.EIDING.
lyks; en dewyl zy waerlyk ingeenaenzien gekomen zyn, dan om de losbandigheid of den hoogmoed der volken in 'c algemeen te vleyen, kan men noch de feestdagen der Heidenen, noch de voorwerpen hunner godsdienst - oeffeningen als volksgedcnkftukken befchouwen. — Menes of Minos, met zyne wetten en zyn doolhof, kon zich niet te gelyk in het middenfte Egipte en in Krete nederzetten. Jupiter, Bacchus en Apollo, wier wiegen men in zoo vele oorden vertoont, konden overal niet geboren zyn. De namen, gevallen, plaetfen en dagteekeningen, alles was tegenftrydig.
De aloude Schryvers, die van Egipte gefproken hebben, verbeelden het ons als een bloeijend koningkryk, waerin flechts één Koning heerschte. Niettemin heeft een zekere Manetho, onder de regering van Ptolomeus Filadelfus, dat is, na dat de gedenkfehriften der aloude regeringen , door Kambyfes en andere overwinnaers, vernietigd waren, ondernomen eene Egiptifche historie te befchryven, plaetfende daerin verfcheiden Heerfchappyen, wier naemlysten, aen eikanderen gevoegd, tot eene zeer
hoo-



berNatuur, XXVII. Onderh. 47
yoor Jezus Christus geboorte, de korapasnacld vond, en dezelve aen zyne nageburen de KochinChinézen mededeelde; dat Hoam-Ti, 2687 jaer voor de Christlyke tydrekening, dcfterrcnkunst, de rekenkunde, de fpeeltuïgen, de wapens, de wagens, de fchepen, de gewigten , de maten, de pottebakkery en het timmerwerk uitvond; dat een ander voor hem het fmelten der klokken, een. ander het fchaekfpel, en een ander hec boekdrukken gevonden had; dat FoHy, de eerfte van alle hunne Keizeren, by de drie duizend jaren voor Jezus Christus, den fteeti der wyzen gevonden, en alle de mindere metalen in goud veranderd had. Dusdanig is het begin der Chinéfche Historie. Overal elders arbeiden de Vor.'ten om hunne landen uittebreiden of te bellieren; en dit is genoeg om hen bezig te houden. Hier bedenken de Keizers, beurt om beurt, al wat fchoon is in de natuur; en gelukkig voor China, hebben zy het zelve hunne geheimen vroegtydig medegedeeld. Maer men heefc Hechts één woord hierop te zeggen. De gebeurtenisfen zyn naer de dagteekeningen; ea
ik
EUANG&
LISCHS
VoOREE»
REIDING*



43 ScHOÜWTÖONÈÉt
EVANGELISCH*.VOORBEREIDING.
* Moréa,
ik zou liever de goudrnakery dan dê hiV torie van China gelooVen.
Een ander wonder, alzoo ortgelooflyk als al het voorgaende, is dat de Monniken, die ten tyde van Juftiniaen in China reisden, en zoo vele anderen reizigers^ die te Voren IndiS, KochinChina en de landen van Ceres of der Chinézen gezien hadden, aldaer het kompas, de boekdrukkunst, het buskruit, het hedendaegfehe gefchut, het fmelten van groote klokken, en de verandedering van yzer in goud vonden, zonder min of meer door deze uitvindingen getroffen te zyn, zonder het hunnen landgenooten te melden, en zelfs zonder hen iets op hunne wederkomst daervan te zeggen. De Griekfche Monniken bragten alleenlykeyeren van zy wormen 4 als iets zeldzaems; en vervolgens oordeelde een kundig man* dat men 'er voordeel van zoude kunnen trekken in een fchiereiland * Van Griekenland, alwaar wirte moêrbeziënboomen waren.
De duurzaemheid van dit Chinéfche mengelmoes j welke men zoo min
heeft



bfikNATUUR,XXVII.Onderh. 49
heeft te onderzoeken als het tydperk van Ofiris en Menes, heeft haer begin genomen na den zondvloed, en is meer dan zes honderd jaren verkort door den Heer Casfini, die dezen misflag heeft aengetoond door de vergelyking van de zonen maenverduisteringen, welken de Chinezen befchryven, met de taningen, die by onze Sterrenkundigen waergenomen zyn. Maer > fehoon zy deze verduisteringen juist uitgerekend hadden, loopt echter alles op niet uit, by gebrek van gedenkftukken; dewyl de Sterrenkundigen j die de toekomende verduisteringen voorzeggen, ook bekwaem zyn om de voorheen voorgevallen verduisteringen te bepalen, en men de zon-en maentaningen tot voor de fchepping der tyden kan uitrekenen. Dus worden het begin en de eerfte regeringen der Chinéfche Historie, door het achterhouden van de getuigenisfen, en door het buitensporige wonderbare, geheel-en-al ontëerd. Nog minder moeten wy 'er den oorfprong der weereld in zoeken. Dan indien de fehoonfte vernuften der aloudheid , indien de beft onderwezen volken in dit opzigt niets geweten hebXV. Deel. D bené
EUANÖlt, LISCHE
Voorbereiding;



5® SCHOÜWTOONEII
evangelische
Voorbereiding.
ben, wien moet men dan raedplegen? dereden? den hemel? de aarde? Alles is ftom en fprakeloos.
Befchouw dan eindelyk eene groote maetfchappy, die ons de vereischte historie aenbiedt. Dit zyn de Christenen. Een kleen kind onder de Christenen drukt de fchepping en vordering der weereld beter uit, dan Aristoteles ofManetho of de oude Sanchoniaton gedaen hebben. Hunne Schriftuur begint met den eerstgefchapen mensch op aerde, zeggen zy, en vervolgt in eene onafgebroken geflachtlyst tot de tyden van den Keizer Titus. Het is waer, dac het niet zoo zeer de algemeene historie van het men* fchelyke geflacht dan die van het maegfchap van hunnen Mesfias is: maer, behalve de buitengewone zeldzaemheid van eene reeks van namen, die eikanderen den tyd van meer dan vier duizend jaren opvolgen, met de daertoe betreklyke gevallen, vinden wy 'er inlichtingen wegens onzen gemeenen oorfprong en onze gemeene belangen. Wy worden 'er in onderricht, van waer wy gekomen , en waertoe wy gefchikt zyn. Voorts dient men te weten,
welk



berNatuur, XXVII. Onderh. 51
welk vertrouwen wy 'er in kunnen fteilen.
Daer is een tvd geweest, zeggen de Christenen, dat wy een gedeelte van het ligchaem des Joodfchen volks waren. De eerde (lichters van onze kerken, en de eerde houders van onze aloude gedenkfehriften zyn uit Jeruzalem voortgekomen. De Joodfche perfonaedjen, die den Christus ontvingen, verkondigden hem aen de Heidenen, met de gefchiedenisfe van de voorleden gevallen* Zy, die hem Verworpen, werden of verdelgd in de verwoesting van Jeruzalem onder Vespafiaen, of overal verllrooid, gelyk zy nog zyn, met hunne aloude boeken. Tot hier toe hebben wy beide dezelfde Schriftuur, begonnen doof Mozes, den wetgever der Heb reeuwen, en by hen van tyd tot tyd vervolgd door de bezorgers en beduurders der heilige zaken. De Samarirancrt, die, door den geest van fcheurzucht, en door godsdienstöefflningen, vol van afgoderye of: bygeloovigheid, meer dan zes honderd jaren, zich van het ligchaem des Joodfchen volksafgefcheidenhadden, maek* ten gebruik van de vyf boeken van MoD 2 zes,
LlSCHE
Voorbereiding.



EvangelischeVoorbereiding.
52 SCHOUWTOONEEL
zes* en bewaerden ze met geen minder zorg dan wy doen. De verzameling van onze eerde fchrifcen was reeds in het Grieksch vertaeld , drie honderd jaren voor de verwoesting van Jeruzalem. De geboorte van het Christendom viel voor korts voor deze verwoesting; en federt dien tyd bewaren wy Christenen en Joden om ftryd den tekst en de overzetting. Wy ftrekken eikanderen tot opzien ders. Maer de Joden zyn ten onzen opzigte nog iets meer. Zy zyn onze waerborgen. De boeken, welken wy aenhalen en eeren, komen van hun. Deze boeken en hun volk beftonden eer 'er Christenen waren. Het is dus door dit voordel zeer duidelyk, dat de ongeloovigheid, indien zy eenige verdenkingen op de fchryvers der heilige boeken mogte opvatten, dezelven niet kan doen vallen op de Christenen. Deze zyn daervan ontflagen.
Men kan de voortbrenging der aloude Schrift niet toefchryven aen de Joden , die federt Ptolomeus Filadelfus geleefd hebben, dewyl de vertaling van dezelve in het Grieksch het beftaen van den tekst vqar dien tyd veronderdelt.
De



derNatuur, XXVII. Onderh. 53
De om (handigheden, en de verbindtenisfen der gebeurtenisfen des Joodfchen volks met de omwentelingen der naburige landaerten, betoonen duidelyk dat alle de boeken, die deze Schrifture uitmaken, voortkomen van Schryveren wiernaem zy dragen. Men kan vanjaer tot jaer de bewyzen daervan zien in de jaarboeken van Usfer, in de uitmuntende Historie der Joden door Prideaux, en in de Verklaring van de Boeken der Koningen door den Abt van Asfeld. Maer deze werken raken byzondcrlyk het Joodfche volk; laten wy ons vergenoegen met een enkel woord te zeggen over de aloudheid van den Pentateuchus of, de vyf boeken, aen Mozes toegefchreven; dewyl men *er, benevens de grondwet van hec Joodfche Gemeenebest, de eigenlyke gefchiedenis der weereld of den oorfprong van het menfchelyke geflacht in vindt; en dat dit ons tegenwoordig bedek is.
De historie van een volk is nimmer zekerer noch beter opgehelderd, dan wanneer 'er twee belanghebbende aenhangenzyn, om elkanders feilen te ontdekken. Dus zyn 'er in de Franfche D 3 bis-
E"angsMSCHK -
Voorbereiding



54
ScHOUWTQONEEL
EVANGELISCHEVOORBEREIDING-
historie geene (lukken omftandiger ver* haeld , dan die der burgerlyke oorlogen. Dusdanig was de vrucht van den haet, die, door de toelating der Voorzienig* heid, geboren werd en ten (lerkfte vermeerderde tu^fchen de Stammen, die tot het koningkryk vanJudabehoorden, en de tien anderen, die zich afzonderden yan Rehabeam, zoon van Salomon, om het koningkryk van Israël opterichten, De Joden, (trengelyk geitraft* door eene gevangenis van zeventig jaren, over hunnen afval tot afgodery, vatten na hunne wederkomst onder Cyrus zulk een' tegenzin voor hen op, dat zy derzelver ontmoeting meer vreesden dan den dood. Reeds hadden zy een' afkeer van de (lammen van Israël gekregen, uit hoofde van de fcheuringe en den dienst der gouden kalven, doorjerobeam in Israël ingevoerd. Sedert de verilrooijing van de meesten dezer Stammen in het noorden van Axiu onder Salr manasfer, werden de armite huisgezinnen, in de omliggende gewesten van Samaria gebleven, vermengd met de afgodendienaren, welken Asferaddon uit Kutha of Chufistan deed komen. Dit
ver-



derNatuur, XXVII. Onderh. 5 5
vermeerderde het oude vooroordeel der Joden dermate, dat zy geenen den minnen omgang meer met de Samaritanen hadden, en deze zich wederom niet wilden bedienen van eenig werktuig, dat tot gebruik der Joden geweest was. In deze gefteldheden van bitterheid en nyd kan men zeker zyn dat de Pentateuchus of de vyf boeken van Mozes, welken zy beide bezaten, van het eene volk niet tet het andere zyn overgegaan, maer tot hen gekomen waren in eenen tyd, die voor hunne fcheuringging, enwaerin zy flechts een zelfde ligchaem van Staet en Godsdienst uitmaekten. Met welke waerfchynlykheid zou men een boek van dat gewigt, by één dezer volken, veranderd of opgeheld hebben, zonder voor de klagten van het andere te vreezen, en in hope om het aen het zelve aengenaem te maken. De vyf boeken van Mozes zyn dan lang voor Cyrus tyd geweest; en waren in wezen by de Hebreen,, toen noch Herodotus, later dan Cyrus, noch Homerus, later dan Rehabeam, noch eenig Grieksch Schryver de histor e van eenig Volk hadden uitgegeven. Maer hot gemakke-
D 4 ly-
EUANGB-
lische
Voorbereiding,



56" Schouw toonebl
EtTANOELISCHEVOORBEREIDING.
Proeop. Wand.Qorlogen.
lyker men het beftaen van dit boek ten, tyde, waerin de wetgever der Hebreen leefde, kanbetoogen, hoe moeijelyker het zal vallen, zal men zeggen, geloof daeraen te geven. Men ftemt toe dat de fchryfkunst ten tyde van Mozes gevonden was; dewyl Kadmus, genoodzaekt voor Jozua te vlugten, het gebruik van fchryven, toen in Griekenland nog onbekend, aldaer invoerde; terwyl andere benden van Kananiten, die hunne behoudenis zochten op de westelyke kusten van Afrika, toen nog weinig bewoond, aldaer ftandzuilen oprichtten, en daerop hunnen oorfprong en de gelegenheid van hunnen aftogt febreven. Het gebruik van fchryven was in Foenicië, Syrië en Arabië bekend. Job, dieuitArabië was, fpreekt 'er van; en Mozes, die in hetzelfde land geleefd heeft by Jctro, Priester en Koning der Medianiten, kan 'er het loopende fchrift geleerd hebben, indien het onder de Egiptenaers nog niet in gebruik was. Maer het is niet genoeg dat Mozes een boek heeft kunnen fchry ven: men moet betoogen i. dat hy niet verdacht is van den oorfprong van zynen landaert te hoog



der Natuur,XXVII. Onderh. 57
te hebben willen ophalen. 2. Dat hy van de historie der weereld kan onderricht wezen. 3. Daercnboven dat de gebeurtenisfen , .welken hy verhaelt, door gedenkftukken bevestigd zyn. Zyn de overblyffels van zulk eene hooge aloudheid niet vernietigd?
1. Vooreerst fchryft Mozes niet, om zyn volk door de aloudheid van deszell oorfprong te vleijen. In tegendeel too; hy deszelfs nieuwigheid voor zyne eeuw aen. Twee eeuwen te voren overtrof fen de Israëliërs naeuwlyks het getal van zeventig perfoncn. Vier honderd Jaren voor Mozes had Abraham, de vader der Hebreen, nog geen' eenigen zoon, toen Egipte reeds bloeide, Babel en alle de lieden van het Oosten reeds hunne koningen hadden, de Sidoniërs de zeen bevoeren, en op alle de kusten oude bezittingen hadden. By het leven van Abraham waren de Hebreen flechts een kleen huisgezin. Zy vcrmcenigvuldigden vervolgens; maer zy waren zonder aenzien, verborgen in een' hoek van Egipte, verachten onder eene geftrenge dienstbaerheid gefteld. Wel verre van aen dit volk te D 5 wil-
EüANGH-
LISCHE
V00R-BE«
REICIiMG.
In de boeken van Mozes is niets hoogmoedigsvan zyn land.



58 SCHOUWTOONEEL
EuANGE-
MsCHE VoOKBE-
Jen behagen, door zich naer deszelfs neigingen te fchikken, houdt zich de Hiscoriefchryver het meest bezig met verwycingen, over deszelts onbefcheidenheid en onverwinlyke neiging tot de buitenfporigheden der afgoderye. Op deze wys gaen de bedriegers niet te werk; her blykbare oogmerk van Mozes is, dit volk de ellende en de dwalingen van het menfchelyke hart voorteftellen, door de historie van het menschdom, bedorven door de zonden, geftraft door den zondvloed, en eindelyk in nieuwe rampen door de afgodery gedompeld. De dienst, dien hy zynen landaert bewees, ftrekte zich nog verder dan denzelven uit; dewyl het licht overal uitgedoofd was, en het vergeten van God zoo ver ging, dat men geloofde de weereld van eeuwigheid te zyn. God bleef bekend by de Hebreen; en Mozes behield het wezen van onze algemeene historie.
2. Om dit edele oogmerk uittevoeren, en de uitvinding van fchryven, die m dien tyd nieuw fcheen te zyn, ten voordeele aentewenden, had Mozes alle de bekwaemfte huisfelyke middelen om zyn verhael geloofwaerdig te maken.
Het



derNatuur, XXVIL Onderh. 59
Het gedacht van Abraham, Izaak er Israël, dat verëenigd en altoos in eem zelfde landftreek zyn verblyfhield, wa in waerheid noch bloeijende noch geleerd. Maer het paelde in zynen oorfprong aen de eeuwen, waerin de Volkplantingen, uit de kinderen van Noach voortgekomen, nog nieuw en in hare opkomst, en verfcheiden oorden nog kwalyk gevestigd waren.
Deze eerfte oorfprong derweereld, beknoptelyk behandeld en overgeleverd werd zonder moeite bewaerd. Men bepaelde zich daerin aen het noodzaeklyke; en federt den zondvloed tot Abraham, liep men nog geen gevaer, om door de meenigvuldigheid der gevallen in verwarring te geraken. Mozes zondigt nier tegens de waerfchynlykheid, noch gaet de bekwaemheid van het menfchelyke vermand te boven. Hy verhaelt ons de fchepping derweereld, gelyk Adam die had overgeleverd, vervolgens den val van den mensch, den zondvloed, en de veruxoofing der volken, die de beginfels van onze algemeene gefchiedenisfe zyn: aenftonds na deze weinige gebeurtenisfen, wier ge-
heu-
EUANGEe
lischs
VOORBEREIDING»
Manier om
de alöude historie t» bewaren.



6o ScHOUWTOONEEL
EoXnoe-
jLISCHE
Voorbereiding.
Zinnebeeldig fchrift.
heugenis zoo nieuw als treffende was, houdt zich Mozes alleen bezig met de historie van zyn eigen volk.
De uitvinding van het fchryven werd vöorgegaen door het gebruik der zinnebeelden en kenteekenen, od wier ee-
.„.i,n.i.ivi.in.u , (jp WIC1 gC-
zigt men zich een' naem of een voorwerp herinnerde. De zinnebeeldige kenmerken der Chaldeen en Egiptenaren waren voor den tyd van Mozes. Dus kon men met deze hulpmiddelen, en by gebrek van ons fchrift, het wezenlyke, der aloude hisrorie vereeuwigen. Op deeze wyze wisten de Amoriten, ten tyde van onze eerfte reizen, de gefchiedenis van drie of vier eeuwen, in het eene land door eene reeks van gefchilderde becldtenisfen , en het andere door pakjes van touwtjes, voorzien met knoopen, welken zy in eene geregelde fchikking bragten, en waer omtrent men overéén gekomen was, om het eene of andere te beteekenen. Dit is nog eene gemakkelyke wys meer. Men kan zien in Homerus, en doordealöudegewoonte, die nog by de Arabieren plaets heeft, dat de eerffe menfchen nooit iemand noemden, zonder zynen naem te paren
met



derNatuur, XXVILOnderh. 61
met eene byvoeginge of een' bynaem, bekwaem om zyn vaderland , of zyn gedacht, of zyne byzondere hoedanigheid uittedrukken: de gezwinde Achilles.
EtTAlS'gelische
Voorbereiding.
o - ■— »
zoon van Pcleus; Ulysfes, zoon van Laërtes: Jozua, zoon van Nun; Jerobeam, zoon van Nabat, die Israël in de dwaling leide; Mohammed, zoon van Abdallah. Deze manier was bekwaem, om het geheugen door meenigvuldige herhalingen te gemoet te komen, en de voornaemde trekken der beroemde mannen door de eenvouwigheid van het verhael te bewaren. Deze aenmerking kan fterker aandrongen worden, en een nieuw licht ontvangen.
In de aenduidende namen, welken Mozes aen de eerde menfchen geeft, is eene byzonderheid, die aentoont met welke voorzorgen men de geheugenis der grootde gebeurtenisfen van yderen ouderdom, en het wezenlyke der historie bewaerd heeft. Een derbekwaemde middelen, om daerin te flagen, was eiken vader des huisgezins, of een hoofd eener volkplantinge, ze onderfcheiden door een' bynaem, betrekking hebbende tot eenige gedenkwaerdige gebeur-
te-
Aenrfuideridj Namen* herinnerende byn*< men.



6i SCHOUWTOONEEL
EUANGE-
Voorbereiding.
renis, in zynen tyd of op de plaets zyner woninge voorgevallen. Deze bynaem werd zyn gewone naem, op het einde van zyn leven, of na zynen dood. By voorbeeld, men merkt op dat het laetfte der jaren, aen Methufalah toegefchreven, in het zelfde jaer van den zondvloed voorvalt, en dat deze naem beduidt, overleden in de wateren van den zondvloed, zynde buiten allen twyffel een bynaem, dien men hem federt gegeven heeft. Mozes, de geflachtlysf der Aertsvaderen bybrengende, onderricht ons dat het menfchelyke gedacht, ten tyde van Heber, nog geheel boven den Eufraet Woonde, en dat de vcrItrooijing van hetzelve ten tyde van Faleg zynen zoon gefchiedde. Nu betee* kent de naem van Faleg verfirooijing; en die van Heber beteekende, indetael der Syriërs en Arabieren, onder welken Mozes leefde, de andere zydevan den flroom: hieruit zien wy waeromzy ook aen Abraham en zyn huisgezin, die zich onder hen nedergezet hadden, denzelfden naem van Heber en van Hibrim of Hebreen gaven, alzoo die te kennen gaf, lieden van de overzyde van den
Jïroom.



derNatuur,XXVII. Onderh. 63
jlroom. De aloude inwoonders van Epire noemden zich Dodanim of Dodoneen, en die van Egipte Mesraïm.
Snh^r, rWo .-
Euangs»
USCHE
VOORBE-
R6IDINO.
Zorg voor de gedacht:, lysten.
menngicnap Kon overgeleverd worden. I. De omzwervende Arabieren, die
on-
"vuuuu uvzic ucuiicu Hifci vuuvvig zyn, en flechts op volken toegepast kunnen worden, geeft hen de Schriftuur aan twee hoofden van volkplantingen, die hun huisgezin zoo in Epire als in Egipte geleidden, in plaets van ons hunne eigen namen te kennen te geven. Dit kleene getal van voorbeelden is voldoende, om aentetoonen dat de meeste namen der Aertsvaderen niet alleen hec geheugen te hulp komen, maer de tydperken der historie bepalen, als zynde minder de namen, welken deze vermaerde mannen in hun leven gedragen hebben , dan wel onderfcheidende bynamen, welken men hun na hunnen dood gaf. Door het opftellen van de geflachdysten der huisgezinnen, bewaerde men derzelver geregelde fchikking door de aenéénfchakeling der gevallen; en vyftig byvoegelyke namen van deze foort waren eene zekere en omftandige historie , die tevens gemaklyk aen de nako-
mplinoTptiar» \rnr\ nuorrroloii<ii.J ,..„..J„..



64 ScHOUWTOONEEti
KUANGEfclSCHEVoORBER.EIDING;
onder tenten wonen, even als de eerdé Volkplantingen , naer hare verdrooijing, vinden zich het minde vermengd met de andere volken, en hebben gevolgelyk de aloude gewoonten .best bewaerd. Zy hebben nog het gebruik om geflachtlysten van alle hunne huisgezinnen , het zy arm of ryk, te houden: en fchoon hun zwervend leven veel ledige ruimte in hunne geflachtlysten laet, behouden zy het geene zy kunnen; waerdoor zy zoo overmatig belachclyk worden, dat zy denken beter en achtenswaerdiger dan anderen te zyn, omdat zy beter hunne aloudheid kennen: eri deze fmaek van adeldom wordt onder hen tot dien trap van buitenfporigheid gcbragt, dat zy de naeuwkeurige afdamming van hunne paerden, zoo van moeders als vaders zyde, federt zes of zeven honderd jaren, in acht nemen.
Dan niettegendaende wy geen bewys hadden wegens de oplettendheid en onderfcheiden gemaklykheid, welken de aloude Oosterlingen gehad hebben, om de volkomen gelieugenis van de eerde gebeurtenisfen , weiken de verdrooijing der volken elders verduisterd heeft,



bERNATUUR, XXVII.Onderh.65
ifi ftand te houden, zou echter het verhael van Mozes niet minder èerwaerdig noch zeker zyn, omdat men geen ver hael redelyker wyze kan verwerpen, wanneer het vah ftük tot ftuk doof bekende eedenkteekèns bpv^Ho-rl i«
EUANGE» LISCHE
Voorbereiding,
_ o . r
De eèrfte trek der ftoutheid van Mozes is, dat hyorts de nieuwheid der door Ons Bewoonde weereld leert, en derzelver duurzaemheid bèpaelt. Plato, Ariftoteles eri byna allë dé gfoote vernuften der aloudheid zyn met het licht der reden gekomen, om dit ftuk te betwisten , door ons wys te maken dat de weereld eeuwig was. Zy zelfs, die gezegd hebben dat de tegenwoordige gedaente der weereld nieuw was, veronderftelden en verzekerden dat dezelver grondbeginfels van alle eeuwigheid waren. Hiér is in tegendéel eên man en ëen volk, die geene kennis van wetenfchap hebben, maer zich onderfcheideö door den dienst, dien zy aen het eeuwige Wèzen bewyzen, en die ons zeggen : hét is de eeuwige God, die den hemel en de aerde gemaekt heeft.. Wie fedenkavelen hier het beste? Infommige gévallen moet men met geene redenXV. Dal. E ka-
Gedenkftukken s
veréénltemmende niet Mozes.
De nieuw, heid der weereld.



66 SCHOUWTOONEEL
EUA.N«lische
Voorbereiding.
Bewyzen van de nieuwheid in de natuur.
kavelingen voortkomen, maer zich aen het bevestigde honden. Dit heeft Mozes gedaen, door ons van de fchepping en het begin der weereld te onderrichten. Hy had voor zich de bekende geflachtlysten, die van Amram, zynen vader, tot Adam opklommen. Ten andere had hy de blyken van nieuwheid, die in de natuur en in de famenleving gezien worden. Dit zyn de twee bewysftukken, welken wy altoos ter zyde van zyne historie zullen leggen.
De regens en waterplasfen, die van de bergen afftorten, Hepen onophoudelyk van dezelven zware (tukken, die zich in de vlakten verfpreiden, of door den mond der (troomen in de zee vloeijen. Het is waer, uit de vlakten en uit de zee ftygteeneuitwaesfeming, die eenige aerdachtige, verdunde en vlugtige deelen bevat, doch die weinig zyn, in vergelyking van de ligchamen, welken de (troomen met zich voeren. Of zoo men deze klompen wil gelykltellen, door de uitgcitrektheid van hunne uitwaesfeming, dan moet men aenmerken dat deze (tukjes in drie deelen nedervallen, op de bergen, op de vlakten, en in de zee. De mindere (tukjes van deze



derNatuür, XXVII.Onderh. 67
ze deeltjes, door de uitwaesfeming verdund en verfpreid, zyn als de opper vlakten, waerop zy nederdalen. Het grootfte gedeelte valt dan op de zee, het tweede op de vlakten, enhetkleenfte op de bergen, waer het niet in vergelyking komt met de verbazende klompen, die van den top en de verfchiüende zyden losgemaekt zyn. De regen geeft hun dan op verre na zoo veel niet als hy hun afneemt. Gevolgclyk worden de bergen doorgaens'lager, terwyl de vlakten en de grond der zee hooger worden. Inderdaed gebeurt het dikwerf dat de bewoonders van eenig oord achter de heuvels, die hen omringen, de fpitfen der torens befpeuren, fchoon men dezelven voor veertig of vyftig jaren by hen niet kon zien. Alle de hoogten zakken neder. Deze voortgang in eene eeuwige duurzaemheid zoude alles in het buitenfte des aerdryks gelyk gemaekt hebben; ett de kloot zou lang effen geweest zyn.
• De nieuwheid der weereld openbaert zich insgelyks door de nieuwheid van alles, wat in de famenleving gezien wordt. De boekdrukkunst, het komE s pas„
ÉWANCE»
LISCHE
VoORBE-
REIDIN*;



68 SCHOÜW TOONEEL
EtJANJE-
msch 5
Voorbereiding.
pas, het papier, demolens, en zoo vele andere uitvindingen, waermede men zich thans zoo wel bevindt, zyn nog geheel nieuw. Zy komen, omdustefpre-
Het werk. van zes dagen , en de rust van dert zeven, den, dooi de fchikking der week bevestigd.
.... ... ~j .v^...w., v,... .p.v-
ken, (lag op (lag. De vermaerdfte historie hebben weiniguitgeftrek'theids. Men weet ten naestenby de duurzaemheid der volken en hunner gedenkftukken. De Oudheidkenners onderfcheiden zeer wel den Gothifchen,Romeinfchen,Griekfchen en Egiptifchen fmaek. Zy zouden wel andere (maken te befchry ven, en ons wel andere gedenkftukken te vertoonen hebben, in-
cuen ae voortteenngen eeuwig waren.
II. De zekerheid der kundigheden, welken de Hebreeuwfche Wetgever bezat , openbaert zich in een' tweeden trek, mede bevestigd door getuigenisfen, zoo oud als de menfchen. Deze trek is de verzekering dat God, na de hemelen en onze aerde gefchapen te hebben, deze laetfte in een' ftaet van onvolmaektheid gelaten, en vervolgens in een' vryën ftand gefchikt had, door 'erbeurtelings het licht, het gezigt der fterren, de planten, de dieren en den mensch in te fcheppen, in eene juiste duurzaemheid van zes dagen; dat geen eenig fchepfel
de



derNatuur, XXVII. Onderh. 69
de voortbrengende oorzack van een ander fchepfel was; dat noch de hand van den mensch, noch de beweging, noch de hitte, noch de regen de gcdaente of het leven aen eenig gedacht of foort gegeven had; maer dat de enkele wil en de handen van den Schepper dag aen dag nieuwe fchoonheden en nuttigheden voortbragten; dat hy eindelyk den zevenden dag had opgehouden nieuwe wezens te fcheppen. De fchikking der week, of de byna algemeene gewoonte om de dagen door het getal van zeven te tellen, is *het gedenkteeken, dat wy tot bewys van dit geval by brengen. Men vindt het by de Egiptenaers, de Indianen, de Romeinen, de aloude bewoonders van Bretagne, deGaulen, de Germanen , de bewoonders van het Noorden en Amerika.
De westerfche volken fchynen, in hunne verfchillende verplaetfingen, den draed dezer tellinge verloren te hebben.. Maer toen de krygstogt van Alexander de aloude verbindtenisfen van het menfchelyke gedacht vernieuwd had, gingen zy weder tot de aloude enalgemeeae gewoonte over. Dion Kasiïus en E 3 an-
EtJANOE-
lischb
Voorbereiding.



