01 1066 5239 UB AMSTERDAM



m



SCHOUWTOONEEL
DER
NATUUR,
O F
SAMENSPRAAKEN
Over de Bys onder heden dcï
NATUURLYKE HISTORIE,
Die men bekwaamst geoordeeld heeft ottt den jongen Lieden leerzucht in te boezemen, en hun verfiand op te leiden.
ZESTIENDE DEEL, Üit het Fransch vertaeld,
Tè DORDRECHT > By ABRAHAM BLÜSSÉ en ZOON,
mdcclxxxiv,






INHOUD
DES
ZESTIENDEN DEELS.
VERVOLG der EVANGELISCHEBETOOGING.
Negen-en- Twintigste Onderhoud. EERSTE HOOFDSTUK.
Onderzoek van de Christelyke Verbintenisfe door het gemeene kepfeeken van alle Onderhandelingen. Bladz. i
De getuigenisfen zyh\o:oodznéklyk, I 4 Het gebrek van gêf^igenisfen be*
wyst het gebrek van"-vermbgen.,. " 7 Onfeilbare middelen oni\wde. (Afgezanten te kennen. '■, n Eerfte regel van zekerheid.' ' '19 Tweede regel van zekerheid. 20 * TWEE-



-p. I N II O U D.
Bladz.
TWEEDE HOOFDSTUK.
De Qetuigenisfen, de Euange-
"' lifche Bediening gegeven. 23
. I. . I •
De getuigenis van den Geest- 27
De gaef der genezing. 29 .Verichil tusfchen de werken der tooverye en de wonderwerken vari . het Euangelium. ' ' 3$ De gaef der talen. 41 De gaef der profeetfïe. 48 Oplosfing van Pfaltn 110. 52 Oplosfing van den 22. Pfalm , die • vee) meer kragt in her Hebreetisch dan in de Gemeene Overzetting heeft. 57 Reden van het gedurige gebruik, 't -
welk de Kerk van de Pfalrnen maakt. (58 Oplosfing van Plalm 118. 1 73 Prnfeetllën van Jezus Christus. 77 Profeetfiën van Jezus Christus over
de vervolgingen. ?9 Profeetfïe van Jezus Christus over de - roeping der Heidenen. 83 Voorzegging der gebeurtenisfen, die onmkldelyk den dood van den Zaligmaker gevolgd zyn. 91 De hinderpalen, aen de vervulling
der



1. N II O U D.
ui.
der profeetfiën berokkend , zyn geprofeteerd. I04 De behoudenis van het Joodfche volk, daor Jezus Christus voorzegd , zonder waerfchynlykheid. 108
II.
De Getuigenis van den Doop. 115
Krngt der getuigenisfen, doordeeerftc Christenen gegeven. 121
De vooröordeelen der Joden zyn ge- ' heel tegenftrydig met het Euangelium. !2j
Tegenkanting der Samaritanen aen het Euangelium. 126
Vooröordeelen der Heidenen tegens
' het Euangelium. ièid.
Gefteldheid tier Wysgeeren. 127
III.
D" Getuigenis van het Bloed, of Martelaerfchap. 132
Wat men moet denken van hun, die voor eene opgevatte meening ftérven. 134
Teoe n'vïerpinc. 141
DERDE HOOFDSTUK.
De eeuwigdurendheid der Getuige-
4 2 nis.



rv. I N H O U D.
nhfeti, aen de 'Euangelifche Be' diening gegeven. I4§
Voorzorgen van Christus , om zyne zending altoos kenbaer te-maken. 149
De openbaerkeid der' Algemeene Kerkbedieninge , en der Algemeene Christelyke Kerke. 161
Eeuwigdurendheid der getuigenisfen van den Geest, die de Algemeene Christelyke Kerk gevestigd heeft. 166
De openbare opvolging der Kerkbedienaren. J74
De Kcrkbeding is bekend door de drie orden der Kerkregeringe. _ 176
DeKerkberiiening is door hare werkingen bekend. _ 179
Nieuw bewys van de eeuwigdurendheid der zendinge, gehaeld.uit de invoering'der Christelyke feesten. 181
\De Getuigenisfen zyn vereeuwigd door de uitcrlykc Verbondsteekèn's. i*7
De gebeden der Kerke zyn de ontvouwing van haer geloof. ico
Gebeden voor de Geloofsleerlingen. ibid.
Onderwyzende plegtigheden. 191
De- bevestiging was cene getuigenis ae.n de gaven van den H. Geest. 194
liet . Nachtmaal is ecne duurzame verkon-



INHOUD, Vi
kondiging der Euangelifche zen■ dinge. ibid.
De uitwendige eerdienst is niet alleen een fchool , maer eene waerborg van getuigenisfen. . 194
Eeuwigdurendheid der getüigenisfe van den Waterdoop. 216
Antwoord op de tegenwerping , die ontleend wordt uit de gunst, door Konftantyn aen de Christenen bewezen. 220
De vierde eeuw is het lieht der Kerke. aaö
De eeuwigdurendheid der getuigenisIe van het bloed of martelaerfchap. 234
De gedachtenisfe der Getuigen was een onfeilbaer middel van eeuwig' durendheid. 237
De vorm der Kerken' is een middel om de getuigenis te vereeuwigen. 244
De' vrucht van deze gewoonte. 245
De fchriften en gedenkftukken der midden eeuwen herhalen enftaven die der eerfte eeuwe. 249
De wanorden , aen de Algemeene Kerk toegefchreven, bewyzen de waerhe'id" Iiare'r' gedenkftukken en bedieninge. ibid.
De onderneming van de regten der Bedieninge aangevallen te hebben verzwakt ze niet: de ma'etfchappy handhaeft ze. St'62
De werkzaemheid der Schrifture. 274
De Schriftuur van 't Nieuwe Testa-
* 3 ment



vr. I N H O Vb.
rhent onderwerpt ons aen de algemeene Kerkbedieng. 285
Noodzaeklyk gedrag iri het misbruik der beide vermogens. 294
Regel, door Jezus Christus voorgeschreven, iiidè
Regel der volgende ëeuvsreni 295
Regel van Bazilius. ibidi
ïh
De eenigheid der Algeméene Chris* telyke Kerke en hare Bedieninge, in voorname Geloofsft ukken. 300
Gemeen denkbeeld van deeenigheid. 301
Het Apoftelfchap en daerdoör alle Kerken zyn een, of deelen van de algemeene Kerk; 310
De overeenfremming der Kerkbedieninge is het bewys def eenigheid in de grondftukken. $li
Vorm der eenigheid in alle de Maetfchappyën. 3ia
De aenneming in het Apostolifche Genootfchap is een bewys van de eenigheid. 3*3
Het gedrag van Paulus veronderftelt de wet der eenigheid. 314
De eenigheid is altoos zigtbaer, zelfs in de vcrfpreiding der Kerken of hare Opziendereri. 3x8
Rang der OpzienderenindeKerken. ibidi
Het



I N H O U D. yih
Het Oppergezag der Algemeene Kerke is van Goddelyke Inftelliiige. 320
De eenigheid der Kerkbedieninge ftrekt om het geloof onfeilbaer te maken. 323
Uitvoering der Beloften, aen Petrus gedaen. 329
Noodzaeklyke gematigdheid voor de Geloovigen. 334
liet gedrag der Apostelen is een voorbeeld van al bet toekomende. 336
De Kerk is in geen' erger ftaet onder de opvolgers der Apostelen, dan zyin het begin was. 341
De dwaling. 345
De kettery. 346
De Gemeenfchap der Heiligen is voor de Scheurmakeren verloren. 35»
Oorfprong der Verdraagzaemheid. 373
Uitwerkingen van dit Leerftelfel. 3^1
Voortgang der onbepaelde Verdraegzaemheid. 382
Aert der onbepaelde Verdraegzaemheid, die zich verzet tegen deinftellingen van Jezus Christus. 3S4
Het menfchelyke verftand is niets by de openbaring. _ 387
De onbepaelde Verdraegzaemheid is de Christelyke Verdraegzaemheid niet. 39°
De Christelyke zachtmoedigheid. 392
De Christelyke Verdraegzaemheid. 399 VIER-



vm. I N H O UB.
VIERDE HOOFDSTUK.
J)e Euangelifche Betooging, gefchikt naer de bekwaemheid van het volk. 409
Redevoering van een' Leeraer ten platten landen, ky dèBezitneming van zyn Ampt. 416
Geene ongevallen zyn 'er in de middelen der zaligheid. 426
De befcheidfchriften van het verbond zyn overal. 4-27
De bewaerders der befcheidfchriften mogen ze niet veranderen of bedekt houden. ibid.
De gewoonten der algemeene Kerk zyn bewyzen van de geduurzaemheid van haer gezantfchap. 431
Nuttigheid d er plegtigheeden. 448
Oogmerken onzer plegtigheden. ibid.
De zending van Jezus Christus is goddelyk; en het bewys is duide7 lyk in de algemeene Kerk. 453
De gedachtenis der Martelaren ftrekt tergetuigenisfe van den Godsdienft. 455
Besluit van de Verha n!d e-
linge OVER DEN MeNSCH. 463
Einde des ïnhoudsi
SCHOUW-



SCHOUWTOONEEL
DER
NATUUR.
ZESTIENDE DEEL,
XXIX. Onderhoud. Vervolg der
EVANGELISCHE +&B E T O O G IN G.
EERSTE HOOFDSTUK.
.Onderzoek van.de Christelyke Verbintenisfe door het gemeene kenteeken ■van alle Onderhandelingen.
Wanneer wy de verkondiging van het Euangelifche Verbond aen een onderzoek onderwerpen , handelen wy dan niet tegens het voorfchrift, 't welk wy - XVL Deel. A ge-
scMB Be
toogino*



EUANGELIÏCHE BETOUOING.
a Schouwt ooneel
gezien hebben dat alle verminden, zelfs de kundigfte, behoort opgelegd te worden ? Wy zyn niet ftrydig met ons zeiven. Gehk 'er een onderzoek vol van verwaendheid en beguichelinge is, is 'er ook een vol regelmatigheid en overéénkomftig met onzen ftaet. Geen eenig verlland heeft het regt om het werk van een' onderfcheiden wil dan den zynen, en nog minder het werk van den vryen wil van God te verwerpen, of door redenkavelingen te onderzoeken. Maer 'er is geen verlland, dat, om redelyk ten opzigte van dit geval te handelen, geen regt of geene verpligting heeft om zich door getuigende'bewyzen, onder de menfchen gewettigd, daervan te verzekeren. Men onderzoekt niet of iemand, die ten tyde van onze Voorvaderen leefde, eenen tak van zyn geiïac'ht hoeft kunnen of mogen bevoordeelen. zonder melding van de anderen te maken. Nog minder acht men zich ontflagen van de fchikkinge zyns uiterfren wils , om dat men denkt dat zy mer oeene genoegzame billykheid of kennisfe gemaekt is. Men kan hier flcchts een' redelykenftap doen; te weten.



derNatoür, XXIX.Onderh. 3
ten, een onderzoek of deeze man, die meester van zyn goed was , daerover befchikt heeft; en men wordt daervan verzekerd door het affchrift der overgifte niet alleen, maer ook door den Beamptfchryver , die het bewysfchrift bewaert, en met één woord door eene genoegzame kenbaerheid.
Men houdt insgelyks dit gedrag, ten opzigte van de voorflellen der Afgezanten van eene vreemde Mogendheid, of der keuren en fchikkingen van eenige lieden, aengefteld om de regering, het. geregt en de geldmiddelen te regelen. Men onderzoekt of zy gewettigd zyn, en wordt daervan onderricht door de getuigenisfen, die niet verdacht zyn, en hun met regt gegeven worden. Deze handelwys, die de geringde verhanden vergenoegt, is nimmer door de verhevenfte geeften verworpen , en hun zelfs ten hoogften noodzaeklyk, omdat zy vergeeffch in hunne reden zoeken het geene 'er niet uit voortgefproten is, en 'er niet in kan gevonden worden.
Doch indien 'er niets dan dit middel is, om te weten het geene niet van ons afhangt, en vooral om de wezenlykheid A 2 van
EUANGEt> schf BeTOOCINS.



4 ScHOUWTOONEEL
EüANGELI-
sche Betooging.
van een Gezantfchap, datzy aenbiedom mee ons in onderhandeling te rreden, te bewaerheden, is het ook de eenigfte betamelyke handelwys in het onderzoek van de zendinge van Jeius Christus en zyne Discipelen. Laten wy het verdrag en de woorden, welke zy voorgeven te verkondigen, ter zyde ftellen, en hun vermogen befchouwen: wy kunnen ons in het onderzoek van het verdrag misgrypen ; en het kan niet dan alle onze eerbiedigheden waerdig wezen, indien hunne vermogens goddclyk zyn. Nu is bet onderzoek van de vermogens gemaklyk: het is eene gewone handelwys, waertoe wy bekwaem zyn. Men vindt derzelver voorfchriften in de famenlevinge. Is de zending van de Apoftelen bekend? Verwachtte men hen? Hebben zy geloofsbrieven? Bréngen- zv voldoende aetuisrenisfen voort?
Men heeft twee foorten van getuigenisfe, mmelyk, die geene, welke wy aen ons zeiven geven , of die geene, welke men ons toedeelt. De eerfte, welke men de perfoonlyke getuigenis kan noemen, is aenneemlyk naer mate van de goede hoedanigheden des per-
füon.i,
De getuigenisfen zyn loodzaeklyk.



der. Natuur, XXIX. Onderk. 5
foons, die dezelve geeft. Maer in het algemeen is de getuigenis aen zich zeiven, indien zy alleen is, een zwak bewys , om dat de vermommingen der eigenliefde een regtmatig mistrouwen inboezemen. Dus is het niet gelegen, wanneer, deze eerfte getuigenis gepaerd wordt met eene andere, die natuurlyk meer geloof verdient. Dit is de uitwendige of lydende getuigenis, die orts van buiten aenkomt, of welke de menfchen aen andere menfchen geven, dat zy hen kennen voor onberispelyke lieden of hen waerachtig in een bericht gevonden, of door niet verdachte middelen eenen last om iets te verkondigen in hen befpeurd hebben.
Deze uitwendige getuigenis is van des te groorer waerde, naer mate van het aen tal en de goede hoedanigheden der perfonen, die dezelve het zy aen de uitvinders van eene daed, of aen de uitvoerers van eenen last geven. Ik voeg hier by dat deeze getuigenis overredend is, naer mate der omftandigheden, die de belydenisfen der getuigen van eene gebeurtenisfe onderfteunen, of die aen eenen opgelegden last de vereischte en A 3 gfi"
EtJANGtLI-
sche Betooging.



6
SCHOUWTOONEEL
evangelische Betooging.
gebruikelyke klaerblyklykheid geven. De famenloop dezer verfcheiden inlichtingen vati eene zelfde zaek', die door den afftand van plaets' of tyd duister fcheen. wordt voor ons nlzoo zeker. als
itnceii, worat voui ous ai£uu£Ctt.ci ,iu» het bericht onzer oogen of het gezigt van het voorwerp. En indien wy 'er acht op flaen, zyn zelfs de berichten onzer oogen en van alle onze zinnen flechts getuigenisfen , die aen de uitmuntendheid en hoedanigheden der buiten ons zynde voorwerpen gegeven worden. Wy kennen de Zon niet in haer zelve, noch door eenig onderzoek 't welk wy van hare natuur gedaen hebben. Hoe zullen wy handelen om zulk een onderzoek te doen ? Het is de volhandigheid en eenparigheid van de berichten onzer oogen en van ons geheel ligchaem, waerdoor wy van de tegenwoordigheid en het vermogen der Zoniie verzekerd worden. Het is insgelyks de volhandigheid en eenparigheid der berichten, welken men ons van een oppergeregtshof doet, waerdoor wyovergehaeld worden om 'er onze zaken voortebrengen, zonder vreeze van te feilen. Deze klaerblyklykheid, gegrond op de
mee-



der N atuuf , XXIX. önderh. ?
meenigte der omftandigheden, en op de hoedanigheid der uiterlyke getuigen, ide grootftezekerheid, welke demenfch kan begeren, om 'er zyn gedrag naer te richten. Wat zal dan zyne zekerheid en erkentenis zyn, indien God de bediening, die den menfch het verbond der zaligheid aenbrengt, zoo duurzaem en kcnbaer gemaekt heeft, als de bediening, door het Gemeenebest van Venetië aen zynen Raed, of door de Verëenigde Nederlanden aen hunne Algemeene Staten toevertrouwd?
Laten wy ejhter niet ondernemen dit te bewyzen, zonder eerst in de famenleving een juist en zeker denkbeeld van deze uiterlyke getuigenisfen genomen te hebben; want het gebrek daervan ontdekt de geenen, die zich een niet bezittend vermogen aenmatigen; daer in tegendeel het vertoonen van dezelven de ware bezitters van dit vermogen aanwyst. Dit middel van zekerheid is gemaklyk, en ftelt ons in volkomen gerustheid.
Ik veronderftel dat drie Staetkundi gen, na de omftandigheden der zaken van Europa, in 'tjaar 1748, in aen A 4 mer-
EUANGELI-
SCHE BETOOGINO.
Het gebrek van getuigenisfenbewjst het



8 SCHOUWTOONEEL
. euangei.ische Betooging.
gebrek van vermogen.
merking genomen te hebben, yder in het byzonder in het hoofd hebben gekregen, om een famenftelfel van algemeene fchikkingen , dat door billyke vergelykingen het deel der Vorsten en het lot der volken moest regelen, te vormen en te doen aennemen. Alle
drie toonen zy vernuft, en hebben kennis van eenige goede gedenkfehriften, die de belangen of zelfs de oogmerken der Mogendheden openleggen. Deze hebben zich reeds door hunne Afgezondenen verklaerd, en hunne Gevolmagtigdsn op de Byëenkomft gezonden. Men is overeengekomen in verfcheiden ftukken, die ter ooren van het volk gekomen zyn. Men ontvangt op vele plaatfen met volle toeftemminge een verdrag, dat een verderflyken oorlog zal eindigen.
MaerMartyn, een onzer drie Staetkundigen, is 'er misnoegd over, en wil 'er verfcheiden ftukken in veranderen. Jan maekt 'er nieuwe verbeteringen in, f n Faustus gaet nog verder. Deze behoudt de uitdrukkingen van het verdrag en geeft 'er een' zin aen, waerop men niet dacht, en geheel verfchillende van
het



derNatuur, XXIX. Onderh. 9
het geene 'er het algemeene gebruik in vond; zoo dat het geene, dat volgens de gewoonte een' Koning beteekende, flechts naer zyne verklaring een' eerften Staetdienaer te kennen geeft; een erfgenaem of eigenaer beduidde alleen een' vruchtgebruiker, en dus met het overige. Het verdrag vond zich op deze wys geheel verfchillende van het geene men 'er zich van voorgefteld had.
Alle drie toonen zy zich bovendien misnoegd over de Afgezanten, die last hadden de bevrediging te bevorderen, of den wil van hunne Meesteren bekend te maken. Zy befchuldigen hen van vooroordeel en gebreken, waerdoor zy wanen dat derzelver last vernietigd is. En dewyl zy meenen de zaken beter te verftaen, ftellen zich onze drie dwarsdryvers zonder omweg in de plaets' van het Gezantfchap. Zy zullen de Gevobmagtigden zyn.
Om zich echter een' fchyn van volmagt offchaduwvan gezag te bezorgen, ftellen zy een zonderling grondbeginfel voor het toekomende vast; te weten, dat een volk, wanneer het op de Gezanten van een vreemd Hof misnoegd A 5 • is,
euangelïsche Betooging.



ÏO ScHOlTWTOONEEL
ElTANOPU-
ecH" Beïooging.
is, dezelven kan afzetten, en uit zyn eigen ligchaem andere perfonen in derzei ver plaets verkiezen. Dus kan Engeland , misnoegd op den Afgezant van Spanje, hem te rug zenden, zyne waerdighcid aan Mylord Harrington geven, cn hem volledig van de beflulten van het Hof van Madrid onderrichten.
Indien deze handelwys buitengewoon is, is het de reden, welke zy voorwenden , niet minder. Alle maetfchappy, zeggen ze, heeft regt om zelf noodzaeklyke Bedienaers tot hunne behoudenis te verkiezen. Zy kan dan de Afgezanten van eene andere Mogendheid benoemen, hen zelf verkiezen, en hen uit hun eigen land nemen.
Martyn, Jan en Fauftus bedekken de eigenzinnigheid van deze nieuwigheden door een zweemfel van geleerdheid en vrymoedigheid. Zy bedriegen daermede, en vinden eenige aenhangers, welken de misleiding der redenkavelingen of de liefde tot onafhangelykheid ten hunnen voordeele inneemt. Maer het overige van Europa laet hen praten en vergeeffche woorden gebruiken, omdat xy van de Mogendheden geene magt om
te



derNatuur, XXIX. Onderh. H
te handelen, noch eenige getuigenisTen, die hen wettigen, gekregen hebben , en het dus vruchteloos is naer hen te hooren: zy werken niets uit, omdat zy tot niets gevolmagtigd zyn. Deze drie mannen hebben geen' meer invloed op de zaken van Europa, dan drie tydingkramers, die verfcheiden toehoorders rondom zich verzamelen in de grote laen der Tuilerie, en met de rotting in de hand hunne denkbeelden voor dezelven op het zand fchetfen.
Gelyk men hen, die geenëmagt noch getuigenis hebben, gemaklyk kan kennen, kan men ook ligtelyk hen, die'er van voorzien zyn, zonder misvattinge onderfchciuen.
Hier loopt men geen gevaar om aftedwalen, noch in de famengeftelde betrekkingen van eene diepe Meetkunde; noch in de verfcheidenheid der gezigtpuntcn, onder welke de Overnatuurkundc eene zelfde zaek kan befchöuwen; noch in de uitvluchten der eigenliefde of wonderlyke denkbeelden. De zekerheid der getuigf.nisfen is gemeenlyk verknocht aen de allerëenvoudiglte middelen, aen eene enkele afkondiging,
aen
EUANGEtfi»
SCHE BETOOGINO.
Onfeilbaare middelen om de Afgezan ten te ke«ucn.



ra Schouw tooneel
EüANGELI-
schet Betooging.
aen eene bezitneming, aen de plegtigheid van eene aenlteilinge. Zy , die kortdurende of behendige onderhandelingen bywonen , vertoonden eerst de blyken van de magt, die hen tot leden van deze byëenkomften gemaekt heeft. In het vervolg erkent hen het algemeen, zonder het bewys van hun eerfte regt te vorderen, voor het geene zy wezenlyk zyn, met eene volkomen zekerheid, en geeft hun zelfs eene getuigenis, die boven alle vermoeden is. De minfte twyfeling in dit opzigt zou bekwaem zyn een' menfch belagchelyk te maken. Men redenkavelt niet vruchteloos tegens de openbare burgerbediening en bekende grondftichtingen ; maer men verzet zich met twyfFelingen en onophoudelyke onderzoekingen tegen de Euangelifche bediening , wier klaerblyklykheid dezelfde als die der menfchelyke grondftichtingen is. Deze onregtvaerdigheid, groot en echter algemeen zynde, zal men des te beter doen befpeuren, wanneer men haer vertoont onder de trekken van eene andere, die aen haer gelyk is.
Wat zoude men denken van eenen invvoonder van Dieppe, die weigerde
zyn



der Natuur, XXIX. Onderh. i3
regtsgeding voor het. Parlement van Normandië te brengen, uit kragt van deze reden kaveling? Om myne zaek aen eene Vierfchaer te verbinden, en my daervan afhangelykte maken, moet ik eerst van het beftaen en het regt dezer Vierfchaer overtuigd zyn. Nu hebben zy, die gehouden worden het geregt te Rouaan te bedienen, en de hoedanigheid van Voorzitteren of Raedshecren in het Parlement van Normandië aennemen, geen het minfte regt om dat te doen; want onze Koningen hebben nimmer iets ftrydigs met hunne eigen belangen ingevoerd. En wat zou 'er ilrydiger zyn met de belangen der Koningen van Frankryk, dan den Adeldom van een ryk en aen Zee gelegen Landfchap van zich te vervreemden, door hen te berooven van het voortrefFelyke regt en deonheugelyke bezitting om het geregt te bedienen, ten einde 'erRegtsgeleerden mede te bekleeden? Heeft men geen denkbeeld meer van de fpyi dezer Heeren van Neder-Normandië, die de landing der Engelfchen in Frankryk begunftigien,- en hun byzonder misnoegen door de verontrusting van den
gan-
EüANGBH-
sche Betooging.



14 SCHOUWTOONEEL
EtTANGItr-
ÏCHE BEÏOOGING.
ganfchen ftaetwroken? Het Parlement van Normandië, gelyk het genoemd wordt, dus het gemeene regt en de gezonde ftaetkunde benadeelende, is eene fabelachtige grondftichting, of eeneonverdeedigbare onderneming. Buiten dit wilde ik wel weten of de wetten, welken men 'er volgt, regtlmatig en van de Opper-Vierfchaer der reden afgevloeid zyn. Myn befiuit is genomen; en ik zal myn regtsgeding voor de verftandigften van den alouden Adeldom des Landfchaps brengen, en nergens anders.
Wat baet het u, zoude men tegens dezen man zeggen, te reden twisten tegens een geval, dat door groote en kleene bevestigd wordt ? Denkt gy het te benadeelen door uwe vrymoedige twyffelingen ? De eerfte door den Koning verkoren Regters, die in dit Parlement zitting genomen hebben in het jaer 1501, vertoonen hunne brieven, geteekend in het jaer 1499 door Lodewyk den Xllen, met alle de blyken van eene wettige en van den Throon afgevloeide magt. Zelfs de adeldom, om zich van den Krygsdienst, die met de leeröeffening van de wetten en de langdurige onderzoekingen luttel frrookt,
te



derNatuur, XXIX. Onderh. 15
te beter te kwyten, verzocht het aerftellen van deze Vierfchaer. Hy befchouwde haer als een middel van ontlastinge voor zich zclven, en van heil voor de burgeren, wier belangen te voren al te ligtvaerdig beflist werden in de korte zittingen van het hooge Geregtshof.
Sedertdien tyd geeft het Algemeen, zelfs zonder het gezigt van de Openbrieven der nieuwe Maetfchappye, noch de aenééngefchakelde lyst der Overheden , die elkander opgevolgd zyn, te vorderen, volledige getuigenis aen de tegenwoordige opvolgers der voorgaenden. Voeg by deze getuigenisfen de reeks van openbare keuren en vonnisfan, van jaer tot jaer door deeze vergadering gegeven, de gebouwen, welken zy altoos in bezit gehad heeft, om de zelfde bedieningen te verrichten , de klederen en alle blyken van hare waerdigheid, de ampten voor fommige huisgezinnen , de onderhoorige dienden, de kerkelyke eerregten, de betreklyke gebruiken tot de verrichtingen der Maetfchappye ,• alles toont derzelver magt en duurzaemheid aen.
Hier
EUANGEtU
schk BeXOOGINS.



euangelische Betooging.
l6 SCHOUWTOONEEL
Hier wordt het verheven verftandvan het gemeene verftand niet onderfcheiden, door het vermogen om te redentwisten tegen het geene openbaer en klaerblyklyk is, maer door beter dan anderen alle de kragt van het getuigenisgevend bewys te befpeuren.
Nu is dit bewys, zoo kort en beflisfende in de famenleving', om de perfonen, die met eene wettige magt bekleed zyn, te onderfcheiden,.ook het vaerdige en niet verdachte middel, waer God ons heen wyst ten opzigte van het Verbond, 't welk hy zich gewaerdigt met ons door zynen Mesfias te maken. Hy heeft zyne magt toevertrouwd aen den
„ffl-nrnmolinii van Abraham . wien de
fcenef. «• 18.
afftammeling van Abraham , wien de zegeningen beloofd waren, en deze zegeningen medegedeeld aen alle volken door eene bediening , die altoos kenbaer en met alle de blyken van de goddelykheid zyner zendinge omringd isZoo dat God, gelyk hy van verre de Voorbereiding des Euangeh ums bewerkt en getoond heeft, ook deszelfs Betooging heeft bewerkt; en deze betooging is zoo eenvoudig als die geene , door welke wy van de grondftichtingen, die • ' in



der Na tuur, XXIX. Onderh. 17
ih de famenleving gefchiedert , verzekerd worden.
Indien het Euangelium Hechts eene historie ware, zou men hec onder vcrfchillende gezigtpunten kunnen befchoüweh, en 'er tevens verfcheiden bondige bewyzen van voordellen, zonder ons te bemoeijen met het gefchil wegens de toedeelende bediening der beloofde goederen. Het fchynt eenigzins voorzigtig te zyn daervan niet te fpreken, omdat in deeze meenigte van IVlaetfchappyen, die de bediening verworpen, of eene nieuwe Ingevoerd , of de banden dér Kerken gebroken hebben, door die van het Priesterfchap te verbreken, dit gefchil de geesten , naer wier verëeniging wy altoos moeten haken, zoude kunnen beledigen;
Voorzeker gaet ons niets meer ter harte , dan de hinderpalen, die ons fcheiden, volgens ons vermogen te vereffenen ; noch wy hebben geen meeraffchrik, dan van het ergeren dergeenen, welken wy tot de eendragt trachten te geleiden. Maer wy zouden hen flecht dienen, wanneer wy ons over het ongenoegzame breed uitlieten, en het geeXVI. Deel. B *e
SCHE BET008INS,



18 Schouwtp oneel
ki7anoeli. ïche Be-
TOOGING.
ne onvermydlyk noodzaeklyk is verzwegen.
Het einde van het Verdrag des Menfchen, waertoe het gevolg der ftonen ons geleid heeft, moet niet vcrfchillen van het einde des Menfchen zelf, zynde zyne verëeniginge met God. Het Euangelium is voor hem de gelukkige verkondiging van dit eeuwige Verbond, waartoe God hem noodigt. Het ftond in de volle vryheid van den Almagtigen deze noodiging door Engelen of Menfchen te doen; gelyk het hem vryftond geene eenige oefening aen onze vryheid te laten, door ons zonder eenige noodiging te behouden. Zyne Verkiezing bepaelt ons; en wy hebben niets te beraedflagen over het middel van gemeenfchap. Indien het, om 'er deel aen te hebben, alleenlyk aenkwam om van de wezenlykheid der Euangelifche Historie overtuigd te worden, zyn 'er honderd bewyzen, waeruit men zoude kunnen kiezen. Maer van het Euangelifche verbond is 'er Hechts één; en het is ons geluk dat dit bewys eenig, blykbaer, en zoovoldoenend voorde fcherpfte verhanden als verftaenbaer voor de
be-



dèrNatuur, XXIX. Onderh. 19
bekrompenfte vernuften zy. Het ligt zelf den voet aen de ydele lpotternyen, verkeerde geleerdheid , en nuttelooze onderzoekingen-, die de zwarigheden vermeenigvuldigen , in plaats' van ze optehelderen. I Iet is eene openbare en in onze oogen blyklyke zaek, dat eene Maetfchappy van Menfchen zich by uitfluiting bevoegd acht om alle volken het heil der zaligheid te verkondigen.
Nu vertoonen zy allen, die met volmagt tot ons komeu, hun wettig gezag. Alles bepaelt zich hiertoe. Men kent dan de Euangelifche bediening gelyk alle andere bediening. Derzelver zekerheid is gegrond op het geene noodzaeklyk en gebruiklyk in alle onderhandelingen is; op eenvoudige en klaerblyklyke middelen, door welke de menfchen zich eene regtmatige zekerheid bezorgen in alles, wat tusfchen hen door Gcvolmagtigdcn gehandeld wordt.
Het regt om rust te genieten, 't welk de zekerheid geeft, wordt verkregen op tweederlei wyzen, en volgens twee grondregels van het gezonde vcrftand, die alle geeften gerust ftellen. De eerfte cn algemeen aengenomen regel van B a ze-
EuANcstr-
scm Be-
TOOGiNG»
Eerfte re< gel van z*-v derheid,



20 SCHOUWTOONEEL
Evangelische Be-
TOüGING.
zekerhe id is, dat men, wanneer de Afgezanten van eene afzynde Mogend' heid hunne volmagt hebben doen kennen, dan van de oogmerken dezer Mogendheid zeker kan zyn, en alleen door deze Afgezanten met haer kan handelen. Door een noodwendig gevolg van denzelfden grondregel, is het klaerblyklyk dat zy, die zonder eene uitdruklyke volmagt kennis ofaffchrift van eenvoorgefteld verdrag gekregen hebben, daerom niet gewettigd zyn om zich Afgezanten te noemen, noch eene onderhandeling of verbintenis kunnen doen aengaen. Met één woord, het verdrag, het zy woordelyk, het zy fchriftelyk, dient niet om de Afgezanten te doen kennen; maer de bekende Afgezanten dienen tot waerborgen van het verdrag, en om dewezenlykheid van het Verbond mede te deelen.
Tweede regel van zekerheid.
Alle menfchen maken gebruik van eenen niet min eenvoudigen grondregel; te weten , dat men , wanneer eene Maetfchappy van Regteren, of van andere gewettigde perfonen , zich niet naer eene plaets kan begeven , maer 'er één harer leden heenzendt, met
eene



der Natuur, XXIX. Onderh. 21
eene volledige volmagt in gewonen vorm , even zoo zeker met den Gevolmagtigden, als met de ganfche Vergaderinge der Afzendereh handelt en werkt.
Ik heb flechts den eerften grondregel noodig, om de waerheid van het Euangelium te betoogen aen lieden, die door de gebruiken der weereld geöeffend zyn geworden, en de zaken der famenlevinge verftaan.
Deze grondregel, die de beste geesten vergenoegt, is verftaenbaer en voldoende voor de bekrompenfte verhanden. Hy verlicht hen allen, en maekt hunnen ftaet gelyk.
Ik behoef'er den tweeden regel flechts bytevoegen, om den eenvoudigften, by voorbeeld, zulken, die alleen hunnen Zieleherder kennen, te doen zien dat zy hunnen ftaet, ten opzigte van de zaligheid, niet erger of minder zeker moeten achten dan dien der kundigfte perfonen.
De eenigfte zaek van grooten en kleenen beftaet in te weten, of er een. Apostel'fchap voor alle volken en altê eeuwen ingefield is. Maer men moet niet vragen of 'er een is, noch of 'er B 3 flechts
.euangeli. sche Betooging.



i2 SCHOUWTOONEEL
Eu \rGEti-
sche Be-
TOjGING.
TWEE-
flechts één is, noch waer het is. Twee Gezantfchappen vernietigen malkanderen; en men loopt geen Gezantfchap vooruit. . Het is alleenlyk waer dat zy, die 'er van hebben hooren fpreken, met geene reden kunnen nalaten het zelve te kennen of te ontvangen. Maer men heeft geene moeite om het optefpeuren. Het komt van zelfs tot ons. Het Aposrèlfchap van Jezus Christus is reeds zeventien honderd jaren in zwang geweest. Sedert dien tyd hebben de Afgezanten onophoudelyk tot alle volken gezegd: Tier zyn wy. Zy vervolgen met ons de woorden des levens te verkondigen, en ons de bewyzen der zendinge, die hun opgelegd is, te vertoonen. Op deze wys worden de onkundigen verlicht, en de geleerden bepaeld. Dit is het bewys, 't welk men onvermydelyk in een verdrag als dit moet doen gelden, om dat het voor allen voldoende is, en buiten het zelve alle algemeene middelen , die het Christendom bewyzen, ons geene Christenen maken.



b er"N atüur, XXIX. Onderh. 23
TWEEDE HOOFDSTUK.
De Getuigenisfen, aen de Euangelifche Bediening gegeven.
Indien ik de Historie van den Munsterfchen of Akenfchen vrede moest befchry ven, zoude ik het vermogen derGevolmagtigden of de geteekende bewysfchriften zelfs niet kunnen voortbrengen. Ik zou niets anders kunnen geven dan de affchriften, die uit zich zelve geen geloof kunnen inboezemen; maer zeker worden door de later getuigenisfen der verfchillende Hoven, die deze bewysfchriftcn erkend, en der volken, die'er hun gedrag naer gericht hebben. Wy kunnen insgelyks, in de boeken dereerfte bedienaren van het Euangelium, handelen ten opzigte van de wonderwerken , door welke de Almagtige zyn werk geopenbaard en verzegeld heeft. Wy behoeven hier de Goddelykheid dezer boeken, nochdewezenlykheid der wonderwerken, die den Euangelifche werkB 4 lie-
ElMFfGELtSCHE BETOOGIjNG.



EiUNgelischb Betooging.
24 SCHOUWTOONEEL
lieden tot geloofsbrieven gediend hebben, te bewyzen. Onze verzekering is alleen voorwaerdelyk. Gods geest heeft zich aen het Menfchelyke genacht bekend gemaekt, indien de gevallen bewaerheid zyn. Alles blyfc in twyffel, tot de voortbrenging van deze getuigenisfen. Maer men behoeft aen herwerk van God, of aen de boeken, die het zelve verhalen, niet meer te twyffelen, wanneer men acht geeft op de getuigenisfen der famenlevinge, die aen het werk, aen de Euangelifche boeken, en aen de bediening van het eeuwige Verbond, na naerftig onderzoek, oordeel en kennis van de oorzaek, gegeven worden.
Wy kunnen, volgens de tael der eerfte Christenen, deze ftof verdeelen in drie getuigenisfen, zynde die van den geest, van het water en van het bloed.
De getuigenisfen van den geest zyn de kenmerken der Godheid, door welken Gods geest zyne Afgezanten verlicht heeft. Wy hebben hen niet gezien ; maer zy zyn voor ons opgevolgd door andere getuigenisfen, die dezelven bevestigen.
De. getuigenis van het water werd aen
het



derNatuur, XXIX. Onderh. 35
het Euangelium gegeven door den Doop, en door het nieuwe leven der eerlte Christenen. Schoon de eerfte Doop der Christenen, door zyne nieuwe inftelling, eene verfchillende verdiende van die eener enkele plcgtighcid verkregen heeft, befchouwde men hem echter gemeenlyk als eene loutere reiniging. De ganfche oudheid toont ons, door verfcheiden trekken, dat de perfonen, die van levenswysveranderen, ofgroote misdaden boeten wilden, zich onder het beftuur van een' door zyn ampt of zyne leer eerwaerdigen man (lelden, en een' aenvang maekten door eene reiniging, die als de openbare belydenis van hunnen afftand van hunne vorige levenswyze was. Deze reiniging, gelyk wy elders gezien hebben, was.zoo wel by de Heidenen als by de Joden bekend: en derzelver gebruik was zoo algemeen, dat men 'er meenigvuldige voorbeelden zelfs in de fabels van vindt, gelyk in de fabel van Herkules, die door Eumolpus' ( * ), van Apollo, die door Kar-
ma-
(*) Dioi. Sicul. lih. 4.
B 5
Evangelische Betooging.



s6 Schouwtóoneel'
ÉUANGEU-
SCHI' BüT30GING.
manor ( * ), van Thefeus, die door Pycalides (f), en van Bellerophon, die voor eenen moord, fchoon onvrywillig begaen, door Pratus, Koning en Opperpriester van Argos (§)» gereinigd wierden.
By de getuigenis van het water, of de verandering van levenswys, door den Doop, voegden de eerfte Christenen die van het bloed, of het Martelaerfchap, de flerkfren van allen: en deze drie getuigenisfen maken 'er wezenlyk flechts één uit. Het is de geest der waerheid, die getuigenis aan het Euangelium geeft, om dat het nieuwe leven der Christenen en hun Martelaerfchap de getuigenis der werken van den Heiligen Geest genoegzaem bevestigd hebben ; gelyk de bewysfchriftcn van het Parlement, en de overtuiging van het algemeen wegens het beftaan van dit Parlement, voor. ons zoo veel is als het gezigt der brieven van deszelfs inftellinge. Dit zyn dus drie getuigenisfen, die flechts een eenig uitmaken.
(*) P au fan. lib. lo. (f) Plutarch. in Thefts. {§) Appolhdor. lii. 3.



berNatüur, XXIX. Onderh. 2?
i
De getuigenis van den G°est.
Na de beloften, die te voren gedaen waren, verwachtte men derzelver uitvoering. God deed eindelyk den Bcdienaer van het groote Verbond te voorfchyn komen, en gaf eene ontwyffelbare getuigenis aen de Euangelifche Zending, door de blyken van eene magt, verre boven den menfch verheven, en door verfchillende gaven, die uit haren aert de kragten van alle gefchapen wezens te boven gaen, en door haren famenloop insgelyks alle bedenklyke beguichelingen overtreflc-n.
Benevens de opftanding van den Zaligmaker, die het groote bewys van her. Christendom en de grond der Christelyke hope is, heeft God de gaven, welke hy volgens zyn oogmerk onderfcheide'i gemaekt heeft, in het werk gefield. Eenige waren byzonderlyk gefchikt tot ftiCrhtmg van de reeds gevormde Kerk, gelyk de wysheid of diepe kennis der verborgenheden, waervan men nog niet
had
EUANGEt.1» SCHE uETOOGING.



a8 Schouwtooneel
Evangelische Be-
tooging.
had hooren fpreken. Dusdanig is de gcheele nieuwe leer, welke Paulus aen de Joden van Antiochië, Rome en Galatiê predikte , nopens de vernietiging van de wet en het priesterfchap vanAaron; zynde eene geheel verfchillende leer van het geene hy, aen de voeten van den Lecraer Gemaliël, gehoord had. Van dezelfde foort waren de byzondere ontdekkingen , die het welzyn van eenige leden of van eene geheele Kerk betroffen ; de onderfcheiding der geesten, en vooral der arbeideren, die zich tot de prediking des Euangeliums aenboden, eenigen uit zuivere toegenegenheid en door overtuiging, anderen uit belangen met fchynheiiigheid. Oók waren'er nog andere gaven, die byzonderlyk ftrekten tot overtuiging van de geenen, die het Euangelium niet kenden of'ergeloof aen weigerden.
Wy zullen ons bepalen om de onderfcheidcnüe gaven, die eigenlyk de Kerk gevormd hebben , door het openbaer wettigen der Afgezanten, met weinige woorden aen te toonen. Zy zyn de gaven der genezinge, der talen en der profeetfïe.
De



der Natuur, XXIX. Onderh. 29
De gaef der genezinge, die uit haren aerc bekwaem was, om de oogen tot zich te trekken, dewyl men 'er een levendig belang in konde Hellen, is ook meest algemeen geweest. Zy bleef overal den Zaligmaker en zyne Discipelen by. De enkele aenraking van den rok van Jezus Christus, de fchaduw van Petrus , de zweetdoeken, welken de hand van Paulus aengeraekt had, genazen fchielyk de ziekten (*). Deze wonderbaerlyke genezingen waren zoo meenigvuldig en kenbaer, dat de ongel00vigen, zoo Joden als Heidenen, beter vonden dezelven aen de tooverkunsc toeteëigenen, dan te ontkennen wat openbaer en algemeen was.
Doch deze toeëigening was van alle gezond vernuft beroofd, en had niets verftaenbaers in zich dan detoeftemming van de gebeurde zaken. Zy werd ook één der bewyzen van het Christendom.
Vergeefsch zou men denken deszelfs kragt te verydelen, door het verwarren
van
C*) Matth. 14: 36. AS. 5: 15. AS. 19: 12.
Evangelische Be-
rOOGING.
De gaef des geueainges



E»an*eu-
9che Betoogino.
30 SCHOUWTÓONEEL
van de leere der Christenen en die der: Heidenen over de geesten, en door de pooging om over alles dezelfde onze-' kerheid en belagchclykheid te verfpreiden. Dit is eene navolging van de Pyrrhoneanen of Tvvyffelaren, die de droomen der flapenden, en het gevolg van de denkbeelden der wak enden, indezelfde Ordenfchikking ftellen. Maer men laet de Pyrrhoneanen praten, en weet wat onderfcheid 'er tusfchen waken eri llapen gevonden wordt. Men misgrypt 'er zich niet in; gelyk zy zelfs 'er zich ook niet in misgrypen.
Alles, wat de Christenen van de bedieningeder Engelen, en van de boos* aertigheid der Geesten, die van de geregtigheid vervallen zyn, geloofd hebben, is gegrond, gelyk het overige der openbaringe, op de eenvormigheid, die toe een zelfde einde ftrekt.
Het Euangelium, dus door diergelyke gevallen bewezen zynde, wordt het voorfchrift van het geene men wegens de magt, welke God aen de goede of kwade Geesten toelaet, kan by brengen: en de enge perken, welke God in dit ftuk aen zyne openbaring gefield heeft,
zyn



ȑr Natuur, XXIX. Onderk. 31
zyn ook voor de Christenen bepaeld. Zy ontleencn hunne bewyzen niet uit het geene duister is; doch als opregte en verftandige menfchen zien zy in deze eenparige wonderen, waervan de drie weereidueelen getuigen zyn, geene onaf hangelyke Mogendheden, diehetganfche heelal verontrusten, maer het eenige oogmerk van den Heer der nature, die overal dezelfde ftem doet hooren, en de zaligheid aen zyn fchepfel verkondigt. In tegendeel had de leer der Heidenen , over de natuur der geesten en hunne werkingen, niets zekers in haren oorfprong, noch maet in hunne uitgeftrektheid, nochgelylcvormigheid in hare grondbeginfels.
De tooverkunst, geestvverking, bezweeriugen, alle foorten van waerzecgeryen door vogels, Hangen, boombladers en andere gewaende middelen,mee alle betooveringen, hebben denzelfden oorfprong als de afgodery gehad, en hadden geen mecrwezenlykheid. Zoodra de begeerlykheid en onkunde de gedaenten der aloude onderwyzinge ten opzigte van magtige Wezens, en de voorfchriften van gezang, die 'er mede
EuaWOïU» sche betooqino.



sche Betooging.
32 S C H O U W T O O N E E L
gepaerd gingen, als middelen om alles wat men begeerde, te verkrygen, aengenomen hadden, had het menrchelyke verftand geen' regel meer; zyne godsdienstigheid was zo aerdfch als zyne be^ geerten, en poogde haer genoegen té geven in alle de ongerymde oeffeningen, die van de eerste misvatting voortvloeiden. Alle de deeleh van het heelal, zoo vele kléene goed- of kwaed doende godheden en geesten, wier minfte beg'aefdheid de profeetfïe was, geworden zynde, liet men deze Magten niet werkeloos; en hen met offerhanden, flagtofferen én wierook verëerende, paerde men dezelven niet de aloude voorschriften van gezang en gebeden , die niet meer verffaen werden; 't geen gelegenheid gaf tot de herfenfchimmen der bétooveringen en de voorwendigen der tooverkunst.
De tweede bron van den voortgang dezer dwaesheden zyn de verhalen van de wonderwerken , Verricht door de Priesters, welke men voorgaf de meeflè kennis van de goden en godsdienftigè plegtigheden te hebben. De begeerlykherd holp deze vertellingen bedenken.
Zy



Der Natuur, XXIX. Onderh. 33
Zy holp niet minder om ze te doen ontvangen.
Het Jaetfte middel, dat haer aenzien gaf, zyn de goedkeuringen en verklaringen , waermede deWysgeeren haer vereerden, tot hunne eigen fchande. Deze lieden, die veel overwogen en veel gereisd hadden, vonden ovenü overblyffels van eerbied voor de kuischheid, matigheid, het gebed, de onthouding en innerlyke befpiegeling, als zoo vele middelen om den menfeh te volmaken, en tot godsdienftige daden voorteberciden. Dusdanig waren de onuitwisbare kenmerken der voorfchriften en lesfen van den alöuden eerdienst, dien het menfehelyke gedacht van den beginne aen God bewees. Maer de menfchen , en de Wysgeeren noch minder dan het gros der menfchen, hebben zich nimmer aen eene bepacldeen naer hunne behoeften gefchikte wetenfehap willen houden. Zy moesten zich vrymaken, en door alles heendringen; en nadat de vulk n, door het ganfche aerdryk, de denkbeelden der eerde • openbaringe veranderd hadden, door dezelven te vervangen met gedrochtelyke gevoelens van hunne XVI. Deel, C inbeel-
EUAlfGEÜ* SCHR BeTOOGUNO*



evangelisch [ Betooging.
3^ SCHOUWTOONEEL
inbeeldinge en ongeregelde begeerlykheid, geluste het hun nog alles in orde te brengen. De Wysgeeren, als het meest in aenzien zynde, namen dezen last op zich. Konde iets ondoenlyk zyn voor lieden, die de gelykheid der drie hoeken van eenen regthoekigen driehoek verftonden ?
De reden, die hen verlichtte wegens de betrekkingen en maten van alles, wat rondom hen op aerde was, fcheen hen te wettigen om alles onder hunne kundigheden te begrypen. Dus fpraken zy van alles, wat boven in den hemel eri beneden op aerde was: zy verdeelden de goden en godinnen, de halve goden en geesten in rangen: zy onderzochten den fmaek van yder van hun, en onderwezen ernfüg door welke offeranden en plegtigheden men hun kon behagen, wat men hun kon verzoeken, en welke trap van onthoudinge de bevoorregte zielen bekwaem maekte om zich in verrukking met hun te verëenigen.
Dusdanig, zeiden zy, warende gelukkige vruchten van hunne ervarenheid en reizen. Zouden zy zoo veel overwogen en zoo veel doorzworven
heb-



der Na tuur, XXIX. Onderh. 35
hebben, om niets te kunnen uitvoeren? Dusdanig was de diepe kundigheid var ApoiJonius, Eunapius, Porfirius en Juliaan. Dit waren vernuften, gretig naer nieuwigheden , en die onophoudelyk naer het wonderbare haekten. Diergelyke menfchen waren niet gefchikt om hun verlland gevangen te geven onder het juk des geloofs, dat ons alleen hetnoodzaeklyke aentoont: Men befpeurt hoe zeer de Christelyke Godsdienst hen moest mishagen ; en het is niet meer verwonderlyk zoo vele fraeije vernuften op de buitenfporigheden der geestwerkingen verzot te zien, dan een groot aental van anderen, federt drie duizend jaren, hnnne rust en hun goed te zien verliezen, in het denkbeeld dat men het middel kan vinden, om verfcheiden eeuwen te leven, en goud te maken met het geene geen goud is.
Hetaenzienen de welfprekendheid der Wysgeeren vertraegden, niet min dan de vervolgingen, het werk der zaligheid. Yderwas gerust in zyne ongeloovigheid, zeggende : Christus moet een groot Wysgeer geweest zyn, en vele magtige geesten onder zyn gebied gehad hebben, C 2 om
EüANCElft
SCHR BtTOOGUtS.



30 SCHOÜWTOORÏÏL
EUAlfGELI, 6che Betooging.
om zoo vele genezingen, en misfchien zyne opft'anding te erlangen. Maer wy hebben onze goden en geesten, waermede wy vergenoegd zyn: in het eeren van de goden en geeste van Christus en de Christenen is geen het minfte voordeel.
Deze redenkaveling, die zeer gemeen was onder de Heidenen, verzot op de beloften der tooverkunst, deed veel nadeel aen de beloften van het Euangelium; maer het nevelachtige, in deze redenkaveling, verdween allengskens. Het geene daervan in fland bleef was de toeftemming van de wezenlykheid der gevallen ; en de tyd ontdekte alles, zelfs aen de minst oplettende oogen. Men "befpeurde dat de beuzelingen van Apollonius, wegens het geloof van den gelukzoeker Damis, meer dan honderd jaren na de gebeurtenis uitgegeven, geene de minfte aenéénfchakeling hadden; dat het dus insgelyks was met de goden en geesten, door de latere Wysgeeren ten hoogfte geroemd; dat alle deze eigenzinnige godsdienstigheden zonder getuigenisfen waren; en dat deze tegenchrist-
lyke



derNatuur,XXIX.Onderh. 37
lyke wysbegeerte in veel laetdunkendheid en geraes beftond.
Men begreep meer »n meer wat de eenvoudige harten, van de eerde verkondiging van het Euangelium, begrepen hadden, te weten, dat 'er geene vergelyking te maken was tusfchen de wonderwerken der Euangelifche zendinge, en de bedryven zoo der tooverkunst' als geestwerking' , die alleen in naem verfchilden.
Hier vindt men flechts eene opéénftapeling van eigenzinnige fabelen, die geen het minfte redelyke oogmerk, noch eenige verbindtenis hebben; eene opéénftapeling van wonderwerken, door de vrees aengenomen, door de bygeloovigheid in aenzien gebragt, door de gierigheid tot voordeel gebruikt, en door de bedriegery verfpreid. Alles , wat men van de kragt der cooverkunde en de werking der geesten verhaelde, gefchiedde in het duister. Niets werd of konde onderzocht, en nog minder doorgrond worden.
De maen van den hemel op het aerdryk te doen nederdalen, de {langen door hec uitfpreken van een gepast voorfchrift te C 3 doen
EUANGEL*. SCHE BE-
roocma.



SOHti BE« TOOGItNG.
Verfchil tusfchen de werken der toovery» en de wonderwerkenvan het Euange* lium.
38 Schouw t'00 NEEti
doen bersten, de naburige landery en ten voordeele van de zyne te berooven, de pest te zenden, of den hagel te verwekken, met één woord, de natuur te overmeesteren , en haer met een' handgreep te veranderen, dit waren de gewone vermogens , de geringe vermaken der toovenaren; dat is, zy hadden geen vermogen om iets te doen.
ai iimr^nlvk-p der rnoverve be»
(tond gemeenlyk in fchelmftukken en vergiftigingen. Om de hoogmoedige en drif.ige zielen te ftraffen, fcheen God foimyds toegelaten te hebben, dat zy of door het gezigt van een fpookfel, of door een' fchyn van de vervullingé eener voorzegginge getroffen werden. Maer alles, wat de demons of booze geesten van het hunne in de verborgen wetenfchap gebragt hebben, heeft nimmer iets van eenig gevolg uitgewerkt. Alles is 'erbepaeld, vol van dubbelzinnigheden, onvermogen, en logens. Alles is vol van listen, van onbetaemlykheid, geringheid en wreedheid: en men kan niet genoegzaem opmerken, dat deze werken niets beftendigs invoeren , alzoo de tooverkragt, in Azia gebruiklyk,.
zicb



derNatuur,XX/XOnderk. 39
zich in geenen deele met die van Europa bemoeit. Geene zee is 'er noodig, om den eenen geest onkundig te laten van het geene een andere verzekert. Eene muur is genoeg om twee booze geesten in wanorde, of twee bedriegers in tegenftrydige denkbeelden te brengen (*).
De werken van Christus en zyner Discipelen, overal verfpreid zynde, dienden tot een zelfde einde, en toonden eenen Bewerker , die zich zeiven niet ongelyk, maer altoos magtig en weldadig was. Alles, wat in Azia en Europa gefproken en wonderdadigs uitgevoerd werd, ftrekte insgelyks tot heiligmakiging der harten, en tot verheerlyking van God, door dezelfde waerheden. De krankheden der ligchamen werden genezen, om de verminden te overtuigen wegens de oogmerken van hem, die als de verwoester van zonde en dood was aengekondigd.
Alles gefchiedde in het openbaer: indien de Christenen fomtyds de duis-
ter-
(*) Zie 'er ontelbare bewyzen va» in he£ tweede boek van Cicero, d* Divintti.
C 4
EUANOELI-.
SCHE BETOOGINC



Ehangtm-
SCH Rf.TOOül.n G.
40 SCHOUWTOOWEEL
reriisfe-t zochten, het gefchiedde om in (Hl e e bldde-1, of zien aen de vervolging te wtrekken. Maer de wonderwerken van her Euangelium werden onder het licht der zonne en op openbare plaetfen verricht. Yder was 'er regter over; en dewyl de Christenen, zonder overéénltemminge, en in meenigvuldige oorden , te gelyk verhaelden wat zy met de oogen gezien , en met de handen getast hadden,, kon hunne getuigenis met reden niet verworpen worden.
Deze genezingen, door hare betaemr ,lykheid, openlykheid en klaerblyklyke wezenlykheid, dus van de beguichelingen der tooverkunde onderfcheiden zynde, hadden altoos het dubbele voordeel om de harten tot de deugd te neigen, en dezelfde waerheid kragtdadiglyk te bewyzen. Moet men zich dan verwonderen, dat de geringen duidelyk zagen, terwyleene valfche wetenfehap degrooten en geleerden verblindde.
Het zal niet onnut zyn optemerken, dat dit vermogen om de natuur te overmeesteren , in de eerfte Apostelen, fomtyds is verzeld geweest met de magt
om



der Natuur, XXIX.Onderh. 41
om de perfonen, in wien zy eene verhorgen fchynheiligheid zagen, fchielyk te frraffen. Maer het gebruik van dit verfchriklyk vermogen is zeer zeldzaem geweest. Wy zien het alleen in de handen van Petrus, die Ananias en Safira met den dood ftrafte; vervolgens in Pau lus, die Barjefus met blindheid floeg, en den bloedfchender van Korinthe met eene ziekte, die hem heilzaem was, kastydde.
By de gaef dergenezinge voegde God die der talen, om het gebrek der begaefdheden in de Afgezanten te hertellen. Zy waren meest visfchers en werklieden. Naeuwlyks waren zy bekwaem hunne eigen tael te fpreken. Zy fchenen dus buiten ftaet, om de de boodfchap der zaligheid en de leer van den Zaligmaker aen de vreemde volken te verkondigen. Deze predikers werden echter overal verftaen. Zy voerden het geloof in, en vestigden talryke kerken in fteden, waer de welfprekendfle Wysgeeren nauwlyks eenige werkelooze of twistzuchtige Discipels verëenigd hadden, en in landfchappen, waer de RoC 5 mein->
EtJANOEL*t
schf. Betooging.
Aa. 5.
Aft. 15.
I Kor. 5» 4. en 5. sKor. 2.
De gaef dei talen,



4S SCHOÜWTÓONEÏL
£UANDELI<
6CHE BEïp'«GINC.
meinfche ftaetszucht niet had kunnen doordringen.
De gaef der talen in de Bedienaers, van het Euangelium, hoe noodzaeklyk om de deur tot de prediking te openen, fchynt aen den anderen kant het eerfte oogmerk, dat hen eenvoudig, onbefchaefd en zonder geleerdheid verkoren had, te wederfpreken. Het oogmerk dezer verkiezinge was, dat de overwinning der zielen geenszins het werk der welfprekendheid en wetenfchap, maer inderdaed het kenbare werk van den Almagtigen fcheen. Dus zien wy dat de gaef der talen alleen met omzichtigheid gegeven is. Zy, welken de Geest in ftaet ftelde om eene vreemde tael te fpreken, konden verflaen worden : maer deze gaef maekte van hun noch begaefde fchryvers noch groote redenaers. Hy liet hun den aert van hunne Hebreeuwfche of Syrifche tael*, en de eenvoudigheid van hunne opvoedinge behouden. Het wonder bepaelde zich om de zending van den Zaligmaker en de hunne, aen volken, wier talen zy niet geleerd had-, den, te verkondigen. Zy verftonden
de



oer Natuur, XXIX, Onderh. 43
de Vreemdelingen, en werden van hun verftaen. Maer de kragr. beftond in de werken, veeleer dan in de bevalligheid en fchoonheid hunner redenen.
De ongemeene middelmatigheid van hunne begaefdheden, gepaerd mee een uiterlyk voorkomen, dat noch fcherpzinnigheid noch wecenfehap aentoonde, deed alles aert God, niets aen den menfeh toefchryven.
Dikweif had hy, die, onder de inboezeming van den Geest, tot de Vreemdelingen eene tael, welke zy niet verftonden, konde fpreken, zelfs geen begrip van de woorden, welken hem God in den mond lei, of kon ze niet doen verftaen van de byzynde perfonen, die eene andere tael fpraken. Dikwerf had hy eenen anderen tolk noodig, om zyne eigen Kerk te onderwyzen en te ftichten, in het geene hy verlïaenbaers aen de tegenwoordige vreemdelingen gezegd had. Dikwerf werd de gaef der vertolkingen fchielyk aen een' anderen Discipel gegeven, niet alleen op dat hy van allen zoude kunnen verftaen worden, maer om te beter de werking van den Geest, die zyne magt door zwakke en
08-
EUANGELft
sche Be-
T00ÖiN8.



44 SCHOUWTOONEEI,
sche Betooging.
bekwame werktuigen verrichte, te kunnen opmerken. De Prediker verwekte geene verwondering ; men hield zich noch met zyn' perfoon, noch met zyn' geest bezig, maer met het groote oogmerk zyner zendinge, en de kragt der bewyzen, die'er uit voorvloeide.
De brieven van Paulus, en vooral de Handelingen der Apoftelen, zyn een gedurig verhael der uitwerkingen van deze gaef der talen, door welke menfchen zonder wetenfchap overal het geloof invoerden, en in korten tyd volken, die eikanderen onbekend waren, in de overtuiginge van dezelfde waerheden, en in eenen zelfden geest vereenigden,
Paulus, die zyne twee brieven aen de Korinthiërs fchreef, zoo ter beantwoordinge aen de verfchillende inlichtingen, welken men hem verzocht had, als om de ongeregeldheden , die onder hen ingekropen waren, te hervormen, geeft hun voorfchriften om van de gaven der werken met onderfcheidingeen ftichtinge gebruik te maken. Hy beveelt in het by zonder, en fielt tot een' regel, dat hy, die de gaef der vreemde talen
heeft,



serNatuur, XXIX. Ondérh. 45
heeft, zonder die der uitlegginge, in hunne Vergaderinge moet zwygen, ten zy de gaef der uitlegginge aen iemand der tegenwoordige gegeven zy, teneinde men zyne perfoonlyke voordeelen niet zonder vrucht trachte te toonen, maer alleenlyk Gods Kerk te ftichten, door de mededeeling van eenig licht door het gezegde voor allen verftaenbaer te maken.
Voor het overige , hoe voordeelig deze wonderbare gaven der onbekende talen en fchielyke genezingen voor de opkomende Kerk mogten zyn, doet de Apostel echter zien, welke geest hem beftiert, door kragtigintefcherpen, dat 'er dierbarcr gaven voor het welwezen der Kerken zyn, als de onderfcheiding der ware en valfchePredikeren, dekennis der verborgen zaken in het binnenfte der harten, en het verftaen der Schriftuur. Hy ontdekt hun vervolgens nog wenfchelyker gaven voor de Kerk en hun zeiven, het geloof, de hoop, de liefde tot God en den naesten. Dit geeft hem gelegenheid, om de uitmuntendheiden kenmerken der liefdadigheid, deeenigfte duurzame gaef, die altoos na
het
EtiANGEUCSCHE BE-
rooaiNU..



ÏCHE B E.TOQCHNG.
46 Schouwt ooneh
h3t ophouden van alle and:ren beftae» zal, te ontwikkelen.
Deze brieven van Paulus aen de Korinthiërs geven dan de bewyzen van hunne waerheid, zelfs door de eenvoudigheid der omftandigheden, over welken deze geloovigen de onderwyzingen van hunnen Leeraer verzocht hadden.
Is het natuurlyk of mogelyk twee brieven van eene groote Maetfchappye te doen aennemen, om haer de verfchillende ongeregeldheden, die niet wezetilyk waren, te verwyten, of om haer voorfchriften over het goede gebruik van de gaef der talen en uitleggingen te geven, indien zy 'er in 't geheel geene kundigheid van had? Dit bewys is eenvoudig : het betoogt tevens het beftaen en de inrichting der wonderbare gaven, die de Bedienacrs in een' ftaet van onvermogen lieten, om in hunnen voortgang alleen de magt der onzigtbare hand, die hen allen beftuurde, te doen opmerken.
Men kan bovendien in geenen deele twyffelen aen de wezenlykheid dezer brieven, die weinig jaren daerna door Clemens den Romein, aen de Korin-
thiërs



der Natuur., XXIX. Onderh.ij
thiërs zelfs fchry vende, aengehaeld werden. Op het einde van den eertien brief, onderricht Paulus de geloovigen deezer Kerke van het geene in Macedonië, Jadéa, Efefe, Ancyre en in alle de Kerken van Azia voorviel. Alle deze omftandighederi worden juist bevonden. In deze zelfde oorden werden aenftonds de vermaerdite Kerken gevestigd : zy toonden ftraks de brieven, wolken zy insgelyks van Paulus ontvangen hadden: zy toonden ze wederzydsch , en hebben nimmer nagelaten dezelven in hunne Vergaderingen te lezen. Deze brieven kunnen niet valfch zyn dan in één geval; te weten, dat deze Kerken zich aen de vervolgingen zouden blootgefteld hebben, om met vermaek te verkondigen dat Paulus hun Leeraer geweest was, fchoon zy hem nimmer gezien of gehoord hadden. Maer laten wy de later getuigenisfen, die de getuigenisfen van den Geest verzekerd en verëenigd hebben, niet vooruitloopen. Indien deze gaven wezenlyk geweest zyn, is de bediening goddelyk. Dir gevolg is klaerblyklyk, en ons voor het tegenwoordige genoeg. Alles, wat hier niet dan voorvvaerde-
lyk
EUANOELf. SCHE BeTO0GIM6.



EtMNOELI-
sche Betooging.
De gaef der profeetfie.
48 SCHOUWTOONÉEL
lyk is, zal in het vervolg betoog worden. • 1
De gaef der profeetfïe heeft voorts de Zending van den Zaligmaker en der Apostelen opgeluisterd; het zy met de juiste toepasfing, die van de aloude profeetfiën op de gebeurtenisfen moesten gedaen worden, door hen te openbaren; het zy met nieuwe profeetfien, •wier vervulling onder( onze oogen voorvalt, in hunnen mond en in hunne gefchriften te plaetfen. Deze laetftë gaef is wezenlyk het zegel aen den geloofsbrief gehecht. Zy heeft de Afgegezanten volkomen kenbaer gemaekt, federt het begin van hunne zehdinge, en vertoont zich nog volkomen in dé laetfte eeuwen. De tyd zelf geeft 'er eene nieuwe kragt aen, door de omwentelingen en gevallen , klaerblykelyk voorzegd en gefchreven, van voor de heerfchappy van Tiras af, beurtelings onder de oogen van hetmenfchelyke ger\n^u<- ra krpmrpii Hierin is het kcn-
flacht te brengen. Hierin is het kenmerk van Gods Geest.
„ Alles, zegt Jezus Christus, dat in „ de Wet van Mozes, in de Profeten ,' en Pfalmen van my gefchreven is, „ moet vervuld worden. Ver-1
Luk. 24: 44.



b e h Natuur, XXIX. Onderh. 49
Verfcheiden profeetfiën der aloude Schrifture, op eenigen van welken Jezus Christus eene byzondere aendaèht gevestigd heeft, zyn minder redenvoeringen dan afbeeldende daden of affchetlingen van het toekomende. Dusdanig is de offerande , welke Izaak overleefd heeft: dusdanig is het leven van Jozef, door zyne broeders verkoft* aen vreemdelingen overgeleverd, in heerlykheid verheven, uitdeeler van gunstbewyzen en van levensonderhoud , behouder der Vreemdelingen en ejndelyk van zyn eigen volk. Dusdanig is' het leven'steeken, door Mozes in de woestyn opgericht: dusdanig zyn de trekken van den nieuwen profeet, die Mozes moest opvolgen, en Wetgever gelyk hy zyn, de hoedanigheid van Behouder aennemen ^ en Godsvolk in de bezitting derbeloofde goederen (lellen. Dusdanig zyn zoo vele andere beeldtenisfen der verborgenheden van Jezus Christus, by voofraed afgefchetst in de zwakheid en overwinning der foldaten van Gedeon; in het lyden van den gelafterden, verworpen en vervolgens gekroonden David; in de hc-eilykheid van Salomon, den KV XVJ, Deel. D nina
EuANOELk sche BerCOGlNÓ;



ElIANGELI» SfcHE BETOOGING;
50 SCHOCWTOONÊtt
ning van vrede en den ftichter van een' beftendigen tabernakel; in de prediking van Jonas, die de Heidenen vermydt te fpreken, en het woord niet tot hen voert dan na eene foort van wederöpftanding!
Verfcheiden dezer profeetfiën zyti •woordelyk en klaer. Wy zullen ons niet meer ophouden met de voorzeggingen, die aen Abraham, Ismaël, Izaak, Jacob, Juda, David en vele anderen gedaen zyn, en wier vervulling niet klaerblyklyk bekend werd , dan na de uitgaef van het boek, dat dezelven bevat.
Wy zullen ons hier ook onthouden van gewag , te maken van de vermaerde profeetfiën van Jefaïas, wegens den man van fmerten; van Haggeus, over den roem, dien de tweede tempel moest ontvangen, door de komst van den Begeerde der volken, die hun den vrede zoude a:nb engen ; van Daniël, over den tyd, waerin de Zoon des Menfchen de heerfchappy over alle volken zoude verkrygen.
In plaets' van meer te blyven ftaen op deze en meer andere trekken, die zoo gelukkig en fmts korten tyd opge»
hel-



ber Natuur, XXÏX. Onderk. 51
helderd zyn, door den arbeid van zoo vele bekwame uitleggeren , zullen wy Ons bezig houden met eenigen derPfalmen, welke Jezus Christus op zich toegepastheeft. De manier zelve, waeröp hy ze op zich toepast, is een bewys der waerheid.
Hy noodigt ons algemeen, ,, om hem „ in de Pfalmen te zoeken, om dat 'er van.hem in gefproken is. Jezus Christus helpt ons in onzen arbeid, door het bybrengen van één Woord des eenen, en één woord des anderen Pfalms: maer hy brengt niets ter ftavinge by, gelyk een geleerde, die zyUeh lezer of zyn bewys fchynt te wantrouwen, doen zoude , door de overéénrtemming der geringe voorzeide omftandigheden met de wezenlyke gebeurtenisfen werkzaem te ontwikkelen. De Zaligmaker brengt alles, wat hem in de Pfalmen betreft, by met de zekerheid en waerdigheid van eenen Heer, die zyne regten kent, en zich vergenoegtmet de openbare bewaerplaets, waer zy lang voor zyne geboorte gelegd werden , aentewyzen. De toegang tot dezelve ftaet vry zoo wel aen de Heidenen als Joden: en hy weet dat de enkele lezing daervan voldoende Da is
EUANGEÜ» SCHE BETOOCIN».
Luk: 24 42.