EUAÏ*GE-
l1sche
Voorbereiding.
| De treba
trebao.th
exercitus.
7<3 ScHOUWTOONEEI.
andere Historiefchryvers onderrichten ons dat deEgiptenaers, langen tyd voor Jezus Christus, de dagen door het getal van zeven rekenden, en dezelven aen den eerdienst der zeven dwaehterren toegewyd hadden. Hottinger, Pocock en Maimonides, die eene groote kundigheid van de Arabifche Historiefchryveren hadden, berichten ons dat de weekelykfche tydverdeeling ten allen tyde in gebruik was by de Zabiërsf? dat is, de aenbidders van het heir des hemels, zoo als vroegtydig de Arabieren, en de. inwoonders van Charan erf Chaldéa geweest zyn. Deze afgodery, die in het oosten de herren vergoodde, ontving in het begin haren naem van de gewoonte om de zon tot een' koning te maken, en dien te doen verzeilen van zyne ko-> ningin en zynen hoflloer. Vervolgens eigende zy één van de dagen der week aen elke dwaelfter toe, en maekte alle de gebeurtenisfen van het leven betreklyk tot de Herren, als magtige en eeuwige oorzaken. Dit was de meest verfpreide van alle de volksdwalingen, en waervoor ook Mozes zyn volk meest aenbeveelt zich te hoeden. De Schry-
vers,



der Na tuur, XXVII. Onderh. 71
vers, zoo even aengehaeld, doen ons letten op de wysheid, die Mozes beftierde in de fchikking zyner wetten, om de Hebreen van deze godloosheid aftekeeren, door hun den wezenlyken oorfprong van alle zaken te herinneren. Hy wachtte zich wel van het onheugchelyke gebruik om de dagen door het getal van zeven te rekenen, en waervan men twee gevallen in de historie van Jakob en Noach kan zien, eenigzins al tebreken. Maer, dewyl deze gewoonte hen met de andere volken verwarde, onderfcheidde hy zyne Hebreen kragtdadig van de afgodendienaren, door hun te bevelen, of veeleer op ydere bladzyde van zyne wet intefcherpen, de ophouding Van de werken van den Allerhoogften te eeren, door de ophouding van alle handwerk, op den zevenden dag van ydere week. Zie daar, zeide hy, het kenmerk, waer aen men het volk van God zal kennen. Inderdaed deze godsdienftige rust was eene uitdrukkelyke belydenis van het werk der zes dagen te erkennen, de eeuwigheid der weereld te verwerpen, en de zon, de maen en alle de wezens, die E, 4 in
EtMNOBLISCHBVOORB» REIDING.
Gen.2o:2$. Gen. 8.: 10 en 12.



EVANGELISCHEVOORBEREIDING.
72 SCHOUWTOONEE^
in de natuur door de Egiptenaers, Arabieren en Chaldeen vergood waren, alleen te befchouwen als gevoellooze ligchamen, die geene werking of fchoonheid hadden, dan voor zoo ver het den eeuwigen God behaegd had hun mede te deelen, ten diende van verftandige fchepfelen. Eene zoo verlichte wysbegeerte, als by deze volken plaets had, bleef echter in de diepe onkunde en onbefchaefdheid, die altoos kenmerken van het Hebreeuwfche volk geweest zyn.
Het wezen Van het licht, onafhangelykvan de Herren, - 1
S'<..',. 1
III. Om de Hebreen aftekeeren van het eeren der Zonne, als den oorfprong en den vader van het licht, kon Mozes geen eenvouwiger middel gebruiken, dan door hunne aandacht te doen vestigen op het wezen van het licht, door Gods bevel gefchapen, onafhangelyk van de zonne en de maen', die naderhand gevormd werden, om den dag en den nacht te onderfcheiden. Maer hier vindt men zoo veel naeuwkeurigheid als vernuft. Alle de proeven der hedendaegfche natuurkunde vertoonen het licht in de ganfche natuur verdeeld, en niet zyn wezen, maer zyne bepalingen, van de fterren ontvangende. De zon
heeft.



p E r" N at u u r , XXVII. Onderh. 73
heeft het rondom zich; doch zy veroorzaekt het niet. Zy ontwerpt en buigt het, om dus te fpreken, in onmetelyke ruimten ; maer haer eigen wezen heeft niets in zich, om yder oogenblik diergelyke uitgeitrektheden te vervullen. Het ligchaem, dat door hare werking voortger ftooten wordt, is onmetely k; en het zelfde licht, dat heden den indruk der zonne ontvangt, heeft het federt zesduizend jaren van dag tot dag ontvangen , dewyl het voor haer in wezen was; eelvk de
EUANG*-* LISCHE VoORBEREIDINO-
De Stern* kunde regelt de feestdagen en de burgerlykc Regering.
lucht, welke het kanon tegen myne00ren doet druifchen, voor het kanon beftond, en vervolgens zal dienen, om nieuwe geluiden overtebrengen.
IV. De mensch, die zelfs in de geregelde fchikking zyner dagen, doorgaens door het getal van zeven vernieuwd, een gedenkfchrift van zyne fcheppinge vond, moest insgelyks, volgens het verhael van Mozes, in dc befchouwing van de fterren en den ganfchen hemel een altoosdurend bericht vinden, niet alleen van zynen verfchillenden arbeid, maer van een' byzpnderen eerdienst, die in zekere jaergetyden openbaerlyk aes zynen Schepper moest bewezen worE 5 den,



74 ScHOUWTOONEEL
LISCHE
VüORBE-
RE1BING.
den. Is her ons mogelyk en nuttig kennis te hebben van den bovenfte hemel, die zoo verre van ons is, en wiens famenlrelling misfehien oneindig verfchilt van de fchynbaerheden, welken hy ons vertoont? Zullen wy ons onderwinden deszelfs maekfel te doorgronden, door de befchouwing van de hoofdftoffen, waeruit hy belket, of van de bewegingen, die dezelve byééngebragthebben, of nog vervolgen hunne werking met zoo veel orde en majefteit te bevorderen? Een diergelyk onderzoek overtreft zigtbaerlyk de kragten van hem, die voorzeker weet dat het hem onmogelyk is den oorfprong, het maekfel en den aengroei van één zyner hoofdhairen te gisfen. Zullen wy navorfchen of Gods wysheid medegedeeld is aen andere Geesten , in duizenden van andere weerclden ? Dit kan zyn. Deze mededeeling is zyner heerlykheid oneindig waerdig. Maer hy zwygt hierop ftil: hy heeft'er ons niets van doen weten." Laten wy dan wederkeeren tot het geene hy ons bekend gemaekt, en tot ons gebruik gefchikt heeft: niets is zoo eenvouwig of redelyk als dit gedrag, 'twelk dat
van



derNatuür, XX VIL Onderh. 75
van Mozes is. Wat wil hy dat wy in het maekfel der zonne, mane en fterren befchouwen ? Hy vreest wegens ons voor ondankbaerheid en nutteloosheid. Hy wil niet dat wy, volgens de manier der afgodendienaren, of der voorftanderen der ftoffelykheid, of der onvernuftige dieren, een' oogenblik onkundig zyn van den Schepper dezer hemelbollen, en van het oogmerk, dat hen tot onzen dienst gefchikt heeft. Hy wil dat wy naeuwkeurig derzelver omwentelingen gadeflaen, om de jaerlykfche feestenen den arbeid van yder Jaergetyde te regelen. „ De hemels, zegt hy, zyn om „ de dagen, de tyden van hetjaer, en
de wederkeering der vergaderingen ,, van den godsdienst te bepalen." Overéénkomfïig met het einde van den mensch, befchouwt men hier het fchoonfte, dat zich in de befpiegeling van den hemel vertoont. Het is misfehien alles, wat men 'er by mogelykheid van kan weten; en Mozes maekte van den hemel een voortreff'elyk boek, waerin de mGnsch de ordre van zynen arbeid en van zyne verpligtingen leeren kan.
Sedert den tyd van Mozes, zyn immers
Euange-' "
lische
Voorbereiding.



j6 ScHGUWTOONEEI.
EtfANGEusche
Voorbereiding.
Ondet-
fcheiding
van de bo
ventteen
onderfte
wateren.
mers alle volken overeengekomen, om zyne woorden te regtvaerdigen? Heeft men, zelfs in de verdorvenfte godsdienften, nagelaten op de nieuwe manen te verzamelen, en alle de plegtigheden, gelyk van den beginne naer de ftandcn der zonne, te regelen? IsdeSterrekunde nog niet in het achtenswaerdige bezit, om de burgerregering der maetfcbappy, en den eerdienst, dien men aen de Godheid bewyst, te bepalen?' De ganfche aerde geeft dan eene uitdrukkelyke getuigenis van de regtmatigheid: van Mozes oogmerken, die klaerblyklyk die van God zeiven zyn.
Men kan 'er regtmatigby voegen, de-, wyl de burgerregering en de godsdiensthicr de twee voorwerpen zyn, welken bet B_oek der Scheppinge aen de befpiegeling van het uitfpanfel des hemels toefchryft, dat dus ook de burgerregering en de godsdienst het dubbele voorwerp van den tydwyzer aller volken geweest zyn, en nog zyn.
V. Indien Mozes geene goddelyke inblazingen gehad heeft, toont hy ten minfte volrnaekt onderricht te zyn wegens de overlevering der eerfte eeuwen,
en



c?4 SCHOOWTOONÈÏL
EuXNÖELISCHE
Voorbereiding-
voed en onderhouden wordt. Hy befchikt daerover als meester; en wel verre dat zyne heerfchappy bepaeld zy, door het geene hy aen zynen natuurgenoot fchuldig is, is hem in tegendeel alles op het aerdryk onderworpen, omdat hy eene hulp heeft en inmaetfchappy leeft. Hy verliest zyneregten, waaneer hy alleen wil zyn. De mensch bevindt zich nog in dit bezit, door de onderdeuningen en onderhandelingen der famenlevinge. De ervarenheid van alle eeuwen getuigt dan ten vóordeele van Mozes ; en niets is zoo naeuw verbonden, dan de opperhoofdigheid van den mensch met de verfchillende vermogens , die de oefFening derzelve bevorderen. De mol en het zwyn wroeten in de aerde om te leven. Dit is hunne bedemming. De mensch is een Meet* kundige, Werktuigkundige, Sterrenkundige, Zeebouwer, Koning, Redenaer, Bouwkundige en Herder. Yder mensch heeft zyne befchikking; en door den £a~ menloop der byzondere werkingen, oeffent het menfchelyke gedacht, dat overal verfpreid is, eene opperheerfchappy, die zich ovef alles uitdrekt. Zoö
ver-



0er Natuur, XXVII.Onderh. 85
verre 2ich de regten uicbreiden, zoo verre zyn ook de yennogensenb.ee verdand uitgebreid.
VII. De gelykheid der heerfchappy van den mensch op het aerdryk met die van God in het heelal, en de dubbele oorfprong, dien hy verfchuldigd is aen hem, die hem uit het flyk der aerdegevormd, en vervolgens dooreen'hemelfchen en levendmakenden adem bezield heeft, zyn mede twee waerheden van het yerhael van Mozes, bevestigd door de Poëten, die dit kenmerk van de aloude overleveringe bewaerd hebben, omdat zy de eerde Schryvers geweest zyn, alzoo het de aloude gewoonte was de gebeurtenisfen in de feesten optezingen, en door eene regelmatige toonhouding
aen de ooren aengenaetn te maken. \mr r»„i ,. i
EUANGELISCHE
Voorbereiding.
De heerfchappy en dubbele oorfprong van den mensch is bekend by de eerfte Schryvers.
De eerbe-
wyzing, van Adam gevorderd , heeft overal ftand gegrepen, en prypt neg ■ [tand.
v ui. ue neencnappy van den mensch was niet zonder voorfchriften of bepalingen. God lei hem de verpligtingop, om te bedenken dat hy, alles bezittende, alles aen zynen Schepper verfchuldigd was, en om uitwendig zyne erkentenis te toonen, door zich van het aenraken van eene eenige foort van vrucht te onthouden. Zulk een regelmatige F 3 en



86 Sc II OU WTOONEEL
]gUAN«ELlSCHE
Voorbereiding.
en eenvouwige godsdienst heeft in de famenleving nimmer kunnen vergeten worden, indien het menfchelyke gedacht van een eenig mensch afgekomen is. Ook hebben alle volken, het zy barbaersch of befchaefd, eenige uitwendigheden van godsdienst gehad, en dezelven meest eenparig doen bedaen in offeranden van vruchten of andere voedfelen, die in het openbaer aengeboden, en aan de armen of aen de bedienaars van den godsdienst overgelaten wierden. Men kan misfchien de onthouding en de vasten te ver uitgeltrekt hebben, fchoon zy tefamen de uitwendige oeffening van godvrucht, en eene uitmuntende voorbereiding tot het gebed waren. De Wysbegeerte heeft deze gewoonten niet bedacht: zy heeft ze gevonden, en 'er veel van het hare by gevoegd. Niemand is onkundig van 'deze foort van buitenfporigheden, die dand grepen by de Chaldeen, de Priesters van Cybelé en Baal, de Pythagoristen, Porfyrius, Jamblichus, en alle de VastersderPlatonifche Schole, die naer verrukkende gezigten haekten, gelyk de Goudzoekers nu nog haken naer den balfem, die de onderfok-



qerNatuur, XXVII. Onderh. 87
lykheid geeft. Maer dewyl deze Jaetftc zotheid een redelyk gebruik van de geneeskunde veronderitelt, zoo veronder ftellcn ook de onthoudingen en de onrustige gewoonten der afgoderye dc aloude voorfchriften , door welken het menfchelyke geflacht zich tot het gebed fchikte en zyne erkenrcnis betuigde. Deze eerlte grond was goed. Het was de wortel van alle godsvrucht. De gewoonte van deze vasten werd overgeleverd aen alle de kinders van Adam. Zonder eenftemmigheid in hunne verftrooijing, en door de enkele uitwerking van eene onderwyzing, die hun met hunnen oorfprong gemeen was, bewaerden zy allen deze gewoonte, klaerblyklyk ingelleld om God te verheerlyken, voor de gedurige weldaden zyner voorzienigheid : zy herhaelden altoos hunne offeranden , gelyk hy zyne gunften in alle jaergetyden herhaelt.
IX. Onze eigenliefde lydt zekerlyk, door de wederfpannigheid van Adam te zien ftraffen, door zyne,verbanning uit het vcrblyf der weelde, doorzyne wegzending van den boom des levens, dieoveral een zaed van onlterflykheid zou oF 4 ver-
EUANGE-
lische
Voorbereiding.
De mensch een zondaer en geftraft.



88 Schouwtoonbei.!
EüANGE-
lische
Voorbereiding.Ontknooping van zyne grootheid en ellende.
vergebragt hebben, en eindelyk door de onderwerping van zyne nakomelingfchap aen ziekten, aen de aenvechtingen der begeerlykheid, en aen den dood. Wyzyn zeer gevoelig over onze verliezen, en hebben geen inzigt op de behoudenis van onze heerfchappye, noch op de behoudenis van ons verftand, van ons geweten, van onze vryheid, en van die bekwaemheid, welke wy allen behouden hebben, om het goede op*tevolgen, en het kwade te vermyden. Ik zal my wiet onderwinden het gedrag van God te regtvaerdigen, dewyl hy geene regtvaerdiging noodig heeft. Wy dieneri alleen te weten wat hy gedaen heeft; Het geene hy veroordeelt is wel veroordeeld. De fmerten, welken hy oplegt, zyn regtmatig opgelegd. Mozes vérhaelt, by dezen eerlten val, alle de fmerten, die gevolgd zyn. Deze weigering van de gevergde eerbewyzinge is de ontknooping, welke hy ons geeft wegens de tegenftrydigheid, die tusfchen de grootheid en ellende van den mensch gevonden wordt. De ondervinding ftemt met Mozes overéén. Wy befpeuren allen waertoe de mensch be-
kwaem



derNatuur, XXVII. Onderh. 8 <;
kwaem is. door zyne voorregten, door zyne kundigheden, door zynen arbeid, en door zyne liefde tot weldoen. Zie daer den mensch in het groot. Dusdanig zyn zyne voordeden, waermede wy ons tot heden toe meer bezig houden dan met zyne ellende, om een beter befef te hebben van de natuur dezer voorwerpen, zoo verfchillende als zy byzonderlyk befchouwd worden. Dan deze fcheiding gefchiedt met overleg: wy zouden oneindig veel verliezen, door de grootheid van den mensch alleen te befchouwen, zonder vervolgens tot de befpiegeling van zyne ellende overtegaen. Hy is zondig en ongeregeld. Wy allen befpeuren dat wy kindcrs des toorns geboren worden, dat onze voordeden Verzwakt zyn, dewyl wy zoo vele verhinderingen en af keerighcden ondervinden, het zy in de waerheid en onze pligten te kennen, het zy in goed ta doen, en eindelyk dat wy ontwyifelbaer deel hebben aen de zonde, waervan wy de fmerten dragen, door allen te lyden en te fterven, gelyk onze algemeene vader.
Verfcheiden Wysgeeren hebben hier de reden te hulp geroepen, tot ftaving F 5' vaa
EUANGftj LISCHg VOORBKRKIDINCJ



£0 SCHOUWTOONEEL
JtBANCB1ISCHBVÓORBEÜLJUWaN G.
van de ervarenisfe en dc heilige historie. Zy hebben bewezen, door de overblyffels der grootheid van den mensch, dat hy of ontaert of in ongunst vervallen was. Wie zal hem in zyne regten herftellen; en welke hoop blyft hem overig? Indien Mozes onze verlosfer ware, zou hy volmondig antwoorden op deze vraeg, waeraen hy niet dan onvolmaekt voldoet, door ons te verkondigen dat de Zoon der vrouwe het hoofd van den verleider zoude verpletteren. Maer is de tytel van verlosfer betreklyk tot Mozes? Behoort dit tot zyne verrichting? Mozes heeft eene dubbele hoedanigheid, hy is te gelyk de eenige Historiefchryver van het menfchelyke geflacht en de Wetgever der Hebreen. Maer hy is niets anders. Wy zullen zien, wanneer het tyd is, dat zyne bediening, ten opzigte van dezen, niet beftond in hun alle waerheid te leeren, maer alleen om hun eene bekwame wet te geven, om hen te beletten zich met andere volken te vermengen, en hen van de afgodery aftekeeren, tot de vervulling der beloofde goederen. De Aertsvaders hebben den dienst der goede Enge-



der Nat uur, XXVII. Onderh. 91
geren gekend, en zyn niet onkundig geweest van dc ongeregeldheid der anderen, die zich toeleiden om ons te fchaden, maer wier vermogen God bepaeld heeft. De dwalingen, waertoe de afgodery vervallen was, doordeganfche natuur te bevolken met vermogende godheden, en met orakelen of godfpraken, die het toekomende voorzeiden, hebben Mozes omzigtig over de leer der Geesten doen fpreken. Dewyl zyn boek eerst alleen en langen tyd in de handen van zyn volk moest wezen, eer het kwam in die der andere landaerten, wier oorfprong en tytels het behelsde, moest hy een groot overleg omtrent de zynen gebruiken. Nimmer heeft een volk onbefchaefdcr, bygelooviger, en genegener geweest om afgodendienst te plegen omtrent alles, wat het bekwaem achtte om het eenig goed of kwaed te doen. Hy heeft het zelve niets gezegd van de Geesten, die in de geregtigheid volhard hebben, noch van de Engelen , die gevallen zyn, en waeraen God eene maet van vermogen, welke hy alleen kennen en regelen kan, gegeven heeft. Mozes, by de Hebreen
ge-
EUA!VGï« LISCHR VOORBSfcEIDINS.
Mozes lieeft van 3e verzoeIcing en de geesten on»,j zigtig-gefproken.



94 ScHOUWTOONEEL
EüANC.E-
I.isrHE
VOORBEREIDING.
geen regt meer tot het leven hebben, en ftelien het bloed van een flagtöffer in plaets van het hunne, om hunne hartsgefteltenis uittedrukken. Maer kan het bloed van ftieren en bokken dat van den mensch vervangen, en deszelfs zonden uitwisfchen? Neen, het was Hechts eene erkentenis; en deze erkentenis-voldeed echter om de offerande van Abel volmaekter te maken dan de offerande, waertoe zich Kain by aen houding bepaelde.
Dusdanig is de oorfprong der offeranden en toewydingen, die onder de volken, aen eikanderen geheel onbekend, altoos de twee deelen van den openbaren eerdienst, tot den tyd van Jezus Christus, uitgemaekt hebben; beide worden zy nog in het Christendom gevonden. Men verheerlykt 'er de Voorzienigheid, over hare altoos vruchtbare weldadigheden, door haer brood en wyn opteöfferen. Maer deze offerande is verzeld met de gedachtenisfe en de gemeenfehap van het uitmuntende Slagtoffer, dat door zyn bloed de zondaers met God verzoend , en hun het leven gefchonken heeft, door
zich



■ElTANGELISCHEV09RBEREIDING.
96* SC HOUWT OONEEL
hem hebben kunnen verdenken uitvinder van deze leere te zyn: en hoe meer het ons van de eene zyde natuurlyk toefchynt dat Mozes 'er van fprak, hoe meer wy van den anderen kant befpeuren dat zyn ftilzwygen bevolen was. Hy Het aen een' grooter Meester dan hy de zorg om ons volkomen van deze groote waerheden te onderwyzcn. Hier is het voorwerp der groote verbindtenisfe , die den menfeh van zyne dwalingen tot zyne eerfte pligten moet te rug brengen. Maer het verhael van IVlozes, ons de offeranden, de toewydmgen, den algemeenen maeltyd, de lykplegtigheden en teederc aenkleving van de huisgezinnen aen hunne voorvaderen aentoonende, veronderftelt eene overgeleverde kennis van waerheden, die aen alle deze gebruiken verknocht waren. Zy zyn onaffcheidelyk daerin opgefloten. De begeerlykheid zocht daerin iets anders, en dit is de eerfte misdaed der afgode-
ryë. „ Deze kundigheden waren meer ot min mismaekt, meer of min ontzwachccld. Maer zy waren in de famenlevmg, en vloeiden af van eene eerfte inltellinge,
waer-



serNatuur, XXVII. Onjerh. 97
van wy niet onkundig kunnen zyn. De gelykvormigheid der gebruiken by lieden, die elkanderen haetten ofnietkenden, bewyst hunne herééniging in eenen gemeenen oorfprong: de historie van het menfchelyke geflacht, welke Mozes ons nagelaten heeft, vindt derhalve hare getuigenisfen en bewyzen in de ganfcbe maetfchappy, die het aerdryk overdekt.
vnr 1. /.
EtTANGS-
LISCHE
VOORBE-
R.EIDIJNÜ.
Nimmer is
de bepaling van <len eerdit nst aen ê-: redenkave*ling van den mensch o\ ergtla» ten.
XIII. Mozes, ons de gewoonten der eerde eeuwen overleverende, leerton? alles, wat de aloude historie onsgewip* tigs k©n voordellen; te weten, dat de godsdienst, zelfs die, welken men d. nmmrlykè wet noemt, nimmer in zyne uitwendige oefeningen overgelaten werd aan de reden kavelingen vanmenichen verdand, noch aen de wispelturige navorfchingen der reden. De Schepper der natuur' had deszelfs grondbegmfels in het geweten gedrukt. Niemand konde onkundig van deze wetzyn; en het is'ten hoogde regelmatig dezelve de wet der nature te noemen; dewyl het de algemeene natuur van alle verftanden is, dat zy een denkbeeld hebben van de biüykhèid om God onzen Oor' Üeel. G fpron^-



ElTANGELtSCHEVOORBEREIDING.
ÏIÖ ScHOUWTOONEEL
op dc randen van denapverfpreidt, zoo dra deze te rug wykt, of zich van haren eerden weg afkeert.
Het azur of blaeuw, 'twelk wy irt. de uitgèdrekthéid des hemels zien, is flechts, gelyk allé andere kleuren, een te rug dralend licht, en ontdekt ons de tegenwoordigheid van eene vloeidoffe, doörfchynend genoeg om het licht, dat van de zonne komt, doortelaten, en zelfdandig genoeg öm het licht, dat van de aérde weder opdygt, te rug te kaetfen.
Doch zie hier zaken, die geen'twyffel overlaten omtrent de verbazende hoeveelheid dezer wateren, die zich tot de bovènde deelen van dit ruime kunstgedcl uitdrckken, en zich tot regen verdikken, naermate het zelve gefchokt wordt. Een vaste of jaerlykfche wind, die Vyf of zes Weken achteréén van het noorden naer het zuiden over Afrika doorwaeit, is genoeg om de beneden deelen van het dampgewest te verdikken, en geheel Abisdnië en Nigritié mét nevels te bedekken, en vervolgens met regen te overdroomen. Men verwondert zich voorts over de overvloei-
jiri-



der Nat vvfLyXXPII.OnderA. 11 r
jingcn van den Nyl en Niger. Men zoekt de bronnen van deze ftroomen, en is verbaest van dezelven niet te vinden. Als men zich begeeft naer het land, waer zy beginnen te vloeijen, bc fpeurt men in den winter en in de lente eenige kleene waterftralcn, die ais kwyncn, en eenige meiren ofvyvers, waeruit zy voortkomen, doch die dikwerf droog blyven, en den flroom, dien zy uitleverden, doen verdwynen. De ware bronnen van deze twee ftroomen zyn dan in den hemel; en wanneer men het wel opmerkt, is het eveneens met alle de andere watervloeden. De regen is het begin van dezelven: de regen, onder de aerde of in de meiren bewaerd, houdt ze in ftand; ën de wind veroorzaekt, door de fchokking van het dampgewest, zoo wel als door de duurzaemheid van zyne richting, meer of min regens.
De Heer Dupleix, landvoogd van het Franfche volk in de Oost- Indien , had de zorgvuldigheid, toen hy te Chandernagor zyn verblyf hield, om drie jaren achteréén eene naeuwkeurige aenteekening te houden, wegens de hoogte van yderen
val
euancé* msche i
Voorbereiding*



11 3 SCHOUWTOONEÊL
EVANGELISCHEVOORBEREIDING.
Mozes heeft 'er de in wezen zynde ovcrblyffels naeuwkeurig van verzameld. Hy droeg zorg om dezelven door kenbare teckens acnteduiden. Dë Tigeren de Eufraet, die tweeverfchillendebronnen hebben, verreenigen zich in eene eenige bedding, en verdeelen zich op nieuw in twee andere rivieren, waervan dè ècne, de Gihon genoemd, door het land van Chus ftroomde; en de andere, de Pifon geheten, liep door het land, dat, federt de verftrobijing der volken , Chavilath genoemd werd, en waer men het beste goud, kostbare fteenen en peerlen vond. Men kent volmaektelyk de twee eerfle ftroomen. De derde is kenbaer door den naem, dien de Chufistan behoudt, waer hy naer dê PerfiTche Golf ftroomt. De vierde is de arm, die aen het westen naer denzelfden kant als de Eufraet vloeide, en nog gezien wordt in Arabië in het landfchap, 'twelk Arrianus Fafine*noemt , en waer de aloude Aerdryksbefchryvers
dé
* Kot/rei ##f!iv» yüsictv v.aroi 7rorctjAèv Vv<$po£t>]v. Juxta Pafini tegionem fiuvio Ehphrati adjacentem. In psripl. maris trythr.
\



berNatuur,XXVII.Onderh. i19
de Chavilateërs of Chaulateërs geplaetst hebben. De gefteenten en het goud van Arabië waren eertyds beroemd. De peerelvisfery is nimmer afgebroken op de westerfche kust van de Perfifche Golf, waerin zich de Pifon wierp; en indien men den naem van Pifon of Fafe aen eenige andere rivier gegeven heeft, het was omdat 'er, gelyk in de Pifon van Arabië, ftroomen, met gouden korrels beladen, invloeiden. ISiettegenftaende de ontelbare affnydingen, welken de aloude Koningen van Perfië en de hedendaegfche Arabieren in den Eufraet gemaekt hebben, om hunne vlakten te bewateren, kent men nog de lange graft, zynde de bedding van de Pifon of Fafe, dikwerf by de Schryvers Eufraet genoemd, omdat zy haer van dezelfde zyde als den Eufraet zagen, fchoon zy 'er Hechts een tak van was. Deze westelyke graft, volgens de uitdrukking van Mozes, is zeer lang. Zy is vol, wanneer de Eufraet overloopt. Op andere tyden vindt men haer droog, en veelëer gelykende naer een moeras dan naer eenen ftroom. Maer Ptolomeus wyst ze ons aen. De Heer de H 4 1'Is-
EtTANGE-
t.ischr
voorbereidin».



144
ScHOUWTOONEEL
EVANGELISCHEVOORBEREIDING.
Pel lux Eb. 3. c. 9.
verfchillende van'de Iönifche volkplantinge, die vervolgensin Azia wederkeerde , itrekte zich nu uit tot Peloponéfus. Misfchien vinden wy by dezen jaon eenigen zyner zonen, onder wier getal Dodanim en Elifa waren. Maer men vindt juist het vermaerde gewest van Dodone ter zyde van Ionië in Epire, of het hedendaegfche Albanië. En aen de andere zyde der landengte ontmoet men de woonplaets van Elifa of Elis, het fchoonlte gedeelte van Peloponéfus. By dit geringe ltaeltje, door het welke men over de nacuwkeurigheid van het overige kan oordeelen, zal ik flechts een nieuw bewys van den waren ftand der drie laetlte hoofden van volkplantinge by voegen. Een derJoodfcheSchryveren, die de Schriftuur en het werk van Mozes vervolgd hebben, onderhoudt ons over de goederen, welken de verfchillende landen op de jacrmarkten van Tyrus zonden ; en hy onderricht ons waer zich het grootfte deel van het geflacht van Elifa onthield , door ons te verwittigen dat men het fyne linnen en hetfehoonepurper van Elifa naer Tyrus bragt. Nu
maek-
Ezech, 61 ■37-



derNatuor, XXVII. Onderh. 145
maekte en bereidde men het fraaiftë Hn nen in Elis of Peloponéfus. En aen het voorgebergte van het zelfde fchier eiland verfde men uit de fchulpvisfchcn het fchoonfte purper van Lakonië. Mozes heeft dan de mecsten dezer volkplantingen, die door macgfehap aen clkanderen verbonden waren, zeer wel omtrent de zeegewesten en in Griekenland geplactst.
Hy toont ons met eene gelyke ftoutmoedigheid de verplaetfing der huisgezinnen , uit Sem voortgefproten, in het midden van Azia,' en der huisgezinnen, uit Cham afdammende, van deoeveren des Tigers tot in het diepfte van Afrika. Ontelbare later gedenkllukken van verfcheiden eeuwen, bygebragt door Schryvers of volken, die Mozes nimmer gekend hebben, bevestigen van (hik tot ftuk zyne ganfche vcrdeeling. Het enkele tiende hoofddeel van het boek der Scheppingc is in deze foort de kostbaerfte verzameling derAerdry ksbefchryvinge, die 'er op het aerdryk gevonden wordt. Zy. komt van een' weionderwezen man, die zich aen den oorfprong van alles houdt, en in zyne befchryving het XV. Deel. K wes.
MSCHB
Voorbereiding.



ScHOUWTOONEEL
EVANGELISCHE
Voorbereiding.
* Gedachte van den Abt van Asfeld: Voorrede van de vcrkhring V3n de boeken der Koningen.
westen, het noorden, het middenpunt en de boorden van Azia, geheel Arabic, Fenicië, Palestina, Egipte en gansch Afrika bevat. Door hem weten de volken uit wien zy voortkomen.
Deze groote man, die hen allen in het oog gehouden heeft, leert hun niet alleen hunnen oorfprong, dien men door fabels, doorgaens vol van ongodsdienftigheid of kinderachtigheden, voor hun' heeft verduisterd; maer by geeft hun met een verftandig oordeel de historifche lezing der gevallen, welken het hun van belang of noodzaeklyk is te weten ; waerna hy zich enkel met de gefchiedenisfe van zyn eigen volk bemoeit, en flechts zyne onderwyzingen uitftrekt tot een' eenigen landaert, die voor alaltoos het tafrecl der Voorzienigheid*, en eene fchool voor aiie andere volken zoude worden.
Alles, wat een opregt verftand voor zich niet kan verbergen, wordt gevonden in den oorfprong der weereld, gelyk in de zaken van het Hebreeuwfche voik, en
la-



»erN at uur, XXFILOnderh. 147
laten wy 'er byvoegen in de verhalen van hun, die na Mozes gekomen zyn; dewyl de gedenkftukken de gevallen en ftandplaetfen volkomen onderfteunen. Men vindt 'er niet alles, wat eene ydele nieuwsgierigheid weren wilde; wel maer het noodzaeklyke is 'er: en wie zou 'er een enkel valsch ftuk uit kunnen bybrengen? Zy zelfs, die aen de inblazing van deze Boeken twyffelen, kunnen niet ontkennen dat de Schriftuur de fakkel onzer historifche geleerdheid is. Wanneer de ongewyde Schryers, welken wy zoo zeer achten, ons in de duisternis laten, 'twelk hun vry dikwerf gebeurt, nemen wy onze toevlugt tot de Schriftuur; en wy hebben geen getrouwer licht, om de plaetfen, de dagteekeningen, de gewoonten en de gevallen te bepalen.
1 EuAwse*
. JUSCHE ' VOORBE1 REIDIN».
Zonderlingheidder Schriftuur. Zy leert ons historiefcherwysonze verdorvenheiden onzé verwachtingen.
XXIII. Laten wy ze echter niet verder aennemen, dan op den voet van een menfchelyk werkftuk, zoo als de huisfelyke gedenkfchriften , verzameld in het huis van Bouillon, ofindeboek zael des Konings, en door zyn bevel. Deze gedenkfchriften hebben de verdiende, dat zy voortkomen uit eene K a plaets',



I4S SCHOUWTOONEEL
EVANGELISCHEV00RBEREIDING-
plaets', waer men de kundigheden, welken men 'er verzamelde, onder zyn bereik had. Indien zy volkomen overéénftemmen met de gelyktydige gedenkftukken, worden zy met vertrouwen ontvangen en aengehaeld. De heilige Schriftuur zal, indien men het begeert, Hechts eene verzameling van gedenkftukken van verfchillende handen en van verfchillende eeuwen wezen. Maer in dit geval is zy een gouden boek, omdat de gedenkftukken der weereld gelyk deze gedenkfchriften gefchikt zyn.
Yergelyking der historie van Mozes met die van den Ridder Marsham.
leknoptheid der heilige Schrifture.
te letterkunde ik hoogacht, maer wiens al te blykbare oogmerken dezelfde eerbied niet verdienen, heeft ons eene historie van het menschdom, geheel anders dan die van Mozes gefchikt, willen mededeelen. In deze laetfte hangt alles aen één. Eene zaek is 'er het grondbeginfel, of het einde, of het hulpmiddel van een ander. De mensch woid: 'er op aerde gefteld , om 'er alles als meester te regeren, en om met zyne natuurgenooten, welken hy niet kan misfen, zyne regten te oeffenen.
Maer



berNatuur,XXVII.Onderh. r49
. Maer het vermogen, welk God aer Adam geeft, is niet als de kragtvan het paerd of den leeuw, zonder opzigt op zynen Schepper. Öm de heerfchappy van den mensch te regelen, door de regtvaerdigheid en de gewaerwording van Gods tegenwoordigheid, gewaer digt hy zich om met hem in eene foort. van betrekkinge en verbindtenisfe te treden. Hy eischt van hem zyne erkentenis en openbare dankbetuiging. Dus is de mensch in maetfchappy met God, dewyl hy zynen Weldocnder verheerlykt, en God deze eerbewyzing noodwendig moet goedkeuren, na ze hem bevolen te hebben. Hier lydt de reden het eerfte fchipbreuk. Zy moet dulden zich bepaeld te zien. In plaets van hare waerdigheid te befpeuren j befchouwt zy alleen hare afhangelykheid, en poogt zich daervan te ontflaen.
God laet niettemin aen Adam, en aen deszelfsnakomelingfchap, de heerfchappy van het aerdryk; maer hy bepaek derzelver voordeden en diiurzacmheicL Hy doet meer: door eene openbare iriftelling de offeranden en den eerdienst, K 3 wel-
EVANGELISCHEVOORBER.EÏDI|\G.



EUANCE-
VOORBEREIDING.
I50 SCHOUWTOONEEL
welken hy nog van hun wil ontvangen, bepalende, doet hy hun belyden dat zy kinders van een' misdadigen vader zyn, dat niemand van hun eenig regt tot het leven of eenige gunften heeft, dat God de oorfprong van alles goeds is, en dat de mensch uit het kwaed voortkomt. Een nieuwe afval heldert deze openbare belydenis niet dan tc veel op, en haek eene geftrenger kastyding op den hals. Het aerdryk wordt door den zondvloed overftroomd, vervolgens weder bevolkt, en op nieuw befmet door eene afgodery, die algemeen wordt. De offeranden en toewydingen blyven in ftand; maer het voorwerp der acnbiddinge, en de gevoelens der aenbidderen, zyn geheel bedorven. In deze geheele verbastering, verkiest God een by zonder volk, voortgekomen en beftaende uit verfchillende takken van een enkel huisgezin. Hy draegt zorg om hetteondcrfcbeidendoor de fchikking van deszelfs geilachtrekeninge, door de-zeldzaamheid der gebeurtenisfen , in het zelve voorgevallen, en door eene wet, die de vermenging met andere volken verhinderde. Aen dit verkoren volk vertrouwde en her-
hael-



derNatuur,XXVII.Onderh. 151
haelde hy de beloften der zaligheid , voor alle de inwoonderen der aerde gefchikt.
Mozes vervolgt de historie van het menfchelyke gedacht, tot de roeping van Abraham, en begint dan de byzondere historie van het volk, dat de bewaerder der beloftenisfen was, en van eenen der zonen van dezen Acrtsvader afftamde. Anderen vervolgen dezelfde historie. De beloften, door verfcheiden profeetfiën bevestigd, worden vervuld; en de algemeene zaligheid komt uit dit volk Voort.
Zie daer het beknopte verhael der Schrifture. Zy is dus eene wezenlyke gefchiedenis der belangen van het menfchelyke gedacht. Wy zien 'er zynen oorfprong, zyne verdorvenheid, zyne verwachtingen , en de bewaerplaets, waerin de beloften der zaligheid gevonden worden. Alle deze gebeurtenisfen hangen aen eikanderen. De eene geeft gelegenheid tot de andere. Zy, die de eerfte gevallen bygebragt hebben, wisten niet wat 'er zoude volgen; en de overéénkomst der later gebeurtenisfen kon iet werk niet zyn van Schryveren, die K 4 el-
ElïANOE* LISCHE VOORBEREIDING.



152 ScHOUWTOONEËL
EvangelischeVoor se-
RElDiNG.
eikanderen niet gekend hebben. Om een' nieuwen trap van zekerheid te verkrygen, fla men enkel het oog op derzelver gelykvormigheid met de gedenkftukken, die het aerdryk bedekken, en met de gebeurde zaken gepaerd gaen. Laten wy de weereld van Marsham befchouwen.
Het boek voert tot tytel, de Regel der tyden: maer fchoon het eene tydrekening aenkondigt, is men 'er minder oplettende in om de dagteekeningen te bewaerheden, dan om 'er den voortgang en godsdienst der Egiptenaren, Syriërs, Hebreen en Grieken in aentetoonen. Het is waerlyk de historie der aloudheden van het menfchelyke geflacht. Doch men heeft 'er alles, wat voordenzondvloed gebeurd is, als eene overtollige kundigheid, in overgeflagen. En waertoe zouden de fchepping, de wet der erkentcnisfe en van den uitwendigen eerdienst, den mensch opgelegd, de invoering van het kwaed, de verdorvenheid van het menfchelyke geflacht, de ftraf van deszelfs gruwelen door een'algemeenen zondvloed, de herflellingder offeranden door Noach, de zegeningen,
aen



berN atvvk, XXFII.OnderL 153
aen alle de ftammen des aerdryks in de nakomelingfchap van Izaiik beloofd, en meer diergelyke kundigheden toch dienen? Zie hier eenige tytels, die de eerfte deelen der nieuwe en gevvigtige historie aenkondigen 1
„ De verfchillende koningkryken van Egipte.
„ Mcnes, Hammon, Belus. ta Thor, Merkurius, de Kabirifche Goden.
„ De rampzaligheden , in Egipte voor wonderwerken genomen. „ De pyramiden of fpitszuilen. „ De Godsbefchouwing,
dat is, de overtuiging, waerin toen de Egiptenaers, Hebreen en andere volken waren, dat zy God onder eenezigtbare gedaente zagen. De inhoud van dit hoofdftuk , bekwaem om onze nieuws* gierigheid aenteprikkclen, is vooral gefchikt, om de openbaringen, aen de Aertsvaders gedaen, in gclyken rang te ftellen met die gecnen, welken de Heidenen zich toeëigenen. Dus hebben Jakob en Mozes met God verkeerd, geK 5 lik
euange* ■ lhche
Voorbereiding»



154 SCHOUWTOONEEL
Evangelisch a Voorbe-
lyk Amenofis en Horus de goden in Egipte gezien hebben, of'gelyk men Cybele en de Toovergodinnen in Sicilië zag. Laten wy by de vorige tytels nog de volgende voegen.
„ De afgodery en hare groote aloudheid.
„ Apis, Menevis of Menofis.
„ De godfpraken van Egipte.
„De bok van Mcndes.
„ Het regt om te regeren aen de vrouwen vergund.
„ Abraham.
„ De Befnydenis.
„ De Koningen van Azia. De opoffering der kinderen.
„ De Nyl.
„ De Griek fche tydperken, enz.
Hier ziet men aenftonds gebeurtenisfen , waervan de eene geen' invloed op dc andere heeft, zoo min als de fpitszuilen op de Olympifche fpelen, of de Eleufifche feesten invloed op den val van Babiion hebben. Dewyl deze historie zonder verbindtenisfe is, is zy zonder belang. Men kan deze gebeurtenis-



derNatuur,XXFH.Onderh. 157
minde kennis, noch of men ?er gemakkelyk konde bykomen, noch of iemand de fchriften van Manecho met dit fnywerk vergeleken heeft. Welk bevvys had hy van de aloudheid, en de verdiende dezer fny werken, die nieuw of fabelachtig konden zyn? Men vindt in dezen Schryver, die zyn opdel onder de regering van Ptolomeus maekte, alleen de poogingen van een' man, die de gcheele vernieling der gefebiedenisfe van zyn vaderland wil voorkomen, de overblyffels derzelve verzamelt, en zoo goed hy kan eenige oude fabelachtige dukken met wezenlyke gebeurtenisfen vermengt, gelyk men in China had gedaen, na dat men de letterkunde en boeken, den tyd vanzestig jaren, onderdrukt had.
Ik begeer dat men, in deze historie van Manetho, daet konde maken op de opvolging der later eeuwen, en datMarsham regt had om ze te doen gelden , gelyk men met andere hisroriefchryveren doet. Maer wat belang kan het menfehelyke gedacht dellen in het befchouwen van eenige dukken zyner historie, die niet dan tamelyk aendevoor-
Edan«e-
ltsche voorbereiding.



EtMNSE-
LICHE
VooREE-
&J£U>iNG.
158 ScHOUWTOONEEL
gewende gcflachrlyst dezer Egiptifcbe Vorlten verbonden zyn.
Welk een aenvang, dat men ons aenftonds wyst op Menes, Menofis, Eskulapius en Thot of Faaut, die veeleer kenmerken der aloude Schrifture, dan geleefd hebbende Vorften, fchynen geweest te zyn? Men kent de bedieningen van Thot, den raedgever: men weec dut hy , met zyne twee hoofden en zyn' fleutel in de hand, het eindigen vaneen jacr en het begin van het volgende beteokende. Men is ook niet onkundig van het geene hy vervolgens met zyn' hondskop, zyn' ketel aen den arm, en zyne vleugels aen de voeten aenduidde.
Marsham, niettegenftaende zyn geduld , draegt zich eenzydig ten hunnen voordeele. Hy wil niet dat men Thaaut of den Blaffer verwarre met Eskulapius of den Ilondmensch» Hy ontwart hunne regtenenbegaefdheden. Hy vormt hen tot verwonderlyke mannen, die de ftaetsregering, de offeranden, dé zinnebeelden, de verborgen wysbegeerte en de geneeskunst uitgevonden hebben. Zy hebben den godsdienst en den ftaet in orde gebragt: zy zyn de verwonde



derNatüur,XXVII.Onderh. i59
dering van het heelal. Maer ondanks de voorgewende wysheid dezer menfchen, die zulke goede wetten wisten te maken, en hunne volken alle weldaden en waerheden te bezorgen, toont ons Marsham ook vervolgens, en van het begin der alleenheerfchinge af, dat de Egi'ptifche herfengeftellen met buicenfporige denkbeelden vervuld, en aen wandrochtelyke leerftellingen verknocht waren. Infana JEgyptiorum theologia, dit zyn zyne uitdrukkingen.Men eerde 'er,federt de groote aloudheid, een' ram, een'Hier en een' bok. Deze wysheid en deze zotheden zyn tegenftrydig; en dit is het begin van eene historie, weinigverfchillende van eenen droom of van eene raeskallinge.
Men troost ons in deze duisternisfen, door ons meer dan met halve woorden te onderrichten, dat de befnydenis van Abraham uit Egipte komt, "en dat de wetgevinge van Mozes Hechts een uittrekfel van de Egiprifche gewoonten is. Vervolgens komen Lykurgus, Pytbagoras, Draco en Solon, die'het voorgaende hervormen. Doch van de Euangelifche hervorminge, welke hetmenschdom volllrekt noodig had, wordt geen
het
EtTANGB.
LISCHE VOORBE»



l6o 'SCHOUWTOONEEL
EUANGE" LISCHE VOORBEjLEiOING.
het minfte gewag gemaekt. Naeuwlyks kent men 'er Adam en Jezus Christus : of indien men op zekere plaets van Jezus Christus fpreekt, het is om ons te leeren dat hy zich heeft toegelegd op de voorzegging der zeventig weken van Daniël, met derzelver gevolgen, fchoon zy 'er geenc betrekking op heeft. Het behaegt Marsham te beflisfen dat de Priester Onias de Heilig der Heiligen is, waervan Daniël gcfprokenheeft; en de uitrekening der weken is nog belagchelyker dan deze gedachte, omdat hy, om ze tot zyne oogmerken te doen dienen , haer op drieënzestig bepaelr.
De historie van Marsham, fchoon van het eene tot het andere einde beredeneerd, en voornamelykaengelegdom alle zaken by de Hebreen verachtelykte maken, geleidt de volken als by geval, en toont ons wegens God noch wetten, noch overleveringen, noch voorzienigheid, noch eenige blyken van oogmeiv ken of inzigten omtrent de menfchen. Dusdanig zou ten nacstenby de Historie der Honden zyn, door 'er dcbedryven van Lclaps en Melampe, de eerde die zich op zyn meester Aktéon.wierp, niet
ce-



bèrNatuur, XXVII. Onderh. 16"r
eenige geleerdheid aen elkarideren te voegen , benevens de gevallen der windhonden van Lakonië, de getrou we wacht dér honden van Siberië, en de zittende dienden der doggen, uit het land der Molosfen voortgekomen. Ik nader aen het einde , zonder mynen oorfprong te kennen, zonder te weten waer God my roept. Ik vind my ontaert gelyk een beest; en het eenigde oogwit van dit mengelmoes is my van alle hoop en verwachtinge te berooven.
XXIV. Allés, wat Marsham verleid en op den dwaelweggebragt heeft, kon hem echter het beste in zyne treden beduren, en hem tot de ware bron der waerheid leiden. Hy zag tusfchen de Hebreen en de Egiptenaers eenige gelykvormigheid van offeranden en toewydingen. Hy zag 'er aen wederzyden een draegbaer koffer, vastendagen, regels van zuiverheid, vele zorgen voor de armen, en eene groote achting voor de dooden. Doch deze dukken, fchoon kenbaer by de Egiptenaers, werden insgelyks in Syrië,"Krete, Fenicië, Ionië, Attika en overal
XV. Deel L Lre~
EuArïGE-
LISCHE
VoÓHBE-
R.EIDINS,
Overéénkomst dej. Hebreen en Heides nenj in ve ' fcheiden (lukken. Uitmuntend bcwjjr, vau het verhael der Schrifturc,



IÖ2 SCHOUWTOONEEL,
EUANGE-
LISCHE VOORBEREIDING.
gevonden. Men moest met verwonderinge opmerken de wezenlyke tegenftrydigheid tusfchen de andere gewoonten der Egiptenaren, en die der Hebreen, die, wel verre van 'er uit genomen te zyn, dezelven eeuwigdurend veroordeelden, zoo wel als die der andere volken, hunne nageburen. Men had dan eene verkiezing te doen; en deze bood zich aen. Maer laten wy ons hier niet laten voorinnemen omtrent het geene, wat wy van Mozes wet te zeggen zullen hebben. Het is thans genoeg de waerheid van zyne historie te doen gewaer worden. Zy wordt verdeedigd gelyk alle andere , gelyk verfcheiden gebeurtenisfen, door Marsham bygebragt, namenlyk, door de ophelderingen, die uit de getuigenisfen gehaeld worden. De gevallen worden zeker en onbetwistbaer, naermate van hunne gelykvormigheid met de kenteekenen der aloudheid. Maer voortewenden dat Abraham en Mozes alle hunne denkbeelden uit den Egiptifchen eerdienst genomen hebben, omdat de twee godsdienften uit eenige gelyke oefieningen beftonden, is geene historie opftel-
len:



»erNatuur,XXVII.Onderh. i6*3
len: het is enkel gisfen; en deze gisfing loopt op niets uit, wanneer mer opmerkt dat dezelfde oeffeninscn in geenjn deele byzonder aen de Egiptenaers, maer gemeen aen alle volken waren , omdat zy allen voortkwamen uit de fchool van Noach, die hun plegtigheden en onderwyzingen , (trekkende om God te eeren, den naesten te helpen, den zondaer te zuiveren, en een beïer leven te verdienen, nagelaten heeft.
XXV. Dezeeenigheid van oorfprong, die een der fterkfte getuigenisièn ten voordeele der historie van Mozes is, kan mede bewezen worden door vele andere plegtigheden , by alle volken in gebruik. Wy zullen 'ef niet meer dan drie aenhalcn, die onbetwistbaer algemeen zynde, alleen uit de gemeene bron, door Mozes aengewezen, kunnen voortkomen. Laten wy 'er byvoegen dat deze plegtigheden, aen de andere zyde zoo veritandig als vol van waerdigheid zynde, nergens in naer de gedrochtelyke denkbeelden der Egiptenaren gelyken.
1. Het was eene gewoonte, zoo alL 2 oud
EUANOÏp
LISCHE
VoORBE-
KE1DINB.
Nieuwe bewyzen van dezegelykvormighciien de gemeenfchaj»van oor. fpronij.
De Bethels-



derNatuur, XXVII.Onderh. 167
tigheid. De verbindtenisfen mee Godkwamen zoo dikwerf als de val van dii volk. Dezelfde gebruiken werden by de o gewyde volken gevonden. Alleenlyk was de verdeeling van het flagtöffer gemcenly ker in het oosten, en de vervolging in het westen; de Oosterlingen zeiden foedus dividere, en deze foedus percutet'e, eene korte uitdrukking, overéénkomende met deze: zich omtrent God verbhtden, om zyne wetten waertenemen, en als het flagtöffer gehandeld te worden, "indien men deverbindtenis niet nakwam. Dit oogmerk werd nog beter uitgedrukt en in het geheugen bewaerd met behulp van den zang der vervloekende voorfchriften: Lex horren di carminis. Deze voorfchriften worden gevonden in de onderhandelingen , door Titus Livius bygebragt; en yder kan zich herinneren, met welken roeffel Mozes beval dat de zegeningen en vervloekingen over het Israëllitifche volk werden uitgefproken, door twee koren van altaerbedienden, waervan her. eene op den berg Garifim, en het andere op den berg Hébal geplaetst was. By deze eerfte plegtigheden van L 4 ver-
EUANGE-
LISCHE VOOR-BE-



168 ScHOUWTQONEEL
euangejlische
Voorbereiding.
Andere gewoonten , in de verbind wisten gebruikelyk.
verbindtenisfen, die de onderhandelaers op het naeuwfte verbonden, waren nog andere , die tot het zelfde oogmerk ftrekten, als de befprenging van het bloed des flagtöffers op alle de omftanders, en de algemeene maelryd , die een teeken van deelneming in, dezelfde verbindtenisfen, en vooral een teeken van vrede of zelfs van broederfehap was.
De wetten en alle goede fchikkingen, met de zegeningen en vervloekingen, werden door zinnebeeldige kenmerken uitgedrukt, of in gefchrift gefieldcn op pilaren uitgehouwen, ofbewaerd in een koffertje, dat draegbaer was en een'vasten itandplaets had, volgens de gewoonten van yder volk. Het gezigt van het zelve was in de feesten bekwaem om het volk zyne eeden te herinneren. Hieruit ontltond het koffer der Thesmoferien, datt is, het koffer der keuren, die haren naem aen de Cerefche feesten gaven. Hieruit fproot het koffer van Bacchus en Ofiris, enz. Maer de afgodery maekte 'er een verfchriklyk misbruik van, door de zinnebeelden, met weinig oordeel, gekozen, in zoo vele voorwerpen van
een'



D E
W A ER BORG
D Ë R
BELOFTEN,
In de handen van een vermaerd * volk geplaëtsti
evangelische
Voorbereiding.
Het volk, dat de bewaerder der handvesten van hetmenfchelykegeflacht was, had zyne woonplaets in Palestina, aen de oevers van den Jordaen, dat is, in her juiste middenpunt der drie gewesten, die van ouds her bewoond waren. De Afrikanen konden de landengte van Sués, hunnen eenipflen doortogt tusfchen de Roode en Middenlandfche Zee om in Arabië te reizen, niet verlaten, zonder in Palestina te komen. De Arabieren ontmoetten den Jordaen, zoo dra zy uit
hun-



d e r N at uur, XXVILOnderh. \ 81
hunne woestenyen vertrokken. De Europeanen, hunne langde togten op de Middenlandfche Zee eindigende, kwamen in groot Azië aen den oever van Palestina. De Perfen en Oosterlingen konden niet over den Eufraet trekken, en zich in de westelyke en zuidelyke landen begeven, zonder in Syrië en Palestina te komen. De plaets van het vertrouwde pand was genaekbaer voor de ganfche weereld; maer het volk, dat 'cr mede belast was, vertoonde zich niet dan met omzigtigheid, en ten behoorlyken tyde. Befchouwen wy de redenen, die het lang in eene foort van geheim en afzonderinge gehouden hebben.
Deze inrichting bleef in ftand tot de aennadering van de vei vullinge der beloften. De Joden, reeds bekend, door verfcheiden trekken van de goddelyke befcherming', en om deze reden zelfs van .de Egiptenaren, Syriërs en Babyi loniërs gevreesd, verbonden zich toen met andere volken. Verfcheiden Israëllitilche huisgezinnen werden, door 't geweid vcllrooid naer den Araxes, op den Thermodon en elders in het Noorden, M 3 Ver-
EtTANGE1 I3CHE VOOU BEREIDING.



derNatüur,XXVII.Onderh. 189
Babyion, de andere het lot van een ver maerd koningkryk, namelyk, Egipte, en de laetile het lot der aframmelingen van den beroemden man Abraham.
Profeet/ie wegens Babyion,
De profeetfië van Ifaïas over de verwoesting van Babyion bevat vier deelen. 1. De omftandigheden van deszelfs inneeming. 2. De weglooping van deszelfs inwoonderen. 3* Deszelfs verande* ring in eeft verblyf van wilde dieren. 4.4 Deszelfs geheele vernieling onder het water van een modderig moeras.
Het eerfte gedeelte, dat de aftapping en toekomende uitdrooging der beddinge van den Eufraet bevat, met dezeldZaemfte by zonderheden van den »ftaet des volks en konings, op het tydftip der Verooveringe, was zeer gelchikt om het geloof der Joden aentefporen, en andere volken een verheven denkbeeld van den God van Israël te geven. Maer om ons niet te belasten met het beantwoorden van hun, die deze byzonderheden van onëchtheid verdenken, zullen wy alleen de drie laetÜre deeien in aenmer-
king
EüAnge*
lische
Voor.be-
REIDUNBi



ElMNGE-
I. ISCHE ,VopjlBE-
14:
king nemen, dewyl derzelver voorzegklaerblyklyk lang voor de uitvoering beHond. Zy werd uit het Hebreeuwsclt in het Grieksch vertaeld, lang voor Christus geboorte' toen Babyion nog bewoond was, en den luister, dien Alexander daeraen gegeven had, openbaer vertoonde. Zie hier de uitdrukkingen: „ Babel zal geene woonplacts zyn in „ eeuwigheid, (zegt Izaïas meer dan zes honderd jaren voor de gebeurtenis;) en 5, het.zal niet bewoond worden van geT „ (lachte tot gedachte. . De Arabier zal „ daer geene tenten (pannen; en de „ herders zullen'er niet legeren: maer „ de wilde dieren der wpestynen zul„ len 'er nederliggen. , Deszelfs huizen „ zullen met fchrikkelyke gedierten verr j, vüld worden, De druisfen zullen'er „ wonen; en de nachtgeesten zullen'er „ huppelen. . De uilen uit dè eilanden „ zullen om dryd in de verlaten wonin„ gen huilen, en de draken in de wel„ lustige paleizen eikanderen toeroepen.' „ Ik zal het in een erfdeel van roerdom„ pen en in waterpoelen veranderen: „ ik zal het met eenén bezem des verderfs uitvagen, zegt de Heer der 1, hièrfcharen; Dè-
IOÖ SCH0UWTOONEEE,



dsrNatuur,XXVII.Ondtrh. ioi
De oorzaek van de weglooping der mwoonderen was de bloedende daet van Seleucië, gedicht door een' der opvolgeren van Alexander, meer dan twintig mylen van den Eufraet en Babyion, op den westelyken oever van den Tiger*, digt by de plaets, waer tegenwoordig Bagdad op den overöever ligt. Devlugc der inwoonderen van Babyion, en de volkomen vernieling van deze verblyfplaets', heeft zeer onvoegzaem deszelfs naem aen Bagdad en Seleucië doen geven. Hieruit ontdonden de misdagen van verfcheiden reizigeren, die in Bagdad alle de kenmerken van het aiöude Babyion meenden te zien, fchoon dit laetde buiten allen twyffel aen den Eufraet lag. Hieruit fproot ook de verkeerde geleerdheid van Filodratus, die zyn fabelachtigen held ApoIIonius geleidt te Seleucië aen den Tiger, 'Welk hy Babvion noemt, en vvaervan hy ons fchacmtelöos eene befchryving geeft, gelyk ons Herodotus van het wezenlykeBabelaen den Eufraet heeft nagelaten;
Iri
* Pita- Hist: NatHib.tf; 26. Strabo, Kfc;ii en Paufamas in Arcadie;
Euangs»
lische voorbereiding,



derNatuur, XXVILOnderh. s. 11
verfcheiden declen van elkander afgezonderd is, vindt men de overblyffels van het Joodfche volk en van de vermaerdften der Hammen van Israël in allerlei landen. Yder kent hen; en zy verfchynen nergens, waer het volk hen met met de vingeren nawyst. In de groote fteden , waeruit de Joden om hunnen woeker gejaagd zyn, kent men nog hunne ftraet, in fommige de plaets hunner fynagoge, en hunnen kerkhof in het naburige veld. Schoon dus d» tenders van Eethui a, van Edom en Israël, eertyds zoo talryk, tegenwoordig geen volks ligchaem meer uitmaken, uitgenomen de Abisfynen, weet men echter waer dezelver overfchot gebleven is. Men weet waer zy zich bevonden, en wat zy geweest zyn. Zy .hebben van de vervullinge der profeeciie in hunnen tyd bewys gegeven, en nimmer opgehouden dezelve te bevestigen.
Echter ware 'er eene foort van nevel, die den luister van deze gebeurtenlsfe zoude verzwakken, indien de Koningen en de volken, die uit Abraham moesten Voortkomen, geheel-en-al verdwenen O 3 wa-
EUANGRLISCHEVOORBEREIDING!