EUANGELISCHE BE-
toooinö.
Matth. 12: 41-
;a Schouwtooneïl
is om zyne regten in vollen dag te [lellen.
Jezus Christus Wekt de nieuwsgierigheid der Joden en de onze op, door hun te vragen wat het geflacht van Christus is, en van wien hy moet afdalen. De Joden antwoorden: Hy is de Zoon van David. „ Waerom dan, „ zegt Jezus Christus, noemt hem Da„ vid zynen Heer?"
Wy openen den 110 Pfalm, waer hy ons heenwyst, en die door deze woorden begint: „ De Heer heeft tot my,, nen Heer gefproken , enz ". Zie hier het sreene wv 'er in vinden.
Oplosfing van Pfalm 110.
Ü1LI IICl ^CCllC WJ tl Ui VUIUlll.
i°. God verdeelt zyne magt met den geenen, dien David in het toekomende befchouwt, en zynen Heer noemt. De Profeet ziet hem in zyne heerlykheid zitten, in denzelfden rang als den Almagtigen; hy ziet hem regeren, niettegenftaende zyne ontelbare vyanden, die hem beurt om beurt onderworpen, en door gedurige nederlagen aen zyne voeten nedergeveld worden.
aQ. Het is te Jerufalem dat men zyne heerfchappy zal zien beginnen, en hy
zal



derNatuur, XXIX. Onderh. 53,
zal dezelve oeffenen zelfs in het midden der geenen, die zich verbonden hadden om hem te verderven.
3*. De opperfte magt zal bekend gemaekt worden voor de oogen van het heelal, door de meenigte der regtvaerdigen, die hem zullen gehoorzamen, niet alleen als een' verwonderbaerlyken man, maer als een' God. Terwyl men in hem den afllammeling van David eert, kent men in hem eene andere natuur; eene andere geboorte, die voor zyne moeder, den dageraed en de eeuwen geweest is (* ).
4e. Dit is hier het eeuwigdurende werk. God zweert het nimmer te zullen herroepen noch veranderen. Hy, dien God aen zyne regtehand gefield heeft, met de waerdigheid van Koning, zal ook die van Priester voeren, niet volgens de orde van Aaron, waerin men het bloed der dieren vergiet, en waerin de Priesters derven en eikanderen op-
vol-
(*) Hebr. Pra utero & pra aurora tibi tjf g»n!tura tna. Deze Hcbreemvfclie fpreekwys komt hierop uit: tras prius quam cjfct Matir tua, S? ante conditam luhm.
D 3
EUANCELl.
sche Be*
toocino»



evangelische Betooqing.
54 SCHOUWTOONÏEL
volgen, maer volgens eene verfchillende orde, waerin eene eenige offerande alle de andere vervult, en waerin men noch voorgangers noch opvolgers kent; zoo dat de menfchen voorraen door hem alleen en voor altoos toegang tot den Vader zullen hebben.
5°. Hy, die Koning en Hoogepriester tot in eeuwigheid is, is ook Regter van alle menfchen geworden. Hy is op aerde alleen als Zaligmaker verfchenen: hy heeft niemand geoordeeld, en is zelf veroordeeld geworden. Maer met de magt des Vaders bekleed zynde, zal hy een vreeslyk oordeel oeffenen over de Koningen en Volken. Alles zal hem onderworpen , of voor hem verbryzeld worden.
6. Hy zal dus in deze twee ftatenzeer verfchillende verfchynen: in den eenen kosten hem zyne verrichtingen ontelbare moeijelykheden, en maken hem gelyk aen eenen reiziger, die in zyne togt, om zynen dorst te lesfen, het modderige water uit eenen drabbigen ftroom drinkt: in den anderen ftaet zal hy groot en in heerlykheid verheven zyn.
Pe Synagoge heeft dezen Pfalm ge-
z,oa*



derNatuur, XXIX. Onderh. 55
zongen, en de Kerk zingt hem: maer in plaets dat de Joden deszelfs zin en beloften eerbiedigden, zonder ze te bevatten , is hy in den mond der Christenen een ware zegezang, dien de gebeurtenis verftaenbaer maekt, en die de ontvouwing van hun geluk is.
Laten wy ons, ten opzigte van de verfchillende woorden, uit den mond van Jezus Christus voortgekomen, bepalen tot die geenen, welken hy aen het Kruis voortbragt: ,, Myn Vader, riep hy uit, by het geven van zynen laetften zucht, in uwe handen bevele ik mynen geest. De eenëndertigfte Pfalm, waeruit deze woorden genomen zyn, bevat van voren totachteren een overéénkomftig gebed met zynen tegenwoordigen ftaet. Men vindt 'er eene levendige fchildery van zyn lyden en van zyne verwachtinge eener fchielyke verlosfinge. Hy ftelt zelf het nieuwe leven, dat hem vergund is, voor als de ververmogende beweegredenen van het vertrouwen aller regtvaerdigen, die in lyden zyn.
Dit gevoelen kan in deze woorden,door Jezus Christus op het Kruis bygebragt, D 4 lut-
ElMNOEUsche BE-
toogiko.
Luc 25.
46.



56 SCHOUWTOONÏÏt
Euangei.i-
schë betooging.
Matth. 27:
'ti¬
tel overéénkomst doen vinden met die geenen, welken hy even te voren ge(prooken had: Myn God, myn God, waerom hebt gy my verlaten.
Celfus en de andere vyanden van den Christelyken naem, verre van te ontkennen dat deze woorden uit den mond van Christus, aen het hout gehecht, gekomen zyn, hebben dezelven als tot Ichande van onzen godsdienst opgenomen. Dit zyn, zeggen zy, woorden van wanhope. Daer is noch grootheid, noch geduld in den geenen , dien de Christenen eerbiedigen: en wel verre van Gods geest te bezitten, toont hy zelf de bedaerdheid van een' ftandvastigen man niet.
Wy zullen Celfus niet antwoorden, dat de perfonaedje, die het flagtöfFer voor ons allen geworden is, op,dit tydftip al het gewigt der Goddelyke Regtvaerdigheid droeg. Celfus zoude aenflonds deze tael niet verftaen: maer wy zullen hem doen opmerken , dat deze woorden zeer bekend waren by de Joden, die dezelven verftonden, en dat zy dienden om eenigen te ontroeren, en de anderen van de misdadigfle hardnekkig-



derNatuur, XXIX.Onderh. 57
kigheid te overtuigen. Sedert duizend jaren zongen hunne vaders deze woorden in hunne vergaderingen. De Israëliërs , dezelven met den ganfchen lof zang, waervan zy het begin zyn, herhalende , herinnerden zich de twee ftaten van een' buitengewonen man, die als een'bedrieger gehandeld, tot deverfchriklyfte vernedering gebragt, en vervolgens in heerlykheid verheven zoude worden, om met de zynen den waren God aen alle volken te verkondigen, en de geregtigheid in een volk, 't welk God zou doen voortkomen, intevoeren.
Wie is de man, wat is de gebeurtenis, waerin men de vereeniging der twee trekken, die den ganfchen Pfalm verdeelen, kan vinden; ik wil zeggen, den ftaet van 'eerman, die alseenboosdoender vervolgd, en handen en voeten doorboord wordt; en den overgang van denzelfden man tot een nieuw leven, waerin hy zal gefield worden aen het hoofd der aenbidderen, die van alle volken tot God komen zullen?
Deze twee kenmerken vinden alleen in Jezus Christus plaets. Zyne discipels fecfeften aenftonds, en deden aen ande-.
D 5 ren
El7ANGELI-> 5CHE BErOOGINS. .
Oplosfing »an den 22, Pfalm, dia veel meer krait in het Hebreeuwfehdan in de Gemeene Overzetting heeft.



58 ScHODWTOONIIt
EmNGETI-
scm. BetcoGing.
ren begrypen, de zonderlinge overéénftemming van dezen ganfchen lofzang met de omftandigheden, die den dood van hunnen Meester vergezelden en volgden. Maer zyne vyanden, welken de aenhaling dezer woorden tot het verftaen van het overige bragt, verre van dezelven op het geene zy onder de oogen hadden toetepasfen,vermeerderden door duizend beledigingen, in den Pfalm uitgedrukt, de behandelingen der Romeinfche foldaten, die de bevelen der openbare befturinge uitgevoerd, en zyne kleeders onder zich verdeeld hadden. De foldaten van den Landvoogd en de Joden vervulden dus, zonder het te weten , alle de byzonaerheden , die in het eerfte gedeelte der profeetfie, zoo wel als in de Euangelifche historie, ontwikkeld zyn.
De voortplanting der loere van dezen man, tot den dood vervolgd, endeaenbidding van den waren God, dien de Afgezancen van Christus aen alle volken hebben doen kennen, zyn de gebeurtenisfen, die niet min klaer in het tweede gedeelte uitgedrukt zyn. Hierin wordt duidelyk geïprokenvan den maeltyd,die
in



derNatuur, XXVII, Onderh. 59
in de Vergadering van den Godsdienst zal gegeven worden , aen welken de kleenen en grooten deel zullen hebben, waer de armen een uitmuntend voedfel kunnen vinden, en waer de Mogendheden der eeuwe zich demoedig zullen nederbuigen voor den oorfprong van alle hunne goederen.
Hy, die in het begin van dit gebed de overmatige droefheid, der menfchelyke nature eigen, moet beproeven, in de verpligting om te fterven onder het geweld zyner overwinnende vyanden, en in den ftaet van flagtöffer, die hem overlaedt met de vervloekinge, aen onze zonden opgelegd, verheerlykt vervolgens zynen Vader, wegens de talryke nakomelingfchap , welke hy hem' vergunt, eneindelyk over de toekomen^ de gemeenfchap der ware goederen, door zyne Predikers, van het eene einde der aerde tot het andere verfpreidt.
Wat andere geest dan die van God heeft te voren in deze byzonderheden kunnen fchikken : 1. de juiste omftandigheden van den dood van Chriftus; e. het overéénkomftige geroep met zyn fchynbaer onvermogen, dat de zegen-
prael
EUAttGEU3CHE BE-



ÓO ScHOUWTOONEEL
EUANGELIsche BeTOOGINQ.
prael zyner vyanden veroorzaekt; 3. zyne verlosfing en wederkeering in het leven ; 4. de voornaemfte ftukken van zyne leere; 5, de eerdienst van den waren God, die door zyne Afgezanten in alle de deelen der aerde zoude verfprcid worden ; 6. de opkomst van een volk, waeraen God het wezen, met een' te voren onbekenden naem, geven zoude? Dit alles is gebeurd.
Wat andere geest dan die van God heeft de tael van een' man, met fchande en angst overladen, in dien tyd beftuurd tot de juiste aenhaling der eerfte woorden van eenen Pfalm, waervan al het overige de getrouwe korte inhoud van zyne historie, en het tafereel van al het toekomende is? Hiertoe was het noodig dat Jezus Christus de ware kennis der Schrifture had. Laten wy liever zeggen: hy zelf is 'er de neutel van; alles is van hem gezegd.
Laten wy niet vergeten, dat men in alle gevallen befpeurt hoe waerheidlievend de Euangelisten zyn, door hunne genomen zorg ter verbreidinge van de omftandigheden, die op het eerfte gezïgt onverfchillig of fchadelyk zyn om
her.



der Natuur, XXIX. Onderh. 61
het werk van Christus aentepryzen. Zy moesten echter in het wezen der zake noch fchadelyk noch onverfchillig zyn. Wanneer zy niets gewigtigs aen de lezers leerden, zyn zy kenmerken van den aert der historiefchryveren ; zy bewyzen hunne opregtheid en vrymoedigheid. Hunne opregtheid blykt daeruit , dac zy niet trachten te behagen door hetverkiezen van de gevallen. Zy verhalen die gelyk ze zyn. Hunne vrymoedigheid beftaet daerin, dat zy, in plaets' van omftandigheden uit belang te bedenken of te verzwygen, zich inwikkelen in verhalen , die hun niet voordeelig zyn , en in byzonderheden , waervan eene meenigte van getuigen hen van valsheid zoude hebben kunnen overtuigen. Van dit getal is de misvatting van eenige omftanderen, die het Hebreeuwsch der Pfalmen niet verftonden , en zich verbeelden datjezus, in het uitfpreken deezer eerfte woorden van den 2;fte0 Pfalm , Eli , Eli, myn God , myn God, Elias te hulp riep.
Maer deze openhartige trek, voor het Euangelium van zoo weinig belaeg, en zelfs nadeelig, volgens de menfchelyke
denk-
EUATCGPLISLHE BETOOGIKG.



EVANGELISCHE 15ETOOGING-
6i ScHOÜWTOONEEt
denkbeelden, bewyst insgelyks dat de historiefchryver deze uitdrukking van moedeloosheid niet verzonnen heeft, en dat Jezus op het Kruis gebruik maekte van deze eerfte woorden des 22ften Pfalms, die gelegenheid tot de misvatting der vreemdelingen gaven. Door het bezigen nu van deze woorden in zyne verdrukkinge, verklaerde hy ons al het overige der profeetfïe , en de ganfche inrichting van het werk der zaligheid.
Dezelfde geest, die aen David de verfchillende ftaten van den Mesfias ontdekt heeft, toonde aen de Apostels, fchoon zonder kundigheid en wetenfchap , hoe zy alle deze profeetifche trekken konden onderfcheiden. Voor de uitftorting van den Heiligen Geest, begrepen zy naeuwlyks de duidelykfte gefprekken. Na deze gebeurtenis, zyn zy niet meer de bootsgezellen des meirs vanTiberias, die flechts hunne netten, hunne fcheepjes en de tien geboden kenden. Voor deze uitftorting, had Jezus hun alles gezegd: maer zy begrepen 'er den zin niet van, dan by de ontvanging van den Geest, op denPinkfterdag. Het dekkleed werd , op dit tydftip , van
huiv



derNatuür,XXVII.Onder h. 6*3
hunne oogen geligd. Zy raedpleegden met de verzameling der Pfalmen en alle de Schriften, en bragten ze verftandig by. Zy muntten 'er byzonderlyk in uit, door het voortbrengen van openbare getuigenisfen , en eindelyk van de regten des Zaligmakers, dien zy aenkondigden. Hunne prediking werd in alle gevallen gefterkt door de bewyzen, welken zy 'er uit ontleenden, en die nimmer een' regtmatigen en vollen zin gehad hebben, dan wanneer zy op hunnen Meester toegepast werden; zoo dat in hem alleen de vervulling van alles gevonden wordt.
Zy zien in den tweeden Pfalm de nutteloosheid der poogingen van hun, die hem verdrukt hebben; de bekendmaking van het nieuwe leven, V welk hy van den Vader heeft door zyne opftan ! dinge; en de Almagcigheid van God,' die zyne beloften en begeerten uitvoert, door de famenzwering van booze menfchen.
Zy zien in den zestienden Pfalm het gebed van Jezus Christus , in het graf gelegd, en de duidelykfte voorzegging, zyner opflandinge. ,, Het graf van 1 „ David, zeggen zy tot de Joden, is
„ in
EUANGEfcl-
sche Be-toogino."
Aft. 4: S5. Hebr. 1:5 Att. 4. 2$.
a: 27. '35 35-



EöANGELt-
s< he Betooging.
Hebr. 10:5. 1.
64 SCHOÜWTOÖNEÉL
„ in het midden vanu; en zyn ligchaerh „ is 'er aen de verderving onderwor„ pen". Het is een ander , wien de opwekking uit het graf en de behoeding voor de verdervinge beloofd is.
Zy befpeuren in den veertigften Pfalm de ongenoegzaemheid van de offeranden der wet, waervan zy, van hunne kindsheid af, zulk een voordeelig denkbeeld gehad hadden: en die geenen onderhen, die den meesten yvar voor de wet getoond hebben, zoo dat zy zelfs de Christenen met woede vervolgden, verkondigden thans openbaerlyk, dat de wet der plegtigheden flechts beftond in eer.e inrichting, gefchikt naer de onbefchaaklheid hunner vaderen, en in eene voorbereiding tot eene volmaekter wet.
Zy brengen den eenën veertiglten P falra by als eene verwonderlyke fchildery der liefddadigheid van Jezus Christus, en van de affchuwlykheid zoo van den geenen , die hem aen zyne vervolgers heeft overgeleverd, als van zyn volk, dat hem verwierp en veroordeelde.
De Mesfias, dien zy gemeenlyk afgebeeld zagen als een' man van fmerten, is dezelfde, dien zy vol fchoonheid en
met



derNatuur, XXIX. Onderh. 65
mee heerlykheid bekleed zien in den vyfenveertigften Pfalm. Maer de Heerfchappy , in welker bezie hy gefteid wordt, is geenszins het aerdfche ryk, 't welk de Joden verwachten. Het is de Heerfchappy der waerheid, eendragt en geregtigheid. Hare duurzaemheid zal eeuwig zyn; en hy, dien God geheiligd heeft, om de waerheid in alle harten te doen regeren, is deze Mesfias, die boven alles verheven is. Alle hcmelfchc Geesten zyn hem onderworpen , en bidden hem aen. Hy is God gelyk die geene, van wien hy alles ontvangen heeft.
Dezelfde Discipels deden ons, inden ópften pihlm, het oog flaen opdenyver van den Mesfias, om de ware geregtigheid in te voeren; op de weigering van zyn volk om hem te hooren; of de afgryfelyke behandelingen, welken dczynen hem zouden doen lyden, als aen een' . vreemdeling en bedrieger; op de bitter- ] heid en gal, welke zy hem zouden doen j inzwclgen ; en op de langdurige, verftrooijing, die de kastyding van hunne ongetrouwheid zoude zyn.
Deze toepasfing der Pfalmen, en ve. XVL /)**/. E ]e
sche Betooging.
Toh. 2: 17.
Mattb. 27, 48.
Rjm. 1 j:u.
ricbr. 1.



66 SCHOUWTOONEEL,
EUANGEUt.CHE BET006ING.
Ie anderen, door Jezus Christus of zyne Afgezanten gemaekt, ontkenen eene nieuwe kragt uit de omftandigheden van tyd, waerin zy voorvielen, en uit de cebeurtenisfen , die 'er van eeuw tot eeuw aen beantwoordden. Men vond 'er ontelbare trekken , tegenwoordig kenbaer, ten opzigte van den tyd deiApostelen. Maer echter bleven de tempel , het aloude priesterdom en het volk in de gedaente van een Gemeenebest in ftand. Schoon de naem van Abrahams God, «debeloofde zegeningen, de godsdienst des harten overal begonnen gepredikt te worden; fchoonde voorbeelden van eene altoos weldadige en zuivere liefddadigheid, met de Christelyke maetfehappyen , overal vermeenigvuldigden, kon men echter twyfFelen of dit werk zoude ftand houden, en of de vervulling der voorzeggingen volkomener koude worden.
Deze fterke getuigenis van den profetifchen geest ontving dan een' nieuwen luister , wanneer de Joden verftrooid werden , gelyk de 6c,e Pfalm aenkondigde, en dat God , volgens denzelfden Pfalm, een' volmackter eerdienst voor
al-



derNatvur, XXIX. Onderh. 6j
aloude offeranden ingevoerd en het oude volk door raaetfchappyen, die den naem Van God beleden, vervangen had; fïichtende eindelyk een nieuw Sion, waerin yder mensch, zonder onderfeheid, burger en vreedzaem bezitter konde, worden, door de liefde tot den naem van God by de uiterlyke belydenis te voegen.
Tot hiertoe hadden de Israëliërs den zevenëntachtigften P/alm opgezongen, zonder hem te kunnen verftaen. Zy kenden inderdaed de heerlykhejd, die aen de heilige Stad vergund was, boyen alle andere woonftcden van Jakob. 3\ her zy begrepen niet hoe de Egiptenaers, Perfen, Afrikanen en Azianen dierhaer aen God konden worden, gelyk zy gefield zouden worden onder het getal der geenen, die hem eerden. Nog minder befeften zy hoe de Filiftynen, Tyriërs en alle Vreemdelingen kinders der Stad van God zouden worden; qï hoe de Heer der heirfcharen, in het befchouwen van de lyst van alle volken , deze en geene van dezelven voor geboren inwoonderen van zyne Stad zoude erkennen.
E 2 De
EtTANCEtt.
sche BeToogiivs,



68 S CHO UW TO ON E E L,
euangelïsche Betooging.
De Apostölifche prediking heeft het raedfel ontvouwd; en de val van het aardfche- Jerufalem heeft het voor de joden zelfs verklaerd, indien zy het verftaen willen. Alle volken kunnen het nieuwe leven ontvangen, in het volk, dat den waren God aenbidt, ingelyfd worden,-en deel hebben aen de onfchatbare voordeden der heilige Stad, welke de Allerhoogfte zelf gedicht heeft.
. Na dit-alles ismen niet verwonderd, dat de Kerk zich onophoudelyk bezig houdt met het opzingen der Pfalmen: zy kent den perfootl, die in de meestert dezer lofzangen fpreekt; en in plaets' van ons te doen dwalen met fommige Uitleggeren, die ons hierin alleen David of" Salomon of Ezechias of Zorobabel doen befchoüwen, verwydert zy van onzen geest alle bepaelde gebeurtenisfen, hutel waerdig alle aenbidding, in de duurzaemheid der eeuwen, bezig te -houden. Zy zingt den man der fme'rten, die onze zonden op zich genomen heeft, én een flagtöffer voor ons geworden is. Zy zingt den Koning des vredes en der geregtigheid," den Verlosfer. Zy toont hem ons, en wil dat wy hein zien in de
vei-
Reden \rtin het gedurige gebruik 't welk de Kerk van de Pfalmen Diackt.



der N atuur, XXIX. Onderh. 6*9
verfchillcnde omftandigheden , die aen de uitdrukkingen derPfalmcn naeuwkeurig voldoen, en derzelver zin vervullen. Inderdaed zyn of veranderen, de mee ten in eene onmatige hoogdravendheid, wanneer zy geene betrekking meer op de verborgenheden van den Zaligmaker hebben. De toepasfing daervan is gemecnlyk niet gelukkig dan op hem.
Deze lofzangen zyn klaerblykelyk de gebeden van Christus, in de verfchillende omftandigheden van zyn werk; en zyne gevoelens, die door de geloovigen acngenomen worden, zyn op deze wyze het voedfel en onderhoud van hunne godvrucht.
Macrdewyl alle de Pfalmen geene onmiddelyke betrekking tot zynen perfoon hebben, en eenigen allcenlyk befiaenin zedelesfen, anderen flechts in uitdrukkingen eener zuchtende en boctvaerdige ziele, door baren val levendig getroflen, anderen eindelyk in eene fchildery der verfchillendc ftaten, welke de Voorzienigheid voor het Joodfche volk fchikte, zooveranderen de Pfalmen volgens alle noodwendigheden. Zyzynde wezenlyke tael der godvrucht, en de E 3 kor-
EUANOELty 5CHE BE- , roOGUNC



ËÜANGEtt-
iril: P,KTO JGINC.
7<3 SCHOUWTOONÊEL
korte irihoud der bewyzen van den godsdienst.
Deze heeft niets treffenders dan de beloften , door den Zaligmaker gedaen, om het overfchot van Israël, door de ganfche weereld verftrooid, te behouden en eens tot hem te roepen. Maer hy hééft dit bewys eene verwonderlyke verhevenheid gegeven, door ons in de Pfalmen de voorzegging van dezelfde gebeurtenisfen tetoonen. De waerheid zou noch in de Pfalmen, noch in den mond van Jezus Christus gevonden worden, indien de tempel en hetvolkinftand gehouden waren. Het zou mede een bewys van valschheid geweest zyn, indien de zwakke overblyffels van dit volk bezweken waren ónder den algemecnen 'haet, die hen overal vervolgde. Doch wy zullen zien dat het vleesch geworden woord David met zyne inblazing' bezield heeft, en het tegenwoordig Israël, tegens alle waerfchynlykheid, bewacrt.
Jezus Christus, na het ftortcn van tranen over de verharding van zyn volk, halfterrig om hem te verwerpen, verklaert verfcheiden malen aen deinwoon-
ders



der Natuur, XXIX. Onderh. 71
ders van Jerufalem, dat zy hunne Stad en hunnen Tempel zullen verliezen; dat van dezen geen eenen fteen op den anderen zoude blyven; dat zy gedwongen zullen worden om het land , dat hun door eene byzondere gift vergund werd, te verlaten; en dat hy hun geen bezoek of wcldaed in het gemeen zoude geven, tot den tyd, waerin zy hem voor den hoek- en grond/leen, dien de bouwlieden verworpen hadden, zouden erkennen, en tot hem komende zeggen: Gezegend zy de Afgezant des Heeren.
Jezus Christus volgt hier insgelyksde mcrkwaerdige gewoonte, om de Schriftuur als van terzyde bytebrcngen, waerdoor hy de onwilligen in de onkunde laet, maer de begeerten van hun, die de waerheid zoeken, opwekt. Hywyst hun aen waer het bewys is, maer laet, het hun ontwikkelen. Men is niet onkundig dat in den 11 S^en Pfalm gefproken is van den verworpen fteen, die de twee muren moest onderfteuncn. Wy nemen onze toevlugt tot dezen lofzang; en na deze woorden, vinden wy 'er vervolgens de toejuiching, waermede de Afgezant des I Iccrcn van alle volken zal E 4 ont-
euangelisch* Betooging.
Luk. 15: 35. & 19: 44.
MattTt. 11: 42.
Murk. 12: Io.
Luis.. 20 : 17-



fH SCHOUWTÓONEÉL
Et'ANGF.tlSCHE BËTÖOGINÖ.
ontvangen worden. Maer door deze openbare zegening te leggen in den mond der Joden, die tot den van hun verworpen Mesfias wederkeerden , leert ons Jezus Christus de juiste omftandighcid, waerin deze ganfche reden plaats' zoude hebben. Zy, die in de toejuiching fpreken, zyn niet ouderfcheiden van de geenen, die den verworpen fteen erkennen. Zy zyn dezelfde, die in het overige van den Pfalm fpreken. Zy onderrichten ons van de afgrysfelyke kastydingen, welken God hun heeft doen beproeven onder allerlei volken , en de gelukkige wederroeping, die hunne toejuiching en openhartige blydfchap zoude verwekken.
Toen Jezus Christus dezen Pfalm aenhaelde, en 'er eene duidclyke voorzegging van de langdurige fcheidinge tusfchen hem en het Joodfche volk by voegde, moest hy zyne profeetfïe en die van David doen ilaen op vier groote gebeurtenisfen, waervan geen eenige vervuld was; te weten:
i. De verwerping van den Afgezant van God , door de Leeraers van zyn volk;
2. De



der Natuur, XXIX. Onderh. 73
2. De verftrooijing van dit volk, met den val van zynen tempel;
3. Deszelfs langdurige verharding in de eigen verblinding;
4. Eindelyk deszelfs toekomende bekeèrkig.
Het is meer dan zestien honderd jaren, dat de drie eerfte gebeurtenisfen begonnen zyn, en nog telkens vervuld worden. Zy ftaen ons in voor het vierde, zynde de rriededeeling der ontfermendegenade, welke Jezus Christus voor hun bewaert. Laten wy ons plaetfen in het rydperk, waerin de bekeerde Israëliërs den Pfalm van hunne erkentenisfe zullen opzingen. De zin van het eene tot het andere einde is dan eenvoudig en aenééngefchakeld.
De wedergeroepen Israëliërs maken een' aenvang met het bewyzen vandankbaerheid over de ontferming, die hun betoond wordt. Na gchacr, vervolgd en verpletterd te zyn door ontelbare vyanden; na hetuitftaen der boozc behandelingen van alle deze volken, tegens hen verbitterd als woedende byefi, of als doornen in het vuur, betuigen zy hunne dankbaarheid aen den ïiccre , die E 5 hen
EtTANGEU-
SCHF. BETOOGINGi
Oplosfing van Pfalm 118.



evangelische Betooging.
74 SCHOUWTOONEEL
hen eindelyk van de verdrukkinge verlost. Zy erkennen dat hunne langdurige ellende eene regtmatige, fchoon geftrenge, ftraf is; en zy verheerlyken hem, om dat hy hen niet aen eene geheele verwoesting overgeleverd heeft.
Maer wat is hunne feile ? Welke misdaed hebben zy zich te wyten; en aen welke hebben zy allen deel gencmen ? Sedert de gevangenis van Babel, hebben zy geene de minfte geneigdheid getoond om tot de afgodery weder te keeren. Zy hebben altoosbelydenisgedaen, dat zy den God van Abraham, den Schepper en Onderhouder van alles, den waren God, ten hoogfte eerbiedigden. Wie is dan de geene, dien zybelyden, en eindelyk voor hunnen Heer en God erkennen ?
De groote feil, de groote misdaed, waeraen zy zich fchuldigachten, is dat zy den geenen, die de deur was, door welke men tot de geregtigheid komt, niet gekend hebben. Zy belyden dat deze deur de eenigfte is, en datzy, zichverwyderende van hem, die de deur is, wel verre waren van de geregtigheid, welke hy flechts in hen zocht. Zy richten



derNatuup., XXIX. Onderh. 75
ten zich aen den geenen, die hen voorgekomen, en eindelyk zelf'hunne zaligheid is, terwyl hy, na van'hunne vaderen verworpen te zyn, als een afgekeurde en onnutte fteen aen het gebouw van Gods Kerk, de voornaemfte hoek fteen geworden is, om het ganfche werk Hevigheid bytezetten.
Deze groote waerheid, tegens welke zy zich zoo lang en hardnekkig gekant hadden, werd voor hun, gelyk zy inderdaed was, het verwonderlykfie werk des Heereu, en het voorwerp van hunne verbazinge. Die werk was hun niet bekend; en dit was hun ongeluk. Het wordt hun eindelyk ontdekt; en deze kennis vervult hen , beurt om beurt, met berouw en verrukkinge. Zy toonen de levendigfteblydfchapdoor toejuichingen, en zoeken hun heil by den geenen, dien zy verworpen hadden. Zy kunnen hunne vreugd niet bedwingen. Zy verkondigen het zelfde heil aen alle volken, en openbaren dat hy, dien zy niet gekend hebben, de Afgezant van God is. Zy noodigen hen om het voorwerp van hunne zegeningen te kennen. De fchaduwen worden eindelyk voor hun ver-
dr'e-
euanoeéïschï Betooging..



EüANGELI-
sche Betooging,
76 SCHOUWTOOHIII
dreven; en de Heer doet zyn licht over hen fchynen. Zy nemen deel inde plegtigheden en het feestonthael der Kerke. Zy worden niet moede van te zeggen en te herzeggen met verwonderinge, dat hy, dien zy niet gekend hebben, hun God en Zaligmaker is.
Jezus Christus, ons in de voorzegginge van David aentoonende het geene, naer zyne waerfchouwing, telkens vervuld is, ftelt deze waerheid, dat het voorleden en toekomende hem gehoorzamen, in vollen dag. In de fchool van den Leeraer aller waerheid heeft dus de Kerk kunnen leeren, dat zy een'vérafzenden toekomenden tyd moesten acnmerken als reeds in wezen zynde. Zy geniet denzelvcn by voorraed, en tvvyffelt niet meer aen de toekomende bekeering van Israël, dan aen de verharding, waerin het halslterrig voortgaet. Zy voorziet het tydperk der gelukkige wederkeeringe van dit veritrooide volk, gelyk zy het op andere tyden daertoe noodïgt, door de fchildery van zyne ellende, en door de voorzegging van zyne veranderinge. Jerufakm, Jerufélw?-,
convertere. ^
De



derNatuur, XXIX. Onderh. 7 7
De Zaligmaker heeft zich niet vergenoegd met de bewyzen van zyne zendinge voorttcbrengen, door het aentooncn van de profetilche trekken der aloude Schriften, die dezelve aen het Joodfche volk beloven. Jezus Christus, kenbaer door de vervulling der aloude profeetfiën , is het nog meer door de vervulling van de zynen. Hy voegde by de grondveftiging van zyne Kerk, en by de eeuwigdurendheid van de bedieninge zyner Afgezanten , nog andere voorzeggingen, wier getrouwe vervulling hun vermogen altoos opheldert.
Zy, die twyffelen aen de wezenlykheid der profeetfiën van Jezus Christus, ftemmen toe dat men niets wint met te zeggen, dat de boeken des Euangeliums te laet opgefteld zyn; dewyl zy ontwyffelbaer voor de verwoesting' vanjerufalem in wezen waren, en niet anders dan goddelyk konden zyn , in welken tyd zy ook gefchreven werden, indien zy bericht gaven van de gebeurtenisfen, die later dan de uitgacf der boeken is voorgevallen, en niet konden voorzegd worden, zonder eene groote vermetenheid te begaen. Maer zy wenden voor,
dat
EUANGELI» SCHE BeTOOG1NO.
Profeetfiën van Jezus Christus.



78 SCHOUWTOONEEL
BOANGELI"
SCHK BfiTÖQG1ISG.
dat eenige kundigheid van de zaken der weereld aen Jezus Christus genoeg was, om te ontdekken, zonder Profeet te zyn, dat de onrust der Joden hen welhaast het verlies van hunne ftad zou doen bewerken; en dat zyne Afgezanten, na eenigen tegenftand, eindelyk zyn leeritelfel van godsdienst zouden invoeren, om dat het zeer gefchikt was om goedgunftig ontvangen te worden. Laten wy zien of de zaek gemaklyk te verrichten en te voorzeggen was.
Na net lezen van het Euangelium, of wel alleen van de drie hoofdfiukken, Welken meu de Leerrede op den Berg noemt, en waerin Jezus Christus de fchoonfte irekke» van zyne leer' byéénvoegt, kunnen wy, om dus te fpreken, deszelfs horoscopus of geboorte ftar opmaken : laten wy ons bedienen van onze ervarenheid en de kennis, welke wy van de gefteldheid van het menfehelyke hart hebben, om te voorzien hoe deze godsdienst in de weereld zal ontvangen worden. Wy zullen vervolgens onze voorzegging met die van Jezus Christus, en alle beide met de gebeurtenisfe vergelyken.
De



der Natuur, XXIX. Onderh. 79
De Christelyke Godsdienst kan met geweldenarye ingevoerd , of aen zich zei ven overgelaten worden, zonder eenige onderfteuninge. Wat zal 'er in het eerde geval gefchieden ?
Indien een Vorst, die een' grooten naem en legers onder zyn gebied heeft, zorg droeg om dezen godsdienst in de weereld intevoeren , zou dezelve misfchien in eenige plaetfen dand grypen, naermate van den voorfpoed des overwinnaers. Echter moet men denken, dat het niet zonder verhinderinge noch op eene duurzame wys zoude gefchieden, om dat dezelve de aengenomen denkbeelden , de vooröordeelen der kindschheid, den openbaren godsdienst en het belang der bloeijendde deden veroordeelt. Men leere dezen godsdienst, by voorbeeld, te Efefe. Deze dad is vol van zilverfmeden, die een' vry grooten handel dryven in de afbeeldingen van den prachtigen tempel hunner groote Godinne, welken zy in zilver en koper afleveren. Door het vernietigen van den eerdienst dezer Godinne, vernietigt men hunne welvaert. Men kan, voorzien dat dezelfde Godsdienst , te
Elen-
EoANaEtii sche Betooging. 1
Profeetfiën van Jezus Christus over de vcrvolgin» gen.



E UANGELISCHE BETOOGINQ.
80 Schouw tooneel
Eleufis, Epidaurus, of in Cïthere en te Pafos overgebragt, de Priesters van Ceres, Eskulapius en Venus zoude verontrusten. Dezelfde tegenftrydigheid zou men overal elders ontmoeten. Men kan oordeelen van de hinderpalen, welken een Vorst zoude vinden , in het Christendom met geweld intevoeren, door de hardnekkige wederftand en de woede der Normannen, of de naburige volken der Baltifche zee, verbitterd door de geftrengheid der wetten ,. welken Karei de Groote en Lodewyk zyn Zoon inTefteld hadden, om hen Christenen te°maken. Het zelfde gedrag hielden, in de twaelfde eeuw, dePruisfen tegens Boleflas den Gekroesden, Koning van Polen, die hun het Euangelium aenbragt, met de wapenen in de hand.
Indien, volgens de voorzegging en het oogmerk van Jezus Christus, zyne Godsdienst aen zich zeiven is overgelaten ; indien hy aengekondigd is door Bedienaers, die geene moeite doen om geld te verzamelen, noch om hunne redenen en antwoorden voortebereiden, noch om zich befchermingen te bezorgen, noch om den degen te trekken tegens



der Natuur, XXIX. Onderh. 81
gens hunne wederftanders (en in dit geval bevond zich het Christendom;) wat zullen wy dan van deszelfs lot moeten voorzeggen? Het zou met dezen godsdienst zyn als met de denkbeelden van Diogenes, Zeno, Ariftoteles ofPlato. Hy zou invloed hebben in eenige fenolen , of misfehien ten hoogfte in hec hoofd van een kleen aental van befpiegclaren. Het volk, dat onbefchaefden veranderlyk is, zou weinig door zulk een' verllandigen godsdienst geraekt zyn, of 'er niet in volharden: en alles zou in rook verdwynen.
Indien echter de nieuwe godsdienst, niettegenfiaende de kragt der vooröordeelen en driften, eenige aenhangers kan verkrygen: devvyl zy belydenisdoen van de menfchen te beminnen, en voor hunne eigen verdrukkers te bidden, en navolgers zyn van den geenen, die zyne zon doet opgaen over goeden en kwaden, zonder immer de perfonen , die niet als zy denken, te mishandelen,kan eene diergelyke zachtheid hen niet dan aengenaem maken. Men zal eenige zonderlinge denkbeelden over de opftanding en de vergelding, welke zy verwach. XVI. Dsel. F ten,
EUANGELt-
sche Betooging.



Evangelische Betooging.
8a Schouw tooneel
ten, zonder moeite in hen over het hoofd zien. De befpiegelingen hinderen niemand ; en men zal zelfs verheugd zyn zulke gemaklyke, regtvaerdige en weldadige hageburen in de famenleving te, hebben.
Onze voorzigtigheid doet ons dus twee voorzeggingen doen, de eene dat deze godsdienst, zonder onderftcuning zynde, verre van zich te verfpreiden, fchielyk op niets zoude uitloopen; de andere dat men deszelfs aenhangers, zoo 'er eenigen gevonden worden , met een goed oog zal befchouwen, of ten minfte hen in vrede laten, uit hoofde van hun kleen getal, en van hunne weldadige geaertheid, die de groote band der famenlevinge is. Dusdanig zyn onze twee profeetfiën , volkomen overeenkomftig met de manier van denken en werken, welke men overal gewaer wordt. Jezus Christus doet twee tegenftrydige voorzeggingen, de eene dat het Koningkryk der hemelen, of de prediking dcr°blyde boodfchap , na zwakke beginfels, fterk zoude aengroeijen, en zoo lang als de weereld duuren; de andere dat zyne Discipels overal gehaet, vervolgd



der Na tuur, XXIX. Onderh. 83
volgd en wreedelyk gehandeld zouden worden.
Hoe kon hy hopen geloofd te zullen worden, met te voorzeggen dat zyn Euangelium, 't welk de veroordeeling der algemeene gebruiken is, overal voorfpoedig zoude zyn, fchoon het zonder onderfteuninge was: en hoe kon hy zich vleijen Discipels en Predikers te vinden, door hun allen vooraf niet dan vervolgingen en ftraffen te verkoedigen? Dit is voorzeker de geheele omkeering van onze denkbeelden. Uit de gebeurtenisfe kan men zien, of de Geest van Jezus Christus of de onze de proferifche is.
Zie hier nog een' anderen trek van denzelfden Geest, die aentoont dat Jezus Christus het toekomende gezien heeft; om dat het toekomende hem onderworpen was, en hy zelf de gebeurtenisfen daervan befchikt.
EtMNGEirsr-hk BerooGiixe.
icmsien aaervan oetcniKt.
Ten tyde, toen het Euangelium gepredikt en vervolgens befchreven wierd, was de afgodery zoo algemeen en hcerfchende, door de verfchillende betrekkingen, weike zy met alle de begeerlykhcden van den mensch had, dat de F 2 ver-
Profeetfie van Jezus Christus over de roeping der Heidenen.



84 SCHOUWTOONEEL
verlichtfte wysbegeerte haer niet had durven tegenfpreken. Socrates, Plato en Cicero dachten wel anders dan het volk: echter waerfchouwden zy hunne Discipels zich daerin naer de openbare fchikkingen te gedragen, Bacchus, Venus, Kupido,Flora, en nogfchandelyker goden te eeren, en met één woord gelyk het volk te handelen. Zy befpeurden de fchriklyke zwarigheid in het zelve tegentefpreken; en niemand van hun waegde het te ondernemen. Hunne infchiklykheid ging zoo verre, dat zy de verdeediging van het Veelgodendom by de hand namen, door het zelve te vermommen, gelyk Ariftoteles, Plutarchus en Plinius gedaen hebben. Zy meenden wonderbaerlyke geestelyke uitleggingen gedaen te hebben, door de mededeeling van het denkbeeld des vuurs aen eene Godheid, des waters aen eene andere, der groeijinge aen eene derde, der voorttélinge en van alle de voortbrengfelen der nature aen eenigen der namen, welke de gewoonte eerbiedigde; als of de invoering van eene natuurkunde, beuzelachtig in de denkbeelden des volks, de ongeregeldheden , die door deze altoos
ftand-
euangelische Betooging.



der Natuur, XXIX. Onderh. 85
ftandhoudende denkbeelden insgelyks gewettigd werden , konde afwisfelen, of tot verfchooning (trekken van de aenbidderen, die den roem, dien men alleen aen God verfchuldigd is, aen onbezielde wezens toegebragt hebben. De geesten , waermede de Platonisten de ganfche natuur bevolken, zonder de minfte kennis te hebben van het geene zy verzekeren, laten alle de voorgaende zotheden in wezen, en voegen 'er nieuwe by. Zy vervullen de famenleving met menfchenhateren, altoos vol hoops om gemeenzaem met de demons of booze geesten te verkeeren, altoos met tooveröfferhanden, fpoken en verfchyningen bezig. Dusdanig was de onnozelheid der aloude wysbegeerte.
De Afgodery, het gevoelen dat alles ftoffelyk is, en de toovery, deze drie even verderffelyke lcerftelfels, welken de fraaifte vernuften, fchoon befchermd en met verwondcringe befchou wd, niet alleen niet durfden aentasten, maer die door verfcheiden nu en dan verdeedigd werden, ondernam Jezus Christus te nietigen, door de prediking van twaelf bootsgezellen. Hy voorzeide de gelukkige F 3 uit-
euangelische Betooging;



86 SCHOUWTOONEEL
EHA.NSELI 5CHE BEÏOOGIN G.
uitkomst, die door de gebeurtenis gevolgd werd.
In zyne voorzegging ftrekt hy zyn werk zoo verre uit als de aerde en de eeuwen. Sedert het vertrek der Visfchers van Galiléa, volgens zyne verwonderlyke woorden, zoo vele Visfchers van menfchen geworden , verkreeg het Euangelium getrouwe harten onder alle volken. Het is in de nieuwe weereld doorgedrongen, en brengt der afgoderye den laetften flag toe.
Indien de verkiezing der Afgezanten zyne voorzegging weinig waerfchynlyk maekt, maken de middelen, welken hy hun aenbeveelt, haer voorts onbegryplyk. Hy gelast hen zich als lammers te gedragen in het midden der wolven, van geen geld, befcherming , geleerde of te voren bedachte redenen of de minfte wederftand gebruik te maken. Alle deze middelen zyn luttel bekwaem om eene meening, in het algemeen op de begeerlykheden van het menfchelyke hart gegrond, om verre te, ftooten: ookfchynt de treurige aenkondiging, welke Jezus Christus aen zyne Discipels doet, wegens de tegenkantingen en geweldadige
ver-



der Natvvr,XXIX.Onderk. 87
vervolgingen, weinig gefchikt om aenhangers tot hem te lokken. Hy fielt, om dus te fpreken, juist alle poogingen in 't werk, om geene acnhoorders of verkondigers van het Euangelium te vinden.
Door diergelyke middelen eenen godsdienst, dien men nergens van het belang van den Staet en het geluk der byzondere lieden affcheidt, te willen vernietigen , is God of buitenfporig zyn: de keus is onvermydelyk. Men is buitenfporig door de verwoesting der afgoderye te verkondigen, wanneer men dezelve niet kan "uitwerken, om dat de afgodery ten uiterfte fferk, en Jezus Christusmet zyne Afgezanten van alle menfchelyke onderfteuninge ontbloot was : men is God, indien de gebeurtenis aen de belofte beantwoordt.
Maer wat is 'er, federt deze prediking, geworden van den Ofiris en de Ifis der Egyptenaren, den Mithras der Perfen, de Mylitta der Arabieren, de groote Godin van Syrië en Efefe, de Venus van Pafos, de Cybelé en den Athys van Frygië , de magtige Befchermgoden der Grieken en Romeinen, de F 4 Teu-
EuanGELÏiCHE BE-
roosiNG.



88 ScHOUWTOONEËL
Evangelische Betooging.
Teutaten der Gaulen , den Herminful der Saxen en zoo vele anderen? Deze afgoden waren niets, ik erken het: maer zy" fielden, tegens de voortgangen van het Christendom , de vooröordeelen, de luisterryke feesten, de ftyfhoofdigheid, de verleiding, dewelfprekenheid, de wysbegeerte, de toovery en de wreedheid. Niets heeft het tegens het Euangelium kunnen uithouden. En wat wezenlykheid is 'er toch in het Euangelium? Een woord, een geblaes, uit den mond van Jezus Christus voortgekomen.
Hierin is iets treifenders. De Zaligmaker is aen den dood overgeleverd onder den Keizer Tiberius, zonder Judéa te verlaten , noch het woord aen de Heidenen verkondigd te hebben ; en aenftonds, na den dood van Christus, werd zyn Euangelium onder hen ont< vangen. Maer dit is juist de voorzeg' ging, welke de Euangclist Joannes in den mond van zynen Mecfter legt. Hy doet hem zeggen, zonder de minste fchaduw' van waerfchynlykhcid , dat het ryk van den Geest der duisternisfen,die zich in plaets' van den waren God deed
aen-



berNatuur, XXIX. Onderh. 89
aenbidden, zoude vallen, en dat de dood van Christus zoude gevolgd worden door eene algemeene vevwisTeling onder alle volken, die de afgodery zouden verlaten, om zich aen hem te verbinden.
,, Nu is het oordeel dezer weereld, „ zegt fezus Christus: nu zal deOver„ fte dezer weereld buiten geworpen „ worden: en ik, als ik van de aerde ,, zal verhoogd zyn, zal ze allen totmy „ trekken". Deze woorden, welken men te vergcefsch zoude veronderftellen door den Euangelist uitgevonden te zyn, heeft men in de eerfte eeuw reeds erkend; en dit is ons genoeg, om dat de afgodery nog in de derde eeuw heerschte. Maer de doodelyke flag was haer reeds toegebragt. Haer verlies groeide aen met de jaren; en de voorzegging , van alle waerfchynlykheid ontbloot, was derzei ver eerfte val voorafgegaen.
Laten wy het vermogen zyner Afgezanten, en de dvvaesheid van hetKruis, die hen natuurlyker wys alle geloof moest benemen, ter zyde ftellen. Welk voorregt, bid ik u, kan het tydflip zyF 5 ner
EUANGELI-
sche Betooging.
Joh. 2 2. 34- 32-



£0 SCHOUWTOONEEL
EUANCELI-
SCHü TJeTOOCING.
ner ftralfe of verwyderinge hebben, om de menfchen, die tot hiertoe noch in zyne wysheid noch in zyne werken geloofden , overtehalen om tot hem te komen en- zyne Afgezanten veeleer dan hem te hooren? Of hierin isgeénfchaduw van verftand, of 'er is eene geheel goddêlyke voorwetenfchap, om aen een juist tydftip de vrye verbetering der harten toetefchryven, in het midden der gefchiktfte omftandigheden om het zelve te beletten. Deze profeetfïe is, buiten tegenfpraek , de fterkfte getuigenis \ welke de Geest van God aen het Euangelifche werk gegeven heeft. Zy verbond aen de zending van Gods Zoon zulk eene kragtige beweegreden tot geloof, dat jezus Christus haer op honderderlei wyzcn, en onder eene meenigte van gelykenisfen, gefchikt om ze voor alle vernuften verftaenbaer te maken, ingefcherpt heeft. Geheel Judéa heeft uit zynen mond gehoord , en allé volken hebben van zyne Afgezanten geleerd, voor dat de Euangeliën gefchreven waren, dat de Zoon des Menfchen, de Christus, zich aen den dood zoude overgeven, en dat vervolgens, op de prediking



der Natuur, XXIX.Onderh. 91
king zyner leerlingen , eene meenigtc van aenbidderen , uit het oosten , westen, noorden en zuiden zal komen, om in het koningryk der hemelen aentezitten, en met Abraham, Izaak en Jaeob, den waren God te eerbiedigen; daer in tegendeel de ondankbare kinders, die hem verwerpen, buiten geworpen zullen worden. Deeze profectfie is eigenlyk de grond en inrichting van hetEuangelium, dat nimmer beftaen heeft, indien deze profeetiie niet wezenlyk is. J-'et brengt dus een eeuwigdurend bewys met zich.
Indien de voorzegging van de vernietiginge der afgoderye, in alle de volgende eeuwen, een regtmarigen eerbied inboezemt voor het boek, dat het buiten twyfel lang voor de vervulling verkondigd heeft, was niets gefchikter om van het begin af de prediking der Apostelen te doen eerbiedigen, dan de profeetfïe der omftandigheden, die onmiddely k den dood van den Zal igmaker moesten volgen, en de vernietiging der afgodery beginnen.
Jezus Christus verkondigt overal aen zyne Discipels, dat zyn werk was, i.de
men-
EVANGELl-
scp>: Betooging.
Voorzeg» ging der gebeurte-



92 Schouwt ooneel
euangïliscme Betooging.
nisfen, die onmiddeJyk den dood van den Zaligmaker gevolgd zyn.
menfchen aentefporen tot boetvaerdigheid, waervan Joannes de Dooper een' aenvang gemaekt had; 2. het Koningryk der hemelen, of de ware heiligheid des harten intevoeren; 3. het ryk der afgoderye, 't welk de geest der duistcrnisfen overal waer menfchen waren verfpreid had, te verdelgen. Met één woord, den menfch van zyne etfende te verlosfen, regtvaerdigen te maken, en het werk van den alöuden verleider te vernielen, dit was het oogmerk der zendinge van Jezus Christus. Maer in het gefchiktfte tydftip om zyne Discipels oplettend te maken, doet hy hen opmerken, dat geene dezer drie werkingen by zyn leven zal gefchieden, dat de uitvoering daervan volkomen bewaerd bleef voor den Geest, dien hy op hen zou doen nederdalen, om hun zyn verlies te vergoeden. Hy verklaert hun zelfs,dat deze drie vermaerde veranderingen, die het oogmerk zyner komfte waren , en waervan geene eenige nog verfchenen was, aenftonds vruchtbaer zouden Worden , en alle drie in weinige dagen, en zoodra hy verdwenen was, zouden beginnen te werken.
»0.n



derNatuur, XXIX. Onderh. 93
„ Om dat ik u, zegt hy tot hen, ,, myn vertrek tot mynen Vader bekend „ gemaekt heb, heeft de droefheid uw „ hart vervuld. Doch ik zeg de waer„ heid, het is u nut dat ik weg ga; want „ indien ik niet heen ga, zal de Ver„ trooster niet tot u komen: maer in„ dien ik heen ga, zal ik hem tot u „ zenden. En als hy gekomen zal zyn, „ zal hy de weereld van zonde, van ge* „ regtigheid en van oordeel overtuigen; „ van zonde, om dat ze in my niet ge„ looven; van geregtigheid, om dat ik „ tot mynen Vader heen ga, en gymy „ niet meer zien zult; en van oordeel, „ om dat de Overfte deezer weereld „ geoordeeld is,"
De menfchen te overtuigen van hunne zonde, in het midden dezer verdervinge een volk van Regtvaerdigen te doen voortkomen, eindelyk den eerdienstder Goden te vernietigen, om het eenige aenbiddelyke Wezen te doen eerbiedigen, zyn byna onuitvoerlyke zaken voor eenen man, in fchyn zoo zwak als Jezus Christus. Maer te verzekeren, gelyk hy doet, dat deze drie zaken, om welken hy gekomen is, en waervan geen
eenijj
EUANGELtSCHE BETOOGING.
Joh. 16: <f.



94 Schouw, tooneel
evangelische Betooging.
eenig is uitgevoerd , zullen beginnen vervuld te worden, zoodra hy niet meer op de aerde zyn zal, is eene nog onbegrypbarer ftoutmoedigheid.. Hiervan zag men reeds de uitwerking weinig dagen na zyn vertrek; en dezelve duurt nog tegenwoordig.
Hy, die niet dan woorden der wysheid voortbragt, werd van de zynen niet ontvangen. Hy had toehoorders en getuigen in meenigte, maer weinig Discipels. De vrees wederhield hen , en maakte zyn werk tot hiertoe onnut. Hy verdween , zonder ergens het berouw en de verandering van gedrag ingevoerd, noch de heiligheid gemeener onder de volken, noch de tiranny der dwalingc, die alles behalve God doet aenbidden, in het minfte aengevallen te hebben. Indien Jezus Christus dit niet' in eene eenige afgodifche ftad, by voorbeeld, te Tyrus en Sidon, ondernomen heeft, zouden dan menfchen, zoo onvoorzien van begaefdheden als de Apostels, gelukkiger dan hy zyn. Hy blyft niets over dan zich te verbergen; en zyn dood, als eene ongerymdheid der voorzegginge, moest voldoende zyn om hen
uit



derNatuur, XXIX. Onderh. 95
uit hunne dwaling te helpen. Doch wel verre van te wyken, gelyk zy gedaen hadden, toen hun Meester nog leefde , vertoonden zy zich overal, en verkondigden hem in den tempel. De Geest, die hun beloofd was, maekt hen fchielyk nieuwe menfchen. Op de twee eerfte predikaetfiën van een' onbefchaefden Visfcher, die zich een' Discipel van Christus noemc, worden agt duizend menfchen boetvaerdig , en zyn met berouw aengedaen, omdat zy deszelfsveroordeeling van den landvoogd verzocht hebben. Niettegenftaende de fpyt en de bedreigingen der priesterlyke orden, vermeerderen de voorbeelden van een ftandvastig geloof en eene verheven godvrucht te Jerufalem en in geheel Judéa. De Kerk en dezelfde deugden verfpreiden zich te Damaskus, Antiochië , Pafos en Korinthe, dat is, in de roekelooste fteden. Het Euangelium geeft
Aan ooi-flor. Cl^lr J~ „T™„J
3che BerOOGIN G.
Rora. 13:
den eenten ïcnoK aen de aigodery, zelfs in Rome, in het hof van Nero, en in het huisgezin van Narcisfus, dat is, in het middelpunt van alle buitenfporigheden.
Daer is geen dag in de zes volgende eeuwen



96
SCHOUWTOONEEL
Eüangeli-
sche be-
tooging.
eeuwen, waerin het altaer van eenigen God, laten wy liever zeggen, vaneenig gedrocht, nietnedergeftortwerd. Overal verliest de afgodery hare aenhangers. Zy redt zich ten platten lande enontaert in boerschheid. Eindelyk fchaemt er zich de Barbaersheid over; en m de vier weerelddeelen heeft de ware God aen-
bidders. . ,
Jezus Christus heeft dan, door zich zeiven, geene der drie deelen van zyn werk uitgevoerd; en dezelven alledrie, volgens zyne beloften, aenftondsnazyne verdwyning, vervullende door menfchen, die tot alles onbekwaem waren, zoo gat hY een denkbeeld van den Almagtigen Geest, die in hem was, en die hy zynen Afgezanten medegedeeld had.
Men kan tegens dit bewys niet anders dan duisterheden zetten. Misfchien heeft Jezus Christus deze profeetfïe niet gedaen. Men heeft veel moeite om te gelooven, dat hy deze woorden gefproken heeft. Men is overtuigd, dat ze nimmer door hem gefproken zyn. Men vindt in zyne reden den onfeilbaren regel van het gedrag, 't welk God heeft moeten houden.
Eer



der Natuur, XXIX. Onderh. 97
Eer wy ons ophouden met de getuigenisfen, welken de Apostels aen de voorzeggingen van Jezus Christus gegeven hebben, en met de ontelbare getuigenisfen , die zoo aen de prediking als aen de fchriften der Apostelen gegeven zyn, zullen wy 'een oogenblik het oog flaen op de hoedanigheid van den Euangelist, van wienwy dezelaetfte profeetfïe vernemen. Men befchouwe het Euangelium, waerin dezelve vervat is, als alle andere menfchelyke getuigenisfen , die geloofbaer worden, naer mate van de blyken der waerheid, die 'er in te vinden zyn. Niets maekt deszei is verhael verdacht; en alle bedenkingen ftrekkcn tot deszelfs voordeel.
Men weet door de berichten van den martelaer Polikarpus, Irensens en Eufebius, dat de Euangelist Joannes zyn verblyf hield te Efefe, waer hy bekend was en geëerd werd van alle Aziatifche Kerken. Zyn Euangelium heeft het Christendom in deze gewesten niet ingevoerd ; maer de kennis van de Aposto lifche Leere, en de byzondere achting voor de deugden van Joannes, hebben zyn Euangelium, het laetfte van de vier -XP!. Deel. G ge-
EUANOILij ICHE ' ÜErOOCINO)



SCHE BETOOGINQ-
Luk. 1:2.
Zachar. lp: 19.
98 SCHOUWTOONEEIi
gefchreven, met eerbied doen ontvangen. Het was doorgaens dezelfde historie, ontleend uit den mond van ooggetuigen, die 'er predikers van geweest waren, doch in verfcheiden ftukken 0111ftandiger befchreeven.
Geene getuigenis was menichelyKerwyze geloofbarer dan de zyne. In de verftrooijing der Apostelen, door de vrees ontroerd, bleef hy alleen aen de voeten van zyn'Meester, tot aen deszelfsdood: dit bezorgde ons het omftandiger verhael van het opfchrift aen het Kruis, van het geworpen lot over den rok van Tezus, en van den edik, dien men hem liet drinken.. Hy verhaelt ons de laetfte begeerten van den Zaligmaker, en wat zorg dezelve voor zyne Moeder droeg, door haer van het noodige onderhoud te verzekeren, wegens het goed en de vriendfchap van Joannes, wiens lol door dezen uiterften wil verbreid wordt. Hy verhaelt ons ook de omftandigheid van het openen der zyde van Jezus, na deszelfs dood; en hy maekt eene toepasfin g van de profeetfïe, die voorzegt dat de Christus door dc zynen zal doorfteken worden, e» dat zy ten eemgen
dage



derNatuur, XXIX.Onderh. 99
dage den geenen, dien zy doorfteken hebben, zullen kennen.
De Euangelist Joannes is de eenigfte Apostel, die een naeuwkeurige getuige van alles geweest is. Doch hy washec alleen niet. Hy bevond er zich mee eene meenigte van omftanderen, nieuwsgierig naer deze zeldzaemheid, ofyverige vyanden van Jezus Christus, en driftiger om hem de eer dan het leven te benemen. Alle deze omftandigheden, waervan hunne oogen hen onderricht hadden, fielden hen in ftaet om hetverhael van den Euangelist te belchamen, indien hy zich van de waerheid verwyderde.
Hy had nog meer menfchen te vreezen, dan de vyanden van het Euangelium. In ons onderzoek van de menfchelyke middelen, Jie natuurlykerwys zyn verhael konden doen ontvangen, moeten wy insgelyks acht geven op het geene het zelve in minachting konde brengen, in de veronderfrellingvan bedróg. Zyne historie konde kieschheid of wangunst der andere Discipelen ergeren, door zich, gelyk hy overal doet, de hoedanigheid van den 'welbeminden DisG a ci-
EüANGELti sche 15eTOOGINO,



100 SCHOOWTOONïn
■ÏUANGELISCHE. BET0O6ING.
cipel toe te fchryven, zich te beroemc» deze eerwaerdige Moeder, welke Jezus hem tot eene byzondere erfgifte gemaekt had, in zyn huis ontvangen te hebben, en eindelyk alle de Apostels de fchande van hunne vlugt te verwyten, eene befchuldiging, die tot den voortgang van het Euangelium weinig noodzaeklyk
WÏMaer gy ziet overal, in het verhael van Joannes, het vertrouwen van een man, die noch wederleggingen, noch afkeuringen, noch klagten vreest. Gy vindt 'er de naeuwkeurigheid van een volkomen onderrichtte getuige , _ die, zonder toeftel en zonder verkiezinge, bybrengt wat hy voor zyne zaek doet, wat 'er onverfchillig mede fchynt, en zelfs wat 'er tegen fchynt te ftryden, om deze eenige reden, dat hy 'er tegenwoordig was, en de zaken opregtelyk verhaelt , gelyk zy onder zyne oogen zyn voorgevallen.
Volgens de regels der gezondfte oordeelkunde , wordt de waerheid der kry gstogten van Cefar, met de omftandigheden der plaetfen en zaken van dien tyd, door de naeuwkeurige eenparigheid van
het



der Natuur,XXIX.Onderh. ior
het verhael bevestigd, fchoon de getuige, volgens het bericht van Cicero en Saüüstius, noch opregtheid noch godsdienst had. Met des te meer reden, heeft deze naeuwkeurigheid de geringde omftandigheden bygebragt, en is, als zy zich in de namen der plaetfen , perfonen en openbare zaken niet misgrypr, eene betooging van de waerheid, wanneer de getuige van eene bekende vroomheid is.
Indien dit bewys eenigen nieuwen trap van kragt kan verkrygen , is het om dat de Euangelist de verhevenfte deugd by de eenvoudigheid van een kind voegt. Men kan 'er van oordeelen door de opregtheid zyner brieven. Hoe zou zulk een eenvoudig man de uitvinder van een verhael kunnen geweest zyn, waerin het de uitgeleerdfte bedrieger onmogelyk zoude wezen de omftandigheden te verzamelen, zonderalle oogenblikken in zynen gang te ftruikelen, en meenigwerf van valschheid overtuigd te worden? Geene getuigenis draegt dus meer kenmerken van waerheid, dan het verhael van den Euangelist Joannes. Hieruit volgt dat de Euangelist JoanG 3 nes
s
Evangelische ReTOOGrNG.



EuAT.-c.r.Tit-
eche IjÉTOüOINO.
TOS ScHdUWTOONEEL
nes geeri deel heeft aen het bedrog, 'e welk men mogt vermoeden plaets te hebben in de zonderlinge voorzegging der drie werken, die te verrichten waren door den Geest, waermede de Apostels, aenfronds na het vertrek van hunnen Meester, zouden vervuld worden. Ten hoogfte kan hy bedrogen zyn geweest door een' 1'cherpzinniger man dan hy , en deszelfs woorden met te veel ligtgeloovigherd overgebragt hebben: maer vermits het geval wezenlykis, en deze woorden gekomen zyn uit den mond van hem, wien men dezelven toefchryft, hoe wil men dan dat een bedrieger het naderende toekomende , en het verafzynde toekomende voorzegt? De drie zaken voorfpeld of oudtyds opengelegd in het Euangelium van Joannes, begonnen aenftonds, na het vertrek van Jezus, vervuld te worden. Men zag ftraks maetfehappyen van boetvaerdigen en regtvaerdigen te Jerufalem, Samana en ly de Heidenen zelfs.
De God van Abraham, dat is, de Schepper , die aen Abraham bclooid had in deszelfs nakomelingfchap alle volken te zegenen, is hun in den naem van ° zynen



derNatuur,ZZ7X Onderh.io§
zynen aframmeling bekend gemaekt;en de val der afgoderye, van deze predikinge begonnen , vermeerdert doorgaens van eeuw' tot eeuw. De volharding van deze vervullinge , in een' vcrafzynden tyd, doet zien door welken geest de Euangelist en zyn Meester bezield waren. Hier is dus geene de minfte bedriegery, noch in den Verhaler, noch in den Profeet; en de Christelyke Zending is goddelyk.
Eene laetfte opmerking ftelt insgelyks deze profeetfie beter boven alle vermoeden, Joannes verkondigde dezelve eerst alleen met den mond, gelyk het overige van hét leven zynes Meesters. Hy fchreef zeer laet, en wanneer de eerfte eeuw reeds verre gevorderd was. De twee eerfte gedeelten van zyne voorzegginge werden , gelyk wy gezien hebben, van alle zyde vervuld. Maer deze Begihieis van boctvaerdigheid en heiligheid konden niet duurzaem zyn. Het derde ftuk d.r voorzegginge, dat het gewigtigfte, en het zigtbaérfté aen het vermogen van God alleen overgelaten was, had op verre na zyne bepaelde vervulling niet. Gedurende het leven van d«n Euange* G 4 list
fuancïlï. sche Betooging.



EtiArJGft.i
SCHE BE' TOOGfflO-
Ï04 S C H O U W T O O N E E L
list hield de afgodery ftand, en had de Apostels zelfs verpletterd. De poogingen der wysbegeerte, en de weereldlyke magt, geduurende de volgende eeuwen , fchenen bet Christendom te zullen vernietigen. Men befloot verfcheiden malen de voorzeggingen van den Mesfias van valschheid te overtuigen: maer deze poogingen gaven getuigenis van de profeetfïe, en bevestigden dezelve. De afo-odery grypt geen' ftand meer ; en het woord van Jezus Christus heeft zyne uitwerking.
De hinderpalen, aen de vervulling deipro feetfièn berokkend,
lyn ecPr0 feteerd.
Deze hinderpalen, die de proteetne rermaerder gemaekt hebben, door haer van voorbedachte oogmerken tel efchuldigen, zyn zelfs geprofeteerd geworden. Jezus Christus heeft verfcheidenmalen, en op eene duidelyke wys, voorzegd dat de leer van den waren God en de
dat de leer van ul-u wan-.' — goede zeden in de famenleving ingevoerd zouden worden , dat het Euangelium van de eene ftad tot de andere zoude overgaen en 'er zich ftaende houden, niettegenftaende het gedurig beftreden wierde. • \
Wanneer iemand , die den profetifchen geest niet ontvangen heeft, zich
inlaet



^^.kNatvvr,XXIX. Ofiderk. 105
inlaet om het toekomende te verkondigen, moet hy ten minden niet drydig zyn met de bedendige ondervindinge. Men kan menfchelykerwys voorzien, dat de leer van het Euangelium tegenkantingen zoude ontmoeten. Maer men kon zich niet vleijen, dat deszelfs voorfpoed tegens de vervolgingen beftand zoude zyn. De kennis van het menfchelyke hart toont het tegendeel; en het is eene groote vermetenheid te voorzeggen, dat eene leer altoos gedwarsboomd, en altoos bloeijende zal zyn. Het is zelfs genoeg, dat de gevoelens niet meer befchermd worden , om in eene algemeene minachting te vervallen. De Goden der Grieken en Romeinen hebben aendonds geene vervolgingen geleden. Nimmer deden de Keizers , Christenen geworden, de priesters der afgoden of de afgodienaers derven. Toen de regeering de tempels der Goden in de deden floot, werden de eerdienden en feesten der Heidenen ten platten lande gehouden. Korts daerna deed echter het gebrek van befcherminge dezelven geheel ophouden. Men pleitte vruchteloos voor het behouden G 5 van
EVANGELISCHE BerOOGING.