»I2 S C H O Ü W T 00 N E E £,
LHCHS
VOORSB-
R.ÊIMNO.
Be IsAiaël-
leis, of
Hagarénir
ers.
waren. De vervulling daervan zou echter niet min wezenlyk zyn: maer déze beloofde en vervulde vruchtbaerheid zoude op ons Hechts een' ligten indruk maken, indien de gebeurtenis eene reeds voorleden en niet meer in wezen zynde zaek ware. God begeerde dat de ge1'chiedenis overvloeide van de uitwerkfelen zyner belofte, en aen de andere zyde dat deze ^uitwerkfels altoos onder de oogen van het menfchelyke geflacht bleven. Hoe veel voegt de historie niet by het geene wy zoo even gezien hebben.
Nabaïoth, vader der Nabatheërs,kedar, vader der Kedareniërs, Jetur, vader der inwoonderen van Ituréa, en de negen andere kinderen van Ismaël, alle aertsvaders van zoo velé groote Hammen, welken men ook Hagaréniërs noemt, naer den naem der moeder van Ismaël, ftrekten aenHonds hunne nakomelingfchap uit, van Syrië en Iduméa, tot aen Mekka in het Gelukkige Arabië. Zy waren langen tyd, en zyn nog in groot getal, inwoonders dervvoesrenye, waer zy altoos eene byzondere bende uitgemaekc hebben. De nabuurfchap van
dea



der Na tuur, XXVII. Onderh. 213
den keerkring, endegrondftoffen, waer mede de lucht van Arabië beladen is, gaven hun ftraks die bruine kleur, reeds een kenmerk van de aloude inwoonderen, die van Cham en Chus afflamdeu, Deze hadden Chufistan verlaten', en zich uitgebreid van den westelyken oever der Perfifche golf in verfcheiden Jandftrekcn van Arabië. De nieuw aengekomen volken, gelyk de afkomclingen van Sem door Jekran, die de aloude inwoonders van Gelukkig Arabic of de ware Arabieren zyn, en vervolgens de talryke huisgezinnen, uit Ismaël voortgefproten, werden, na eenige voorttélingen, zoo bruin als de Chufeërs. Men verwarde hen allen onder den algemeenen na<?m van Zwarten
EUANOE. LISCHE VOOUBEHEIpiNC,
Chufeërj af
Ethiöpié'rSj,
dat is,
verbrande
icngezig-
te».
of Chufeërs. Dit was eene gewoonte : de fchriftuur zelf geeft dikwerf den naem van Chus aen Arabië; en Sefora, huis vrouw van Mozes, fchoon eene Medi anue en kleendochter van Abrahim, worde 'er eene Chufite in genoemd, Maer niertegeftaende deze verwarring, die Hechts fchynbacr was, kenden zy elkan.leren door nauwkeurige pndórfcheidmgca van volken, Hammen, huisgeÖ 3 zin-



i.ische
Voor.be-
b.ëid1ng.
214 SCIIOUWTOONEEL
zinnen en geflachtlinien*. Mozes heeft ons de eerlte lysten der Tdumcenfche huisgezinnen en Ismaëlitifchc (lammen gegeven. De Arabieren hebben dezelven zoo goed vervolgd als zy konden; en het gebruik dacrvan wordt nog order hen gevonden. Verfcheiden IsmaëKdfche takken verfpreiddcn zichinEthiophië en in andere gewesten van Afrika, door de landengte van Sués en de Roode Zeef. Hieruit ontilond dat de naem Chufeërs, die hun bybleef, dikwerf met dien van Ethiopiërs verward wierd. De naem van Ethiopiërs ging vervolgens, by wederkeering, over tot de Arabifche Ismaëllers, wier oorfprong dezelfde was; en de overzettingen der Schrifturc, byna altoos den naem van Chus in dien van Ethiopië vcrwisfelende, doen de lezers in meeöigvuldige misdagen vervallen; indien men met duidelyk ondcrfcheidt wanneer de rede den bewoonderen aen het oosten der Roode Zee betreft, of wanneer zy den
be-
* Zie het leven van Mohammed dooi Abul-
f Zie de uitmuntende Reizen in 'J ItsUaensch Verzameld door Ramuflo.



d erN at uur, XXVIl.Onclerh. i 15
bewoonderen van deszelfs westelyke kust' aengaer. Homerus heeft deze onderfcheiding der oostelyke en westelyke Ethiopiërs gekend*. De Ismaëllershebben de kust der Trogloditen, Nubië, Adel, verfcheiden landftreken van opperen van midden-Egipte,) verfchillende gewesten vanNigritie en het groote eiland Madagaskar bevolkt. Allen weten zy dit ftuk van hunne historie , en hebben nimmer vergeten dat zy uit het geflacht van Abraham en Ismaël zyn. Zie daer de westelyke Ismaëllers.
De Sarafynen, wier naem, volgens de best onderwezen fchryvers in de Arabifche rael, de Oosterlingen of kinders van het Oosten beteekentf, zyn de Ismaëllers, die in Arabië bleeven. Ver-
1 ... - . "
i<-nemen van aezen nebben, icdert de zevende eeuw, dikwerf hunne woesty-
neu venaten, en groote verooveringen in Egipte, Syrië, Irak, Diarbek en Perfie gemaekt, en dezelven vervolgens uitgettrekt in Moréa, Sicilië, Italië,
Frank-
* Odysf. r.
t Die is de verklaring van Po<o«k op Afeulf* rage^ de mtribtis Araium.
O 4
EüANOZLISCHBVOORBEREIDING»



215 S C H O U W T 00 N E El
Frankryk en gansch Spanje, 'twelk zy zich byna geheel onderwierpen; 'cgcen hunne ontzagchelyke vermeenigvuldiging aencoonc. Anderen van hun, die gedwongen werden Europa te verlaten, verfprcidden zich in Mauritanië, enverr voegden zich by verfcheiden benden van hun volk, die zich reeds in Afrika door de landëngte van Suég uitgebreid, en mee de inboorlingen van Barbarye vermengd hadden. Maer het grootde deel des volks onthoudt zich op eene ondcrfcheidener wys in Mekka, Medina, in gamch woest Arabië , in Yémin, Irak en geheel Perfië. AHe de Ismaëllers noemen zich ook Mostarabiers of Mosarabiers, dat is, vermengde Arabiers , dewyl de aloude Chufues en de afkomelingen van Cahcan , ofjektan, Zoon van Sem, die zich in Gelukkig Arabië nedergezet hadden, zich onder henïvermengd hebben.
De Turken en Usbekfche Tartaren, Mogollers eq anderen zyn verfchiliende Jiorden van Scythen, die, onder voo:? wacrden van aen dezelfde wetren onderworpen te zyn, zich in het Noord-» !, 'Perfië en Mogol door huwelyken verbom
EUANGE-
LISCHE
VOORBE-
REiplWO'



üerNatuur, XXVII.Onderh. 217
bonden aen Ismaëllitifche huisgezinnen, die hun onderftand gebeden hadden*, pf zich nier. dan tot dezen prys wilden onderwerpen. Alle deze groote benden van Ismaëllitifche Arabieren zyn wezenlyk ontelbaer: alle hebben zy de gedachtenis van hunne gemeene afkomst vry wel bewaerd. De meesten zyn nog gewoon naer Mekka te reizen, uit eerbied voor het verblyf van Ismacl, van wien zy afgedamd zyn, of aen wiens geflacht zy roemen verbonden te wezen; en dusdanig is het voorwerp van dit gebruik, dat van veel vroeger tyd dan Mohammed is, dat een groot gedeelte van hunne godvrucht, op hetgezigtvan de woonplaets des algemeenen aertsvaders, beflaet in het nabootfen van de ongerustheid, waerïn zich Hagar bevond, toen zy, in hare vlagt door eene onvruchtbare woesteny, vreesde haren Zoon, by gebrek van water, te zullen zien ftervenf; en om vervolgens door andere gebaren hare blydfchap te kennen te geven, toen zy eene bron van levend water, door de oonwyzirg des Engels, ondekte. Ik
* Zie Leunclav. Hik. Mufulman. II. Sec. ïriff. Theolog. par Forbefius. L. 4. | Zie het MohaiHmetisdum van Reland,.
^ 5
EUANGE-
LISCHE VOORBEREIDING.



berNatuur,XXFILOnderh. 223
De beweegreden, die hen in deze gewoonte houdt, maekt wyders hunnea'gemeene afdamming en de uitwerking der beloften kenbaer.
Het is niet gemaklyk zich titels van adeldom toeteè'igenen: en de edellieden achten zich gelukkig hunnen adeldom bevestigd te vinden door bewy^fchriften, die niet verdacht zyn omdat zy onaf hangeJyk van hun beftaen. Ook verzuimen zy niet dezelven gctrouwelyk aen hunne waerde kinders overtelevcren, als een der grootfle voordeden, welken zy hun kunnen bezorgen De afïrammeJingen van Jakob èn Ismaël hebben dus, van eeuw' tot eeuw, de getuigenis van hunnen oorfprong bevestigd. Dit faewysfchrifr gaèt hen eenigermate vooraf, dewyl het buiten hunne berading geweest is. Zy'befeffen dat het aenkbeeld van zulk eenegewoonte met natuurlyk in het verhand van eeöigen vader kan komen, en dat de heimelyke verflandhouding in Hammen, die eikanderen niet kennen, onmó^elyk Js, zoodat 'er uitdien hoofde oh het *erdryk noch bewysfehriften noc h handvesten zyn, 'om van eenen adeldom ?
LISCH»
VOORD.'V
REIDiNO.



EUANGE-
tlSCKE VOORBEREIDING.
224 SCHOUWTOONEEL
die den hunnen evenlicrt, getuigenis tegeven. Dus bevinden zy zich kinders van Abraham, niet door hunne verkiezing , moer door de orde van hunne geboorte, en door de aloude inzetting, die de kinders van Abraham van het overige des menschdoms onderfcheidr. Indien nimmer anderen dezelve aenge-" nomen hebben , zonder Abraham te kennen, en zonder zich' met zyn geflacht te verbinden, heeft men 'er geeri het minite bewys van;' en wanneer zy deze inbeelding gekregen raogten hebben , viel hun dezelve welhaest lastig, by gebrek van een behoorlyk belang 01» *er zich aentehouden. Het is eenewaerheid dat zy, die 'er gètroüwlyk byblyven, afgedamd zyn van Jakob of Ismaël, of zich herinneren aen het zelfde' geflacht verbonden te zyn geweest door huwelyken, en door de belydenis vari denzelfden godsdienst.
Schoon het waer mogt wezen, gelyk Marsman gaerne had doen gelooven, en wy zullen zien by welk eene gelegenheid, dat de befnydenis oorfprongelyk uit Egipte was, nog zou' het iets wezenlyks zyn dat het oogmerk
vaw



i>*x.NATvvK,XXPII.Onderk. 235
van God, die dezelve verkozen heeft om het geflacht van Abraham te on derfcheiden, volmaektelyk vervuld is. Laten alle de volken der aerde dezelve niet in eigendom aen het geflacht van Abraham, en aen de geenen, die zich beroemen aen de Ismaëllers dooraenneming verëenigd te zyn, of door hunne huwlyksverbindtenisfen kinders , wier oorfprong derhalve uit Abraham van vaders of moeders zyde is, daeruit geteeld te hebben ?
Laten wy een' oogenblik den voortgang van dit gebruik volgen: wy zullen gewaer worden hoeveel de minfte omïtandigheden van de verhalen der Schriftuur' dierbaer kunnen worden, door het licht, dat zv ons verfbhaffpn. /<•-
EUANGE-
LISCHB
VoORRK-
iEIDING.
Genef. 17: 25. en 21:4.
"euL, uac zy ons vericnarren. ismaël, wordt 'er gezegd, werdbefneden op den ouderdom van vervulde der- 1 tien jaren, en Izaak op den agtfien dag zyner geboorte, De gewoonte van den agtfien dag bleef in ftand by de aframmelingen van Izaak, en van de veertien jaren by de Ismaëlleren. De befnydenis van den agtfien dag vindt men nog by de Joden, van jakob afgedamd, en byde Samaritanen, die zich XV. Deel. P eer.



22(5 ScHOUWTOONSfct.
EUANGK-
Voorbereiding.
eertyds met het overfchot der tien {lammen van Israël verbonden hebben. Men vindt ze ook nog by de Abisfynen, die niet afgeftamd zyn van de Koninginne van Saba , 't geen zonder bewys is , maer van hunne naeste geburen de Sabeërs, zynde een gedeelte van den {lam der Homeriten, uit Izaak en Ezaudoor Homar gefproten.
Schoon deze voorbereidende en enkel herinnerende gewoonte van de beloften, aen Abraham gedaen, flrydig is geworden met het Christendom, dac 'er de vervulling van is, dewyl men een kind van Abraham en erfgenaem der beloofde goederen is, wanneer men deel aen zyn geloof heeft, antwoorden echter de Abisfynen, die het Christelyke geloof bclyden, als men hun deze te- 1 genwerping doet, dat zy niet onkundig zyn van de leer' van Paulus wegens de nutteloosheid der befnydenisfe, indien men het geloof en de ware goederen ontvangen heeft; maer zy geven voor, zegt men, dat zy dezelve alleen onderhouden als het tceken van den achtenswaardigen oorfprong, dien zy uit Izaak en Abraham hebben, zonder hunne regt-
vaer-



©erNatüur, XXVII. Onderh. a 27
Antiquil, 1. I. C. I.
eene merKwaerdige byzonderheid, welke wy van Jozefus hebben. Origenes, met hem overéénflemmende f , doet ons de omftandigheid van den agtften dag by de Joden, en van het verVulde dertiende jaer by de Ismaëllers opmerken. Dit is de ware reden van de verkiezinge, welke de inwoonders van
Ni-
* Zie Damiani Goez, ds Ethlopum mriïut.
tóf ec.6Srew door Ewfebius * pracPam- e«-
P 2
Vaerdigheid van eene uitwendige pleg tigheid te verwachten, zonder te denken dat zy daerdoor gewettigd zyn tot het verachten van de Heidenen, bekeerd zynde tot het geloof en den God van Abraham*, waervandezelaetftedus de erfgenamen en ware kinders zyn.
De andere Ethiopiërs en de Trogloditen namen dezelfde plegtigheidinacht ten tyde van Herodotus, zoo wel als de overige Ismaëllers, in Arabie, Afrika en elders verfpreid. Maer men erkent in hun allen, niettegenftaende de verfcheidenheid van hunne namen, de ware afilammelingen van Ismaël, door hunne verkiezing om deze plegtigheid op hun veertiende jaer te verrichten:
r\h ïa nc-i«> .^.«-1 J;_. i ....
LISCHE
VoORBE-
R-UDI.\'»,



228 ScHOUWfOONEEL
EUANGEI.ISCHEVOORBEREIDING.
* Zie het vcrhael van de befnydenisfe der Negeren , in de algemeene historie der Reizen, 3 })eel, 7 Bock en cldeis, in de befrhryving van Afrika, waerin men vindt dat de Negers, die geene Mohammedanen fflacr afgodendienaers zyn, befneden worden. Gordon, in zyne naeuwkcurige aerdryksbefchrjving, vindt onder de Kaffers afgodifche volken, die het zelfde gebruik en de verwachting van een toekomend leven hebben. De Turken en Tartaren verkiezen gemcenlyk het veertiende jaer, fommigen wat vroege*j anderen wat later by verlof.
Nigritie altoos gedaen hebben, en nog doen, om op het veertiende jaer de befnydenis te verrichten*.
Doch wat moet men denken van de befnydenisfe, welke Herodotus zegt in Egipte, Kolchis en Syrië in gebruik te zyn geweest? Een man, vry flecht van de zaken van zyn eigen volk onderricht , kon zich hier ook wel verkeerd uitdrukken over de gewoonte van andere landaerten, welken hy veel minder kende. De Syriers, waervan hy fpreken wil, zyn wezenlyk de Iduméers en Joden. Betreffende de Egiptenaers , welken noch Juvenael noch Luciaen, hunne onbarmhartigfte bedillers, nimmer deze gewoonte, die overal in befpotting was, verweten hebben, zou



berN a.tu vR,XXFIL0nderk. izp
men in het algemeen kunnen zeggen dat zy befneden werden? Epifanus fenjozefus * leeren ons dat de befnydenis geene volksgewoonte in Egipte was, maer byzonderlyk aen eenige huisgezinnen geoeffend werd. Herodotus zelf leert ons wat men 'er van moet denken , door ons te belyden dat hy niet weet of deze gewoonte van de Egiptenaren tot de Trogloditen en Ethiopiërs overgegaen, of dat zy van Ethiopien in Egipte gekomen is. Deze twyffeling verklaert alles. De Filistynen, op den oever der Middenlandfche Zee gevestigd, tusfehen Egipte en Fenicie, werden door de Hebreen het onbefneeden volk geheten. Dit bewyst dat de Egiptenaers, waervan zy eene volkplanting waren, de befnydenis niet hadden, wel verre van de uitvinders daervan in de hoogfte aloudheid geweest te zyn. De Ismaëllers van den oever der Roode Zee en uit Ethiopië, uitgelokt door de meenigvuldige vlakten, die lager door den Nyl befpoeld werden, verkozen dikwerf Egipte boven
: f Haref. 30.
* Tegen Appianus, en lib. 2. Joodfche Oudheden, c. 13.
P 3
EUANGE-
LISCHE
Voorbereiding.



*30 SCHOÜWTOONEEE
SuANGI-
LISCHE VOORBEREIDING.
ven hun brandend en door het onge* dierte befraet gewest. Het opper Egipte was vol van Ethiopiërs; en zy hebben verfcheiden Koningen aen geheel Egipte gegeven , waerdoor men niet kan twyffelen of de befnydenis moet 'er vry algemeen zyn geworden. Eene bende van deze Egiptenaren of Arabieren, luttel vergenoegd met haer lot, of gedwongen Egipte te verlaten , moest haer geluk elders zoeken en de Middenlandfche Zee doorkruifen: hier alle kusten bezet vindende, drongen zy door tot inPontus-Euxinus, en vestigden zich in Kolchis, waer zy hunne gewoonten invoerden, en aen de rivier, die 'er fchilfers gouds in zyn zand afvoert, den naem van Fifon of Fafe gaven, uithoofde van hare gelykheid in dit ftuk met de Fifon, die desgelyks door Arabie ftroomt. Ook kan het zyn dat de befneden volken , welken men zegt inwoonders van Kolchis en Pontus geweest te zyn, beftonden in eenige Israëlfche huisgezinnen, door Salmanafer in het Noorden overgevoerd. Eene enkele mogelykheid is genoeg ter verwerpinge van het bewys, 'twelk men uit de weinig beken-



derN at uur, XXVILOnderh. 231
kende Kolchen kan trekken, ter beguniïiging van eene inzettinge voorden tyd van Abraham. Ten tyde van Herodotus waren 'er in Kolchis en op den Thermodon befneden volken: deze gelykheid met eenige Egiptifche huisgezinnen, die dit gebruik hadden, deed Herodotus vermoeden, dat deze inwoonders van Kolchis en Pontus oorfprongelyk van Egipte waren: maer het is eigenaertiger te denken, dat deze Kolchen uit Samarië gekomen waren. Voor het overige neemt men de duisternisfen voor het licht, wanneer men uit het vermoeden van Herodotus, wegens den oorfprong van deze befneden noordfche volken, befluit, dat hunne gewoonte van vroeger tyd dan Abraham is, fchoon deze meer dan twaelf honderd jaren voor Herodotus geleefd heeft. Herodotus doet in dit alles niet dan Hameren; maer de Schriftuur drukt zich klaer uit; en de geftenkftukken ftemmen met haer overéén.
De omflandigheid, in welke de Egiptenaers de befnydenis gaven, bewyst verders dat dit gebruik juist fland greep by de Ismaëllers, die zich in Egipte P 4 neder-
EüANGE-
lische
Voorbereiding.



£32 Schouw tooneel
EUANGE.
LISCHE
VOLMIBE-
REIDINO.
* Amhrof. deAbrahsmo, lil. i.c. li.Egiptii juar-_ to dcs'im* moto circumtidunt marei.
nedergezet hadden, of ten hoogfte by priesterlyke huisgezinnen, die, door een byzonderen fmaek voor de godsdienfügheden of buitengewone offeranden, deze plegtigheid van de Ismaëileren, hunne geburen en fomtyds hunne heeren, ontvangen hadden.
Een Romeinsch Magiftraer perfoon, zeer wel van de gewoonte zyner eeuwe onderricht, en dien zyne zeldzame vroomheid, zyns ondanks, tot den bisfchoplyken zetel in eene keizeriykeltad deed opklimmen *, merkt op dat de Egiptenaers de befnydenis niet deden, dan na het vervulde dertiende Jaer. Dit beilist dat het de befnydenis van Ismaël is.
Zullen wy nu, na dit alles, luisteren naer Celfus of Marsham, die uit hoofde van dit verhael van Herodotus, zoo onvolkomen en onzeker, behagen fchcppen in de befnydenis voor Abrahams tyd te plaetfen, fchoon God hem dezelve bevolen had, om hem en de zynen te onderfcheiden door een teeken, waervan het denkbeeld in den mensch niet
zou



der Natuur, XXVII. Onderh .233
zou gekomen zyn; een teeken, dat aen alle mishaegt, en thans nog ten kenmerk verftrekt aen hen, wien het eerst bevolen is geworden. Zullen wy luisteren naer Porfyrios, Jamblikus of een' anderen, die het verfcbil van den agtfien dag en het veertiende jaer tot den ftand der dvvaelfterren betrekken, en de gewoonte van de befnydenisfe ten agften dage gelukkig voor de kinderen van Izaak, en het veertiende jaer gunftig voor de aframmelingen van Ismaël maken zullen ? Vergelyk , bid ik u, de fcherpzinnigheid dezer ontdekkinge met de eenvouwigheid der twee oorfprongen , door de Schriftuur bygebragt: Ismaël werd befneden in den ouderdom van dertien jaren, en Izaak in den ouderdom van agt dagen. De Schriftuur, zonder poogingen of navorfchingen te doen, verklaert alles, door ons op te leiden tot het oogmerk, dat het zaad van Abraham, door deeze zonderlinge gewoonte, nadrukkelyk heeft willen onderfcheiden, en tot de beide omflandigheden , die dezelve nuttig in de beide gedachten veranderd hebben; wacrüit twee ontwyffelP 5 ba-
Efance- '
LISCHE
Voorbereiding.



£34 SCHOUWTOOMÏEL
ËUANCtE-
i.i3che
Voorbereiding.De befnydenis der afftammelingen van Ismaël heeft de in voeringvan het Mohammetisdom gcmakkelykgemaekt.
bare geruigcnisfen van eene algemeene afkomst' moesten ontitacn.
Men zou zich kunnen verbeelden, dat deze gewoonte in verval geraekt was, en dat Mohammed dezelve vernieuwd heeft in de zevende eeuw; zoodat de groote voortgang van het Mohammetisdom haer ingevoerd heeft ter plaetfen, waer men haer niet meer kende.
Dus zou men dien zoo wellustigen als ftaetzuchtigen Arabier weinig kennen. Hy was verre vervreemd van zich zeiven te kwellen, of anderen lastig te vallen door een hatelyk juk. Men vindt geen enkel woord in zynen Koran, om de befnydenis te bevelen : maer het geene, 't welk deze bedrieger onverschillig aen de onzekerheid der gebeurtenisfen heeft overgelaten, heeft God zorg gedragen in het geflacht van Ismaël te behouden, om ten bewyze van de waerheid zyner beloften te verftrekken.
Indien Mohammed van de befnydenisfe gezwegen heeft, dit was alleen omdat hy 'er zyne aenhangers niet met voorzigtigheid van konde ontflaen. Hy
vond



berNatuür, XXFII.Onderh, 435
vond dezelve op eene deftige wys en algemeen ingevoerd in alle de uitgebreide Hammen, uit Ismaël gefproten, en wei verre van hen tot zyne denkbeelden te verlokken, zoude hy hen allen van zich vervreemd hebben, door het affchaffen van eene gewoonte, welke zy als hunnen roem befchouwden, zynde het beflisfende bewys van de geboorte, welke zy zich toeeigenden.
Men vindt inderdaed dit gebruik nimmer afgebroken. Het wordt bevestigd doorjozefus, die vyf honderd jaren voor Mohammed leefde, en door Herodotus, die duizend jaren voor hem in wezen was. In de fchikking, welke Mohammed ontwierp van eenen uitwendigen godsdienst, overéénkomftig met den fmaek zyner landgenooten, liet hy het onderfcheidend kenmerk, waerdoordeze Ismaëllers het overige menschdom geloofden te overtreffen, in volkomen ftand. Hy deed zyn voordeel met de leerflellingen en gebruiken , die hem meer ter harte gingen , na de befnydenis, als de aenroeping van den God van Abraham en Ismaël , de veelwyvery, de vryheid om de vreemdelingen te plun-
de-
EUANGE-r
I.ISCHE VOOIIBE-



EtlANGE-
LISCHE
Voorbereiding.
236 Schouw tooneel
deren en te onderwerpen, de aelmoesfen omtrent hunne landgenooten, de zindelykheid, de reis tot dewoonplaets van Ismaël, hunnen aertsvader.
Hy vernietigde, zonder groote verhinderinge , hunne eenige afgoden , betrekking hebbende tot de dwaelfterren, wier eerdienst onderhenveréénigd was geweest met dien van den waren God, maer dien de invoering van het Christendom byna overal volkomen belagchelyk gemaekt had. Hy bediende zich dus van de zaken, welken hy ingefteld en gevestigd vond. Verre van tegens de neigingen der nature te worftelen , gaf hy haer allen genoegen. Het was hem na dit alles gemaklyk, vooral door het gebruiken van geweld, allengs den eerden tegenftand te overwinnen , en eenige. zwetferyen met een kleen getal van geringe daeglykfche godsdienftigheden te doen ontvangen, door de hoedanigheid van Profeet Hervormer by dit alles te voegen; 'tgeen zyne Ismaëllers nog meer ftreelden, door den hoogmoed van te denken dat hun geflacht het licht der weereld geworden was.
Het



derNatuur,XXVII.Onderh. 137
Het belang en de volle voldoening der zinnen openden dus alle de deuren aen Mohammed;- Het belang en de volkshoogmoed vereeuwigden zyne wetgeving. Maer wel verre van te kunnen zeggen, dat het Mohammetisdom het gebruik der befnydenisfe ingevoerd of uitgeftrekt heeft, is het in tegendeel het gebruik der befnydenisfe, reeds in Arabië , Afrika , Madagaskar * en Azia verfpreid, dat den voortgang van het Mohammetisdom bevorderd beeft onder de Ismaëllers, ven toen af gelyk het zand der zee vermeenigvuldigd.
Wanneer een van hunne Hammen zich naer de nieuwe leer voegde, en 'er belydenis van deed, werd hy nietverpligt om van iets afteflaen; hy behield dezelfde denkbeelden, begrippen en gewoonten. Zyne eenigde verandering belfond in eenen overgang, uit eenen ftaet van zwakheid en geringheid, tot het deelgenootfchap van de verooveringen en voordeelen, welken de Moham-
me-
* Een gedeelte van Madagaskar wordt nog; het Aenfchyn van Abraham, en het andere het Eiland van Abraham geheten- Geography Aiuttontifed by Gordonr
Eï'ANGE-
LlfCHE V'OORGERLlDiiNQ. ■■



S38 ScHOÜWTOONEEL
Euawce-
Kiscm Voorbereiding.
medacnfche flammen genoten. Dezelfde voorlpoed verblindde anderen, die geene Ismaëllers waren, en die zich beroemden in derzei ver voorregcen en verwachtingen te mogen deelen, door het aennemen van dcrzelver wetten.
Men kan niet ontkennen , dat het Mohammetisdom de Ismaëllers beroemd gemaekt en vergroot heeft: zy zyn zelfs des te meer vermeenigvuldigd, omdat hunne wet, hierin zoo ftrydig met de eerfte inftellinge en de gevoelens der eenvouwige menfchelyke natuur', hun toelaet alle de middelen der vermcenigvuldiginge elders te vernietigen of zich toeeigenen. Mohammed en de zynen matigden zich alles aen. Maer de Voorzienigheid , die de verleidingen van dezen behendigen geestdryver toegelaten heeft, is altoos aen zich zelve gelyk. Zy vervult het geene zy voorzegd heeft: zy heeft de vervulling van den zonderlingen en hatelyken voorfpoed, door welken zy zoo vele eeuwen Ismaël gekenmerkt heeft, onder de oogen van het menschdom gebragt en doorgaens daerin volhard.
Byna alle volken kunnen zich thans
ver-



berNatuur, XXVII, Onderh. 239
verdeden in twee gedachten, die bdydenis doen van den God van Abraham te ceren, en zich de Geloovigen of kinders van Abraham noemen, te weten de Christenen en Mohammedanen. De Christenen , door hunne veréénigin"aen den afftammeling van Izaak, in wien zy gezegend en ingelyfd zyn, noemen zich de kinders van Abraham, omdat zy de erfgenamen der beloofde zegeningen, de erfgenamen des geloofs en de ware aenbidders zyn. De Mohammedanen noemen zich de Mufulmannen, dat is, de Geloovigen, omdat zy geboren of aengenomen zyn in het geflacht van den vader der geloovigen, en allen het tcekrn van zyne verbindtenisfe met God dragen. Overal, waer zich vele Christenen nedergezet hebben, vindt men vele hoogmoedige, wangunn%e
evangelische
Voorbereiding.
Genef. 6; 12.
en geduchte Mohammedanen. Ö Maer het is de laetfte trek der profecriie, die op Ismaël ziet: „ Hy zal „ een trotsch en wild menschzyn. Zy„ ne hand zal tegens allen zyn, en de „ hand van allen tegens hem: hy zal „ wonen voor het aengezigt van alle zy„ ne broederen."
La-



540 ScHOUWTOONEEL
Euange-
lische
Voorbereiding.
Laten wy, om dit bewys te verkerken, niet nalaten optemerken, dat de verzwakking en gedurige verfpreiding der Israëlleren eene openbaring bewyzen , indien deze omftandigheden voorzegd en vervuld zyn; en dat dus insgelyks de verbazende vermeenigvuldiging en de verwoestende aert van Ismaël een bewys vanopenbaringeuitleveren, omdat hetvoorzegde en vervulde zaken zyn.
De kinders van Kethura en Sara zyn beroemd geweest, en vervolgens verduisterd. De eerften zyn verftrooid en vergeten , na in hunnen tyd uitgemunt te hebben. Het geflacht van Sara fcheen eertyds ontelbaer. Men vond het injudéa, Perfië, Egipte, en te Cyrene, in verfcheiden huisgezinnen, van Juda afgeftamd. Men vond het zelfs overal elders in de andere takken van Israëlleren, verfpreid in Kolchis , Kappadocie, Pontus, Galatie, Bithynie, Thesfalonika, te Rome en door het ganfche aerdryk. Dit geflacht beftaet en wordt in wezen gehouden tot eene grootheid, die nog toekomend is. Maer ten tyde toen deze huisgezinnen in hun grootfle verval waren, en het ge& flacht



£oan6E-
I.ISCHE VOORBEREIDING.
De zekerheid.
244 SCHO UWTOONIEL
komelingfchap laet zich niet affchrikken, in de verwachting van de beloofde bezittinge, noch door de middenmatigheid van dezen eerften koop, noch door de langdurigheid in het uitftellen van het volle genot. Meer dan vier honderd jaren en meer na Abraham, ftelde Jozua zich in het bezit van het ganfche land, door de uitdryving van de meeste Kananiten. Wyders zal ik gebruik maken van de Schriftuur', als van eene gewone historie, zonder haer voor het tegenwoordige eenig ander gezag toetefchryven , dan het geene zy verkrygen kan door de gelykvormigheid der verhalen met de gebeurtenisfen. Op deze wys worden alle historiën bevestigd.
3. De gedenkfchriften der Israëlleren , by gelegenheid van den naem van Abraham, Sara en Hagar, en de byzondere voorzeggingen, aen deze laatfte gedaen, zyn gewettigd en volkomen afgedaen, dewyl deze overal bekende namen profetisch * zyn, en de profeetfiën
* Abraham, vader Tan eene meenigte volken. <$*r«, de huijvrouw, wiei zoon erfgenacm van



derNatuur,XXVII.Onderh. 245
fien daervan hunne vervulling hebben. De Israëliërs, die regtmatig oordeelen over het geene, in de toekomende tyden, aen het geflacht van Ismaël zou overkomen, zyn niet minder opregt in het geene zy van hun eigen geflacht en deszelfs voorregten zeggen. Daer is geene historie, die gelyk de Israëllitifche, van ftuk tot ftuk, door onuitwisbare gedenkftukken bewaerheid is. Dit kan betoogd worden. Maer de toe« ftanden, waerin dit geflacht zich bevonden heeft, en de gedenkftukken, die 'er van in wezen zyn, veronderftellen noodzaeklyk de belofte om het in het bezit van het land van Kanaiin te ftellen; zoodat het zoo zeker is dat God zich aen dit geflacht ontdekt heeft; als het zeker is dat het land der Kananiten het zelve in eigendom heeft toebehoord.
De voornaemfte gebeurtenisfen van de historie der Israëlleren zyn hun verblyf in Egipte ; de verhinderingen, die hunne invoering in het zoo lang gewensch-
alles is. Hagar , de vreemdelinge , wi*r zooh geen regt op iets heeft.
Q 3
EUANGE-
lische
Voorbereid ixo.



246 SCHOUWTOONEEÊ
EUANGE»
lische
Voorbereiding.
wenschte land dwarsboomden; de wet die hun in de woestyn gegeven wierd ; de veroovering van het land der Kananiten; de regering der Regteren, en vervolgens der Koningen; de verdeeling van hunne landen in twee ryken; de verftrooijing van het gros der ;tien Hammen van Israël, de gevangenis en wcderkeering der twee andere Mammen; het vervolg van hunne regeringe, door Esdras en Nehemia herfteld, tot dén tyd van Vespafiaen, die hen verdelgde en het overfchot verdreef. Eer wy de belofte volgens den aert der gebeurtenisfen aentoonen, moeten wy beginnen met ons van deze verzekerd te zien. _
Indien men twyffelde aen het verlies, 'twelk de Joden van het land van Kanaan geleden hebben, zou menhetverhael van Jozefus, getuige en historiefchryver van de verwoestinge van Jeruzalem, kunnen paren met de gedenkpenningen van Vespafiaen, waerop men het gevangen Judéa, aen den voet van ccn palmboom, het zonderlingftevoorbrengfel des lands, deszelfs lot ziet beweenen. Men zou te Rome het oog kunnen vestigen op den boog van Titus,
die



©erNatu ur,XXFILOnderh. 247
die nog in wezen is met het platte beeldwerk, bevattende in marmer de trompetten, die de feesten des tempels van Jeruzalem aenkondigden, de tafel der toonbrooden, de kandelaer met zeven armen, en de andere gedenkftukken van den Joodfchen godsdienst.
De opvolging van' hunne Hoogepriesteren wordt bevestigd door de openbare lysten, door de langdurige beroemdheid van hunnen tempel, door hunne gedenkpenningen , waerop men den naem van Jeruzalem de heilige in alöud Hebreeuwsch vindt, en door de verëenigingen van de Griekfche en Romeinfche met de Joodfche historiën.
De langdurige gevangenis der Joden te Babel wordt bevestigd door de noodzaeklykheid, waerin men, op hunne wederkomst, en vooral ten tyde van Esdras, zich bevond om den Bybel in Babilonifche letteren te fchryven, ten einde hem leesbaer te maken voor het volk, dat zich in zyn langdurig verblyf in Chaldéa daeraen gewend had. Deze letter vindt men in eenige boeken van Daniël, aen het hof van Babel opgevoed, inde Chaldéfche uitbreidingen, en in alles, O 4 wat
EuANoa-
LISCHB
Voorbereiding,



348 ScHOUWTOONEEE,
ïuamge-
I.ISCHE
Voorbereiding.
wat in de Babylonifche tael gefchreven is
De fcheuring der Hammen wordt bevestigd door de benden der Karaïten en Samaritanen, die zich in het Oosten bevinden met hunne vyf boeken van Mozes, in het aloude Hebreeuwsch gefchreven, gelyk men voor de gevangenis gewoon was.
De regering der Suféten, of Regters, die voor de heerfchappy der Koningen Hand greep, wordt zelfs bevestigd door den naem van Suféten, dien de Schriftuur aen deze Volks - overheden geeft. Deze naem is alleen bekend geweest aen de Hebreen en de Feniciërs, hunne nageburen , die dezelfde tael hadden. Hierom geven de Karthagers, die oorfprongelyk van Tirus waren, volgens het verhael van Titus Livius en Dionyfius, den naem van Suféten aen hunne Landvoogden.
De verooveringen van Jozua op de Kananiten, waervan verfcheiden met Kadmus naer Griekenland, en de anderen in Afrika vlugtten, wordt bevestigd door de omflandigheid van den tyd waerin Kadmus gedwongen werd zich
te.



der Na tuur, XXVILOndefh. 253
gebeurtenisfen. Een onzer magtigfte Koningen , en een der werkzaemlte Staatsdienaren , welken men in de historie ontmoet, waren nimmer in ftaet om den naem van Mazarin in dien van Rétel te veranderen.
Alle de nadrukkelyke namen, welken Mozes ons voordek, als zoo vele gedenkschriften van verfchillende ge. beurtenisfen , den aertsvaderen overgekomen , waren daervan zoo vele duurzame bewyzen, dewyl zy geheiligd waren door het gebruik van allerlei volken, gevolgelyk onveranderlyk, en van zulk eene klaerblyklykheid, dat geen Schryver dezelven zoo min konde uitvinden als veranderen. Zie daer bewyzen, op welken noch de overnatuurkunde noch het ongeloof eenig vat kunnen hebben.
Maer indien deze gedenkftukken, onveranderlyker dan het metael, en klarer dan de boeken, de waarheid van het verblyf der Israëlleren in het land van Kanaan bewyzen , betoogen zy insgelyks de waerheid der belofte , die 'er hun van gedaen werd, dewyl dit verblyf dezelve noodwendig veronftelt.
De
LISCHE VOORBEREIDING;



254 SCHOUWTO-ONEEt
EVANGELISCHE
Voorbereiding.
De overtuiging van een onvervreemdbaer regt, door de belofte van God aen Abraham, Izaak en Jakob, op het land tusfchen den Jordaen en de Middenlandfche zee verkregen te hebben, is nimmer uit den geest der Israëlleren gegaen, federt men hun gekend heeft. Hoor wat tegenwoordig dit verftrooide volk zegt. Lees hetgeen zyne voorvaders irt alle eeuwen gefchreven hebben. Zie de lofzangen, welken zy te Babel, gedurende hunne gevangenis, of onder de luisterryke regeringen van David en Salomon, opftelden. Volg de gedenkfchriften der Hebreen in voorgaende tyden: zy onderhouden u alleen over het land, 'twelk zy verloren hebben, of 'twelk zy bezitten, en 'twelk hun God in eigendom gegeven heeft. Zy (preken 'er van aen het ganfche aerdryk, en van geene andere zaek. „ Sion, Jeru„ zalem, de heilige ftad, de wyken „ der twaelf ftammen in het land, waer„ in God hunne vaders, volgens zyne ,, belofte, ingeleid heeft." Dit zyn de woorden, welken zy altoos in den mond hebben; en men moet belyden dat de Volken, die hen meer dan drie duizend



dbr Natuur,XXVÏI.Onderh. 255
ren kennen , belagcheJyk vinden hen zoo veel gerucht te hooren maken over eene middenmatige bezitting, altoos wisfelvallig, dikwerf aengevallen, en eindelyk voor hun geheel verloren, al? men 'er naer de waerfchynlykheden'ovcr moet oordeelen. Is dit dan het geliefde volk van God? Moest hy wonderwerken verrichten, om de Israëlleren, uit eene langdurige zwakheid, tot eenen nog langduriger famfpoed te doen overgaan ?
Maer misfchien had God een ander oogmerk. Indien de genegenheid der Israëlleren voor zulk een middenbaer land in hun het werk van eene belofte, of van eene bovennatuurlyke inblazin' ge is, is het tastbaer dat het oogmerk van God, in hen te roepen, niet was om van hun een magtig en door zvne yeroovenngen beroemd volk te maken. Het flaet aen God zei ven ons van zyne oogmerken te onderrichten : misfchien zullen de gebeurtenisfen hen verklaren.
Wanneer men den draed derzelven volgt, befpeurtmenditditvoorwendfel, oin het land der Kananiten in eigendom
te
ElMKGE-
LISPHl» VOORBE-
REioirrG. Zonderlinge geaertheid der Israëlleren.



.fÜANSl-
LISCHE
V00R.BE-
HWDINS.
256 SéHOÜWTOONEÉt
te hebben, op een goddelyk regt gegrond is; want van twee zaken moet men eene verkiezen; of het is eene gedachte, die alleen door goddelyke inblazing aen Abraham, Izaak en Jakob medegedeeld is; of zy is menfchelykerWys aen het volk ingeboezemd door zyne eerde voorzaten, dewyl men haer ten allen tyde zoo flerk aengekleefd heeft. Dit laetfte gedeelte is niet te verdeedigen. Abraham, zynen kinderen ontwerpen van grootheid en verooveringen willende inboezemen, moest een begin maken met hun de eenigheid aentebevelen, hun de verkryging van eene goede ftad voorteftellen, en henaentefporen em de omftandigheden tot hun voordeel aentewenden, door eikanderen te onderfteunen, en zich dus meer en meer uittebreiden. Maer wat doet hy ? Hyverjaegt den Zoon van Hagar uit het land, en laet hem Hechts een geweldige fpyt over het misfen van de erffenisfe. Hy verzendt de kinders van Kethura, met eenige kudden en geringe gefchenken, om zich nederzetten aen de overzyde van den Jordaen, en 'er op de wys der Seeniten te leven. Het fchynt zyn doel
te



derNatuur, XXVII. Onderh. z§r
wezen zynen erfgenaem te kwellen met vyanden, altoos gereed om hem te bederven of te dwarsboomcn. Hy fchynt met Izaak, zynen welbeminden, tcfpotten, door de belofte van hem te Hellen in het volle bezit van een land, met Herke en wélbevolkte fleden voorzien, waerin hy hem zonder onderficuninge laet, en hem geen' eigendom dan eene begraefplaets geeft;
Indien het begin van dit ontwerp wonderlyk en zonder waerfchynlykheid voorkomt;, deszelfs voortgang zal nog ongerymder fchynen. Jakob , afkeerig van het land der Kananiten, door de wangunst zyner nageburen, en vervolgens door den honger, begeeft zich naer Egipte. Hy zet 'er zich voordcelig neder met zyn huisgezin; en in dezen Haet van voorfpoed , beveelt hy ftervehdé zyn ligchaem in Kanaan te voeren. De zaek gefchiedt met een volkomen vryheid en grooten toefiel.
JozefHerft, overladen met degunfleri van het hof en de zegeningen van geheel Egipte. Wat kan hy voor de zynen voordeeliger wenfchen, dandeaenhoudinge van hunnen tegenwoördigeri XV. Dêel. R Haet?
Euangei.ischeVoorbereiding^



aÓO ScHOUWTOONEËL
EüANGE-
I.ISCHI VOORBEREIDING.
ham, hun algemeene vader, eene rots, waerin hy begraven is, by ver* drag verkregen had. Dit zyn geene voornemens van den mensch : noch de reden noch de eigenliefde "wordt 'er in befpeurd. Het hangt dan van eenen anderen raed af.
Niettegenftaende de geringe waer* fchynlykheid, welke de leidslieden van dit volk daerin zien, wordt echter de zaek ter uitvoer gebragt; waer wel verre van hun werk te zyn, wordt het met leedwezen van hun kant en als hunnes ondanks uitgevoerd. Mozes ftaet in twyffel om het te ondernemen: hy wordt onophoudelyk gedwarsboomd, en zelfs moedeloos gemaekt, door een tegenftrevend volk, dat verdriet in dit denkbeeld gekregen heeft, en den overvloed van Egipte betreurt. Mozes fterft, zonder den voet te mogen zetten ih de verwachte woonplaetfen, die hem veertig jaren lang de muitery der Israëlleren zelfs, en den wederftand der naburige volken van het land van Kanaan, meestal tegens hen verbonden, op den halshaelde. Wat zoude het zyn, wanneer mende Kananiten zelfs moest aentasten ?
Ls-



der.Natuur,XXVII.Onderh. i
Laten wy 'er by voegen, dat de menfchen niet gefchikt zyn om lang by eene gedachte te bly ven: en wanneer zy vruchteloos gedurende eene eeuw gcdraeld heeft, is het meer dan genoeg om 'er verdriet in te krygen. Het vlcijende, dat zy op het eerfte gezigt gehad heeft, wordt verzwakt: men befpeurt 'er alleen de gevaren van; en indien de hindernisfen, die haer dwarsbomen, weder te voorfchyn komen, ziet men 'er geheel af, en verliest 'er het geheugen van.
Het is dus gedaen met de veroovering der landfehappen van Kanaiin. Mozes , die de uitvoering van het aloude ontwerp ondernomen'had, isnietmeer. Is zyn volk, dat zich van het koningkryk'van Bafan meester gemaekt.heeft, na eenen ramfpoed van veertig jaren, niet zeer gelukkig door 'er met zyne kudden te huisvesten, zonder zich te werpen op eenen magtigen landaert, dien de koophandel ter Zee altoos in ftaet zal ftellen om zich te verdeedigen," wanneer zy in de eerfte aen vallen de nederlaeg gekregen heeft? Dus redenkavelt de enkele ftaetkunde. Dus redenka-' R 3 vele
Epanob
LISCHE
VOOREE-
reidinö.



SCBODWTOONEU
euangelische
Voorbereiding.
velt gansch Israël. Zy begrypen federt langen tyd de moeijelykheid der onderneming: de berichten der verfpiederen hebben hunne vrees grootelyks vermeerderd. De dood van Mozes ontflaethen wyders van deze ydele denkbeelden, en bepaelt hen om zich aen de overzyde van den Jordaen te vestigen. Het was dus eene onvoorzigtige onderneming, waeraen God geen deel had.
Maer juist in dit tydgewricht gaet Jozua over den Jordaen, en geleidt hen tot den vyand. Sedert men van deze verooveringe gewag gemaekt heeft, en federt vier honderd jaren is 'er van gefproken, Hellen 'er zich het gemeene verltand en het belang tegen. Het volk, dat 'er het werktuig van moet zyn, wil 'er niet meer van hooren: de leidsman der onderneminge fterft; en oogenbliklyk wordt zy uitgevoerd. De Israëliërs plaetfen het gebeente van Jozef by die van Jakob, Izaak en Abraham. De Kananiten vlugten; en het land van Kanaiin wordt het land van Israël. Men kent het vervolgens onder den naem van Juda , den vermaerdften zyner kinderen. Hy, die deze veroovering, tegens alle
waer-



derNatuur,XXVILOnderh. 26%
fchynlykheid, ingeboezemd en beloofd heeft,, heeft ze dus vervuld, niettegenftaende den famenloop der fterkfte verhinderingen , omdat niets te zwaer is voor den Almagtigen.
Doch met welk oogmerk openbaert zich dus de Almagtigen aen een enkel geflacht? Indien hy 'er zynen arm voor uïtftrekt, en het zyn volk noemt, zal hy het ongetwyffeld tot eenen ftaet van grootheid opvoeren. Hy zal het tot Romeinen door de overwinningen, of tot Karthagers door de rykdommen, of tot Grieken door de wetenfchappen maken.
Deze inzigten verfchillen veel van de zynen. Zy hadden Regters en eenige Koningen , bekwaem door eene byzondere befcherming om hen tegens geweldige aenvallen te verdeedigen. Maer zy hebben hunne verooveringen niet verre uitgeftrekt. De Israëliërs hebben altoos werkzamer dan oorlogzuchtig geweest. Jofafat en Salomon, de verftandigfte van hunne Vorften, hebben hen willen opleiden tot den koophandel ter Zee, de eenigfte onderiteuning van een' verzwakten ftaet. Doch de weelR 4 de
EüANflE-
LISCHE
VoOR.BE.
REIDINC.
Het oogmerk van d'overdragt van ditland aen de Israeileren.



2.6$ SCHOUWTOONEEL
EUANGELISCHEVOORBEREIDING..
Aert en be ftemming der Israëlleren.
de van Salomen vernietigde eindelyk het voordeel van zyne fchoone ondernemingen , en gaf aenleiding tot eene fcheuring, die de Hebreen kragtig verhinderde , om eenenitaet van grootheid, waertoe zy van God niet geroepen waren, te bereiken. De ttormen, die de vloot van Jofafat in de havens der Roode Zee vernielden, benamen voorts den Joden de lust tot den vreemden koophandel. God hield hen altoos, hunnes ondanks, in de palen van een naeuw land, en van eene middcnbare mogendheid. De groote begaefdheden, waermede God toeliet dat zich andere volken onderfcheidden, zich buiten 'slands begaven, of de vreemdelingen tot zich lokten, Hemden niet overéén met de vervallingezynèr voornemens omtrent de Hebreen.
Zy waren eigenlyk alleen landbouwers. Alle hunne wetenfchap beftond in grondbeginfelen van regt en .regelen van gedrag. Zy, die van hun de letters aenkweekten, hadden geene andere geleerdheid dan hunne heilige boeken, en geene andere welfprekendheid dan die levendige inbeeldingen, en dien oosterfehen ftyl, die zoo ongemeen in het fchoon-



jserNatuur,XX/^7/. Onderh.165
fchoonfte van onze treurfpelen * behaegt. Voor het overige bekennen wy, dat zy noch groote Redenaers, noch groote Staetkundigen, noch ryke Koopfieden, noch beroemde Oorlogs helden waren. Wat was dan het oogmerk van God, met hen in de bezitting te Hellen van het land , aen hunne vaders beloofd? Het was om hun bewaerders te maken van de beloften , die den Zaligmaker van het menfchelyke geflacht betroffen, en hen in ftaet te Hellen, doordefchikking van hunne huisgezinnen, om hem eene wettige en onbetwistbare geboorte te geven, ten einde de geestelyke zegeningen, welken hy aen alle volken voorbereidde, alzoo klaerblyklyk waren, als de vervulling der tydelyke belefte.
Maer om eene getuigenis te geven, is het niet noodzakelyk dat derzelver voorlteller letterkundig zy, of groote rykdommen bezitte; en hetlsraellitifche volk, in goede orde in een land gevestigd, onder het opzigt van hunne opperhoofden, bezat alles, wat voldoende was om de historie van onze nood-
wen»
*. Athalia, Treurfpel.van Racine,
R 5
EvangelischeVoorbereiding.



EüANGE-
JLISCHE VOORBEREID 1j\G.
De derd? gelofte.
266 ScHOUWTOONEEL
wendigheden, en de geboorte van den beloofden Verlosfer, ten behoorlyker tyde, te bewaerheden.
Dus verdwynt ee>ie zo dikwerf herhaelde tegenwerping van eene uitmuntende befcherminge, die de Israëlleren tot niets groorsch heeft opgevoerd. God heeft hun de verkondigingen voorbereiding van een gelukkig toekomende toevertrouwd. Dit oogmerk zal men wyders ontdekt zien door de letterlyke vervulling der derde belofte.
Zy beltaet in alle de (lammen des menfchelyken geflachts te verklaren, dat zy hunne zaligheid van eenen af komcling v;.n Abraham te verwachten hebben. Om hun juist de uitwerking van deze vermaerde belofte te toonen , is Abraham benoemd en wezenlyk erkend als vader van eene meenigte van volken. Om nog meer juistheid in deze vervulling te (lellen, is het volk, waeruit de Mesfias moest geboren worden, in een bekend land ingevoerd en in fland gehouden, tot den noodzaeklyken tyd. Om eindelyk deze derde belofte zoo helderfchyncnde als de zon temaken, vertponen zich andere profeetfiën, die in
de



joerNatuur,XXVII.Onderh. 267
de verfchillende takken des huisgezins van Abraham den heilzamen tak bepalen , als mede in het vervolg van jaren het beflisfonde tydftip, waerop de verkondiging der zaligheid gedaen wordt, en waerna 'er geen ander meer van te hopen is. Eene eenige van deze profeetfiën zal alles verklaren.
EüANGK-
J l! UE
VOOkBE-
R.EIMNG.
Genef. 29: 8.
Profeetfie van Jacob.
Israël, op zyn doodbedde, verzamelt zyne twaelf zoons, en voorfpelt hun de voornaemfie gebeurtenisfen van deftammen, die uit hun moesten geboren worden , en richt in het byzonder tot Juda deze merkwaerdige woorden.
„ Juda, gy zyt het, u zullen uwe „ broeders loven: uwe hand zal zyn op „ den nek uwervyanden: voor u zullen „ zich uws vaders zoonen nederbuigen. „ Juda is een leeuwenwelp: gy zyt van „ den roof opgeklommen, mynzoon: ?, hy kromt zich; hy legt zichnederals „ een leeuw, en als een oude leeuw: „ wie zal hem doen opftaen ? De fcep„ ter zal van Juda niet wyken, noch. „ de wetgever van tusfchen zyne voe-
„ ten.



2fj3 ScHOUWTOONEEL
EDAÏSTGEMSCHF.VoOPBEBJEID1NO.
„ fen, tot dat de Silo komt; en den^ „ zei ven zullen de volken gehoorzaem » zyn."
Vooreerst moet men bewyzen dat de¬
ze profeetfie zoo oud is als wy dezelve veronderftellen, ten andere den letterlykén en den waren zin daervan verklar ren, en ten derde derzelver vervulling betoogen.
Wegens de aloudheid der profeetfie kunnen wy het volgende'zeggen: zy is in de boeken, welken de Israëliërs en de Christenen te gelyk eerbiedigen : zy is dan ten minfte zoo alöud als Vespafiaen , onder wiens regering de Christenen en Joden gefcheiden zyn. De Joden, overal verftrooid, konden niet overéénftemmen om dezelve geiykvormig in hunnen Bybel te plaetfen ; en federt deze gebeurtenis was het hun belang niet dat zy 'er in ftonde. Zy was 'er zelfs noodzaeklyk in lang voor Vespafiaen, dewyl de Joden haer niet van de Christenen hebben kunnen ontvangen, noch haer verzinnen , federt hunne fcheiding. Zy befiond zelfs ten minde duizend jaren voor de ketde verwoesting van Jeruzalem ;
want



der.Natuur, XXVII.Ondérh. 269
want duizend jaren voor Vespafiaen fcheidden tien (lammen zich af van Rchabeam, Koning van Juda, en (lichtten een byzonder koningkryk, dat zich het koningkryk van Israël noemde. De profeetfie was dus federt dien tyd in wezen; want indien zy federt opgefteld was, moest het geweest zyn door de Joden, of door de tien (lammen van Israël. De Joden hebben ze niet uitgedacht; want in dit geval zou zy niet gevonden worden in het gedeelte der Schriftuur', door de tien (lammen hewaerd. Nog minder is het ingevoegd in het boek Genefis door de tien (lammen; Zy zynwangunftig van den voorfpoed van Juda, wiens hoop en heerlykheid deze pro-* feetfie openbaart. Zy is dan noch het werk van de eenen noch der anderen; zy was in wezen voor de fcheuringMaer indien zy voor de fcheuring, of flcchts voor de vertaling derLXXoverzetteren beflond, is 'er eene ontdekking in ; dewyl alleen Gods geest degebeurtenisfen, welken wy van ftuk tot ftuk hebben zien vervullen, verfcheiden eeuwen ■ na het ondernemen van deze over-; zettinge, by voorraed kan verkondigen*
Door
Evangelische •
voqrbere1diko.