Id6 Schouwtooneel
EUANGELI-
Sl.H£ BiTOOGING.
van het alraer des vredes en den tempel der overwinninge. Baccims en Venus, die vrolyke godheden , in welken de ganfche weereld deel nam, vielen gelyk de andéren; en zonder onze tooneelen zouden zy nergens altaer noch verblyfplaets hebben.
Zoo dikwerf men de heerfchende godsdienften heeft willen aanvallen, de aloude regering omkeeren , of de gewoonten 'der volken veranderen, heeft men, wy erkennen het, min of meer wederfhnd gevonden. Maer alles wykt met den tyd. Men wordt vermoeid met tegens den ftroom te worftelcn. De liefde tot de rust brengt allengs nieuwe denkbeelden voort: én 'er is geene verandering , die door de duurzaemheid der vervolgingen niet ingevoerd is. Alleen het geloof aen de beloften en de heiligheid der Christelyke zeden zyn niet bezweeken voorde gedurige aenvallen, die hun van buiten en van binnen zyn overgekomen. De voorzegging is dan des te treffender , om dat zy zonder waerfchynlykhcid was, en dat, ter haver volkomen vervullinge , de menfchen, die natuurlyker wyze zachtmoedig zyn
re-



eer Natuur, XXIX. Onderh. 107
tegens de geenen, die hun geen kwaed doen, buiten hunnen aert gegaen zyn in de verwoedheid, welke zy in het vervolgen van hetChristen lom getoond hebben.
Aen de andere zyde is het natuurlyk aen den menl'ch, zich te onrtrekken aen het geene hem niet dan tegenfppeden op den hahshaeit, warneer zy door geene de minfte vergoedingen opgewogen worden. DochYchoon de behouding der Kerke, in het midden der fchokkingen, welke de weereldiyke Mogendheden en het menfehelyke verftand haer altoos berokkend hebben , een tastbaer bewys van de Voorzienigheid zy , die over haer waekt, en haer tegens alle waerfchynlykheid onderfteunt, ontleent dit bewys eene volmaekte opheldering uit de voorzegginge, die van zulk eene byna ongelooflyke zaek gedaen is. Jezus Christus vertoont zich tegenwoordig niet zelf; maer zyn woord fchynt daerom geene minder kragt te hebben 3 en door de altoosdurende vervulling zyner beloften, algemeenlyk voor de gebeurtenis geöpenbaerd, ziet men „ dat hy „ gisteren was, heden is, en in alle „ eeuwen zyn zal.".
In-
sche Betooging.



EUANGELI-
SCHE BET0OGING.
De behoudenis van het Joodfche volk, door Jezus Christus voorzegd, zo.id^r waerfcliynlykheid.
I08 S CHOUWTOONEEL
Indien 'er, na den Christelyken godslienst, eene gedurige mishandelde en ?chter orivernielbaere maetfchappy gezonden werdt, is het de Joodfche godsdienst en landaert. Maer de behoudens derzelven is niet minder het werk van fiem , die het Christendom onfterflyk gemaekt, en naest zyne Kerk de aloude tiewaerplaets der bewyzen, die haer bekend maken, gevestigd heeft, door de wettigheid der aloude fchrifture, met het volk, waeraen hy dezelve toevertrouwd heeft, te behouden. Eindelyk wordt de goddelykheid van deze langdurige en weinig waerfchynlyke behoudenis in den ramfpoed, insgelyks door de vermaerde voorzegging , welke Jezus Christus daervan gedaen heeft, volkomen betoogd.
Laet men alle grondvestingen aen de Joden weigeren, hen dwingen om in andere gewesten te vlugten, of zich in het onze verborgen te houden, hun vergunnen zich onder ons te vertoonen, op nauwlyks verdraegzame voorwaerden, hen vervolgens berooven, gelyk byna overal gefchied is, van den geringen grond, dien men hun als eene zonder-
lin-



derNatuur, XXIX.Onderh.io$
linge gunst had toegeftaen, hen haten en vervolgen, zy blyven echter beftaen. David , Zacharias en Jezus Christus hebben verkondigd, dat de inwoonders van Jerufalem ten eenigen dage den Afgezant des Heeren zullen zegenen, na hem verworpen te hebben, en dat zy hem, die door hen gekruisfigd is, zullen erkennen.
Schoon het eene groote oorzaek van verwonderinge zy, een geheel volkverltandig te zien volharden , gedurende eene lange reeks van eeuwen, in ongelukkig te wezen, wanneer het denrampfpoed ontgaen kan, door het alïhen van eenige begrippen, geeft de duurzaemheid van dit volk, met kleene hoopen van elkander afgefcheiden, alleenlyk geen regt om tot wonderwerken toevlugt te nemen: en wy zeggen niet, dat eene verdrukte meening daerom zelfs eene hemclfche leer zy. By voorbeeld, men heeft de Gauren (*)» dic tot
mees-
(*) Lieden, die zich aenbidders van een'eenigen God, onder het zinnebeeld van het vuur, genoemd hebben. Dit gevoelen wor !t hun taegefchreeven door Mr. Hyde 4e Hcli£, Perfur.
EUANGELr-
sche Betooging.



iio Schouw tooneel
EöANGELI-
sche Betooging.
meester gehad hebben Zoroaster, dien men denkt onder Darius Hyftaspes geleefd te hebben, langen tyd in Perfië zien beftaen, en zich vervolgens naer Indië begeeven, liever dan hunne volksoeffeningen te verlaten. Men vindt hen nog in het ryk van den Mogol ; en hieruit fchynt te volgen, dat men vernederd kan zyn, en echter lang in ftand blyven.
Maer fchoon men moet aenmerken, dat de vervolgingen, aen de Gaurenberokkend, kortftondig zyn geweelt, en dat zy in Indië eene vryheid, die 'er aen geenen godsdienst geweigerd wordt, vreedzaem genieten, is 'er nog eene andere verfchillende reden, die niet toe* laet dat men hunne behoudenis met die der vervolgde Christenen en Joden vergelykt. Wy fcheiden geenzins de twea kenteekens van Gods oogmerken omtrent een volk; te weten, hetzelve te behouden , niet tegenftaende de gedurig herhaelde aenvallen, en ten andere de duidelyke voorzegging daervan voorteftellen.
De
O) Humpkrei Prïdeaux. WJI. of the frts.



berNatuur,XXIX. Onderh. in
De voor- noch tegenfpoed bewyst de byzondere voornemens van God; maer de voorzegde en getrouwiyk vervulde voor- of tegenfpoed yoert het kenmerk van den goddelyken Geest. God alleen kan het toekomende lot der Christenen, Joden en Gauren weten. God alleen kan zeggen, wat zy twee duizend jaren na de voorzegging zullen worden. Maer God heeft ons niets wegens de Gauren verkondigd , noch hen onder het menfehelyke geflacht verfpreid, om 'er getuigen en bewaerders van eene uitmuntende waerheid te zyn; daerhy, in tegendeel, door Daniël en Jezus Christus de langdurige verftrooijing der Joden, en door de Apostels, zoo wel als door den mond van hunnen Meester, debyna onwacrfchynlyke eeuwigdurendheid der Euangelifche leere, nicttegenftaende de telkens nieuwe vvederwaerdigheden, tot, aen het einde van het menfehelyke' geflacht, voorzegd heeft. Zy voegen %y deze profeetfïe de verééniging van Israëltmet de Christenkerke in de laetfte tyden; en dit is eene gebeurtenis, welke wy nog niet befchouwen, om dat zy ie laetfte is.
Alle
EVANGELISCHE BETOOGING.



112 ScHOTJWTOONEEL
Alle deze gebeurtenisfen, die, federt het begin der Christenkerke, het helderde bewys der zendinge van Jezus Christus en zyne Predikers geweeft zyn, hebben eenen nieuwen luister met de opvolginge des tyds verkregen , om dat de uitgeltrektheid en kragt van het bewys vermeerderen, gelyk de getrouwheid en uitgeftrektheid der vervullinge. Inderdaed, op de vervolgingen der drie eerfte eeuwen, zyn inwendige verdeeldheden, die nog vreesfelyker waren, gefchillen, twisten, heimelyke aenflagen, gierigheid en pracht gevolgd. Met de Vorsten en de meenigvuldige volken, zyn de ondeugden in de Kerk gekomen. Zy had eene meenigte van leden, die haer ontëerden. Zy had 'er eenigen, die haer poogden te verderven, en ophielden hare leden te zyn. De menfehelyke reden, doorgaens eene vyandin of onvergenoegd over den regel des geloofs, die haer gevangen houdt, beftreedt beurt om beurt de goddelykheid van het Woord, en voorts allengsüens alle de punten van het algemeene en onveranderlyke geloof. De wysbegeerte , zelf verbaast over de rampen, door haer
ver-
EUANGELI" SCHE BET00GÜV6.



derNatuur, XXIX.Onderh. 113
ElMNGEL» sche BeTOQGiNQ-
veroorzaekt, heeft nog de onregtvaerdigheid om dezelven aen het Chris;en dom te vcrwyten. De Kerk heeft veel geleden van de wreedheid der Noordfche volken, die eikanderen fchenen te verwisfelen, om haer in gedurio-e onrust te houden. Zy had niet minder te lyden van de onkunde der midden eeuwen, en van alle de driften, die haer vcrfcheurd hebben: met één woord, zy moest altoos lyden en altoos in ftand blyven.
Deze betooging betreft ons vooral. In dit opzigt, verkrygt de toeïland van de laetfte tyden der Kerke voordeel beven dien der eerlten. Of veeleer vindt men eene juiste vergclyking van licht, die alle ecuwen in ftaet ftelt, om van de Euangelifche openbaring' overtuigd te worden. De eerfte eeuwen hebben de werken van den Almagtigen Geest gezien: de volgende en de laetfte befpearen meer en meer, datjezus Christus en zyne Afgezanten het middenpunt zyn, waerop de voorgaende profeetfiën uitloopen, en waeruit andere voorzeggingen , die van tyd tot tyd bewaerheid worden, oorfpronkelvk zyn. Op deze XVI. Deel. H wvs.



Evangelische Be-
tösging.
U± S C H O ü W f O O N E E L
wvs, heefr de Geest der waerheid nimmer opgehouden de wezenlykheid der Christelyke zending, door zyne onmiddelyke getuigenis, te bevestigen.
Wy hadden beloofd te betoogen dat deze zending goddelyk is, indien de Heilige Geest die bevestigt door de bewyzen, welken de Euangelisten bybrengen. Maer wy hebben reeds meer gedaen. De toeftand is niet meer onzeker en de gevallen zyn wezenlyk. Zonder eenige poogingen te doen, om de goddelyk heid der Schrifture te bewyzen, is het ens genoeg dat zy beftaet uit aloude boeken, die overal uitgegeven zyn voor de vervulling van meenigvuldige byna onwaerlchynlyke gebeurtenisfen, die 'er in voorzegd worden. Dit is het zegel van den Heiligen Geest: en de zending, wier altoosdurendheid deze boeken verkondigen i is niet zonder hare bewyzen.
Maer alle menfchen, juist geene gelegenheid gehad hebbende om de wonderwel-ken te zien, of de vergelyking der aloude profeetfiën met de gebeurtetenisfen te maken, worden deze eerde geloofsbrieven, welken de Afgezanten voortbrengen, en die nog door opletten-



derNatuur, XXIX. Onderh. 115
Evangelische Betooging.
Joh. 20:
tende oogen onderzocht kunnen worden, voor allen verfterkt of vervangen door andere talryke getuigenisfen , die het meeste geloof van het geene de menfchen gezien hebben verdienen , en op deze wys, met de voorgaende getuigenisfen verëenigd, de perfonen, die geloofd hebben., zonder de werken te zien, zoo gelukkig maken als anderen , die ze gezien hebben.
II.
De Getuigenis van den Doop.
Ik ga dan van de getuigenisfe van den peest tot die van het Water over, dat is, tot de verandering der geenen, die eerst den Doop ontvingen; dewyl deze twee getuigenisfen op het zelfde uitkomen, de eerfte de tweede veronderftelt, en voor dezelve moet dienen.
Schoon men de open brieven der aenftellinge van een' regterftoel of oppergeregthof niet gezien heeft, is men 'cr nogtans van verzekerd door de getuigenisfen der geenen, die 'er kennis van genomen hebben, alsook door de volllanH 2 dig-



n6 S C H O U W T O O NEE L
ÏuangeLIsche Betoogüng.
di-gheid van het Gemeenebest om deze vierfcharen te handhaven; en door de( toeftemming der landfchappen, die 'er hunne zaken voorftellen. Eene getuigenis kan dan door eene andere vervangen worden, zonder vreeze voor beguichelinge. Dus worden de getuigenis,door derf Vader aen den Zoon, by deszelfs verheerlyking op den berg, en de getuigenisfen van den Heiligen Geest,- aen de zending der Euangelifche arbeidcrcn gegeven , bevestigd door de getuigen dezer werken, ten nutte van hun, die gelooven zonder ze gezien te hebben: en wel verre dat dceze over hun geloof laekbaer zouden zyn, was hunne toeftemming aen de Euangelifche prediking ert fchriften, op den grond van de getuigenis der eerfte geloovigen , eene ten hoogde redelyke handelwys; dewyl zy, om 'er geloof aen te hechten , onverlykelyk fterker beweegredenen hadden dan de geenen, die de handelingen der famenlevinge in de gewigtigüe zaken beflisfen. Wy fluiten, met de grootfte gerustheid, een koopverdrag, in de overtuiging dat eenig land ons toebehoort, dat het bewysfehrift van deszelfs verkry-
ginge



der Natuur,XXIX. Qnderh. 117
gkige in onze handen is, dat het oorfprongelyke by diergelyk een' Beamp.rehryver berust, dat wy het altoos ongehoord verpacht hebben , fchoon het zoude kunnen gebeuren, indien iemanc? nugte ondernemen ons, door weloverlegde fchynbaerheden, een' trek te fpeJen, dat alles beguicheling was. Deze beguïcheling wordt onrnogelyk in de getallen, welken men ons voorftelt te gelooven , naer evenredigheid van den /amenloop der drie of vier volgende kenmerken.
1. Dat de voorwerpen en gevallen, weiken men ons voorftelt, niet gezien zyn in de duisternis en alsby verblinding maer in vollen dag, noch eene eenige reis in het voorbygaen , maer op verfchiilcnde plaetfen, en op zulk eene fceftendige wys, dat het oog verzekerd kan zyn van het geene het befchouwt.
2. Dat de voorgcftelde gevallen onder eikanderen verbonden zyn, zoo dat zy eikanderen wederzydsch bevestigen, da tweede de eerfte veronderftellen, en men door het zien van de eonen van het zien van de anderen verzekerd zy.
3. Dat 'er geene overëenftemrning
H 3 plaets
EVANGELISCHE BETOOG1NO.



EUANGELlSCHR R&TOOGING.
ïï8 Schouw tooneel
plaets hebbe gehad tusfchen de getuigen , die deze zaken verhalen aen heden ', die dezelven niet gezien hebben.
4. Dat de getuigen alle vereifchte verzekeringen van hunne naeuwkeurigheid en onbaetzuchtigheid geven.
Deze kenmerken behoeven niet ontwikkeld te worden. Men heeft ze alleen toetepasfen. Alles, wat het Euangelium voorftelt , is geene ingebeelde meening, in een vernuftig hoofd ontworpen, en met kunst'in ordre gefchikt. Het is eene aenéénfchakeling van welbeveftigde gevallen. De werken van Gods Geest, die tot bewyzen van de Euangelifche zending bygebragt, en door de eerfte Christenen verkondigd werden, waren geenzints aen beguichelingen onderworpen, het zy men ze in hen zelfs befchouwt, het zy men hen aenmerkt volgens de gefteldheid der geenen, die 'er bericht van geven. ' Kon men zich misgrypen met anderen, met twaelfanderen, met vyfhonderd anderen, in het hooren van de ftemme van Jezus, na zyne opftandinge, in het aenraken van zyne lidteekenen,
in



derNatu ur,XXIX. Onderh, 119
in hem te zien eten en drinken , in het midden zyner Discipelen?
Konden de Kerken zich misgrypen in het geval zyner opftandinge , wanneer men haer , dertig jaren na deeze gebeurtenis, verwittigde dat de meesten der vyf honderd Bro.deren, die den opgewekcen Zaligmaker gezien hadden, nog in leven waren?
Zy, die den opgewekten Christus niet gezien hadden, hadden getuigen van de uitttortinge van zynen Geest kunnen zyn. Zy , die de wonderwerken van Petrus niet gezien hadden, hadden die Van een' anderen Discipel kunnen zien. De laetfte gevallen ftrekten in plaets'van de eerften; en allen waren zy een bewys van de waerheid der opftandinge, en van de goddelykhcid der Euangelifche zendinge en fchrifture. Alle deze zaken waren onaffcheidbacr: eene eenige bewezen zynde, Was alles bewezen.
De getuigen, die ze gezien, aengeraekt of gehoord hadden, vertoonden zich overal, zonder overéénftemminge, zonder vermoeden of fchyn van ügtgéloovigheid of bedrog. De Geloovigen der tweede eeuwe H 4 war
Evangelische Betooging»



120 SCH0UWT00NEEL
EUANGELISCHE BE-
waren overtuigd niet alleen door de ge* mallen, waervan zy zelfs getuigen geweest waren , maer ook door de gevallen, welken zy van de ecrfce en eerwaerdigfte getuigen gehoerd hadden. Griekenland en Italië, waerfchynlyk Gade en Spanje hadden Paulus, Markus of Clémens gezien en gehoord.
De inwoonders van Lyon voegden hunne byzondere kundigheden by het verhael van Irenaeus, wegens het geene hy gezien en van den cerwaerdigen Polikarpus zynen meester gehoord had. Deze verhaelde aen de Kerken van Iönië de gefprekken, welken hy met den Euangelist Joannes en andere Discipelen gehouden had, over de daden en woorden des Heeren. Deze enkele voorbeelden {trekken ons ten befeife van tien duizend diergelyken, die overal dezelfde waren.
Zy, die aen de bedienaers van het Euangelium getuigenis gaven van hunne werken gezien te hebben , verdienden volkomen gehoord te worden. Zy waren volwasfen menfchen; die Christenen door verkiezing, met volledige kermisfe van de zaken, geworden waren, De bekeerde
Bufeb Kerk ffislorie*



der Natuur, XXIX. Onderh. 121
keerde Joden hadden , overéén kom (tier met den raed der Apofielen, de belof ten en profeetfiën met de gebeurtënisfen Vergeleken. De Heidenen hadden een' verwonderlyke famenloop van wondei werken, en daerdoor dezelfde zending gevestigd gezien.
EVANGELISCHE BETOOGI.s'G.
2 Petr. 1: 19.
Kragt dei getuigenisfe, door de eerfte Christenen, gegeven,.
Niemand is onkundig van het geringe voordeel, dat er voor de getuigen dezer wonderwerken te behalen was : en die bewys van hunne opregtheid is al tedikweif behandeld, om weder voorgefteld te worden. In plaets' van alle de driften, en alle de vercenigde menfehclyke belangen , cm de eerde Geloovigen te verdelgen, op nieuw aen te toonen, zullen wy befchouwen wat zy van hun eigen hart hadden uitteftaen; en wy zullen door hunne inwendige twisten befpeuren, dat de enkele kragt der waer-
h^A ^ar7.,l,!n. ~=.„J U„r.
.iviu uL,<.i.ivci ^ciuj^eu verwent neerr.
Uitgezonderd eene foort van menfchen, welke men vroegtydig, door her acnlokfel der plonderinge , tot gevaerlyke ondernemingen gewend heeft, en in wien , door de gedurige gewoonte der misdaden, het geweten toegefchroeid, pf de eerbiedigheid voor de wetten ufcH 5 gr-'



122 Schouwt o. oneeïi
Ëuangf.li. schf. Betooging.
gebluscht is, zyn alle menfchen fterk verknogt aen den Godsdienst, wacrn zy opgevoed zyn. Zy zyn niet minder fterk verbonden aen hun vaderland, en aen de belangen van hun huisgezin. I let is ook niet gemaklyk de banden, die hen verbinden aen eene woonplaats, aen bezittingen, aen vermaken of gewoonten, waervan zy eene langdurige hebbelykheid verkregen hebben , te verbreken. Alle deeze banden wederhouden hen, Wien het Euangelium verkondigd is; en deze wederhouding is des tefterker, om dat het aengename banden zyn. Hoe zal men wederftand bieden aen eene fchrei jende vrouw, die haren man aentoont, wat onvermydelyke rampen zyn geloof op alles, dat hem dierbaer is, zal doen vallen. Men befpeurc hier duizend even fchrikkelyke hinderpalen, die natuurlykerwys het Euangelium vruchteloos moeten maken. Ik zie op het aerdryk geene menfchen, die het zelve niet onophoudelyk moeten tegenftaen, indien zy hunne belangen of alleenlyk hunne voordeelen raedplegen.
Verkondigt men het Euangelium aen de joden? Zy zyn vol eerbiedigheden
voor
De vooröordeelen



der Natuur, XXIX,Onderh. i 23
yoor hunne uiterlyke gewoonten, voor de wet, die hen van de andere volken onderfcheidt, voor het gedacht, dat het priesterdom waerneemt, voor het land, 't welk God hun ten eigendom gegeven heeft. ' Hun tempel is' de plaets, door den Heer der hcirfcharen verkozen om 'er zyn verblyf te hebben. Zy zullen eeuwig het volk van God zyn. Zy zyn de kinders van Abraham , Iza'ak en Jacob, de beminde nakomclingfchap. Het luiiterrykfte toekomende wordt voor hun bewaerd. Zy verwachten een' Mesfias, die hen in eer zal ftellen, door de volken aen hen te onderwerpen. Vergelyken zy deze denkbeelden met de Euangelifche leere ? Men verklaert hun , dat de wet, de tempel, het priesterdom, de vergunning van het land van Kanaan, niets anders waren dan voorbereidingen, inderdaed wel goddelyk, maer kortfton* dig, en alleen dienende om het volk, dat tot bewaerder van de beloften gefield was, te regelen en te beteugelen, tot de komst van den Mesfias'; dat deze aen den dood moest overgeleverd worden; dat zyne offerande voortaen de eenigfte zoude zyn in Gode te behagen; dat men
geene,
EUANCEII-
>c he Be-
ro ogin».
ier Joden zyn geheel, tegen ftrydigmothetEuangelium.



124 SCHOUWTOONEEL
EUANGELI 6CHE BETOOGING.
geene andere meer zoude vieren; dat, na het vervuilen van dit werk, de tempel vernietigd, en het priesterfchap afgcfchait zouden worden; dat de Mesfus, in plaets' van Verwinnaer der volken te zyn, derzelver Leeraer en Zaligmaker zoude wezen; dat hy hun, door zyne Afgezanten, den eerdienst van den waren God zoude openbaren, en hen kinders van Abraham door het geloof maken; dat de Joden, die by uitfluiting het volk van God meenden te zyn, met meer zyn volk zouden wezen; en dat het gehcele volk, dat zynen eigen Koning, volgens het woord der Proféten, met gal gedrenkt en gekruisfigd heeft, volgens dezelfde profeetfiën, uit zyn geboorteland gerukt zoude worden, om Haven en zwervers onder alle volken te zyn.
Welke indrukfels moet eene diergelyke aenkondiging natuurlykerwys niet op de Joden maken? Hunne eerfte neiging is niets te willen onderzoeken, niets te zien, niets te hooren van het geene men hun zegt of met den vinger vvyst. Hun yver, die door de eigenliefde ongeregeld, en niet meer dan eene onbefcheiden drift is, verkeert in woede; en in
ftede



der Natuur, XXIX. Onderh.it§
ftede van naer de gevallen te luisteren' of de betrekking der gebeurtenisfen met de profeetfiën te befchouwen, floppen zy zich de oogen en ooren, en beginnen de predikers te vervolgen en zelfs te fteenigen.
Men befpetirt hier hoe veel veranderingen in het hart van een'Jood moesten voorvallen, om hem van zyne eerftep-e-
dachten aftelciden , en hem zulke verfchillende denkbeelden inteboczemen. Wat heeft eene getuigenis kragt, wanneer het gegeven wordt aen eene wezenlyke waerheid, door deugdelyke harten, welken zy overwint, in het midden dezer vooröordeelen!
Een Paulus, een Silas, een Barnabas, op deze wys bekeerd, zvn geene dweepers , van hunne kind^chheid af door de redenen van hun huisgezin in yver verhit, noch onverfchilligen, die zich tegens de wet hunner vaderen verzetten. Zy zyn voorzigrige en bedaer*
Ide menfchen, die de beloften, welke men hun gedaen heeft, met de uitwerkingen, welken zy zien, vergelyken; en wel verre van de wet hunner vaderen te verachten, beginnen zy de ware uit-
ne-
ElTATCOELr* Si HE BETOOGINGj



Evangelische Be-
ïoogiks.
126 SCHOUWTOONEEL
nemendheid daervan te befpeuren, door het ontvangen der wezenlyke goederen, waervan zy de voorbereiding en aenkondiging was.
Hieruit ontftaet de ongemeene zorg; welken Paulus gebruikt in alle zyne brieven, ingericht aen de Kerken, in welken veele bekeerden Joden waren, gelyk in de brieven aen de Romeinen en Galaten, en met des te meer reden in den brief aen de Hebreen, om hen in de wet, waervan zy kennis hadden, te doen letten op eene inrichting en oogmerken, welken hy noch zy 'er in gezien hadden, maer welken de gebeurtenisfen hun naeuwkeurig onder de oogen bragten.
Tegenkanting der Samaritanen aen het Euangelium.
Vooroordee'en der Heidenen
Brengt men het Euangelium by de fcheurmakers van Samaria? Zy eerbiedigen Mozes, en hebben een' affchrik van het Joodfche volk. Zy kunnen dus niet hooren zeggen, dat de wet van Mozes niet meer geoefend wordt, noch de gedachten velen, dac zy de vervulling der beloften en de verkondiging der zaligheid van de Joden moeten ontvangen.
Wordt het Euangelium by de Heidenen overgebragt? Zy drinken de onge-
regtig-



ëuangeu»
sche Betooging.
tegens het Euangelium.
Gefieldheid del Wysgeeren.
Brengt men het Euangelium in de Heidenfche fcholen ? De Wysgeeren, niettegenftaende hunne verdeeldheden, ver eenigen zich allen in een nunt. re wwm
dat zy hunne reden buiten(porig beminnen, en zich weinig aen het bericht der zinnen ftorcn. Hoe zullen zy eene leer, wier eerfle oogmerk is de reden te vernederen, toch ontvangen? Hoe zullen zy eene leer, die in gevallen bellaet, en het werk van hun vernuft niet is, toch begunftigen! Voorzeker zullen zy het Euangelium verwerpen, en hun oordeel den voorrang geven boven de duidelykfte getuigenisfen, welken zy zullen
ont-
der Natuur, XXIX. Onderh. 12?
regtigheid als water. Geen vóörfchrift beteugelt hen. Hunne vermaken, integendeel , worden door den openbaren godsdienst gewettigd en geheiligd , als aengename daden aen vele byzondere godheden , die dezelve zorgvuldig beloonden. De magtigile volken waren allen fterk ingenomen met deze gedachte, dat men ten uiterfte getrouw moest zyn aen de Goden , de bewerkers van hunnen voorfpoed , en de deur voor allen vreemden godsdienst geiirenpeiyk fluiten. 0



ii8 Schouwt o o n e e t
eüang'u-
sche Betooging.
ontwyken, door de betrekkingen, die' met alle onze zinnen meest overéénkomen, te behandelen als bedrieglykemiddelen , niet zeer gefchikt om een' Wysgeer te onderwyzen. Verkies de menfchen uit zulk eene landaert, en met zulk eene levens- of denkwys, als gy begeert, gy moet hen , by het voorftellen van het Euangelium, overhalen oni alle hunne opgevatte denkbeelden te hervormen, en nieuwe gedachten aentenemen, ja om aftezien van alles, wat eene' langdurige hebbelykheid , en de toejuiching der gewoonte zoo achtenswaerdig als noodzaeklyk fcheen te maken. Men' moest hen tevens overhalen tot het omhelzen van eenen deftigen godsdienst en een geftrerg voorfchrift, dat de ongebondenheid en de trorschheid der reden poogde te verbeteren, door de reden cn de zinnen in dwang te houden. Door eene nieuwe overmaet van hinderpalen, moest men geloofs- en levenslesfen ontvangen van een volk, 't welk men wist van wysbegeerte misdeeld te zyn, en dat om zyne buitengewoone byzonderheid in eene algemeene verachting was. Maer wat leeraren toch de Zendelin-'
ges



der Natuur, XXIX, Onderh.\<i<)
gen van die volk ? Zy verkondigen aen het menfehelyke genacht, dat het voor Zaligmaker en meester moet erkennen*' eenen man , die gezegd heeft grooter dan de Profeten, eer dan Abraham geweest, voorheen onder de oogen van Abraham gebragt als van den dood tot het leven overgaende, voor den tyd in den fchoot des Vaders geboren, tevens de Zoon des Menfchen en de Zoon van God, de erfgenaem van alles, de Wysheid van boven, en metéén woord God te zyn; doch die echter onder ons in een fterffelyk ligchaem gewoond, en den dood geleden heeft. Het is waer , dat men hem aenkondigt als tot het leven wedergebragt; maer hy verfchynt niet; en de goederen , welken men wegens hem belooft, zyn verre af en onzichtbaer.
Wil men dat de menfchen, by gelegenheid van eeneongeloorTelykegebcurrenisfe, in de gefteldheid, waerin alle verftanden zyn, en op het woord eeniger redenkavelaren zonder begaefdheden, van hunne levenswyze,hunne vermaken, en alle de aengenaemheden van eenen luisterryken en zinuelyken gods-
XVI. Deel. I dienst
EUArtOELT-
iCHE BiS fOOGING.



schf. Be-
TOOGINS.
13O ScHOüWtOOSIÏ It
dienst aftt-aen? De menfchen brengen de vrolykheid des gemoeds niet in engte. Vooral is 'er niets, waerover zy nayveriger zyn, dan de onafhangelykheidvan hunne reden : en hoe weinig dezelve hun, door hunne byzondere navorfchingen, ook heeft toegebragt, kunnen zy naeuwlyks dulden wat zy niet kunnen begrypen. m
Dusdanig zyn echter de opofferingen, welke men overal doet, als men Christen wordt. Vooröordeelen, gewoonten , hebbelykheden, bezittingen, redenkavelingen , vryheid van gevoelens, kortom alles wordt door de menfchen overal met voeten vertreden. Zeker zyn 'er zonderlinge gebeurtenisfen voorgevallen , om aen alle kanten deze omwentelingen te weeg te brengen ; en ^ men kan oordeelen van de kragt der bew.egredenen, die de Joden, Heidenen, Barbaren en zelfs de Wysgeeren aengedaen hebben, door de algemeene vernieuwing, die onder hen ftand greep. Nieuwe denkbeelden, nieuwe verwachtingen werden, door eene geheele nieuwe levenwys, uiterlyk kenbaer.
Jezus Christus openbaert aen een'
Lee-



berNatuu^XX/XCWM. 131
Leeraer der wet, die hem raedpleegde, den aertvan deze inwendige vernieuwin ge, welke het Euangelium in de harten kan uitwerken; en by vergelykt deze geestelyke werking by het geblaes van den wind, wiens llcra men hoort, en wiens fchuddingen men gevoelt, fchoon men niet weet vanwaer iiy komt, noch waer hy heengaer. „Het is niet genoeg, zege „ hy, ■ dat de mensch uit water geboren „ worde", of door eene uitwendige zuivering operilyk verklacrt van levenswys te zullen veranderen; ,, maer hy moet uit den geest geboren worden'"; hy moet van denkbeelden en neigingen veranderen; de Geest moet een' nieuwen menfeh van hem maken.
Men zift niet vanwaar deze verandering in hem komt, noch het einde en de hoop, waertoezy hem geleidt. Maer de kragt van den Geest, die hem beweegt , en de overtuiging der goederen, welken de geloovige verwacht, vertoonen zich uiterlyk door eene hervorming, die alle zyne daden en zyne geheele levenswys beftuurt.
Deze verwonderlyke levenswys, die, na de voorgaende losbandigheden en I a gm-
euangeusche Bkt00gin8»



EUANGEL»-
cue. 13 e-
TOOGJNG.
I32 S C H O U W T O O N E E L
n-ruwelcn, beftendig den Doop volgde, was dus de minst twyffelachtige uitdrukking van de veranderinge , welke het zien van de wonderwerken en genade in hen begonnen uittewerken. Schoon derhalve de reden voor de voorwerpen der openbaringe moest verftommen, en de beloofde goederen onzigtbaer waren, bedeelde God echter den mensch met verlland en oordeel, en wilde dat hy Christen wierde door eene wyze bepaling, gegrond op uiterlyke beweegredenen, waer tegens zich het vooroordeel en de driften alleenlyk konden verzetten.
I I I.
De Getuigenis van het Bloed of Martelaerfchap.
Ik herinner mv reeds te voren alle de verdiensten der derde getuigenis, zynde die van het Bloed of Martelaerfchap, te hebben doen opmerken: want dewyl den mensch niet meer ter harte gaet dan het leven, is het zelve, indien hy het liever opoffert, dan het geene hy gezien,
ge-



b e r N at uur, XXIX. Onderh. 13 3
gehoord en aengeraekt heeft, te ontkennen, de fterkfte getuigenis, welke van eene duidelyke zaek kan gegeven worden. De bevestiging wordt enkel het « a rtelaerschap of de Getuigenis genoemd. Het Martelaerfchap is wezenlyk het uitmuntendfte bewys; want als het zelve in duidelyke zaken, die aen het gemeene bericht der zinnen onderworpen zyn, niet ontvangen worde, behoeft men geene getuigenisfen noch bevestigingen meer aentc^.emen. Het is onmogelyk iets te ftaven. Brieven van adeldom, handvesten, regcen van verkryginge, bezitneming, openbrieven, zegels, afkondiging van wetten , klaerblykelykheid, alle deze middelen om onderricht te worden van het geene gezien, gezegd of voorgefchreven is, worden beuzelachtig en van geene waerde. Dit zyn allen tastbare blyken: doch men moet 'er geen' meer ftaet op maken. Dus is 'er geene zekerheid noch juiste naeuwkeurigheid meer in eenige zaek; want waerop zou men toch kunnen aengaen, indien men geloof weigert aen de getuigenis, welke verfcheide wyze en bedaerde mannen, I 3 vaa
EUANGELlSCHE ltsTOOGING.



Ï34- SCHOUWTOONEEL
Euangeli-
sche BE-
ïooging.
van allerlei ouderdom, ftaet, geaerdheid en landen , zonder eikanderen te kennen, op verfchiller.de tyden, en op alle plaetfen, wegens de zaken, welken zy gehoord en gezien hadden, gegeven hebben, zonder voor de fchande , de geftrengfte ltraffen en het verlies van het leven bevreest te zyn. Wy hebben niets, dat by deze getuigenis te vergelyken is. Hierin kunnen dwazen zyn : maer de dwaesheid was nimmer eene befmettelyke kw.«'l.
Niets is zoo ongerymd dan de redenvoeringen, welken men gewoon is, ter gelegenheid der Martelaren van het Christendom , zo dikwerf te herhalen. „ De valfche godsdienften, zegt men, „ beroemen zich hunne Martelaers ge,, had te hebben.",
Ik weet dat men kan fterven voor het Mohammedaensdom , en voor alle begrippen , waervan men zich heeft laten voorinnemen. Maer te fterven voor eene zaek, welke men niet gezien, noch door zekere berichten vernomen heeft, is zyne overtuiging, niet de zaek ztlve, bevestigen,
Hy, die liever fterft, dan de reis van
Mo-
Wat men
moet denken van lm ], die voor eene opgevatte meening fterven.



derNatuür,XXIX. Onderh. 135
Mohammed naer den hemel, waervan niemand getuige geweest is, te onrkennen, bevestigt alleen zyn eigen vooioordeel, ten behoeven van dezen vermaerden Arabier. Nimmer heeft zich een Mohammedaen voorgegeeven als ooggetuige van eenig gedeelte der zendinge van den gewaenden Profeet. Heeft hem iemand op den ladder des lichts vergezelfchapt? Heeft iemand dengrooten hacn gezien, en naeuwkeurig deszelft maet genomen? Heeft iemand, by gebrek van den hemel zelf te meten, deze afmeting en deze zeldzaemheden, van zoo luttel belang voor de heiligmaking der zielen, door een' Gevolmagtigdcn hooren bevestigen ?
Doch het is al te lang op belachelyke zaken blyven ftaen. Het Mohammedaensdom, en alle openbaringen, die heimelyk gefchied zyn, kunnen welBelyders, maer geene Martelaers hebben.
In tegendeel, hoe ongelooffelykeene gebeurtenis fchyne, is 'er gelegenheid om haer door eene waerlyk wettige en overredende getuigenis te betoogen, wanneer de getuigen gebruik hebben kunnen maken van hunne oogen, ooren I 4 en
EUANGEI.1*
sciid Betooging.



Evangelische Bet'qoging.
I3Ó SCHOUWTOONEEfc
en de ovcréénkomfte van alle hunne zinnen, vooral indien zy het zonder eenftcmmigheid gedaen hebben, en anderen, die hen niet kennen, diergelyke getuigenisfen daerby voegen, zelfs met gcvaer van hun leven.
De mensch kan geen grooter bewys van zyne opregtheid of overtuiginge geven. Maer gelyk deze overtuiging niets is, wanneer men de gevallen niet gezien, noch gehoord heeft door de getuigenis van hun, die ze gezien hebben, zoo is deze overtuiging van de gevallen gezien en gehoord te hebben , indien zy door het verlies van het leven zelf bevestigd is, het fterkfte bewys van de wezeniykheid der gevallen, die voor het oog der zonne gefchied zyn. Op deze wys is het Martelaerfchap het grootfte bewys van het Christendom, en gelykwaerdig aen alle andere getuigenisfen.
Zy , die door de beweegredenen, welke wy niet zullen onderzoeken, beproefd hebben om de getuigen der waerheid van liet Euangelium tot een klcen getal te brengen, zyn volmaektelykwederlegd door menigvuld'ge gevallen, en door het eerwaerdig gezag der fchry-
ve-



derNatuur,XZ7X0^^. 137
veren, welken Dom T. Ruinard bygebragt heefc in de Vermaerde voorrede, dje aen het hoofd der Ware Handelingen der Martelaren gelezen wordt. Deze wonderfpreuken worden nier minder wederlegd door eene meenigte van gelyktydige fchryveren , en door vele wezenlyke gedenkftukken,, dje, fchoon geen befchrcevcn of onjftandig verhaeldc gevallen , echter opregte bewyzen zyn van de wreedfte Itrafoëffeningen, welke het Christendom overal onderging. Men liet de Christenen vechten met de beesten in alle de fTrydperken, welken yder groote ftad, op het voorbeeld van Rome , deed maken. De gevangenisfen, de galcijen, de fteengrocven en mynen waren vervuld met Christenen. Zelfs zyn 'er verfcheiden gevallen, die klaerlyk betoogen, dat de haet tot het Christendom, niettegenftaende de zachtmoedigheid en voorzorgen van verfcheiden verdraegzame Keizeren, overal in woede veranderde, en den moord van vele huisgezinnen te gelykveroorzaekte. Ik zal 'er flechts een' trek van bybren>gen. Men vindt in de kerkhoven, die éertyds buiten de poorten onzer aloude l 5 fte-
EUANGEr,!*. SCHK FiliTOOGING.



EVANGELISCH". BETOOGING.
(*■) Zie Ram. fuiten. Gallonius, Ê? Praef.Ws* tar. Mttropel. Ramtoxf. Donixi Mtcrlct.
13S Schouwt 00 neel,
ftedcn warén, eenige plaetién, weiken de godsvrucht der geloovigen altoos door. den naem van Kerkhoven der Martelaren onderfcheiden heeft. Hierin gravende , om grondlagen te leggen, vond men daerin dikwerf graflieden van tutfteen, harde fteen of kryt, bezet met geraetriteri, met ingeflagen fpykeren in de ellebogen en op het hoofd of met yzeren haken , die hen de fchouders doorboorden , en kruisfelings onder de borst liepen. Eenigen dezer graflieden werden ruim genoeg gevonden, om tevens verfcheiden groote ligchamen, en vele kleene van eene ongelyke geftelte te bevatten ( *). Byna allen dragen zy de kenteekens van eene diergelyke wreedheid. Men ziet wat dit wil beduiden. Men heeft nimmer de kindersderkwaeddoendercn de ftraffen, die de misdaden hunner vaderen moesten boeten, doen ondcrgaen; en de eerwaerdige begraefplaets, die aen de booswichten geweigerd wordt, werd zigtbaerlyk aen deze huisgezinnen bezorgd, door denzelfden Geest,



derNatuur,XXIX. Onderk. 139
die den moed had om aen Pilatus het ligchaem van Jezus te verzoeken , en het mee eerbied te plaetfen in eenen grafkelder, die nog niet gebruikt was.
De Schryvers der drie eerfte ecuwen, en de drie aloude weerelddcelen , z\n vol van geene twyflelacbtige kenmerken, maer van uitdruklyke gedenkltukken der ftandvastigheid en meenigte van hun, die liever hun bloed hebben doen vergieten, dan de gevallen, waervan zy volkomen overreed waren, te ontkennen. Bekwame oordeelkundigen (*) hebben 'er de bewyzen van verzameld en geftaefd, door 'er niet alleen hetvalfche, maer zelfs het onzekere van aftezonderen.
Dit bewys, dat eigenlyk de getuigenis der getuigenisfen is, is vermeerderd gelyk het aental der Christenen, en eene reeks van drie honderd jaren meer en meer verfterkt. Het werk der zaligheid was overal verfpreid, door de algemeenheid der predikinge: maer gelyk de ganfche aerde de Predikers gehoord, en hunne
fchrif-
(*) Adriaen Baillet en de Bollandisten.
EUAN'gf.LI» SC he BerOOGINO.



Evangelische Be-
xuogino.
TE-
l40 SCBOUWTOONEEL
fchriften bewaerheid heeft, zoo heeft ook de ganfche aerde het bloed der getuigen zien vergieten; en Jezus Christus" had by voovraed eene onverwmlyke kragt aen deze getuigenis gegeven, door te profetéren, tegensallé waèrfchynlykheid, dat dezelve voor de vierfcharen der Joden en Heidenen afgelegd zoude worden. .
Door alles wat voorafgaet, is net klaerblyklyk, dat men redelykerwyze niet kan tvvyffelen aen het medebciben der boeken "van het Nieuwe Testament en der Kerken, die ze ons eenparig bevestigd en overgeleverd hebben. De {retuigenisfen, door den Vader aen zynen Zoon en deszelfs Afgezanten gegeven , zyn insgelyks zeker , dewyl zy door deze boeken verhaeld, en tevens voor de oogen van het ganfche aerdryk voorgefteld zyn, zoo door de verandering der bekeerde volken, als door den ftandvastigen dood van meenigvuldise getuigen.



d e r N at u u r, XXIX.Onderh. 141
TEGENWERPING.
Zie hier wat ik fchoonfchynendst heb horen acnvoeren, om dit bewys te ver-
SCHF. BEIOOGING.
juistheid en keurigheid in het verftand, echter twyffelden aen de zekerheid der openbaringe, door eene uitwerking der gewoonte, die ons meestal de klaerfte bewyzen uit het oog doet verliezen, wanneer 'er onze reden een zwak licht, of alleenlyk eenige duisterheden, tegenftek.
Wy ontkennen geenszins, zeggen zy, dat het Euangelium eene volmaakte overéénkomst met de noodwendigheden van den mensch heeft, het zy om zynetrotfche reden te vernederen, door haer aen den regel der openbaringe te onderwerpen , het zy om zyn hart tot het beöcfïenen van alle de deugden, voor de famenleving noodzaeklyk , te doen overhellen, door hem de fterkfte voorbeelden en treffendfte beweegredenen voortedragen. In dezen zin zullen wy altoos het Christendom roemen. Wy hebben geene beftendiger vrienden, dan de ware Christenen. Wy erkenaen ins-
ge-



Evangelische BeTuoging.
14a Schouw tóoneel
o-elyks, tot eer van het Euangelium, wanneer men het zelve vergelykt met de leere der oordeelkundigfte mannen, gelyk Sokratés en Konfucius geweest zyn, dat deze laetfte koel en van alle aenmoediging ontbloot is, alzoozy niets in zich heeft om onze hoop optewekken, dm eenige redenkavelingen, gefchikt naer den ftnaek van weinige perfonen, die de zaken overwegen, maer boven het bereik van de menfchen in het algemeen. Wat is nu eene zedenkunde alleen voor de Wysgeeren, voor lieden, die allen bekwaem meenen te zyn om eene andere nog veel beter te maken? In tegendeel is de zedenkunde van Jezus Christus verftaenbaer voor den geringften. Men kon niets meer naer den Imaek des volks begrypen, dan onze aendacht te vestigen op één van ons, reeds geplaets in de heerlykheid, die voor allen gefchikt is. Maer het is niet genoeg dat de verkondiging van dit werk fchoon en treffende is; men moet bewyzen daervan ten alle tyde kunnen aentoonen ; en dit fchynt tegenwoordig niet gemaklyk te wezen. Indien het Euangelium was aentemer-
ken



tj en N at u u k , XXÏX. Onderh. 1^3
ken als eene enkele historie, of als een verhandeling over de wysbegeerte, w> zouden ons niet verwonderen verfchiliende uitleggingen, of meer of min waerfchyniyke bewyzen daervan te zien verfchynen. Maer men vertoont ons het Euangelium als een verbond, 't weik God met den mensch maekt. En in waerheid is dit noodig voor de grootfte meenigte, die in een betwistbaergevoelen van het fpoor dwaelr, maer de beloften, aen Abraham gedaen, en het verbond, door zyn nakomeling aen het ganfche menfchelyke genacht aengeboden, zeer wel verftaet. Nu is 'er geen verbond, zonder gezantfchap ; en dit gezantfchap moet noodzaeklyk een zyn, gelyk het oogmerk van hem, door wien het gezonden wordt. Hoe zal men nu de onvermydelyke eenheid der zendinge overéénbrengen met de mcenigvuldigheid der bedienaren, die de leer veranderen , eikanderen veroordeclen , en echter allen ons met een gelyk vertrouwen zeggen: Komt tot om,' wy zyn de Afgezanten? . Indien 'er eindelyk eene kerkbediening, die voordeeliger kenmerken dan
de
e'TANC»!,!,
bCHf. BETODG*N«ï.



e'uangeli-
schl Betooging.
144 SCHOUWTOONEEL
de uitvinders der nieuwe gezindheden aentoonde , in de famenleving overbleef, zou zy hare zending moeten bewyzen , gelyk alle ftaetsregeringen hare mftelling moeten bevestigen, door hare voorregten en geduurige getuigenisfen van alles, wat haer omringt. Hierin geven de ftaetsregeeringen geene getuigenis aen zich zelve: zy zyn alleen houders der getuigenisfen, welken zy in het begin ontvangen. Maer het is eveneens met de Euangelifche bedieninge? Kan men tegenwoordig de getuigenisfen deiwerken van den Geest, en de menfchelyke getuigenisfen, die aen het Euangelifche werk gegeven werden, weder te voorfchyn brengen? Wanneer zy wezenlyk gegeeven waren, is het niet meer dan een aloude roem: het is niet meer mcgelyk dezelven te onderzoeken of te vergelyken met iets, dat derzei ver kragt ofkragteloosheidzekerlyk konde aantoonen. Alles is zoo ver van ons af, al» of het niet meer beftond.
Maer indien de afgelegenheid, en de moeijelykheid om de bewyzen der zerdinge optehelderen, derzelver zekerheid benadeeld hebben, de verkondigers van
het



derN atuur, XXIX. Onderh. 14$
het verbond, wie zy ook zyn, hebben niets meer dan het hooren zeggen, om de regten , welken zy zich toèëigenen,
EüANGELj SCHE BSTOQGING,
vooneftellen en te ftaven. Zy geven getuigenis aen zich zeiven, in plaets* dat zy de voorgaertde reeks van getuigenisfen op hen zouden toepasfen; en het Euangelium niets meer dan eene zaek van redenkaveling' zynde, zien wy 'er geene andere verdiende in dan de byzonderheidderwisfelvalligheden. Het zal'er mede zyn als met de zielverhnizing van Pythagoras, die gunst by de Braminen gevonden heeft, of met de onligchamelyke fchoonheid der deugd, die Sókratés en na hem eenige bekwame overdenkers verrukte.
Het is dus niet genoeg, voegt meu 'er by, de bewyzen van den Christelyken godsdienst bytebrengen, gelyk zoo Vele Schryvers gedaen hebben. De menfchen in het algemeen lezen noch kunnen deze onderzoekingen verftaen; en zy, die 'er de meeste waerfchynlykheid in vinden, zyn niet veel verder gevorderd. Het voornaemfte ftuk ontbreekt hun.
Dewyl de Christ lyke godsdienst z'ch XVI. Deel. K in-



ZUANCKLf. S*HE BCÏOOOIN»
I46 S CHOOWTOONEÏL
inderdaed uitgeeft als het wezenlyke verbond van God met de menfchen, moet men het bewys, dat altoos levendig en verftaenbaer zoo wel voor de mingeöeffenden als voor de geleerden zyn moet * uit dit verbond ontleenen. Men moet hun eene aengeftelde en duidelykvoortdurende volmagt aentonen: want men kan niet verzekerd zyn van de ware punten des verbonds, dan door hen, die gevolmagtigd zyn om het te verkondigen; en vooral niet van de wezenlykheid hunner magt, dan door de getuigenisfen, die altoos kunnen bewaerheid worden. Maer indien de geloofsbrieven, of gelykwaeröige getuigenisfen, met meer in wezen zyn, hoe zal men ze kunnen voortbrengen ? Wy hebben de werken van den Geest, die de zending konden bewyzen, niet gezien: wy jiebben het bloed der getuigen, dat als derzelver plaets vervulde, niet zien ftroomen. De gefchriften van hun mar-* telaerfchap zyn verloren; en de levensverhalen der Heiligen , gemeenlyk fabelachtig , hebben derzelver plaets in-
fenomen. De Kerkebediening zonder ewyszynde, kan dan het Euangelium
voor



d ê r N at u u r, XXVII. Onderh. 147
voor een wezenlyk verbond doorgaen; en hebben wy geene regtmatige oorzaek, om te vreezen dat alles in beguicheling ohtaert?
Om deze zwarigheid, die vry dringende is, eh onze éigen verdeeling van ltoffeh vero'nderftelt, te beantwoorden, is het eene onvermydelykerioodzaeklykheid de eeuwigdurendheid der kerkebedienihge, die het verbond verkondigt, en dezelfde duurzaemheid der getuigenisfen, die eikanderen, in alle gedachten , ten waerborge verftrekkcn, duidelyk aentetoöncm
K a D E K>
EoANCït;^ sche Be.
toooins-



I48 ScHOÜWTOONEEL
DERDE HOOFDSTUK.
De eeuwigdurendheid der Getuigenisfen , aen de Euangelifche Bediening gegeven.
Deze meenigvuldigheid van gezindheden, afgefcheiden van het ligchaem der Kerke, die zoo vele perfonen van zich vervreemt, ontëert alleen den byzonderen geest, die 'er de uitvinder van is, en verzwakt in geene deele de zekerheid van het Christendom. Houdt de regeering van eenen Staet op eenig en Itenbaer te wezen, fchoon eenige landfchappen bezet zyn met benden van misnoegden, die, zonder onder eikanderen eenige verbintenisfen te maken , yder byzonder hunne bannier, hunnen naem en hunne inrichting hebben.
Men kan den Christelyken naem verdeden: Marcion, Manes en Arius kunnen zich Crhistenen noemen : maer men kan het Christendom niet meerdarf het Apoiïelfchap verdeelen. Daer is
Hechts
euangeli-
scRE Betoog jno.



derNattjür, XXIX.Onderh. 149
sche beTöOGING,.
Voorzorgen van J§.
zus Christus, om zyne zending altoos kcn-
leiiQom zyn.
De uitvinders en begunfiigers dei fcheuringen doen zien, dat zy den wiJ van hunnen Meester, die in den mond van zyne Afgezanten geene tegenflxydigc woorden gelegd, noch verfcheiden Gezantfchappen in plaats van één uitgezonden heeft, in 't geheel niet kennen of uitvoeren. Dus moeten de kerkfcheurende Bedienaers geene magt ontvangen hebben, 't geen hunne fchoonfte begaefdheden onnut maekt voor de zaligheid der geenen, die hen aenhooren; of zy hebben, ten onzen opzigte, het regt om gehoord te worden verloren, door eene zending, die ten allen tyde aen het geheelal en voor yder moest ingericht worden, ter zyde en in onafhangelykheid waertenemen.
De twee voorname zaken, die den Zaligmaker op aerde bezig gehouden hebben, zyn de verlosfing van het menfcbelyke gedacht door zyn bloed , en K 3 de
flechts één God, één Middelaer, één verbond, één geloof, en één bekende fchaer van Afgezanten , die dezelfde voor alle eeuwen zyn zal. Waer het Apostelfchap is, aldaer zal het Christendom zyn.



eua.ngei.ische Betooging.
j»aer te ma-
Ï50 SCHOUWTOONEEL
de zorgvuldigheid om eene kerkbediening aenteftellen, en haer bekwaem te maken, door zyne lesfen ep inrichdng, om dezelfde leerftukken, met de bewyzen van deze zendinge, aen alle volken te verkondigen. Om alle willekeurige handelingen der menfchelyke reden voortekomen, en de geloovigen voor altoos door het gemeenzaemfte en zekerde middel te bepalen, heeft Jezus Christus zynApostelampt, dat is, eene onontbindbare en onfterffelyke fchaer van Afgezanten, voor alle volken en eeuwen ingefteld.
Met het oogmerk om zyne Kerk uit Joden en Samaritanen, Grieken en Barbaren te doen beftaen, maekte hy geen begin met hun flegts een boek aentebieden, om dat een boek verdacht aen den eenen, onverftaenbaer voor den anderen, en verfchillende uitgelegd kan worden. Hy oordeelde niet welvoegelyk hun een' eenigen Prediker voorteftellen, om dat deze Afgezant niet overal tegenwoordig kon zyn, en zyne magt zoude hebben kunnen misbruiken, door zich alleen met het werk belast te zien, Maer hy bezorgde hun eene fchaer van
van



berNatutjr, XXIX. Onderh.151
van Afgevaerdigden, welken hy bevolen had alles, wat hy hun had voorgefchreven, gezamelyk tot aen het einde der eeuwen te verkondigen, hetzy zulks met de levendige ftemme of by gefchrifc gefchiedde.
Deze kerkbediening, waeraen Jezus Christus zelf den tytel van Gezantfchap gaf, belet alle de ondernemingen van het menfchelyke verftand; dcwyl het, gelyk de andere bedieningen, by wyze van maetfchappye is ingefteld; eene inlteliing, wier uitwerking, als het kenbare oogmerk, is de nieuwigheden en perfoonlyke inzigten voortekomen of te vernietigen. Dewyl deze kerkbediening eeuwigdurend moest zyn, is het tevens noodig dat hare bewyzen daermede gepaerd gaen; en haer altoos kenbaer maken. Het middel waerdoor de eeuwigdurendheid der kerkbediening en hare bewyzen bewaerheid worden, is onder onze oogen. Het is in de ganfche famenleving. Men vindt de voorbeelden daervan by yder volk, in yder landfchap én in elke ftad. Wanneer wy in de historie lezen, dat eenig Staetsbeftuur ergens is ingevoerd, met welk oogmerk \\ 4 die
EUANdELfc
sche BeTOOOItlt.
Luk. 6:15.



I52 ScHOUWTOONEEL,
euangelisfhe Betooging.
dit gefchied is, en welke verpligdingen en voorregten het zelve zyn opgelegd, kunnen wy verzekerd wezen van de waerheid dezer historie; alswy dezelfde vergadering, met alle openbare blyken van hare inftellinge, tot op heden toe zien ftand houden. Deze historie levert door zich zelve geen bewys uit; maer zy wordt door opvolgende en beft endige getuigenisfen bewezen. Insgelyks vinden wy de Euangelifche zending in eene historie, zoo oud als de Kerk, en beveiligd van alle de maetfchappyen, die zich, van de eerfte eeuwe af, Chrislyke genoemd hebben. Wy brengen deze hiftorie niet by, ten bewyze der ftichtinge van de Apostolifche kerkbedieninge ; en nog minder nemen wy toevlugt tet de inboezeming der boeken, die dezelve bevatten. Behalve de beftuuring van den Geeft omtrent de Schryvers, kan hunne hiftorie, tenopzigte van de eenige en onvergangbare kerkbedieninge, niet feilen, indien deze inrichting, welke zy bybrengt, zich in alle eeuwen in wezen houdt, altoos in denzelfden ftand blyft, en gepaerd wordt met de getuigenisfen , die haer
ken-



. der Natuxjr,XXIX.Onderk. 153
kenbaer maken, en haer alleen wettigen. Laten wy beginnen met de trekken , die de zending in het verhael van alle de Euangelisten kenmerken. Wy zullen 'er vervolgens de bevestigende en gedurige uitwerkingen in de famenleving van zien.
1. Jezus Christus, de aerde verlatende , had niets by gefchrift aen de menfchen overgeleverd; maer hy voorzag ben met het Apostelfchap. Ook werd de Kerk gevestigd, voor dat het woord der predikinge gefchreven was; en nimmer werd eene Kerk geveftigd door het lezen van een boek, maer door de prediking des Afgezanten. Het geloof komt uit het gel.oir en het gepredikte woord van God.
Wanneer zelfs de Predikers aenftonds eene fchriftelyke verhandeling aengeboden hadden, zoude men waerfchynlyk hunne perfonen hebben moeren doen kennen , en de verhandeling door de regtvaerdiging van hunne zendinge bevestigen. Dit wordt by de befchaefde en barbaerfche volken gevorderd en in het werk gefield, om dat zy allen verzekerd willen zyn van de perfonen, met K 5 wel-
m
euangeli.
schb Be tooging,
Kom. ie;



Euatkseli-
sche Betooging.
I54 SCHOUWTOONEEL
welken fy handelen. Het Apostelfchap gaet dus eenigermate voor de Schriftuur.
4. Jezus Christus, de kerkbediening inftellende, heeft niet tot een eenigen Bediénaer, maer tot verfcheiden te gelyk gefprooken. Het is dus eene fchaer van Afgezanten , die door hemuitgezonr den wordt, en welke wy moeten weder vinden.
3. De volmagt van deze Afgezanten betreft de ganfche aerde. Docete omnes gent es. De kerkbediening is dan volftrekt niet plaetfelyk. Zy is, gelyk het Lcvitifche priesterdom , niet aen eene ftad en een' eenigen tempel verbonden. Zy is algemeen.
4. Deze kerkbediening, fchoonoveral verfpreid, is aen eene eenige leer, die juist tot het zelfde oogmerk ftrekt, op het naeuwfte gebonden , gelyk zy allen, die een gezantfchap of eene regerings plaets bekleeden , behooren te wezen. Men ftelt hen in geene meenigte aen, noch onderwerpt hen aen de wet der onderhandelingen en ondergefchiktheid, dan om de verdeeling en grilligheden van het byzondere verlland-



©ERNATuuRjXXiXCWtfW?. 155
fe beletten. Docentes eos fervare omniet queecunque mandavi vobis.
Dus zal 'er overéénflemming en vastigheid in de kerkbediening zyn,- zonder dezelven is 'er geene eenparigheid in den opgelegdenlasr, geene zekerheid in het verdrag; en yder kan het op zyne wys verklaren, indien hy zyn werk byzonder verricht, zonder daervan rekenfchap aen zyne maetfehappy verfchuldigd te zyn.
5. Jezus Christus, Herders en Leeraers aenftellende, beloofde hun zynen byftand voor altoos, tot aen de voleindiging der tyden. Ecce ego vobiscmn [urn omnibus diebus usque ad confum~ 'mationem feculi. Het is dan eene eeuwigdurende bezending en een onvergangelyk werk. Indien deze afzending niet meer beftaat, is dit ganfche werk zonder wezenlykheid ; en indien dit werk tot het einde der tyden duurt, worde het verëeuwigd door een gezantfchap,; dat zich van het eene einde der weereld; tot het andere moet uitftrekken. Wanneer men letterlyk de woorden van den Infteller volgt, ziet men hier eene regelmatige maetfehappy, die tot oogmerk
heeft
Euansem-*
scuk Be*
tqogino»



I5<5 SCHOUWTOONBEL
EüANGïU. SCHE BbTO«GING.
heeft de zaligheid der menfchen, door de mededeeling der lecre en verdienlre van Christus, tot uitgestrektheid deganfche aerde, tot duurzaemheid alle eeuwen , en tot eerften pligt niets te zeggen , dan het geene de eerfte bezending van haren Infteller ontvangen heeft. Maer men befpeurt dat hier iets meer noodig is. Dewyl de Christelykekerkbediening in eene duurzame en altoosblyvende maetfchappy beftaet, moec zy, gelyk alle andere bedieningen, voorzien zyn van geloofsmiddelen, die alle beftendige maetfchappyen , zelfs lang na de inftelling, wettigen en doen kennen. Deze middelen zyn tweederlei, i. De openbaerheid der Bedieninge en derzelver bewyzen. 2. Deeenig heid der Bedienaeren, of hunne onder-r gefchiktheid, die 'er flechts eene vergadering van maekt.
De openbaerheid ftek de getuigenisfen, die aen de zending gegeven zyn, in vollen dag, en de eenigheid of regelmatige ondergefchiktheid der leden, die yder op hunne wys werken, uit naem' van eene maetfchappye en van wegen den Wetgever, die dezelve gevolmag-
tigd



dt.rN at vu r, XXIX Onder L 157
tigd heeft, openbaert het wettige gebruik van eene zelfde magt, fchoon door verfchillende perfonen, op verfchillende tyden , en op verfchillende plaetfen geöeffend. Zy, die buiten deze eenigheid zyn, hebben niets ontvangen , of misbruiken alles. Hier is niets willekeurigs : deze voorfchriften zyn voor onzen tyd gemaekt: zy zyn voor dien der Christelyke Kerke, en overal dezelfde. Het zyn de wetten der menfchelykheid: doorhaer zyn de menfchen verzekerd van hunnen flaer; en het vleefchgeworden Woord heeft de ftichting zyner Kerke ingericht door middelen , die alle de grondftichtingen te kennen geven. Het heeft zich wel gewacht van zyn verbond en wil te onderwerpen aen het onderzoek der Wysgeeren, of aen de beflisfing der fraeije vernuften, die in dit opzigt zoo onkundig zyn als de overige menfchen, en zelfs nog gevaerlyker , orn dat zy verwaender &en aen driftiger inzigten onderworpen zyn; maer het heeft zyn verbond en de ware goederen allen menfchen aengeboden, door een voor hun veilig middel , te weten»
EUANGEMS( HE BeTOOüING,



EüANGEMSCHE bETOOGING.
15$ ScHOÜWIOONEEi
ten j eene openbafe en gevolmagtigde kerkbediening.
Laet ïemand zich tot Afgezant verheffen, of ondernemen eene geregtskamer opterichten, door zich metamptgenooten eh onderhoorigen te verbinden; men llaet 'er geen acht op, om dat men weet van waer hy komt, ofom dat men zelfs zeker weet, door het enkele gebrek van getuigenisfe, dat hy zich deze magt heeft aengematigd, en niets wezenlyks aen iemand kan mededeelen.
Aen de andere kant, laet een wettig lid van den Raed van Genua, of van éenige andere openbare Raedsvergaderinge, ondernemen eene byzondere vierfchaer opterichten, om deze of geene zaken van een dal of vlek op eene nieuwe wys te regelen, en ziek ten dien einde onaf hanglyk te maken van de vergadering', waervan hy zich afgefcheiden heeft; zyne onderneming is vruchteloos en ydel. De onkundigfte mensch kan derzelver ongenoegzaemheid befpeuren. "^der weet de nieuwigheid dezer verdeelinge. Hy draegt een' naem, verfchil-
Icrr-



derNatuur,XX7X. Onderhh^
lende van den Raed van Genua, waerin hy noch erkend noch geduld wordt: oi indien hy zich van eenigen onderftand bedient, om zich te handhaven, kan hy noch het gezag van den alöuden Raed vernietigen, noch eene wettige magt aen anderen mededeelen.
De eerfte ondernemer matigt zich aen het geene hy niet ontvangen heeft: de tweede ondernemer maekt zigtbaer een misbruik van het geene hy bezit. De eerfte kon geen Regter worden, voor hy ingelyfd is in de maetfchappy, die de magt in handen heeft; en de andere, lchoon afgezonden , verliest de vrucht van zyne zendinge, om dat hy dezelve metgezamenlyk met de andere Afgezanten, noch ©veréénkomftig met de inftellinge van de gemeene bedieninge handelt. Men weet de plaets en den dag, waerop hy begonnen heeft zich afzonderen. Sedert dien dag behoord» zyn werk niet meer tot de vergadering:, waervan hy zich afgefcheiden heeft.
Door een noodzaeklyk gevolg van deze algemeen aengenomen regelen, is het ons allen zoo gemaklyk -te weten of er een verdrag van rerbinrenisfe is, dat
ons
EVANGELIsche BeT09GING.



EWANCTV
sche Be-
touqikg.
l6o SCHOOWTOONEEL
ons met God bevredigt, als te weten dat 'er een vredeverdrag tusfchen Frankryk en Holland is. Het is voor ons geen moeijclyk onderzoek, om de kerkbediening, die den mensch in gemeenfchap met God door Jezus Christus brengt, uittevinden. Zy is openbaer, en vertoont zich met alle hare getuigenisfen in de Christelyke Kerke, die duidelyk haef geloof ten allen tyde en op alle plaetfen verbreid heeft.
Wy behoeven hier niet breedvoerig aentetoonen, dat deze of geene maetfchappy, gelyk die der Ebioniten, Manicheen of Arianen, niet tot de Kerk van Jezus Christus behoorde, om dac de kerkbediening , die hen verzameld heeft, van nieuwe inftellinge is, en zich vermeten durfde de aloude kerkbediening, die onfterffelyk was, tegens allen regel aen, te onttëeren en aftefchaffen, om zich in derzelver plaets te ftellen. Wy behoeven niet aentetoonen, dat de Maetfchappy der Kopten of Armeniërs de Kerk van God niet is, om dat de kerkebediening, die hen beftuurt, fchoon uit de ware Kerk' voortgekomen, zich van de gemeenfchap des algemeenen- gezant-



derN atv ur> XXIX. Onderh. 161
zantfchaps heeft afgefcheiden, en eene kerkbediening, die tot aen het einde der eeuwen door de ganfcheaerde vruchtbaer zal wezen i als vernietigd veroordeelt. De algemeene Christelyke Kerk predikt het woord des levens aen alle fchepfels, en is kennelyk acn het aloude en onvergangbare geznntfehap , dat doorgaens, gelyk allegezancfchappen, de openbaerheid der getuigenisfen, die 'er mede gepaerd gaen, en de eenparigheid, die de handelingen van versheiden bedienaren als de handelingen van de ganfche gemeenfchap doet roemen , ten kenmerk heeft.
I.
De openbaerheid der Algemeene Kerkbedieninge, en der sJ!gemeens Christelyke Kerke.
Het is eene gelykbeteekenende tael te zeggen, dat de Algemeene Christelyke Kerk, of wel de Algemeene Kerkbedieninge, zich ten allen tyde en aen hec ganfche aerdryk vertoont, met volkomen klaerblykelyke "en zekere getuigenisfen. En inderdaed, fchoon de
XFI. Deel. L Kerk
EtlANGELÏ* SCHE BïTOOGIN6.
Mark. i67 15-



É'JANGELI SCHE BEttOOGING.
iKor. 3:
33.
iéa Schouwtooneel
. Kerk zeer verfchillende in de Kerkbedieninge zy; fchoon de Geloovigen, die de Kerk uitmaken, geene magt aen iemand kunnen verleenen, om dat zy dezelve niet ontvangen hebben; fchoon de Kerkbediening haer volftrekt wordt medegedeeld van God, die zichgewaerdigd heeft met haer te handelen, zyn echter deze Kerkgemeenfchap, de Afgezanten en het Hoofd der Zendinge voor haer beftemd: Omnia veflra funt, Vaulus. five Atoollos, five Cephas,
five Paulus, Jive Apollos, f-tveLepftas, Door deze Kerkbediening geniet zy alle hare regten. Zy is van hare verkregen goederen niet verzekerd, noch gelooft dezelven met vertrouwen, dan door de verzekering van de heiligheid harer Kerkbedieninge.
Zy belydt dat Jezus Christus de öorfprong en Voleindiger van haer geloof is; dat zy van hem, als haer' eenigen Meester, hare leer heeft; dat hy het voorbeeld van hare zeden, en het grondbeginfel van hare regtvaerdigheid is; dat zy hare heiligheid van hem heeft, en dat dezelve ten allen tyde ten minfte aen een aental harer leden medegedeeld is* Maer gelyk 'er geene verbindtenis
voor



BerNatuur, XXIX. Onder h. 16*3
voor haer noch voor iemand kan zyn, indien 'er geene Afgezanten waren, is zy gevolinagtigd om zich dê heilige, eenige en algemeene Christelyke Kerk re noemen, wanneer het klacrblykelyk is, dat zy het eenige gezantfchap, 't welk de blyde boodfchap en de goederen des verbonds aen de menfchen verkondigt, ontvangen heïft. Op dezewys bezit zy de inwendige heiligheid, welke de Heilige Geest ?.en de regtvaerdigen mededeelt, en die niet gezien wordt. Zy heeft tevens de uitwendige en kenbare heiligheid, die ten nutte der ganfche gemeenfchap ftrekt, en waeraen alle de byzondere leden, zelfs defleehte Christenen, deel hebben, als klaerblykelyk verëenigd met de Kerkbediening, dte de magt bezit. Zy kent en verkondigt de regten, die haer kenbaer maken, om dat by haer, en alleen by haer, de beftendige vorm' der eerfte en onwederroepelyke zèndinge gevonden < wordt. Yder weet dat de regelmatige en beftendige vorm der openbare inftellingen be^aet in het geene, dat haren grond handhaeft, en hare magt aentoont, zoo' ïang dezelve niet wederroepen is. De» L 2 M
ïCHE BEroOGING»



164 ScHOUWTOONEEL
EVANGELISCHE BETOOGING.
ze vorm weggenomen zynde, weet de famenleving niet meer waeraen zich te houden. Indien 'er dan een onfterffelyk Apostelfchap is, kunnen wy, door den uiterlyken vorm der Kerkbedieninge, die de eerfte zendinge vereeuwigt, de ware Kerk, door deze Bediening gevestigd en bediend, ontwyffelbaer vinden. Ook kunnen wy de duidelyke eeuwigdurendheid der bewyzen, die in het begin de zending bekend gemaekt, en het Christendom gevestigd hebben, by deze Kerkbediening ontdekken. Laten wy hier by voegen, dat de voortgangen Van deze eeuwigdurendheid, die eeniglyk in de algemeene Christelyke Kerk gevonden wordt, dezelfde zyn als in eene maetfchappy van Regteren of Oppergeregtshof, 't welk men lang na zyne inftelling kent, zonder twyffelachtigheid of vreeze van zich te misgrypen. Deze foort van overlevering , of overdragt, die noch boeken noch leringen vereischt, om verftaen te worden, is nietalleenlyk openbaer, maer onfeilbaer. Zy is gegrond op verkiezingen, aennemingen, openbare bewysfchriften , gebouwen, wier gebruik yder bekend is , en zoo
vele



der Nat uur, XXIX. Onderh. 165
vele overéénftemmende en beftendige middelen, dat men niets zekerers in de famenleving kan vinden.
Het lezen van brieven der inftellinge wordt niet dagelyksch herhaeld, en was voornamelyk in het begin noodig. Vyf honderd, of vyf duizend getuigen (de zaek is onverfchillig) hebben aenftonds deze lering gehoord. Hunne getuigenis is vervolgens eenigermate vervuld door de bevestiging der geenen, die dezelven onderwezen hebben; zelfs door de oeffening der Bedienaren, die de inftelling begonnen; door de openbare inlyving der geenen, die hen opvolgden, en de ledige plaetfen vervulden; door de toeftemming der volken, die hunne zaken voor deze Vierfchaer bragten; door de onderfcheiding der Geregtskameren en de zaken, waervan zy kennis namen; door het verfchil van de verrichtingen der verfcheiden Leden, waeruit dezelve beftaen ; door de geduurzaeinheid der plaetfen, gebruiken, kleederen en voorregten, die hun toegewezen zyn. De famenloop dezer omftandigheden is gelykwaerdig aen de dagelykfche herhaling der getuigenisfen, ter ftavinge van L 3 het
EUANGELI"
5CHE BE-



i66 Schouw toonjsel
EUANGEUSCHE BE" TOOGING.
het Kerkbeftuur, en vervult dezelve in het geene haer mogt ontbrecken.
De magt, aen de wetgevende Mo-
Ecuwigdujendlieidder getuigenisfenvan den g-est, die 'de AlgemeeneChristelyke Kerk gevestigd heeft.
Ir- S '
gendhei'd vergund, in de weereldfche zaken, is niet zigtbarer dan de regten en de zending der algemeene Kerkbedieninge: en gelyk deze weereldfche magt uitwendig door duurzame blyken geitaefd wordt, wordende regten der algemeene Christelyke Kerke niet dezelfde klaerblyklykheid betoogd , door de hehoudenis van hare uitwendigheden, cn de openbaerheid der getuigenisfen, diezy dagelytach aen hare Kerkbedieninge geven. Laten wy deze vergelykin^ eenigzins uitbreiden.
De vyf honderd Discipels , die den verrezen Zaligmaker in Galiléa mogten onderhouden, en de Bgt duizend Joden, die op de eerfte predikinge van Petrus, onderfteund door de wonderwerken van den Heiligen Geest, bekeerd werden, zyn met de Apostelen de eerfte waerborgen der zendinge van Jezus Christus De andere Geloovigen, die de K^rk van Jeruzalem wel rasch vergrootten, gepaerd met hun, die het geene dat zy gezien en gehoord hadden, in geheel



Judéa bevestigden, zyn nieuwe getuiren van het werk van den Mesfias en de Apostoliiche magt. Door hen wordt
I
EUANOF.£ï~ SCHE BETOOGING-
alles openoaer. vyi uuh<*w« ^ 'jduizend getuigen der opftandinge, agt duizend of tagchentig duizend getuigen van de nederdalinge van den Heiligen Geest, is dezelfde zaek voor de volgende eeuwen; wantdewyl zy allen geftorven zyn, moest hunne getuigenis vervuld worden door perfonen, die hen gehoord hadden: nu zyn wy zoo wel verzekerd van eene bevestiging, die op het eenparige bericht van vyf honderd getuigen gedaen wordt, als of dezelve door vyf duizend gefchiedde. t
Indien men echter wil, dat er, zelfs voor ons, meer zekerheid is in de bevestiging, door de Geloovigen der eerfte eeuwe gedaen, op het bericht van vyf duizend getuigen der opftandinge, dan op dat van vyf honderd; en op tagchentig duizend getuigen der wonderwerken van den Heiligen Geest, dan ©p agt duizend; men kan zeggen, dat de'Kerk dit voordeel, en zelfs grooter voordeel geniet. Zy heeft, door zekere middelen, de getuigenisfen niet L 4 ™*



i68 "Schouwt ooneel
EüAKOELI-
srHF. BeTOOGINO.
van èenigen honderden, of van ecmgen duizenden van getuigen der eerfte zendinge, maer van eene wezcnlyke wolk van niet verdachte getuigen, aen de volgende eeuwen overgeleverd.
Zy zyn niet verdacht, om dat'er geene verblinding in het geene zy openbaerlyk gezien hebben , noch heimelyke veritandhouding in het bericht van lieden, die eikanderen niet kenden, konde plaets hebben. Het is geene eenige gebeurtenis, door de inwoonders van eene enkele ftad geftaefd, maer verfchillende gebeurtenisfen, welke ontelbare getuigen verzekeren gezien te hebben in verfchillende landen, in vermaerde lieden, en in eene langdurige reeks van jaren; zynde alle gebeurtenisfen , die eene zelfde magt veronderftellen, en tot het zelfde einde ftrekken. Het is eveneens of men Lazarus uit het graf heeft zien opftaen, na eene begraeffenis van vier dagen , of den Zaligmaker verrezen te zien. Verfcheiden hebben de wonderwerken en eerfte gaven van den Geest, andere de verryzenisfen te Joppe en Troas, anderen diergelyke ontwyffelbare wonderwerken , en verfcheiden de meesten
der-



qerNatuur,XXIX. Onderh. 169
derzelven gezien. Nu is de bevesti- : ging van later gevallen, door menigvul-; dige getuigen , de bevestiging van de ©pitandinge en de uitftortinge van den Heiligen Geest, wacrvan zy de uitwerkingen en bewyzen zyn. Dus zyn de eerfte getuigen niet alleen niet verdacht; maer zy zyn wezenlyk ontelbaer. De ©pihmding van den Zaligmaker en de Euangelifche zending verkrygen, door dit middel, eene opheldering, die zich aen alle kanten verfpreidt en verééuwigt,
De Kerk, te Jeruzalem gefticht, deelde onophoudelyk hare getuigenisfen en bewyzen mede aen de andere opkomende Kerken, die haer geen minder treffender getuigenisfen cn bewyzen gaven.
Alles kante zich tegens deze onderhandeling; en echter werd zy ingevoerd
_„ „„„„ ~^~lr},,Uc «,.,<, A'tn ^lfo «1»
EUANGEH-
SCHE BEr TOOGIMG.
op eene gemaklyke wys, die zelfs als een wonderwerk was. De haet verhin-j derde de Samaritanen niet de zaligheid van de Joden, die dezelve aenkondigden, te ontvangen. De nayver verhinderde de Kerk van Jeruzalem niet zich te verheugen over de tyding, dat de Heilige Geest, die zyne tegenwoordigheid onder hen geöpenbaerd had, zich L 5 ins-



EWANGELI»
SCHE BETÓOGING.
jtë. xv 18.
I^O SCHOUWTOONEEL
insgelyks aen de nieuwe Geloovigenvan Samaria medegedeeld had. Wanneer men acht geeft op de voordeelen en ver* achtineen der Israëlleren , ten opzigte van de afgodifche volken, bcfpeurt men dat de enkele kragt der waerheid de bekeerde Joden en Samaritanen heeft kunnen aenfporen, om God te verheerlyi,0r. ,Wv1 hv den Heidenen deel aen
de gaef der bekeeringe gegeven had, om hen tot het leven te geleiden; in plaets .dat zy te voren verwachtten , dat hun Mesfias niets met andere volken te doen had, dan om hen te verdelgen of in dienstbaerheid te brengen.
De Grieken van Antiochië, fchoon aen eene befchaefde tael en geleerde redenen gewoon, ergerden zich met aen de eenvoudigheid der geenen, die hun de blyde boodfehap bragten. De waerheid was hun genoeg, met derzeb'er kenteekenen. De klaerblyklykheid der gevallen had dus overal de overhand op den volkhaet, de verachting voor de Joden, en de leer van het Kruis, die, van hare bewyzen afgezonderd, eene buitenfporigheid fchecn. Alles was niet meer dan een volk, eene zelfde ziel,
ee«



der Natuur, XXIX. Onderh. ijl
een zelfde naem. Hun roem was niet meer inwoonders van Jeruzalem of Antiochië te zyn. De Kerk was gevestigd. In welke plaats men zy, men kan in deze Stad geboortéregt verkrygen, en 'er burger van worden.
EUANGEUj SCHE BïTOOCINO.
Pfaltq 8?.
JLene aiergetyne Kenauarueia is oveigelykelyk grooter, dan die eener verfchyninge van den Zaligmaker zoude geweest zyn, wanneer hy, na zyne opilanding, in den tempel van Jeruzalem, in tegenwoordigheid van twintig duizend inwoonderen, gezien was. Dit ware flechts één geval geweest; en om een eenig voorval te verydelen, zou men beguichelingen der zinnen, tooverkunst en bezwering kunnen bybrengen. Wy zouden heden op verre na zoo fterk niet getroffen zyn door de getuigenis, in de volgende eeuwe, op het bericht yan deeze verfchyninge, door de kinders der eerfte getuigen gegeven, dan wy bewogen zyn door dê getuigenisfen, zander medewetinge aen de Apostolifche prediking gegeven, door ontelbare Kerken, tegens hunne neigingen, niettegenftaende hunne vooroordeelen, twisten en byzonderfte belangen. En
uiï



I72 SCHOUWTOONEEL
evangelischs Betqqging.
vreeze dat gy mistrouwen zoudt hebben op het boek, dateenigen der gevallen van Lydda, Joppe, Damaskus, Salamina , Ikonium , Troas, Filippes, Thesfalonika, Korinthe, Maltha of Rome verhaelt; het is juist in deze plaetfen, dat de Kerken, welken de ongewyde fchryvers 'er gekend en getuigenis gegeven hebben, en die nog in wezen zyn, alswaerborgen van de gevallen, welken de historie voortrek, in zeer korten tyd en op het vaerdigfte gevelligd worden. Dus zyn ook dé hertogdommen en graeffchappen van Bourgonje nog het duidelyke bewys der historie, die de Bourgonjers in deze gewesten plaetst. Dus bevestigt de verandering van den naem van Gaule in dien van Frankryk de historie, die de Frankifche Koningen inde Romeinfche legers inlyft, en ons derzeiver grootheid in den val van het Keiiserryk aentoont.
Wanneer men voor fommige verftanden van de grondftichtinge der Kerke Ipreekt, fchynthet dat men hun bericht geeft van een verzonnen voorval, waervan men het tooneel naer goedvinden plaetst, by voorbeeld, te Thesfalonika, Korinthe



der. Natuur,XXIX. Onderk. 173
Korinthe en Rome, veeleer dan te Torneo in Lapland; en dat het, om alles te verwerpen , genoeg is te zeggen: Wy waren 'er niet.
De Kerk was in Italië gevestigd, oververéénkomftig met het verhael van Lukas , onder de eerfte opvolgers van Tiberius ; dewyl men, volgens het bericht der I leidenen zeiven, hare kinders, met pek befmeerd, liet verbranden, om tot fakkels te dienen; eene verlichting, die de tuinen en feesten van eenen Nero waerdig was. De Kerk was van toen af zeer talryk in geheel Kleen-Azia; dewyl een Romeinsch Magiftraets-perfoon, door Trajanus in Bythynic gezonden , geërgerd was eene diergelyke meenigte van inwoonderen ter ftraffe te zien geleiden, en zelfs door het gebruik genoodzaekt te zyn hen daeraen overteleveren, zonder andere misdaeddan den naem van Christen in hen te kennen.
De kerk, die verëeuwigd zal worden, gelyk de Kerkbediening, van wie zy alles ontvangen heeft, zal niet ophouden van derzelver werken en magt getuigenis te geven. Alle de nieuwe bewysfchriften, alle de iifttellingen, welken wy
ia
EtTANGELI-"' 5CHE BerOOGING.
Juvenalis.
Vilnius dt Jongs,.



Euangeli-
J.che Be-
tooging.
De openbare opvolging der Kerkbedienaien.
I74 SCHOBWTOONÏït
in deze overal verfpreide gemeenfchap zullen zien verfchynen, worden niet alleen enkele historifche gedenkftukken ,• bekwaem om de geleerden re oeffenen, maer algemeene volksgemigenisfen, die aen de zigtbare en eeuwigdurende Kerkbediening gegeven worden.
De eerfte fchakel dezer keten van getuigenisfen , die van de eerfte geloovigen afdaelt, en zich tot ons uitflrekt, is de openbare Verordening of Inwyding. Dit was wezenlyk de eerfte handeling der Apostelen, na hunne wederkeering vau den Olyfberg, toen zy nog vervuld waren met de geboden, welken de Heer hun voor zyn vertrek gegeven had, en met de beloften van eene Kerkbediening,/ die tot aen het einde der eeuwen zoude duren.
De Apoftel Petrus ftaetop in bét midden der Vergaderinge, die toen uit honderd en twintig perfonen beftond. Hy ftelt haer voor het verkiezen van eenen man, volkomen onderricht van de openbare levenswys des Zaligmakers , van den doop van Joannes af tot aen de opftanding, en bekwaem om de ledige plaets in het Apostolhche Genoocfchap'
ee
/«. t: 15



derNatuur,%.XIX. Onderh. 175
te vervullen. De ganfche vergadering begeeft zich tot het gebed; en Matthias ontvangt de. magt des Apostelfchaps.
EtlANGELI. SCHK BETOGGING.
Dusdanig was de eerfte opvolging in dé Kerkbediening. Derxelver klacrblykheid kon niet grooter zyn, om dat 'er de ganfche Kerk vergaderd was: en met dezelfde zekerheid ontving en kende de Kerk federt altoos'de nieuwe Bedienaers, wien de alöuden de magt en ampten mededeelden , om haer zelve te vereeuwigen.
Wy zien door verfcheiden andere bewyzen uit de Handelingen der Apostelen, door de voorfchriftcn van Paulus aen Titus en Timorheus, door de aloude verzameling der inllellingen van den Apostolifchcn tyd, en door de gewoonte van alle de volgende tyden, dat de Kerk altoos gebruik heeft gemaekt van de oplegginge der handen van hareGeestelykheid, met de plegtige vasten en gebeden van al het volk, om de opvolging in de Kerkbediening openbaer en eerwaerdig te maken. 1 let volk heeft 'er altoos deel acngenomen, niet om aen de nieuwe Afgezanten de magt, welke Zy niet ontvangen had, mede te deelen,
maer



StliOUWTOONEEt
ëuangeli-
sc he Betooging.
maer om de zegeningen des Hemels op het Euangelifche werk te verkrygen, om getuigenis van de vroomheid der geroepen pcrfonen te geven, en om de' aenéénfchakeling der geenen, die met de verkondiginge van het verbond en de gemeenfchap der ware goederen belast zyn, aen allen aentetoonen.
De kenbaerheid van de aenneminge der nieuwe Overheden is geene ydele plegtigheid* maer eene nieuwe betuiging van de magt der maetfchappye,waerin zy plaets nemen. Men kan 'er zich niet in misgrypen: en in de Chri.'-» ten Kerk is deze vorm van inftellrnge, • zoo wel als in den Burgerftact, alleen in gebruik geraekt, om de onwettige ondernemingen voortekomen, door de ware bediening te openbaren, zonder derzelver eerfte bewyzen meer te vernieuwen. Dan dewyl deze bewyzen vervangen worden, zyn zy eeuwigdu-
t>e Kerkbedieningis bekend door de drie orden der Kerktegeringe.
• — O • T J ' O
rend.
Wy zien de befturing der eerfte Ker* ken in de handen der Apostelen,- Ouderlingen en Diakenen. Allen te fameh waken zy, volgens den trap van hunne magt en verrichtingen, tot het algemea-



berN atuur ,XXlX.Onderh. 177.
ne welzyn. De Heilige Geest heeft u ' tot opzienders gefield, om de gemeente van God te welden, worde 'er tot de Ouderlingen der Kerke van Milete gezegd. Maer dit woord van Opzienderen beduidt hier zigtbaerlyk alleen de algemeenepligten der Ceestelykheid,en de noodzaeklyke waekzaemheid van alle ordens: het is geen onderfcheiden titel nochnaem, maer wordt het vervolgens door de byzondere voorbehouding, die het natuurlykerwys aen de eerfte orden gaf.
De Apostels en de perfonen, die hun toegevoegd wierden , gelyk Matthias, Bamabas , Paulus en Silas, begaven zich overal, waer zy door de gelegenheid of den nood geroepen werden. Zy waren noodzaeklyk om de Kerken te 'vestigen, de Geestelykheid intewyden, de Nieuwbekeerden te vestigen, en de gefchillen over het geloof beflisfende te ' beoordeelen. Maer wel rasch daerna, toen zy, die de eerfte orden uitmaekten, een vast verblyf kregen, ter byzondere beftieringe van eene kudde, namen zy eenparig aen, en eigenden zich toe den zedigen nacm van OpzigteXVI. Deel. M fin
EtMNGEIJi sche JBeTDOG1NS.
dli. 20:28.



178 SCHOUWTOONEEI,
EUANOILI-
SCHE BETOOGINO.
ren ( * )» <-'-e hen onderfcheidde , ent hun tevens de herderlyke zorgvuldigheid, waeraen zy het voornaemfte deel hadden, te binnen bragt. Dus werden de eerfte medegenooten en opvolgers der Apostelen, vooral wanneer zy eene vaste verblyfplaets hadden, onder de Geestelykheid door dezen naem vanBisfchop onderfcheiden, gelyk Timotheus en Onefimus te Efefe, Titus in Krete, Marcus te Alexandrië, Evodius te Antiochië, Polykarpus te Smyrne, Linus en Clérnens te Rome. Deze onderfcheiding der drie ordens, met verfchillende en voor de Kerken noodzaeklyke dienften belast, heeft nimmer ergens opgehouden, en toont ons nog tegenwoordig de oorfprongelyke kerkregering.
De naem van Papa of Vader was eertyds gemeen aen alle Bisfchoppen, eer dezelve gegeven werd aen hem, die meent den ftoel van Cefas of Petrus te bezitten. Deze titel was het kenmerk van de regtmatige eerbiedigheid der Geloovigen voor hunnen Bisfchop of Leeraer, die tot hun opziender gefteld was, hun de godsdienftige pligten moest
voorat) EViVwirts, Bisfchop,



berNat uur, XXIX. Onderh. 179
voorftellen, en hen in de gemeenfchap der algemeene Christelyke Kerke houden De Kerkbediening vertoonde zich in de eerfte eeuw, met alle de - litengewoone werkingen van den Geest, die haer gezag byzette: zy toonde vervolgens nieuwe werkingen: maer vermits de eenen door de anderen kenbaer werden, was het niet meer noodig dezelven te herhalen. De kenbaerheid der voorgaende bewyzen werd met de Kerkbediening overgeleverd, en 'er nimmer van afgefcheiden. Gelyk zy zich genoegzaem vertoonde door de inwyding en onveranderlyke onderfcheiding der drie ordens van arbeideren, trok zy niet minder de oogcn tot zich, door de erkende en gedurig herhaelde werkingen van hare verfchillende vermogens.
EUANCELt-
sriir; Betoog» q,
De Kedc-
bediening, is door hare werkingen bekend.
.
Met is met de werkingen eener maetfchappy' niet als met een halfverteerd gedenkfluk, ofeenepronkpenning, welke men van valscheid kan verdenken, en wiens verklaring betwist kan worden. De werkingen eener maetfchappye zyn zoo levendig als zy, en hebben geene verklaring nocdig. Zy brengen ten allen tyden twee uitwerkingen voort; het M. 2 eene



l80 SCHOUWTOONEEL
EtTANGKU-
scHk Be-
'J GüGING.
eene dat zy het voorwerp, 't welk in de magt der maetfchappy' is, ter uitvoer brengen; het andere dat zy haer zelve dngelyksch aentoonen, en hare klaerblyklykheid onderhouden. De langdurige werkeloosheid zoude haer uit het gezigt doen verliezen; in plaets dat de wezenlykheid harer regten altoos befpeurd wordt, door de eeuwigdurendheid harer verrichtingen. Insgelyks hebben de verfchillende werkingen der Euangelifche Kerkbedieninge, en alle de gewoonten of inftellingen, van deze magt afgedaeld, de dubbele uitwerking, datzy de zielen heiligen, en de getuigenisfen van eene onllerffelyk Apostelfchap aen ons overleveren.
Het is de pligt der Herderen en Godgeleerden, dat zy ons een denkbeeld geven van de uitmuntendheiden regelmatige toepasiinge der middelen, door welken de Kerkbediening de uitwerkingen van het verbond aen de Geloovigen mede deelt. Wy geven in deze gewoonten, zoo alöud als de Kerk zelf, alleen acht op het voordeel, 't welk zy door harezigtbaerheid hebben, namelyk, dat zy zulke onvernielbare als openbare gedenkitukkenvan deApostolifche leereen het
wet-



oerNatuur,XZYX. Onderh. 1S1
wettige gezag zyn: want het is gemaklyk te zien, dat deze gewoonten, duidelyk en beftendig zynde , gelyk de Kerkbediening, die haer onophoudelyk gebruikt, wezenlyk eeuwigdurende getuigenisfen zyn, zoo aen de ieerflellingen, wei ken zy uitdrukken, als aen de zending van Jezus Christus, en aen de magt van zync Afgezanten, welke zy uitöefrenen, altoos gegeven. Op deze wys worden door de werkingen, fchikkingen en zelfs door de plegtigheid eener maetfchappye van Afgevaerdigden of Raedsheeren, de wezenlykheid van hare magt en de aert van hare beftemminge bevestigd.
Na de inwyding, die de Kerkbediening en hare verrichtingen moest ver eeuwigen, was de eerfte Apostolifchc inftelling het invoeren van een' wekeJykfchen feestdag, dien men den dag des Heer en noemde, en van een Jacrlyksch feest, 't welk Pafcha of de,Opftanding geheten werd. De viering van deze feesten was eene duidelyke belydenis van de fcheppinge van alles dooreen' eenigen God, van de vleeschwordinge van het eeuwige Woord, van den dood van den Mesfias voor onze zaligheid,, M 3 en
euangelisciik Betooging.
Nieuw bewys van de eeuwigdurendheidder zendinge, gebaefd uit de invoering der Christelyke feesten.



i8s Schouw tooneel
TÜUAN6ELÏ-
CH- BETGOGWO.
L
en van de opftandinge, ter verzekeringe onzer hope. > Deze feesten hebben, door hunnen naem, door de onderrichtingen der Leeraren, en door den inhoud der openbare gebeden, altoos het algemeene onderwys der Euangelifehe leere, en altoos eene nieuwe oeffening van alle de gevoelens der Godvrucht geweest. Maer dezelfde feesten waren ook, door hunne vereeuwiging, van de eene week tot de andere, en van de eene eeuw' tot de andere, de bewyzen der zaligmakende zendinge. Zy gaven 'er onophoudelyk getuigenisfen van, om dat de zekerheid der zendinge onaffcheidbaer is van de bevcstigin gen der gevallen ,waer men God in y dere plegtigheidverhcerlykt, en van de verrichting om de Vergaderingen te befturen.
i. Wy kunnen wezenlyk aen de Christelyke feesten de getuigenisfen, die by de andere volken uit hunne jaerlykfche fce.ft.en fpruiten, niet weigeren, vooral indien zy bovendien aen bekende gedenkftukken verbonden zyn. Hieruit ontftaet aenftonds de ontwyffelbaerftc bevestiging,, met degrootfte zekerheid, vaneen geval.
Het Genootfchap der Friesteren van Augustus, en de offeranden , welken



derNatuur, XXIX. Onderk. 183
zy hem op fommige dagen deden, ge paerd met de werkingen en verfchillende gedenkftukken van dezen Vorst, getuigden op eene kenbare wys, dat hy geleefd had, en na zynen dood tot een' God verklaerd was. Zie daer de twee gevallen, die uit de grondvestinge van het Augustifche Genootfchap en deszelfs feesten ontftaen; maerniets meer. Noch de Opper-Priesters der eerfte eeuwe, noch hunne opvolgers , getuigen dat Augustus onder de Goden gezien is.
De Ismaëllers van Arabië, Afrika, Perfië en verfcheiden andere landen, hebben niet kunnen famenilemmen, van het begin af, en niet tegenftaende hunne verdeeldheden, tot het vieren van de Hegira of vlugt van Mohammed uit Makka, zyn vaderland, om zich naer Medina te begeven, zonder op eene onbetwistbare wys de wezenlykheid van dit geval re bewaerheden.
Nu vragen wy niets anders voor het Christendom. De gevallen zyn van wederzyden wezenlyk, om dat zy overal zonder medeweten gezien en getuigd zyn; of indien een volk de geheugenis daervan levendig gehouden heeft, op M 4 het
EVANGELISCHE BïrOÖGING.



1^4 SCHOUWTOONEEL
EUANCELX SCHE BETOOGIN0.
■ het voorbeeld van een ander volk, het gefchiedde door eene uitwerking der overtuiginge der waerheid der gebeurtenisfe, alzoo zy beide tot de bron van deze kennisfe toegang hadden.
Maer te getuigen dat men iemand uit zyn vaderland heeft zien vlugten en elders aenkomen, om 'er zich nederzetten , vanwaer hy zich wezenlyk, in vele gevallen, met de wapenen in de hand vertoond heeft, dit is geene getuigenis, dat men hem uit den hemel heeft zien komen, met de blyken zyner zendinge; dit is geene getuigenis , dat men de Item van God, die hem tot zynen Profeet verklaerde, gehoord heeft. Mohammed heeft op zyn woord willen geloofd zyn; en dewyl hy zyngezantfchap niet bewezen heeft, heeft hy het niet kunnen vereeuwigen. Zy, die na hem komen, kunnen zeggen, dat hy alles in den hemel gezien heeft; maer vermits de eerflen geene getuigen van iets geweest zyn, kunnen hunne navolgers niets meer bevestigen, dan het aenwezen, de vlugt en de oorlogen van Mohammed aen de eene zyde, en aen den anderen kant hun ydel vertrouwen op
zyn



serNatuur, XXIX. Onderh. 185
zyn Apostelfchap; daer in tegendeel de bevestiging van den verrezenen Zaligmaker gezien te hebben, en getuige van de uitftortinge van deszelfs Geest, en van de wonderwerken, door welken de Afgezanten het geloof in de opüanding en tevens de Kerk gevestigd hebben, geweest te zyn, met regt de Goddelykheid van het Euangelium veronderftelt. De volgende bevestiging der gcloovigen, die dezelfde feesten in de tweede eeuw vierden, dat zy de inftcllers van deze feesten onderhouden; hunne getuigenisfen gehoord; hunne oogmerken gekend, en hunne wonderwerken gezien hadden, was de verzekeringen van de waerheid der gevallen, en het regt om dezelven te verkondigen, aen de derde cn volgende eeuwen overdragen. De getuigenisfen, aenftonds gegeven aen de Euangelifche gevallen, en aen degoddelykheid der zendinge, die 'eronaffcheidbaer van is , zyn dan openbacrlyk vereeuwigd door de perlykfche en wekelykfche viering der Christelyke feesten. Zy zyn , in hunne duurzacmheid, de nauwkeurige herhaling derzelfde getuigenisfen. Men vindt 'er M 5 de-
7
Evangelische Betoqcing.



186" SCHOUWTOQNEEL
Evangelische Betooging.
dezelfde zekerheid en dezelfde waerde in.
Indien 'er in het Oosten en in Europa jaeriykfche of wekelyke feesten waren , wegens het hooggezaghebberfchap van Cefar, door Au;,ustus ingefteld, en fedcrt altoos gevierd, ten minfte in de twee maendcn, die hunne namen dragen; of indien de Duitfchers, Italianen en Franfchen beftendig , van jaer tot jaer, fteekfpelen en een -algemeen feest vernieuwd hebben, ter gedachtenisfe van de krooninge des Keizers Karei den Grooten in het jaer 800; het ware dan niet waerfchynlyk dat het menfchelyke vernuft fraci vonde, geen geloof te geven aen het hooggezaghebberfchap van Julius Cefar, noch aen den oorlprong van de benaminge der maenden Julius en Augustus, noch aen de krooning van Karel den Grootcn.
a. Deze feesten en de kerkbediening zyn onaffcheidelyk. Men heeft nimmer deze bediening, noch het beftuur der feesten opgedragen aen den eerllen burger, of den eerilen handwerksman, die zyne deur wilde openen, en volkbyéén vergaderen omze te vieren. DeLeeraer,
die



devlN at vvk, XXIX. Onderk. 187
die ze aenkondigt en beftuurt, is altoos genomen uit de bekende volgreeks, die de magt der bedienaren vereeuwigt. Deze feesten , de belydenis der gevallen in ons behoudende, en den Leeraer aentoonende, vereeuwigen dus de bewyzen vanzynekerkbcdicninge, gelyk de regelmatige oeffening van het regterampt de klacrblyklykhcidvan de magt der Regteren vereeuwigt. .
De Kerk heeft meer gedaen, dan de eerde belydenis der gevallen, die wezcnlyk tot haer geloof behooren, te onderhouden duor de woorden Kersmis, in 't oorfprongelyke God met ons, de Opftanding, de nederdaling van den Trooster of Heiligen Geest, en andere duidelyke en zinryke namen, welken zy aen deze feesten geeft. Met de voorwerpen van hare blydfchap en haer geloof, welken deze namen beknopte!yk uitdrukken, heeft de Kerk de beweegredenen van hare overtuiginge, on de wezenlykheid der zendinge van hare kerkbedieninge, aen alle de volgende eeuwen overgeleverd door middelen, die eene oneindige kragt aen de voorgaende getuigenisfen geven. Zy heeft de ver-
bonds-
ElJANGELr-
saiü üb-
tooginq.
De Getuigenisfenzyn vereeuwigdd or de uiteilyke Verbondsteekens.



2 83 ScHOUWTOONEEI»
ErANG5T.I-
schf. BeTOOGINB.
bondsteekens niet ingefteld, maer de beftiering daervan geregeld, volgens het oogmerk van Jezus Christus, zoo dat zy dezelve ichikte tot eene nieuwe fchool, waerin dezelfde waerheden herhaeld Worden, cn niet zonder hare bewyzen voortkomen.
Men weet, door alle historifche gedenkftükken, en door den brief van Plinius aen Trajanus, dat de Christen Kerk hare vergaderingen op Zondag hield, „ om de lofzangen aen Christus als aen ,, een' God te zingen , en vervolgens „ om eikanderen aenremanen tot de „ deugd, en tot het haren van alle on„ getrouwheid, in den omgang van het „ leven". Men ziet, door de eerfte Verdeedigers van den Christelyken naem, dat de Kerk hare kinders verzamelde op den dag des Heeren of den Zondag, om hun de fchriften van hare eerfte Bedienaren voortelezen, hen aentemoedigen tot de beoefFening van het geene zy hoorden, en hun de gefchenken, van haren Infteller voor hun ontvangen , uitredeelen. Nimmer heeft deze kerkbediening, noch deze lezing, noch deze uitdeeling, noch de verkiezing



derNatuur,XXVILOnderh. i80
zing van dezen dag opgehouden. Dir is de natuurlyke reden, die ons bewyst dat deze boeken, overal dezelfde zynde, gelyk de vergaderingen en gemeene oeffeningen van het Christendom , ontwyftelbaer zoo oud zyn als de Kerk en dehistorifche waerheidderalgemeene getuigenisfen , door de eerfte Christenen aen de Euangelifche zending gegeven, volkomenlyk bevatten. Maer behalve deze boeken , wier uitmuntendheid wy ftraks hoopen te zien, heeft de Kerk nog andere korter, niet min duidelyke, en in een' waren zin nog dierbarer middelen voorde geloovigen; want indien de heilige Boeken de zaligmakende leer bevatten, begrypen de Verbondsteekens, waervan wy hier fpreken, met de daerin uitgedrukte leere, de genade en wezenlykheid der beloofde goederen.
Laten wy ons, onder zoo vele oeffeningen en gedenkwaerdige feesten, by dat van het Pafcha ophouden. Deszelfs aloudheid is v/ezenlyk dezelfde als die der Kerke, dewyl 'er over de verkiezing van den dag verfchil viel tusfehen de bekeerde Heidenen en de eerfte gelovige Joden, die nog de gebruiken
der
EtJANGF.LI6PHR BETOOOING.



I90 SCHOÜWTOONEIL
JEuANGEr.r sche Betooging.
f)e rebe-
den der Kerke zyn de ontvouwing van haer geloof.
Gebeden voor de Geioofsleeilingen.
der fynagoge volgden. Het Christelyke Pafcha was vergezeld met het vieren van den doop, met het opleggen der handen van den Bisfehopop denieuwgedoopten, om hun de gaven van den Heiligen Geest medetedeelen, en eindelyk nset hunne eerfte deelneminge aen den maeltyd des Heeren.
Schoon de Verbondsteekens, door Jezus Christus ingefteld, hunne kragt en waerde van zyne inftellinge ontkenen , moeten wy opmerken, dat de Kerk echter derzelver uitwerking verzoekt door hare plegtige gebeden, die op deze wys eene uitnemende ontvouwing van haer geloof zyn ; gelyk het gebed, 't wellejezus Christus ons geleerd heeft, of het verzoek der geloovigen om dagelyksch brood, dat wezenlyk onder hunnehanden is, eene uitnemende belydenis is van hun natuurïyk gebrek, en van de genadegiften, welken hun de Voorzienigheid fchenkt.
Op deze wys beleed en belydt nog de Kerk den ongelukkigen ftaet,. die voor den Christelyken doop ftand greep, door hare bede dat de geloofsleerlingen van die tierannye, tot hier toe door geesten



der Nat uur,XXIX. Onderh. 191
ten der duisternisfen op hen geöeffend, mogen verlost worden.
Het geloof, dat zich juist in de voorfchriftcn dezer gebeden ontvouwd zag, was het niet minder in zyne heilige plegtigheden. Het verkondigde dus de
EUANGELT.
SCKtf tlETOOGING.
Ondcrvvyzende piegtigUettcn.
Gal. 3 : 1. Rom. 6; 3. e-i 4. Heb. 6: 4, 5 en 6.
gelyke magt der drie Goddelyke Perfonen, mot de vergiffenis der zonden en degeregtigheid, door degelyke aenroeping van alle drie, aen hen toetefchry ven, en in vele oorden de drie dubbele indompeling by de drie dubbele aenroeping te voegen.
De nieuwe Christenen werden, onder het doopwater, geacht in een (laet van dood te zyn. Zy verrezen 'er uit als herboren menfchen, of deelgenooten van een nieuw leven. De uitwendige daed zelfs was dus eene duidelyke belydenis van der zonde geftorven te wezen , om niet meer te leven dan in hem, <lie, geftorven en opgewekt zynde, den dood niet meer ondergacn zal. Deze .uitwendige fchildery , die levendig in hun den dood en de opftanding van den Zaligmaker vertoonde, was dan niet minder eene openbare verklaring van het gemeene. geloof der opftandinge, dan
eene



192 Schouwtooneel
EfJANCELI. SCHE BeTOOGING.
eene verbindtenis om afgefcheiden van de zonde re Jeven.
De aenneminge van den doop was, door deszelfs vorm, hec kort begrip van alle de onderwyzingen, die voorai'gegaen waren, en alle deze onderwyzingen niet dan enkele gevolgen zynde van zoo vele openbare gevallen, was de doop eene getuigenis, niet aen leerfrellingen en ingeboezemde begrippen, maer aen ligt te bevvaerheden gebeurtenisfen gegeven.
De Kerk ontving in hare vergaderingen geene Geestdry vers, Dweepers of Wysgeeren, met eenige leere door redenkavelingen ingenomen. Zy wist dat alle deze wegen, door de onzekerheid, tot de verwarring en afdwaling geleiden. Zy bragt de reden met zorgvuldigheid te rug tot het uitmuntende middel, dat haer ten allen tyde bepaelt, en 't welk God verkozen beeft om zich, buiten allen twyffel, aen het menfehelyke geflacht te openbaren.
Dit middel is het getuigende bewys, en de volmaekte klaerblyklykheidder gevallen. Dagelyksch laet zich een verftandig mensch, niettegenfiaende zyne vooroordeelen, overhalen door het geene



derNatuur, XXIX. Onderh. 193
ne van önbaetzuchtige ooggetuigen gezien en getuigd werd. De Kerk ontving hare Geloofsleerlingen niet tot den doop, dan na langdurige voorbereidingen, waervan de minfte trap ofnoodzaeklyke voorzorg was, dat de Geloofsleerlingen de Euangelifche gevallen moes, ten onderzoeken, om voor zich zeiven en anderen te kunnen betuigen, dat zy de eerfte wonderwerken, of anderen van gelyke waerde gezien hadden, of dat de eerfte en volgende hun door onwraekbare getuigen bevestigd waren. De Kerk vreesde niets meer dan eene losfe ligtgeloovigheid en eene wankelbare belydenis. Zy rekende liever op een minder aental van kinderen , dan genoodzaekt te zyn hunnen val te beweenen.
De nieuwbekeerden zelfs wisten, dat de ontvanging van den doop de veroordeeling van het Jodendom en de levenswys der Heidenen werd. Dit gedrag ftelde hen bloot voor gewcldenaryen, beledigingen, verlies van hunne goederen en het martelaerfchap. Het gevaer van den getuige bragt hem in de noodzaeklykheid om naeuwkeurig onderzoek te doen-, en paerde zyne getuiXFI. Deel. N genis
ECJANCJEIJSCHE BETOQGING.



Evangelische BeTooging.
De bevestiging was eene getuigenis aen de gaven van den Heiligen Geest. ■
Het Nachtmael is ' eene duurzame verkondigingder £. u angel ifche zendinge.
ip4 SCHOUWTOQNEEL
Tenis met de verdiende der voorzigigheid.
"De bevestiging, die den doop volgie, getuigde te gelyk de eerfte uitftoring der gaven van den Heiligen Geest, :n de duidelyke volharding dezer gaven , die zoo vele Kerken , wier gedachtenis nog nieuw was , gevestigd hadden.
De Nieuwbekeerde werd eindclyk tot den maeltyd des Hecren toegelaten; en door deeze daed, die het groote oogmerk zyner begeerte, en de voornam» beweegredenen der voorbereidende beproevingen was, bevestigde hy duide[yk alle de Eiungelifche gevallen. Hy werd wacrlyk de Prediker van het werk der zaligheid, en vereeuwigde deszelfs prediking van eeuw tot eeuw, tot de komst van den Zoon van God.
De doop was de levendigfte fchildery. des nieuwen levens van den verrezen Jezus Christus, en van de inwendige vernienwinge der Geloofsleerlingen. Het. was de afzweering van het voorgaende leven, om tot een tegengefteld gedrag overtegaen. Maer dit Verbondteeken werd niet herhaeld. Het Nachtmael, V'»'. -in



berNatuur, XXIX. Onderh. 195
in tegendeel, dat eene deelneming aen het heilige Slagtoffer was, en het ge wone voedfel van den Christen werd, was eene gedurige waerfchouwing van deszelfs roepinge, en de trerfcndftc of zelfs de verfchriklykfie beweegredenen, om eene ongemeene reinheid te onderhouden. HetNachtmael moest op deze wys de Kerkbediening, die regt heeft om het uittedeelen, voor altoos aentoonen, de leer, welke het predikt, telkens herhalen, en de zeden, weiken het vooral aanmoedigt, meer en meer bezielen. Dus werd het Christendom volkomen en zonder veranderingen vereeuwigd. Inderdaed, de veranderingen hebben geenen toegang in de maètfchappyen, die hare geregelde voorfchriften, en in een geheel koningkryk bekende verrichtingen hebben. Met des te meer reden hebben ons de verfchillende deelen der Algemeene Christelyke Kerke, van aüc belangzugt vervreemd, en over de bewoonbare aerde verfpreid, gerrouwelyk de getuigenisfen en de belydenis der eer* fte geloovigen overgeleverd, door onophoudelyk te vergaderen onder het bettuur derzelfde Kerkbedieninge, en eenN % pa-
EtMNGELfr
sche Betooging.



l$6 SciIOÜWTOONEEt
EüANGELT-
sche Betooging.
parige denkbeelden van hare verrichtingen te vormen. Men vindt ook dezelfde denkbeelden in de maetfchappyen, wier affcheiding van de gemeenfchap der Algemeene Kerke de Voorzienigheid eertyds heeft toegelaten. De Indelier heeft zigtbaerlyk de zekerheid gehecht aen het middel der overleveringe, 't welk hy in de invoering van het Nachtmael verkozen heeft.
Laten wy zien waer mede alle deze aloude maetfchappyen, in deze gewigtige daed, den Zaligmaker eenparig verheerlyken. Laten wy het gefchenk, waermede hy ons verëert, en de waerheden, welken zy allen, die hetzelve ontvangen, ten allen tyde belyden, nader inzien.
Het Nacht- of Dankmael beftond niet alleen in de aloude offerande, van eenige Vruchten der aerde, om God te loven voor de fchepping der wezens en der middelen, die hen in dand hielden. Dit was het Dankoffer van den onfchuldigen mensch. Deze eerbewyzing, met het hoogde regt aen den eerden menfch voorgefchreven, werd nazynen val vervolgd, en wordt nog aengehouden, ge■•' ■ ~ v lyk



derNatuur,XXIX. Onderh. 197
lyk de weldaden, welken de Voorzienigheid hem van jaer tot jaer bewysc.; Alle volken hebben 'er oudtyds byo-evoegd het geene zy van Adam en Abel door Noach geleerd hadden, te weten, de uitftorting van het bloed der beesten, t welk zy in plaets van het hunne fielden, en dat niet de verzoening, maer de belydenis van hunne zonden was.
Het Nacht- of Dankmael der Christenen, zynde eene deelneming aen het Slagtoffer van het eeuwige verbond, aen het Lam van God, dat de zonden der weereld wegneemt, was altoos hetllagtoffer van Abel en de Dankzegging van den Zondaer, maer van den eindelyk Verzoenden Zondaer: dit was te gelyk het grootfle van alle gaven, en de dankbetuiging van den geloovigen, óp her naeuwfte met hét zoenoffer verëénfgd. . Wy zullen de dènkbeelden van dezén maeltyd, die een voornaem fr.uk van den godsdienst is, en waerin de geloovigen veel belang ftellen,, niet in onze redenkavelingen, maer in de berichten der eerfte getuigen zoeken.,
Het ontvangen van het geene, wat de Kerk in dezen maeltyd uitdeelde,
n 3 'hè-
<• 1 ^
EtJANGF.liSCHE BSrOOGING.



Ïp8 ScHOÜWTOONEEL
EüANOELISCHE Betoocinc.
beftond niet meer in een gemeen brood en eenen gemeenen drank te gebruiken. De verdeediger van het Christendom Justinus zegt ons, benevens zyne tydgenooten Ignatius van Antiochië en Irenseus van Lyon, dat men zelfs het ligchaem en bloed van Jezus Christus geestelykerwyze ontving. „ De Kerk was ,, verzekerd, volgens de kragtige uit„ drukking van den heiligen Martelaer, „ dat de Almagt van het Goddelyke „ Woord, die zich in de vleeschwor„ ding vertoond had, door zich met „ een menfchelyk ligchaem te beklee„ den, op dezelfde wys in het Nacht„ mael verfcheen, door ons op eene 3, geestelyke manier met haer vleesch „ te voeden."
Deze belydenis, die van het begin der tweede eeuwe is, ftemt volmaektelyk overëen met de beproevingen, van de geloovigen gevorderd; en het is de aert der leere, die de grondflag van de geftrengheid der kerkelyke voorfchriften was.
Laten wy deze belydenis der eerfte eeuwe een' oogenblik ter zyde ftellen, en het brood en den wyn der dankzeg-
ginge



derNatuur, XXIXl Onderh. 199
ginge tot een enkel uitwendig teeken bepalen, als zynde Hechts een zinnebeeld, ingefteld om ons onze gedachten te doen veftigen op den geenen, die aen het kruis zyn bloed voor ons vergoten heeft. Dit teeken zal een gedenkmerk der inftellinge zyn. Wy kunnen, door het te zien en te ontvangen, tot gevoelens van erkentenisfe opgewekt worden. Maer deze daed, niets geestelyks inhoudende, vereischt geene groote beproevingen, noch veroorzaekt geene geilrenge voorfchriften, noch verwekt geene verfchriklyke gevolgen. Men kan een zinnebeeld, en zelfs een fchoon tafereel van den dood van Jezus Christus zien, Zonder gevaer te loopen van misdadig te worden, by gebrek van eene voorgaende beproevinge. Men zou nog meer getroffen zyn door eene omftandige lezing van den dood des Zaligmakers, of door een beweeglyk verhaal van zyn lyden. Het uiterlyke teeken, de lezing èn prediking kunnen den grootften zondaren aengeraden worden. Deze daed kan hun wel onnut zyn: maer verre van hun te fchaden, kan zy hen uit het midden hunner wanbedrvven te rug roepen;
N 4 en
EUATVGELI*
SCHE BETOOGINtï.



200 SCHOUWTOONEËL
Evangelische Betooging.
en men kan dezelve aen niemand weigeren. Maer dus is het niet gelegen met het Nachtmael, dat geen enkel tafereel is, maer eene geestelyke beduidenis op het ligchaem en bloed van Jezus Christus heeft. De uitdrukkingen, waervan Paulus zich bediend heeft, om de nadering en deelneming aen het zelve te regelen , werpert den fchrik in alle deugdzame harten;
Indien het echter denlnfteilerbehaegd heeft, de beproeving en de redelyke verzekering van een goed gedrag te vorderen , om dit teeken te kunnen ontvangen , dan zou de noodzaèklykheid dezer heilige neigingen afvloeyen van den uitdruklyken wil en het bepaelde bevel van! den Wetgever, en niet van de natuur' der weldaed, welke hy ons bewyst. Nu is het zelfs uit de natuur der gave, welke de geloovigen ontvangen, en dooit de geestelyke beteekenis in het Nachtmael, ter gedachtenisfe van den dood des Zaligmakers, dat hunne bevreesdheid , en de ontfteltenis der Kerke ontftaen.
Om ons daervart té overtuigen, moeten wy acht geven op de belydenis'' der
eer-



BerNatuur, XXIX. Onderh. 201
eerfte Christenen, volgens welke de Almagt van het Woord ons geestelykerwyze deel geeft aen het ligchaem, 't welk zy aengenomen had. Zie hier de gevolgen, welken wy 'er noodwendig uit trekken.
„ Want gelyk het één brood is, zoo 55 zyn wy vele één ligchaem, dewyl „ wy allen eens broods deelachtig zyn."
Hieruit ontftaet de teedre liefde, welke wy eikanderen fchuldig zyn; hieruit de gelykheid, die ons, als kinders van eenen zelfden vader, aen dezelfde tafel plaetst} hieruit de tegenftrydigheid der onderfcheidingen in de vergaderingen des Nachtmaels, niet de onafscheidbare liefde en gelykheid van den maeltyd des Heeren.
„ Zien wy op de Israëliërs naer het j, vleesch, en zelfs op de offeranden der „ Heidenen; hebben zy, die de offer„ ande eten, geene gemeenfchap met „ het altaer?"Dus hebben wy deel aen die van Jezus Christus, terwyl wy gedenken, in het vieren van deze plegtigheid, aen het geene hy ter onzer verzoeninge geleden heeft.
Op deze wys is het Naehtmael de N 5 ver-
Ev ANGEI.fr'
sche Betooging.
1 Kor. ia; ij-
1 Kor. 11: zo en oj.
r Kor. 10; [8.



202 SCHOÜWTOONEÉL
EWANGELI.
SCHE BETOOGlNG.
verbindtenis aen het nieuwe en eeuwige verbond. Het is de gaef des Hemeis: het is de gaef by uitnemendheid. Maer fchoon de ontvanging den geloovigen met blydfchap en erkcntenisfe moet vervullen, is 'er eene regtmatige vrees onaffcheidb'aer verknocht aen de uitmuntende gaef, welke hy ontvangt. .Deze daed verwekt fchrik in de geheeleKerk, zoo wel als m yderen byzonderen perfoon. De bekommering der Kerke voor hare kinderen heeft gevolgelyk rege: len moeten opfrellcn, en beproevingen, uitftellen en weigeringen voorfchryven. De uitwerkingen van den fchrik der geloovigen hebben rhoeten beproefd worden, door zich zei ven te beoordcelen, eer zy hun vonnis ontvingen; want door onwaerdiglyk te verfchynen, en deze heilige plegtigheid te vieren zonder de deugdzame neigingen, welken de Kerk van ons vordert, „ maekt men zich ,, fchuldig aen de ontheiliging van het „ ligchaem en bloed des Heeren".
Dit gebrek van beproevinge en veranderinge van gedrag is eene neiging, gelyk aen de onverschilligheid van hun^ die 'er flechts een gemeen brood in kennen,
i kor. ii:
a.7-



derNatuur,XXIX. Onderh. 203
hen, en „ het ligchaem des Heeren niet „ onderfcheiden: maer dus handelende ,, tegens her oogmerk van den Almag„ tigen , en onwaerdiglyk etende en „ drinkende, eet en drinkt men voor,, zeker zich zeiven een oordeel."
Het Nachtmael is op deze wys, en door een noodzaeklvk gevolg van het
geene daerin vervat is, het voornaemfte werk der Christelyke Bedieninge,en het groote voorwerp der kerkelyke tucht, het onderwerp van deq fchrik der zondaren , zoo Wel als de erkentenis der regtvaerdigen, de beweegreden eener gedurige waekzaemheid, de ziel der goede zeden, de dankbetuiging voor alle weldaden, de belydenis van de verborgenheid der vleeschwordinge, den dood en de opftandinge van Christus; met één woord, het is de eeuwigdurendheid der Christelyke predikinge.
fnael, voor altoos predikers van Christus ; dewyl zy, zoo dikwerf zy het ontvangen, „ door hunne daed het werk j, des Heeren en de verwachting van ,j zyne laetfte komst' verkondigen."
Deze
Alle de Christenen worden, in dezen zin, door de aenneming van het Nacht-
EUANGFLfc' SCHE BêTOOGINS.
1 Kor. iv,, 29.



204 SCHOUWTOONEEL,
Evangelische Betooging.
Bs-145:18.
Deze woorden, ik tal uwen naem doen gedenken van ge/lachte tot geflachte, beteekenen geene enkele gedachtenis, maer de openbare belydenis van den naem van God, ën de achtbare vernVh-
ting om dien aen het ganfche aerdryk te doen kennen. Insgelyks beteekenen deze woorden, doet dit ter myner gedachtenisfe, niet alleen: gy zult aen my gedenken; maer door het vieren van de gedachtenisfe aën hiyn ligchaem, dat voor u gebroken is, zult gy telkens myne offerande verkondigen. Uwe daed zal de prediking van mynen dood, myner opftandinge en van uwe verwachtingen zyn. Alle deze gevolgen, die uit de leere des Nachtmaels voortvloeyen, zelfs voor de eenvoüdigfte verftanden, zyn noodwendig de duidelykfte belydenis der Euangelifche waerheden, en de fterkfte aenmoediging tot de deugd. Welk verfchil tusfchen. een koel zinnebeeld of èene onbeftendige gedachtenis van den dood des Zaligmakers, waerdoor de mensch geheel onverfchillig blyft; en èen herinneringsteeken, dat ons de weldaed, welke het aenkondigt, mededeelt, én allen s die hec zelve naderen, op eene
heil-



derNatuur, XXIX, Onderh. 205
heilzame wys beweegt door hunne eigen beproevingen, zonder andere verzekeringe dan de overéénkomst van hun levensgedrag met hunne belydenisfe!
Maer deze uitbreiding van de leere der heilige Martelaren Justinus, Ignatius en Irenseus, is de myne niet. Zy is eene verklaring van het voorafgaende, en die zoo aloud en uitgeflrekt is als de Kerk zelve, dewyl zy van den Apostel Paulus is. Zy was niet byzonder eigen aen de Korinthifche kerk, die getuigde dezelve van hem ontvangen te hebben, gelyk hy die van den Heere ontvangen had. De andere kerken vonden deze leer en het geloof der Korinthers overéénkomftig met de leere, welken men hun aengekondigd had. Noch Justinus, noch Ambrofius, noch Cyrillus, noch de Algemeene Kerk zouden, in deze verborgenheid, toevlugt genomen hebben tot de werking van den Almagtigen * om 'er Hechts een teeken of eene waerfchouwing intevinden. Zy befloot de verkondiging van den dood en de opftandinge des Zaligmakers, en vereischte dus de uiterfte omzigtig-' heid in het gebruiken van dezelve: nimmer.
EUANGEM.
sche Betooging,



20(5 SCHOUWTOONEEL
Evangelischs Betooging.
mer heeft de reden der geloovigen, in hare gehoorzaemheid aen het geloof, zich geërgerd in de aloude Griekfche en Latynfche kerkplegcigheden te hooren verklaren, dat het brood en den wyn het ligchaem en bloed van Jezus Christus is, dat is, het zelve wezenlyk te kennen geven: nimmer heeft de reden der geloovigen de ware Christelyke Kerk verweten, dat zy haer trachtte te verblinden, en de leer der waerhcid te vernietigen, door onzen zinnen iets tegenftrydigs voorteftellen, om geloof te geven aen iets, dat niet wezenlyk belfond. Leerde ons nu Jezus Christus, dat hy. ons zyn vleesch te eten en zyn bloed te drinken gaf, hy gaf ons daermede te kennen, dat wy deel aen zyne offerande hadden, en dezelve ter zyner gedachtenisfe moesten vieren, Hy herhaelt dit in de woorden der inftellinge. Paulus herzegt het na hem. Alle de. Leeraers en de ganfche Kerk verwittigen het ons. Het Christelyke algemeene Nachtmael boezemt ons dan eerbied, erkentenis en een' heilzamen fchrik in, zonder ons in iets van het geene het aenkondigt te bedriegen. Het is, integendeel



jïerNatuur, XXIX. Onderh. 207
deel, eene inrichting, duidelyk overéénkomftig met onzen ftaet; en dezelfde getuigen van het oorfprongelyke geloof, die ons de inllelling vanhetNachcmael door de Almagt bevestigd hebben, ontdekten ons niet minder de teedere liefde, die ons deel gaf aen de gemeenfchap des ligchaems en bloeds "van het uitnemende Slagtoffer, terwyl wy, tot deszelfs gedachtenis, een gewoon voedfel nuttigden.
Deze verheven waerheden zyn geene. overlevering van eenige volksgeruchten, die van mond tot mond veranderen, of van eenige fchoolfche begrippen, die aen het oordeel van byzondere perfonen onderworpen zyn. Het is een algemeen geloof, waertegen men zich niet kan verzetten, zonder anderen te ergeren, en waervan niemand onkundig kan zyn, om dat het verknocht is aen de uitmuntendlle verrichtingen der kerkbedieninge, aen plegtige feesten, wier wederkomst onveranderlyk is, en aen pligten en voorfchriften, die alle (laten betreffen, en niemand in dit opzigt onwetend laten. Het zyn geene wysgeerige verhandelingen van den alöuden tyd, in het diepfte
van,
l
ElMNCE!,* S C HE b ETUUGINOa



208 ScHOUWTOONEEL
ÏUANGELISCHE BeT00GIN6.
van eene flofachtige boekzael overgebleven, die de Kerk moeten onderrichten, wat zy haren kinderen behoort te
leeren, en wat wy 'er van dienen te gelooven. Wy herhalen tegenwoordig het zelfde werken dezelfde belydenis, welke onze vaders met de heilige boeken van de opvolgeren der Apostelen ontvangen hebben, en die hun gelyk deze boeken verzekerd is geworden, dooide eenparige getuigenisfen van alle de Kerken. Wy vieren dit plegtige Paeschfeest, en herhalen dezen heilzamen maeltyd in tempels van zeven honderd, duizend en twaelf honderd jaren, in maetfchappyen van vyftien en zestien eeuwen. Het is het zelfde offer, dezelfde werktuigen, dezelfde kerkplegtigheid, hetzelfde befhuir, kortom, een volledig werk en gebruik, die nimmer kunnen veranderen. En dewyl 'er op het aerdryk geene algemeener noch plegtiger gewoonten zyn dan de geenen, die de drie wezen lyke deelen van onze vergaderingen, te weten, het Nachtmael, de verkondiging der heilige Schriften, en de Kerkbediening, die ze beide be-' üuurt, overgeleverd hebben, is'er ook
Sce"



der Natuur, XXIX, Onderh. 209
geene zekerheid, die. tot een' hooger trap kan gebragt worden, dan die der onverdeclbare eeuwigdurendheid des Nachtmaels, der heilige Schrifture en der Kerkbedieninge.
In het gehcele uitwendige des Christcndoms, hebben wy tot hier toé geen gebruik gemackt dan van het Paaschieest; en in dit feest hebben wy alleertlyk de aenneming der Kerke van hare nieuwe kinderen verkozen. Indien ceft enkel gedeelte van het kerkboek der Christelyke feesten, zelfs eer de Leeraer zyne eigen onderwyzing begonnen had, reeds zoo vele kundigheden en gevoelens behelsde, wat moet 'er niet bevat worden in alle de andere fee.bten, plegtigheden en lesfen, die 'er aen verbonden waren, in de gebeden, waermede alle de geloovigen zich vereenjgden, en 'er Amen op zeiden, mét één woord, in de ontelbare hulpmiddelen, die in de Kerkbedieninge en Plegtigheden gevonden werden.
Ik zal niet meer zeggen:' welke openbaerheid! maer ik zal zeggen: welke onfcilbaerheid, welke uitgellrcktheid Van onderwyzingen ! Ik zie duizendé
KVL Deel, O Chris»
EUANGEtli SCHE BETOOGINöii



210 S CH0UWT00NEEL
Evangelische Be-
iooging.
Christelyke vergaderingen: maer ik zie flechts eene fchool: het is overal dezelfde geloofsleer. Het is het boek van alle (landen en ouderdommen. Het was in alle eeuwen in de Kerk gebruiklyk.
De Geleerden, gewoon de kundigheden, welken de boeken bevatten, te verzamelen, kennen de waerde der boeken , en betoonen 'er met reden achting voor. Maer deze achting kan fomtyds verzeld zyn met onregtvaerdigheid en onoplettendheid, wanneer zy de dikwerf overtreffende waerde der andere hulpmiddelen, door welken God ons de waerheid overlevert, niet genoegzaem befpeuren. Wy zoeken de getuigenisfen des geloofs in Tertullianus, Origenes, Eufebius, Theodoretus en in hunne navolgers: dit is eene leerwys, welke men niet moet verzuimen, en die byzonderlyk in de Algemeene Kerk wordt aenbevolen: maer fomtyds vindt men, by de ontvouwing van het Christelyke geloof, in de boeken dezer Leeraren eene verklaring, die op de wysbegeerte en de onderzoekingen der reden fteunt; dewyl het dikwerf gebeurt, dat zy, door hare beoeffening.,- minder van hare
eigen



derNatuur,XXIX.Onderh. 211
eigen denkbeelden afftaet, en zich minder zedig aen de eenvoudigheid der open baringe wil houden. Men moec dan onderzoekingen doen: het is eene noodzaeklykheid het gemeene geloof der Kerke van de denkbeelden der Wysgeeren, en van de menfchelyke leerwyzcn te onderfcheiden. De Kerk doet haer voordeel met de hulpmiddelen, die uit de overéénftemminge der getuigenisfen van alle eeuwen ontleend Worden. Maer zy onderfcheidt altoos den leeraer van den getuigen, en duldt niets van zyne onvolkomenheden ; dewyl zy andere middelen van eene voluxekte zekerheid én volmaekte naeuwkeurigheid heeft, om de geopenbaerde leer te kennen, en dezelve optehëlderen, als het noodig is. Deze zekere en altoos tegenwoordige middelen zyn de onderfcheidende voorwerpen van hare feesten, oefFeningen en algemeene gebeden. Zy vindt het voorfchrift en bewys van hare leere in de openbare overéénflemming, in het geloof van zoo vele byzondere Kerken, die altoos in ftaet zyn de leerftukken en Ichriften, welken zy van den beginne ontvangen hebben, te bevestigen.
O 2 Zy,
EVANGELISCHE Bj>



212 ScHOUWTOON E E L
EUANOELL SCHE BEXOOCING.
Zy, die de regten en gebruiken van het Parlement van Londen, of van de Algemeene Kerke, in den grond willen kennen, nemen hunne toevlugt tot de boeken, die 'erin de duringe der verfchillende tydperken van gefproken hebben. Zy kunnen 'er zelfs nieuwe boeken van maken. Maer deze groote grondftichtingen hebben, noch om zich te vestigen, noch omhaere regten te oeffenen, noch om zich te doen kennen, geene boeken noodig gehad. Zy gaen voor dezelven: zy doen, door den luister van hare klaerblyklykheid, de geringe tegenwerpingen, welken men uit dezen of geenen Schryver kan ontleenen, tegens algemeen erkende grondregels, geheel en al verdwynen. Noch het Parlement, noch de Kerk, hangt af van de historiën of verhandelingen , welken men 'er van opftelt. De boeken kunnen hun niets toevoegen door hunne juistheid,noch hun iets doen verliezen door valfche of onvolmaekte veronderftellingen. De geloovigen kunnen kundigheden of hulpmiddelen in goede boeken verkrygen: maer de goede boeken en de heilige godgeleerdheid zyn alles aen de oorfprongelyke Kerk en hare



berNatuür, XXIX. önderh.112
re onfterffelyke prediking verfchuldigd.
Laten wy de uitwerkingen, die natuurlyk uit de eerfte inftelling der Kerke voortgevloeid zyn, nader inzien. Een eenige en zelfde Kerkbediening heeft haer overal gevestigd, en haer overal dezelfde leer, het zelfde beftuur, dezelfde feesten en dezelfde oelfeningen gegeven. Hieruit volgt, dat de uitwendige eerdienst niet allecnlyk eene eeuwigdurende onderwyzing, maer een waerborg van altoosdurende getuigenisfen , en eene bewaerplaats van onvergangelyke (lukken is, waer door het geloof van alle eeuwen bepaeld wordt. De middelen om alle waerheid te kennen in de Algemeene Kerk, wie alle waerheid in het begin toevertrouwd is, zyn onveranderlyk. De Leeraèrs, die de geloovigen ondcrwyzen, verwachten noch durven eenige nieuwe openbaring verkondigen. Men zou hen niet hooren. De openbaring van alle waerheid is door de eerfte prediking gefchied. De opvolgers der Apostelen hebben Hechts herhaeld wat zv gehoord hadden van de Apostelen, die het uit den mond. van Jezus Christus hadden. De verrichtingen van O 3 bei-
EUANOÏLISCHE BErOOGINO.
De uitwendige eerdienst is niet alleen . een fchool, maer een© waerborg van ge tui, genisfcH.