2^0 ScHOUWTÓÖ NE E L
EtMNGB-
1ISCHE VOORBE-
Door de verwytingen, welken Jakob aen Ruben doet, dat hy omtrent zynen vader de eerlle wetten der menfchelykheid gefchonden heeft; door de berispingen aen Levi van deel genomen te hebben aen de wreede wraek aen de inwoonders van Sichem; door de voorzegging aen de aframmelingen van Simeon en Levi, dat zy in de andere fram^ men ingelyfd en verflrooid zouden worden , zonder een landfchap in eigendom te hebben ; döor dit alles ziet men dat het geene, 'twelk aen yder van hun, of aen hunne nakomelingen gericht is,byzonderlyk op hen toegepast kan wordert. Wy zullen ons dan wel wachten van eene verklaring', die de profeetfie aen Juda algemeen maekte, als of zy, in plaets van hem eigen te zyn, alle de flammen te gelyk berrof. . Dus kan de Wetgever, van Juda afgedaeld, die den fcepter in dezen (lam moet voeren, tot de komst van den Silo,nièt genomen worden voor een algemeen Opperhoofd der Hammen van Israël, en nog minder voor een Opperhoofd, die niet uif Juda gefproten was, by voorbeeld, vooreen' Koning, uit Levi afgeftamd. Op deze
wy?



dèrN ATuuR,XXriLOndern. %y\
wys de profeetfie te verklaren is haer kenmerk wegnemen en haergeweldaendoen.
De eerfte hoedanigheid van hem, dien Jakob in den ftam van Juda in den geest befchouwt, is het ontvangen van den lof en de eerbewyzingen zyner broederen.
Het tweede kenmerk van hem, dien de aertsvader in het toekomende befchouwt, is het onderwerpen van zyne vyanden, en het bezitten van zulk eene magt dat niets bekwaem zy hem zyne veroo verin gen te ontnemen.
De derde trek is het ontvangen van de onderwerping der volken, in een' tyd, dat de ftam van Juda nog in ftand en bekend zal zyn, door de veilige bewaring van zyne geflachttafeien, onder het opzigt van zyn opperhoofd.
Dit laetfte kenmerk, waervan men al het gewigt befpeurt, is uitgedrukc in de minst twyffelbare woorden: „ De ,, fcepter zal van Juda niet wyken, „ noch de wetgever van tusfchcn zyne „ voeten, tot dat de Silo komt; en „ denzelven zullen de volken gehoor„ zamen."
De
EriANGE»
É.T^CHE
VoOR.BE-
R.E1DINÖ.



ET7ANCE-
ilSCHE
VOORBE-
294 SCHO ÜWTOOHÏEJ,
1. Zyne bediening en wet zyn eene voorafgaende inzetting, betreklyk tot de noodwendigheden van het vólk, wien de bewaring van het pand is toevertrouwd , maer geenszins eene onderrichting der zaligheid, aen het menfcbelyke geflacht voorgefïeld. Hier is geene duurzame bediening, die het hart van den mensch verbeteren, cn hem door eene opregte deugd tot zyne ware beftemming opleiden moet. Hier is eene plaetfelyke bediening, en eene bekwame fchikking ter uitvoeringe 'van de oogmerken des Allerhoogfien, door ëen eigenzinnig en onvriendelyk volk; terwyl zy nogthans yder in het byzonder tot de geregtigheidnoodigt, en hem tot de zaligheid geleidt, indien hy de wet uit liefde vervult, en de uitwerking der beloften door het geloof verwacht. Alles is goed in deze'wet; maer zy is gegeeven aen menfchen, wier begeerte zy niet verandert, en wier uiterJyke handelingen zy alleen door hare letter beftuurt.
In waerheid onderricht 'er Mozes zyn . volk, God met al zyn vermogen te eefen en zynen naestcn niet te verongely-
ken„



kzvlN ATVv^XXFiï.Oftderh. ap5
ken. Door de den geboden zyner twee tafelen, die zich bepalen, tot het regelen van onze daden, door de liefde tot God en de menfchelyke maetfchappy, verheft zich Mozes verre boven de bekrompen of vermomde inzigten van alle de Wetgeveren; terwyl zulke Wysgéren, die voor de grootfte rcdenkavelaers gehouden werden, fomtyds den diefïïal wettigen, de ontucht goedkeuren , de tegen de orde der natuur en famenleving ftrydende daden metonverfchilligheid befchouwen, het volk toe de aenbidding van een eenig Opperwezen niet durven roepen, en lafhartig dulden dat het eer bewyst aen goden, die zoo vele voorbeelden van misdaden zyn. Deze man veroordeelt zonder onderfcheid alles, wat kwaed is: zonde? ontzag voor de vooroordeelen en algemeene begeerlykheden , eischt hy dat alle onze daden noch de maetfehappy kunnen fchaden, noch aen het eenige aenbidlyke Wezen, waeraen wy toebehooren, eenigermate mishagen. Men befpeurt hoe zeer dit dubbele grondbeginfel, de bron van alle heil, wanneer het opgevolgd wordt, waerdig is aen T 4 een'
EUA.NQC-
X.ISCHE
VoofcBE-
REIDKJG.



•Z$6 ScHOUWTOONEÏt
een' man, door den geest van God verlicht. Maer is het begin van zyne wetgeving daervan het eënigfle voorwerp ? Waren deze twee voorfchriften van onze daden niet reeds te voren in alle harten gegrieft? yïoeijeh zy niet uit den natuurlyken godsdienst? Het geweten „ dat God in alle menfchen geplaetst heeft, waerfchouwt hen inderdaed' om zich aengenaenf te maken aen den Oorfprong van hun aenwezen, en om niets te doen aen anderen 'tgecp zy niet willen dat hun gefchiede. De aloude uitwendige eerdienst boezemde deze pligten in. Alle de godsdienflen 'en alle de wetten ftrekten ondërfcbeidenlyk meer of min tot 'deze twee einden. " Schoon zy dezelven uit het oog verloren , en ze door uitvlugten of zinnelooze vryheden vernietigden, wérd echter dit dubbele oogmerk bevorderd door het geene zy goeds bevolen. ' Maer het kenmerk der wetgeving' van Mozes beftaec in het" gebruiken van beweegredenen' ep byzondere keuren voor zyn volk, o;n het,'niettegenfhende deszelfsonbefchaefdheid, opteleiden tot den God zyher vaderen, met wien hy het eene niéu-
iLISCHB VOORBB-
i- . '" >



jderN at u ü r , XXVII.Onderh. a$f
we verbindtenis .heeft doen aengaen, en om het te vormen tot een gemeenebest, waerin de naem van den waren God bekend was, tot den tyd van de regeringe der geregtigheicL
Weinig dagen na de eeden, door welken dit volk zich verbonden had om God, den Schepper yan hemel en aerde, eerbied te bewyzen, maekte het zich een gulden kalf of Apis, en vierde deze feest met de gewone ongeregeldheden der Heidenfche feesten. God deed Mozes zien, dat hy yergeefsch hoopte dit volk door de wetten van een' geestclyken eerdienst te bedwingen, terwyl deszelfs hart verre van God was, en geene liefde voor de geregtigheid had. Toen gaf hy hem een kort begrip van de ganfche inftellinge der wet, door'er d.e beweegredenen en de middelen, die naer dep tyd gefchiktwaren, inteplaet» len.
' De beweegredenen zyn? dat God dit volk uit de dienstbaerheid, waeronder het in Egipte zuchtte, gered heeft, en het bedeelde met een land, overvloeijende in allerlei goederen. Niets is ^.epaelder dan deze beweegredenen.
T 5 DiC
LISCHE VOORBB-



2q8 Schóuwtooneel.
EUANGE-
LISCHE
VOORBE-
REIBJN6.
Dir zyn geene zegeningen, aen alle volken beloofd. Dit is geene uitvoering der derde belofte, aen Abraham gedaen.
Het is eveneens met de middelen, welken Mozes gebruikte om den eerdienst van den waren God, ten minfle den uiterlyken, te doen beftaen. De kragtigfte van alle deze middelen is geweest de Israëliërs van de andere volken afgefcheiden te houden, en hen aftetrekken van alle de willekeurige eerdienften , zoo door de inflelling van godsdienftige plegtigheden , als door eene levenswys, gefchikt naer de omHandigheden der naburige godsdienflen, en van alle de noodwendigheden van dit volk. Mozes neemt, door het bevel en volgens de verkiezing van God zeiven , eenigen der gewoonten, in her. algemeen onder de aertsvaders en in alle de godsdienflen der weereldgebruiklyk, in aenmerking, als een' tabernakel, een voorhof, een altaer en offeranden, een, draegbaer koffer, of eene ark, gefchikt om alles, wat de godsdienst flichtclykst en eerwaerdigst had, te bevatten. Hy neemt 'er uitalles, watonfchuldig en van een onheugchelyk en
al-



b erN at uu ^XXFII.Onderh. 299
algemeen gebruik was. Zyn heiligdom was eene zaek, aen het overige der wereld gemeen.
Deze gewoonte, welke men in de hooglte aloudheid te Eleufis, in Frygië, Syrië, Egipte en overal vindt, waren de gewone middelen om de maetfchappy te onderrichteu en te befchaven. Het waren volkslesfen. Men verftond overal wat de offeranden, de toewydingen en de gemeene maeltyd beduidde. Dus werd hierdoor het Hebreeuwfche volk eigenlyk nog niet van een ander volk onderfcheiden. Maer het byzondere kenmerk der wetgevinge van Mozes was de yerbindtenis der twaelfftammen van zyn volk aen eene zelfde piacts, aen een cenig heiligdom, dathen van alle volken affcheidde, en aen één priesterdom, dat buiten deze plaets zonder bedieningen bleef.
Dezelfde voorzigtigheid, die in de fchikkingen der offeranden en plegtigheden , aen dit volk voorgefchreven, gevonden worden, zien wy in het verbod der dingen, waervanhetzichmoest onthouden. Hy verbiedt, het alles, wat misdadig, verkeerd en verleidende tot
de
ElMNGE»
lische
Voorbereiding.,,



300 SCHOUWTOONEEI,
tISCHE VOORBE-
de afgodery was , onder de naburige volken, aen allerlei bygeloovigheden en ongeregeldheden overgegeven. Indien hpf- h\r unni-konM J~ _ c
aien net, by voorbeeld, dwaesheid of laegheid was zich intebeelden, gelyk men by de Kananiten deed, dat het den Veldgoden aengenaem was, hun de jonge vogels met de moeder, of een jong geitje, in de melk zyner moeder gekookt, opteöfferen, was het daertegen wysheid in den Wetgever der Hebreen, hun deze twee gewoonten te verbieden: en dit geringe ftaeltje toont ons aenitonds, dat het geene, 'twelk ons de deftigheid van eenen Wetgever, in de fchikkingen van Mozes, weinig waerdig fcheen, aenleiding gaf tot Iaegheden en misdadige godsdienftigheden, welken men noodwendig moest affchaffen, Uit hoofde van de neiging, die'er zyn vojk toe dreef. Hier beflaet al de laegheid in het veroordeelde voorwerp, en de wysheid in het verbod.
De predikers denken thans niet om het eeren van het heir des hemels, of het offeren op hoogeplaetfen,|of het eer ren van het vuur', met 'er de kinders te doen doorgaen, aen hunne toehoorders te
ver-



derNatuur, XXVILOn&erh. 30i
verbieden. Dit verbod is onnut, omdat de zaken niet meer in gebruik zyn, en men niet geneigd is daertoe overtegaan. Hoe bekrompen nu onze kundigheden omtrent de gewoonten der aloudheid mogen wezen, befpeuren wy echter dat zy beftaen in vele misdadige' gebruiken die gelegenheid tot alle deze bevelen gaven. Zy waren dus voorzorgen, vol van wysheid; en de onkunde of het vooroordeel alleen hebben dezelven kunnen laken.
Maet men moet het erkennen; niets was plaetfelyker: deze plegtigheden zouden onverflaenbaer en vruchteloos voor andere volken geweest z yn. Mozes is dan geenzins de Middelaer vanhetmenfchelyke geflacht, noch de Bedienaer van het eeuwige verbond, noch deHooge^priester der ware goederen. Hy onderHelt wat men 'er door de overlevering van weet: hy onderricht ons van deszelfs verwachting, door de beloften van een' tweeden Wetgever, en hetverhael van het verbond van God met Abraham, ten voordeele van alle volken. Maer hy laet de opheldering en voorname verkondiging daervan aen eeu'ander. Door
dit'
EüanÓBÏ
lische
VoORBEi
RJEIDIN3,



EUANGE-
1ISCHE
Voorbereiding.
Overéénftcmmiiigvan Mozes niet de derde belofte.
302 ScHOUWTOONEEL
dit ftilzwygen eert Mozes den geenen, die komen moet, en doet naer hem verlangen.
3. Wat heeft zyne bediening dan te weeg gebragt? Èn welk heil moest uit zyne wee voortkomen? Deze moesten ftrekken tot een' fluitboom en wacht
vnnr rif» lipwiprdprc ^01- Ucl^Fmr.
vuui uc ucw^eiuers uer ueiorten, ter verhinderinge van de afgoderyë der Joden , en de verftrooijinge van het hun toevertrouwd pand, een noodzaeklyk' gevolg van hunne afgoderyë, indien dezelve volftandig gebleven ware. De bediening van Mozes is dan zeer verfchillende van het geene, dat aen Abraham, voor alle volken beloofd was; maer ftrydt zy 'er niet tegen? ,
God verbindt zich met Abraham, om* door een' van deszelfs nakomelingen aen alle volken, die geen' anderen God dan'' hunne begeerlykheden hadden, de ze-, gening en ware goederen te geven. De uitgedrektheid van hetkwaedyerëischte een algemeen hulpmiddel; eh dit noop-' te God tot het inrichten van eene plaetfelyke bediening en eenen godsdienst, die aen een eenig volk eigen fcheen. Is deze bediening geene omke'ering van de'
dtf-'



dérN atu ub., XXVll.Onderh. 303
belofte, die voor allen was? De belofte is edel en waerdig aen God: zy betreft het ganfche menfchelyke geflacht. De wetgeving van Mozes heeft een zweemM van geringheid, doordegoedheden van God in een eenig geflacht te befluiten, en de ganfche waerheid, zelfs aen dit geflacht, niet volkomen te ontwikkelen.
Maer wel verre van dat de openbaring, aen de Israëliërs gedaen, de zegeningen , voor alle de Hammen des aerdryks bewaerd, zoude vernietigen, is zy in tegendeel eene voorbereidingvan dezelven, en bevordert 'er de uitvoering van ; want gelyk deze derde belofte zich bevestigd vindt in de voorzegde en wonderbaerlykevcrmeenigvuldiging van het geflacht van Abraham, kon deze zelfde belofte niet uitgevoerd worden door een' afftam meling van Izaak, ten zy de bevoorregte tak ingoede órde bewaerd wierd, en met zyne regten bekend bleef. Nu heeft de bewaring van het toevertrouwde pand enden bevoorregten tak gediend tot hare invoering in het beloofde land: en om'er haer, tot den tyd der openbaringe van eenon-
wé-
EUANGE-
lische
Voorbereiding.



504 Schouw toonekl
I.ISCHE VOORBEREIDING.
wederroepelyk verbond, te handhaven, dienden de wetten van Mozes en het priesterfchap van Aaron, die met zyn heiligdom eerst Verftrekte tot een' band van alle dé Hammen, en eindelyk van den by zonderen ftam, waeruit de Zaligmaker moest geboren worden. By de vorige middelen voegde Mozes dreigementen, geftrenge ftraffen, en zelfs den dood tegens de overtreders, vooral in het geval van afgodendienst- Dit gedrag is regtmatig: de joden hadden, in hunne verbindtenrsfen, God tot hunnen Koning genomen.'' De afgodery was derhalve eén opftand, den dood waer1dig, en in alle'opzigeen ftrafbaer, als zynde eene omkeering van hunne wet en derzelver beftemminge , die hen buiten alle vermenging met de andere volken houden, en hen van de ongeregeldheid en het mishuwen, die de gewone gevolgen der afgoderyë waren ,aftrekken moest.
Alle deze inrichtingen , gépaerd met de kennisfe van de Ware pligten, heeft de Joden tot het goede aengefpoord, en hen van de algemeene dwaling afgewoond, ten printte uit vreeze voor dé
feiF-



derNatuur,XXVII.Onderh. 305
ftraffen, totdat men den uitdeeler der genade engeregtigheid, die de harten roert, en den fmaek van zyn onderwys inboezemt , uit hun zag te vöorfchyn komen.
Laten wy ons echter wachten van de uitmuntendheid van Mozes'wet al te bekrompen oogmerken toetefchryven: dewyl zy uit zich zelve de genade, die den wil hervormt, niet medebrengt, noch de eeuwige goederen onderfcheidenlyk aenkondigt, kan men niet zeggen, dat zy den mensch totdevolmaektheid en het ware geluk geleidt. De wet heeft niets volmaekt. Zie daer hare wezenlyke onvolkomenheid: maer uitgezonderd dit voorregt, dat bewaerd wasvoor den Zaligmaker en zyne genade, die alleen de wezenlykhcid van eene ware geregtigheid, federt zyne komst, in de harten gevestigd heeft, en zelfs voor
EUANGE-
i.jschf.
Voorbereiding.
Hebr. 7:19?
De wet van Mozes is betreklyk
1. tot de Israëlleren:
2. tot de toekomende kerk.
s> i — ■
zyne komst verfcheiden ware regtvaerdigen gemaekt had, toont nogthans deze wet in alles hare diepe wysheid, en de goddelykheid van het verftand dat haer heeft opgefteld. Wat ander verftand, dan dat van God, heeft wezenlyk deze wet kunnen voorzien met eene
XV. Deel. V dub-



300* ScHOUWTOONEEL
EVANGElische
Voorbereiding.
dubbele betrekkingc, die haer aen de eene zyde tot de noodwendigheden van het Israëllitifche volk fchikt, en aen den anderen kant haer doet dienen ten onderwyzinge der geloovigen van alle eeuwen ?
Zy heeft, in alle hare deelen, eene noodzaeklyke en meer of min bekende betrekking tot eenigen der tegenwoordige omftandigheden, waerin zich de Hebreen bevinden: en fchoon wy geene genoegzame gedenkftukken der aloudheid hebben, om in alle gevallen te kunnen zeggen, dat deze wet of plegrigheid betreklyk is tot zulk een aloud gebruik, 'twelk Mozes als flecht afkeurt, of als nuttig aenneemt, hebben wy in dit opzigt nog genoegzame kundigheid, om te kunnen weten wat tot een re°-el gediend heeft in de ftukken, waerin het licht ons ontbreekt. Wy zullen ons hier vergenoegen , met de inftellinge der Joodfche feesten, en hetonderfcheid der voedfelen, tot voorbeelden bytebrengen.
Dusdanig waren de rust op den zevenden dag, het Pafcha en de andere Voorgefchreven plegtigheden. Dus deed
men



derNatuur, XXVII. Onderh. 307
men belydenis van het volk van God te zyn, hem voor de vervullingzynereerfte beloften te bedanken, de uitwerking der anderen te verwachten, en de zeiven altoos te gelooven. Deze hulpmiddelen waren hun noodig. Nonfecit taliter otnni nationi.
De omftandigheid van hunne regering' , en zelfs van hun voedfel, bragt niet minder toe, dan het zonderlinge van hunne feesten en de eenheid van hun heiligdom, om hen als een byzonder volk te kenmerken, als zynde volftrekt het eenigfte in zyne aenbiddinge en lcvenswyze. Hierom werden de foortcn van dieren, welken zy mogten opofferen en eten, geregeld door ecnvouwige en algemeene aenwyzingen, die hen aen gezonde en genoegzame voedfels bepaelden, maer hen uitzonderden door het verbieden vanmeenigvuldigvleesch, waervan de andere volken gebruik maekten. Misfchien vond men in deze foort van uitfluitinge eenige dieren, die niet ongezond waren, gelyk de haes en eenige anderen. Maer de zwarigheid was kleen: en Mozes hield zich daerin aen ligtbefefbare kenmerken, om met zeV 2 ker-
EVANGELISCHEVOORBEREID! N«



EüANGE-
LI3CHE
Voorbereiding.
308 SCHOUWTOONEEL
kerheid uittefluiten de dieren, die voornamelyk in het werk van den mensch deelden , te weten, het paerd, den ezel en den kameel; wyders de dieren, die gevaerlyk te naderen of van een fchadelyk gebruik waren , gelyk de meeste kruipende gedierten; maer voornamelyk de dieren, die gemeenlyk by de Heidenen opgeofferd werden , zoodat het flagten van dezelven eene foort van belydenisfe was, om aen de goden of zelfs aen deze of geene godheid, te willen offeren. Byzonder was men by de Heidenen gewoon een zwyn in hunne offeranden te gebruiken, waerdoor het onder de foorten der onreine en verboden dieren gerekend werd. .Dewyl dit dier nergens goed voor is, dan om gegeten te worden, is 'er geene onthouding , die de Joden meer verwytin«-en en befpottingen dan deze op den hals gehaeld heeft. Maer van alle onthoudingen was deze de bekwaemlle om hun de aftrodery te beletten.
De dienst van den os, de melk der koei, de wol van het fchaep, hebben altoos het bloed dezer dieren doen fparen: mep voedde 'er zich mede; men
of



berNatuur iXXVILOnderh.^ot)
offerde ze op: maer men verkwistte ze niet. In tegendeel nam men, ten allen tyde en in alle gevallen, zyne toevlugi ror her zwvn. om aenftondseen onkost-
Euange-
LtS( f] VOORBEREIDING.
bacr flagtöffer te vinden, en na de offeande, welke eene voorziene of onvoorziene omftandigheid mogt vereifchen, een malsch vleesch te eten. Hierom wa>s 'er in alle fteden eene bekende plaers, waer men de zwynen, tot de offeranden gefchikt, te koop veilde, onderzocht en van alle fchadelykheid vry fchouwde.
De gewoonte om de aloudheid nar.evolgen, inde uitmuntendfte omftandigheden, heeft de opoffering van het zwyn, by voorbeeld, in her fluiten van verbonden, onderhouden Virgilius *en Titus Livius geven 'er ons bewys van in de eerfte verbonden der Latynen en Romeinen.
Dit zelfde dier werd gemeenlyk aen de Huisgoden geofferd. Horatius vereischt niet, dat zyn huisbezorgerFidile hun iets meer dan eene zog offert. Hy gedoogt alleenlyk, dat 'er eenige handvol'
* Citfa jangeiant fiedera pored. ^Eueid. 8. V 6



3io Schouw tooneel,
Hpange-
voor bereiding.
vollen korens van de laetfie inzamelinge bygevoegd worden f. Wac zou het geweest zyn, indien deze offeranden, die alle nieuwe manen wederkwamen, hem een' os of alleen eene geit gekost hadden? Met de andere Joopende feesten, ware het oorzaek geweest om hem, in een of twee jaren , van alles teontblooten.
In de veldöfferanden, verzoeningen , of landbedevaerten en andere meenifvuldige gebruiken, werd het zwyn opgeofferd*.
Ontftond 'er eenige ongefleldheid in iemands gezondheid de eerfte godsdienlligheid was tot deze altoos gereede offerande toevlugt te nemen. In het blyffpel, 'tgeen Plautus de Mênegmen genoemd heeft, vinden zich twee volkomen gely ke tweelingen, na eene langdurige afvvezendheid/cn zonder nog van hunne hereeniginge iets te weten, in eene zelfde ftad; en één van hun, die pas te Epidamne ontfeheeptis, ontmoet
by
f Thure placdris, & hornd frtige Lttres, aviddqut forcii. 1
* Ceres ayidt gavifa est fangume porcd. Ovid. i-ast. i. Sagimti lus tra bent compita porei. Propere 4.



D E R N AT UUK,XXFIL0fldefk. 311
by geval den kok van den anderen. De ze kok neemt hem voor zynen Heer, en bericht hem dat de maeltyd, door hem bevolen, gereed is, en men zich aen tafel kan zetten. Op deze woorden, waerfchynlyk van alle verftand ontbloot, onderzoekt Ménegme, die meent dat de herfens van dien man ontfteld zyn, hoeveel de zwynen, tot de offerande gefchikt*, te Epidamne verkoft worden, omdat hy zich bevindt by een' man, die dit hulpmiddel noodig heeft.
Met één woord, dit dier, 'twelk men overal by de hand had, was het flagtöffer van alle oorden, van alle perfonen, en van alle jaergetyden. Yder offerde her. zonder toeftel; en in plaets van de vrienden of bloedverwanten te noodigen, zond men een gedeelte van het bloed en vet, of een deel van het vleeschaen lieden, welken men gaarne aen de verdiende van het goede werk wilde verbinden. Deze verdeeling van hetzwyn, als voor het maegfchap gedood, heeft nog plaets onder het geringe volk, fchoon het oogmerk daervan vernietigd werd.
He
* Responde milii; adolescens, qüïbus hic pretüsys-i temt porei fttcri, fineert.
T 4
EUANGE.
lische
Voorbereiding.



312 SCHOUWTOONEEL
Euangk-
LrsCHE
Voorbereiding.
Betrekking der wet ter onderrichting van de »'hriftenkerk.
De gierigheid, de verachting van Mozes wet, en het oogwit om ilagtöffers aen den de afgodendicnaers te leveren deden vele kudden van deze dieren in Oalhlea opvoeden. Men ziet hierdoor wat gelegenheid gaf aen Jezus Christus, om de wanorde , die deze kudden in het meer van Genafereth deed Horten, toetelaten.
Niets was in algemeener en dagelykicher gebruik dan de opoffering van het zwyn, en de gelegenheid om 'er deel aen te nemen, door het ontvangen van een gedeelte van het vleesch, aen eenigen afgod opgeofferd ; dus hield het verbod van dit vleesch te eten de Hebreen gedurig op hunne hoede tegen de afgodery; en de weigering om 'er gebruik van te maken was altyd een nieuwe afdand van allen vreemden eerdienst.
Door de vergelyklng der Hebreeuw-che gewoonten, met die van de Heidenfche aloudheid, befbeurt men meer en meer de juistheid van de oogmerken der wet* die overal een' fcheidmuur wilde dellen tusfehen de afgoderyen dit
volk
* Men kan 'er andere Wyken van zien in de ver-



perNatuur,XXVII.Onderh. 313
volk, ten uiterfte geneigd om 'er zich aen overtegeven. Maer het weinige, 't welk wy 'er van gezien hebben, is tastbaer ffenoeir. en ontflaet ons van meer
EVANGELISCHEVOORBE» REIDIiNG»
navorlchingen, wier meenigvuldigheid verdriet kan baren, wanneer het verftand voldaen is.
Deze wet, zoo evenmatig aen den eenen kant in alles, dat het aloude volk betrof, had aen de andere zvde met de Christenkerk', dat is, met alle volken van het heelal, duurzamer en grooter betrekkingen. Zy bereidde hun allen en maekte hun bekend het pand der beloften, die wettig voor hun bewaerd waren , met de aloude historie der weereld, welke men elders uit het gezigt verloren had. Alles, wat de wet van Mozes en de gedenkfchriften der Hebreen betreklykst tot hunne noodwendigheden hadden, ftraelde door zyne nuttigheid te rug op het ganfche menfchclyke geflacht , ten einde het alles heilzaem wierde. Door een gevolg der algemeene roepinge van dit volk, om ons het werk der zaligheid te bereiden, en ons de be-
wy-
klaring van het Paaschfsest der Joden. Hemclgc* fchiedenis C. i. V 5 ^



Sr4 Schouw tooneel
JSUANT.E1ISCHEVOORBEREIDING.
wyzen daervan medetedeelen, werd alles, wat hetzelve aenmerklykst overkwam, met gezag verzameld, en in het vervolg der boeken van Mozes overgebragt. Hierdoor wordt alles verëenigd en opgehelderd, federt het begin der vveereld tot Jezus Christus, die het einde van alles werd. Alles, wat wy in deze verzamelinglezen, is nuprofétisch, ftrakszinnebeeldig, en altoos onderwyzend. Alles, wat dit aloude volk overkwam, leert ons Paulus, was gefchikt om ons tot afbeeldingen van het toekomende, of tot voorbeelden en waerfchouwingen te dienen.
Nu zyn het uitdruklyke profeetfiën, gelyk die van Jakob en Daniël, en ver-
„r„lJ • 1
icheiden pialmeh vanDavid, die vooraf de ver%hillende fïaten van den Mesfias ziet. Straks zyn het profctifchc en zinnebeeldige gebeurtenisfen van de verborgenheden des Zaligmakers. Van deze foort is de historie van Izaak, zyne offerande overlevende, een treffend tafereel der öpftandinge , door welke hy toegelaten werd tot het geloof, en tot het heilige ongeduld van Abraham om den grooten dag van zyn' anderen afftammeling te zien, agttien honderd
[ Cor. 10: IX,



derNatuur,XXVII.Onderh. 315
jaren eer die dag verfcheen. Van dezelfde foorc is de historie van Jozef, verkoft door zyne broeders, overgeleverd aen vreemdelingen, gehandeld als een misdadige, vervolgens verheven toe heerlykheid, aengefteld totuitdeelerder genadegiften en het leven zelf, herkend door zyne broeders ,' en eindelyk het heil van zyn geflacht geworden, na het van de vreemdelingen geweest te zyn. Van dezelfde foort is de historie van Jezus of Jofua, doopende zyn volk dooiden doortoge over den Jordaen, leeraer van een nieuw leven, in het midden der Heidenen, door de befnydenis, de fterkten nederveliende op het enkele geluid van eenige zwakke fpeekuigen, het volk van God in de bezitting der beloften Hellende , en vooraf de verrichtingen van den Zaligmaker, wiens naem hy droeg, navolgende.
EvangelischeVoorde■
REIÜING.
Melchifedek.
Laten wy in denzelfden rang plaetfen het priesterfchap van den Koning der Gprpp-nVheid. de liefde van ïonas voor
ijeregugneiü, ue nciac van jonas voor zyn volk, en zynen ftaet van dood den tyd van drie dagen, wacrna hy, weder aen het licht gegeven, de geregtighcid verkondigt aen de vreemdelingen, door hem te voren verzuimd. De



316" SCHOOWTOONEÏI
EVANGELISCHEVOORBEREIDING.
Yde.'e 'te-
gemvetping, ge-
haeld uit de onvoimaektheden van het aloude . Volk.
zigt op liet toekomende, eischte God echter van hun geen Euangeliseb leven, 'twelk hun niet belast werd aendeweereld te verkondigen. Hy liet onderhen verfcheiden onvo'lmaektheden, die misdadige overtredingen geworden zyn, federt de prediking der volle geregtigheid. Hy gedoogde dat zy zich fchikte'n naer de algemeöne gebruiken, gelyk de meerderheid der vrouwen en de echtfcheiding. Hy heeft dezelfde toegevendheid omtrent het Joodfche volk gebruikt.
_Maer tegenwoordig de ware bellemtning van dit volk kennende, en wetende dat het algemeene oogmerk van den geest, die bevel tot het opftellen der aloude Schrifture gegeven heeft, is dat wy onzen algemeenen oorfprong, het kenmerk van de verbasteringe van
den
Dewyl de hervorming van de boosheid onzes harten, en de tegenwoordige, inrichting tot de volmaektheid, het eerfte voorwerp der roepinge van het aloude volk niet waren, zyn wy niet meer verwonderd over deszelfs onseregeldheden; en fchoon verfcheiden Aertsvaders een levendig geloof aen de beloften gehad hebben, door hun vooruit-



34° SCHOUWTOONTJEL
EVANGELISCHE BETOOGINS.
door gedenkftukken, getuigen, boden en beftendige maecfchappyen, wien dezelve ter bewarige en befturinge toevertrouwd zyn. De zekerheid, welke de reden van deze voorwerpen verkrygt, is gelyk die der getuigenisfen. Indien de getuigen zeker zyn, zal het ook de kundigheid wezen.
In dit opzigt zyn alle verftanden gering, en ontleenen het licht, 'twelk zy in zich niet bevinden, noodwendig van buiten. Maer deze geringheid onteert hen niet. Daer is eigenlyk niets gerings dan zich zeiven niet te kennen, cn zich eene meerderheid van verftand of regten, welken de mensch niet verkregen heeft, toeteëigenen. Daer is niets ontëerende voor het menfchelyke verftand, dan de verwaendheid om over iets, dat niet onder zyn bereik is, te willen bcflisfen, als ook de ftyf hoofdigheid van iemand, die eene zaek, hoewel bevestigd, verwerpt, omdat hy ze niet bevat, of van iemand, die dezelve zonder bewyzen aenneemt, omdat zy met zyne neigingen overéénkomt*.
In
* Hac est perverfitas.... SP proif.tR non treden, st non probata prafumere.



der Natuur, XXVIII. Onderh. 341
In tegendeel is het grootfte bewys van verhevenheid in hun, die een naeuwkeu rig verftand gekregen hebben, om het licht, 'twelk God hun gelieft medetedeelen, met erkentenisfe te gebruiken, en tevens hunne grenspalen gcwaer te worden, om zich, by gebrek van kundigheid, met geene onnutte poogingen te kwellen.
Indien men de tyding van eene zaek, of de voornemens van eene vreemde Mogendheid voor eene vredeönderhan-deling' verwacht, kan iemand, die de meeste ervarenheid heeft, ik erken het, eenige gisfingen hebben, enmetnaeuwkeurigheid gisfen, waer een ander niets kan voorzien voor de gebeurtenis. Maer de laetfte der onderdanen van eenen Staet, en het doordringendfte verftand van den opperften Raed, vernemen de gebeurtenis door een middel, dat met hun gelyk ftaet, ik wil zeggen, door de verzekering van getuigen of afgezanten.
Dusdanig is dan ook de toeftand van alle verftanden, in het ftuk der goddelyke openbaringe. Hier is het voorfchrift nog noodzaeklyker, en hunne onderwerping waerdiger; want indien Y 3 God
KtMNGE ihSCHE BETOOGINS.



342 ScHOOWTOONïEli
Eu.'.NCar.i-
schë Be-
töocing.
God zyn ftilzwygen afbreekt, en zynen wil aen eenen mensch doet kennen, om 'er den anderen van te onderrichten, is het eene gebeurtenis. Het is eene dacd, onafnangélyk van den mensch, zyne handelwyzen te boven gaende, en welke door zyne oogmerken te willen bepalen de grootfie verhevenheid in hem zoude zyn. Zal hy Gode een regel van gedrag voorfchry ven, zal hy tot hem zeggen : gy moest u bekend maken aen ons allen, en niet aen één van ons, of flechts aen eenigen ? De reden van den mensch is eene onwettige -regtbank, om te oordeelen of het ai of niet betamelyk was, dat God zyne wysheid veeleer veréénigde aen de menfchelyke dan aen de engelachtige natuur, veeleer aen een'aframmeling van Izaak dan aen een' van Ismaël; het is voor ons genoeg te onderzoeken wat 'er gebeurd is. Het is ons voldoende , om .verftattdigte handelen, dat de Euangelifche Openbaring zeker zy.
Nu is de Euangelifche Openbaring onbetwistbacr in aiie opzigtcn; het zy men haer aenmerkt als eene voorledene gebeurtenis, welke men door de ovcrflatuurkunde niet kan kennen, maer die alleen



der Natuur, XXVIII. Onderh. 343
leen bevestigd wordt door den famenloop der gedenkftukken en getuigenisfen: het zy men haer befchouwt als een verdrag van verbindtenisfe, waervan men de uitwerkingen door enkel'lezen en redenkavelen niet kan ontvangen; maer waervan men verzekerd wordt door het hooren van de Afgezanten, wien God zyne oogmerken en zyn verdrag klaerblyklyk toevertrouwd heeft.
Y 4 TWEE-
EUANGELtj 5CHE BETOOGIiNGi



$44 SCHOUW TOONEEL
TWEEDE HOOFDSTUK.
Historisch onderzoek van Godsdieft'en, die voorgeven geöpenbaerd te zyn.
Drie Godsdienften geven voorgeöpenbaerd te zyn, door de gemeenfchap der Godheid met het menfchelykegeflacht:
Eoancelische Betooging.
,
en zy zyn vennaerdgeworden door hunne uitgestrektheid in de famenlevinge; te weten, de Afgodery, het Mohammedaensdom en het Christendom. Ik fpreek hier niet van den godsdienst van Abraham, noch van de Wet van Mozes, omdat zy, als voorbereidingen van den Christelyken Godsdienst, een gedeelte daervan uitmaken, en tot het zelfde onderzoek behooren.
L pn-
/



oer Natuur , XXVIII. Onderh. 345
I.
Onderzoek van het Heidendom.
Laten wy beginnen met de gewone begrippen en algemeene oeffeningen, en vervolgens de plaetfelyke afbeeldingen , die her voorwerp van een' openbaren eerdienst geworden zyn, in de afgodery te befchouwen. Wy kunnen verders derzelver oorfprong onderzoeken, en zien of een gedeelte, of het geheel, van God komt.
Het begrip, meest onder de aloude volken verfpreid, beftaet in het denkbeeld van de gemeenfchap der Godheid met den mensch. Zy hebben gemeenlyk geloofd, en belydenis gedaen van te gelóoven , dat God onze gebeden verhoorde, zich openbaerde, en zich met zyne aenbidderen veréénigde, om hen te volmaken, en hun geluk te bevorderen. Verfcheiden Schryvers van eene groote geleerdheid hebben de bewyzen van deze algemeene ovèrruiginge verzameld, en ze ons vertoond in de Wyzen van Chaldéa, in de Priesters van Y^5 Egip-
euangelische Betoogin».
Algemeen begr p.



34<5 ScBOUWTOONEEL
EüANGEHSCHE BEXOOGIA'G.
Egipte, Syrië en Griekenland, in de Bonzen van China, in deBrachmannen van Indië, in de meeste Wysgéren, voor-
ai uit cie ïcnoie van rlato, die de talrykfte was.
Men heeft fomtyds, ik erken het, getracht deze denkbeelden in eenen rang niet de ovcrtuiginge en vervvachtinge der Christenen te dellen, met oogmerk om het alles in een belagchelyk licht te vertoonen. Maer zonder hier de gedachte der Chiistcnen te regtvaerdigen, is het tegenwoordig genoeg, dat de algemeenheid van dit begrip onder de volken erkend en betoogd zy. Hierdoor zullen wy minder navorfchingen enaenhalingen noodig hebben.
Indien echter deze voorwending van zich met de Godheid te veréénigen ailecnlyk algemeen was geweest, zou ik geen regt meenen te hebben, om haer als de uitwerking van eene Openbaringe aen de eerfte menfchen te befchouwen , omdat men ze konde achten voortgefproten te zyn uit de begeerte om gelukkig te wezen, die insgelyks in alle menfchen heerscht.
Dan onze aenmerkingen zyn gevallen
op



der Natuur, XXVIII. Onderh. 347
op andere oeffeningen en andere grondregels van gedrag, die noch uit de menfchelyke reden, noch uit de eigenliefde, kunnen voortgefprooten zyn. Laten wy alles bybrengen, en 'er de oorzaek ?an zoeken.
De oeffeningen van den uitwendige n eerdienst, die aen alle volken , hoe verdeeld ook, gemeen geweestzyn*, zyn
EtTANGELI-
sche Betooging.
Algemeene oeffeningen*
de uitzondering en onthouding van cenigen der fchoonfte voortbrengfelcn des aerdryks; de toewyding of heiliging der plaetfen, gefchikt om algemeene gebeden te doen; de offeranden en eene haerdftede, welke men byna overal gewoon was gedurig ontftoken te houden; de verkiezing van het volmaektfte onder de kudden , en de uitltorting van een gedeelte van het bloed der flagtöiferen
op
* Zie de se-voonten der aloude Oosterlingen in dc Mfire freyotim "nn R. Maimonides•; de gewoonten 4et<ateads(P«rlfen in Hyde; die der Grieken in Homerus en in de Ikginfelkunde van den Heer Potter, Aertsb'isfchop van Kantelberg; die der aloude Italianfen in Virgilius , Dionifius van Halikarnasfus eft Titus Livius; die der Egipteïiaren, Syriërs, Noordfche Volken en anderen in Herodotiig, Serabo, cn vooral in den Regtl der Tyden vafl Mnishani, dje de meeaten van hun vry wel gevolgd heeft.



ïuangeli sche Betpoging.
©orfprong dezer oeffeninge n. De menfchelykereden heeft dezelven niet ingeboezemd.
348 SCHOUWTOONEEL
op een' altaer; het eten van het flagtöffer in het gemeen; de gewoonte om de offerande en de dankbetuigingen met den zang en het geluid der fpeeltuigen te paren; de gewoonte om zich door water te zuiveren, wanneer men eenige groote feilen wilde boeten, of plegtige verbindtenisfen vernieuwen, ofgod.sdienftige oeffeningen ondernemen; de gewoonte om de dagen door zeven te tellen, de dooden te eeren, en met hun veréénigd te biyven, door van jaer tot jaer op hunne grafifeden te bidden.
Wat is de oorfprong van deze oeffeningen? De meesten komen niet natuurlyk in 's menfchen verftand voort. Hy weet dat de Godheid noch de vruchten der aerde, noch het bloed of vet der
dieren noodig heeft, en dat eene verftandige oorzaek, zoo vruchtbaer als weldadig, van het eene jaer tot het andere , alle deze goederen onder de hand van den mensch doet voortkomen, verre van dezeiven van hem te verwachten.
Indien hy, by gebrek van genoegzacm kragtige uitdrukkingen, aen dit onveranderlyke verftand den naem van geest,
van



der Natuur, XXVIII. Onderh. 349
van vuur, van kragt of werkzaemhekl geeft, hy verwart het daerom niet met een enkel geblaes, noch met eene vlam, altoos gereed om te verdwynen, noch met een blinde en losfebeweginge, die de gebeden van den mensch niet hooren, noch het ordenlooze in orde veranderen , noch het wanfchapen met werktuigen bedeelen, noch met voorzigtigheid in de behoudenis der wezens voorzien kan.
Indien de mensch, die voortwandelt onder de oogen van dit wyze en magtige Wezen, welks grootheid hy zich alleen onder onvolmaekte becldtenisfen voorftelt, deszelfs befchouwing vreest, omdat hy zyne ongeregtigheid en zonden ge waer wordt, zal zyn geweten niet ztüver gemaekt, noch zyne wroegingen geftiid worden, door eene uitwendige zuivering met water en zout, of deuitftorting van het bloed eener veerze.
De reden kan eenen godsdienlligen maeltyd, die alle de huisgezinnen veréénigt, wel toejuichen: maer als het eene daed van broederfchap, en tevens eene erkentenis van gelykheid is, hoe vele genoodigden zullen in de vcrgade-
rin-
Euangeli-
sche Betooging.



TSUANGE LISCHE, Be. TOOGING.
Oorrprong der goden.
356 SCHOUWTOONEEL
en bekwamen zin ter onderwyzinge van het volk gehad hebben, fchoon wy dezen zin tegenwoordig met geene zekerheid kunnen aentoonen.
Nu heeft men den ram en den ftier aengebeden. Het zinnebeeldige werd
fins nn r\r*rCr\nnn »-~~~.— n/i .
rtodfprakeri:
uus ur pcnunen toegepast. iVien raedpleegde zelfs als eene godfpraek de jonge Korenleester, de Maegd Astréa of de Sibylle Erigone, die den oogst aenkondigde. Het bewys dat hare eerfte verrichting was her begin van den oogst te verkondigen r en niet te voorzeggen, wordt gevonden in het gedeelte van den hemelkloot, waerop zy afgebeeld, en altoos een kenmerk der maend Augustus geweest is; het blykt ook uit de roodachtige of rype korenair, welke men haer nog in de hand geeft, en uit de namen der Sibylle Erigone of de Sibylle Erythréa, die beide roodachtige of rype korenair beteekenen.
Dezelfde afbeelding der Maegd, met een leeuwsligchaem, en meteeneweegfchael in de hand, had langen tyd gediend om den voortgang der overftroominge van Nyl den aentetoonen: dezeoverftrooming duurde van den ingang'der
zon-



ber Natuur , XXVIII. Onderh. 357
zonne in den Leeuw, vervolgde in haren doorcogt door hec gefternre der Maegd, en eindigde aen de dag- en nagteyening. Nu werden deze zelfde afbeeldingen geëerd en over het toeko¬
mende ondervraegd, in Lgipte, Syrië, Griekenland en elders. Waeruit volgt, dac de goden en godfpraken in den aenvang waerfchouwende afbeeldingen geweest zyn.
Deze waerheid, reeds door gebeurde zaken betoogd, wordt door andere gevallen bevestigd. Nimmer heeft men van de godsdienstvergaderingen de verkondiging der feestdagen, de openbare werken en de orde van het jaergefcheiden. Dit alles heeft men den Tydwyzer genoemd. Sommige afbeeldingen wezen het voorwerp der feesten aen, en onderrichtten den mensch van het geene hy aen den Oorfprong van alle zyne goederen verfchuldigd was. Andere afbeeldingen toonden de orde deiopenbare werken.
Dus waren 'er fchikkingen, om de wederkeering der jaerlykfche winden, die in vele oorden de gemeene werken en de zeevaart regelden, vooral in acht ^ 3 w
ElJANCET.I-
sche Betooging.
Plin. Hist. Nut. 1. 18.



EtMNGELI-
sche Betoog in o.
Ziel verhui' zins.
Wiehelarye Vooripellingen enz.
35-8 Sc HOUWTOONEEL
te nemen. Eenigen dienden om, ten behoorlyken tyde, den ingang der zonne en mane in den Ram, Stieren Steenbok aen te toonen. Deze tael werd al"engskens voor eene historie aengenomen. Men zeide , op eene ernftige wys, van Ofiris en Ifis, vermaerde afbeeldingen van de zonne en hetaerdryk, dat hunne zielen beurtelings in het ligchaem van verfchiliende dieren overgegaen waren, en dat onze zielen ook in andere ligchamen overgingen.
In plaets van de waerneming der winden gade te flaen, gaf men byzonder acht op de vogels, wier afbeeldfels de teekens van deze of geene zwerkdry vinge waren.
In plaers van het Eeuwige Wezen en deszelfs Voorzienigheid, die hetaerdryk de vruchtbaerheid en de rykdommen van alle jaergetyden geeft, te verhecrlyken, acnbad men het eeuwige vuur, de zon, de met vele borften voorziene Ifis, met hare koei-of fteenbokshoornen, haer verfchillend boomloof, en haren langen vischftaert. De zinnebeelden der Vischvangst, der jagt, van het begin «er inzamelingen, van den aenvang des
win-



der Natuur, XXVIII. Onderh. 359
winters , van Gods magt en eeuwigheid, met één woord alles, wat diende om den mensch te onderwyzen, in
plaets van hem zorgvuldig en godsdienftig te doen worden, ftrekte, door eene uitwerking van zyne onbefchaefdheid en zyne onverfchilligheid voor de onderwyzing , ^om hem eigezinnig, een* vriend der fabelen en bygeloovig te maken. De wysbegeerte, daerin toeftemmende, het toejuichende en alles uitleggende , verdorf wyders alles.
De menfchen zyn niet begonnen met allen te gelyk, uit vrolykheid des harten, te raeskallen, noch door het inflellén van belagchelyke feesten, waerin men een' fperwer, een' uil, eene fier, de maen, een' kalf, een' bok, en eene fphinks, uit half maegd en halfleeuw beftaende , aenbad. Buiten twyffel maekte men een' aenvang mctlesfenvan deugd in de plegtigheden te voegen, verftandige keuren te maken, en duidelyke aenkondigingen te doen. Vervolgens verbasterde de verzuimde onder' wyzing, en veranderde in verfchillende uitleggingen, waerin de inbeelding, de Z 4 fcft-
euance liSCHE Bs-
ïooginq»



ber Natuur, XXVIILOnderh. 375
genheid voor deze ingebeelde Befchermgoden: zy hoopten zich met hun te veréénigen door vele ontrustende gewoon-
ErjANGELISCHE BeTO O GING.
ten, en werden de y verigite verdeedigers van deze dwaesheden. Wat moet de reden worden, als zy haren gids verlaten heeft?
De verandering der zinnebeelden, in zoo vele voorwerpen van vertrouwen en aenbiddinge, heeft zich openbaer vertoond in de verborgenheden van Eleur fis en Athene.
Dezelfde waerheid vindt men nog, niet als een gevolg van eene leerftellinge of gisfinge, maer als een wezenlyk geval, in de verborgenheden der feesten van Ifis, welken Diodorus, voor de geboorte van Jezus Christus, te Memfis had zien vieren. Hy is onze waerborg, Voor lang wist men zeer wel, voor* al in Egipte, dat drie - honderd vyfen - zestig dagen niet genoeg waren, om naeuwkeurig met den loop der zonne overééntekomen. Byna een vierde van een' dag bleef 'er over, om dit gefternte te brengen op he* punt, Waer men het een jaer te voren gezien had. Vier vierden van een' dag maekAa 4 ten,



EVANGELISCHE BlÏOÜGING.
37ö" ScBOÜWTeoNEEL
ten, op het einde van vier jaren, een' geheelen dag uit: en door verzuim van een dag inteiasfen, na verloop van vier jaren, of van in dit vierde iaer *66 in
plaets van 365 dagen te tellen, begon hun nieuw jaer één dag te vroeg: dus waren 'er vier vierden van een' dag of een geheele dag noodig, eer de zon naderde tot den eerften graed van den kreeft, waer zy door hare nabuurfchap eene verduistering verwekte in dehondfter, die het jaer opende door zich by de zon te voegen. Ten einde van agt jaren begon de vernieuwing van het jaer met de nieuwe fchikkinge der feesten ' twee dagen te vroeg : ten einde van twaelf jaren was de misrekening van drie dagen, en vermeerderdenaerevenredigheid van jaer tot jaer.
Deze vernieuwing der feesten, met de fchikkinge der nieuwe manen, waervan Ifis de kenmerken droeg, werd het groote feest van Ifis geheten. Ditfeest, dat by zyne inflelling voorviel, wanneer de hondfter te gelyk met de zonne aen den gezigtëinder opklom, viel dus alle jaren een vierde van een' dag later voor, oi gmg de verééniging der zonne en de
hondr



der Natuur, XXFJIL'Onderh. 377
fterre een geheelen dag vooruit in de vier jaren, of 365 dagen in 365 vier jaren , die 1460 uitmaken.
Deze bygeloovige of aen het uiterlykc verbonden menfchen dachten alle de jaergetyden, en alle de dagen van het jaer, te zegenen en voorfpoedig te maken , door hen beurt om beurt te doen deelen in het groote feest der moeder Ilis, en der raedgevinge van den waerfch ouwer Thot, die de hondfter aenduid de. Maer 'er was toen geen zin meer in deze oeffeningen. Het gebeurde flechts eenmael in 1460 jaren, dar het feest van Ifis juist overeenflemde met den dag, waerop de zon en de hondiler te famen aen den gezigtëinder begonnen optekl immen. Echter, door eene uitwerking der aloude gewoonte om hetjaer op dezen dag te vernieuwen, verzuimde men niet, in welkjaergctyde het feest voorviel, om 'er niet alleen den blaffer Thotes, of Anuhis met zynen hondskop, maer zelfs levende honden, die de zegekar der godinne voorttrokken, te doen verfchynen *.
Men,
* Diod. Sicul. Bibloth. bi. i.
Aa 5"
EUANGELI,
sche Betqoging.



EtMNGELIsche BeT00G2WG.
3?8 SCHOUWTOONEEL
Men volgde dus niet meer het oogmerk der plegcigheid. Deze raedgever, zoo dierbaer aen Egipte, omdat hv.
met den aenvang van het jaer, ook het naderen der overftroominge aenkondigde, was flechts eene ydele vertooning. Ue tyd der overftroominge was dikwerf verre af, en het blaffen van Anubis vruchteloos. Maer gelyk de ram, onder welken de oogst in Opper Egipte gefchiedde en de ftier, onder welken hy te Memfis voorviel en nog te Kairo gelchiedt, voorzekeraengebedenwerden, omdat zy luisterryk en metgroote pracht m de feesten van hetjaergetyde verfchenen, is de hond, het huisdier, dezelfde eer aengedaen, zoo wel als Merkunus of Thotes, op wiens fchouders men een hondshoofd plaetfte.
Oppida tota canem venerantur.
Wy hebben dus in de afgodery «revonden wat wy beloofd hadden daerin te doen zien, niet doorgisfingen, maer door verzekerde gevallen, datdeduideiyke afbeeldingen, die ftrekten om den menlchen te toonen wat zy aen God,
en



der Natuür, XXVIII. Onderh. 379
en wat zy aen zich zeiven verfchuldigd waren, voor wczenlyke perfonacdjen genomen, en als Wezens, bekwaem om hun groote goederen of groote kundig-
Euangelj.
SCHE BBTOOaiKC.
heden van het toekomende te bezorgen, geëerbiedigd worden. Ik vraegdaerom wat is het bclagchlykfte hun de godheid te hebben toegelchreven , of hun eene geflachtlyst en eene aloudheid , welken men ernflig tegen de heilige Schriftuur fielt, toeteëigencn?
De voortreffelykfte Schry ver der Anti -Lukretius heeft den oorfpong der afgoderyë in het zelfde grondbcginfel geïteld. „ De duidelyke zaken, die te „ voren, zegt hy, gediend hadden om „ den menfchen de Godheid [enhunné „ pligten] te leeren kennen, werden „ vervolgens perfoonlyk gemaekt, en „ met het wierookvat in dehandgeëer„ biedigd *.
Dit onderzoek van het Heidendom dient niet alleen om ons te overtuigen, dat alle menfchen de gewoonte van een* uitwendigen eerdienst, dezelfde oeffenin-
fen
* Oui tuendam in rcfais Nurnen videre creatis, Thr.re falutaHnt res iffas. Anti - Lukrcï. 1. <j, vs. 837.



EUAtNTGELlSCHE Bet0pg1ng.
3§0 SCHOUWTOONEEL
gen, en dezelfde verwachting van het
zv dS«oorde5gehad hebben»°md^
zy den selfden oorfprong en dezelfife u™.
ten haddeo. Wy vinden er meer op, fieldenng wegens het vermaerde geichil te 1 n : of de Hebreen hunne oeffeningen mt het Heidendom gehaeld hebber ge yk de vyanden der openbaringe hebben bygebragt; of dat de Heidenen hunne oefleningen en de grond der voormemfte waerheden, door hunnen omgang met de Hebreen, ontvangen heb-
Het is klaerblyklyk, volgens ons kort voorftel vanden Heidenfchen godsdienst, dat noch de Heidenen hunne gewoonten ontleend hebben van de Hebreen, we.ken zy niet dan laet gekend hebben, en wier wet hen van de andere volken afgefcheiden hield; noch dat de Hebreen de hunne ontvingen van de Heidenen, Wier oeffeningen deze wet hun beval in afgryzen te hebben. Maer de Hebreen en de Heidenen hebben hunne eerfte leslen, hunne overgeleverde kundigheden, hunne algemeene oeffeningen gtput uit de gemeene bron, waeruit zy beide gekomen zyn, zy ftemmen te famenovereen



der Natuur, XXVIII. Onderh.tfi
een, om de naeuwkeurigheid onzer fchriften aentetoonen.
De grond van het Euangelium en de Tien geboden was van den beginne. De kennis der zonde, de noodzaeklykheid der boete, en de begeerte tot verzoening waren Van het zelfde rydperk. De vreemde denkbeelden , die dezen eerden godsdienst overladen en mismaekt hebben, zyn de byvoegfels en dwalingen van het menfchelyke verdand aen zich aeif overgeleverd.
Daer is nog eene andere dwaling, erger dan de voorgaenden. Na alles vergood en aangebeden te hebben, heeft men de ongeregeldheid zoo verre gebragt om niets meer aentebidden, en met het denkbeeld van her Opperwezen de regtvaerdigheid, de pligten van den mensch, en de verwachting van een ander leven uit het oog te verliezen. Dus heeft de menfchelyke reden zich harer dwalingen niet gefchaemd, dan door dezelven te willen verbeteren door eene hervorming , erger dan de afgodery zelve; dewyl deze door de ongodsdiendigheiden affchaffing van den uitwendigen eerdienst vervangen werd,
Het
ËrjANGEfij sche Betooging.
Laetfe dwaling van het menfchelykeveiftand.