214 SCHOD WTOONEEÏ
beide zyn oneindigmael veranderd; maet het zyn dezelfde oogmerken en dezelfde wacrheden. Zy, die na hen komen, zyn in de noodzaeklykheid om hunne, onderwyzingen naer de ftukken der bewaerplaets' en de algemeene tael te fchikken. Toen de Leeraers, ten tyde van het Ariaensdom, zich lieten verrasfen door dubbelzinnige voorfchriften, die üiets onderfcheidenlyks uitdrukten, herftelde de algemeene en hunne eigen prediking het leerftuk , 't welk men op eenige plaetfen had later verduisteren, ïb vollen dag.
Indien de Leeraers zwegen, gelyk in de eeuwen der onwetendheid, de fleenen en alle de werktuigen van den openbaren dienst zouden in hunne plaetsfpreken. Indien iemand van hun gezegd had: Jezus Christus is geen God gelyk zyn Vader, men zoude hem den vorm des doops, waerin hy als den Vader wordt aenseroepen, aengetoond heb¬
ben. Indien een Leeraer durfde zeggen : voegt u aen de tafel van hem, die voor u opgeofferd is; maer het brood en den wyn, welken gy nuttigt, {trekkengeenszins ter gedachtenisfe van het Lam, dat
voor
JOANELISCHE BÉTOOGING.



der Natuur,XXZX Onderh. aij
voor u geflagt is, fchoon men 'er het Nachtmael voor viert: men zoude hem zeggen, en men heeft hem gezegd in
EUANGELI; SCHË BETOOGING»
de eerfte eeuwen gelyk tegenwoordig: wy hebben een Slagtoffer, dat onze verzoening heeft te weeg gebragt, en wy deelen door dit brood en dezen wyn in zyne gemeenfchap, waervan wy altoos de gedachtenis moeten vieren, en waermede wy ons deelgenootschap aen zyne Algemeene Kerk, en onze liefde tot elkanderen betuigen, gelyk wy alle eens broods en eens wyns deelachtig zyn.
Dit zou de ftof van een waerlyk nuttig ftuk zyn, maer van eene al te groote uitgeftrektheid om hier plaets te vinden. Men zoude 'er in zien, en yder ziet, zonder dat ik 'er wydloopig over zy,. dat alles verbonden is in de grondvestinge en voortplantinge der Kerke;dat alle de uitwendige oeffeningen, door het verëeuwigen van de getuigenisfen der Apoftolifche oogmerken , het geloof der Kerke verftaenbaer voor alle vcrftanden, en noodzaeklyk onveranderlyk gemaekt heeft; want gelyk de kerkbediening en de oeffeningen eikanderen onderfteunen en op dezelfde wacrheden;
O 4, uit.-



1\6 ScHOUWTOONEEL
ElTANCELI6CHE BETQOG1NQ.
uitkomen, wanneer men zich houdtaen het geene in het begin en overal geloofd werd, zoo zouden de onderwyzing en de oelTcningen, in tegendeel, elkanderen veroordeelen, op de minde nieuwigheid en verandering. De Kerkbedienaar mag twyffelen; maer de waerborg is geene drift of twyffelinge on-
Eeuwigdurendheidoer getui.genisfe van uen Water-
De Apostplifche indellingen zyn niet alleen de dagelykfche herhaling der geloofsbrieven, die in den aenvang de Kerkbediening gevolmagtigd hebben , noch de openbare en eeuwigdurende belydenis der vleeschwordinge , opftandinge, gaven van den Trooster, volgens de belofte van den Zaligmaker aen zyne Kerk vergund, en van alle de werken , door welken de Heilige Geest de. wezenlykheid der blyde boodfehap en zyn gezantfehap aen het menfehelyke. gedacht bewezen heeft: men vindt 'er ook de getuigenis van den waterdoop, af het bewys, dat uit de verwonderlyke hekeeringc der joden , Afgodendienaren en Barbaren voortfpruit. De eeuwigdurendheid der Kerke zelve is de eeuwigdurendheid van deze geuiigenisfc
Men,



derNatuur,XA7X Onderh.%17
Men verhack ons geene luisterryke historiën, die door den afttand des tyds onzeker geworden zyn, wanneer men ons zegt, dat de Joden, Samaritanen en TJoi^nnon n\pttpo-nnfi.npnde hunne fterk-
EuANGE- ' lische Betoog1ng.
Ileidenen, niettegenuaenae nuniie ucik.fte vooroordeelen, de verleiding der gewoonte , en het verlies van hunne rust' en hun leven, zich aen het Euangelium onderwierpen, door de enkele uitwerking der overtuiginge van de gebcurtenisfen, waervan zy getuigen geweest waren. Uit drie honderd jaren van vol-; hardinge in de belydenisfe van dit geloof, °gepaerd met drie honderd jaren van eene onnatuurlyke haet tegens de perfonen, die 'er zich in begaven, fproot eene treffender getuigenis onder Diokle-: tiaen, dan zy onder Nero geweest was. En deze zoo fterke getuigenis gryptnog ftand; dewyl het klaerbiyklyker is, dat deze getuigenis Griekcland, Italië, Gaule en Spanje tot het Christendom hcefc doen overgaen , dan dat de Grieken, Italianen, Gilden en Spanjaerds, met meer of min omzigtigheid, het regt van het Romcinfche Biirgeifcbap verkregen hebben. Men twyffeh niet aen de waerheid vm dit regt onzer vaderen, fchoon O 5 het



2l8 SCHOUWTOONEEL
ErANCEI.I-
sche Be-
ÏOOCING.
het geen ftand meer grypt. Veel minder kan men twyftelen aen de wezenlykheid van deze verwonderlyke bekeerin-
o-p ' wnprvnn nns Christendom het trevola"
S^e , waei van uus v_-nnsi.ciiuuiii ^tvui^
en het nog in wezen zynde bewys is.
Men verhaelt ons geene twyfïelachtige gevallen, wanneer men ons zegt,dat twee godsdienften overal nieuwbekeerden gemaekt hebben ; te weten , het Mohammedaensdom en het Christendom ; maer dat het Mohammedaensdom alleen voortgang gemaekt heeft onder de talryke (lammen van Ismaël, en onder eenige andere volken, die door voorname belangen aen hen verbonden waren; dat het Mohammedaensdom niet9 ih de gewoonten der Ismaëlleren veranderd, noch eenige nieuwigheden ingevoerd heeft, dan hun de onafhangelykheid en befcherming te verzekeren, of hen, in geval van weigeringe, te verdelgen, daer , in tegendeel, de andere Barbaren, beurt om beurt, vrywillig de lesfen van hunne vaderen afgezworen hebben, om den Christeiyken godsdienst, en gevolgelyk de wetten der menfchelykheid, te omhelzen. ' Ik erken dat de bekeeringen van later
tyden



tyden niet te vergelyken waren by de verdiende der getuigenisfen , door de Christenen der eerfte eeuwen, die alles tegens zich hadden,aen het Euangelium
L. 1\/T„„„ >„- ;„ rrQ^„ urapr.
EUANCÏÜft SCHE BETOOGING.
gegeven. Maer'er is geen land, waerin de doop en de Christelyke kerkbediening niet ingevoerd zyn. De getuigenis is dan in waerheid door de ganfche aerde en ten allen tyde gegeven; het zy omdat de laetfte bekeeringen, gelyk de. eerften, gedwarsboomd zyn door alle de tegenkantingen der nature en gewoonte; het zy omdat Jezus Christus en de, Apostels de voortplanting van het Christendom tot aen de uiterfte gewesten, en tot aen de laetfte eeuwen , voorzegd hebben.
Laten wy hier niet verzuimen aentemerken, dat de wezenlykheid derEuangelifche gevallen, zoo zonderling van alle kanten bevestigd, de grondflag van alle beftendige bekeeringe is, en dat derhalve de eeuwigdurendheid van het geloof beftaet in de volhardinge van eene verftandige gehoorzaemheid.
Maer fchoon alle de eerfte getuigenisfen verbonden zyn aen eeuwigdurende feesten, duurzame gedenkftukken,
en



210 SCHOUWTOONEEL
EUANGELI
scHE Betooging.
. en beftendige uitwerkingen, is het regtmatig gebruik te maken van een nieuw middel van ophelderinge, welke God insgelyks aen zyne Kerk vergund heeft. De vierde eeuw vertoont ons een nieuw licht, dat in alle Christelyke eeuwen fchynt, en al den luister der bewyzen, die de eerfte geloovigen overgehaeld heb, ben, tot in de laetfte dagen verfpreidt.
Men heeft fomtyds beproefd niet om te vernietigen, want dit is onmogelyk, maer om de voorgaende bewyzen te verduisteren, door het bybrengen van de vryheid, die den Christenen, door de itaetkunde van Konftantyn,in deze eeuw gegeven werd. Dit heeft, zegt men, deafgodery afgefchaft, en het Christendom dermate verbreid, dat wy geen regt hebben om iets bovennatuurlyks in deze twee gebeurtenisfen te vinden.
Het is eenigzins jammer voor de eer van deze tegenwerpinge, dat zy te laet komt. Reeds zyn 'er drie honderd jaren verloopcn, dat het Christendom geduurd heeft, niettegenftaende de tegenkantingen van alles, dat de weereld fterkst heeft, terwyl de afgodery aen alle zyden waggelde, door de acnvaflen
van
Antwoord op de tegenwerping, die onrlecnd wordt uit de gunst, door Kon. fiantyn aen de Christenen bewegen.



derNatuur,XZ7X.Onderh. sai
van het geene zwakst in de weereld is: deze gebeurtenis is ongelooffelyk, en is echter voorzegd. liet Christendom heeft dan zyne bewyzen voor den tyd van Knnflantvn on^eleverd: en het vol-
ÉUANGELISCHE BETÓOGING,
van rvomtancyn opgeievera; en net volkomen verval der afgoderye, verre van dezelven te verzwakken, zet hun eene nieuwe kragt by; dewyl het, onder zoo vele voorzegde en vervulde gebeurtenisfcn, nog ontbrak.
Wanneer men meent deze tegenwerping eenige kleur te kunnen byzetten, moet men befluiten twee gewigten en twee maren te hebben. Alles is llaetkunde in Konftantyn. Hy vervolgde de afgodendienaers niet, en vergenoegde zich,terwyl hy het Christendom begunltigde, met de afgodery belagchelyk te maken. Dit was op de regte wys te werk gaen. Men wil dat het genoeg was om natuurlykerwys de afgodery te vernietigen, en het Christendom in zwang te brengen. Indien men niet van regel en manier van redenkavelinge verandert, wat moet 'er dan onder Juliaeti voorvallen? Hy is almogend gelykKonllantyn: maer zyne waerdigheid van Keizer werd gepaerd met wetenfchap en benen-



ÏUANGEL»SCHE BFTOOGING.
222 SCHOÜWTOONIEI
hendigheid. Zyn fmaek voor de buitengewone kundigheden ontrukte hem aen het Christendom, dat den mensch zyne bepaelde gevoelens voorfchryft, en hem juist niet het geene hy befeft, maer het geene hem bevestigd wordt, doetgelooven. Juliaen kreeg in het hoofd, dat de verheven begrippen en ongemeene geftrcngheden van Eunapius, Porfyrius* en eene fchaer van Wysgeeren, die hem omringden, hem tot alle de verborgen wetenfchappen zouden leiden, en hem bp het naeuwfte met de Goden veréénigen. Hy wordt leerftellig een afgodendienaer, en des te yveriger om het geene hy meent te verlraen intevoeren: zelfs tast hy den Christelyken godsdienst aen met de wapenen, welken dezelve aen hem geleverd heeft, behoudende echter altoos de verheven gevoelens en achting der deugd, welken zyne opvoeding hem had ingeboezemd. Hy wacht zich wel van openbaer geweld te gebruiken; maer na den Christenen hunne tempels, boeken en fcholen te benemen, gebruikte hy zyne welfprekendheid, en die der grootfte meesteren, om den eerdienst der Goden, zoo veel mogelyk was,-
gee=-



derNAtuur,XZ7X Onderh. 223
geestelykerwyze uitteleggen, en in alle gevallen den Christelyken godsdienst , door alles, wat 'er nadeelig aen fcheen, aentetaften. De dwaesheid van het Kruis werd, met één woord, de ft of tot eene algemeene befchimpinge. Kortom, het is met het Christendom gedaen: wie zal het handhaven tegens deze nieuwe foort van vervolginge ?
De hand van God, die beloofd heeft het te zullen handhaven tot de laetfte tyden, niettegenftaende alle Magten zich mogten veréénigen om het te bederven, doet deze aenvallen tor deszelfs voordeelen keeren. De poogingen des Keizers zullen onmagtig blyven. Zyne gunft, die de ftoutmoedighcid der Wysgeeren aenwakkerde, zou hen voorts, door hen in vollen dag te ftellen, voor altoos in een belagehelyk licht vertoonen. Hun grootfte onheil beftond in het fchryven en bevestigen van hunne herfenfehimmen.
Arme Wysgeerte! waerom blyft gy niet in uwe aloude duisterheid? De duisternisfen uwer verborgenheden deden van verre eeren wat men niet verftond. Maejf uwe aenhangers hebben u verraden,
evangelische Be» tooging.



EUANGELISCHE BETGOGING.
S24 Schouw tooneeL
den, en het algemeen uit zyne dwaling4 gered, door het zelve uwe voorwendingen en bewyzen by gefchrift aentebieden.
Deze .menfchen, gretig naerhet wonderbare, en ten dien einde de weereld doorkruifende, hadden eenige overblyffels der waerheden, van het begin aen het ganfche menschdom geöpenbaerd, by één verzameld, en de alöudfte gewoonten van matigheid te ver uitgertrekr. Zy hadden 'er de inbeeldingen van alle de afgodifche Priesteren en hunne eigen afdwalingen bygevoegd. Op deze wys zag men Apollonius, en vele andere dwalende Wysgeercn , de levcndigftc twistfehriften, de duidelykfte verklaringen van den ftand der ftarren en den invloed der dwaelftarren , de geleerdfte lesfen der tooverye, maer vooral de fchoonfte gevallen van het bedryf der Goden en de bezweringen van Kadix tot Babel opzoeken. Zy begaven zich overal van kelder rot kelder,van hol tot hol. Eindelyk zagen zy eenige fpookfels, eenige nachtbeguichelingen, door eenen bedrieger of door den Vader der logenen voorbereid. Op het gezigtyan
dezef-



derNatuur, XXIX. Onderh. 225
ElJANGEUSCHE BETOOGINS.
deze voorgewende wonderwerken, werd de leer van Plato over de Goden en Geesten ontwyffelbaer. En wie kon ook, met reden, aen hun beftaen en hunne
vermogens twyltelen f Sokraces zelf, de wyze Sokratés, had 'er een onder zyn beduur. Men had flechcs eene zekere gezette levenswys, fommige onthoudingen en offeranden noodig, om aen den eenen te behagen, en zich van den anderen te verlosfen. Men dacht tot de verrukkingen te komen, en met vollen loop in alle waerheid voortteftreven.
Deze nadruklyke wetenfchap daelde met Juliaen in het graf; en het Christendom bleef in ftand. Deze Vorst had het oor aen de Wysbegeerte geleend, en deed haer eer aen met de kundigheden en gevoelens, welken hy flechts aen zyne Christelyke opvoeding verfchuldigd was. Deze ondankbaerheid is niet zeldzaem. Men deed hem beloften, gelyk men heden doet aen hen, die zich door de diepe kundigheden van den mensen laten betooveren. Befchouw, zeide men tot hem, hoe verre de reden alleen komen kan. De uwe is gefchikt om tot de verhevenfte wetenfehappen opteklimmen. XVI. Deel. P Het



ECJANGELI"
sc he Betooging.
SCHOUWTOONEEL
Het juk des geloofs, dat hem in de beoeffende waerheden bezig hield, fchudde hy af, zonder iets van zyne ydelheid opteöfferen; en de wysheid in zich zeiven zoekende, verviel hy van dwaling' tot dwaling; dewyl iemand, die de leslén van den eenigen Meester, dien God ons gegeven heeft, niet volgt, in de duisternisfen wandelt.
De val der herfenfchimmen van Juliaen, en van alle deze buitenfporige kennisfe, was het geringfte voordeel, 't welk het Christendom in deze eeuw' behaelde. Benevens de vryheid, Verkreeg de Kerk alle gelegenheden om hare bewyzen aen de oogen des ganfchen aerdryks te doen zien, en ze duurzamer dan het marmer en metael te maken. Gedurende drie honderd jaren had de Kerk naeuwlyks eenige gebouwen in eigendom kunnen behouden. Zy werden gemeenlyk tot andere gebruiken geïchikt, of byna zoo dra afgebroken als gebouwd. Indien men in hare vergaderingen kwam, vond men 'er meer den fchyn van eenen Raed dan van eenen Tempel. Hare offerande, aen eene tafel gevierd, gaf geen het minfte blyk
van
De vierde eeuw is het licht der Kerke.



derNatuur,XXIX. Onderh. 227
van de gedachtenisfe aen het onbevlekte Lam, dat voor hare leden geftorven i was: men kende hare Bedienaers niet, noch befefte iets van hare feesten: kortom, de Kerk was alleen door haer lyden bekend.
Zy kwam eindelyk te voorfchyn uit hare kerkhoven en verfchillende fchuil • plaetfen, waer zy hare plegtigheden verborg, en hare kinders tot de ftandvastigheid aenmoedigde, door hun de lykbusfen, die het bloed en de asch van hare getuigen beiloten, aentetoonen. Zy vergat niets van het geene haer dierbaer was. Hare ftichters, hare meesters, hare martelaers, hunne lesfen, hunne brieven, hun lyden, de blyken hunner kerkbedieninge en belydenisfe, alles was voor haer tegenwoordig: alles was in gefchrift verzameld: de gedachtenis, die van jaer tot jaer in hare fees1 ten vernieuwd werd, werd van den eenen dag tot den anderen in de gefprekken harer kinderen vernieuwd. Toen het i haer yryftond, niet alleenlyk om hare Iblegtigheden te vieren, maer om overtel haer geloof te verkondigen en te prediken, ftelde zy, in plaets van de afgo-
P 2 dery ,
Evangelische Be-
toogins.



228 Schouwt ooneel
ËHANGEt-Iscus Be-
TOOGIN G.
dery en wysgeerte te wederleggen, gelyk redelyk en voorheen een gewoon gebruik was (*), hare ganfche leer in een' vollen dag. De Kerk toonde overal hare aloude regering, de opvolging harer Opzienderen, hare aloude inftellingen, en de belydenis der waerheden, die met hare oefleningen onaffcheidbaer veréénigd waren. Dus opende zich in de vierde eeuw de handvestkamer van het Christendom. De bewysfehriften, waerin het vervat was, waren meestal ■ zoo gemeenzaem aen de Christelyke leeken als aen derzelver onderwyzers. De Anostolifche werktuigen en inzettingen, fchoon niet min dan de Kerken vermeenigdvuldigd, werden overal dezelfde bevonden. Het geloof der Kerken van Azia, by dat der Kerken van Afrika en Europa vergeleken, vond men in niets verfchillende. Wanneer men deszelfs tegenflrydigheid met de overnatuurkunde van Origenes, of Eufebius van Cefaréa, of van eenigen anderen vermaerden naem, gewaer wordt, deed men
zyn
* Zie Lactantius, Arnobius, Clemens van Alexandric', enz.



DER HATVVH^XXIX.Onderh.229
zyn voordeel met het geene zy goeds hadden. Maer alle hunne gedachten over de Engelen, de Opftandinge, de
3CHE Bi> XOOG1NG.
voortteling van het Woord, en andere ftukken, die niet overéénftemden met het algemeene geloof der Kerken, werden verbannen als vreemde en verderffelyke leeringen. Deze zoo eenvoudige regel van niets te zeggen dan het geene altoos gezegd is, getrouwlyk waergenomen te Nicéa,doorde getuigen van dit geloof, die 'er van alle kanten verzameld waren, leverde het Christendom der eerfte eeuwen, met het bewys van deszelfs zuiverheid, aen de volgende tyden over. Het is waer,dat ydereChristelyke eeuw in het vervolg verkondigt war haer de voorgaende geleerd heeft; maer het is op eene byzondere wys, dat de vierde eeuw het Christendom der drie eerfte eeuwen verkondigde en herhaelde.
Men had in dezelve hevige gefchillen, maer uit hunne natuur' ftrekken zy tot eer der Kerke en tot onze zekerheid. Eenigen ftreden voor hunne gedachten, of voor de leere van een vermaerden meester; 't geen de ziekte van den men'fchelyken geest altoos geweest is,eh alp s loos



130 SCHOUWTOONEEL
ïuange-
lische Betooging.
toos zyn zal. Anderen flxeden voor het geene gepredikt en aengenomen , of overal geloofd en bevestigd was, het zy door de openbare gebeden en de algemeene prediking, het zy door de beitendige oeffeningen, het zy door de andere werktuigen van het geloof der Apostelen. Dit heeft het heil der Kerke doorgaens geweest, en zal het eeuwig zyn.
Deze ongemeene beltendigheid der Vaderen van deze eeuwe, in het naeuwkeurig en eenparig verkondigen, niet van het geene Origenés, Filo of Plato gedacht hadden, maer van het geene de Leeraers en Geloovigen van den vorigen tyd, die aen dé bron der waerheid paelde, opcnbaer beleden, werd gepaerd met een ander kenmerk van opregtheid, dat hunne eeuw byzonder eigen was, en dezelve voor ons, na den tyd van den Zaligmaker, de eerwaerdigfte en fchitterendfte eeuw maekt.
Men ging fchielyk over van eene langdurige en wreede verdrukkinge tot de volkomendfte vryheid. Dit tydftip was niet zeer gefchikt om eenige nieuwigheid intevoeren, De meeste Opzien-



der N at uur., XXIX. Ondsrh. 231
zienders en Leeraers hadden federt lang eene zwervende en gevaerlyke levenswys geleid. Een groot aental van hun, aC a<* vprvnlo-ino- overleefden, droesrcn
evangelische Betooging.
aie ue veivuigiug uïuivhuvu) —.~_0-~ de lidteekens en kenmerken van eene edelmoedige belydenisfe, of waren verzwakt door den harden arbeid in de mynen en fteengroeven. Dusdanige menfchen kenden de waerde van hun geloof, en hadden geene neiging om fabels of beuzelachtige leerftelfels te verkondigen of te dulden, toen de vryheid wedergegeven was. Men vindt hen eenvoudig en deugdzaem. Zy zyn byzonder keurig in de tael des geloofs: zy verklaren zich openlyk regens hen, die de gedachten der fchole met de wysbegeerte van den Zaligmaker willen verbinden: en dezelfde eenparigheid, welke zy in het geloof begeren, eifchen zy in het gedrag : zy vorderen in alles dezelfde opregtheid.
„ Wat voegt het u kwalyk (*), zeide Potamon, Bisfchop van Erakléople, tot Eufebius van Cefaréa, die, niettegenftaende zyne dubbelzinnige leer over de
god-
f*) Epiphan. in hatef. Meletittnor.
P 4



23a SCHOÜWTOONEEL
Evangelische Bbtooging.
goddelykheid van het woord, zitting had in de Kerkvergadering van Tyrus, tegen den grooten Athanafius vergaderd:" Wat voegt het u kwalyk hier in „ de hoedanigheid van Regter te zitten! „ En kan men dulden dat een Athana„ fius befchuldigd worde, hier ftaende „ verfchyne, en zyn vonnis verwachte, „ van eenen man als gy? Ik ken u vol„ komen: wy hebben ons famen in de „ kluisters bevonden, ten tyde der ver„ volginge. Ik heb dit oog verloren „ voor de waerheid: maer gy, welk ,, verlies hebt gy geleden? Welk mar„ telaerfchap heeft men u doen onder„ gaen? Geen eenig kenmerk van uwe ,, belydenisfe is 'erby u overig. Spreek: „ wat ander middel vond gy om de ge„ vangenis voor u te doen openen, dan „ dat gy onzen vervolgeren beloofde „ wat gyzoudt opofferen?En misfchien ,, is het al te waer dat gy uw woord ge-
houden hebt." —■ Eufebius kon dit verwyt niet uitflaen, en verliet de Kerkvergadering, onder voorwendfel van de inwyding der nieuwe kerke te Jeruzalem te gaen bywonen.
Wat regt heeft men niet om zich te
doen



derN at uur, XXIX. Ondtrh. 0.3 3
doen hooren, met diergelyke bewyzen van Standvastigheid en opregtheid? De meesten van hun, die toen het geioof der Kerke ophelderden, het zy door hunne gefchriften, het zy door hunne getuigenisfen in de algemeene Kerkvergaderinge, het zy door andere diensten, waren zoo vele Belyders. Eenigen waren geleerd. Verfcheiden hielden zich aen de eenvoudigheid der Christelyke leere: zy herzeiden met yver wat hunne voorgangers hun geleerd hadden. De Kerk was hunne (chool, hare fchriften en haer plegtboek hunne boekzael. Dit waren de menfchen, die het Christendom vereeuwigden, en by de openbare plegtigheden, gebouwen, en altoosdurende werktuigen, de getuigenisfen voegden. Dit waren de meesters, die zoo vele anderen onderwezen hebben, als Hilarius, Hiè'ronimus, Ambrofius, Au-, gustinus, Chryfostomus, Leo en alle de Leeraers der eerde orden. De Kerk had zich tot hiertoe vertoond door hare wonderwerken, door de waerlyk «wonderbaerlyke heiligheid der ondeugendfte menfchen, .die hare kinders geworden waren, cn door het lyden van hare geP s tui-
EtJANGF.LI-
schk Betooging.



234 SCHOUWTOONEEL
EUANGEU SCHE BETOOG lrt'G.
■ tuigen. Maer hare fchoonheid was in de oogen van het menschdom door fchande mismaekt; en eene ydele wysbegeerte kreeg de overhand. De vierde eeuw plaetfte de Kerk in een' voordeeligen toeftand om gezien te worden. Het Kruis werd overal opgericht; en van deze zoo verlichte, en van de volgende eeuw, ontvangen wy de eerlle verzamelingen der kerkelyke Historie, de vermaerdfte kerkplegtigheden, de invoering der feesten, de onderwyzingen van allerlei foort, de herftelling der hoofdkerken, de inwydingen en gedaente van den ganfehen uitwendigen eerdienst, met één woord, hetvolmaekte voorbeeld van alles, wat men moet gelooven en oeffenen, volgens de inftelling der Apostolifche mannen.
Zy bekroonden dit voor ons zoo gewigtige werk door de eeuwigdurendheid der bloedgetuigenisfe, die algemeen alle anderen infloot, en hare plaets innam. Zy vernieuwden overal de tempels en kerken, aen God toegewyd, onder den naem van Getuigen, of onder den naem van Gedachtenisfen van dezen of geenen Martelaer. Men onderwees 'er de vergade-
Be eeuwigdurendheidder getuigenisfe van het bloed of martelaerfchap.



der Natuur, XXIX. Onderh. 235
gaderingen der Geloovigen; en deze plegtigheden, welken men te voren met onrust en veel omzigtigheid bywoonde, werden overal met grooten toeloop gevierd. Deze getuigenis, die het hart der Geloovigen door de fterkfte indrukfels trof, begon zich door de ganfche aerde, gelyk alle de vorige waerheden, te verbinden aen feesten, die het alle eeuwen zouden te voorfchyn brengen. In plaets dan van ons zeiven thans optehouden met de inftellingen en denkbeelden van het Christendom, die ons wettigen om het geene, dat niet met deze denkbeelden mogte ftrooken, te veroordeelen, betaemt het onze wysheid alleenlyk de getuigenisfen der drie eerfte eeuwen in acht te nemen, en onze denkbeelden naer het licht der vierde eeuwe te vormen, om 'er zorgvuldig ons geloof naer te fchikken.
Het was geene gewoonte, alleen den Christenen eigen, de dooden met eere te begraven, en jaerlykfche feesten by het graf van aenzienlyke perfonaedjen te vieren, lofzangen tot roem van den overleden te zingen, en met eene lamp of fakkel in de hand in de onderaerdfche
ver-
EöANGEI.IiCHE BerOOGlNG.



236 SCHOUWTOONEEL,
EUANCELI SCH£ BETOOG1NG.
, verwulven nedercedalen. Men ziet in de Historiefchryvers, Dichters en opfchriften, die ons overgebleven zyn, dat de verjaerdagen en alle de eerbewyzingen, aen de dooden bewezen, zoo aiöud zyn als de weereld. Men vindt in de Thebaïde van Statius de vermaerde feesten op het graf van Archimores, in het vyfde boek van Eneas het jaerfeest van Anchifes, en in het oude Testament de jaerlykfche eerbewyzingen, die aen de dochter van Jefta, aen de Aertsvaders en Profeten, aenflonds na hunnen dood, en lang na hunnen dood, bewezen zyn. De fchriftuur laekt noch de gedenkftukken, noch de lykplegtigheden, noch de loffpraken der dooden , maer de verfoeilyke gewoonte van hun te offeren, de geesten aenteroepen, en te wanen hen over het toekomende te ondervragen , door zich gemeenzaem met hun neder te zetten rondom het bloed der doode flagtofferen, waerop men dacht dat zy gretig waren.
De fchriftuur fpreekt van deze gewoonte in het boek van Levitikus (*),
in
(*) Levh. 19: 26. Hebr.



der Natuur,XXIX. Onderh. 237
in Ezechiël (f), en vele anderen. De Odysféa befchryft ons de byzonderheid, die meest met die van Ezechiël overéénkomt, in de offerande van Ulysfes aen d^e fchim van Tirefias. Dit was eene groote misdag van eene aloude en onfchuldige gewoonte , en tevens een fprekend bewys van de aloude en algemeene overtuiginge van de onfterflykheid der ziele. De Dichters (trekken ten bewyze van dit (tuk; dewyl hunne verzieringen veronderftellen en navolgen wat in gebruik was.
T?^1-,ff.i- uroc Vii=>r rnpn Ann Christenen
Evangelische Betooging.
DcGedach-
tenisfen der Getuigen was een onfeilbaer middel van eeuwigdurendheid.
byzonder eigen, 't geen elders niet gebruiklyk konde zyn, op het Jaerfeest van eenen Martelaer de tafel desNachtsmaels, 't welk men ter gedachtenisfe des Heeren vierde, op de overblyffels des ligchaems van deszelfs getuigen te plaetfen. Doch de Kerk (lelde dus geen tweede voorwerp van aenbiddinge by het Nachtmael, maer het treffendlte bewys van de wezenlykheid der goederen, welken de Geloovigen 'er ontvingen, of van de heiligheid
der
(t) Ezech. 43: t$.



438 SCHOÜWTOONEEI
Evangelische Bt-
tooging.
der Kerkbedieninge, die ze hun uitdeelde.
Deze gewoonte, reeds ingevoerd in
vele oorden, waer het gebruiklyk was de ligchamen op de houtmyt te leggen, en derzelver asch in het gedacht te bewaren , werd nog gemeener in de Christelyke feesten, waer men de gemartelde ligchamen, die of half verbrand of door de beulen en wilde beesten aen ftukken gefcheurd waren, in aenzienlyke graflieden plaetiie.
Laten wy ons echter wachten van iets uit onze eigen denkbeelden aen de Kerk toetefchryven; terwyl wy de oogmerken der eerfte Christenen in dit gebruik trachten te kennen, door het bericht der eerwaerdigfte Leeraren, welken de vierde eeuw heeft voortgebragt, vermits de eerfte vrucht der vryheid, welke de Kerk daerin verkreeg, beftond in het openlyk vieren van de feesten des Heeren en de Jaerfeesten zyner Getuigen. Maer men vindt 'er tevens het bewys van hunne keurigheid omtrent de gelykvormigheid in dit ftuk. Zy waerfchouwen om niets te doen dan het geene ten tyde van den dwang gefchiedde, en klagen bitterlyk
over



berNatuur,XXIX. Onderh. 139
over de nieuwigheid der groote maeltyden, die federc de vryheid der Kerke by deze graflieden gemeen werden. Deze ongeregeldheid en hunne klagten dienen om de aloude vermaerdheid van deze feesten, dc volstandigheid der getuigenisfen, de gelykvormigheid der leere, en de tegenkanting der Kerkbedieninge tegens alle nieuwigheid te ftaven.
Ambrofius, zyne reden aen de kerk van Milaea richtende, om haer geluk te wenfchen over het ontdekken van de ligchamen der twee martelaren Gervaïs en Protaïs, onderricht ons tevens van het aloude gebruik der Kerke, die de asch der Martelaren in de aenzienlykfte plaetfen der tempelen begroef, en van het oneindig onderfcheid, 't welk zy tusfchendcn eerdienst, aen Jezus Christus bewezen, en het eerwaerdige herdenken aen deze Heiligen Helde. „ La„ ten wy, zegt hy, de zegeprael van „ Jezus Christus eeren, door hem deze ,, flagtöffers toetebrcngen in de plaets, „ waer hy zelfs als het onbevlekte fiagt„ offer gediend wordt. Maer het be„ taemt aen den geenen, die voor allen „ geftorven is, als het eenigfre voor-
„ werp
EüANOELI.
schb Betooging.



EUANOELISCHE BETOOGINO.
140 SCHOUWTOONEEL
werp van onzen godsdienst te ver" (trekken; daer, in tegendeel, de gemartelde getuigen, welken hy door " zynen dood heeft vrygekoft ,ons flechts " ten voorbeelde moeten dienen. " Augustinus fpreekt van deze gewoonte met dezelfde naeuwkeurigheid en het zelfde vuur. „ Het Christen volk, zegt hy (*), bezoekt de Gedenkteekens (t) " der Martelaren, en verëert dezelven " door heilige plegtigheden, om daerdoor aengemoedigd te worden tot het " navolgen van hunne volitandigheid, " in het oeffenen van hunne godvrucht, " geloofsbelydenis en hartgrondige ge" beden; echter met deze omzigtigheid, " dat wy geene godsdienftige eer bewy" zen aen de Martelaren, maer aen den " eenigen God der Martelaren, zelfs " in de tempels, die derzelver namen " dragen: want welk Leeraer heeft ter " plaetfe , waer de heilige ligchamen " rusten, immer gezegd: aen u, Petrus " of Paulus of Cypianus, wyden wy < " onze
f*> Lib. ao. contr. Faufl. tap. 41. >t< Men gaf dezen naem zoo wel aen de ger kouwen als aen de fessten.



d e r N At u ü r, XXIX. Onderh. 24 r
,', onze offerande ? Maer het geofferde „ wordt opgedragen aen God, die zy ,!, ne getuigen bekroond heeft, en wordt ,, hem roegewyd in de tempelen, die ,, ter hunner herinncringe geflicht zyn. „ Wy eeren dan de Martelaers met dien „ eerdienst van liefde en toegenegen,', heid, waermede wy onze achting be„ wyzen aen de heilige mannen van ,-, God, die nog in leven zyn; met dit ,-, onderfcheid, dat onze gevoelens voor j, hun, die het geloof beleden hebben, „ levendiger zyn, omdat de Martela„ ren geenen val meer te vreezen heb„ ben , na de ftfydeh, waertiit men hen
als overwinnaers heeft zien komen; „ Wy bewyzen Gode alleen den' eer„ dienst, dien de Grieken Latrie of God„ delyke Aenbidding noemen, en on= j, derwyzen niemand dan hem denzel„ ven aentebieden. Aen zynen eer„ dienst alleen behoort de toewyding i-, der offerande. Hierom geeft men ,, den naem van afgodendienaren aen i, hen, die de offerande aen de afgoden „ opdragen. Wy 'zyn zeer verre ver„ vreemd van dit te doen. Aen gee„ nen Martelaer, aen geenen Heilig,"
XFL Deel, Q aerf
SCHE BBTOOGINS.



•24» ScHOUWTOONEEL
V." \NGELI-
gi [] : BeIuuGING.
„ aen geenen Engel offeren wy, noch. „ onderwyzen daeraen te offeren.
Na eene nauwkeurige verklaring van alles, wat de Kerk zich in de aloude plegtigheden van hare Martelaren voorftelt, kl'aegt Augustinus over de ongeregeldheden , welken eene onmatige blydfchap 'er ingevoerd had, en de Kerk niet dan meteen ongemeen verdriet duldde , in verwachtinge dat het haer mogelyk wierde dezelven te fluiten. Deze ontvouwing van de vreeze der vaderen van de vierde eeuwe heeft altoos in het algemeene geloof ftand gegrepen; zoodat men, het zelve durvende verwerpen , ook noodzaeklyk de leer der vaderen van de vierde eeuwe verwerpt. Maer hunne leer is Hechts de voortplanting van die der drie voorgaende eeuwen ; en zy is des te minder te verdenken, omdat zy, zich aen de gebruiken en feesten van eene algemeene klaerblyklykheid houdende, door geenen Leeraer der vierde eeuwe kan uitgevonden zyn. Dit is eene plegtige getuigenis wegens de gewoonten der Kerke, die overal voor de eerfte Christenen openbare lesfcn en voorname vertroostingen in hun lyden geweest zyn. Men



der Nat uur, XXIX. Onderh. 243
Men begrypt wel met welke genegenheid de Christenen, die alles, war zy waerdigst bezaten, onder de vier voorgangers van Konftantyn verloren hadden , overgingen om de laetfte getuigenisfen te vereeuwigen, en aen de voorgaende te verbinden. Dus is de vierde eeuw de band van het geloof der eerfte Christenen en het onze, want gelyk het onze gevonden wordt op ydere bladzyde in de Schryveren van deze eeuwe, die openbaer verkondigde wat men te voren in het oor moest luisteren, kan daeruit voortvloeijen dat de Algemeene Kerk ten ajlen tyde het zelfde geloof, dezelfde feesten en dezelfde getuigenisfen heeft,
** Dus is het van weinig nuttigheid hier de bevestigingen van de aloudheid der Gedenkfeesten, door Cyprianus, Tertullianus, de bewysfchriften van het martelaerfchap van Ignacius , andere niet min aloude fiukken, den brief van de Kerke van Smyrna aen die van Pontus, en zoo vele andere kenteekens, die in de historie van Eufebius en elders gevonden worden, byéén te vergaderen. Het was natuurlyk dat deze gewooQ 2 ne
EtjangeLK
SCHE BEt TOOCUNO.



EUANOELIsche BeTOOGINö.
De vorm der Kerken is een middel om de getuigenis te vereeuwigen.
t44 Schoowtooneêl
ne gedenkftukken zich [overal bevonden. Zy waren inderdaed van de tyden der Apostelen, en een gedeelte vandert vorm, die van het begin af aen de vergaderingen der Christenen gegeven werd. Deze vorm beftond, van de eerfte eeuwe af, in vier of vyf voorname gedeelten, die altoos vereenigd bleven; een onderfcheiden predikftoel voor den Bisfchop of öpziender, aen wederzyden van hem andere zetels Voor de mindere Leeraers en Ouderlingen, in het midden der vergaderinge een altaer of tafel om het Nachtmael te vieren, in fommigen eenige lykbusfen met het overfchot der heilige Martelaren, en eindelyk verfcheiden kroonkandelaren om de Kerkbedienaers en de Geloovigen te verlichten. Deze vorm wordt nog in verfcheidert foorten van Kerken waergeaomen, naermate men de verfieringe der aloudheid in acht genomen heeft. De Apostel Joannes ziet in zyne Openbaringe de hemelfche heerlykheid, volgens de gelykvormige fchikkinge der Christelyke vergaderingen , en daerin een' troon in het . midden, byzondere zetels aen wederzyden voor de vierentwintig Ouderlingen,
ge"



derNatuur, XXIX.Onderh.245
geplaetst ter zyde van hem, die op den troon zit, een alraer voor het geflagtte Lam, onder het altaer de zielen der Martelaren in het wit gekleed, en eindelyk verfcheiden gouden kroonkandelaren om het altaer en de vergadering te verlichten.
De vrucht, als ook het oogmerk dezer kerkelyke inftellinge, was niets anders dan om de gedachtenis der Martelaren altoos cierbaer aen de nakomelingfchap te maken, en hunne belydenis aen alle eeuwen te bevestigen, door ze zoo veel als mogelyk was voor yder te openbaren. Zoodat de geloovigen hier nimmer de gedachtenis van den dood, de opllanding en de verfchyningvanden Zaligmaker vierden, zonder de fterkfte getuigenis, welke de menfchen kunnen geven, voor zich te hebben, namelyk, te flerven voor het geene zy zelfs gezien, en van alle kanten door andere ooggetuigen geleerd hebben.
Deze gedenkftukken, treffende door zich zelfs, werden bovendien vermaerd door de meenigte. In veele oorden veranderden zy in groote kerken, of zelfs in volkrykc fteden , die hunnen naem Q 3 kre-
EUANGELI-. SCHE BeTQOGINO.
De vrucht, van deeze gewoonte.'



EUANGELISCHE BETOOCJUO.
546 SCHOUWTOONEEL
kregen. En omdat het bloed der Martelaren overal vergoten werd, is deze o-etuigenis algemeen geworden. Men viert nergens de verwoestingen van Alexander in Azia, noch die der Scipioos in Afrika, Welk deel kan ook het menfchelyke gedacht daerin nemen? Maer waer viert men niet, federt zestienhonderd jaren, de kruistogten van Petrus en Paolus, om harten voor Jezus Christus te winnen? Kent men beminnelyker overwinnaers? Zyn 'er nuttiger? Kent men bovendien beter bewezen overwinningen? Is'er een gewest, eenkoningryk , een eiland, waerin men geene gedenkftukken van den togt van eenigen dezer Vrededienaren vertoont, en waer men niet zegt: door hen hebben onze Vaders de waerheid gekend, en zyn op den weg van het ware geluk getreden?
Men moet dit geluk niet zoeken in de pracht, de plegtigheden, of in deheerlykheid der gebouwen. Maer God heeft vergund, dat men, de fchoonfte tempel vanhetaerdrykbefqhouwende, kan zeggen : deze kerken, ter eere van God en zyncn Zoon opgericht, dragen den naem der getuigen, die voor de belydenisfe
der



derNatuur, XXIX. Onderh. 247
goddelyke waerheden geftorven zyn. Hier oogen wy op het voorbeeld van den Apostel Petrus, ginsch op datvanPaulus, den Leeraer der Heidenen, elders op dat van andere Martelaren, Euangelisten en Heiligen, die de afgodery beftreden, en het geloof door hun bloed verzegeld hebben. Dezegedenkteekens zyn hun toegewyd, en dienen om ons hunne godvrucht te herinneren, terverheerlykinge van den naem des Allerhoogften.
Tot deze doorluchtige Getuigen is gezegd , dat zy op de herftelling van het ligchaem , 't welk zy edelmoedig verlaten hebben, moeten wachten; maer, gelyk aen de gebeenten van Jozef, hebben zy gedurig aen de Kerk hare roeping en hoop herinnerd. De dood heeft geen einde aen hunne prediking gemaekt. De 1 gedachtenisfen dier deugdzame en godsdienftige Getuigen, aen het heillooze kruis gehecht, verbrand, geworgd, gevild , onthoofd , geblakerd, door de tanden der beesten verfcheurd, of door feller martelplagen van het leven beroofd , zyn altoos fprekende gedenkteekens van hunne belydenisfe, en moeQ 4 <8*
EUANGRUSCHE BE rOOGINO.



EUANGELISCHE BEÏ0OGING.
J48 SCHOUWTOONEEI
digen ons aen om hun geloof te volgen, opdat wy door geen kruis, door geene verdrukking, hoe fmertelyk ook, morgen afgefchrikt worden van God en den Heiland eeuwig te dienen. Strekken dikwerf de fteenen en metalen, kenmerken, met de boeken, tot grondflagen om ons van de gebeurtenisfen der ongewyde historie te verzekeren, waerom zouden de gedachtenisfen der Martelaren,de gedenk: ■Hukken van hunnen naem, en de eerbied voor hun geloof en hunne godvrucht, als geene fprekende werktuigen van hunnen roem mogen aengemerkc worden? Hier is geene de minfte reden van het tegendeel.
Gelyk wy de gedenkteekens der beloften door de ganfche aerde verfpreid gezien hebben, zien wy ook de getuigenisfen der vervullinge en de bewyzep van het verbond overal verbreid. Maer fchoon de overéénkomst van zoo vele Hemmen van eene onverwinnelyke kragt zy, brengt yder van deze gedenktsekenen insgelyks met zich de vermaerdhcid van eene getuigenisfe, zoo duurzaemals de ecuwen.
'~ Gelyk de eerfte uitwerking van de
vry-



berNatuur, XXIX.Onderh. 249
.vryhcïd der vierde eeuwe was geweest de Gedenktcmpeiü dcrMuuelaien, welken de vervolging nedergc worpen of ontheiligd had, met i uister te herfiellen, heeft de middeneeuw dezelfde gebouwen, in het ver volg door ouderdom vervallen, weder vernieuwd, en onsaliedezelfde getuigenisfen medegedeeld, door nieuwe toewydingen en overieverin gen, die van jaer tot jaer niet de uitvin dingen der negende of elfde eeuwe, maer de herftelling der voorgaende geboawen en feesten getuigden. Welke voorzorg werd 'er niet genoomen, om dc gevallen te bevestigen, en de keten der getuigenisfen aénëén te fcha'kelent
De zekerheid komt, natuurlyker wys uit de wanorden zelfs voort. Men vindt ze in de buitensporigheden en bewegin gen, die onaffcheidbaer van den grooten toeloop des volks zyn. Men vindt ze zelfs in de onbefcheidenheid van der Heiligen Levensbefchryveren der middenééuwe. Overal de Bewysfchriften der Martelaren, volgens de gewoonte van vele oorden .verzameld, endoor de Q 5 Be-
Euangeli-
sche BEtoogino.
De fchriftpn en gedenkftukken der raidden eeuwe herhalen en ftaven die dereerfte eeuwe.
De wanorden , aen de AlgemeeneKerfctoegefchre. ven, bewyzen de waerheid harer gedenkftukken en bedicninge.



250 ScHOUWTOONEEL
euangelische Be-
300ging.
Beamptfchryvers * zelfs medegedeeld, niet bezittende, vermeerderden verfcheiden de aloude vermaerdheid met trekken der uitvindinge, om in deze feestende gewone loffpraken te bezorgen, en gaven dus gelegenheid niet alleen aen de heilige regels der Kerke, maer ook aen het onderzoek van eene gezonde oordeelkunde. De valfche munt werd onderzocht en geholpen, zonder nadeel van de ware, welke zy veronderftelt.
De zekerheid der waerheid vindt men in de gefchillen der volken voor de gedenkftukken hunner eer-fte Predikeren, en zelfs in de onbetamelykheid, waermede zy ze fomtyds uitgerukt hebben. Deze eerbied voor de gedachtenisfe der Martelaren, vry algemeen geworden, voerde vroegtydig en dikwerf het misbruik in, om perfonaedjen, die, zonder hun bloed vergoten te hebben, de Kerk door eene uitmuntende godvrucht en volftandigedienftengefticrithadden,aenzien-
iy-
* Men noemde de Gerigtfchryvers met dezen naem, omdat zy, met behulp van korte aenteekeningen, de eifchen der Regierenen de antwoorden der bcfchuldigden ijl de vierfcharen vaardig fc hieven.



derNatuur, XXIX. Onderh. 251
lyke grafplaetfen in de tempelen te geven. Dezelfde achting voor alle deze vaten der verkiezinge verbande den fchrik, dien men voorheen voor de doode ligchamen had; en de gewoonte van deze eerbiedigheid aen de deugd te bewyzen was de oorzaek, die de begraefplaetfen voor de gemeene geloovigen in de kerken deed wenfchen, en zekerlyk al te ligt toeftaen, gelyk tegenwoordig nog Hand grypt. Maer dit misbruik, gelyk het met regt aengemerkt wordt, en zelfs nog anderen van meer wezenlykheid, verzwakken de reeks der eeuwigdurendheid nergens in; en de algemeene kerkbediening blyft op de inftelling der Apostelen gegrond, in het behouden van alle deze getuigenisfen , waeraen de opvolging der leeraren, de feesten, gebouwen, openbare oeffeningen, gedurige vergaderingen, en de gedachtenisfen van alle uitmuntende deugden, welken het Christendom van tyd tot tyd viert, onaffcheidbaer verknocht zyn. Dit alles is'een onverdeelbaer geheel.
Doch 'er is eene andere foort vanBewysfehriften, die de grootfte kenbaerheid der geregts-of andere maetfehap-
py*
EüANGELt»
sche Betooging.



1^2 ScHOUWTOO N.E E h
EUANOELI-
SCHE Bfi- TOOGING.
pyen uitmaekt, en welke men noodwendig afzonderlyk moet gadeflaen. Dit is de eeuwigdurende en voornacmfte oeffening van hunne verrichtingen. Hunne alöudfte daden worden by gefchrift bewaerd. Hunne tegenwoordige oeffening is 'er het gevolg van. Hieruit ontftact een geheel, dat dezelfde magt en het eerfte oogmerk naeuwkeurig aenduidt. Niets toont beter deganfche be^ trekking van eene Raadsvergadering, dan deze reeks van keuren en vonnisfen, die de voorkomende zaken beflisfen, een voorbeeld in het oordeelen van diergelyke gevallen geven, en voor de volken ten regel' van hunne regeringe en bezittingen dienen.
Nimmer was men bedacht om de volken te ontrusten in de zekerheid, waerin zy zich bevonden ten opzigte van koophandel en geregtsmaetfehappyen , die hen ten regelmaet ltrekken. Nimmer was men bedacht om in hunne overtuiging een' gebrekkigen kring te vinden, te weten, om de inftelling en befteinming van eene maetfehappyë te toonen door daden, welken zyaltoosgeöeffend heeft, en vervolgens het gezag dezer



der Natuur, XXIX. Onderh. 353
zer daden te bewyzen door hare inftelling en de vermogens, welken zy van de wetgevende magt ontvangen heeft; Dit is de reden, dat deze twee handelwyzen goed zyn, zonder eikanderen te fchaden, en dat by de inftelling der rhaetfchappye, en by de oeffening van hare vermogens, de ganfche menfchelyke famenleving, die van beide kennis genomen heeft, gevonden wordt, en door hare toeftemmming ons verzekert, dat het eene het gevolg van het andere is, Om dan de vermogens en de natuur van de beftcmminge eener maetfchappye te bewyzen, wordt het onverfchillig of men tot de brieven van hare inftellinge zyne toevlugt neemt, of van den inhoud der brieven oordeelt door de daden, die van haer vermogen afgevloeid zyn en afvloeijen, omdat het algemeen een genoegzaem gezag of liever eenenatuurlykeonfeilbaerheid heeft > om ons voor de wezenlykheid der inftellinge, en gevolgelyk Voor het regt der beöeffeninge inteftaen.
Dus is ook de algemeene Kerkbediening in het bezit, om de waerheid te onderwyzen, optehelderen en volgens het gegeven voorfchrift te bepalen. De Reden
ErjANGEtii sghe Betoosnig. -



254 SCH OtJWTOONEEL
EvANGELiscHE Betooging.
denkunst befchuldigt ens, dat wy eene magt, welke wy niet kunnenbewaerheden, aen deze Kerkbediening toefchryven, omdat wy nu het gezag des Apostel* fchaps en der gedurige Kerkbedieninge door de woorden der Schrifture, die'er van afgevloeid zyn , en door het regt om van tyd tot tyd de waerheid te prediken en naer het voorfchrift te bepalen, en ftraks weder het gezag der Schrifture, en de handelingen en bewysfchriften, naderhand van de algemeene Kerkbedieninge afgevloeid, door de zekerheid der Apostolifche zendinge bewyzen.
Deze handelwys zou gebrekkig kunnen fchynen, indien de uitnemendheid van het Apostelfchap, en de uitmuntendheid van deszelfs bedryven, ons niet insgelyks door een onfeilbaer middel betoogd waren. Dit is de getuigenis en toeftemming van eene verbazende uitgeftrekte famenlevinge, overal verfpreid, onbekwaem tot heimelykeverftandhoudinge, en ongefchikt om zich in het voorwerp van hare betuiginge te misgrypen. Dusdanig is de algemeene Kerk: zy heeft de werken van het Apostelfchap door de ganfshe aerdc gezien, by gewoond en
ge-



derNatuur, XXIX.Onderk. 25$
getuigd; zy heeft insgelyks de wezenlykheid der gefchriften, vandeApostohfche mannen voortgekomen, getuigd en bevestigd. Zy heeft ons onderricht van de regten der Kerkbedieninge, die op de Apostels gevolgd'is, door hec ontvangen van hare predikinge, hare voorfchriften, de befluiten harer Kerkvergaderingen , hare belydenisfen des geloofs, de gebeden harerplegtboeken, en eindelyk de fchriften der byzondere Leeraren, naermate vandeoveréénftemminge, welke 'er de Kerkbediening mee de voorgaende predikinge in erkende. Alle deze handelingen, dagelyksch verzameld, getuigd en te werk gefteld door eene famenleeving, die niet fterft, vormen zulk eene openbare en onvergan<riyke waerborg als de famenleving zelve.
Wy eeren, met eene regtmatige erkentenisfe, de gezonde oordeelkunde en geleerdheid, die de twyffelingenopheldert, en de misdagen verbetert. Maer 'er is eene klaerblyklykheid, die de geleerdheid overtreft. De verftandigfte historie van onze Regeringe en Vredeonderhandelingen verzekert ons niet van ©nze bezittingen, grensfcheidingen en
voor-
Euangeli»
5CHE betoqgino,



EUANGELISCHE BETOÖGINö.
ft56 SCHOUWTOONEEL
voorregcen. Wy lyn die verfchuldigd leri deDwezenlykheid van her Staetsbeftuur, dat dezelven verzegeld heeit; en de£wezenlykheid wordt onsb^sngdniet door de pen der Historieichryveren,
getuigenis der famenlevinge, die er lennis van genomen heeft. k Wy behoeven hier niet breedvoerig aentetoonen, dat dé eenvoudigheid defer rodelen, en de ovérééhftemtmng van die deze opvolgende **f^% der Kerkbedieninge , gepaerd met de ge ykvormige tael' der algemeene gewoonten, het «iterfte gemak aen de Leeraers geven, om hunne prediking nu evoemlnocnhoeveleovervlo^gehmp-
middelèn 'er de Geloovigen invinden ,
°aende eeuwen onderricht te worden, |S in de tvden der ketteryen fcheuÏngen, vervolgingen, duisterheden en eSsfen. WyUben alleen te doen 7ien dat de ware bediening, en de iegelmatige behoudenis van de Waerborg les geloofs, in de algemeene Christelyke Kerk doorgaens ftand grypen. ■ ^ Men kan het eene of andere zoo mm



derNatuur, XXIX.Onderh. 257
aen de Kerk betwisten, als men Frankryk de wezenlykheid zyner Parlementen, of Venetië de kennis van zyne Raedsvergaderinge en hare handelingen betwisten kan.
Eene uitgeftrekte famenleving kan zich wegens de inftelling vaneenOppergeregtshof niet misgrypen, omdat het geval openbaer is, en de famenleving'er opgeroemd heeft, als op eenevoordeelige inftellinge. Deze kennis, eens verkregen zynde, wordt in dezelfde famenleving vereeuwigd; en de eerfte bewy zen van de magt, aen de Regtcrs vergund , worden niet meer herhaeld. Hun ne opvolging, hunne vonnisfen, hunne keuren en hunne dadelyke oeffening betoonenwatzyzyn. Alleenlyk, indien een van hun zyne magtoeffende, of zy allen te famen iets, dat nier ter hunner beftemminge ftaet, mogten ondernemen, by voorbeeld, de krygsverrichtngen, dan zou de famenleving, zonder van hun aftefcheiden, hen in hunne palen befluiten.
Gelyk 'er nimmer eenige kenbaerheid, by die van het Euangelifche Gezantfchap te vergelyken , geweest is, dewyl de ftem der Afgezanten, en de bewyzen
XVI. Deel. R van
5CHE BerOQGING.



EOANGEI.ÏSCHE BEÏ00GIN6*
•158 Schouwt oonieL
van hunne zendinge, overal verfpreid werden, is 'er ook nooit treffender noch, beftendiger toeftemming geweest, dan de geene, die aen de Christelyke Kerkbediening door het algemeene Euangelium gegeven is, omdat in het fterkfte van de duurzaemheid der bewyzen , die de waerheid van het Apostelfchap in het licht gefield hebben, deze Kerk uit Joden , Samaritanen, Grieken, Romeinen, Afrikanen, Azianen en Europeanen gevormd is, niettegenftaende de kundigheid en befchaefdheid dereenen, de barbaerschheid der anderen, de wederaydfche verachtingen envooroordeelen, de verfchriklyke tegenkantingen, en de fterke belangen, die meer dienden om hen te fcheiden dan te vereenigen. Deze overtuigingen eene meenigte van afgezonderde, ontelbare en in een zelfde gekof onveranderlyke menfchen,in hetftuk van openbare gevallen, die aen de betrekking der zinnen, onderworpen waren, nier°s anders dan de uitwerking der blykbaerfte en kragtdadigfte bewyzen zynde, ontflaet de enkele volharding van deze uitgebreide famenlevinge, en hare aen4deving aen de Euangelifche Kerkbediening,



dekNatüur, XXIX.Onderh. 259
«ing, dezelve van de herhaling' harer bewyzen. De famenleving vereeuwigt zelf de getuigenisfen van de inftellinge en klaerblyklykheid der regten van de Kerkbedieninge.
Hieruit volgt aenftonds, dat, gelyk de Overheid .het geregt oeffent, zonder dat zy hare magt behoeft te bewyzen, de Christelyke en bevestigde Leeraer het Woord en de verbondteekens bedient, zonder telkens nbodig te hebben zyn regt daertoe aentewyzen. De famenJeving, de gebouwen, de gedenkftukken , het door hem verrichte werk, alles fpreekt voor hem. De bekommering en onrustige poogingen voegen al-' leen aen lieden , wien het heelal hunne nieuwigheid en de vermetelheid van hun¬
ne ïcneurzucht verwyt.
Het is waer, dat verfcheidèn toevallen vele vérrnaerde Kerken vernield hebben, en de fcheuriiig velemaerfchappyén van de aloude'gemeenfchap 'der alge-' meenc Kerke afgezonderd heeft. - Maer' hare getuigenis is daerom niet vernietigd: De getuigenis, welke', de Kerk van Egipte aen den Discipel Markus gegeven heeft, dat hy dé eerfte Jïïsfchop' R' * ha-
euanchj. SCHE Be-
rageiNÖi'



z6o - SCHOBWTOONEÏL
Evangelische Betoogino.
harer hoofdftad geweest is, en eene Euangelifche Historie gefchreven heeft, blyft altoos in wezen. Alle de historiën hebben deze getuigenis voor ons bewaerd; en zy is zoo zeker als de geene, die door de Kerken van Azia aen den Apostel Joannes gegeven is, dat hy te Efefe gewoond heeft, op het eiland Patmos verbannen werd, en het Euangelium en de Openbaring, die zynennaem dragen, gefchreven heeft. De getuigenis, aen Paulus door de inwoonders van Thesfalonika en Korinthe gegeven, dat hy de vier brieven, die zynen en hunnen naem dragen, aen hen gericht heeft, is nimmer door denminflennevel verduisterd, zoo min als de getuigenis, door welke de Romeinen den brief, die hen betreft, geftaefd hebben. Alle deze Kerken deelden dus hare fchattcn aen eikanderen mede: zy zagen hare Stichters en Meesters weder, na het ontvangen van de fchikkingen en gefchriften, die aen haer gericht waren. Dezen ftorvenin het midden van haer, al hun bloed Hortende voor het laetfte bewys van de waeiheid hunner zendinge. Onder de verzekering van zoo vele
Ker-



derNatuur, XXIX. Onderh. <x6i
Kerken, getuigen van de wezenlykheid de* wonderwerken, van de wezenlyk heid der Schrifture, en van de ApostoIifche inftellingen, behoeft de Kerkbediening zich, in de volgende eeuwen, alleen te vertoonen met hare bewysfchriften en algemeene gewoonten, die van de eerfte inftellingen afhangen, zynde een dubbel middel om voor altoos hare prediking onveranderlyk te maken.
Onder de verzekering van zoo vele Kerken, die Hechts eene Kerk zyn, is het even zeker naer de vastgeftelde en algemeene Kerkbediening te hooren, om den zin der fchriften en oorfprongelyke inzettingen te verftaen, of in de fchriften, en in de andere blyken der Kerkbedieninge, de kennis van de wet*»' tige magt der Leeraren, en hare juiste uitgebreidheid, te verkrygen.
Dusdanig is het voordeel van den geenen , die een gedeelte van eene uirgeftrekte famenlevinge uitmaekt, by voorbeeld, van het Franfche volk, dat hy zeker is van zyn eigen ftaet, zondergenoodzaekt te zyn langdurige navorfchingen re doen; of indien hy ze doen wil, dat het van weinig belang is of hy beft 3 gint
sche l eToo«u\a,



TfOANGELI?
KHfe W
Ï00G1NG.
• ij'. ■'
I)e onderneming va» 'de regten der Bedieliinge aengevallen te hebbenverzwakt ze niet: de maetfchappy handha eft ze.
iba S c H o u -w T o o f? e £: x.
gkttj met zyne eigen regten te onderzoeken', of zich eerst van de wezeniykheid des Staetsbertuurs, die ze geregeld heeft, te verzekeren. Zyne handelingen geleiden hem altoos tot de zekerheid j , en het volk lleint tot zyn voordeel. Hieruit vloeit nog voort, indien een oproerige geest de regten van het Staetbeltuur aenviel, deze maetfchappy hem zoude veroordeelen en nraffcn, zonder vreeze van befchuldigd te worden, dat zy in hare eigen zaek gevonnisd heeft.
Het Gemeëncbest roemt dit gedrag, en getuigt'de magt, welke dit Oppergeregtshof ontvangen heeft, om alles in orde te houden. Dusdanig is de rust, welke de burger in een geregelden Stact geniet: njjisdanig is de zekerheid der Algemeene Kerke: zelfs overtreft zy die nog verre.
Laten wy, om . het op eene andere, wys te doen zien, de Kerk en het Geloof nader onderzoeken, in de Kerk. Hechts het uitwendige befchouwen, en in het geloof der byzondere leden alleen de°handelwys van het menfehclyke yerftand inzien. Laten wy ons niet ophouden met de werkingen van den Heiligen Geest, die met zyne Kerk is, een
ge.



derNatuur, XXIX. Onderk. 163
geloovig hart fchept, en den toeftand van beide volmaekt.
Het algemeene geloof, menfchelykerwyze aengemerkt, is de overtuiging dat men deel heeft aen het eeuwige verbond, door het opvolgen van hetvoorfchrift der eerfte Kerkbedieninge, die het overal, waer het mogelyk was dooftedringen , gedurig wegens God ver. kondigd heeft.
Dit geloof zou flechts in eene losfe Jigtgeloovigheid beftaen , indien men van de zuiverheid der Kerkbedieninge niet verzekerd ware: maer dewyl de prediking der algemeene Geestelykheid, door het groote gezag en de fterkfte verzekering, die op de Schriftuur moet ge, grond zyn, en welke de mensch dus •op aerde kan begeren, het verftanddoet • overhellen, kan onze toeftemming niet anders dan een wys gedrag, en onze weigering niet dan onverfchoonlyk zyn.
De Staetsdienaers der Koniugen verkrygen de magt, om eenen ftaet te vestigen: maer een byzonder perfoon, die 'er deel aen wil hebben, is nergens van verzekerd, dan door de openbare en beftendige getuigenis, welke de famenle-
R 4 ving
Evangelische BeroociNS.



TÏUANGELlSCHE BEÏOOGING.
• )
264 ScHOUWTOONEEL
ving aen deze volmagc geeft. Het Apostelfchap, dat voorgeeft onfterffelyk en algemeen te zyn, is onze onderwerping waerdig, indien het goddelyk is: maer hoe zyn wy verzekerd, dat deze voorwaerde vervuld is? Om daervan volkomen overtuigd te zyn, is hetregtmatig dat deze Kerkbediening in herbegin hare bewyzen gegeven heeft, en dat eene maetfchappy, die geloof verdient, ons dezelven altoos vereeuwige.^ Dit is het geval, waerin'wyons bevinden, en 't welk zich nergens voordeeliger vertoont. Wy ontvangen de algemeene Christelyke Kerkbediening onder de borgtogt van eenegrootemaetfchappye, die overal verfpreid, en oorfprongelyk getuige van dezelfde gevallen en bewyzen, in hare verftrooijinge, geweest is: uit dien hoofde is zy onbekwaem totheimelyke verftandhouding of om verblind te worden, en geeft altoos getuigenis aen dezelfde waerheden , tegens haer hoofdbelang, met de ongemeende klaerblyklykheid, eerst door het bitterfte lyden van drie hond:rd jaren, en vervolgens door eene meenigte van onvernielbare gedenkftukken, die aen alle kanten



derNatüur, XXIX. Onderh. 265
ten onder onze oogen geplaetst zyn.
Alle deze zaken zyn- voorheen bewezen. De overéénkomst en luister van deze bewyzen worden nergens in een' gelyken trap gevonden, by het geene wy in de algemeene Christelyke Kerk befchouwen. Zy heeftaltoos dezen naem gedragen, omdat alle hare ware leden, door de ganfche aerde, en in alle eeuwen , dezelfde zuivere prediking, in hunnen uitwendigen eerdienst, gehad hebben. Zy zyn aenilonds niet verzameld of veréénigd, om getuigenis te geven aen het geene zy gezien en geleerd hadden; maer de gelykvormighèid der getuigenisfe, welke zy, in hunne verftrooijing', aen de Apostolifche Kerk. bediening gegeven hebben, heeft hen tot eene algemeene maatfehappy gemaekt. Noch de historie van het menfehelyke geflacht, noch de gewone middelen van borgtogt, vertoonen ons iets, dat halen kan by het aenzien van deze heerlyke getuigenis, door de eerfte geloovigen gegeven: en omdat zy het voordeel, dat hieruit voor hunne kinderen, voor de andere nog dwalende volken , en voor alle de toekomende R 5 ge-
EtJANGELW sche BerOOGINQ.



JiüANGELIj5chk Be ■ipOGING.
■z66 Schouwt o'on eel
gedachten ontftond, begrepen hebben , droegen zy zorg om hunne getuigenis, hun geloof, en alle de opvolgende handelingen der Kerkbedieninge, aen openbare en bewarende middelen, die door niets vernietigd noch zelfs verduisterd knnnen worden, te verbinden.
Niets is vojrtveffelyker noch zekerer dan den regel van het algemeene geloof: „ Niets te doen of te zeggen, dan het „ geene overal gepredikt wordt , en ip in de voorfchriften der algemeene pre„ dikinge gevonden wordt.
Niets is duidelyker noch kragtiger dan de eenparigheid onder de eerlte Christenen. Hunne feesten hunne plegtigheden, de getuigen, kortom al het uitwendige is de aloude en eeuwigdurende ontvouwing van het algemeene geloof, met deszelfs doorgaens zigtbare'bewyzen. Wat 'zoude het zyn, wanneer men'er de gefchreven getuigenisfen byvoegde ?
Wie zal zich durven aenbieden, om een geloofspunt of de algemeene oeffeningen aentevallen ? Dnrft Anus den mond openen tegens de godheid vanher vleesgeworden Woord, dat onze Emmanuëfof Goa met ons is? Durft Vi-



derNatuur, XXIX. Onderh. z6j
gilantius de Kerk laken, omdatzy eerbied voor de gedachtenisfe harer Getuigen en Martelaren heeft? Alles is vooraf wederlege!. De enkele wanluidenheid is genoeg om alle de fcheurzieke gezindheden te belchamen. De algemeene Kerk ziet haer van alle zyden opkomen, en de eene na de andere weder vernietigen. Zy alleen beftaeten onderwyst metgezag, omdatzy zich vertoont met eene onfterffelyke en goddelyke Kerkbedieninge, wier bewyzen en handelingen zy vereeuwigt.
Het is hier geene overlevering van het kenmerk der Chinéfche of Egiptifche historie. Het is geene vermaerdheid, gelyk aen den roem, die ter eere van Fohy en Merkurius ftrekt, omdat zy gewigtige geheimen, welken men nog navolgt, uitgevonden en aen hunne volken medegedeeld hebben. Het is geen oud kooren zeggen; dat van het eene land tot het andere, van den eenen dag tot den anderen, van den eenen mond tot den anderen, eene verfchillende gedacnte krygt. Alles is prediking in dc algemeene Kerk; en zy is buiten Itaet om iets te veranderen in het geloof, dac gegrond isopeenckiaerblyklykheid, die
zqo
EUANGELI. SCHE ÜE-'
roocirjG.



a68 Schouwtooneel
Euangelische Be-
tooging»
zoo beflendig is, als de duidelykfle kenmerken der menfchelyke grondftichtmgen; echrer met dit onderfcheid, dat de gebouwen en ftaetsfchriften, die het Parlement van Engeland aentoonen, alleenlyk in dit eiland zyn; daer, integendeel , de verfchillende oeffeningen, al het uitwendige van den algemeenen godsdienst, zich zonder einde vereeuwigen, en overal verfpreid zyn.
De (laet der algemeene Kerke behoeft des in geenen deele te wyken voor dien der Gemeenebesten, die de handelin- < gen van hare regeringe bekragtigen en zich eigen maken, zoodat het volk met
zekerheid daerop kan vertrouwen, m de algemeene Kerk is het, omeigenlyk te fpreken, alleen de Kerkbediening,
die predikt , de verbonüsteekens uitdeelt , de Kerkvergaderingen vormt, fchikkingen en bepalingen mackt, onderwyst en kinders voor Jezus Christus voortbrengt.
Maer de algemeene Kerk, die weet dat de Bediening tot haer nut, en tot (lichting der ganfche gemeenfchap ingeltekUs, eigent zich derzelver handelingen zonder onregtvaerdigheid toe, \ door.



derNatuur,XXIX. Onderh. 269
door 'er zich aen te onderwerpen en er zich mede te veréénigen. De leer welke zy ontvangt, noemt zy hare leer! De verbondsteekens, die in haer worden uitgedeeld, heet zy hare verbondsteekens. Zy vernieuwt in hare feesten de verkondiging harer fchriften en geoofsbelydenisfen, ftek alles ten gebruike harer kinderen, en vreest niets meer dan hare ichatten vruchteloos te zien by gebrek van bekend te wezen. Waer zal men eene volmaekter klaerblyklykheid en eene ftandvastiger kenbacrhcid vinden? Zoo wel dan als de maften de werkingen der Regeringe , akoos bevestigd door dezelfde uitwendige daden, altoos gchandhaefd door het Gemeenebest, voor wienhetallesgemeenzaem en gewoon is, van geene duistere overlevennge of onzekere inftellinge zyn, zoo vindt ook de Christenheld eene vblmaekrr» mtrAn 1 ;
algemeene Kerke, die zich de handelingen der aloude Kerkbedieninge niet eigen kan maken noch vereeuwigen zonder wezenlyk de kolom der waerheid
Vnnr nnc m
Laten wy een ander middel van waerheid
Evangelisch tie.-
tooging.



Evangelische Betuöging.
470 Schouwt Öoneel
heid en zekerheid zoeken, indien'er eeü kan gevonden worden. Bcfchouwcn wy het middel, dat op verfchillende tyden ten toevlugt verftrekte aen bellisfende lieden, die, beledigd omdat zy gebreken in de Bedienaers der Kerke ontdekten, of geërgerd omdat zy zich gedwongen zagen geloof te geven aen verborgenheden, die boven hun verftanden waren, zich onaf hangelyk meenden te maken. Verfcheiden beproefden, met dit inzigt, de Kerkbediening, welke zy als een vergif in de famenleving' befchouwden, te vernietigen , gelyk de Donatisten gedaen hebben: anderen poogden de gewone leer, die hun een' kanker fcheen, geheel uitterooijen, gelyk het bedryf der Arianen was. Beide hebben zy navolgers gehad.
Laten wy veronderllellen dat de laetstgekomenen overal geflaegd zyn in de Bisfchoppelyke zetels nedertewerpen, de Geestelykheid te verbannen, alle de Christelyke vergaderingen te verdry ven, en alle de bewysfehriften der Kerkbedieninge , behalve de Heilige Boeken, te vernietigen. Gelyk de zaek ondernomen is geweest, kan men vragen', in geval van
eène'



derNatuur, XXIX. Onderh. 2 f 1
eene volkomen uitkomst', of het niet mogelyk ware geweest, een zuiverer Christendom in de famenlevinge intevoeren ?
Laten wy ter zyde ftellen de groote ongerymdheid van eene veronderftellinge, waerin de Kerkbediening zich van Jezus Christus, tcgens zyne beloften, verlaten vindt, en waerin de menfchen • ondernemen iets beters uirtevoeren, dan Jezus Christus zelfs gedaen heeft. Ik antwoord regel regt, op de veronderftellmg van de geheele vernietiging', met flechts van de Christelyke Kerkbedieninge, maer ook van alle bewvzen en getuigenisfen, die de waerheid en echtheid der Heilige Boeken kunnen verzekeren, dat 'er in dit geval geen Christendom meer op het aerdryk zyn zoude, en men het 'er niet zoude kunnen doen herleven. Het bewys daervan is eenvoudig.
Schoon de algemeene Kerk hare bediening en waerborg door de middelen der bewaringe, zoo klaerblyklykalsdie der menfchelyke famenlevinge, verééuwigd heeft, wordt 'er echter eenig wezenlyk verfchil in gevonden. De ge-
tui-
EUANCELÏ* SCHE ÜETOOOINO.



Evangelische Betoooing»
a£S SCHOUWTOONEEL
tuigenis, openbaerlyk en gedurig gegeven door menfchen, die eikanderen opvolgen, is dezelfde in Kerk en Staet. Die is de juiste uitwendige gelykheid. Maer de magt, waeraen de getuigenis gereven wordt, is zeer verfchillende. ï)e magt der burgerlyke Bedieningen komt van de menfchen: de Apostohfche onding komt van God. Misnoegden kunnen ondernemen de gebouwen en bewysfehriften van den Raed van Venetië of der Indifche Maetfchappye te vernielen: maer het Gemeenehest en de Kroon zyn onkwetsbaer. Het Gerneencbest kan een' anderen Raed aenftellen, indien de eerfte verdelgd is: en indien oproerigen de Indifche Mactfchappy vernietigd hadden, kan de koningof Staet eene andere invoeren. Maer indien de Kerkbediening verviel , en alle de getuigenisfen van de waerheid en echtheid der openbannge, in de Schriftuur' vervat, in verval geraekten, waer zou de Kerk zich op vestigen? Men zoude zeggen, dat zy bouwde, otferde, bevel gaf en onderwees, omdat de Kerkbediening, die de magt daertoe ontvangen heeft, het zelve voor haer



dërNatuur,XXIX. Onderh.iy3
oeffenr. Doch indien de mensch de oogen , waerdoor hy ziet , verloren heeft, zal hy voor altoos in de duisternis blyven. Wie zal hem zyne oogen wedergeven? God alleen kan het oog vormen: God alleen kan het oog, ten dienfte van den mensch, doen herleven. God is ook de eenigfle, die zyne Afgezanten magt kan geven, en door hen een nieuw leven aen de gemeenfchap zyner Kerke bezorgen. Maer wanneer de bediening der zaligheid, en alle de getuigenisfen der goddelyke openbaiïnge vernietigd zyn, dan is de bron der heilzame genadegiften voor de Kerke Uitgedroogd: zy kan geenekindersmeer aen Jezus Christus geven : zy is niec meer dan het geraemte van een ligchaem, dat geleefd heeft.
Men heeft, zegt gy, de Heilige Boeken uit de algemeene nederlaeg gered. De Euangelifche tekst is ons volkomen bygebleven. Maer wat denkt gy 'er mede te verrichten, indien de getuigenis van deszelfs waerheid en echtheid vernietigd is ? Uwe Kerk is dus niet meer in ftaet om dit boek een nieuw leven te geven; en alle uwe poogingen daer-
XVI. Deel. S toe
EtTANOELl* SCHE BErOGGING.



J74
ScHOUWTOONEEL
Evangelische Betooging.
toe zullen ydel zyn. De Euangelifche Schriftuur is een der eerfte bewysfchriften der Kerkbedieninge: maer dit bewysfchrift is vruchteloos, wanneer de Kerkbediening en allé getuigenis, die 'er waerde aen gaven, niet meer beftaen.
De openbaring is het fchoonfte gedeelte der predikinge: maer men kan dezelve niet meer prediken.; omdat alle de Afgezanten en getuigenisfen vernietigd zyn.
Het ware begrip van de achtinge, welke men aen de heilige Schriftuur, als de alöudfte befcheidbrief, ons door de Kerkbedienging by gefchrift nagelaten, verfchuldigd is, kunnen wy nog uit de overal aengenomen denkbeelden ontleenen.
pe wérk-
zaemheid der Schril"ture.
nen.
In het algemeen zyn alle fchriften, het zy geheiligd, hetzyburgerlyk, door zich zelfs zonder werkzaemheid of wettigheid. Zy zyn zonder werkzaemheid. Een boek "reikt tot ons niet: iemand moet het ons ter hand ftellen. Het verdrag van Munfter, of eenig ander verdrag van vrede , grensfeheidingen of koophandel, zou geheel buiten uitwerking blyven, indien niemand belast



der Natuur, XXIX. Onder k. 275
last ware het te voorfchyn te brengen.
De werkzaemheid van een bèfcheidfchrifr ftaet vervolgens met die van den bewaerder gelyk. Indien deze Hechts beamptfchryver is, blyft het gefchrift by hem; en men moet het zelve by hem vinden. Maer i'ndién de bewaerder Afgezant is; en nog meer, als de bewaring bevolen is aen eene Maetfchappy, aen eené bcftendige gemeen= fchap, die zich in het openbaer vertoont en volmagt heeft om anderen te onderwyzen in het geene deze gefchriften inhouden, derzelver afkondiging té vernieuwen, en alle middelen om 'er kennis van te krygén gemaklyk te maken, zonder immer werkeloos te blyven; dan kan men'zich wel vervoegen by deze Maetfchappy om onderwezen te worden; echter beitaet de grootfte verdienftc van diergelyke gefchriften, of hunne ware werkzaemheid, niet alleen in het bnderwys van hun, die het lichtzoeken , maer vooral in ons voorafte waerfchouwen, en niemand in de onvèrfchilligheid te laten. Dusdanig is de gedurige werkzaemheid der heilige Schr'ifS 2 ten
EUANflEM-
SCHE BETOOGIN«c



&?6 S C H O V W TO O N SE L
euangé-
ilische Bezoocino.
ten in de algemeene Christelyke Kerke» Hare Bedieninge verkondigt dezelven overal, en geeft daeraen hare getuigenis, die van eeuw'tot eeuw wordt overgeleverd. Van feest tot feest vertoont zy het tydftip, waerop dezelfde verkondiging gedeeltelyk vernieuwd wordt. Overal hoort men in de Kerken de Apostolifche Schriften aen de geloovigen voorlezen: zy zyn tot hun gebruik gefchikt; en de ongeloovigen zyn 'er niet van uitgefloten.
Deze lezing, de vermaning van den Leeraer, het uitdeelenderverbondsteekenen, de gebeden en lofzangen; dit alles was de grondflag van alle plegtigheden, en 't geen in de vergaderingen der eerfte Christenen geöeffend •werd*. Men vindt deze gewoonten in de plegtigheden der algemeene Christenheid , fchoon in het uitwendige fomtyds verfchillende. By haer is dan de Schriftuur levendig^, en wordt algemeen verkondigd.
Gelyk een gefchrift uit zich zelf een dood werktuig, of zonder werkzaemheid
f 2ie4e Verantwoording van Justiaui.



berNatuur,XXIX. Onderh. 477
heid is, is.het insgelyks uit zich zelf zonder wettigheid. Het is dan niet genoeg, dat eene hand, die ons hetzelve overlevert, of een mond, die het ons voorleest, eene foort van leven daeraen. geeft. Men weet daerom niet van waer het komt, noch door welke handen het gegaen is. Om ontvangen en als waer erkend te worden, moeten de Schrift en deszelfs verkondiger eene waerborg hebben.
Niemand is 'er , of hy weet dat een brief, een uiterftewil, een vonnis, eene volmagt en een verdrag, om ontvangen ■ te worden, aen. de hand, den beamptfchryver, de vierfchaer, het zegel ere den afgezant moeten kenbaer wezen. Maer vervolgens, wanneer deze (lukken bewaerheid, en door het algemeen, vooral door eene talryke maerichappy, die 'er getuige en borg van wordt, toegeflemd zyn, vertoont zich het bewysfchrift niet meer zonder de volmaekte klaerblyklykheid van zyne waerde; en men vindt 'er altoos een volkomen licht in.
De famenleving bewaert tevens de andere gefchreven of ongefchrevc* S 3 werk-
schb Baroosuftf.



278 SCHOUWTOONEEL,
Evangelische Betooging.
werktuigen, de gedenkftukken, de gewoonten, en alle de omftandigheden, die of tot de wezenlykheid of tot de opheldering van het oogmerk dezer fchrifture betrekkelyk zyn.
Maer het geene de zekerheid van deze gefchreve befcheidbrieven voorts bevestigt, en hen bevoorregt met eene duidelyke ondervindinge, waeraen men zonder hoofdigheid geenen wederftand kan bieden, is dat de Maetfchappy , van wie deze gefchriften voortkomen, in wezen zy en dezelven handhave. Men belpeurt het onderfcheid, dat 'er tusfchen de verzameling van onze gemeene wetten, of de keuren van onze oppergcregtshoven, die beftendig gehandhaefd worden, en de wetten van Athene of Lacedemonië, welken men niet meer dan in de boeken vindt, gevonden wordt. Men mag wel twyffelen of deze van Lykurgus of Solon zyn , omdat geene R.aedsvergadering meer de vol magt heeft ©m dezelven in ftand te houden, uitteleggen of toetepaslën. Zy hebben geene uitwerking meer.
Dus zyn de wetten, verdragfchriften,
bc-



der Natuur,XXIX.Onderh. 279
befcheidbrieven ,• en alle de burgerlyke en heilige fchriften, van geene de minne waerde, wanneer de getuigenisfen van hunne echtheid ontbreken, en zy niet geilaefd worden door vertrouwde perfonen, wien derzelver bewaring aenbevolen is, en die gewettigd zyn om dezelven te doen uitvoeren.
Maer gelyk de menfche'yke wetten alle de eerbied, welke men aen de wetgevende Magt verfchuldigd is, wezenlyk verdienen, wanneer zy door de openbare Bediening, die met derzelver bezorginge belast is , aengeboden en gehandhaefd worden; met des te meer reden ontvangen wy de Schriften, welken wy heilig noemen, alsgoddelyk, wanneer wy dezelven hooren verkondigen en verklaren door de Bediening, die daertoe volmagt heeft; endoor hare altoosdurende getuigenis de echtheid en waerheid dier nukken bevestigt.
Indien iemand, aen het Ariaensdom of andere ketteryen vast, zich opdoet om ons de heilige Schriftuur te verklaren, zou men met regt tot hem kunnen zeggen: dit woord is zonder gezag S 4 in
Evangelische BeroooiNG.



S80 SCHOUWTOONEEL
evangelische Bêïoogimg.
in uwen mond. Het is waer, dat de tekst van de Apostelen is, en de Apos'tolifche opvolging dien onophoudelyk verkondigt: doch waer is uwe getuigenis? Toen gy u van de algemeene Kerke hebt afgefcheiden, (telde gy u buiten bediening. Uwe getuigenis of woord heeft geene kragt meer: de verklaring der Schrift is in uwen mond van geene waerde, door de verkeerde uitlegging. Het is de ware zin van dezen tekst;niet de uitwendige letter, die deszelfs verdiende uitmaekt. Maer de aloude en algemeene Kerkbediening, die duidelyk gelast is dezen tekst te verkondigen, en ons den zin daervan overteleveren, wordt in hare uitlegginge geholpen en beduurd, door het licht der openbare getuigenisfen en de algemeene predikinge.
Deze tekst kan zeer verfchillende afgefchreven zyn. Hy kan wel of kwalyk vertaeld wezen. Maer moeten deze onvolmaektheden de algemeene Christelyke Kerk verontrusten? Zy worden vereffend door de daertoe betrekkelyke getuigfehriften, die in een onnoemelyk getal gevonden worden. Zy zyn vol-
ko-



d e rN at uur, XXIX. Onderh. 281
men herfteld door de Kerkbedieninge, die de waerheid gepredikt heeft, voor de uitgaef der Euangelifche Schriften, en hare getuigenis heeft overgeleverd aen de volgende eeuwen, die zich op deze uitgaef grondvesten, en noch hare regten noch hare kundigheden verloren hebben.
Geef de burgerlyke wetten aen iemand, die lezen kan; gy zult geene vierfchaer maken. Maer wanneer een Koning of een Gemeenebest eene beftendige Bediening wettigt; om zyne wetten te verkondigen, uitteleggen en toetepasfen, dan kent men de beftaenbaerheid der wetten en van alle de daeruit voortvloeijende bewysfchriften, omdat men kennis heeft van de Bedieninge, die door den Staet gewettigd is.
De heilige Schrift heeft dan niet alleen het nut, dat zy ons vooraf onderricht door de werkzaemheid der Kerkbedieninge , die ze ons aenkondigt : zy heeft bovendien de dubbele verdiende van eene wettigheid, die haer verzekerd is door het Gezantfchap, dat in de algemeene Kerk in eerbied is, en tevens van een verdandig vermogen, waerin S 5 al.
EUANGELIsche BeTOOGINO.



flSü ScHOUWTOONEEL,
EtMNGELISCHE BETÜOG1NG.
alles medewerkt om het te bepalen. De overéénkomst in allerlei bewysfchriften, de overéénkomst der Bedieninge, die overiil dezelfde tael voert, de toeftemming der famenlevinge, die ten allen tyde de magt harer Bedieninge kent; dit zyn de openbare en nimenltemmende hulpmiddelen , die den (laet van den burger verzekeren. Dezelfde hulpmiddelen verzekeren den ftaet der algemeene Christenheid. Dusdanig is van wederzyden de voortgang van onze veiligheid. Wy zyn zeker van de bewysfehriften door de Bediening: en de Bediening is ons kennelyk door de toeuemming van de famenlevinge.
Schoon de beloften van Jezus Christus, zoo olftandig tot heden toe vervuld, eene allervoortreffelykfte getuigenis uitleveren, laten wy voorts zien hoeveel zekerheid 'er is in de menfchelvke middelen, welken de algemeene Christelyke Kerk , gelyk alle andere maerfchappy , ons aenbiedt.
Deze toeftemming van eene enkele Staetsbedieninge, by welke men zich moet vervoegen, is in den burgerftaet zoo klaer en beftendig, als de openbare



d e r N at uur, XXIX. Onderh .283
re grondflichtingen en inkomften, dié 'er aen verbonden zyn. ■ Deze toenernming is ook zoo aloud en beirendig in de algemeene Kerk, als de opziendersplaetfen, de tempels, waerin wy vergaderen, en deinkomllen, welken men 'er voortyds aen verbonden heeft, om dezelfde Bediening en het zelfde werk te handhaven.
Het uitwendige is het zelfde, zegt de Bovennatuurkunde. Maer wie belet dat het verltand en de leer veranderen? Men moet dan zyne toevlugt tot de Schriftuur nemen. Deze is in itaetom ons den regten weg te wyzen.
Deze verandering kan vallen in de Maetfchappyen, die de Kerkbediening vernietigd hebben, en dus van alle getuigenisfen ontbloot zyn, waerdoor alles •op een' losfen voet by hen ftaet, en aen ongerymdheden en twisten onderworpen is. By hen is alles louter eigen be•grip, loutere bovennatuurkunde.^ waernacr de Schriftuur moer gedraeid worden, gelyk het verkeerde vernuft haer leidt. Maer in de algemeene Christelyke Kerk, die op de getuigenisfen en de leer der Apostelen gegrondvest is,
zyn
EuANGELI-
s.che Betooging.



184 SCHOUWTOONEEL
euanguli'
sche Betooging.
zyn het geloof en de zin der heilige Schriften onverander]yk. De wezenlykheid van deze volhardinge der Kerkbedieninge, in de zuivere predikinge, is de vrucht van de vermaerde belofte des Heilands: en eene der volmaektfte beweegmiddelen rot het geloof, die ons van ons voordeel kunnen overreden, wordt in de beftendigheid van de openbare waerborge der Kerke gevonden. Dus zyn 'er, om dus te fpreken, twee predikingen , waervan de eene ftom, de andere klinkende is. Zy onderfteunen, verlichten en bewaerheden eikanderen.
Op deze wys begrypt men hoe veel regtmatigheid 'er is in het zeggen van voorname mannen: „Men kan geenge„ loof aen de Euangelifche of eenige „ andere Schriften geven, ten zy der* ,, zeiver echtheid en waerheid door het „ gezag der onwraekbaerftc getuigenis„ fen bevestigd zyn.
Gelyk wy in het geloof alles, wat van God komt als hy een hartbeweegt, afgefcheiden hebben van de overtuiginge des menfchen, die op goede getuigenisfen gelooft wat hy niet gezien heeft, gaen wy hier voorby het geestelyke gezag,



der Natuur, XXlX.Onderh. z85
zag , 'twelk de Christelyke Kerk on tvangt van het Opperhoofd , dat haer heiligt, en het hart van hare kinderen met eene onuitfpreeklyke zekerheid vervult. Wy befchouwen tegenwoordig alleen de natuurlyke onfeilbaerheid, die van eene groote maetfchappye onaffcheidelyk is, wanneer zy openbare gevallen getuigt. De Kerken gelyk de Staten zich verëeuwigende, vereeuwigen ook de getuigenisfen. Dezen weg, zoo zeker als kort, en waertoe de mensch gefchikc werd, heeft God verkoren, om hem het Gezantfchap van het groote Verbond duidelyk aentetoonen. De famenleving, het geloofwaerdigfte in zulke gevallen, heeft ons dit Gezantfchap en deszelfs bewysfchriften, waervan de Schriftuur des Nieuwen Testaments het oudfte en onfeilbaerfte is, zonder onzekerheid, overgeleverd.
Dit goddelyke boek verfchaft ons niet alleen het geluk, dat wy hen, die onmiddelyk door den geest van God verlicht werden, mogen aenhooren, maer is ons nog byzonder voordeelig, door ons te onderrichten wegens het geene 'er niet in voorgefield wordt, en door
het
EUANGELI* iCHE BeTOOOING.
De Schriftuur van 't Nieuwe Testament onderwerpt ons aen de algemeene Kerkbediening.



a86 Schouw tooneel
Evangelische Be-
TOUGING.
het regelen van de eerbied'; welke men daeraen verfchuldigd is.
Wat kan men dan doen om de eerbied, welke men voor de Schriftuur van het nieuwe verbond heeft, te ver uitteftrekken? Dit vereischt eene nadere verklaring, die hierin beftaet.
Dé Schriftuur, Zonder de openbare getuigenisfe der Christelyke Kerke, kan op velerlei wyzen verdraeid worden, en is in dit opzigr min of meer duister voor onoplettenden: en fchoon zy, in zich zelve, eenevoortreffélykeen waerlyk godd'elyke wysbcivcrtc zy, kan zy
echter, voor onopmerkzame en gemeene verftanden, niet aengémcrkt worden als eene duidelyke verklaring van alles, wat hun volftrekt tot de kennis dér leere noodig is, zonder dat zy nader, door de Kerkbediening of door kundiger natuurgenooten, ingelicht worden. Het bewys vindt men in de natuur en
liueuauiguciu vuu icuci tra uutiiaa, un.
de verzameling ciezeröcnrntureuitmaKer. Het zyn verfcheiden deelen der Apostolifche prediking, in gefchrift ontworpen. Maer de prediking der-goddelyke Afgezanten was te voren reeds vruchtbaer.
De



b e r Natuur,XXIX. Onderh. 287
De Kerk werd daerdoorgefticht, eerde Schriftuur des nieuwen verbonds in wezen was. Uit dien hoofde was deze getuigenis der Apostelen, en die der algemeene Christelyke Kerke, noodig om de waerheid en echtheid der Euangelifche Schriften, in alle eeuwen, te bevestigen. Drie of vier gevallen , welken men vindt in de gebeurtenisfen, die tot de verfchillende deelen des Nieuwen Testaments gelegenheid gaven, kunnen het doen zien.
De naeuwkeurïge kennis, welke Lukas verkreeg van het ganfche leven van Jezus Christus, door zynen gedurigen omgang met de Apostelen, gaf hem gelegenheid tot het fchryven van een omftandiger Euangelium, dan de historiën, die wegens het zeive door verfcheiden byzondere perfonen verzameld waren. De lasteringen der geenen, die of de wezenlykheid der Vleeschwording van Jezus Christus, of de goddelykheidvan het Woord ontkenden, gaf gelegenheid aen Joannes tot het fchryven van eene Euangelifche historie, waerin hy fterk aendringt op deze twee punten, en op de laetfte redenvoeringen van den Zalig-
Evangelische Ba-
toogin».



288 ScHOUWTOONEEL
Evangelische Betooging.
ligmaker, om zynen Discipelen de volharding in de eenigheid aentebevelen.
De Handelingen der Apostelen zyn het tweede gedeelte van het Euangelium van Lukas, en behelzen geene daden of redenen van Jezus Christus, maer de grondvestiging van zyne Kerke.
De twist, te Rome tusfchen de Joden en bekeerde Heidenen ontflaen, over den voorrang, dien de eerften met regt boven de anderen in het nieuwe verbond meenden te hebben, was de oorzaek en het onderwerp van den brief aen de Romeinen , waerdoor zy allen gefield werden in een' gelyken'graed, om de genade van den Zaligmaker te ontvangen.
De gefchillen, door de Korinthers voorgefleld, en de ongeregeldheden, in hunne Kerke ingeflopen, gaven gelegenheid tot de twee brieven, welken Paulus aen hen fchreef.
De onderneeming, door verfcheiden Joodfche Leeraers in het werk gefield, om de Heidenen, fchoon zoo wel als zy gedoopt, aen de gebruiken der wet van Mozes te onderwerpen , was de oorzaek van den brief aen de Kerken van Galatia.
De



öer Natuur,XXIX. Önderh. 289
De gegronde doch weinig verlichte eerbied, welke de verflrooide Hebreen Voor de offeranden eh andere waernemingen der wet behielden , verpligrë Paulüs, zonder zich zelveri te noemen, om hen te onderrichten , wegens de uitmuntendheid dér eeuwige en eenige offerande van' Jezus Christus, die de andere affcHafte, doof hét vervullen van' alle de beloften.
Door dit körté voorftel, blykt het dus duidelyk, dat de ftukken , die dé verzameling van hét Nieuwe Testament uitmaken, Zoo wel als de Schryvers, door wien dezelve op'gefréld zyn 4 met eene goddelyke inblazinge bedeeld werden. Zy zyn verfchillende bewysfchriften der eerfte predikinge. Door dezelven te lezert en te hooreri verkondigen , hoort men de woorderi der Apostelen, en van den geenen', die hert onderwezen heeft. Maer dif hooge denkbeeld, 'twelk wy van de Schriftuur' hebben , moet ons niét opleiden om de andere middelen, die God voor ötis tot het verkrygefi van de kchhkfé otizer' zaligheid, ingefteld heeft, te verzuimen „• om ons alleeri met dit middel bezig te1
XVI. Deelt T W**
SCHE BE-
rooGiNö<



290 Schouw tooneel
Evangelische Bk-
toog1ng.
houden, en de onderlinge vergaderingen der Christelyke Kerken te verlaten. Deze eerbied, zoo noodzaeklyk en regtmatig, heeft dan hare palen.
Het is blykbaer dat deze verfchillende bewysfchriften der eerfte predikinge eerst plaetfelyke onderwyzingen, over byzondere onderwerpen, geweest zyn: men kan daeruit nietbefluiten, dat deze verfchillende fchriften, geheel of ten deele, als de ganfche prediking of het' geheele verdrag met de Christenheid kunnen aengemerkt worden, zondereene welgevestigde getuigenisfe der Kerke. De Apostels hadden te voren hunne onderwyzingen ontvangen, en het naderhand gefchreven woord vruchtbaer gemaekt. Maer fchoon de Euangelifche Schriften het grondbeginfel der waerheid wezenlyk bezitten, gelyk zy buiten allen twyffel doen, hebben zy alles niet even klaer ontwikkeld. De uitlegging daervan is niet aen het byzondere verftand overgelaten, maer aen de algemeene Christelyke Kerk toevertrouwd. Zy verwittigen ons zelfs inde naeuwkeurigfte uitdrukkingen, „ dat het ■>■> geloof komt door het gehoor , en
„ het



derNat vvR,XXIX.Ond&-h. 291
„ het gehoor door de prediking van ,, Gods woord "; dat men dus de goddelyke Afgezanten, die den Geest der Waerheid hebben, moet ontvangen; dat men betamelyk behoort te verkeeren in de Christelyke Kerk, die met dien Geest bezield , de gemeente des levenden Gods, de pilaer en vastigheid der waerheid is.
Hieruit volgt, dat de eerbied, zoo
EUAKGELI- iCHE BEïOÜSIN«.
t.'Tim. j: 15-
regtmatig aen de leer van het Nieuwe Testament verfchuldigd $ nimmer iemand wettigt om de Kerk of derzelver Bediening te verwerpen , maer in tegendeel ons den pligt oplegt, om alle de leerftukken, welken deze volgens dit voorfchn'tt ecnparigiykonderwyst, bellendig te ontvangen, omdat zy, wetende dat alle waerheid noodzaeklyk is, dezelve voor altoos onderwyst; dat zy in nood die kan befiisfen , als 'er eenige duisterheid is; en dat de toeflcmming der algemeene Kerk op een lcerltuk niet wel anders kan zyn dan de uitdrukking eener waerheid, aen de Apostels geöpenbaerd, om een gedeelte der waerborge uittemaken.
Schoon dus Jezus Christus niet ger F a wild



2J)2 SCHOUWTOONEÉL
EUANGELISCHE BET006IN G.
wild heeft, dat het geloof immer traeg zoude zyn, dewyl hy zynen Discipelen waerfchouWt te vragen, te onderzoeken , aen de deur te kloppen, zich tegen de gevaren en kwade leeraers te beveiligen , in de kennis dér zaligheid te gelooven, en waerheid te weten, om dezelve te kunnen belyden, kan men zich niet genoeg verwonderen over de eenvoudige, openbare en onverdeelbare middelen, die het geloof deralgemeene Christelyke Kerk bevestigen en verfterken.
Hierin vinden wy alles, zoo wel als de burger alle de noodige onderffeuning vindt in de famenftemming der wetten en het gezag, die te famen het ganfche ligchaem van het Gemeenfchap, en den ftaet der byzondere perfonen handhaven.
Verbeeld u hier een byzonder per* foon, vervolgens een ander, en op hun voorbeeld een derde, die elk op zich zeiven zeggen: „ Spreek my niet meer „ van de openbare Bedieninge. De „ Regeering heeft alle hare regten ver„ loren : zy verdient Hechts onze ver„- achting; en ik fta 'er van af. Be„ dient men dus het geregt ? Ik zelf zal „ het bedienen, en wel bedienen. Men
„ heeft



berNatuur, XXIX.Onderh. 193
„ heeft my flechts te laten begaen: ik „ heb een goed aflchrift van de wetten. „ Ik zal ze regtmatig toepasfen, en ze „ verklaren volgens de gezonde reden, „ die de opperde Regter is, en gevol„ gelyk over alles moet vonnisfen. Het „ is waer, dat anderen ze op eene an„ dere wys dan ik kunnen uitleggen; „ maer daer is niets aengelegen: de „ menfchen zullen kiezen ; men zal „ zich vervoegen by den geenen, dien ,, men den besten Regter vindt; en „ de Staet zal hervormd zyn.
Voorzeker is dit de hervorming van den Staet niet: het is deszelfs verwarring en verderf: of veelëer, het zy in den Staet, het zy in de Kerk, niets wordt door iemand in het byzondcr geregeld. De wetten en gefchreven keuren, die uit zich zelve niets vermogen, regelen de Bediening, die de byzondere perfonenbeftuurt, de wetten toepast, eneindelyk de beftendigite en duurzaemfte uitwerkingen verricht.
Maer ftelt men dus in de famenleving geene magt, die 'er buitenfporig kan worden en onrust veroorzaken, omdat zy onbepaeld fchynt?
T 3 In
ElMNGEI,I-
sghe Betooging,



1P4 SCHOUWTOONEEL
EVANGELIsch*. Be-
toogins.
Noodzaeklyk gedrag in het misbruik der beide vermogens.
Regel ,door
Jezus
Christus
voorge-
fchrcven.
Regel van i'.tulus.
Tn tegendeel is'er niets bepaeldernoch willekeuriger, dan de Kerkelyke magt. De Bedienaers der algemeene Christelyke Kerk zyn verkondigers van het woord, en uitdeelers derverbondteekenen; maer zy heerfchen daerom niet over de volken, 't geen alleen den Oppermagten toekomt, noch over het geloof, dat deszelfs inifeller alleen mag regelen.
Van den beginne af, onderwees de Middelaer van het nieuwe en eeuwige Verbond zyne oogmerken naeuwkeurig aen zyne Afgezanten, en beval hun dezelven aen alle volken te verkondigen, zonder 'er iets van aftenemen , of 'er iets van het hunne by te doen: Docentes cos fervare omniet qütétümqüe man*
davi vobis.
De regel der eerde Afgezanten was gctrouwelyk met hunne onderwyzingen raedteplegen, eer zy'het woord aen hunne toehoorders richtten. Omnia quacumque mandavi vobis, De regel van hunne opvolgercn in de Kerkbediening, die zoo lang als de weereld moest duren, was het hun toevertrouwde pand te bewaren: Depofitum cuftodi.
De



derNatuur,XXIX.Onderh. 295
De Opzienders der Kerke hadden geen' anderen regel in de volgende eeuwen. Dat 'er niets veranderd worde: nihil innovétür. Laten wy niet ver„ kondigen nóch oeffenen, dan het „ geene ons overgeleverd is: nifi quod
traditum est.
„ Het geene de heilige Vaders ons „ geleerd hebben , zeide men in de ,, vierde eeuwe , verkondigen wy aen
Euangeli-
sciie BetoüGino.
Regel der volgende ;euwcn.
Regel van Bazilius.
„ de geenen , welken wy te onaer„ wyzen hebben." Het bericht van Vincentius, van Lerins is flechcs eene gedurige toepasfing van dezen grondregels op de vermaerdfte geloofsverfchillen.
Alle de eeuwen hebben deeze wet hcrhaeld en gevolgd: het is zelf onmogelyk, aen wien het ook zy, om'erzich ftraffeloos aen te onttrekken, omdat deze wet niet alleen in de boeken, maer levend is, door de openbare verkondiging: zy is fprekende en verftacnbaer voor allen, omdat zy niet verfchilt van de gedurige gelykvormigheid, die inde algemeene predikinge gevonden wordt. Indien men ze in de eene plaets verandert, zy fchreeuwt en roept 'er tegen T 4 i»



ZOÓ ScHOUWTOONEEL
£UANOELI-
schë Ee
ïqoging.
in tien duizend anderen. Laten wy 'er by voegen, dat zy altoos voor ons is, cn zich zoo openbaer vertoont alseenig
werk ter weereld. De verrichtingen der Kerke gefchieden niet met gefloten deuren. Waer uit beftaen de leerredenen, algemeene gebeden en kerkplegtigheden der Oudvaderen, welken met zoo veel yver en ftichtinge herdrukt en vertaeld worden ? Wat behelzen zy ? met het Euangelium, dan de gefchriften, fmeekingen, voorbeelden, en met één woord het geloof der eerde geloovigen ? Wanneer de Geestelykheid het geloof der eerde eeuwen wilde veranderen of bewimpelen, moet zy noodwendig het openbare gebed, de leerredenen, lofzangen en alles, wat'er aen verknocht is, beginnen aftefchaffen.
Indien de Kcrkbedieqaers fomtyds buiten de palen, hun door het Euangelium voorgefchreven, getreden zyn, en tegen de magt of voorzigtigheid hunner bedieninge gehandeld hebben, wat moet dan het gedrag der Geloovigen zyn?
Het gedrag, 'twelk men behoort te houden, en inderdaed overal, waer men de yoorfchriften van het Euangelium in,



d e r N at uur, XXIX. Onderh. 297
de voorbeelden der eerfte Chistenen volgt, gehouden heeft, was zich te ge dragen in de onderneminge der Geestelykheid naer het tydelyke , gelyk de ware Geloovigen zich gedragen ten aen^ zien van de Vorften, die op den godsdienst aenvallen, De volmaekte Regtgeloovige blyft te Konftans onderworpen, maer zonder het geloof vanNicéa te verlaten: en hy poogt alle fcheuringcn te vermyden, wanneer men zyn gemoed in rust laet, om God naer zyne overtuiging te dienen. Vervreemtmen zich van hem, hy offert zyne ziel, of in byzondcre vergaderingen, of in ftilte den Heere op. Hy tracht alle de pligten der regtvaerdigheid te voldoen, pn zich naer de infpraek van zyn geweten te kwyten. Hierin beftact alleen het ware geduld en de verftandige verdraegzaemheid , waerin men noch de opregtheid der waerborge noch het gezag, het zy iri het tydelyke, her, zy in het geestelyke, cenigzins kwetst.
Wanneer men regrmarig handelt, zal men zeggen, kan men niet ontkennen, dat de ergenisfen in de algemeene Kerk nicc vergoed worden door de voorfpel-
EtTANGBLISCHE BETOOGING.



298 ScHOUWTOONEEL
éuangelische Betooging.
ling, welke de Heer daervan gedaen heeft, en door diemeenigvuldigealtoos fprekende Memmen, die 'er dezelfde tael tot aen het einde der tyden houden, en het zelfde geloof en dezelfde voorfchriften altoos verkondigen. Maer indien de befcheidbrieven, welken de Apostolifche mannen ons by gefchrift hebben nagelaten; indien hunne inftellingen, en alle de getuigenisfen der eerfte eeuwen zich, met de Kerkbedieninge, vereeuwigd hebben, onder de oogen van een groot aental van volken, die altoos in wezen zyn , zal dan deze zoo wel bewezen Kerkbediening niet al zoo Apostolisch te Korinthe als te Rome zyn? Laet men zich vroegtydigaffcheiden van alle de nieuwingeftelde Kerken, wier bouwmeesters eikanderen zoo min verftaen als de werklieden van Babel: maer is de Kerkbediening, die ons met haer geloof, hare plegtigheden , hare gedenkftukken, en de onvergangbare toeilemming harer Kerken voorinneemt, niet zoo waerdig om gehoord te worden in de Oosterfche Maetfchappyen als in He Westerfche of Latynfche Kerk? Dit was inderdaed waer, zoo langde
Oos-



DER
Oosterfche Kerken en de Latynfchc Kerk fiechrs één ligchaem waren. Maer de Kerkbediening van Korinthe en Alexandrië hebben zich afgefcheiden van de algemeene Kerk', die regt had en bevoegd was om het woord des Euangelühns aen het ganfche aerdryk te verkondigen , door het behouden van hare eerfte gedaente, waerdoor zy altoos hare magt getoond heeft. Zy-was het kenmerk der eenigheid van alles, terwyl zy zich aen het goddelyk voorfchrift verknocht hield, en'alle hare Gemeenten aen eikanderen verbond: daer in tegendeel de andere Maetfchappyen zich niet alleen van de algemeene Kerk', maer ook van eikanderen afzonderden, en geene gemeenc verbindtenis meer hadden. Hare Kerkbediening, fchoon oorfprongelyk Apostolisch, heeft zich vrywillig bedorven en aen den regel van het Gezantfchap onttrokken; dewyl zy achteraf, en zonder gemeenfchap met de bekende Afgezanten , geöeffend wordt. Deze Maetfchappyen zyn dus in de onzekerheid der wysbegeerte, en in de wanorden van het byzondere verftand vervallen. Dit geleidt ons tot het grondbe-
gin-
EtTANGFII-
SCHE BE-
rooGiNQ-



schè BeTooging.
300 SCHOUWTOONEEL
ginfel der eenigheid, die de tweede wezenlyke hoedanigheid voor eene Kerkbedieninge is, om haer wettigen kenhaer te maken,
' De eenigheid der Algemeene Christelyke Kerke en hare Bedieninge, in voorname Geloofsftukken.
De eeuwige Wysheid, onze reden aen het geloof harer Verborgenheden onderwerpende, laet haer alle de verdiende van eene regtmatige toeftemminge, en voegt 'er de rust der zekerheid by; dewyl zy, om ons de Afgezanten, welken zy gelast heeft wegens haer met ons te handelen, onfeilbaer te doen befpeuren, hunne magt heeft doen kennen door de twee zoo zekere als eenvoudige middelen, die alle de gewettigde Maetfchappyen aentoonen , en de beflendige Gezantfchappen, zonder nader onderzoek, van de onregelmatige pp overweldigende magt onderfcheiden. Een dezer twee middelen is de open-
baer-



derNatuür, XXÏX.Onderh.301
baerheid van de dadelyke oeffeninge der Kerkbedieninge, en de kenbaerheid der befcheidbrieven harer Voorgaende oef-
feninge, gelyk wy reeds gezien hebben, het andere is de eenigheid, in voorname geloofsftukken, van de ganfche gemeenfchap , fchoon in verfcheiden deelen en oorden verfpreid.
Het juiste denkbeeld der eenigheid wordt insgelyks in de gewone handelwyzen der famenlevinge gevonden. Een kind is 'er vatbaer voor; en een geleerde , dien de meenigte zyner inzigten zich dikwerf doet misgisfen , behoeft 'er geen onderzoek in te doen. Dus is ook het Christendom , dat voor; allen is , ook geregeld op den voet der klaerblyklyke inftellingen, die zich op het eerfte gezigt doen onderfcheiden.
In de fchikking van een Oppergeregtshof, dat eene altoosdurende bezending is, heeft de Deurwaerder zyne byzondere magt. De gevolmagtigde Regter oeffent eene andere. De algemeene Geregtsvorderaer en zyne Onderhoorigen hebben hunne verrichtingen. De onderworpen Vierfcharen en verfchillende
Gemeen
denkbeeld van de eenigheid.
euangelïsche Be-
tougxng.



302 .SCHOUWTOONEEL
ElIAXGELI. SI HE 15c TOOGING»
de Kamers hebben hunne eigen, befchikkingc. Maer alle deze handelingen, fchoon door verfchillende perfonen en op verfcheiden plaetfen geöeffcnd, (trekken ter bevorderinge van de eenigheid. Ydere Vierfchaer vertoont rich door de overéénftemming harer leden onder de voorzitting vaneen opperhoofd. Ydere Kamer heeft het hare. De eerfte Voorzitter is aen het hoofd der eerfte en van de andere Kameren. Hy beïtuurt het ganfche ligchaem. Dus is alles in eene bekende onderhandelinge; zoodat de byzondcre daden, inden naem en met toeftemminge van de ganfche Maetfchappye gedaen, den naem dragen en de daden derganfehegemeeufchap zyn, gelyk de bedryven van het oog, den voet, de hand en andere leden de verrichtingen van den mensch Zyn.
Dusdanig is de eenigheid, welke Jezus Christus bevolen heeft aen de Kerkbediening, die dezelve gevolgelyk mededeelt aen de algemeene Christelyke Kerk, waervan hy de eenigfte Heiligmaker is, terwyl hy haer uitwendig tot derzelver voorname of noodzaeklyke
hè-



derNatuur, XXIX. Onderh. 303
bezorgfter en zigtbare band gefield heeft.
Het einde der zendinge van den Zaligmaker, en het werk des Euangeliums, „ is niet alleen om de zalig„ heid te bereiden voor het volk der „ Joden, maer ook om de andere kinders „ van God , fchoon over d» ganfche „ aerde verllrooid, byéén te vergade„ ren": dit beftaet in deze verfchillende Kerken te vormen tot eene eenige algemeene Kerk, in welke dewareaenbidders , aen hun opperhoofd Jezus Christus verbonden, den Vader de eerbied , welke hy vordert , en die in het aenbidden in den geest en in de waerheid beftaet, voor altoos te bewyzen. Het goddelyke Woord heefe zich gewaerdigd één van hun te worden , hen zyne broeders te noemen, en Hechts een ligchaem met hun uittcmaken. De Menschwording en het Apostelfchap ftrekken alleen om dit ligchaem te vormen. In adificationem eorporis Christi.
Zy, die van tyd' tot tyd, niettegenftaende hunne onvolmaektheden, in deze gemeenfchap van aenbidderen toegelaten
wór*
EnANGF.tr-
scriF. B >
rOOGING.
[aan. n : ; 1 en 5 a.
Efefe^rj.



g04 ScHOÜWTOONIÈL
ËUANGELISCHE BETÖ6GING'.
worden, doen belydefiis vanfléchts één met hun te zyn, gelyk zy Hechts één willen Zyn met hun Opperhoofd en den Vader, door de liefde. Schoon overal verltrooid, moeten zy zich veréénigen door inwendige gevoelens, dezelfde grondwaerheden gelooven* dezelfde goederen verwachten, God in denzelfden vorm van geest en waerheid acnbidden, en in hunne dienden en têedere liefde eene volkomen broederfchap' vertoonen.
Deze gemeenfchap der Geloovigen,die ons gegeven is tot een teeken waeraen mende Discipels van den Zaligmaker' altoos zal kennen, is uit dien hoofde in het uiterlyke altoos afgebeeld door' kenbare verbindtenisfen, doorgaens beftuurd, bevorderd en onderdeund, door' de uitwendige eensgezindheid der Geloovigen , van de algemeene Christelyke Kerke, met de Opzienderen en Leeraren , wien de verkondiging van herj woord der waerheid, volgens het Apostolifche voorfchrift, aenbevolen is.
De liefde tot de orde en den vréde is niet genoegzaem in de famenlevinge,- om 'er den vrede en de orde in'
te



derNatuur, XXIX. Onderh. 305
te voeren. Men heeft wetten, verdrag van verdeelinge, eene befturing, eene afkondiging, een'regeringsvorm, eene geregelde iïaetkunde noodig. De liefde tot de eensgezindheid is ook niet genoeg om Christenen te maken; maer om deze eensgezindheid te bewerken, te regelen en aentetoonen, heeft Jezus Christus eene Kerkbediening ingeheid, ten einde de Geloovigen der algemeenc Kerke in de grondwaerheden en voorname geloofsflukken te bevestigen.
Zy, die 'er zich van affcheiden, dragen van den Hond hunner fcheuringe af het kenmerk van het byzondere verHand , dat van den regel afwykt , en Waeraen niets beloofd is. „ Waer gy „ flechts als twee of drie Discipels by„ één zyt, zegt de Zaligmaker, verga„ dert in mynen naem; en ik zal in het „ midden van u zyn." Geeft hy vervolgens alle deze kleene Maetfchappyen van Christenen , in verfchillende oorden verzameld , over aen de onzekerheid van hunne gedachten, en aen de onaffcheidbare onafhangelykheid van eene diergelyke afzonderinge? In tegendeel gaf hy, ter voorkominge van het vcr-
XVI. Deel. V fchil-
EtMNGELt.. SCHE BETOOGINÖ.



30Ö SCHOUWTOONEEL
EtTANGELlSCHE 1ÏSXOOG1NO.
Efefb 4:4.
fchillende gedrag en de onderfcheiden leere, die de vrucht der onafhangelykheid is, aen het menfchelyke geflacht eene Kerkbefturing, beftaende uit verfcheiden orden van Leeraren, Apostelen , Euangelisten en andere Bedienaren , die eenftemmig en met denzelfden geest arbeiden om een eenig ligchaem en een zelfde hart te vormen. Unum corpus & units fpiritus.
De menfchen, over de ganfche aer* de en in de verfchillende eeuwen veffpreid, in een zelfde geloof en een'zelfden geest te vereenigen, was het einde der Menschwordinge des Heilands. Niets was minder overéénfïemmende met dit oogmerk dan de afgezonderde en onaf hangelyke predikers. Niets is nadruklyker, om'er toe te komen, dan de eendragtigheid der bedry ven van eene Maetfchappye , wier verfchillende Orden gezamelyk aen het zelfde werk arbeiden. Per omnem juftcturam fubminipratioms.
Deze eenigheid van eene Bedieninge, in verfchillende plaetfen verfpreid, is, volgens de menfchelyke denkbeelden, het zigtbaerfte kenmerk der famenlevinge,



derNatuur ,-OT/X. Onderh. 307
ge, waervan zy de beweegoorzaek en de band is.
Maer is het Zeker, dat.ditdewezenlyke gcfteldheid der-algemeene Christelyke Kerk' zy, en dat hare eenigheid in wezeniyke geloofsftukkcn door de eendragt harer Kerkbedieninge uitgewerkt wordt? Laten wy geene oogmerken aen Jezus Christus toefchryven, maer alleen onze aendacht vestigen op zyne wezeniyke voornemens, door de redenen en inftellingen, welken alle de Kerken van de Apostelen ontvangen, en ons overgeleverd hebben. De Zaligmaker , zyne oogmerken aen zyne Afgezanten verklarende, had hun uitdruklyk aenbevolen alledezaken, welken hy hun geboden had, te onderwyzen en te doen onderhouden. Hy paerdc daermede de belofte van hun te bededen met den Geest, die hun alles, wat hy hun te voren onderwezen had, zoude doen verftaen, en hen in alle waerheid leiden. Alles, wat deze Afgezanten, na deze verzekeringen, doen en voor altoos inftellen, is van Jezus Christus, die het ingeboezemd heeft. Laten wy hunne redenen inzien.
V a Pau-
ElMNÖF.fl. SCKE BKTOOQ.NO.
Matth. 28. 20.,
foan. 14.: 16,



3o8 ScHOUWTOONEEL
EUAFCE lISC he Betooging.
Efcfc 4.
VSi R, 16. c;t Ko!j. r: 18.
Paulus is zoo vol wegens de gemeenfchap van alle de hulpmiddelen, welken Jezus Christus in de eensgezindheid gefteld heeft, dat hy deze gewigtige waerheid door alle gelykenisfen tracht inteboezemen. Hy fielt de onzekerheid der Wysgeeren, yder byzonder aen de ydelheid hunner denkbeelden overgeleverd, tegen het geluk der Geloovigen, die niet meer door alle de winden der menfchelyke leeringen omgevoerd worden, maer in de eenigheid van het zelfde geloof befhiurd en bepaeld zyn, door verfchillende Kerkdienaers, als Apostels, Profeten, Euangelisten, Herders en Leeraers, die overéénflemmende aen het zelfde werk arbeiden .
Hy vergelykt zelfs de geheele Kerk met het menfchelyke ligchaem, en het werk der Bedieninge, dat aen de geheele Kerk het licht en de genade van Christus me-, dedeclt,. met de verbindtenisfe deiwerkende en ondergefchikte ligchaemsvaten , die, niettegenftaende hunne verfpreiding en de mcenigvuldighcid hunner werktuigen, niet nalaten te famen het leven en de gezondheid aen
het



derNatuur,XXIX. Onderh. 309
het menfchelyke ligchaem medetedee len. Alle leden, die van het ligchaem of van de voedende vaten afgefcheiden zyn, hebben geenen invloed of levend-
EüV.N'GELISCHK BtiTOÜGIfiG.
makende kragt meer in zich.
Uit deze vergelykinge, die gemeenzaem aen den heiligen Apostel is, trekt hy eene noodzaeklyke waerfchouwing voor de Geloovigen, om hen in eene naeuwe eensgezindheid met hunne Leeraren te houden , en tevens het heil» zaemflc bericht voor de Leeraren zeiven , om te beletten, by voorbeeld, dat het oog, tetrotsch op zyne verrichting , niet tot den voet zegge: ik heb u niet nodig.
Deze eenigheid is geen trek van welfprekendheid, of geen vernuftige fchildery van de voordeden der eendragt. Het is de wezeniyke vorm, dien Jezus Christus aenzyneKerk gegeven had, om vereeuwigd, en tot aen de laetfte dagen gemakly k onderfcheiden te worden. Laten wy 'er thans, door de gevallen en Apostolifcheinftellingen, overoordeelen.
Indien het in ydere byzondere Kerk genoeg ware, om onderwezen en in den weg der JZaligheid geleid te worV 3 den,



3IO SCHOUWTOONEEfc
EUANGELI-
SCHE BETOÜGING.
Het Apostelfchap en dacrdoor alle Kei ken zyn één , of deelen van de algemeeneKerk'.
den, dat zy elk eene afgezonderde Kerkbediening aenftcide, zonder iets van de algemeene Christelyke Kerk ontvangen ce hebben, dan zouden de Bedienaers niet dan aen zich zeiven onderworpen , noch een eenig ligchaem uitmaken. Welke eenigheid kan 'er zyn tusfchcn verfchillende Bedienaers, die geene eenige Maetfchappy vormen ? Gevolgclyk kan 'er geene ledige piaets,
os o o r »
noch noodzaeklyke aenneming zyn in eene Maetfchappy, die niet beftaet; en dewyl 'er geene eenigheid onderhen is , kunnen deze Bedienaers dezelve niet invoeren in de Gemeenten, welken zy befturen. Het verfland, de grondbeginfels en de namen zullen verfchillende wezen. Jezus Christus heeft geen deel aen de Kerk, waer zyn voorfchrift geen piaets heeft. De algemeene Kerk houdt zich altoos aen hetzelve, en bepaelt zich in hare Bediening, door eene zigtbare eenigheid in de grondftukken desgeloofs, en door hare belydenis van daerin eensgezind te zyn met allé de geenen , welken zy in hare gemeenfchap ontvangt.
De Bediening, in Jeruzalem belloten, was in het begin Hechts één: in
het



derNatuur, XXIX.Onderh.3"
hec vervolg verfpreid en aengegroeid, bleef zy altoos één; want dewyl het Apostelfchap één ligchaem is, wordt
euangeu-
sche Betooging.
Dj ovcr-
éénftemming der Kerkbedieninge is hec bewys der eenigheid in degrondftukken.
de ledige piaets vervuld door een Discipel , die nietalleenlykverkoren, maer openbaerlyk aengenomen is *.
Behalve het Apostolifche Genootfchap, zien wy van het begin af twee' andere Genootfchappen, te weten, van de Ouderlingen en Diakenen, aen het eerfte onderworpen. Maer het zelfde voorwerp, dezelfde geest, veréénigde hen allen, en fchoon de uitnemendheid van hunne dienften verfchillende trappen heeft, fchoon hunne handelingen niet dezelfde zyn, heeft niemand zyne handeling byzonder: alles gefchiedtgezamelyk; en 'er is Hechts eene enkele regering; waeruit volgt, dat'erHechts eene algemeene Kerk is.
De gemeene fchat der Geloovigen is het zelfde geloof in de grondwaerharden. Men kan in eene Kerk niet-op het zelve aenvallen, of de Beftuurders der ande re Kerken, met de ganfche Kerkbedieniny-e, worden ontfteld, en fpoe
den
(*) dnnumraM est cum b/k/ücm?. Act. V a6
V 4



• EüANOELI
sche Betooging.
Act. 15: t
ys. 6, icc.
Vorm der eenigheid in alle de Maetfchap. pyen.
312 SCHOUWTOONEEL
den zich ter hulpe. Men .twyffelt, men verdeelt zich te Antiochië overeen gewigtig gcfchil. üe Apostels, om er kennis van te -krv"-en on r\n mcr o«„
deze Kerk wedertegeven, breken hunnen verfchillenden arbeid af, en begeven zich in eene algemeene vergadering. Convenerunt Apostoli.
De eerfte Orde eert en raedpleegt de tweede. Convenerunt Apestoli & Seniores videre de verbo hoe. Volgens de letter van den Griekfchentekst: „ de Apostels en Ouderlingen zyn ia„ men vergaderd, om op deze zaek te „ letten; en na eene groote onderhan„ deling en twisting, ftond Petrus op, „ en fprak zyn oordeel uit." Barnabas en Paulus voegden 'er het hunne by. Jakobus, Bisfchop of Opziender van Jeruzalem, waer de vergadering gehouden werd, befloot de zitting door zyn oordeel. Et ego judico.
De meerderheid van alle deze oordeelen, die flechts op één uitloopen, om de geheele Kerk aen een juist ieerftuk te bepalen, is een volmaekt kenmerk van de eenigheid der Kerkbedieninge, die haer beftuurt.
De-



d e r N at uur, XXIX. Onderh. 313
Deze Kerk, weinig tyds buiten Ju-: déa, en van daer zelfs buiten de grens-; fcheidingen van het Romeinfche Keizerryk uitgeflrekt, veranderde niet van gedaente. De Kerkregering is dezelfde ; en de drie onderfchciden Bedieningen vertoonen zich overal. Het zyn ten allen tyde dezelfde verrichtingen; en fchoon de Bedienaers vermeenigvuldigen, maken hunne dienden flechts een zelfde werk uit. Zy geven eikanderen bericht van alles, zy laken het geene zy bcrispclyk in den arbeid hunner amptgenooten vinden: zy bevestigen het goede door hunne goedkeuring; en de overcénftemming maekt altoos de eenigheid kenbaer.
Het Apostolisch Genootfchap vermeerdert volgens de noodwendigheden der Kerke. Barnabas, Silas en anderen worden 'er in aengenomen. Maer het is de ganfche verbindtenis zelve, die de wezeniyke en onvcrdeclbare eeniffheid van het Apostelfchap doorgaens
EUANGEH>CHE BErOOGINO.
De aenne-
ming in het Apfflstolifche Genootfchapis een bewys van de eenigheid.
aentoont. Men heeft geene acnneming^ noodig, waer geene Gemeenfchap of Maetfchappy is.
Paulus, door den Geest van God onV 5 der-



314 ScHOUWTOONEEL
EüANGFXI-
SCHE BETOOGING.
Het gedrag yan Paulus veronderftelt de wet der eenigheid.
Gal. 1: 11, iï. en 17. Gal. 1: i3. en 2: 2.
Secundam reyelatian»m.
derwezen, verkondigt het Euangelium in Arabië en Azia , zonder meteenigen mensch daerover gefproken te hebben. Eenigen tyd daerna , om zyne leer, niet zekerer, dewyl zy door de gaven van den Heiligen Geest gewettigd was, maer om ze voor allen voordceliger te maken, door de klaerblyklykhcid van zyne volmaekte overéénifemminge met de ganfche Kerkbedieninge: ging hy Petrus bezoeken , en vervolgens , door eene openbaring vermaend zynde, het Genootfchap der Apostelen, van wien hy de getuigenisfen wegens de eenig¬
heid van zyn werk met het hunne, en de byzondere beftemming van zyne predikinge ontving. Dextras dederunt mihi & Barnabte focietates.
De onderhandeling tusfehen de arbeiders ftrekt zich gelyk de Kerk uit, en kan niet openbarer zyn. Indien dan Paulus, die niets van de menfchen ontvangen , maer zyne leer onmiddelyk van Jezus Christus had, vermydt door eene byzondere openbaring op zich zeiven te arbeiden, en vreest, gelyk hy zelf zegt, vergeefsch te loopen, of zyn werk onvruchtbaer gemaekt te hebben,
by
Gal. '2: 7. 8 en 9. Gal, 1: j.



derNatuur, XXIX.Onderh.^iS
by gebrek van door eene blykbare overéénftemming de Apostolilche broederfchap erkend en geëerd te hebben; is
EUANOELI-
SCHE BETOOG1NG.
'""T — b- _ ' ,
het dan in het vermogen van iemand zyn eigen werk van dat der Geestelykhcid aftefcheidcn? Het is klaer dat de rust der Kerke de vrucht der eensgezindheid is, gelyk de eensgezindheid de vrucht der onderhoudinge van het Voorfchrift is. Nu is het voorfchrift in alle de menfchelyke maetfchappyen bekend, en vertoont zich openly k in den voortgang der E uangelifche Bedieninge, Zy, die dezelve waernemen, vermeenigvuldigcn van dag tot dag, naermatc van hec getal der Geloovigen. Maer gelyk 'er Hechts één verbond , flechts één geloofis, dat hen alleen moet heiligen, behoort 'er ook flechts één Apostelfchap te zyn. Tweevolltrektonai hangelyke gezamfchappen zouden eene bron Van verwarringc wezen: en fchoon de zending van dag tot dag zich uitbreidde, en van het eene gewest tot het andere aengroeidc, de eenigheid in de grondwaarheden bleef 'er in frand houden, en vervulde de ganfche aerde.
De Opvolgers der Apostelen bleven vervolgens den eerllen rang houden,
ver-



3'6 SCHOUWTOONEEL
euangelische Betooging.
verfchillende Bedienaers, Ouderlingen cn Diakenen aenftellen , de nieuwbckeerden te bevestigen, in nood byéén te komen, bepaeldelyk over het geloof te oordeelen, alle welvoegelyke fchikkingen in hunne Kerkvergaderingen te maken, eindelyk om gezamenlyk de volheid der magt te oeffenen. Schoon zy yder byzonder het opzigt over eene Kerk hadden, arbeidden zy in het gemeen voor alle de Kerken, door haer dezelfde belydenisfen des geloofs medetedeelen, de beflisfingen der byzondere vergaderingen, volgens de overéénftemming der gewone predikinge, algemeen te maken, en eindelyk zich van alle de deelen des aerdryks te verzamc, len, wanneer de zaekmogelykennoodzaeklyk werd.
De Kerk, in de vierde eeuw vry geworden, had reeds hare leer, hare feesten en alle hare aloude gewoonten in vollen dag geheld. Degefchillen, door de Wysbegeerte verwekt, over het grondlluk van den Christelyken godsdienst, toonden voorts de oorfprono-elyke en wezeniyke gedaente der Kerke door het ophelderen, in eene algemeene



0erNatuur,ZZ7X.Onderh. 317
ne Vergaderinge, van hare regeringe en eenigheid. Deze eenigheid, die altoos de zigtbare regel der verftanden, en het juiste kenmerk der ware zendinge, altoos geweest is en altoos zyn zal, verfcheen te Nicéa in haren grootflën luister. Het voorbeeld daervan werd gegeven in de eerfte Kerkvergaderingvan Jeruzalem, door de Apostels zelfs gehouden; en de eerfte vrucht van de vryheid der Kerke was eene hoofddwaling te doen vei (lommen, door zich te verzetten tegen de wysbegeerte van Arius met het aloude en algemeene geloof, de getuigenisfen derAfgevaerdigden van alle de Kerken, de Apostolifche Schriften, de aloude geloofsbelydenisfen, de algemeene gebeden, en eindelyk de regelmatige beflisfing der Leeraren van de eerfte Orden, die als met een goddelyk en natuurlyk onfeilbaer gezag het oordeel uitfpraken. Het was zulks goddelyk, omdat Jezus Christus beloofd heeft met de Apostelen, en gevolgelyk met hunne Opvolgercn , wanneer zy zich naer het ontvangen voorfchrift gedragen, tot aen de volheid der tyden te zullen zyn. Het was zulks natuur-
evangelische Beto0gn1g.



3l8 SCHOÜWTOOSEIL
EUANCEI.ISCHE BETOOGINC.
tuurlyk, gelyk alle Maetfchappyen, die* niet onkundig van hare eigen wetten kunnen wezen, vooral wanneer zy naeuwkeu-
riglyk raedplegen met de openbare befcheidfchriften , waerin deze wetten uitgedrukt en verklaerd zyn.
Maer de algemeene Kerk, wier eenigheid zigtbaer werd, door de veréé1 niging der Voorzittercn van de byzondere Kerken met hunne Leeraren in eene algemeene Kerkvergadering, verliest niets van hare regten , noch van hare zigtbaerheid, in hare verfpreiding. Zy behoeft dagclyksch geene bcflisfingen te doen; maer zy moet telkens hare eenigheid in de grondwaerheden doen zien , ten einde men zich niet misgrype in de verkiezing van eene Kerke , die van het Apostolifche voorfchrift afdwaelt. Het kenmerk van deze eenigheid moet dus altoos beltaen.
De rang van de Op zienderen der Kerken , die de eerde was ten tyde der Apostelen, is het nog tegenwoordig: zy, die denzelven beklccden, hebben de voorzitting in de kerkvergaderingen, en in hunne eigen Gemeenten. Dus zag men de Apostels, waeronder Petrus
De eenigheid is al. toos zigtbaer , zelf; in de verfpreidingderlCerken of hare Opziende, ren.
Rang der Opziendercn in de Kerken.



derNatuur,XXIX.Onderh. 319
trus de oudfte fchynt geweest te zyn, waerom hy ook meest het woord voerde , het voorzitterfchap waernemen, en het eerst hun oordeel uiten, waer zy tegenwoordig waren, te Jeruzalem, Antiochië en andere Gemeentens. Petrus meent men ook dat Opziender geweest is in de Kerk van Rome, waer hy zyn Apostelfchap eindigde door het roartelaerfchap, 'twelk Jezus Christus hem voorzegd had. En omdat hy van fommigen als de eerfte der Apostelen wordt acngemerkt, hebben zyne OpVolgers in deze Kerk zich naderhand den eerften rang onder de Bisfchoppen of Opzienders aengematigd. Zy befchouwden hunnen zetel als het beftuur over de ganfche Kerk hebbende, en als het gemeenc middenpunt der Euangelifche. predikinge; terwyl alle perfonen, die geene betrekking tot dit middenpunt hadden, door hen aengemerkt werden als buiten de eenigheid en zonder regel werkende. Doch deze ftelling gaf alle gelegenheid tot oneenige twisten.
Wat deed toch, meende men, dit Oppergezag van den Roomfchen zetel tot de ware eenigheid der algemeene
Ker-
EWANGELI»
SCHE BETOOGINO.



evangelische Betocging,
Het Oppergezag der AKemeene Kerke is van goddelyke inftellinge.
32Ö SCHOUWTOONEEL
Kerke? Was het niet veelëereeneydelë ser, eene trotfche heerschzucht, die de andere Opzienders der Kerken vernedert, en hunne magt vernietigt? Het was immers geen band, die hunne verrichtingen met het algemeene werk vereenigt, of derzelver waerde bewyst? Waermede bewyst men dat het niet alleen eene welvoegelyke maer noodzaeklyke regeringsvorm is? Hoe dikwerf is dit door de menfchelyke maetfchappyen betwist? Hoe vele onéénighedcn heeft het verwekt, in piaets' van de eensgezindheid te bevorderen? Geen byzondere zetel had het oppergezag: dit behoorde aen de algemeene Kerk en hare Bediening, gegrond op het voorfchrift der Apostelen , ingefteld door Jezus Christus.' Deze had geene enkele befturing, maer een algemeen gezantfchap verkoren, om de volken voor altoos te onderwyzen , en voor alle dwalingen, die van zyne inzettingen afweken, te behoeden. Deze Afgezanten heeft hy allen tot één ligchaem gevormd, niet om' over eikanderen te heerfchen , maer om de eenigheid in de grondftukken des geloofs te bewaren, door den band-des
vre- \



d e r N at u'u r , XXIX. Onderh. 3 21
vredes. Alle de leden van dit ligchaem hebben flechts één Opperhoofd Jezus Christus, wien zy altoos de uiterfte erkentenis en gehoorzaemheid verfchuldigd zyn; en fchoon dè Geestelyken, de Opzienders, Ouderlingen en Diakenen, overal en in vele deelen verfpreid zyn, maken zy echter in hem een eenig ligchaem uit, en flxekken terbevorderinge van de algemeene Christelyke Kerke, waerin ons heil op het aerdryk gelegen is, als wy het voorbeeld van onzen Heiland en Meester trachten nate-
volgen,
. Niets is klaerblyklyker, noch noodzaeklyker, dan de eenigheid der Afgezanten in de grondwaerheden; niets is derhalve klaerblyklyker , noch minder aen misvatting onderworpen , dan de maetfchappy, die het verbond met het ware Gezantfchap, volftrekt aen zyne eensgezindheid te kennen , ontvangen heeft. Op deze wys hebben van de algemeene Christelyke Kerke gefproken alle de eerwaerdigfte Vaders, als Irénaius, Tertullianus, Cyprianus, Athafiafius, de Vaders van Nicéa, Augustinus, Optatius en zoo vele anderen, wier XVI. Deel. X gè~"
?UANfJEU. SCHE BpTOOGINe»



jaa Schoüwtooneel
EtTANGELI-
sche Be.
tooging.
getuigenisfen minder hunne bezondere gedachten, dan de algemeene belydenis der Kerken , en de wezen! ykheid van hare gedurige eensgezindheid in de Apotolifche grondwaerheden uittedrukken.
Het is deze onveranderlyke en blykbare eenigheid der algemeene Kerkbedieninge , die Gods Kerk van buiten zoo zigtbaer als eene ftad op een' berg vertoonende, inwendig de heilzaemfte uitwerkingen daerin veroorzaekt.
1. Deze eenigheid verzekert den flaet van den gemcenen man, dien de noodzaeklykheid van zynen arbeid van een diepzinnig onderzoek ontflaet.
2. Deze eenigheid verlicht en beftuurt de verkiezing van den burger, die zich wil oeffenen en in ftaet ftellen om de zaek der Kerke te verdeedigen.
3. Zy bewerkt de onfeilbaerheid der algemeene predikinge. Waer de eenigheid van het Gezantfchap piaets heeft, daer is dezelfde tael en de uitwerking van het verdrag.
. 4. Deze-eenigheid noodzaekt teven» de Bedienaers des woords zich naeuwkeurig in de Christelyke leere te oeffenen ,



d e r N at u u r, XXIX. Otiderh. 323
nen, wel verre van hun daervan te ont flaen. De drie eerfte punten zyn opgehelderd : het laetfte is niet minder klaerblyklyk. De eenigheid der Kerkbedieninge verpligt de Bedienaers tot eene geftadige leeröeffening; want dewyl de eenigheid van het Gezantfchap ingericht is, om overal het zelfde geloof en dezelfde hoop intevoercn, is het noodzaeklyk dat alle de Afgezanten dezelfde onderrichtingen ontvangen hebben , en het zelfde verdrag al kondigen. Nu zyn 'er twee middelen om 'er toe te komen; te weten, alles te leeren door eene nieuwe openbaring, welke God nergens beloofd, noch aen iemand vergund heeft; of onderrichtingen te ontvangen in de voorgefchreven inzettingen * gelyk Paulus beveelt, en gelyk in alle beftendige Genootfchappen geöeffend wordt. Zy zyn dan verpligt, om flechts ééne tael te voeren, gelyk zy één ligchaem uitmaken, hunne wetenfchap te fchikken naerdebefcheidfchriften, welken hunne voorgangers in het Genootfchap hun nagelaten hebben. Maer dusdanig is het voordeel van de Bedienaren der algemeene Kerke, dat hunne X- 2. vei*-
EtJANGEÖr SCHE BsTOOGING.
De eenigheid der Kerkbedieninge ftrekt: om hec geloof onfeilbaer tcma». ken.



324 ScHOUWTOONEEt
èüangelikche Betooging.
uitmuntende godgeleerdheid is, en dat zy door hunne gebeden grootelyks in de wetenfchap vorderen.
De gelykvormigheid hunner onderwyzingen , noodzaeklyk uit de handvesten van het Gezantfchap gehaeld, de behendigheid van het werk, 'twelkzy in het gemeen vervullen j en het opzigt der ganfche gemeenfchap op den arbeid van yderinhet byzonder verzekeren derhalve eene onveranderlyke leer aen de algemeene Kerk.
De verzekering, natuurlykerwyzeons vertrouwen waerdig, wordt wezenlyk goddel y k door de belofte van Jezus Christus aen zyne Afgezanten , dat hy hen dagelyksch zal handhaven tot aen het einde der tyden. De uitweiding komt met de belofte overéén: de gedurige zending der Christelyke Kerke wordt nog uitgeftrekt tot aen de uiterfle gewesten, en verkondigt'er niets, dan het geene zy door de bewysfehriften der aloude predikinge kan bewaerheden.
Maer is de toeftand van den getrouwen Regtgeloovigen zoo voordeelig als
men
verrichtingen zelfs lesfen voor hun zyn $ dat hun kerkvoorfehrift voor hun eene



derNatuur, XXIX.Onderh.%25
men zegt? Kan zyn Leeraer, kunnen de andere Leeraers, niet min of meer de Kerkbediening misleiden ? Onder de eerfte Leeraers, onder de Apostels zelfs, was immers Petrus niet onberispelyk? Wer^ den de Bisfchoppen Victor, Liberius, Honorius en anderen niet om hunne wreedheid, onvoorzigtigheid, val en afdwalingen door hunneamptgenooten gelaekt? Welke gedrochten werden 'er nier, dikwerf onder de voorname en mindere Leeraers gevonden? Indien de geleiders blind zyn, zullen zy andere blinden in denzelfden afgrond geleiden: of indien de volken hunne Leeraers moeten hervormen, wacrom moeten zy beftuurd worden. Deze tegenwerping, welke men op velerlei wyzen gedraeid en gekeerd heeft , kan van geene de minfte kragt zyn ten aenzien van de algemeene Christelyke Kerke: in piaets van haer te onteeren, verheft zy derzelver voordeden en ryk* domuien , welken men gemaklyk kan ontdekken en verkrygen, wanneer men bet ongeluk had van hen te verliezen ; dewyl zy aen allen gemeen, altoos overvloedig en onverniclbaer zyn. De gebreken der Leeraren zouden X 3 DQ-
EUANGELï-
sche Bexoxiging..



32Ö ScHOUWTOONEEL
EWANOttt-
,sche Be-
TOttGINO.
betreurenswaerdig in dealgemeeneChristelyke Kerk wezen, indien zy de gebreken der Kerke zelve werden. Maer de eeuwigdurendheid en overeenkomst harer predikinge herftellen genoegzaem alles. Wanneer men telkens nieuwe meesters en namen aenneemt, dwaelt men, met zyne voorgangeren , veeltyds van ■den weg af: behalve het verlies van de eenigheid in de grondwaerheden, verwyt men eikanderen noodwendig de ver.anderlykheid en onzekerheid van hunne wegen, en dewyl yder het regt van hervormen aen zich behoudt, verbetert men ^dikwerf eene valfche leer door eene andere , die niet zekerer is.
Op deze wys dwaelt men van de eensgezindheid der algemeene Christelyke Kerke af, voert befmettelyke dolingen in, en onderwyst eene alleen fchynbare waerheid^ die in onzen mond eene vergangelyke fchat is. De eenigheid in de grondltukken ftaet alle dwaling van belang tegen ; en niet alleen onderwyst, maer verzekert zy alle waerheid, omdat de eenigheidk'aerblyklykis, ende magt, 4ie: verbond en alle waerheid niet minder klaerblyklyk dan zich zelve maekt,
€y-



derNatuur, XXIX.ÖNderh.siy
Cyprianus bedroog zich in den wederdoop ; maer zich wachtende van de kerkelyke of priesterlyke eenigheid te verlaten, en tot een regel van geloof onderflellende, zich te houden aen de bellisfing en eensgezindheid der Gemeenfchap van de op volgeren der Apostelen, toonde hy ons zelfs het hulpmiddel van zyne misvattinge. Zyne verbindtenis aen de eenigheid verhinderde de gevolgen van zynen misilag , die dus door eene groote liefde bedekt werd. De overhaesting, de zwakheden, onaflcheidbaer van de menfchelyke gedachten, de dwalingen zelf kunnen in de eenigheid te voorfchyn komen; maer het zyn gebreken van dezen of geenen. Nimmer worden zy feilen der Kerke, omdat de eenigheid al het ongeregelde herüelt, alle dwaling genoegzaem wederlegt, en voor altoos alle waerheid behoudt en verkondigt.
Deze verzekering van geloof, dieaen de algemeene Christelyke Kerk toegezegd is, is de vrucht van hare eenigheid in de grondwaerheden, die de uitwerking van de eenigheid harer Bedieninge is, en waeraen de Leeraers zich moeten
X 4 on-
EUANOKI I«
5CHF. BerOQGTNO.