EUaNGELI. sche HeTOÜGING.
38a SCHOUWTOONEEL
Het zyn geene bedriegers, die be£ Jeerftel der afgoderyë en vervolgens dat der onp-odsdipnO-in no,-^ _
-~ w.,&v,v1J.aiv_.ui.igucKi ontvangen en ^epredikt hebben. Zy zVn rampzalFge vruchten der reden, van alle voorfchrift ontheven. Hierin beflaet hare grootfïe verblinding: zy gevoelt zich bekwaam tot eenige kundigheid, en verbeeld zich alles m zich te vinden, zonder vreemoe hulpe. Hare onzekerheid moest haer geleid hebben om de Openbaring te zoeken, niet om 'er zich van te ontflaen. Het is de overmaet van hare buiten fporigheid, in hare onzekerheid het voorfchrift van anderen te worden; het is erkennen dat wy allen een' ondoordringelyken blinddoek voor de oogen hebben, en tevens beflisfen dat 'ervoor ons geen afgrond te vreezen zy.
ÏI.
Historiesch onderzoek van het Mohammedaemdom.
De Leeraar der Ismaëlleren begreep de ongerymdheid en onbetaemlykheid van dezen handel: hy wist, gelyk alle



der Natuur, XXFlII.Onderh. 383
fchen het gewaer worden, dat niets dan het gezag der Openbaringe de ongenoegzaemheid der reden kan vervullen; en met oogmerk om eene nieuwe gedaente van godsdienst onder de zynen intevoeren, bedacht hy alleen eene uitdruklyke zending voortewenden, om zich te doen hooren. Laten wy thans vergeten wat wy 'er van gezegd hebben, en zyn gewaend apostelfchap aen een nieuw onderzoek onderwerpen. Het is regtmatig hem te hooren, en hem als Afgezant van God te ontvangen, indien hy 'er bewyzen van toont, of hem als Verleider te verwerpen, indien hy'ergeene blyken van geven kan.
Men kent het geflacht van Mohammed, zyn'koophandel, zyne diepe onkunde, zyne fcherpzinnigheid, in zyne reizen verkregen, de bevalligheidzyner tael', zyne helpers om zyne gedachten aen één te lappen, zyn huwelyk te Mekka, zyne vlugt naer Medina, zyne aenvallen der vallende ziekte of dampen, de meenigte zyner vrouwen, zyne overfpelen, zyne overwinningen, en zyne begraefplaets in deze laetile ftad, omtrent het midden der zevende eeuwe.
Zyn
EtMNGELIi sche BeTOOGINO.



384 SCHOÜWTOONEÉL
EVANGELIsche BeTÖOGING.
Zyn leven is zeer wel bekend *. Het is genoegzaem bevestigd.
Wat zyne zending betreft, hy waen-
cle dezelve te bewyzen door zyne overwinningen , en door het verhael der' reize, welke hy voorgaf naer den hemel gedaen te hebben, om 'er de verklaring van zyne waerdigheid als Profeet te ontvangen.
De voorfpoed zyner wapenen is geene voldoende getuigenis. Hoe vele veröveraers hebben den degen getrokken? en overwinningen behaeld, zonder Profeten te zyn!
Zyn vermaerde reis naer dén hemel ,• het groote en heerlyke bewys van zyn apostelfchap, beflaet in drie ftukkèn; te weten , zyne wonderbaerlyke aenkomst te Jeruzalem, zyn'doortogtdooide zeven hemels, en de verklaring van zyne magt. Deze drie ftukken zyn overéénkomftig met het zeventiende
hoofd-
* Men kan naden Forliefii Aberdonenfis In. ftit. Theol. Hoornbeek Jumma contrcyeif. de Mahumede, en vooral het leven van Mohammed door Humphrie Prideaux, of het zelfde door Gaigncw Hoogleeraer te Oxford. Beide zyn zy getrokken' uit den Koran en verfcheiden Arabieren, vrienden, van Mohammed,



der Natuur, XXVIII. Ondtrh. 3S5
hoofddeel van den Koran, en de twee Arabifche fchriften, waeruit de verhalen van Prideanx en Gaigner getrokken zyn.
* Al-Bochari en Abu-Horaïra, opflellers van deze gefchriften, hadden niets gezien. Zy verklaren beide alles ontleend te hebben uit den mond van Mohammed zeiven, en verfchillen grootelyks in het byzonder verhael der omllandig» heden. Het blyft dus zeer twyffelachtig , wie van beide men moet volgen. Wy zullen ons aen het verhael van Prideaux houden, omdat het minder met het wonderbare beladen is, en dat Gaigner flechts het andere gekozen heeft, om dezelfde zaek niet te herhalen.
Eerst droeg de EngelGabriël zorg, om den Vriend van God te voorzien met het rydier der Proféten, het beest Alborach, dat noch paerd, noch ezel, noch muilezel , maer een viervoetig dier in de geftalte van deze verfchillende foorten was, zynde van eene verblindende witheid en onbegrypelyke vlugheid. Alborach liep fneller dan de blikfem. Maer dit dier, dat in verfcheiden eeuwen niet beklommen was, toonde zich flug. Het ftei-
XV. Bed. Bb ger-
EUANGïtl-
sciiE Be-
TOQGINO»



EWANflKIlP JCHE JiETOOGIMG.
ren
386 SCHOUWTOONEEL
gerde op het naderen van onzen Arabier, De Engel kon het beest niet handelbaer maken, dan met het zelve een nl^rc ;«
, luw uci ^civc een piaets in het Paradys te beloven. In dit tydftip van gehoorzaemheid klimt Mohammed op: de Engel gaet vooruit met den teugel in de hand. Hy fpreidt zyne zeventig paren van wieken uit: en zy begeven zich op weg.
De twee honderd en meer mylen van Woest - en Steenachtig Arabië werden in één oogenblik afgelegd. Op zyneaenkomst te Jeruzalem kwamen de Proféten en Heiligen hem hulde bewyzen, en zich aen zyne gebeden bevelen. Hy bindt zyn rydier aen een' rotsfteen, en vindt eene ladder van licht gereed om hem ten hemel' te geleiden.
De Engel , die hem vergezelde , klopt aen, en verwittigt den deurwachter^ dat hy Mohammed geleidt: op dit woord werd de poort geopend.
De eerile hemel was van zilver: hy zag 'er de Herren met keetens van het zelfde metael opgehangen, en yder zoo groot als den berg Ného, die digt by Mekka is. Deze fchikkingen en evenredigheden hebben den Natuurkennc-



der Natuur, XXVIII. Onderh. 387
ren niec gefmaekt. Maer laten wy den togt van den Profeet niet afbreken.
Hy vond, zegt hy, in dezen eerflen hemel eenen ftokouden grysaert, die hem teederlyk omhelsde, en zich aen deszelfs gebeden beval. Het was Adam, wien de aenkomst van dezen kleenzoon, wiens verheven lot hy kende, ten hoogfte vertroostte.
Onder andere zeldzaemhedcn, welken dezelfde hemel aen Mohammed vertoonde , waren de engelen, die voor de menfchen bidden, anderen, die voorde viervoetige beesten fpreken, en eenigen, die byzonderlyk voor de vogelen zorgen. Het geflacht van dezen is onder befcherming van den grooten Haen, wiens geftalte en evenredigheden Mohammed afmeet. Zyne nagels waren op het onderfte gewelf van den eerflen hemel, en zyn hoofd raekte aen den tweeden, die 'er zoo verre van af was, dat een goede voetganger zulk een' weg op aerde naeuwlyks in vyf honderd jaren zoude afleggen. Deze haen is een wonderlyk dier; maer ik ga om reden voorby de maet zyner wieken, de ryke kleuren zyner vederen, de kragt van zyne Bb 2 ftem-
ëuangelische Betooging.



388 SCHOUWTOONEEL
EüANOELI.
SCHE 15E TOOGING.
ftemme, zyn geluid op zekere uren van den dag, om de hanen van hetaerdryk , die de laetfte klanken zyner ftemme hooren , vroegtydig optewekken. Deze byzonderheden zouden ons te lang ophouden. Laten wy voortgaen.
Na den zoo evengemelden togt, dien Mohammed zorgvuldig afmat, kwamhy aen den tweeden hemel, die van goud was, vervolgens aen den derden van peerlen, aen den vierden van fmaragden; en dus trok hy door zeven hemefs. Zy waren op denzelfden afftand van elkanderen , en hadden nieuwe zeldzaemheden; in allen bewees men hulde aen zyne waerdigheid. Hier was Noach, die zich aen deszelfs gebeden beval. Ginsch bevond zich Abraham. Ineen" anderen hemel was Jozef of iemand der Aartsvaderen. Hy erkent dat Jezus Christus, die in de hoogfte van alle hemelen was, de hulp van zyne gebeden niet affmeekte, maer dat hy zelf zich aen de gebeden van Christus beval.
Onder andere ongemeen wonderbare af beeldfels zag hy een Engel, wiens twee oogen eenen afftand van zeventig duizend dagen van eikanderen ftoaden.
De



394 SCHOUWTOONEEL
•ElMNGELI'
sche Betooging.
gelaten hebben. Dit is regttnatig gehandeld ; en wy vonden 'er een byzonder wellustigen, ftaetzuchtigen en loffenaehrio-en msn Jie in nfia n-™,.,u™.
genacntigen man, die m alle gevallen den Hemel ten zynen voordeele doet fpreken, volgens zyn tegenwoordig belang. Men moet in alles zich houden aen zyne getuigenis, en aen het dubbelzinnige merktcekcn van eenige voorfpoedigheden: nog zyn zy door ongevallen afgebroken ; en hy fterft, vergiftigd door de hand eener Vrouwe, die verklaert zich te hebben willen verzekeren, of hy de vriend van God of een bedrieger was.
Dus is het Mohammedaensdom zonder bewyzen. Niets had het voorbereid noch beloofd. De gezigten en gewelddadigheden, deszelfs eenigitefteunfels, [ontëeren het. De uitdrukklyke openbaring , waermede Mohammed de fchanddaden, tegens zyne eigen voorfchriften flrydende, poogde te verfchoonen, de andere openbaring, doorhem bedacht om zyn' getrouwilen huisgenoot eene beminde huisvrouw te ontrooven, en vele andere gevallen, welken men met fchaemte zou moeten verha-



der Natuur,XXVIILOn&erh.395
halen, zvn alleen bewyzen van een valsch bedrog, waerin de ontucht, arglistigheid, gierigheid en ftaetzucht eikanderen den eerften rang betwisten. Eerbewyzen, rykdommen, vermaken, al het Bijpuntende is men hem verfchuldigd; en hy verklaert het zonder omwegen. „ Ik ben, zegt hy, de Vorst der kin„ deren van Adam. Ik eisch vervol„ gens dat het regt van voorrang my „ boven myne broeders, onder dePro„ féten, toegeftaen worde. Ik zal niet „ alleen de eerbewyzen, welken' God „ hun bereid heeft, maer insgelyks al„ les, wat het ukmuntendst na God is, „ genieten *.
Dit is meer dan genoeg om hem in den grond te kennen, Ik moet u zelfs verfchooning verzoeken , Myn Heer, over het bericht hoe hy met de heiligfle dingen en de eerwaerdigfle namen fpeelt.
De loffpraken, welken hy in her verhael van Al • Bochari aen Jezus Christus fchynt te geven, ft rekten alleen om de Christenen te winnen. Alles is van ge-
wigt
* Leven van Mohammed door Gaisner. 1. a.
c. IJ.
EUANCELISCHE BETOOGINO.



3p6" Schoüwtoonüu
Evangelische Betooging.
wigt in de voorftellen van een' booswicht, die alles, wat hem dienftig is, en niet wat hy gelooft, goedkeurt en
eerbiedigt. Hy veranderde van ftyl, toen hy zag dat hy zyne moeite by de Christenen verloor; en men vindt niet meer dezelfde omzigtigheid in het verhael van zyne laetfte vertrouwelingen. Indien ik my, behalve aen Prideaux, gehouden heb aen het bericht van AlBochari, waerin Jezus Christus een'eerwaerdiger rang houdt, heb ik niet gemeend eenige winst daermede te doen: maer van fprookjes en ongerymdheden verdienen de kortfte den voorrang.
Het gewigtige ftuk, waerdoor Mohammed de waerheid gediend heeft, zonder het te willen of te weten, beftaet in het behouden der befnydenisfe en de reis der Arabieren naer deKaba, die het huis van Ismaël is. Zy vonden behagen in een' godsdienst, die niets in hunne levenswyze veranderde, de voorhunne hoofdftad voordeelige bedevaert in eere liet, en de vryheid van hunne begunftigde rooverye vermeerderde. Na eenige afkeerigheden, eene noodzakelyke uitwerking der nieuwigheid en des
eer-



der Natuur, XXVIII. Onderh. 397
eerften geroeps der opregtheid, die allen menfchen natuurlyk is, maekte deze onbefchaefde en naer de omftandigheden opgefehfkte godsdienst een'fchielykcn voortgang in het Ismaëllitifche geflacht, wier uitbreiding ook die van het Mohammedaensdom was. Dit volk was reeds zeer vergroot. De voorfpoed en de verooveringen maekten het ontelbaer: en dit gedeelte van het menfchelyke geflacht, dat Afrika, een groot deel van Azia, en de rvklle kusren vnn
iuih.cn, ïviogoiiers en anderen , begeerden ingclyfd te worden onder de Ismaëllers, en zich met hun door nuttige verbindtenisfen te vereenigen, door het aennemen van derzelver godsdienst.
Men erkent de vervulling der ongemcene vermecnigvuldiginge en beloofde overwinningen aen Ismaël. Zyne kinders, fchoon overal verfpreid, en onder eikanderen verdeeld, doordeverfcheidenheid der gezindheden, landflreken en belang, doen belydenis van hunnen algemeenen vader te kennen, door
hun-
Europa vervulde , bleef federt onophoudeJyk de fchrik der andere volken. Groote horden van Tartaren, frelvk de
T.,-7 TA/T II . ° ' -
EVANGELISCHE BeTOUGINO.



398 SCHOUWTOONEEL
J5UANGEÜ.
SCHE BETOOGING.
hunnen gewone bezoeken aen deszelfs woonplaets. De inwoonders van Ni-
Pririp. RnrKnrvf» TVT-i^o.rnc!™.. T._i
0 , „...^„.j,., i„lTOawttaattl 5 11 uk en
Diarbek zyn mee eikanderen niet overééngekomen, om zich op hun veertiende jaer, fomtyds vroeger, zelden kuery het merkteeken van verbindtenisfc en bloedverwantfchap te geven. Ismaël moest zoo kenbaer als van allen gevreesd zyn.
De middelen, welken God verkiest, veroorzaken onze verwondering. Maer indien zy ftrydig zyn met onze gedachten, door de voorzegging en het acnwezen zyn zy goddelyk. Na 3500 jaren ondervindt men het gevolg der voorzeggingen , aen Hagar gedaen. Haer geflacht is inderdaed het talrykfte en verfchriklyklïe op den aerdbodem.
Laet na dit alles Spinoza ons zegden, dat deze voorzeggingen zoo oud niet zyn als wy denken, en dat Esdras, die de gewaende beloften en de ganfche aloude Schriftuur in orde gebragt of verzameld heeft, daerin alles naer willekeur heeft gefield; het is vergeeffche moeite doen. Hieruit zal volgen dat Esdras, of zyn volk, met Gods geest bezield



der Natuur, XXVIII. Onderk. 399
sield was, en dat 'er eene openbaring is.
Ter befcherminge van alle redenkavelingen, vindt de openbaring hareeerfte bewyzen in de algemeene gewoonten der afgoderyë, en in den voortgang van het Mohammedaensdom.
Historlesck onderzoek van het Christendom.
Wanneer men het Euangelium befchouwt als eene reeks van gebeurtenisfen, lang voor onzen tyd voorgevallen, Vindt men daerin aenflonds alle de voordeden der zekerde historiën, /.n ™»ifc
Evangelische Betoocino.
De gebeur-
tenisfen van het Euangelium zyn gemaklyk te befeffen.
— . „,„lulltll1 cu icxls
eenigen, die dezelven overtreffen.
De gebeurtenisfen, welken men gemaklykst kan befeffen, zyn niet Toorgevallen boven den zevenden hemel, gelyk de roeping van Mohammed, maer in den vollen 'deg, onder de oogen van het algemeen, en in bekende plaetfen, vooral indien deze gevallen groote omwentelingen in de famenleving veroorzaekt hebben, dewyl 'er een grooter aental van gedenkftukken overblyft, ten einde men dezelve kan vergelyken, om 'er licht uittctrekken.
Schoon



400 ScHOUWTOONEEÊ
EUA.NÖELISCHE BETOQGINO.
Schoon ons geene historiën, gelyktydig en getuigen van de overwinningen van Alexander, of het oppergezaghebberfchap van Cefar, overgebleven waren, zouden echter deeze gebeurtenisfen onbetwistbaer zyn, omdat de verooveringen der Grieken onder Alexander gelegenheid gaven tot de geboorte der vier beroemde Staten, die eene groote betrekking tusfehen het Oosten en Westen gemaekt hebben, en omdat het Romeinfche Gemeenebest, doorjulius Cefar vernietigd, de geboorte aen een vermaerd keizerryk, en vervolgens aen alle die Europefche Vorftendommen, die
Vr r^pelpn unn zvn. trpcrpvrn heeft.
Het Euangelium is eene openbare gebeurtenis.
ei uccicu vim zyu, ^c^cvun utcii..
H^t Euangelium is insgelyks eene openbare en beroemde gebeurtenis in de famenlevinge, dewyl het derzelver gedaente veranderd heeft, door het verwerpen der afgoderyë. Nimmer had eene onderneming zoo veel nafleep, door de tegenftelling van alle de driften, die belang hadden om deze historie van valschheid te overtuigen, en derzelver voortgang te willen beletten. Gevolglyk heeft geen eenige meer gedenkftukken, en meer middelen ter harerophelderinge nagelaten. Het



der Natuur, XXVIII. Onderü. 401 "
Het Euangelium is niet alleen eene gebeurtenis , of eene reeks van openbare gebeurtenisfen; maer het vertoont ook kenmerken, en is verknocht met omftandigheden, die deszelfs waerheid onbetwistbaér maken.
Aenftonds ergerde het tevens Joden en Heidenen. Indien men hier dan mistrouwen moet opvatten, is het van het onderzoek der geenen, die het verwor-
EUANGBIii-i SCHE BETQOGING.
Zyn tegenfprekerstasten het verkeerd aan enzynebegunftigers verdeedigenhet beter.
Het ergerde Joden en' Heidenen.
ZiU^-iv ^wiitu, ua utL vei wul¬
pen hebben, en niet van het onderzoek der geenen, door wien het ontvangen is: de eerflen hadden belang om het te verwerpen; de anderen hebben het tegens hun belang aangenomen.
De kenmerken der tegenfprekeren en der begunftigeren dezer hiftorie zyn haer voordeelig. De eerflen ontkennen de gevallen, omdat zy ze niet gezien hebben, 't geen eene flechte redenkaveling is. Of zy nemen hetbefluit, gelyk de Joden, Talmudisten, en de Heidenen, die het Christendom aangevallen hebben , om de gebeurde daden aan bedriegery en aan tooverkragt toetefchryven. Dit is een middel, dat niets opheldert. Maer de begunitigers van het Eunngelium hebben gezegd: ik heb gedm, XV. Desl. Cc Le*"



4©2* ScBOUWTOONEEt
EtHNOSLISCHE BETOOCINO.
Alle de gevallen des Enangeliums onderlïeunenelkanderen.
gemekt, gehoord; of anders, ik heb de gecuigenisfen der geenen, die gehoord , geraekt en gezien hebben. Dit is het middel, dat alles opheldert.
De gevallen der meefte hiftoriën zyn onafhanglyk; en de waerheid van het eene verhindert gemeenlyk de wezenlykheid van het andere niet: in plaets van de opftanding' van Lazarus, na eene begraeffenis van vier dagen, gezien te hebben, was zoo veel of men die van Jezus Christus gezien had. De werken der discipelen grepen ftand voor die des Meesters. De later gevallen vervingen de voorgaende. Deze werken, bovendien meenigvuldigmael op verfchillende tyden, en op verfcheiden plaetfen, herhaeld zynde , bezorgden een oneindig gemak voor yder, om door zyne oogen , en door den famenloop der betrekkingen van eenig ander werk, verlicht te worden.
Dit middel van invoeringe , dat in het geval van waerheid voordeelig was, werd in tegendeel een onfeilbaer middel van ondergang, in geval van bedriegerye. Nu is het Euangelium overal ingevoerd. Het is dus eene waerheid.
De



der Natuur, XXVlII. Onderh. 403
De Euangelifche historie heeft bovendien in hare Schryvers, en in alle de ömftandigheden, die de invoering van het Christendom vergezeld hebben, vele voordeelen, die haer verre boven alle andere historiën ft ellen.
Cc 2 Water-
sche Betoooino.
De begin* fels van het Christendom zya bekend at
Men heeft, met meer reden dan goeden wil, opgemerkt dat de] beginfels der uitgebreide volken, en de meeste der aloude gronftichtingen > duifter zyn, zoo dat 'er geen de minfte ftaet op te maken is ; waeruit men vernuftige verftanden laet befluiten , hoe zy ophunne hoede moeten zyn tegens de Chriftelyke leen
Maer noch de grondregel, hoe Waor, noch de toepasiing, hoe dikwerf herhaeld, konden hier niet dienen om 'er eene tegenwerping op te grondvesten. Deze grondregel kan zich in tegendeel voordoen als een wezenlyk middel van betooginge.
Het is volkomen waer dat zy, die groote grondftichtingen aenleggen, of aen het hoofd van vermaerde gebeurtenisfen zyn, fterk op hun voorwerp letten , en weinig zorge hebben om van bet toekomende onderricht te Worden,



404 S C H!0 U W T O O N E E L
KcMNOïU-
SCHE BtTOOttJHC. »
Waeruit gewoonlyk ontflaet, dat het verhael daervan verfchilt en verandert. Vervolgens tracht men de gevallen te verzamelen, en *er eene historifcheaenéénfchakeling van te maken, wanneer de meenigvuldigheid van hooren zeggen dezelven verduiflerd heeft, dikwerf als de gefchriften en bewysftukken verloren zyn.
Het zonderlinge voorregt van het Christendom is* dat het eene omftandige historie van zyne beginfelen en eerfte vorderingen heeft. Eene andere byzonderheid van deze historie beftaet daerin, dat zy befchreven is door ooggetuigen van de meefte gevallen, door getuigen , die , om eigenlyk te fpreken, de geheimfchryvers of afgezanten van Jezus Christus waren. Doch de gevallen en de Schryvers dezer historie worden wyders oneindig verheven , naerdien zy vergezeld worden door de brieven, welken de Apoftolifche mannen fchreven aan de kerken, waervan zy ftichters waren, tot afwering van de dwalingen, welken het menfchelyke verftand 'er toen reeds begon in te voeren. Dus zyn de Schryvers, boeken
ert



der Natuur, XXVIII. Ondcrh. 405"
en gevallen zoo wel bekend en wezenlyk als de kerken, waeraen zy behooren. Deze kerken beftaen voor het grootfte gedeelte; en nimmer hebben zy nagelaten eikanderen de brieven, welken zy van de Apostelen ontvangen hadden, te vertoonen, 't geen byzonderlyk dient, met eene meenigte van andere gelyktydige getuigenisfen van vrienden, vyanden en onverfchilligen, om deze brieven, de wezenlykheid der predikinge, en de gevallen der Euangelifche historie te bevestigen.
Men begint te zien wat deze historie doet uitmunten; zy is beter bekragtigd dan eenige andere , en kan niet zeker wezen , indien Jezus Christus de Afgezant van het groote verbond niet zy: in plaets dat de vrienden van Mohammed hem misfchien hoorden zeggen wat wy van hun hebben , terwyl zy ons niets dan verdichtfelsoverleverden. Men begint te zien, welk eene ydele en met het gezond Verftand ftrydende redenkaveling het is te zeggen: de Koran en de fchriften der Arabieren zyn boeken vol fabels; welke verzekering heeft men, dat het dus mede niet is met de vielen c 3 Enan»
EüANCELI-
sche Be- 1
TOOQINa.



^che Betooging.
4°Ó "ScHOTJWTOONEEt,
Euangelisten en de gefchrifcen der Apostelen? Het onderfcheid beftaet daerin, dat de eerflen geene waerborgen dan het woord en den deo-cn van Mnlumm^
wuuiu en aen aegen van Mohammed hebben, 't geen inderdaad niets is; in' plaets dat de Apoitolifche fchriften ,. onafhanglyk van de goddelyke inblazinge, al het noodige hebben, om zon, der de minffe twyffeling geloofd te mogen worden.
Quintus Kurcius leefde meer dan drie honderd jaren na Alexander: Titus Livius fchreef den krygstogt van Hannibal by de twee honderd jaren na de gebeurtenis : en Salluflius, fchoon tydgenoot van byna alle de gevallen , welken hy verhaelt, was noch van het eedgenootfchap van Katilina, noch aan de zyde van Mafinisfa of Jugurta, orn onderricht te worden van de maetregelen en'redevoeringen, welken hy hun toefchryft. Men kan, door hen te lezen, alleen zeker zyn van het geheel hunner historie. De hoedanigheid der Schryveren van het Nieuwe Testament is veel voortreffelyker; en zy hebben een vry grooter regt op onze leerzacmheid. Twee der Euangelisten hebben
al.



der Latuur, XXVIII. Onderh.^oj
alles zelfs gezien. De twee anderen hebben lang met de Apostelen verkeerd. De Schryver van de Handelin» gen der Apostelen heeft de meeste reizen en (lichtingen, in zyn verhael voorkomende, bygewoond. Alle deze gefchriften, met de brieven der Apostelen, werden aengenoomen en bekragtigd door uitgebreide raaetfchappyen , die derzelver Schryvers zeer wel kenden. Zy bevonden zich in derzelver midden. Maer laten wy zien in welke omflandigheden zy zich lieten hooren, ten einde wy het regt verkrygen om hen als getuigen der waerheid byrebrengen, zonder toevlugt tot goddelyke inblazing te nemen.
De eerfte Christenen, door eene uitwerking van hunnen diepen eerbied voor den Christus, dien zy hunnen Zaligmaker en eenigften Meester noemen, hebben niets dierbarers dan van zyne woorden en daden onderricht te worden: zy ftaen naer geene andere weten fchap. Scirs Chriftum- & hunc crucifixtim.
Verleid, of niet: dusdanig was hun grondregel. Jezus Christus had dus zoo vele historiefchryvers als 'er geloovigen Cc 4 vca-
EtTANGELI»
sche Betooging.
Historie der Schrifture van het Nieuwe Test», ment.



408 Schouw tooneel
Evangelische BeTooging.
Waren. Zy, die fchryven konden, onderrichten door gefchrift hun huisgezin van alles, wat zy zelfs gezien of door het bericht van anderen vernomen had-
—...... ..... ul,uwul vciuuuicn ïiciu-
den. De befchreven historiën van de tyding der zaligheid vermeenigvuldigden vroegtydig. Derzelver affchriften gingen van het eene tot het andere huisgezin over. Yder had dus zyn Euangelium, en bragt het in nood by, gelyk hy het eerst in zyn geheugen geprent had. Hieruit ontftaet het ook, dat Clémens, Barnabas, Ignatius en anderen, wier gefchriften ons overgebleven zyn, de redevoeringen en gevallen uit onze Euangeliën verhalen, maer ze fomtyds in andere uitdrukkingen bybrengen.
„ Lukas erkent, in het begin van „ zyn verhaal, dat een groot aental van „ perfonen gezorgd hadden, om'de „ gebeurtenisfen , die openlyk door „ handen van Jezus Christus en zyne „ discipelen vervuld waren, voor hem „ te befchryven. " Hy klaegt niet dat zy ongetrouw in hun verhael geweest zyn. Hy ftemt in tegendeel toe, „ dat „ zy met de predikinge overéénkwan men» gelyk eerfte Bedienaers des 3, woords.



der Natuur, X'XVIII. Onderh. 409
„ woords. Alleenlyk beroept hy.zich „ op zyn regt, door zyn naerftig on „ derzoek om volmaekt van de zaken „ federt het begin onderricht te worr „ den ," om op zyne beurt eene historie daervan te fchryven, niet alleen getrouw gelyk de anderen, ;maer breedvoeriger en omflandiger. Toen Lukas en de drie andere Euangelisten hun verhael uitgaven , was deze historie dus reeds overal bekend, dewyl de algemeene prediking alleen beftond in de historie van het leven en de leere des Zaligmakers. Maer in dit getal van gefchriften, begon men te vreezen voor de verfcheidenheden, de veranderingen, verdichtfelen, of valfche toeëigeningen van zulk eene historie aen eenigen Scbryver; alle onheilen, welken de tyd kon aenbrengen, en reeds aenbragt. Deze vrees deed de Euangelisten bcfluiten, om aen verfchillende landfchappen van het Romeinfche Ryk te fchryven, naer de nood vorderde , of de nuttigheid fcheen te vereifchen. Maer het is klaerblyklyk , dat zy geene uitvinders van iets konden zyn , noch het algemeen door eenige overéénftemming bedrter Cc 5 gen,
euangelische Betooging.



4io Schouw too nee.l
EVANGELISCHE BETOOGINS.
gen. Men wist reeds te voren wat zy te zeggen hadden. Alleenlyk bragten zy meer orde in hun verhael", en paerden de naeuwkeurigheid met eene juiste wetenfchap van alles, wat op tyden en
plaetien was voorgevallen. De getrouwheid van den grond van hun verhael fteunde op de onwaerdeerbare verdiende derbyzonderfteomftandigheden, een toersfteen , waeraen de eenvoudigften vaerdiglyk de valschheid van een verhael ontdekken. Zie daer wat zy meer dan de anderen hadden: maer dewyl zy verfcheiden jaren na de openbaring van het Euangelium fcheven, waren zy genoodzaekt hun verhael te vergeiyken met dat der eerfte discipelen, wier predikingde historie van het leven des Zaligmakers was. Multi conati funtordinare narrationem, qua in nobis completa fitnt, rerum; ficut tradiderunt qui ab inith, ipfi viderunt & ministri fuerunt fermonis.
Men eischt niet dat deze aenmerking, waermede Lu kas zyn Euangelium aen-' vangt, op zyn woord geloofd worde, maer op de eenparige belydenis der Kerken, dpt zy van Lukas het Euangelium,
da;