328 ScHOUWTOONEEL
sche' BeTooging.
onderwerpen, Omdat in deze grondftukken de wezeniyke godsdienst beftaet. Indien verfcheiden landfchappen, die té voren geene andere verbindtenis hadden, dan dat zy aen eikanderen grensden, zich aen dezelfde Regering en dezelfde wetten onderwerpen, maken zy te famen éen regtsgebied uit. De eenigheid van hunne Regeringe, en de gedurige toepasfing, Welke deze wetten op henverkrygen, bédeelen hun niet alleen met. de eenigheid, maer met de zekere kennisfe van hunnen gemeenen ftaet, en van de handelwyzen, welken men moet in acht nemen, om 'er zich in te handhaven. De tyd verfterkt de banden en de zekerheid. Niets dan afdwaling en verdriet is 'er vooryder huisgezin, dat zich aen de eenigheid dezer befturingé Zoude willen onttrekken.
Deze eenigheid der menfchelyke Bedieningen , zoo bekwaem om alle onzekerheid wegtenemen , is klaerblyklyk het geene de Zaligmaker op het oog had, in de beloften, welken hy aen Petrus deed. Om te weten wat zy beteekenen, moeten wy 'er de uitvoering van zien. '•
Aen-



PErNatuur, XXIX. Onder h. 329
Aenftonds na de uitftorting van den Geest, die de uitwerkingen van het werk van Jezus Christus moest aentoonen, en de Discipels over het afwezen van hunnen Meester vertroosten , begint Petrus , in het gezelfchip der andere Apostelen , den last van te onderwyzen in den naem des Heeren openbaerlyk te, oeffenen, en te zeggen wie Jezus Christus is. Hy maekt gebruik van de magt om te binden en te ontbinden: hy vergunt den doop aen de boetvaerdige harten, en Weigert de vergiffenis der zonden aen de valfche of twyffelachtige bekeeringen. Hy maekt gebruik van de fleutelen, welken Jezus Christus hem, als de toekomende vergelding van zyne uitmuntende belydenisfe, beloofd had: tibi dabo clavts regni. Op het zelfde tydftip van deze belofte, had de Zaligmaker hem enden anderen Discipelen verboden aen iemand te zeggen, dat hy Jezus de Mesfias was. Eindelyk wordt het verbodt opgeheven. Het tydftip der B:dieninge is gekomen: en door deze magt , gepaerd met het woord des levens, wordt de algemeene Christelyke Kerk door Petrus en de andere Apostels gegrondvest, en bedeeld X 5 met
EtJANGEI,.3
sche Betooging,.
Uitvoering der Belof- 1 ten, aen Petrus gedaen.
Matth. 16: 19, ao.



EOANGElr
sche Betooging.
Matth. 10: a.
Joan. 20: 22, 23.
33O ScHOUWTOONEEL
met de uitwerkingen der volkomen zekerheid en onvergangbaerheid, aen de Apostelfchaer, voor haer beloofd: Porto; inferni non pravalebunt adverfus eam.
Petrus wordt herfteld van zynen val. Hy wordt verlterkt: en door de gebeden van den goddclyken Middelaer, wordt hy onwankelbaer in zyn geloof: Rogavi ut non deficeret fides ma. Op dien ftond worden alle zyne verrichtingen en alle zyne hoedanigheden openbaer. Hy is Petrus en de grondfteen van het gebouw, waerin God altoos, door een zuiver geloof en heilige zeden , geëerd zal worden.
Maer deze Apostelfchap, die de Kerk vormt en grondvest , is hein gemeen met de andere Afgezanten, dewyl hy de eerfte van allen is. „ Ontvangt den Hei„ ligen Geest, werd tot hen in hetge„ meengezegd. Zoo gy iemands zonden „ vergeeft, dien worden ze vergeven." Door deze gemeene magt, door hun gemeen gezantfchap, (lichten zy de Kerk, te gelyk met Petrus. Hun Apostelfchap wordt niet verdeeld. Petrus is de grondfteen ; en zy zyn de
grond-



d e r N at uur, XXIX. Onderh. 3 31
grondfteen: Fundamentum Apostolorum.
In de openbaring, aen Joannes gedaen , zyn de namen der Apostelen gefchreven op zoo vele fteenen, die de grondflagen der heilige Stad uitmaken , ter ftichtinge van een gebouw , "waervan Jezus Christus de algemeene onderfteuning is : Ipfo fummo angulari lapide Christo Jezu.
Zie hier dan twee gewigtige waerhcden, welken de algemeene Christelyke Kerk nimmer gefcheiden heeft: de eene is dat de Bediening, die haer flicht en beftuurt , tot aen de laetfte tyden zyn ial onder de befcherming van den geenen, die haer gezonden heeft; zoodat de gemeenfchap der Afgezanten altoos de waerheid zal prediken: „Gaet, zegt „ hy tot hen, onderwyst alle volken, „ en wecst verzekerd dat ik altoos by „ u zyn zal, tot aen de volheid der ty„ den." De andere waerheid is dat alle de Afgezanten te famen flechts een eenig gezantfchap uitmaken, en de eerfte fteenen aen den grondilag van netgebouw zyn, volgens des Hcilands belofte aen Petrus, en de openbaring aenjo-
an-
Evangelische Betooging»



33i Schouw tooneei
annes, zoo even aengehaeld. De wa-. re grondflag, de ware rotsfteen van die gebouw is Jezus Christus zelf, die Petrus en zyne overige Apostels tot eerfte fteenen daervan gemaekt heeft; en wanneer men daervan afwykt, is men buiten de eenigheid der algemeene Christelyke Kerk: daer in tegendeel het gebouw , dat op dezen grondflag gefticht is, de ware Kerk van Jezus Christus zyn zal, om voor altoos onbeweegbaer te ftaen, en alle de aenvallen der helle vruchteloos te maken.
Indien de beloften van den Zaligmaker , wegens de onbeweegbaerheid en zigtbaerheid, welken de.ware Kerk zelfs uit de uitwendige gedaente van hare Bedieninge moet ontkenen, eenige uitlegging noodig hadde, waer zou men redelykerwyze de verklaring moeten zoeken 1 Door Welk voorregt kunnen de laetfte ecuwen de woorden van tien Zaligmaker beter verftaen, dan de voorgaende tyden? Het is voorzigtig en noodzaeklyk derzelver zin zelfs in de uitvoering der beloften te zoeken. De wezeniyke en groote opheldering van de woorden des Zaligmakers, ten aenzien van zyneKen-
ke.
3£uangëi.i-
SCHE be70oging.



ber Natuur, XXIX.Onderh. 333
ke, wordt buiten twyffel gevonden in den vorm van de Kerke der eerfte eeu wen, en de ftandvastige tael' der aloude Leeraren van alle gewesten, en vooral van de Leeraren der vierde eeuwe, die^ met de ganfche Kerke, ontflagen van de verdrukkinge en deduisternisfen, waerin zy gedwongen waren zich te houden, de geloovigen, fcheurmakers en het geheele aerdryk het oog deden vestigen op de eenigheid van hunne maetfchappye, fchoon overal verfpreid en ondergefchikt aen verfchillende Leeraren, die te famen flechts eene eenige en zelfde Bediening uitmaekten; door hunne onderlinge gemeenfchap, en de eendragtigbeid der Regtgeloovigen. Dusdanig was hun grondbeginfel en fchryftranr.
De natuurlyke uitwerking van dezen; uicwendigen vorm is geenzins duister, De Zaligmaker, zyn Gezantfchap Aonzigtbaerlyk befchermende^ verbergt zyne werking onder den fluyer van de gewone handelwyzen der menfchelyke voorzigtigheid. Deze openbare banden , deze kenbare gemeenfchap van alle de Leeraren met eikanderen, onder hun Opperhoofd Jezus Christus, maekt
de
El'ANGE»? SCHE. BS-
toouiisd.



Evangelische Betoogino.
3J4 SCHOUWTOONEEL
kerkelykeMaatfchappy klaerblykelyk ge. lyk aen alle de Maetfchappyen, door Wetgevers ingefleld. Hieruit ontftaet eene dubbele uitwerking, namelyk, de befturing zigibaer aen allen te maken, en voor altoos de uitvoering van den wil des Wetgevers te vereeuwigen.
De eenigheid alleen bewerkt dezelfde gewoonten , dezelfde tael, dezelfde waerborg. Neem de uiterlyke eenigheid weg, 'er is geene eeuwigdurendheid noch eendragt.
Indien 'er dan eenige verdeeldheid over een geloofspunt ontflaet, gelyk 'erbuiten twyffel ontllaen zal, dan zal alles opgehelderd worden volgens de getuigenisfen der leere, welke ydere Kerk van de Apostelen ontvangen en altoos beleden heeft. Alles zal in nood door de famenkomst der voornaemite en wettig gekoren Leeraren, volgens hetgoddelyke voorfchrift, geregeld en bepaeld worden.
. — , ö—« 1 •■
Hoe bevoegd de Geloovigen zyn om de waerheden, die de grondltukken des geloofs raken, te zoeken en te oeflenen, zyn zy echter niet gewettigd om de perïbnen , die dezelven betwisten, te veroordeelen: het behoort aen de al-
ge-
Noodzaek-
lykc gematigdheidvoor de Getoóvigen.



derNatuur,XXIX. Qnderh. 335
gemeene Kerk en derzelver Leeraren, wien het onderwys bevolen is, om de grondwaerheden , volgens hun voorfchrift, te bepalen.
Indien de Zaligmaker niet aenftonds aen zyne Apostels alles gezegd, noch deze regels ontwikkeld heeft, toen hy hen over den voorrang, enoverdenoodzaeklykheid om met hun vereenigd te zyn, ondervraegde en daerdoor hunnen hoogmoed ontdekte, het gefchiedde omdat hy aen den Heiligen beest, dien hy over hen zoude uitflorten, overliet om hen van de liefde tot de onderfcheidingen, en de naeryver over de pcrfoonlyke voordeden, te genezen, hun tydig den vorm der befturinge van zyne Kerke teleeren, en hun alle noodzaeklyke waerheid te openbaren, Hy leerde hun dezelve mondeiyk in alle de onderhandelingen, welken hy men hun, federc zyne opftanding, gehouden heeft. Hy gaf 'er hun kennis van, en deed 'er hun de kragt en uitgeftrektheid van befpetiren , door de mededeeling van zynen Geest. Hunne oeffeningen enjinflellingen komen dan van God ; en hierin, maer niet in de denkbeelden van eeeig mensch,
EtJANGEI I-
SCHE BETOOCINO.



EUANCELI-
SCHE BETOÖGJNG.
Het gedrag der Apostelen is een yoorbeeld van al het toekomende.
336 SCHOUWTOONEËL
mensch , zullen wy onzen regel vinden.
De verklaring van hec ganfche Euangelium, en het voorbeeld van al hettoekomende, moeten derhalve in het gedrag der Apostelen gevonden worden. Twee gevallen, welken wy 'er uitkunnen kiezen, behelzen alles!
Hymeneus en Filetas, te zeer verknocht aen de gefchillen der Griekfche fchooleri , en niet kunnende belluiten btn het geene, 'twelk zy niet kondert befeffen, als eene openbaring aentemerken, ondernamen in de Kérk van Korinthe , over de opftariding der ligchamen, nieuwe leerftukken intevoeren, en de mogelykheid daervan té ontkennen. De^Geloovigen, daerover vëróntwaerdïgd, verwittigden hetaenPaulus, hunnen eerden Prediker. Hywederleiddë de gedachten van deze redenkavelaren , en bevestigde het geloof van hun, wélken zy hadden doert Wankelen. De algemeene opftand der Geloovigen, te vorèn zélfs van deze hoofdwaerheid wel onderricht, én dë duidelyke belydenis van alle de Kerken, Sdoi de jserlykfche viering van de op-
ftan-



derNatüür, XXIX. Ondefh. 3%f
ftandinge des Zaligmakers, floten welrasch den mond aen deze Wysgeeren in Korinthe, en bragten overal, waer zy hunne reden kavelingen tegen de open-baring durfden ftellen , hunne wetenfchap buiten alle aenzien. De ergernis hield op. Yder begreep denoodzaeklykheid om zyne kennis aen de gehoor-zaemheid des geloofs te onderwerpen: en 'er werd geene Kerkvergadering gehouden , omdat men de toellemming der verftanden en de eensgezindheid in de leer had. Men wist reeds vooraf wat de vrucht der Kerkvergaderinge zoude geweest zyn.
Op dezelfde wys was het gelegen mèf. eene gewigtige en bekende waerheid, doch die in eenige Kerken verduisterd was, door eene grooteverfchillendhcid van gevoelens, De regtmatige eerbied 4 welke men doorgaens voor de wet vari Mozes behield, en de verkeerde yver* met welke fommige bekeerde Hebreen ondernamen de Heidenen aen de gewoonste van deze wet te onderwerpen, bragten verfcheiden Geloovigen en geheeld Kerken in de grootfte verlegenheid. Petrus, van den Hoofdman over hon-XVI. Deel. Y deid
ErjANGEttf SCHE BETOÖGINtSj,



Eüangelische Betoogimg.
338 ScHOUWTOONEEL
derd Kornelius wederkeerende, had reeds de Kerk onderricht,. niet alleen van de nederdalinge van den Heiligen Geest zoo wel op de Heidenen als op de gedoopte Joden, maer ook van het uitdruklyk ■verbod, 'twelk God hem gedaen had om voortaen de geenen, welken de genade geheiligd had, als onrein aentemerken.
Voorheen hadden de heilige Voorlooj>er Joannes, en de eerfte Martelaer Stefanus, het einde der wet, en de ophouding der offeranden, om door deeenigfte offerande van Jezus Christus vervangen te worden, naeuwkeuriglykverkondigd.
De leer van Paulus was openbaer en duidelyk over deze ftof. De waerheid was bekend: zy maekte een gedeelte der algemeene predikinge uit. Maer zy werd gedwarsboomd door de byzondere inzigten van verfcheiden Bedienaren des woords, diebegaefdheden, aenzien, en eene ongemeene begeerte hadden om als gewigtige mannen aengemerkt te worden. Dewyl de naeryver, geenszins de liefde tot waerheid, de ziel van hun gedrag was, maekten zy hun werk om de dienften van Paulus en de goede arbeideren te verminderen, en voorts, door
©ver-



DèrNatuur, XXIX. Onderh. 339
óverlegde fpitsvindigheden de voorbereidende Wet by dé Wet des Euangeliums te vergelyken; zoodat vele Geloovigen, uit het getal der Heidenen, zich aen de belydenis van beide dé wetten verbonden hielden.
Uit hoofde dart van den nood der Kerken, en van de beweginge, welke deze twist 'er in veroorzaekte, werd de ganfche vergadering der Afgezanten byéén geroepen. Alles werd' onderzocht door de overéénlfem mende getuigenisfen van alles, wat de Heilige Geest overal uitgewerkt en verklaerd had, zoo ten opzigte van de aenneminge der Heidenen. als van de ophöudingeder uitwerkingen van de wet, federt de dagen van Joan-' nes den Dooper.
De voornaemlle vrucht van liet onderzoek was niet om dé Kerk in een nieuw' leerltuk te oriderwyzen , dewyl zy de' waerheid, welke zy te voren predikte,door hare uitfpraek bcfliste; maer alles bcftond in de oordeelen over dit (tuk te' veréénigen, en de eensgezindheid, die reeds wezenlyk was, klaerblyklyker té maken. Hierop werd het leerltuk , waer omtrent men de twyffeling van eenigehi ¥■ a ge-
EUANÓÊtlSCHE Bü« TOO«N«f.



340 ScilOUWTOONEEt
evangelische Be ,
TOOGIMG.
geduld had, in een' nieuwen dag gefield en juister bepaeld , waerdoor het regt kreeg om alle verfianden te onderwerpen.
Dusdanig zal altoos het gezag der algemeene Kerke wezen, het zy ze verfpreid of in eene Kerkvergadering door hare Afgevaerdigden verbeeld wordt. Alle hare bedryven vloeijen uit de eenigheid, en loopen 'er weder op uit. Hare handelwyzen zyn voortaen bekend: haer vorm is beftendig, en geene verandering zal in het wezen der zake voorvallen.
Deze vorm, die de uitlegging van den wil van Jezus Christus is, zal altoos de zekerheid der Kerke wezen. Dc Voorrang , die in fommige Kerken piaets heeft, vernietigt de anderemagtenniet, maer veronderflelt dezelven. De Kerk wordt bediend door de f^menftemming van alle de getuigenisfen, door de beoeffening van alle de regten, en door het gebruik van eene regtmatige vryheid: maer alle deze daden loopen flechts op één uit, omdat de voorrang, indien zy piaets heeft , de verbindtenis daervan bevordert, en 'er de eenheid van aentoont.
Zie



DERNATuuR,ZZ7X.O«<feri5. 341
Zie hier echter, aenitonds na den dood der Apostelen, eene nieuwigheid, die eene verzwakking aen de Kerk fchynt re zyn, en gelegenheid tot een regtmatig mistrouwen geeft. De Apostels konden veilig onderwyzen, en met gezag bepalen, omdat zy klaerblyklyk den Geest van God bezaten. Maer kunnen hunne opvolgers, wanneer zy insgelyks bepalingen willen maken, dit met dezelfde zekerheid doen? Het is hun duidelyk belast het toevertrouwde pand des geloofs te bewaren. Depofitum custodi. Zy zyn dus verpligt en verbinden ,zich om het altoosraedteplegen. Hieruit moeten zy hunne prediking ontleenen: hieruit moeten zy in nood een bekend leerfluk, maer door de twisten verduisterd, naeuwkeurig beflisfen. Kan men niet zeggen, dat hierin eene groote verzwakking in de Kerkbediening is, dewyl de voorgaende Bedienaers kundigheden konden verkrygen door de onmiddelyke openbaring van Gods Geest; in piaets dat de volgende Leeraers geene diergelyke inblazing kunnen verwachten? Zy kunnen niet zeggen het geene altoos en overal geloofd werd: Qiiod
y 3 jem-
ElMNGELI.
sche Betooging.
De Kerk is in geen' ergerftaet .onder °de opvolgers der Apostelen, dan zy in het begin was.



34-1 SCHOUWTOONEEL
E04.NGELI
gf;he Bëf OOGING.'
femper, quod ubique. Hun ftaet is dan veel minder dan die der eerfte Kerkbedieninge , en de onze gevolgelyk zoo voordeelig niet als die der eerfte Christenen.
Maer hierin wordt noch nadeel noch wezeniyke verandering gevonden. Integendeel is het een zeker, algemeen en kragtig middel, om buiten alle twyffel de oogmerken van den Wetgever te vereeuwigen. Dewyl 'er flechts één Heer is, die eens zynen wil aen zyne Afgezanten bekend gemaekt heeft, zal 'er flechts één verdrag en een zelfde leer voor allen en overal zyn. Zy, die het Gezantfchap uitmaken, onderwyzen gezamenlyk, en verlichten onderling eikanderen. De willekeurigheid kan 'er zich niet vertoonen, of de anderen fchreeuwen 'er tegen : het goddelyke voorfchrift blyft ftand houden: en dewyl het Gezantfchap, dat 'er zich naer richt, zoq lang als de eeuwen duurt, blyft het geloof in de grondwaerheden altoos het zelfde.
Indien de ftaet der algemeene Christelyke Kerk gelukkig is, is het niet alken omdat dezelfde kerftukken door
ZQQ



derNatuur, XXIX.Onderh. 343
zoo vele volken, die dezelve uitmaken, niet eenpariglyk aengenomen kunnen worden, ten zy ze Apostolisch en gelykvormig overgedragen zyn; maer ook omdat de Bedienaers van het algemeene Gezantfchap, nog dezelfde verrichtingen , dezelfde leerampten, het zelfde Euangelifche voorfchrift, en dezelfde eensgezindheid in de grondwaerheden hebbende, ons door hunne Kerkbediening als verzekeren, dat wy de leer der Apostelen, die altoos moet duren, in hunne Gemeenfchap ontvangen.
Men kan wel, door opgezochte en aen het onderwerp vreemde befchuldigingen , de algemeene Kerk hatelyk maken, als of zy, wanneer ze wilde, de dwalingen in leerftukken konde veranderen. Maer deze zwarigheid is alleen te vreezen in Maetfchappyen, wadimen willekeurig eeneh meester of leeraer verkiest, om ons dikwerf in eena verkeerde leer te onderwyzen. Wat ons aengaet, de Kerkbediening moet noodwendig op het onderwys der Apostelen gegrond zyn. Alles, wat eeniglyk uit de Scholen en niet uit hun voorkomt, wordt door ons met de achtinge
Y 4 ■ ef
EcjangelI»
SCHE BETCOGINC*



344 SCHOÜWTOONEEI,
evangelische BeTROjUlNG.
of verdraegzaemheid , welke de Kerk daeraen bewyst, beoordeeld. Maer wy maken 'er geenen regel van ons geloof van, en laten het in zyne waerde. Maer ons gemeen geloof, de leer, die ons allen behoudt, is juist en overal verkondigd. Nimmer zal 'er eene jota van afgenomen worden.
Wanneer een waerheid nog niet door een byzonder oordeel beflist is, is zy echter reeds bekend; dewyl zy niet bepaeld kon de worden, indien zy niet reeds gevonden wierd in het openbare voorr Ichrift, dat der Kerke . tot eenen regel van hare aenkondiginge verftrekt. De bekendmaking van heden kan dan niet ongeftraft van die van gisteren verfchillen; en de beflisfingen, die in honderd jaren kunnen gefohieden, zyn waerheden, in de heilige boeken en in de gedenkftukken der eerfte eeuwen geopenbacrd, fchoon zy'het voorwerp van eene byzondere beflisfinge niet geweest zyn. De Bisfchop van Samofate, een Priester van Alexandrië, een Aertsdiaken van Angers, kunnen nieuwe leerftukken verkondigen : maer de ganfche Kerkbediening wapkt overal om hen te
ftiu-



derNatuur, XXIX.Onderh. 345
fluiten. Hetvalfche, 'twelk een Leeraer aenvoert, wordt door anderen we derlegd. Indien zy een wyl tyds ftil-
EUANGELISCHE BETOOGING»
DedwalinSi
zwygen , zal het voorfchrift altoos in hunne piaets fpreken. In tegendeel, indien iemand van hun iets goeds zegt, Hemmen'het de anderen toe, en roemen deszelfs gelykvormigheid metdealgemeene predikinge : de ontvouwing van het geloof van deze of geene in het byzonder is onze regel niet: men moet zich fchikken naer de ganfche Kerkbediening, die altoos de leer des Euangeliums erkend heeft. Door den vorm, dien de Zaligmaker aen het Apostelfchap gegeven heeft, is de waerheid in de algemeene Christelyke Kerk onvergangbaer; en nimmer kan 'er de moedwillige dwaling als een regtmatig geloofsftuk ingevoerd worden.
Het byzondere verfland kan buiten twyfel, zelfs in de algemeene Kerk, groote onheilen veroorzaken: maer wy zyn gewapend tegens zyne ondernemingen; en het kan noch de onfeilbaerheid der Kerke, noch de onfeilbaarheid der predikinge, die de Kerk heiligt, eenigzins beletten. Indien iemand aen bet Voorfchrift iets Y 5 durft



JfüANGELI-
SCHE BETOOGINQ.
De kettsry.
34Ö SCHOUWTOONEEL,
durft toevoegen, of'er van afnemen, is het eene dwaling. Maer deze dwaling, fchoon hatelyk vooral naermate men verlicht is, wordt aenftonds niet ten ergfte geduid. Zelfs is het een pligt derzelver verdedigers te verdragen, met zoo veel geduld als de algemeene Kerk daerin toont, indien zy uitftelt dit dwalende begrip te veroordeelen. Men geeft haer den naem van ketterye na de ver¬
oordeling. Dus was de herdooping in Cyprianus, Firmilianus, en hunne aenhangers, eene dwaling: maer federt de bepaling van Nicéa, is zy eene kettery.
Durft iemand de eenigheid in de grondwaerheden aentasten, het zydoor zich aen de aloude algemeene Kerkbefturing te onttrekken, het zy door eene nieuwe en buitengewone zending voortewenden , om kwanswys de Kerk te doen herleven, het zy door zich onafhangelyk te gedragen, zonder eenige onderwerping aen eene regelmatige en oorfpr'ongelyke Kerkbediening, dan is de fcheuring nog erger dan de dwaling. Zy vernietigt in eene volkomen waerheid de yitwerkingen van het verbond , door
het



der Natuur, 1CXIX. Onderk. 347
het vernietigen van de liefde, die de ziel van het Christendom is; en zy is te gelyk het gevolg van de dwalinge, welke men hardnekkige, en de gelegenheid
EUANGEW-
5CHE BE- , rOQGING, j
tot nieuwe dwalingen, welke de onafhangelykheid met zich brengt.
Men zegt tot de Voorftanders der eerfte en tweede fcheuring: waer is de herroeping van het aloude Gezantfchap? waer is de waerfchynlykheid van deszelfs vernietiging , na de bepaelde belofte van Jezus Christus, dat hy met het zelve zoude zyn tot de laetfte dagen ? En wanneer het mogelyk ware datjezus Christus, tegen zynuitdruklyk woord, zyn alöudGezantfchap verlaten en niet onderfteund heeft, waer zyn de blyken van het uwe? Wie zyt gy, om de voorgaendc Kerkbediening aftekeuren, en u in derzelver piaets te dringen? Benen-jen uwe klagten, fcluon zy regtmatig mogten zyn , haer hare zending, en eigenen ze u dezelve toe? Waerom wilt gy by voorrang gehoord zyn boven Ebion, Manés, Arius, Donatus en zoo vele anderen, die zich den, tytel van Afgezanten aenmatigden? Gy yerwerpt hen, gelyk zy u verwerpen,
Gy



348 SCHOUWTOONEEL
EtJANGELI-
sche Betooging.
Gy doet eikanderen wèderzydsch regt, zonder eene naeuwkeurige overweginge; maer de algemeene Christelyke Kerk doet het aen u allen, omdat gy zonder verordeninge zyt.
Gy vertoont u met de heilige Schriftuur in de hand, als het eenigfte voorfchrift van ons geloof en onze reden: maer wel verre van u eenig regt te geven, bedekt zy u met onëere. Het verdrag der verbindtenisfe is, volgens deze Schriftuur, toevertrouwd aen een onfterflyk Gezantfchap, dat de leer der Apostelen verkondigt, en 'twelk men verpligt is te hooren ; doch waervan zyn uwe zendingen oorfprongelyk? De fcheurzucht is ten hoogfte te veroordeelen: zy ondergaet ook dit lot in de Schriftuur, die de kennis en overweging van de voornaemfte punten desverdrags bevordert, en vereischt dat de Kerkbediening, daertoe aengefteld, haer ten duidelykfte aen de vergaderde Gemeente verklaert, en de oogmerken van den Wetgever verkondigt; dewyl dezemondelyke verkondiging, eer 'eriets van het verdrag des verbonds gefchreven was, reeds piaets had, en vervolgens, zoo
wel



derNatuur, XXIX. Onderh. 3^9
wel na de verzameling van de Apostolifche fchriften als te voren, de Geloovigen (lichtte. Daer dan de gemeen-
EUANCfeLISCHE BfiTOOGINGV
fchap der algemeene Christelyke Kerke, op allerlei wyzen, in het Nieuwe Testament en in de fchriften der oudvaderen aenbevolen wordt, waerom moet 'er dan zoo veel verfcheidenheid van Afgezanten zyn?
De verwarring alleen is de vrucht van deeze meenigvuldigheidvanGezantfchappen: en dewyl gy geen deel hebt aen eenigen tytel, die vertrouwen verwekt, hebt gy geen deel aen eenigen regel, die u bepaelt. De Schriftuur kan uw regel niet zyn, omdat gy deszelfs zin naer uw verward begrip tracht te buigen; daer de algemeene Kerk, volgens haer voorfchrift, de eenigheid in de grondwaerheden behoudt, en de Schriftuur fielt onder de uitlegging der Christelyke Leeraren, die door hunne bediening de verkondigers van de leer der zaligheid zyn, om de leden der Kerke tot eene ware liefde, eensgezindheid en gemeenfchap in het geloof aentefporen.
. De fcheurzuchtigen, verre van zich
de



35° SCHOÜWTOONEEL,
EuaNCELI-
sche betooging.
de hoedanigheid van Afgezanten regtmatig te kunnentoeëigenen; kunnen zich zeiven redelykerwys niet vleyen met de hoedanigheid van kinderen der Kerke ; want indien zy, die hen voortgeb ragt heeft, de Kerk was, hadden zy haer niet behooren te verlaten. Indien de ware Kerk ergens', anders was, by voorbeeld, in Abisfinië, of in Griekenland, waerom 'erzichniet bygevoegd? En indien de Kerk, die hen in Jezus Christus geteeld heeft, niet meer beftond, hebben zy alles verloren, en hunne Leerlingen doen dwalen, door' hen buiten de eenigheid des geloofs te onderwyzen, waerdoor zy meer en meer van het regte fpoor afwyken, en van dwaling in dwaling vervallen.
Betreffende de geenen, die meencn de Apostolifche Bediening beWaerd te hebben, fchoon ze door hen van hét geheel afgefcheurd is , terwyl zy het overige verwerpen, en de Kerk in hunne byzondere Maetfchappye befluiten, men kan tot hen zeggen: Gy hebt een' fchyn van opvolginge in de Kerkbedieninge. Maer gy hebt 'er de vrucht van verloren, door haer naer uw goedvinden te oeffcnen, en u te onttrekken aen
de



der Natuur, XXIX.Onderh. 351
de wet van alle de beftendige afzendingen, namelyk, om vereenigd te arbeiden , onder het opzigt der ganfche gemeenfchap van alle de Afgezanten. Deze was noodwendig niet meer dan één, het zy om dezelfde waerheden en hec zelfde verbond aen het ganfche menfchelyke gedacht te verkondigen , het zy om de Kerk van God kenbaer te maken, met haer te onderfcheiden van de onregelmatige Maetfchappyen, doordezigtbare eenigheid harer algemeene Kerkbedieninge. Hec fcheelc aen uniet, dac het geloof niet twyffelachtig, en de verkiezing van eene Kerk' onzeker zy. Gy hebt voor altoos den haet en de onrust vereeuwigd, door de Kerken te vermeenigvuldigen. Met welk regt hebt gy u, in yder gewest byzonder, de bezending toegeëigend? Wordteen afgefcheiden gedeelte van het ligchaem des Gezantfchaps het ganfche Gezantfchap? Welke zekerheid heeft men , na deze breuk, van de opregtheid uwer volmagt, en van de bewaringe van het toevertrouwde pand in uwe handen ? Met de gemeenfchap der Christelyke Kerkbedieninge brekende, hebcgygeenewaer-
bor-
EüANGELISCHE BÉIQOGINO.



Evangelische Betooging.
P
De Gemeenfchapder Heiligen is voor de Scheurmakerenverloren.
352 SCHOÜWTOONEEL
borgen, om voor de goedheid van uw1 werk inteftaen. Indien de dwaling onder u ingeflopen is, waer hebr gy een getrouw licht gevonden? En indien gy gevallen zyc, wie heeft de zorg genomen om u opteheffen?
Ziet gy niet dat eene afgefcheiden en byzondere Kerk in zich zelve niet genoeg is, fchoon zy te kennen geeft inde Gemeenfchap der Heiligen te gelooven? Maer yergeefsch wendt zy dit voor, indien zy zich berooft van deze gemeenfchap en hare uitwerkingen, en den ui twendigen ftaat der algemeene Christelyke Kerke verbreekt. Vergecfsch zullen deze overal verfpreide Maetfchappyen hunne getuigenisfen of afgevaerdigden zenden, om byzondere perfonen of het ganfche ligchaem raedgevingen, fchikkingen en bepalingen medetedeelcn. Deze dierbare uitwerkfels van de Gemeenfchap der Heiligen zyn voor haer verloren. Ydere Kerk, die zich de onafhangelykheid aenmatigt, door het verbreken der banden van deze algemeene Gemeenfchap , fticht eene foort van Kerk', welke de Apostolifchc Manneu niet ingeileld hebben. Zy verliest haer
ei*



d e rN at uur, XXIX. Onderh. 353
eigen gezag, en weigert het voordeel van het gezag, 'twelk de anderen behouden, door onfcheidbaer te blyven.
Wy hadden , zegt de Oosterfche Kerk, eenige bezwaren, die onze fcheiding van de Westerfchc Kerke vorderden. Zy maekte zich onwaerdig om langer in de gemeenfchap onzer Kerke te wezen, door te volharden, niettegenftaende onze klagten, om in de geloofs leus te ftellen, dat de Heilige Geest zoo wel van den Zoon als van den Vader afdaelt, door het Nachtmael op eene andere wys te vieren, en door eenige Lofzangen natelaten.
Schoon deze verwyten meer gegrond en zwarer waren, zou de fcheiding niet voorzigtiger noch wettigcr zyn. Deze Kerk, die met de Westerfche Leeraren de algemeene Kerkbediening verdeelde, en flechts één met hun uitmaekte, had in hare handen, zoo wel als de Westerfche Kerk, de Heilige Schriftuur, de algemeene prediking, de grondregels der Oudvaderen, en het ganfche voorfchrift, bevattende de grondbeginfels van alle goederen, de regelmatige hervorming van alle misbruiken, de waerfchouwing ter
XVI. Deel. Z g:n
EUANGEtt-
sche Betoögïi-jg.4



354
SCHOUWTOONEEL
JyUANGELI-
6che Betooging.
Gal. 2:2.
1
gen de toekomende ergernisfen, en de middelen om 'er zich tegen te verdeedigen. Onder deze middelen heeft zy zeker de fcheuring niet gevonden. In tegendeel heeft zy 'er in geleerd, dat zelfs de Afgezanten te vergeefsch loopen, indien zy meenen hun gezantfchap te oeffenen, onaf hangelyk van de Apostolifche gemeenfchap.
Het ganfche aerdryk veroordeelde de Donatisten, die de Kerk by hen bepaelden. Het ganfche aerdryk roemde den grondregel van Augustinus, dat'er geene regelmatige oorzaek kan zyn, om eene byzondere Kerk te maken, en met de anderen te breken.
Indien die van het Oosten zich van de Westerfchen mogten affcheiden, het zoude zyn in geval de algemeene Kerk ben van eenige valfche leerifellingen overtuigd, en op de halsfterrige weigering van deze of geene dwaling' te verlaten openbaerlyk afgefneeden had. Maer de zaek, dus voorg'efleld, kan niet gefchied zyn. Hoe wil men, dat de helft der Kerke zich zelve zoude affnyden, of door de andere helft afgefneden worden? Wanneer de ergernisfen en dwalingen we* zen-



ser Natuur, XXIX. Otiderh. 355
zenlyk geweest waren, moest men zelfs eikanderen in vrede verdragen hebben. Het eenigfte wettige befluit was de waerheid zediglyk te verdeedigen, om haer overal te doen invoeren, en voorts zonder bitterheid de opheldering zyner gewaende bezwaren te verwachten. Men heriïelt niets door onlydzaemheid ; en fchoon alle onze Kerken vol van onkruid Waren, wy waren met de anderen de algemeene oogst des Heeren. Wy waren in het zelfde veld. Nu had hy uitdruklykaen zyne arbeiders verboden, het onkruid eensklaps voor den oogst uitterooyen, en het buiten te werpen. Men moest, in de veronderflelling van deszelfs algemeene vermenginge met het goede graen i het met het goede graen dulden,uit vrecze van het goede graen wegtenemen, indien men het al te veel vermeenigvuldigde onkruid wilde uitrukken. Eene dier* gelyke hervorming konde niet anders dan eene ware verwoestinge zyn.
Het is niet alleen door deze beruchte ongehoorzaemheid , dat men overtuigd wordt van kwade arbeiders te wezen. Men is het niet minder door de kleenheid, waermede de afgezonderde Z 2 Kerk
EüANGEtfSCHE Bfi-
tocging.



35Ö SCHOÜWTOONEEL
KUANGELISCÏIK BETÜUCING.
kweekfcholen, om hec geloof overal,
waer
Kerk hare bediening oeffenr. De algemeene Chriscelyke Kerk heeft geene palen : zy vertoont zich overal, omdat zy voor allen is. Hare prediking en haer yver (trekken zich gelyk hare verpligtingen uit. Tot in de laetfte dagen zal zy ftand houden.
Men hoort bittere klagten over hare werkzaemheid doen. Hare zendelingen, zegt men, dringen zich in alle ftaten en huisgezinnen in. Dit is eene drift, eene bekommering, die velen ergert; en men beteugelt die door geftrenge wetten,
Maer men oordeele beter over den yver hunner predikinge, en over de laeuvvheid der afgezonderde vergaderingen. Menbelydt, door zyne klagten, dat de algemeene Kerkbediening zich aen het ganfche menschdom richt. Doch is dit hare roeping niet? Zy houdt niet op de menfchen uit het ongeloof te trekken , of hen uit de dwalinge der fcheuringe tot de eenigheid in de grondwaerheden te leiden. Aen dit werk leenen de regtgeloovige Vorften en volken edelmoediglyk de hand. Men fticht in verfcheiden nlaetfen Kerkelvke



derNatuur, XXIX. Onderh. 357
waer het mogelyk is, incevoeren of te herftellen; en dusdanig is het oogmerk van een groot gedeelte der waerlyk ftichtende Afgevaerdigden, die van "de algemeene Christelyke Kerk in vele landen gezonden worden. Daer in tegendeel anderen, die of inflrellers of begunftigers van afgezonderde gemeen fchappen zyn, hare bezorgdheid befiuitcn in decze kleene bende, die al het overige der weereld veroordeelt. Vergenoegd dat zy in Griekenland, in Abisfinië, in dit of geene eiland of gewest fpreckt, blyft zy in het overige der aerde Hom, en bely dt hare ongenoegzaemheid door haer ftilzwygen.
Wy willen niet zeggen, wanneer wy deze woorden tot de Scheurzugtige Maetfchappyen richtten, dat de vermaerde Kerken van Efefe, Korinthe, Thesfalonika, of de Armenifche, Moskovitifche en andere gezindheden, die luttel moeite doen om het geloof voortteplanten of de zaligheid van anderen te bevorderen, volftrekt zonder regtvaerdigheid en zonder leven zouden zyn.
Verfcheiden Oosterfche Maetfchappyen verzetten zich openlyk tegen deze Z 3 ver-
Ëimnoeli-
sch.; Betooging.
\



35 S SCHOUWTOONEEL
EüANGF-LI-
sche Betooging.
verdeeldheid. Wel verre dat de fcheuring in het geheele Oosten volkomen zy, voegen zich verfcheiden byzondere perfonen, zoo veel als mogelyk is, by de algemeene Kerk; en zelfs doen groote maetfchappyen belydenis van met haer vcreenigd te zyn. Men vindt ze meer of min talryk in Macedonië aen den berg Athos, in Syrië aen den berg Libanon, in Armenië in een groot aental van kerfpellen, en elders. De Maetfchappyen, die de fcheuring gemaekt hebben, na regelmatig in de aloude Kerkbediening ontvangen te zyn, hebben de Apostolifche Verordening, zoodat de Kerk derzelver Leeraren nier op nieuw inwydt, wanneer zy tot de eenigheid des geloofs wederkceren. Zy hebben de opvolging, zoo niet van de wettige magt, tenminfte van de Opziendersplaetfen. Zy hebben de wezenlykhcid der Verbondsteekenen, en de eeuwigdurendheid van het toevertrouwde voorfchrift, dat meer of min zuiver is, omdat het, zelfs byhen, niet gemaklyk was de hand te flaen aen het geene, dat in de volksmaetfcbappyen wordt overgeleverd, door de algemeene prediking; der Leeraren, onder elkan-
de-



rjer Natuur, XXIX. Onderh. 359
deren vetéénigd, en in de grondwaerheden door hunne kerkelyke voorfchriften verbonden, 't geen een middel van eene groote kenbaerheid en zekerheid is.
Dit is in het kleen de navolging der verbindtenisfen en gefteldheid der algemeene Kerke. Verfcheiden Nieuwbekeerden ontvangen in deze maetfchappyen den doop, het Apostolifche geloof en verfcheiden gebeden , die der Kerke gemeen zyn. Zy ontvangen de Verbondsteekens, en een begin van het geestelyke leven. Wy kennen noch hunne begeerten noch hunne wenfchen tot de vereeniging der Kerken, ten einde de Christelyke Gemeente weder één hart en ééne ziel mogt worden, als in den beginne. De aenzoeken tot eensgezindheid zyn dikwerf door kwalykgezinden vruchteloos gemaekt. Maer het betaemt ons niet te zeggen, wat genoeg of niet genoeg is, om imnr.e onkunde verfchoonbaer of onverfchoonbaer te maken, of tot welken trap de fcheurmakende volken deelen in de bitterheid der breuke, en in den haet, die de Leeraers onderling verdeelt. Het eerfte denkbeeld, dat ons infchiet, by gelegenheid der afgezonderde Kerken , Z 4 f|
EUANGELI* SCHE BETO0GI.NG.



%6o ScHOUWTOO NE E L
F.UANGELISCHE BETQOGING.
is het lot onzer afgedwaelde broederen te verzachten, en te wenfchen dat men ten hunnen behoeve altoos palen Helde aen de genrcngheid der wet, diedeheir Jigheid aen de eenigheid der Kerke, en aen de Bediening van de Gemeenfchap der Heiligen verbindt.
Maer deze deernis, hoe menfchelyk ze zy, moet wyken voor de aenbiddelyke inzigten der opperde Wvsheid, die
venen cu uuicneiaoare onneuen van de fcheuringe beklagen.
De Voorzienigheid, die de onderwyzingen der wysbegeerte onder Leeraers, en de fcheidingcn, door den nay ver of de razerny der begrippen zoo zeervermeenigvuldigd, toegelaten heeft, heeft door
de
de onfchendbare wet van de eenigheid des geloofs in hare Kerk', volgens de gemeene belydenis, ik geloof één heilige algemeene Christelyke Kerk, nietingefteld heeft, dan om de ware Kerk en hare Bediening altoos kenbaer te maken, door duidelyke yerbindtenisfen, en door een kenmerk, dat onder het bereik van allen was. Wy moeten dan de fcheurzugtige Kerken, die zich zelve van Christus Gemeente afzonderen, over de 2e-
C_l ■ 11 ... &



derNatuur, XXIX.Onderh. 361
de voorzegging derzelver ergernis vooraf bericht. Zy trekt 'er bovendien een wezenlyk voordeel uit, te weten, de overredende getuigenisfen, het zy van de aloudheid harer leerflukken, het zy van de opregthcid van haer voorfchrift, ten nutte van hare Kerke acntewenden. Deze getuigenisfen, zonder aen alle hare kinders noodig te zyn, fluiten den mond aen hare tegenfprekers.
De vorm' van hare infïelünge verhinderde zekerlyk , door kragtdadige en duurzame voorzorgen, de verandering van hare Kerkbedieninge en haer geloof; maer niets verhinderde dat zy gelasterd of van veranderinge befchuldigd werd. Verfcheiden Maetfchappen fcheidden zich, federt agt elfen twaelf honderd jaren, van de algemeene Kerke af, en bleven zelfs onder eikanderen verdeeld; dewyl zy de eenigheid des geloofs, fchoon in degrondwaerhcdenoveréénkomende, niet in acht nemen*.
Alle deze Kerken ftemden ecrtyds de
re-
(*) Men zie over het algemeene geloof der Oos terfchc Maetfchappyen de getuigenisfen van den Heer de Nointel, Afgezant by de Porte.
Z 5
EüANGBtl-
sche Betooging.
a.Tim.^j.



36a ScHOUWTOONEEL
EüANGELI'
sche Betooging.
regering en het geloof der algemeene Kerke, door de Apostels en eerfte Kerkvaders ingevoerd , eenftemmiglyk toe. Toen zy allen flechts één ligchaem met ons uitmaekten, beleden zy, door eene algemeene Afzending te Nicéa, en door de inrichtingen dezer Vergaderinge, de eenigheid der Kerke en haren regerings vorm, die federt drie eeuwen duurde, en waeraen men zich doorgaens gctrouwelyk zoude houden.
De Bisfchoppen van verfchillende deelen der weereld, in de nabuurfchap der nieuwe keizerlyke ftad vergaderd, hadden naer het fchynt een' aengenamen dienst aen den Keizer en de Geestelykheid van Konftantinopelen kunnen doen, byaldien zy den eerften Apostolifchen Stoel, waermede alle de Bisfchoppen en Kerken eene beftendigegemeenfchap hielden, aldaer hadden willen overbrengen. De Staetkundigen zeiden te Nicéa tot eikanderen : Wy hebben de gelukkigfte gelegenheid om de Geestelykheid van Konftantinopelen , door den voorrang, altoos doorluchtig te maken, Noch de eenigheid der algemeene Ker-, ke, noch de zigtbaerheid, die het nood-•
zaek-



d e r N at uur, XXIX. Onderh. 363
zaeldyk gevolg der eenigheid is, zullen door deze overbrenging lyden. Men kan alles, dat door eene onvermydelykc noodzaeklykheid zoude kunnen geleideden , uit verkiczinge doen. Barbaerfche volken kunnen zich meester maken van Rome, en 'er het Christendom vernietigen. De afgodery, waervan Rome nog vol is, kan de overhand verkrygen, en den Christenen den ingang daervan verbieden. Eene aerdbeving kan Rome vernielen, gelyk deze ftadNicéa gebeurde, op den dag van den dood des Zaligmakers : zelfs kan zy Rome inzwelgen, gelyk het vermaerde Herkulaneum gebeurde, onder de regering van den Keizer Titus. Het is noch te Jeruzalem , noch op den berg van Samaria, noch op de zeven bergen van Rome, dat het Christendom verbonden is. De algemeene Kerk kan eene !tad of een landfehap verliezen; maer zy ver? jicst daerom noch den Apostolifchen Stoel, noch den voorrang derBisfchoplyke Waerdigheid, die overal eene eenige Geestclykheid , die alle de Geestelyken bevat, en eene eenige Kerk , uit alle de Kerken beitaende, ten duidel k=
ElJANGELI-
sche Betooging.



36"4 SCHOUWTOONEEL
Eoanceiische Be-
tooging.
fle. aentoont. Rome zal verduisterd worden ; en deze voortreflyke Stoel, in de eerlle Had, in het nieuwe Rome overgebragt, zal even als te voren tergefcbikte plaetfe zyn, om gezien te worden en alle onderhandelingen te onderhouden. Zyn 'er de Vaders der Kerkvergaderinge geene meesters van ; en wordt het hun door eene gezonde ftaetkunde niet aengeraden ?
De Bisfchoppen dezer doorluchtige Vergaderinge dachten anders: zy begrepen dat de zaek noch nuttig, noch regtmatig, noch in hun vermogen was. Zy wisten dat de Orde der Kerkregering van den beginne was ingefteld, en dat de voorrang, die in dezelve toen piaets had, en grootelyks flrekteom de eenigheid te bevorderen, buiten twyffel niet konde vernietigd worden, noch door de bouwvalligheid der gebouwen, noch door den inval van eene vyandelyke mogendheid : echter verplaetften zy dezen voornaemlten Zetel niet, en lieten hem blyven in dezelfde Rad, die door de prediking der grootfle Apostelen, en door de marteling van Petrus en verfcheiden andere Leeraren doorluchtig



derNatuur, XXIX. Onder h. 365
tig gemaekt was. De Vaders van Nicéa vonden geene reden om dezen eerden Stoel, wacrby men zich veeltyds om raed en onderrichting vervoegde, ergens anders te plaetfen : zy achtten deszelfs getuigenis hoog, fchoon men 'er geen oppergezag in erkende: en zy lieten zich niet aftrekken door de hals(terrigheid van het grootile gedeelte van den Raed en het volk van Rome, die, door hunne volharding in de afgoderye en den haet tot het Christendom , onwaerdig waren dit voorregt in hunne Had te hebben. Zy veranderden niets in deze febikkinge, die van den beginne af in de Kerk ftand greep. Zy meenden dat dit zoude (trekken tot verduistering van de opvolgingc der priesterlyke Orden en hare Voorzitteren, wier gezag federt drie honderd jaren gediend had om alle ongeregelmatige Maetfchappyen aftekeuren , door de enkele kennis van hunne eenigheid indegrond(tukken des geloofs.
De Kerkvergadering van Nicca gaf dus niets aen Rome: zy eerbiedigde alleen en deed anderen eerbiedigen de voorregten, welken het ontvangen had. An-
ti-
euangeli-' sche Betooginu.



366 Schouwtooneêl
EUANGELISCHE BETO0GING.
tiochië enAlexandrië hadden den tweeden rang: maar niets verhinderde dat Konftantinopolen het voorregt boven deze twee Zetels verkreeg. Waerom greep dit mede geen' ftand in dien van Rome? De Kerkvergadering meende toen dat de voorrang van dezen Zetel een' anderen grondflag had, dan het voorbygaende voorregt der ftad, waer hygeplaetst was, en dat men deszelfs regten zoude verduf teren, door hem in de nieuwe hoofdftad van het keizerryk overtebrengen, waerdoor het in het toekomende mogt fchynen, dat 'er geen eerfte Zetel konde zyn , dan waer eene eerfte ftad was.
Men was niet onkundig in de Kerk, zoo min als indeburgerlykc Maetfchappye, dat de inftelling van eenigen voorrang onlcheidbaer was, van een dtuirzaem Genootfchap; waeruit volgde, dat even. als de Zaligmaker het Aposteldom ingefteld, en door eene regelmatige opvolging vereeuwigd had, hy ook dezen voorrang onder het ganfche Gezantfchap had ingevoerd, om de eenigheid der Kerke te meer te doen betrachten. De Vaders der Kerkvergaderinge begrepen , dat zy deze inftelling best handhaefdetn,
door



-
1
derNatuur,XXIX. Onderh. 367
door de voorzorg van dezen Stoel niet te verplaetfen, en dit voorregt voor Rome te bewaren.
De Kerk kon hare regering", noch den voorrang onder de Leeraers, die den band van haer Apostelfchap uitmaekten , niet verliezen. Rome en andere plaetfen, die het Christendom koesterden , kon zy kwyt raken; maer dit kon geen' hinder aen hare eenigheid toebrengen, indien de voorrang bleef ftand houden, en men haren eerften Bisfchops Stoel met eerbied befchouwde. Hier, gelyk in alles, zeidemen, onderhoudt, handhaeft en getuigt het uitwendige de waerheid , door zyne onveranderlyke gelykvormigheid. De befcherming van het voorregt, aen Rome tocgeftaen, heeft altoos de oorfprongelyke ennoodzaeklyke orde, den eerften rang, de algemeene Kerkbediening en de gemeenfchap van alle de Kerken aengetoonden gehandhaefd.
De algemeene Kerkvergadering gaf dus het voorbeeld van gedrag, en bepaclde den regel om 'er zich naer te g%r dragen. Welke vermetele hand durfde deeze gehcilige palen verzetten, en zich
te-
EUANGELI," SCHE BErOOGINS.



EVANGELISCHE BETOOQING.
36*8 SCHOUWTOONEEL
tegen dezen voorrang en dc noodzaekly'ke eenigheid der Kerke , die 'er door bevorderd werd , volftrekt aenkanten? Welke Geestelykheid kon men volgen, wanneer zy den grondfteen der eensgezindheid in de noodige waerhcden vernietigde , en uit fcheurzucht afgezonderde vergaderingen ftichtte, buiten de gemeenfchap der algemeene Christelyke Kerke ?
Vergeefsch wendt men voor, datmeenigvuldige Leeraers , wien het onderwys der Geloovigen is aenbevolen, van de zedigheid en regelmatigheid der heilige Apostelen en eerfte Kerkvaderen zyn afgeweken i en in verfcheiden voorvallen hunnen verkeerden aert getoond hebber. Tot welke beguichelingen en buitenfporigheden is men dikwerf niet overgegaen , in de valfche denkwyze om de menfchelyke gebreken aen de Kerk toetefchryven?
Indien 'er, fcdert de aloude afgode-1 ry, in het verftand van den mensch een onredelyk denkbeeld, dat echter door zyne geheime betrekkingen met de eigenliefde , verleidende is , zich opgedaen heeft, is het de vryheid, welke
een



üerNatuur, XXIX. Onderh. 3 69
een byzondcr perfoon, vervolgens een tweede, en voorts verfcheiden anderen zich aengematigd hebben, om de algemeene Kerk te verbeteren, en nieuwe geloofspunten opteilellen , terwyl het goddelyke voorfchrift der Apostelen, met de onvergangbare predikinge der Leeraren, de grondwaerheden bepaeld hadde.
De menfchelyke Maetfchappyen dragen wel zorg, dat zy de openbare wetgeving en orden niet aen de inzigtcn van byzondere perfonen overlaten. Jezus Christus heeft insgelyks de algemeene orden in zyne Kerk ingeheid, door de invoering van eene wettige, eenige en opvolgende Kerkbedieninge. By dit middel, dat natuurlykerwyze de gedurige beflaenbaerheid der orden, en de zekere bekendmaking van de oogmerken des Wetgevers bewerkt, voegde hy de belofte van haer nimmer te verlaten, en te beletten dat de dwaling de overhand in de Kerk Verkreeg. „ Ge„ denkt, zegt hy tot hen, dat ik altoos „ met u zal zyn tot aen het einde der „ eeuwen." Welke byzondere lieden zouden dan tot Jezus Christus kunnen XVI. Deel. Aa zeg-^
ÉTTANGELt-
sch BeTooging.



370 SCHOOWTOONEEL
EüANGELI ïche Betoooin».
zeggen: Gy zyt niet meer met uwe Afgezanten ; en het betaemt ons den menfchen uwe inzettingen te leeren?
Zoudenzy metreden kunnen voorwenden: Sion verbetert onze Kerken niet: wy hebben het regt en zyn verpligt die zelfs te verbeteren. Nu is'er geene minder magt noodig om deKerk te verbeteren dan om ze te ftichten. Wy hebben dan de onderfcheiding der leerftukken, de mag der fleutelen, en het Apostelfchap.
Om van de waerde van een diergelyk grondbeginfel te oordeelen, is het van weinig noodzaeklykheid toevlugt tot de gebeurtenisfen te nemen. Nogthans volgen wy den regel, dien Jezus Christus ons gegeven heeft, om de Hechte onderwyzers te kunnen onderfcheiden: Men moet hen eindelyk aen hunne vruchten kennen. Indien 'er dan eene bekwame overweging is om hen, die aen de gevolgen van dit grondbeginfel deel genomen hebben, tot de eenigheid der algemeene Kerke wedertebrengen , is het de aenmerking,. dat men zoo onderfcheidenlyk niet afgedwaeld is, in het verlaten van de eenigheid, dan omdat men, in dit geval, geenen regel meer vindt
dan



bêrNatuur, XXIX. Onder h. 371
dan van hec gezag. Hec Chriscendom is des in eenen coeftand, die verre beneden dien der menfchelyke Maetfchappyen is: hec is flechts eene twistgierige Wysbegeerte; daer in tegendeel de menfchelyke Maetfchappyen eene beftendige orden, en eene onvergangbare bediening hebben, waerdoor de bekommering der byzondere perfonen geftuic wordt.
De ergernisfen, die in de eenigheid gevonden worden, zyn voorzegd. Het is noodzaeklyk dat zy 'er zyn, om de Regcvaerdigen te oeffenen ; maer hec is niec minder noodzaeklyk in de eenigheid te blyven, niettegenftaende de ergernisfen. Zy zyn nuttig om de waerheid kenbarer, en de goede zeden dier-' barer te maken: zy worden des vergoed door groote voordeden , en herfleld door de hulpmiddelen of ontelbare onderfleuningen, die alleen in de eenigheid gevonden worden. De fpyt en' hekeling doen ons geen regt verkrygen. Waer de eenigheid en lydzaemheid zyn, daer is de geest van Jezus Christus. In1 tegendeel is 'er de geest des menfchen, met het grondbeginfel van alle verwar-Aa a rin--
EUANÓBLÏ-
SCHE BETOOGINK



372 Schouw ïooneël
EnANGELI-
SCHE BETOÖÜING.
ringe, waer de onafhangelykheid en'^de verwerping van de Kerkbediening regeren.
In piaets van ons langer optehouden met de beklaeglyke veranderingen dezer tegenftrydige gezindheden, die de eensgezindheid der Christelyke Kerke verlaten hebben, laten wy de oogen vestigen op de volharding van zoo vele Ryken en Staten in de gemeenfchap der heilige Martelaren en Stichteren der Kerken, dewyl zy altoos, niettegenflaende gewigtige gefchillen, de eenigheid in de grondwaerheden, met eene behendige en groote gematigdheid, onderhouden hebben, om de algemeene Kerk niet noodeloos te fcheuren.
Zy volgden de regels, die hun voorgefchreeven waren: door de onwettige en andere duidelyk valfche befluiten te verwerpen, en in den nood de leer des Euangeliums, de voorfchriften der Kerkvergaderingen, de voorbeelden der eerfte Geloovigen en heilige Mannen van alle eeuwen, de gewoonten en de bezitting te hulp te roepen, hebben zy groote onheilen verzacht en dikwerf geëindigd. Zy hebben hunne regten, de
rust



derNatüur, XXIX. Onderh. 373
rust der Kerken en de zekerheid der Sta ten gehandhaefd. Maer zy hebben zich van geenen pligt ten koste van eene andere gekweten; en dewyl zy eene regelmatige vryheid bewaerd hebben , hebben zy zich in geenen deelen tegen de verbindtenisien der Kerken verzet, en daerdoór de wezcnlykheid van het Christendom , de liefde en eenigheid onderhouden,
Alle de gezindheden , die voorheen de Christelyke Maetfchappy aen (lukken gefcheurd hebben, kwanswys om haer te volmaken, hebben fchielyk be ■ fpeurd, datzy elkanders gebouw veeltyds om verre wierpen. Zy werden gewaer, dat 'er geene zending noodig was voor een werk, waerin alles zich onderling vernielde: en de heimelyke overtuiging van een gelyk gebrek van gezag bewoog hen byna allen, om zich geene byzondere zending te durven toefchryven , of zich een voorregt boven anderen aentematigen, Zy waren alleen (loutmoedig tegen de algemeene Kerk, omdat een zelfde ongeduld hen tegen den regel des geloofs, dien zy van dwinglandye befchuldigden , gewapend had.
Aa 3 Maer
sche Be-.-
tooging.
Oorfprong der Verdraagzaamheid,



374 SCHOÜWTOO.NEEL
EtJANGEUSCHE BETOOGINO.
Maer zy vonden zich befchroomd en verlegen omtrent eikanderen. Men zag hen zonder gelykvormigheid, zoo wel als zonder regel. De belydenisfen waren tegenflxydig; en men deed eikanderen in den ban.
Wy gedragen ons kwalyk, zeiden fommigen van hun, om naer ons te doen hooren. Ons wederzyds'ch verbannende, verwyten wy eikanderen openbaerlyk, dat wy een wezenlyk gedeelte van het geloof vernietigen. Maer kunnen wy te famen verbeteraers der Kerke en verwoesters van haer geloof wezen? Indien wy zoo wankelende of verdeeld in de leer' zyn, met welke waerfchynlykheid kunnen wy ons voordellen als Af-? gezanten, om het geloof van het menfchelyke gedacht te herdellen? Onze twisten benadeelen ons; en onze onderrichtingen niet te weten is even of wy die niet ontvangen hadden. Laten wy dan onzen toon verlagen, en van geene buitengewone zendinge fpreken: laten wy ons houden aen eene voorzigtiger kerwys, aen eene zediger denkwys om het grondbeginfel, dat de geboorte aen enze gezindheden gegeven heeft, an?
der§



^erNatuur, XXIX. Onderh. 375
ders interichten. Deze leerwys beftaet in yder de vryheid te laten om de leer te onderzoeken, ten einde hy zelf moge befluiten waer het geloof het zuiverfte en duidelykfte verkondigd wordt. Uit ons grondbeginfel is 'er flechts een flap tot eene algemeene verdraegzaemheid, indien het dezelfde zaek niet is; want aen een ander vryheid te geven om eene leer te onderfcheiden en te verkiezen , is hem vryheid laten om dezelve te volgen, of het is hem niets toeftaen. Kan men hem vervolgens in den ban doen, zonder te beflisfen dat hy het geloof verderft; en is het beflisfen geen heerfchen? Ons gedrag ftemt met ons grondbeginfel niet overéén: dit doet ons tot de gematigdheid overhellen; en ons gedrag is vol hoogmoeds en bitrerheids. Onze verdeeldheden worden niet herfteld door eenige vertooning van betaemlykheid, noch door eenigen regel, die ons nader byéén brengt.
Meer overeenftemming heerschte 'er immers in de algemeene Kerk. Zy had hare begrippen, waermede men de Geloovigen niet lastig viel, en die alleen in de fcholen betwist werden: maer zy Aa 4 had
EiTANsm' sche Betooging.



376" SCHOÜWTOONEEL
EUANGELISCHE 3ETOOGING.
had eenen regel, die de verdeeldheden voorkwam, en hec gedrag zoo wel als hec geloof bèpaelie. Hec voorwerp van hec algemeene geloof verroonde zich
—g^-«vj\_M vi_i lUUUUC Z1CI1
overal mee waerdigheid en gelykvormigheid. Wanneer men de prediking en hec openbare gebed aenkondigde, wisten de Regtgeloovigen, zoo wel ajs de Leeraer, over welk leerfluk en'over welke waerheid men hen zoude onderhouden. Hec was overal dezelfde zending en dezelfde eenvoudige cael, die de grondwaerheden vóórhelde, zonder zich met ydele fpitsvindigheden optehouden. Men had eene algemeene bekende leerwys, die den Leeraer, zoo wel als het volk, ten regel verftrekte.
De Leeraer vernieuwde en vereeuwigde de verkondiging van een gedeelte der algemeene leere. Hy nam daeruit. gelegenheid om godvruchtige gevoelens te trekken en de goede zeden aentewakkeren. Zyne begaefdheden konden verlichten en het hart raken: maer de overreding gefchiedde eerst door de kennis van de wezenlykheid zyner zendinge. Men v as overtuigd, dat het woord der waerheid op de lippen des leeraers was,
om-



d e r N at u'u r, XXIX. Onderh. 377
omdar hy zich niet vertoonde dan met de klaerblyklyke getuigenisfen der Apostolifche zendinge; en ten andere werd door denzelfden regel, die de dolingen van den Leeraer voorkwam, door hem aen de leeröeffening van het goddelyke en kerkelyke voorfchrift te onderwerpen , tevens de zekerheid der Geloovigen bevestigd. Deze eischten niet meelde bewyzen van de leerftellingen, het Euangelium en de Kerkbedieninge, dan zy de bewvzen van het verkrygen van hun erfdeel of de inrichting van hunne Regering eischren. Het bewys ware gemaklyk: maer waertoe te bewyzen het geene niet betwist wordt? Waertoe dient eene woordelyke betooging, zeiden zy, die altoos (tand grypt en voor allen fpreekc? Hier is eene openbare bezitting. Hier is eene geduurzame opvolging, die door vele befcheidfchriften getoefd wordt. Hier is eindelyk een regel, dat men zeker is van de oogmerken eens Wetgevers en van de uitwerkinge zyner wetten, wanneer de perfonen, wien hy de uitdeeling daervan bevolen heeft, niet herroepen zyn. Men moet bekennen, dat dit vertrouAa 5 wen
EUANGEUJ
sche Be-f
roöGING.



$?$ ScHODWTOONEEt
evangelische Beïtooging.
wen niet oneigen is aen eene Kerbediening, die belydenis doet van niets uit zich zelve te zeggen, maer alleen de
leer, welke zy ontvangen heeft, overlevert.
Betreffende de Afgezonderden, die alleen den regel van hun nattiurlyk licht volgden, en de openbaring naer hunne reden bepaelden, zy befpeurden wel dat zy geen meer regt hadden om gehoord te worden, dan voor zoo veel de twistredenering hun gaf: en het gezag der Kerke, dat hun ontbrak, trachten zy in de kragt hunner fluitredenen weder te vinden. Hunne redenvocringen werden op deze wys godstwisten, door de eeuwigdurende onderzoekingen van het voor en tegen. Hunne leerftukken verfchilden derhalve naer hunne gedachten.
Zy kenden in 't geheel geenen teugel. Noch de levende of afgeftorven Godgeleerden, noch de Vaders der eerfte Christen eeuwen, noch de Kerkvergaderingen , noch de vastgeftelde voorfchriften , kortom , niets onderwierp hen, omdat een eenig verftand, zeiden zy, fomtyds meer dan alle verbanden zien kan.
De-



öerNatuur, XXlX.Onclerh. 379
Deze grondregel, vervolgden zy, die alles aen ons oordeel onderwerpt, geleidt ons door zich zeiven, wanneer hy alleen is, tot onbeflisbare en onwelvoeglyke verdeeldheden. Maer deze vryheid zal voordeelig worden, als zy gepaerd wordt met eenen regel, die den vrede onder ons brengt. Langen tyd heeft men er de noodzaeklykheid van befpeurd,
Het nadeel, dat ons van de zyde des lichts ontbreekt, kunnen wy heritellerj; door eene onbepaelde toegevendheid omtrent hen, die anders dan wy denken: deze zachtheid vloeit natuurlyker wyze voort uit de vryheid, welke wy aen yder tot onderzoek en verkiezing overlaten. Stellen wy dan onzen pligt in een' grondregel van gedrag, die ons ten kenmerk ftrekt. Verdragen wy het geene wy niet mogen veroordeelen ; en geene andere magt hebbende dan die van ons zeiven te verbeteren, volgens onze kundigheden , zoo moeten wy ons wachten van de gevoelens van anderen te beoordeelen, of de perfonen tï yerbannen.
Het is waer, wy zullen wel geene
zelf-
\
EüANGBLISCHE B?« TOOGING»



380 ScHOUWTOONEEL
EVANGELIsche BeTOOGINQ.
zelfde gemeenfchap uitmaken, door de gelykvormigheid der toegeftemde kern-ukken; maer wv zullen de nnndzaek-
11un.ik.t-u, iiiaci wy muilen ue nooazaeKJykfte gefchiktheid om in maetfchappy te treden betoonen, wanneer wy onze eigen gevoelens niet vurig omhelzen, De naem van Verdraegzamen, welken wy zullen aennemen, zal onder ons eene verkondiging van vrede zyn, en ons Van buiten niet onderfcheiden, dan door eene gematigdheid, bekwaem om ons te doen beminnen.
Zonder iemand te dwingen in de keur van zyne begrippen, moeten wy alleen befluiten de onze niet als volflrekt noodzaeklyk intevoeren. Dit is het ware middel om alle Kerken tot eene algemeene eendragt te brengen, Het is. noodzaeklyk in Jezus Christus te gelooven , en zich te gedragen naer het geene hy duidelyk geopenbaerd, en door zyne Apostelsin zyn woord voorgefchreven heeft. Maer. men moet vryheid verkenen in zaken, die duister voorkomen, en waervan de Schrift niets bepaelt. Dat men vryheid verleene om te gclooven dat hy God en gelykeeuwig met den Vader is, of dat hy alken God
is



is door eene benoeming der voorttélinge; dat men vryheid geve om zyne godheid, zyne voldoening en alle zyne verborgenheden, als Waer en geopenbaerd, te belyden, zonder te denken dat alle verftanden verpligt zyn hunne reden naer dezelfde waerheden te buigen.
Met één woord, men moet niemand van hun, die zich Christenen noemen, eenigzins veroordeelen. Een diergelyk gedrag is de liefde, welke het Christendom inboezemt, ten hoogftc waerdig: en is dit middel, zoo ontbloot van alle beuzelingen der eigenliefde , dan niet gcfchikt om de eenigheid te bewerken?
Deze uitvinding, welke de ïnfteller van het Christendom niet in 'twerk gefield had, liet niet na, door een' fchyn van edelmoedigheid, en door hare groote gemaklykheid , Vele verftanden tot zich te trekken. De Verdraegzaemheid fchynt, op het eerfte gezigt, voortge-bragt om den haet te verminderen. Zy brengt de oorlogvoerende gezindheden, zoo niet tot de eendragt der gevoelens, ten minfte tot het ophouden van allovy-andelykheid. Indien zy eene dwaling
is,
EUANGELtSCHE BETOOOlNa.
Üitwerkiö* gen van dit Leer^ ftelfel.



EVANGELISCHE BETOOGINÓ.
Voortgang der onbepaelde Verdracgzaemheid.
38a Schouw tooneel
is, is zy des te gevaerlykcr naermate zy behaegt, door de kleuren der omzigtigheid en beleefdheid aentenemen.
Laten wy, voor hare ontleding, een woord van haren voortgang zeggen. De afgezonderde Maetfchappyen waren veelal verdraegzaem. De meesten der gee-
npn. rlip zich rlnnr vprlfipyino- nwt l-mn_
nen, die zien ooor verKiezmg, met hunne huisgezinnen, van de algemeene Kerke affcheidden, droegen haer eenen haet toe. Niettegenftaende hunne vader» daerin geleefd en hen in het goede opgevoed hadden, konden zy niet bedaerd van haer fpreken, omdat 'er het verbod om van het geloof aftedwalen al te volkomen en geftreng was. Maer zy handelden daerin gefchikter met de meenigte der gezindheden, die in verfcheiden deelen en onderdeden gefchikt waren, omdat zy 'er eene wederzydfche toegevendheid vonden.
Zy omhelsden gemeenlyk in de algemeenheid van hun geduld, ik had bynagezegd van hunne achtinge, alle ketters en zelfs de Aenhangers van Paulus van Samozate , voor wien Jezus Christus Hechts een God in gedaente en een bloot fchepfel was. Verfcheiden vonden nader--



bkr Natuur,XXIX. Onderh. 383
derhand niets wezenlyks kwaeds in het Mohammedaensdom, waer Jezus Christus met nog grooter omzigcigheid geëerd wordt. Doch het verwekte de meeste verwondering hen in goed verftand te zien met het Godistendom, voor wien het Christelyke verbond een bedrog is, en dat de Wysbegeerte van Jezus Christus alleen met uitfluitinge van het Kruis eert.
Deze dubbele gefchiktheid van haet tegen de algemeene Kerk, en van omzigdgheid voor alle de gezindheden, die dezelve verlaten hebben, verklaerde zich byzonderlyker door de keus der aenhalingen, die de Schriften der Voorftanderen van deze Maetfchappyen verfierdenAen de eene zyde vermydden zy zorgvuldig de Kerkvaders aentehalen; of indien zy het deden, was het om hen te berispen. Hec was een genomen beflüit om den Lezercn geenen onbefcheiden eerbied inteboezemen voor de fchriften , waerin het dadelyke geloof der algemeene Kerke op ydere bladzyde gevonden werd. Aen den anderen kam verzamelden zy hunne opftellen uit Anus, Donatus, Mardon, Manes, Ktf-
va-
EtMNCEÉÏSCHE BEPOO&INSi



384 Schouwtöoneel
ËUANGELI SCHE BEÏOOGING.
Aert der
onbepaelde Verdraegzaemheid j die zich , verzet tegen de inftellingenVan Jezüs Christus.
vatus, Sabellius, en anderen, wier godsdienst hen niet hinderde, en wier grondbeginfel s zy niet vreesden te doen aennemen. Ik .wil niet inftaen, dat de Verdraegzaemheid geene nieuwbekeerden in de algemeene Kerk gemaekt heeft. Hoe zou men zich verdeedtgen tegen een leerde!fel, dat de reden in hare regten herftelt, en alle de partyen fchynt te verééni^en?
Welk weldenkend Christen oeffent geene Verdraegzaemheid in de onnoodzaeklyke geloofs 11 ukken ? Maer het Christendom, dat een' vasten regel heeft, verzet zich tegen eene onbepaelde Verdraegzaemheid in de grondwaerheden, die ons in het goddelyke voorfchrift duidelyk zyn geöpenbaerd ; want, dewyl het niet eveneens is of men een Christen of Wysgeer wordt, en het dwalen in die grondwaerheden ongeoorlofd is, heeft de Stichter des geloofs, ter bevestiginge van den godsdienst, eene Wetgeving, volgens den overal gebruiklyken vorm , regelmatiglyk gevolmagtigd, waeraen hy ons onderworpen, ert ons onderzoek bepaeld heeft. Nu heeft de onbepaelde Verdraegzaemheid een
gé-



derNatuur, XXIX.Onderh. 38ƒ
gebrek, te weten, dat zy het geene, dat dooi Jezus Christus ingefteld is , om verre werpt.
De Zaligmaker regelt en bedwingt de menfchelyke redenkaveling door het geloof. De onbepaelde Verdraegzaemheid onderwerpt het geloof aen de redenkaveling. Jezus Christus heeft het geloof ingefteld door een Apostelfchap en gedurige Kerkbediening, welke men niet kan verwerpen , zonder zich de wetgevinge van den Zaligmaker te onttrekken. Zy, die de onbepaelde Verdraegzaemheid voorftaen, kreunen zich noch aen de Kerkbediening noch aen den uiterlyken eerdienst; ja zelfs vergunnen zy eene Kerkbedieninge naer willekeur aenteftellen. Jezus Christus heeft de volken uit de dolingen van den menfchelyken geest getrokken, daer hy hen tot de duidelyke belydenis van dezelfde grondwaerheden geleidt, door de algemeene prediking van het zelfde geloof, en door de verkondiging van eene leer, welke hy hun ter navolginge voorgefchreven heeft. Zonder zyne godheid, menschwording, opftanding en middclaerfchap aen
XVL Deel. Bb de
EuANOEtiS SCHE BEroOGINOj



Evangelische Betooging.
* Qyi me confcsfus fatrlt coram Homhubus, tenjitchor & ego eum coram Patrc.
ScHOUWTOONEEli
de redentwist overtegeven, vergenoegde hy zich mee de getuigenisfen, die het Apostelfchap en de prediking tot aen het einde moeten verzekeren, voorttebrengen en te verééuwigen. Het geloof geleidt dus de reden dooroveréénitemmende middelen met haren ftaet, en fpaert haer de gevolgen harer zwakheid en onbeftendigheid. De onbepaelde Verdraegzaemheid, in tegendeel , werpt de reden in hare aloude onzekerheid, door haer onder haer eigen beftuur te ftellen. Zoodanig moest zy ook zyn, zonder openbaringe.
Jezus Christus, na de eenigheid des geloofs in de grondwaerheden, door de eenigheid der Kerkbedieninge, bepaeld te hebben, wilde dat men zich voorHelde dit geloof openbaarlyk te belyden, zelfs met gevaer van het leven *. De onbepaelde Verdraegzaemheid verpligt tot niets: zy laekt geene onkunde van eenige waerheden: veel minder eischt zy 'er de gelykvormige belydenis van. Zy ftek zich voor niets bloot,
en



d è r:N at ü ü r , XXIX. Ondèrh. 387
en vindt yder regtzinnig, naermate men zyne gevoelens weet te zwygen, 'of ze mee onverfchilligheid te toonen. Hare inzigten komen dus niet met die van Jezus Christus overéén.
Maer zyn de vermaerdheid en het getal der geenen, die 'er zich aen onderwerpen, niet bekwaetn om dit nadeel te vergoeden? Zy zyn dikwerf uitmuntende verminden.
De grootfle geesten zouden de fpöt der weercld worden, indien zy het vredeverdrag, het zy van RyswykofMunfler, naer hun goedvinden wilden veranderen of uitleggen, zelfs met anderen "de vryheid te laten om het op de oude wys te verltaen; of indien zy eene bepaelde Regering verlieten, om 'er eene voor zich zeiven byzonder aenceftellen, maer zonder anderen de vryheid te benemen om zich by de oude Geregtsbank te vervoegen.
De vermaerdlfe mannen maken zich nog belagchelyker, wanneer zy zich onderwinden een ander Christendom, dat redelyker dan het voorgaende is, aen ons voorteflellen, zonder echter de vryheid van anderen te benemen, en met Bb %■ ee-
EUANÖELfJ
SCHE Be- "
Met rrterrfchelykeverftand is niets by de openbaring.



ïuangeu-
seiiE BeTOOGING.
388 SCHOÜWTOONEÏL
eene gunftige goedkeuringe van alle, de verfchillende Christendommen, die reeds geboren zyn of geboren moeten worden.
Doen deze inftellingen, toegevingen en vergelykingen, ten opzigte van een verdrag, waervan eene wetgevende Magt zich zigtbaerlyk den inhoud en de afkondiging behouden heeft, eer aen het menfchelyk verftand ? Zy zyn ten naestenby zoo ernftig en gewigtig als de godgeleerdheid van Sc. Evremond, die ergens met groote deftigheid beflist, dat men den moed van de regeringe der Bisfchoppen in de Koningryken, en de zedigheid van de regeringe der Ouderlingen in de Volksftaten moet invoeren.
Het Christendom is dus een nieuw ontdekt land, dat aen den eerften bezitnemer overgelaten is, en waerop het yderen nieuw ontfcheepten aenlander vry ftaet zich te fchikken, gelyk hy het welvoeglyk oordeelt ? Niets ontdekt beter de ongemeene kleenheid van hun, die zich voor groote geesten uitgeven, dan dat zy willen gehoord zyn, wanneer het klaerblyklyk is dat God tot ons fpreekc, en dat zy zich met hunne leer-
ftel-



derNatuur, XXIX. Onderh. 3 89
ftelfelen aenbieden, wanneer de opperIte Wetgever het zyne ons op eene regelmatige wys aenkondigt.
De kleenheid is het eenigfte gebrek niet van hun gedrag. Zich Christenen noemende, belyden zy de wet en het woord van God te ontvangen: maer als groote redenkavelaers behouden zy aen zich de vryheid om 'er den zin van te bepalen. Dit is eene wezeniyke befcbimpïng.
Men moet verkiezen. Indien 'er geene Kerkbediening is , volgens het voorfchrift des Heilands in het Euangelium, fchynt het Christendom vernietigd ; en het is eene laegheid zich Christen te noemen. Maer indien de Kerkbediening en hare getuigenisfen vereeuwigd zyn , weten wy de oogmerken van den Wetgever, dewyl wy daerdoor leeren dat hy eene Kerkbediening ingefteld heeft. Wat is dan toch deze vryheid om alles door de reden uitteleggen? Wat is de betuiging , der Voorftanderen van de onbepaelde Verdraegzaemheid, als zy de openbaring naer hunnen zin ftellen , dat zy aen anderen de vryheid van eene dicr-
Bb 3 go-
EUAWGELI-
5CIÏE BerOOGING.



390 SCHOUWTOONEEI,
Euancei-ï' «che Be-
tooging,
De onbepaelde Verdraegzaemheid is de Chiistely3ce Verdraegzaemheid niet.
gelyke uitlegginge laten, zoo zy geene duidelyke toeftemming van eene gemeene ongetrouwheid is? Het is eene overéénkomst van louter belang tusfchen lieden, die niets dan de verachting van het voorfchrift gemeen hebben , en de uitvaringen vermyden, uit aenmerkinge van zich zeiven. Het is een gedrag, dat tusfchen beide gaet, en dient om de ongeregeldheid hunner gedachten en de deernis, welke zy el^ kanderen betoonen, te bedekken.
De onbepaelde Verdraegzaemheid , welke wy zoo vol van zwakheid en vermomminge gezien hebben , begaet eene laetfte onregtvaerdigheid , door het aennemen van het voorwendfel en den naem der Christelyke Verdraegzaemheid , die eene beminnelyke en noodzaeklyke deugd is, maer welke de onbepaelde Verdraegzaemheid door eene wezeniyke wreedheid vernietigt.
Wy fpreken hier niet van de ftaetkunde der Oppermagten, die de vryheid van verfcheiden godsdiensten in hunne Staten te beiyden toelaten of verbieden. Hier komt het alleen aen prn ons eigen gedrag en onze byzondere



derNatuur, XXIX.Onderh.391
re gevoelens te regelen omtrent de geenen, die zich van de Vergaderingen der algemeene Kerke afgefcheiden hebben. fZou het geene wezeniyke verdienste
EuANGELI« SCHE BETOOGING.
zyn hen allen te verdragen, zelfs hen te ontvangen , indien zy vreedzaem konden blyven in den weg, dien zy verkoren hebben, en die door hen goed geacht wordt? Waerom wil men hen in hunnen ftaet verontrusten? Wy trachten hunne goederen niet aentetasten. Maer is de vryheid van hunne gedachten hun niet alzoo dierbaer? Wy moeten hen in vrede laten, en met hun belydenis van eene algemeene verdraegzaemheid doen. Hiertoe geleidt ons immers de Christelyke zachtmoedigheid, die weldadig is omtrent allen?
De Christelyke zachtmoedigheid en verdraegzaemheid hebben te gelyk haer grondbeginfel in de liefde : maer de liefde handelt zeer verfchillende , en kwyt zich van hare pligten , die volgens de plaetfen en perfonen onder fcheiden zyn. Wy zyn de Christelyke zachtmoedigheid verfchuldigd aen alle menfchen, in welken toeftand zy zich bevinden , en van welken godsdienst B b 4 zy



392 Schouw tooneel
IhJANCELI6CHE BeTOOGING.
DeChristelyke zachtmoedigheid.
zy zyn. Maer wy moeten zonder onderfcheid geene onbepaelde Verdraegzaemheid omtrent hen oeffenen. De eene is de andere niet; en het is ten uiterlte noodig zich in dit opzigt naer de ware denkbeelden van hec Euangelium te gedragen. Laten wy met de Christelyke zachtmoedigheid beginnen. Eene der oogmerken van de aloude wet, en de Joodfche geitrengheid, was het volk , wien het pand der beloften toevertrouwd was, op zich zelf te houden, niettegenftaende deszelfs afwyking van de ware geregtigheid. Dit was het voor de afgoderye te behoeden, en ce beleccen dac hec zich vermengde met de Heidenen door verbindtenisfen, die de nakomelingfchap- van Izaak en den ftam van Juda onkenbaer zouden gemaekt hebben. Hieruit ontftonden de verdryvingen , de uitfluitingen uit de erffenisfen , het naeuwkeurige houden der geflachtlysten , de geflrenge kastydingen tegen de overtreders der wet, maer byzonderlyk tegen de Israëliërs, die aen afgodery fchuldig waren.
Zy, die tegen de hardheid dezer handelingen uitvaren, zien noch de groote



derNatuur, XXIX.Onderh.393
,te ondankbaerheid van dit ontembare volk, noch de wysheid der middelen, die het pand der beloften kragtdadelyk handhaefden, en deszelfs verftrooijing
Evangelische Betooging.
verhinderden, zoo wel als die van het volk, niettegenftaende deszelfs neiging tot ongebondenheid en Heidenfche bygeloovigheid.
Men zag de eindelyke kastyding van hunne halslterrigheid in het verderf van de tien altoos ongetrouwe Stammen, en de regtvaerdigheid der oogmerken, die alles regelden, door pde byzondere behouding van den Stam van Juda, die de beloften had.
Laten wy ons bovendien herinneren, dat de regering, in de inftelling van het Hebreeuwfche Gemeenebest, eene ware Godsregering was. De draegbare Ark was niet alleen het pand der wetten van het volk: maer door de gedaente van aenbidderen, welke .men gegeven had aen de twee zinnebeelden, die dc beide zyden van het verzoendekfel der Arke vergezelden, was zy de troon des grooten Konings, de troon van denOnzigtbaren, die 'er de eerbewyzingen van zyn volk op ontving, en het zynen wil B b 5 deed



Evangelische Betooging.
394 SCHOUWTOONEEL
deed kennen. De Hebreen hadden , den tyd van vier honderd jaren, geenen anderen Koning dan God zelf; en de daed der afgoderye was eene wezeniyke muitery, die de openbare orde vernietigde, gevolgelyk gelegenheid tot eene geffrenge flraf gaf, en een' afgodendienaer als een' verklaerdcn vyand deed handelen. De yver van Pinehas werd geroemd, en fcheen zelfs byzondere perfonen te wapenen tegen de geenen, die openbare afgodendienaers waren.
Maer noch deze affcheiding van het overige des menfchelyken geflachts , noch deze geflrenge manier van de overtrederen der wet met den dood te flraffen, komen niet meer overéén met den geest van het Christendom, die aenbidders maekt door de liefde tot den pligt, en niet door de vrees voor flechte behandelingen. De Christenen hebben te leven met alle menfchen; en zyn zy in het midden der wolven, dan moet hunne zachtmoedigheid onvervvinnelyk zyn: zy doen eene uitdruklyke belydenis, dat zy de menfchen en zelfs hunne vyanden beminnen. Deze geest is de ziel en het groote voorwerp des nieuwen
iKor.5:io.



derNatuur,XXIX. Onderh. 395
wen verbonds. Men dood of mishandelt geene perfonen, welken men bemint en verpligt is te beminnen.
rr 1 !_■ 11. — J
evangelische Betooging.
Zonder het grondbegmiel van deze onveranderlyke genegenheid te verzwakken , of zich aen de onderfteuning der famenlevinge te onttrekken, vermyden zy met voorzigtigheid den omgang hunner broederen, wier zeden ergerlyk, of wier verbindtenisfen fchadelykzyn. De werkzaemheid der dienften lydt geene de minfte verhindering door deze omzigtigheid; en deze grond van goeden wil, die hen eerwaerdig zelfs aen hunne vyanden maekt, verlaet hen niet, wanneer zy moeten leven met broederen of opperhoofden van een onregtvaerdig of onregelmatig gedrag. De goede dienften zyn niet altoos in hun vermogen ; maer zy zouden geene Christenen meer wezen dan in naem, zy zouden Farifeen of valfche yveraers geworden zyn, indien hun yver moorddadig ware,
Men zag het zinnebeeld van dezen geest des nieuwen verbonds op Jezus Christus nederdalen, toen hy de verkondiging zyner leere zoude beginnen, dat is, by de prediking van zynen Voorles-



39<5 Schouwt ooneel1
EüANGELISCHE BETOOGING.
■ looper. Sedert den tyd van Joannes den Dooper, hebben de profeetfiën en de wet hare vervulling , omdat de beloofde Zaligmaker de oorfprong der genade en waerheid is: hy geeft aen het menfchelyke gedacht geenen geest van verfchrikkinge, die alleen eene uitwendige regtvaerdigheid invoert, maer den geest van liefde, die de zachtmoedigheid, genegenheid, den vrede, en de regering van God in de harten verwekt. Wy mogen des geen ander geweld doen, dan aen ons zeiven, om de ware goederen te verkrygen. Alles, wat vervolgens voorkomt, het zy in de lesfen van den Zaligmaker, het zy in de voorbeelden zyner Discipelen, boezemt den Christen beftendig in geen geweld te bedryven op het zien van de grootfte ergernisfen, geen vuur van den hemel aftefmeeken zelfs op hen, die hec werk van Jezus Christus tegenilaen, en vooral het zwaerd niet te trekken tegen de openbare Bediening, of tegen de regering van den Staet, maer de eedcn, die de Christenen of aen Tiberius, fchoon een'Heiden, of aen Nero, fchoon een' vervolger, of aen Juliaen, fchoon een'
Af-
Luk. 9:54 enz.
loan. 18: H.



derNatuur, XXIX.Qnderh.397
Afvalligen, mogten verbinden, als onbreekbaer te befchouwen.
Noch de valfche godsdienst, noch de ongodsdienftigheid, kunnen niemand , dien zy verdriet baren, eenig regt geven, om op het leven van een opperhoofd toeteleggen, of iemand in het minde te vervolgen. Toen de eerfte Christenen zich, door onregtvaerdigc en onmenfchelyke wetten , vervolgd zagen, namen zy hunne toevlugt tot het gebed, de lydzaemheid en de vlugt , doch nimmer tot de fcheurzucht, de muitery of de dolken.
Maer deze zachtmoedigheid, die liever mishandelt dan iemand te mishandelen; deze zachtmoedigheid, die hetChristendom wezenlyk groot maekt in de oogen van het ganfche aerdryk, en de ware Christenen beminhk moet maken aen alles, wat hen omringt, legt ons geene verpligting op om te denken dat y der, die van de grondleere afdwaelt, op den waren weg des heils is, en om den regel der waerheid tcverwaerloozen, opdat men vrede hebbe.
Men moet alles, -buiten de waerheid en den regel, die ons de waerheid ver-
zc-
EtMNGrftl»
sche Betooging.



398 SCHOUWTOONEEÏ,
Evangelische Betooging.
zekert, aen den vrede opofferen. Maer de regel der waerheid en het Christelyke verbond, altoos door de verflandige
gewoonte van alle maetfchappyen geregtvaerdigd, is de wetgeving der algemeene Christelyke Kerke door de magt der Afgezanten te erkennen, en zich van de wezcnlykheid van het verbond door de duurzaemheid van eene eenige Kerkbedieninge te verzekeren. Zonder dezen regel, den eenigflen om de zekerheid in eene Gemeenfchap te handhaven, was het Apostelfchap vruchteloos; en zonder het zelve, was de verkondiging van de Menschwordinge eene overtollige onderneming, dewyl men het geene, dat niet zoude bevestigd kunnen worden, vergeefsch zoude aenkondigen.
Het fchynt echter , zegt men , dat Paulus zeer verfchillende denkbeelden, omtrent dit onderwerp, heeft voorgeffeld. Hy wil niet dat men yders eigenwysheid tenergfte duide: dit is ons reeds eene groote vryheid toeflaen, en ons de wet der toegeeflykheid voorfchryven : maer hy gaet veel verder. Hy eischt flechts eene zaek als vol-
llrekc



derNatvvr, XXIX.Onderk. 399
ftrekt noodzaeklyk, ten aenzien van de geenen , die onderwyzen , te weten , dat zy allen de Menschwording van het goddelyke Woord, of ten minfte het Middclaerfchap van den Zaligmaker Jezus Christus veronderdellen. Dit is de grondflag, waerop yder moet bouwen. Dy wenscht vervolgens dat men , in piaets van drooi , hout , zwakke en brandbare doffen, niet dan goede doffen aen het begonnen gebouw brenge. Hy erkent dat God alles, wat de Leeraers van het woord onderwezen zullen hebben, zal onderzoeken en onderfcheiden, en dat alles, wat zwak in hunne bediening wezen zal, verloren en vernietigd zal worden. Maer het zal met de uitvinders dezer begrippen niet eveneens zyn. Hun perfoon zal behouden worden. En indien God hen zoo verre verdraegt, is zyn gedrag dan den regel van het onze niet? Wy zyn dan verbonden, ten opzigte van eikanderen, tot de wet van eene naeuwkeurige verdraegzaemheid.
Ik da toe dat Paulus hier den regel ] der Christelyke Verdraegzaemheid voor- 1 fchryft: maer omtrent vvien wil hy dat!
men
Evangelische Betooging.
De Christelyke Verdraegzaemheid.



400 SciIOUWTOONEEL
EVANGELISCHE BETOOGING.
I Kor. 3.
men dezelve oeffene? Voorzeker omtrent hen, die de eenigheid der Kerke eeren, en niet omtrent hen, die dezelve verbreken, door de Kerkbediening te verwerpen , en uit fcheurzugt de gezindheden vermeenigvuldigen. Hy fpreekt van hun, die in de Kerk van Korinthe onderwezen, en aen de prediking van het Euangelium reeds eenige verfchillende begrippen of verklaringen voegden. Hy ftemt hun toe dat God, de onvolmaektheden van hunne diensten afkeurende , hunnen perfoon kan behouden, omdat zy noch de algemeene Kerk noch hare bediening verlaten hebben. Maer hy verwekt vrees in de onachtzame arbeiders, die hunne eigen gedachten aenkleven, door hen te doen befeffen, dat het werk en de arbeider zelf op de proef zullen gefield worden , en op eene proef zoo verfchrikkelyk als die van het vuur. De Hechte bouwftoffen, als het hout of de ftoppels, in piaets van fteenen of vaste ftoffen gebruikt, zullen verworpen en weggedragen worden: de arbeider zelf, in plaetfe van loon te ontvangen, zal fchade lyden en groot gevaer loopen.
Het



der Natuur, XXIX. Onderh. 401
Het oogmerk, het belang, de eigenliefde, het gebrek van liefddadigheid, alles zal geoördeeld en gefchat worden. Echter zal hy zelf behouden worden, maer als door vuur.
Paulus is zoo verre vervreemd van gezag te geven aen deze opbouwers van onaf hangel yke Kerken, waerin y der naer zyn' eigen regel te werk gaet, dat hy zelfs de arbeiders, die in de algemeene Kerk werken , doet fidderen , door fterk aentehouden op de noodzaeklykheid om overéénftemmende op een' eenigen grondflag, en aen een zelfde gebouw te arbeiden; door yverig aentedringen op de verkiezing van vaste bouwiteffen, en op de gelykvormigheid van den tweeden met den vorigen arbeid, omdat alle andere famenfchikking volkomen afgekeurd en vernietigd zal worden.
De Apostel beftraft tevens, op dezelfde piaets, de fterke aenkleving, door welke de Discipels den voorrang aen fommige Leeraers gaven , en de valfche wysheid, met welke fommige Leeraers menfchelyke gedachten by de geöpenbaerde leer begonnen te yoegen.
XVI. Ded. Cc De--
EUANOEtlèSCHE BE-



405 S c H 0ÜWT O O NEEi
EUANGELISCHE BETOOOINO.
Deze wysbegeerte verontruste hem ; en de eenzydigheden der geloovigen , met de verfcheidenheid der begrippen, fchenen hem beginfels der fcheuringe. Hy brengt alles tot de eenigheid der algemeene Kerke, en door de eenigheid tot de eensgezindheid in de grondwaerheden.
Wel verre dan van het gebouw overtelaten aen de meenigte der leidslieden en de befcheidenheid der arbeideren, onderwerpt hy hen geftrengelyk aen de wet van eene eenige bouwkunde. „Zoo „ iemand, zegt hy , den tempel van „ God fchendt, dien zal God fchens, den.
Buiten twyffel zyn wy de zachtmoedigheid en weldadigheid, welken wy zelfs aen de Ongéloovigen , Joden of grote zondaren niet weigeren, verfchuldigd aen onze Broeders, die onze vergaderingen verlaten hebben, of in de fcheuring der Kerke volharden. Maer fchoon wy noch de Ongeloovigen,noch de Joden, noch de kwade Christenen mishandelen , fchoon wy in de fterkfte fcheuring de begaefdheden, de vroomheid en de hoogachting voor de eerfte Kerkvergaderingen



d e rN ATJüu r, XXIX. Onderh. 403'
gen eeren, wy kunnen daerom het omkeeren van den voorfchreven regel niet dulden; en is 'er eene groter omkeering dan de prediking van een gedurig Apostelfchap toetelaten, zonder te gelooven dat de verftanden zich daeraen moeten onderwerpen % Is 'er eene omkeering te vergelyken by die, van de openbaring' aen de befcheidenheid van byzondere perfonen overtelaten, en de aloude Kerkbedieninge , wier bekende beflemming is alle de verftanden tot de eenigheid des geloofs te brengen, geheel aftekeuren? Men duldt in geen gebouw de vryheid om naer twee teekeningen te bouwen, noch in een gezantfchap de vryheid om onderhandelingen , die eikanderen tegenfpreken, bekend te maken.
De Christelyke zachtmoedigheid wordt geöeffend niet alleen omtrent de leden der Kerke, maer ook omtrent hen, ,die 'er van afgezonderd zyn. Deze zachtmoedigheid fluit niemand uit. Maer de Christelyke verdraegzaemheid, welke Paulus wettigt en de Geest van God beveelt, kan redelykerwys niet wel piaets hebben dan omtrent hen, die in de gemeenfchap der Christelyke Kerke Ce a en"
5che Be. '



Euangeli sche Be-
tOOBING.
'404 SCHOUWIOONEÏL
en hare Apostolifche Bedieninge zyn. Zy bewerkt de eenigheid niet, maer onderhoudt en veronderftelt ze.
Gelyk de zachtmoedigheid beftaet in de oeffening der weldadigheid, welke de Christen aen het menfchelyke geflacht bewyst, beftaet de verdraegzaemheid in de oeffening van de gematigdheid, met welke wy de gebreken derbroederfchap moeten dulden. Wy hopen op het heil der Leeraren en Geloovigen , die de eenigheid der Kerke, de Apostolifche Bediening en de algemeene prediking eeren. Doch fchoon de weg, dien wy allen te famen bewandelen , bezet is
met zwakke en booze menfchen, die hunne bezwaren, duisterheden en zelfs dwalende begrippen hebben; wy kunnen meer of min ontrust zyn over de geVolgen van hunne gebreken; maer wy moeten vrede hebben met alle de Christenen, welken de algemeene Kerk in hare gemeenfchap laet.
Zy alleen heeft de magt om alle dwaling te veroordeelen, en alle verfchH van begrippen in de leer des geloofs en der zeden aftefchaffen, volgens de uitwyzing van het goddelyke voorfchrift.
Maer



ber Natuur, XXIX.Onderh. 405.
Maer wy, noch geene byzondere Kerken, zyn beöordeelaers van hare redenen noch uitflellen. Hare lydzaemheid is het voorbeeld en de maet van de on-
EÜANGEHj' SCHE BETOOOINS.
ze: en het is in haer eene voorzigtigheid, vol van liefde, zich een tyd te vergenoegen met de dwalenden in de grondftukken het pand van alle waerheid aentetoonen, om hen tot de gelykvormigheid der aloude leere te brengen , zonder hen aenftonds, zonder de uiterfte noodzaeklykheid, openbaerte veroordeelen. Wat ons belangt, welke voorzigtigheid, welk gezag zou het in byzondere perfonen zyn, fchielyker of verder dan zy te willen gaen?
Dusdanig zyn de grondflagen der ware en noodzaeklyke verdraegzaemheid,, Zy beftaet wezenlyk uit twee deugden , waervan de Kerk ons het voorbeeld geeft, te weten, van eene groote lydzaemheid en voorzigtigheid. Maer welke lydzaemheid en omzigtigheid zullen wy toonen omtrent hen, die niet. meer met ons willen zyn? Welke voorzigtigheid zoude het zyn om hen, die buiten de eenigheid der Kerke by geval onder de geleiding van hun eigen verCc 3 flanst



EUANGELI
sche Be-
TPOGING.
406 SCHOUWTOQNÊEL
ftand wandelen, gerust te ftellen? Door het verwerpen van de verkondiginge der Apostolifche Kerkbedieninee welke Tezns CUriet,^ n- __ ,,b '
wtiat jww v^nristus voor alle volken en alle eeuwen ingefteld heeft, verwerpt men hem zeiven; en door Jezus Christus met te volgen, wandelt men in de ,duisternisfen.
De Verdraegzaemheid is de deugd van hun , die te famen op den altoos bekenden weg des lichts wandelen. Zy dulden wederzydsch hunne gebreken en ligte afdwalingen, omdat zy den weg; niet verlaten. Maer de onbepaelde Verdraegzaemheid is eene beguichelinp-, vol van onmcnfchelykheid, dewyl zy m piaets' van de geenen, die niet kunnen nalaten aftedwalen, door zich op verfchillende paden te begeven, te rn* te houden, hen in tegendeel gerustfteb ie, door hen te verzekeren dat alle paden goed zyn, en tot hun heil ftrekken.
De yerftandigfte geesten, die door het gebruik der voorzorgen , welken men m de famenleving neemt, moesten geoeffendzyn, kunnen zien, buiten de ontelbare hulpmiddelen, die in de boeken



derNatuur, XXIX.Onderh.407
ken en andere gedenkftukken gevonden worden, dat de zekerheid van hec werk onzes heils, door eene zonderlinge voorzienigheid, aen onfaelbare middelen ver-
EUANCEtï* 3CHE BETOOGING,
zienigheid, aen onraeibaremiaaeten verbonden werd. Deze middelen zyn de duurzaemheid van een zigtbaer Apostelfchap, dat op het goddelyke woord gegrond is, en de uirwendige vorm der aloude regering, die in de Kerk, gelyk in andere Maetfchappyen, dient om do ware magt aentetoonen, en alles, wat 'er zich van affcheidt tot eene byzondere befturmg, duidelyk afkeurt. Insgelyks, gelyk het goede gebruik der reden niet beftaet in de wezenlykheid der kenbare inftellingen door twyffelingen te doen wankelen, maer daerin toeteftemmen, en 'er ons van te bedienen; dus heeft men ook niet, dan door een groot misbruik der menfchelyke reden, kunnen zeggen, dat de Kerk niet meer was, terwyl geene magt, hoe zeer zy haer vervolgde, het tegen haer niet konde uithouden. Met is eene diergelyke tegenftrydigheid, dat men geloofd heeft verfchillende Kerkbcdicningen te kunnen hooren, of volftrekt alle Kerkbediening te misfen , terwvl de Zaligmaker 'er 'Cc 4 flechta



Evangelische BeTooging.
yiEü-
40o" SCHOUWTOONÉBI,
flechts eene eenige voor alle plaetfen en tyden gezonden heeft, om de eenigheid van zyne Kerke altoos, door de onderwerping, aenneming en opvolging, kenbaer te maken.
Maer is deze zigtbaerheid, welke de algemeene Kerk van hare Kerkbediening ontvangt, eene toegangelyke waerheid voor de bekrompen of ongeletterde verlamden , die de groote meenigte uitmaken?



VIERDE HOOFDSTUK. D E
EUANGELISCHE BETOOGING,
gefchikt naer de bekwaemheid van het Folk.
De grootfte vernuften kunnen den Christelyken Godsdienst onderzyne verfchillende gedaenten befchouwen, en 'er bewyzen, waervan deze meer indruk op
euangelische Be-
toogino.
het eene gemoed, en geene meer treffende voor een ander zal zyn, uit ontkenen. Hierdoor dienen zy den godsdienst en den naesten. Maer hoe erkennende wy voor hunnen arbeid moeten wezen, kunnen wy de maet daerin te buiten gaen, door denzelven boven zyne juiste waerde te ftellen. Nimmer moeten wy uit het oog verliezen Cc 5 het



410 Schouwt ooneel
EUANOfiLl.
SCHE BETOOOINO.
• het gewigtige grondbeginfel, dat de bewyzen van den godsdienst de gemeenfchap van het verbond niet zyn, en dat noch de verftandigen, noch de eenvoudigen, noch de kleenen, nochdegrooten, in de gemeene orde, aen de geopenbaerde goederen kunnen deel hebben, dan door de goddelyke Bediening des woords en der verbondstcekenen, omdat het Christendom niet flechts eene Leer is, welke de boeken onderwyzen, maer een Verbond, dat ontvangen moet worden uit den mond en de handen , welken God tot bewaerders daervan gefield heeft.
Deze inrichting houdt alle vermanden in een' zelfden rang. Niemand van hun zal, in de orde der openbaringe, zyn eigen licht zyn. Niemand van hun zal ondernemen zich voor het licht van anderen uittegeven. Allen putten zy de waerheid en de goederen van het Verbond uit de middelen, die ingefteld zyn om hen medetedeelen; en iemand, die verpligt is een ander op den Steeg des heils te geleiden , moet zyne orden ontvangen hebben, en zyne zending kunnen tooncn. Indien zyne zending wille*



derNatuur, XXIX.Onderh.411
ickeurig is, dan doet hy dwalen in piaets' van te leiden, omdat hy, die zyn Gezantfchap niet kan reetvaerdigen,
EtMNCff.
lische Be*
tooging.
2Kor.5:a©.
geen wettig verdrag kan aenbieden.
Deze eerfte regel, wiens bondigheid yder befpeurt, naermate hy vatbaer van geest is, heeft een ander voordeel, te weten, dat hy voor het geringfte volk klaerblyklyk en toegangelyk kan worden. Laten wy doen zien hoe gemaklyk de eenvoudigften, door het volgen van de algemeen aengenomen gebruiken der famenlevinge, de magt en de duurzaemheid van Christus Gezanten, die ons met God pogen te verzoenen, naeuwkeurig kunnen kennen. By den eerften grondregel, die beftaet in het oordeelen over eene wetgeving, door de getuigenisfen, aen de Gezanten gegeven, voegt de Samenleving een' tweeden regel, zoo verftaenbaer voor de eenvoudigften, als voor de geleerden , namelyk, dat de ylfgevaerdigde van eene bekende Maetfchappy e zoo veel zekerheid brengt in de Zaken, welken hy over dra egt, nis of alle derzelver Leden zich op de plaetfen hadden begeven, i
Het hevel der Voorzienigheid is zigt-
baer-



r 412 ScHOUWTOONEEL
BUANÖEU-
8che Bbtooging.
baerlyk geweest de betooging van haer Euangelium onder het bereik van allen te brengen, door haer aen de gewone middelen en zelfs aen het uitwendige van den godsdienst te verbinden: maer moeten wy niet vreezen , dat dit bewys, gelyk het uitwendige, verzwakt zal worden?
_ Wy zyn dikwerf gewoon den godsdiénst met eene foort van grootheid te zien behandelen. De heerlykheid der Tempelen, de welfprekendheidderPredikeren, eene talryke broederfchap van Leeraren , Ouderlingen en Diakenen, de eerbiedige houding der Christelyke Vergaderingen, alles verwekt aendoenlyke indrukkingen in ons. Ontblooten wy den godsdienst van deze uitwendige majeileit; bepalen wy hem, indien men wil, aen het geene hy het eenvoudigfte heeft; gaen wy hem in de arm (Ie oorden zoeken; dan is het voor ons noodig te weten, hoe men 'er zyne bewyzen voortbrengt. Wy behoeven niet te bloozcn over het uitwendige noch over^ehulpmiddelen , die in Gods wegen voldoen om de zielen, die hem dierbaer zyn, tot de heiligheid te geleiden.
Hier



derNatuur, XXlX.Onderh. 413
Hier is weinig of geen gebruik van de boeken te maken , omdat wy te doen hebben met lieden, die niet kunnen lezen ; of ten hoogde in ftaet zyn om hunne gebeden intezien. Maer zy hooren, gelyk wy, het woord van God, dewyl het geloof', waeraen zy met ons deel hebben, door de prediking tot hen komt. Laten wy hier dan doen zien, dat de regten der Kerkbedieninge, die tot hen fpreekt, hun alzoo wel bekend zyn, als de menfchelyke inftellingen, waervan men hen best onderricht heeft.
Een Christen leeraer verfchynt in eene Kerkgemeente ten platten lande, uit verfcheiden gehuchten beftaende : hy heeft 'er de bewoondersverzameld, om in de bezitting van het beftuur dezer geringe Kerke, waer alles de afgelegenheid der ftedenaentoont, gefteld te worden. Hy richt het woord tot de Gemeente, die hem, door de inwyding, Toevertrouwd is, en poogt haer te overtuigen, dat zyne zending voor haer zoo heilzaém en zeker is, als of zy die onmiddelyk van de eerfte Gezanten en van Jezus Christus zelve.i omvingen.
-Dewyl het ons tegenwoordig onderwerp
evangelische Betooging.



4H S CHOUWTOO NEEt
euancilische Be.TOOCING.
werp is, en wy nog moeten aentoonen „gelyk men dezen goeden lieden zal doen zien, dat de geringen zoo duidelyk van de wezenlykheid der Kerkbedieninge,
cue net poogt te behouden, kunnen onderricht worden, als de inwoondersder rykfte en magtigfle fteden, Zullen wy ons'begeven onder de fchaer der toehoorderen van dezen man, die zich een' Gezant noemt , en byzonderlyk voor hun beflemd is. Laten wy hooren hoe hy hen zal kunnen overtuigen, dat hun ftaet dien der afgezonderde Maetfchappyen overtreft. Zal hy ondernemen hen door het aenhalen van boeken te onderwyzen? Zy verftaen die niet of weinig, noch kennen 'er de verdiende of hetgezag van. Zal hy eene reeks van redenkavelingen gebruiken? Zy heeft geen vat op deze foorten van geringe verhanden. Zal hy alles historifcherwyze behandelen? Maer zyn verhael zal geene bewyzen met zich brengen. Ik zie hem alleen. Hy heeft niets om het hun klaer voorteftellen. Hy heeft geene getuigenisfen, noch borgen, noch gedenkftukken rondom zich. Moet men niet vreezen voor de kudden > wier Herder dus
van



der Natuur, XXlX.Onderh. 415
alle onderfteuninge ontbloot is? Maer hoe meer de omftandigheden , waerin wy hem zien, nadeelig zyn, hoe gewigtiger zyne Redevoering voor ons wordt. Laten wy uit hem hooren, of de algemeene Christelyke godsdienst hem voorziet van getuigenisfen, welken de eenvoudigften kunnen bevatten, en die redelykerwyze hen moeten overreden.
RE-
EtTANOEU» SCHE BETQOtiffil».



4i5 Schouwt öoneél-
REDEVOERING
van een* leeraer ten platten landen,
by de Bezitneming van zyn Ampt.
geliefde toehoorders.*'
" Het is gemaklyk u te zeggen: Ik bert de Gezant van Jezus Christus by u. Vele anderen hebben dezelfde tael gevoerd. Maer men heeft hen verworpen : en indien verfcheiden tot u kwamen, zoudt gy hen niet onverfchilJig ontvangen. Waerorrr ontvangt gy my dan heden, zonder tegen kan tinge, als uw' Leeraer, als de Afgezant, die regt heeft om u op den weg des heils te geleiden?
Gy weet 'er de redenen van. Maer het is u voordeelig u dezelven in zekere orde te herinneren, en u over het geluk van uwen ftaet te onderhouden; want indien gy zeker zyt van een' Godsgezant, die byzonderlyk voor u afge-
vaer-
EuANGELISCHE BETDOGJ1MG.



der Natuur,XXIX.Onderh.4xf
vaerdigd is, te bezitten, zyt gy zeker Van deel aen het verbond der ware goederen te hebben : en dewyl de zekerheid van uwen ftaet de vertroostendfte gedachte is, welke gy in uwe bekommeringen kunt hebben, is zy ook de grootfte fchat, dien gy uwen kinderen kunt nalaten.
EUANGEÉïjt SCHE BETOCGING^'
Gy hebt zelf eert regtmatig gevoelen j dat het u noodig is fomtyds te hoorerr fpreken van de ware voordeden der algemeene Kerke, waerin 'God ü heeft doen geboren worden. Dikwerf vindt men tongen, die vyandén' van uwen vrede en alle ware goederen zyn, en haer werk fchynen te maken om u moedeloos te doen worden. Wat verheft u, zeggen zy, boven de andere godsdienftige' vergaderingen? Is 'er ergens zelfs eenige zekerheid , • ten aenzien van het leve» hier namaels? De Leeraer, die u in uwe eenzaemheid bezoekt, is dikwerf zonder begaefdhefd of yver, engy wordt 'er niet van onderwezen: of eindelyk, indien hy zich van debetaemlykheid vat* zynen ftaet kwyt, is hy echter flechts een mensch. Waer heeft hy geleerd wat hy ü voordicht? Gy zyt Christe-
XVh Deel D d nerf



evangelische Betopging.
418 SCHOUWTOONEEI.
nen op zyn woord: en kan hy zich niet bedriegen gelyk een ander? Regtgeloovig of Mohammedaensch, het is altoos dezelfde onzekerheid. t\t^~ _ _ . _
j>een , myne broeders! uw geloof is niet onzeker. Uwe hoop is niet gegrond op de beloften van een' mensch. De Leeraer, die u de boodfchap der zaligheid verkondigt, met de belooningen, die aen de godvrucht beloofd zyn, verfchynt voor u niet, zonder zyne regten voor u te regtvaerdigen. Zyne wetenfchap ftaet u niet in voor het geene hy u verkondigt, gelyk zyne onkunde uwen toeftand niet onzeker zal maken: zyne zending ftrekt u tot heil;, en gy zyt verzekerd dat zyne zending van God komt. Hiervan zyn blyken in alles, wat hem omringt, en in alles, wat zich elders aen uwe oogen vertoond heeft. Hy heeft deel aen hec Gezantfchap , 't welk Jezus Christus voor het menfchelyke geflacht h-eft beftemd. Door dezen Leeraer, voor uwe Kerkgemeente afgezonden, hebt gy deel aen de verbindtenis. Door hem zytgy waerlyk veréénigd met de geenen, die hem gezonden hebben: door hen zyt gy
waer-



derNatuur, XXIX.Onderh.41^
waerlyk veréénigd mee God zeiven, van wien zy hunne magt, ter verkondiginge van de leere des Euangeliums, ontvangen hebben. Vele lieden verbeelden zich dat deze dingen buiten het bereik van hunne zinnen zvn: zy zyn wezenlyk onder uwe oogen en handen.
Het is waer dat de goederen, die u aengekondigd worden , zich nog niet vertoonen. God heeft goederen van verfchillende natuur' gefchapen. Hy fchiep het koorn, het goud en de peerlen: maer hy heeft niemand aengefteld om het koorn, het goud en de peerlen aen yder, die hen zoude willen ontvangen, te doen uitdeelen. De arbeid kan dezelven verkrygen: dikwerf Worden zy door de begeerlykheid geroofd. God begeert, dat wy 'er ons hart niet aert vasthechten, omdat deze goederen kortftondig zyn; en hy verwittigt ons, dac hy 'er volmaekter voor ons bewaert.
Van deze duurzame goederen heeft hy de openbaerfle verkondiging en de zekerfte verkryging ingefteld. Deze goederen worden door een Gezantfchap der" algemeene Kerke, over de ganfche aerde verfpreid , aen allen aengeboden, Dd 2 en
EÖANGEtïSCHE BE-
t006ih&



410 S C H O V W T O O N E E L
EUANCRM-
scm Be-
tooöinc.
■ en zyn aen de Geringen zoo wel als aen de Grooten bekend. Maer misfchien zyn de blyken van deze volmajrt al
te geestelyk ; zy zyn , in tegendeel, volmaekt tastbaer: zy zyn u zoo geiheenzaem als de gewone verbindtenisfen uwes levens.
Ik veronderftel dar een vreemd Vorst, by voorbeeld, een Duitsch Keurvorst, of zoo gy wilt een ryk koopman van Londen, eene byzondere achting heeft voor den wyn, dien men op uwe heuvels verzamelt, of voor de faffraen, welke uwe vlaktens voortbrengen, of Voor het vocht, 't welk men van uwe olyfboomen trekt. Gy verneemt dat deze vermogende man u, door een' gelastigden, wil verbinden om hem alle jaren het beste dezer goederen te leveren. Deze gelastigde komt en belooft u eenen prys, die altoos hooger is dan den geenen, dien anderen u zouden aenbieden.
Indien zyne betaling niet gereed is , zult gy borgen eifchen; en wanneer gy zult overtuigd zyn van de goede fchikking, die in de zaken van den Vreemdeling heerschc, als ook van de wezenlyk.



derNatuur,XA7X Onekrh. 4*1-
lykheid der Iastgevinge en der borgen, gaec gy met vermaek over om zynen voorraad by voorkeur te leveren. Gy ftreelt u met een zeker en duurzaem vertier.
Maer indien 'er geene getuigenisfen de zending van den gelastigden wettigden , of indien 'er twee of drie waren, om zich den last toeteè'igenen, en zonder geld of borgen de goederen wilden geleverd hebben, gy zoudt niet gereed zyn om naer diergelyke zwervers te luisreren , en nog minder om hen uwe koopwaren op borg te leveren.
Gy begint te zien hoe regtmatig gy redenkavelt, en op uw hoede zyt ten opzigte van de afwezenden, die onderhandelingen met u willen aengaen.
Laten wy de verbindtenisfen, die u dierbarer zyn, verkiezen. Waerfchynlyk hebt gy nimmer den Koning gezien. Verfcheiden uwer handelingen hebben echter betrekking tot hem. Gy verblydt u over zynen voorfpoed, dien gy als den uwen befchouwr. Gy bidt voor hem: gy zyt getrouw in het betalen van de fchattingen, en in het gehoorzamen van zyne bevelen. Gy eerbiedigt alles-, D d 3 wat-
EUANGELISCH BETOOOING.



EUANCELI-
SCHE BEÏOOCING.
4S2 SCHOUWTOONEEL
wat de kenmerken van zyne magt draegt, de In vorderaers der fchattingen, de Hoofd fchouten, de Opzienders, de Voorzitters en alle Amptenaers. Gy weet dat de naem des Konings alle hunne volmagien of vonnisfen wettig maekt.
Waerom, bid ik u , beroepen zich de inwoonders van Normandië, in hunne regtsgedingen , op Rouaen en niet op Parys? En waerom brengen die van Forés of van Berry hunne geregtszaken te Parys en niet te Grenoble? Zy hebben de open brieven, die de Vierfcharen van Rouaen , Grenoble en Parys
ïmtellen, niet gezien: en echter onderfcheiden zy deze Geregtszetels zonder raisvattinge, en hebben nimmer derzelver magt als twyffelachtig befchouwd. Deze magt wordt niet gezien. De wil van onze Koningen, die deze Maetfchappyen ingefteld en gehandhaefd hebben, ziet men niet: maer hunne brieven van inftellinge werden gezien: en vervolgens zyn, in piaets van deze brieven, hunne opvolging, gebouwen, befcheidfchriften en de getuigenisfen vanhetlandfchap zaken, die gezien worden: deze dienen ujn ltede der geenen, welken men niet
zien



derNatuur, XXIX.Onderh.^%
zien kan; en dewyl men 'er niet in kan mistasten, maken zy uwe zekerheid uit.
Laten wy verder gaen, Dagelyksch zien wy u uwe oplettendheid en uwe verbindtenisfen uitftrekken tot gebeurtenisfen , die verre van u zyn voorgevallen, tot menfchen, die verfcheiden jaren, misfchien verfcheiden eeuwen overleden zyn. Hunne namen zyn u bekend: gy voert met kennisfe hunnen wil uit, en zoudt een regtsgeding ondernemen tegen hen, die denzelven niet uitvoerden.
Indien iemand u een erfgoed, of een regt van weigrond, of uwe gebruiken in het woud betwistte, zoudt gy u niet aenflonds zorgvuldig de namen der inftelleren en handhaveren uwer regten herinneren? Gy kent den Beamptfchryver, die 'er het oorfprongelyke fchrift van bewaert: de wapens des Konings, die op zyne deur zyn, onderrichten u genoegzaem, dat men hem alle foorten van befcheidbrieven mag vertrouwen, Gy hebt in noodzaeklykheid uwe toevlugt tot de openbare fchryfkamer, waer het affchrift van het verdrag, tusfchen uwe Dd 4 ah-
EtMNG-ELI-
sche Betooging.;



EUANGELI SCHE BBTPOGING.
424 SCHOUWTOONEEr-
alöude Heeren en de inwoónders van het oord gemaekt , gevonden wordt. Gy zyt niet onkundig, dat Karei de wyze , of St. Lodewyk, terwyl zy uwe Heeren .van derzelver juiste bezitting verzekerden, eene uitzondering, ten voordeele van uwe gemeente, daerin gemaekt
hebben.
Gy zyt dan wezenlyk verbonden aen fommige menfchen, welken gy zelden .ziet: gy zyt verbonden aen anderen , welken gy nimmer zien zult; en gy weet wat u verbindt aen weldoenders , die reeds verfcheiden eeuwen overleden zyn.
Gy klaegt niet over deze middelen pm uwe zaken te befchikken. Zy zyri u bekend: zy zyn gemaklyk
enbekwaem
©m u gerust te ftellen. Even eenvoudig nu zyn de middelen, welke God verkoren heeft om u wegens uw heil te onderrichten, en u deszelfs verkryging gemaklyk te maken. Zy zyn van dezelfde klaerblyklykheid. Zy zyn nog meer onder uw bereik. Zy zyn talryker en levendiger, beweeglyker en zekerer. .
Debefcheidfchriften, welken men in
de



derNatuor, XXIX.Onderh. 424
de handvestkamers bcwaert, en de (tukken , die het geheimfchryversampt van een Gezantfchap ten regel' dienen, loopen veel gevaer. Het water, het vuur, de dieven, de wormen en het ftof kunnen 'er veel fchade aen veroorzaken. Indien de papieren van het Hollandfche gezantfchap verloren raekten , zou de Afgezant van Zweden die niet kunnen te rug geven. Indien de handvesten van VJaenderen geplunderd of verbrand waren , zouden Provence en Languedok dezelven niet kunnen herftellen , door 'er affchriften van hunne handvesten te zenden.
Bovendien oeffenen zy, die met de bewaring van deze befcheidfchriften ber last zyn, eene ftille bediening. Zy vergenoegen zich met derzelver verzameling in orde en buiten belediging te houden, en ze te vertoonenalshetvereischt wordt: maer zy onderrichten niemand van het geene zy inhouden, noch van het belang, 'cwelk men 'er in kan nemen ; en fchoon het in hun een verftaudig gebruik is daervan te zwygen, hoe vele zaken, waervan men zich dikwerf moet beklagen niet onderricht te zyn, Dd 5 wor-
EtTANCELff »che Betoooino.
Ongevallen der befcheid.fchriften, die de grondflag van onze Mken zyn.



4^6 SCHOUWTOONEEt,
EVANGELISCHE BEÏOOGWG.
den 'er in deze befcheidfchriften gevonden !
Eindelyk, het gebeurt meer dan eens
dat deze befcheidfchriften, die in goede orde fchenen te zyn, vervalscht of veranderd gevonden worden. Dit zyn de ongevallen, die onze regten en onze verfchillehcfej middelen van befcherminge vergezellen.
Dus is het niet gelegen met de zake uwer zaligheid : gy vindt 'er alles in, wat gemaklyk en zeker is in de voorzorgen, welken de menfchen met eikanderen nemen. Maer de gevaren, welken men in de menfchelyke zaken kan loopen, ontmoet men niet in de middelen, die
Geene ongevallenzyn 'er in de middelen dei zaligheid.
De be. fcheid-
voorbereid zyn om uwe zaligheid te verzekeren. Indien gy te vreezen hebt, is het van u zeiven: uw gevaer ligt in uwen wederftand en boozen wil. Het goddclyke voorfchrift, door ontelbare getuigenisfen bevestigd, de bewaerders en gefchriften van het verbond, 't welk God met het menschdom gemaekt heeft, kunnen u niet ontbreken noch iets valsch voorfchryven.
Aenftonds werden de befcheidfchriften van de erffenisfe, die voor u bewaerd
Wordt,



o er N at u ür, XXIX. Onderh. 427
wordt, overal verfpreid : zy zyn derwyze gewettigd en vermeenigvuldigd, dat zy niet kunnen verloren raken of vergeten worden. Gy hoort overal het zelfde Euangelium verkondigen: gy ziet u de wet des geloofs en der zeden voorfchryven, u tot de gebeden opleiden, u deverbondsteekenstoedienen, endoor de lesfen van het goddelyke woord de hoop tot uw eeuwig heil in u opwekken. Dit zyn uwe regten , die in de grondwaerheden niet kunnen doen dolen : de algemeene Kerk , door Jezus Christus en de Apostels ingefteld, is'er de waerbofg van.
Laten wy 'er by voegen, dat de grondwaerheden van het verbond, en alle de befcheidfchriften, die 'erbetrekking toe hebben, niet toevertrouwd zyn aen ftomnie bewaerders , alleenlyk belast met de volmagt om ze in ftilte te handhaven. De zaek uwer zaligheid is, integendeel, aenbevolen aen Gezanten , wier eerfte pligt is u dezelve te verkondigen, en wier verrichtingen gedurig tot dat einde ftrekken. Hunne bedieniug is altoos werkzaem en fprekende. De plaetfen, waer gy vergadert, de algemeene gebeden,
EUANGEX.B sche BeTOeGINC.
fchriften van het verbond zyn overal.
De bewaerders der befcheidfchriftenmogen is niet veranderen of bedekt houden.



Evangelische Be-
toogino.
ilcCn, wa&en oe eeriten van hun over den arbeid der onderhoorigen;■ en deze, fchoon in eene bekrompener ruimte arbeidende , laten niets aen hunne werkzaemheid ontfnappen. De kleene byzonderheden behooren tot hunne beftemming: zy brengen het lichten winnen harten, zelfs in de wildfte verblvfplaetfen.
Zy verkondigen 'er de heilryke boodfchap en den weg der zaligheid in de. kmdscbheid, in de voornaemfteomftandigheden des levens, en in de ziekte. Wat zou 'er vooral van de reden uwer kinderen worden, zonder de zorgen van den Leeraer? Zy zou onvernuftig, eigenzinnig en onhandelbaer wezen. Zou dit eene reden zyn ?
C-y vindt, in tegendeel, de leerzaemfaeid , de zachtmoedigheid in de dienften, en nieuwe vorderingen van verftand , nacrmate uwe huisgezinnen en uwe dienstboden de wet van God de grondftiikken des geloofs, de gebeden der Kerke, de prediking van Jezus Christus,
428 SCHOUWTOONEEE,
den, en de kerkpiegtigheden, welken zy befturen, laten niemand onkundig van de waerheid. Waer voorrang piaets



der Latuur, XXIX. Onderh. 4 25)
tus op den berg, zyne andere leerredenen , en de fchoonife trekken van het gedrag zyner Heiligen leeren. Somtyds
Evangelische Be-
TOOCING.
ftrekken jonge kinders u tot licht. U fchynende te verblyden, nu door de lezing, ftraks door den zang, worden zy uwe onderwyzers. Zy onderrichten u; en het geene, dat zy van hunnen Leeraer geleerd hebben, wordt in hen een teugel, die het oog, de hand en alle de begeerten befluurt. Dit alles is eene gedurige aenmoediging tot het goede-.
Deze hulpmiddelen zyn niet kortftondig; en echrer bepaelr men 'er zich niet by. De feesten des Heeren, welken de Kerkbediening aenkondigt, zyn zoo vele onderrichtingen, die van jaer tot jaer en van week tot week herhaeld worden , om overal de vergetenheid en onverfchilligheid te verdry ven Ydere feest roept de armen zoo wel als de ryken ter Kerke. Zy, die nier gevoegelyk oordeelen 'er zich te begeven, weten ten minlte Wat 'er geleerd wordt: en indien ongeregelde harten de Kerkvergaderingen haten, het is omdat zy weten dat dezelve fcholen van deugd zyn. Doch het geene wy gezien hebben,
hoe



Evangelische Betooginc.
43° ScMOUWÏOONEEL
uitmuntend, is niet genoeg. De Leeraers maken de famenleving zachtmoedig en weldadig, door de prediking der
goede zeden, e> door alle de beweegredenen der Christelyke hope. Dit is een groot goed ; maer 'er wordt veel meer vereischt. Zy moeten verkondigers van een waerlyk heilig en goddelyk verbond zyn. Zy moeten Afgezanten, en gy 'er van overtuigd wezen. Hunne verkondiging is voortreffelyk: maer is zy zeker in haren oorfprong; en kan uw eigen Leeraer wel aentoonen, dat hy door het geheele aloude Gezantfchap belast is met eene byzondere volmagt, die hem juist voor u beflemt?
Op deze wys uwen Leeraer ontvangende , is het voor u eveneens of gy het ganfche Gezantfchap ontvingt, en of gy de Apostels en Jezus Christus zelfs hoorde. Gy ftaet dan gelyk met de voortreffelykften in wetenfchap, met perfonen, die fchoone begaefdheden en uitmuntende hoedanigheden hebben, den eerften rang in de algemeene Kerk hebben, en hunne verrichtingen in de volkrykfte fteden oeffenen. De zaek is in orde: en indien de Kerk eenen Afgevaerdigden bekleed heeft
met



derNatuur,XXIX.Ondtrh. 431
met de magt om u, in uwe eenzaemheid, deel aen het Christelyke Verbond te doen krygen, is uw (laet gelyk met dien der aenzienlykfte en bestonderwezenGemeenten.
Uw heil hangt op deze wys niet af van de goede of flecbte hoedanigheden van den Leeraer, maer van de wezenlykheid zyner zendinge. Befchouw hier flechts van waer hy komt, en van welk ligchaem hy een gedeelte uitmaekt. Wy zullen vervolgens zien, dat zy zelfs, die hem afgevaerdigd hebben, het Gezantfchap der algemeene Kerke zyn.
Tot hier toe , myne broeders! heb ik geene andere verbindtenisfen met u gehad, dan die de harten der Regtge loovigen, door de ganfche weereld verfpreid, met eikanderen veréénigen. Maer thans hebben eerwaerdige mannen, wier verdiende en rang gy eerbiedigt, u uwen Leeraer doen kennen en regelmatig voorgedeld, om in bezitting van deze Kerk te treden. De plegtigheid drekt niet alleen om hem genot te doen hebben van het matige inkomen, dat zyn onderhoud moet uitmaken. Deze aenneming betreft u zeiven. Dit openbare bedryf, uwen nieuwen Gezant inwyden-
de,
EüANCELtSCHE BeTOOCINQ.
Ds gewoontender algemeeneKerkzyn bewyven van de geduurzaemheidvan haer gezantfchap.



432 SCHOUWTOÓKEÉL
Evangelische Betooging.
de, verbindt zyn werk met dat zynér voorgangeren. Het beftaet in de beöeffening van dezelfde zendinge. Ik heb beurtelings deel o-ehnrl »pn rfp vprfrhiUvrtAn
tenues ueei genaa aen ae vencniiiende werktuigen der openbare Kerkbedieninge. Ik heb de Heilige Boeken, de algemeene Gebeden, de Kerkplegrigheden, de Verbondsteekens, de Feesten, de gewoonten en het geloof des ganfchen Christendoms erkent. Ik hebmy verbonden, door het vertoonen van de blyken myner zendinge, om denzelfden eerdienst en het zelfde geloof, waermede de algemeene Kerk en hare Leden met u eene gemeene en duurzame belydenis doen, geftadig te verkondigen.
Wat u belangt, door het ontvangen van uwen Leeraer, vernaeuwt gy de banden, die u met hem aen alle de Geloovigen , aen alle de Christen Kerken der ganfche weereld verbinden. Gy zyt dus met hun veréénigd, en door hen met de Apostolifche Kerkbedieninge en met Jezus Christus zeiven, waerdoorgy met regt kunt zeggen, dat gy eene heilige algemeene Kerk en de Gemeenfchap der Heiligen gelooft.
Laten hier eenige lieden zich voorga



der Natuur^X/X. Onderh. 433
geven als beöordeelaers, om de twisten van uwe Gemeente te beflechten, terwyl zy zelfs eikanderen veroordeelen. Gy zult eifchen hunne volmagt te zien, en den geenen, die dezelve wettig kan toonen, gunftig ontvangen. Vergeefsch zeggen de anderen: „ daer is geene Re* „ gering meer: het is eene Maetfchap-
py zonder regel: het is een vervallen ,^ gebouw. Hec is genoeg dat uwe Ge„ meente my wettigt; en ik zal uwe „ zaken in de volmaektfte billykheid be„ fchikken.
Deze redenen kunnen alleen onvoofzigtigen vergenoegen. Geene zekerheid is 'er dan in het ontvangen van den geenen, die eene wettige en regelmatige magt heeft, en door de openbare Bediening goedgekeurd is, als de eenigfte dier lieden, wier befcheidfchriften ftand zullen houden en hunne uitwerking hebben.
Het is u gemaklyk hen allen, diezieh uit fcheurzucht van de algemeene Kerke afgezonderd hebben , aenftonds te kennen, wanneer zyu aen eene andere Kerkbediening willen onderwerpen, het zy met zich zeiven hunne zending te geven het zy met dezelve van u aentenemen.
XVI. Deel. Ee Zy
EUANGELfc SCHE BETOOGINQ.



434 ScHOUWTOONEEL
euangeli-
sche Betooging.
Zy hebben geene magt daertoe; en gy kunt hun die niet geven.
Gy weet zeer wel, dat het aen u niet ftaet uwe Regters en Overheden aenteftellen. Het ftaet insgelyks aen geene byzondere perfonen, noch zelfs aen eenen Koning, om de Gezanten van eene vreemde Mogendheid te volmagtigen, ten einde zy een verdrag met zyne onderdanen aengaen. Indien deze handelwys u ongcrymd fchynt, in de befchikking der tydeiyke zaken tusfehen afwezende perfonaedjen; met des te meer reden ontvangt gy het woord des levens, de verbondsteekens en de Christelyke verbindtenis alleenlyk van hun, die de kenbare blvken van de zendinge der algemeene Kerke voortbrengen. Deze zending , door de Apostels ingefteld, volgens het goddelyke voorfchrift van Jezus Christus, is byzonderlyk bevoegd om den Geloovigen op den weg der zaligheid te leiden.
Gy belydt met den mond de eenigheid der algemeene Kerke, die overiü verfpreid fa Gy belydt ze insgelyks door uw gedrag; wanneer gyu onthoudt van het bywonen der vergaderingen ,
die



derNat vvn, XXIX. Onder L 43^
die dezelve verwerpen , en zich afgezonderd houden, iri heimelyke byéénkomften. Gy befchouwt hen als zoo vele takken , die van den boom afgefcheurd, en door gebrek van lap verdroogd zyn.
Deze Maetfchappyen kennen hunne fcheuring, die hen verontrust. Zymeerien zich in hunne affcheidingen gerust të ftellen, door de algemeene Kerk verfcheiden zwakheden te verWyten. Wat u belangt, gy behoeft u niet te Verdeedigen, omdat gy in de eenigheid volhardt. Is het ook telkens noodig de Geloovigen te onderhouden over de leer en het gedrag van hun, die de algemeene Kerk verlaten hebben ? Deze moeten zelf weten, waerom zy verfchillende wegen bewandelen. Geene, die den gewonen weg volgen , behoeven hunne keus niet te regtvaerdigen, of aengefpoord te worden om 'er in te volharden. Welke rust voor u, dat gy u op het pad des heils bevindt , in eene algemeen aengenomert Maetfchappy, waerin men niet ophoudt te zeggen: „Ik geloof eene Heilige Al„ geiueene Kerk en de Gemeenfchap „ der Heiligen? "
Ee a Uwe
EtMNÖÏI.1
SCHF. 1>6ÏOGCINü.



43^ SCHOUWTOONEEL,
evangelische Betooging.
Uwe Kerk is een gedeelte der Algemeene Kerke , dewyl zy zich uitftrekt tot aile oorden des aerdryks, waar het woord des Euangeliums gepredikt wordt, zynde het middenpunt der verééniginge, en de band van alle de verfchillende Leden van dit groote Ligchaam , en een zigtbaer blyk van de eenigheid in de grondwaarheden des geloofs, die noch door de ora-togten van de zee, noch door de verfcheidenheid der talen , noch door de duurzaemheid der tyden afgebroken werd.
Uwe Kerk is ook een gedeelte der Algemeene Kerke, door eene onafgebroken duarzaemheid, dewyl zy, met alle de voorige voordeden , nog opklimt tot de eerfte opvolgers der Apostelen, tot Jezus Christus, tot Gnd zeiven , die de oorfprong der blyde boodfchap is.
Alles ftemt wezenlyk overéén om u te overtuigen , dat de regtgeloovige Leera rs , die doorgaens aen het gebouw van uwe Kerke gearbeid hebben, de opvolgers der Apostelen zyn ; dat Jezus Christus, die de Apostels gezonden heeft, de erfgenaem van alles is, - .. en



der Nat,uur,XXIX. Onderh.437
en dac gy geroepen zyt om zyne medeërfgenamen te zyn.
Verbeeldt u niet dat ik u noodige
• U:_~- K„„1.„v, ra ^™,-Mn_
kuangblische Betougjmg.
om meenigvuldige boeken te doorbladeren , en om moeyelyke navorichingen te doen. Gy hebt geene letteroefeningen noodig, om de eenigheid of overéénftemming der omliggende Baljuwfchappen met het Parlement te kennen, noch om te weeten of het tegenwoordige Parlement herzelfde is, dat de voorgaende jaren geregeerd heeft, of door onze Koningen ingeiteld is. Gy hebt geene poogingen te doen, om de Geregtbanken en de Regters^in wien de ware magt berust , te onderfcheiden.
Indien valfche Regters of Beamptfchryvers fomtyds het algemeen of wel byzondere perfonen bedrogen hebben, zoo was het alleen door het namaken van eenige gebruikelyke voorfchriften. Maer deze valfche befcheiden , deze onwettige ondernemingen, werden zeer fchielyk afgekeurd, om dat derzelver opftellers niet bekend zyn. Zy werden niet ontvangen in de Maetfchappy, die de magt in handen heeft, Zy hebE e 3 ben



433 ScHOUWTOONEEL
F.'iArccr.r.i.
Betooging.
ben de goedkeuring der andere Ampte* naren niet: zy maken geen gebruik van dezelfde plaetfen en handelwyzen. Al-
ics is tegen nen.
Is het niet om alle beguicheling en misvatting voortekomen, dat al dit°uitwendige voorgefchreven is? In dit zelfde uitwendige dan is uwe zekerheid gelegen. Op deze wys is het geestelyke, dat niet gezien wordt, zigtbaer en zeker gemaekt, om u den wil van de Koningen der aerde en den wil van God te openbaren , en om u de goederen Van dit en het andere leven te verzekeren.
■ Gy befpeurt fchielyk en juist wat van dit bekende uitwendige afwykt. Hy, die de befcheidfchriften der Overheid nabootste, zou acnftonds in uwen geest voor een' vervalfcher of bedrieger gehouden worden. Hy , die den regeringsvorm , de aengeftelde Overheid en het. openbare gezag veroordeelde, zou door u als een' muiteling aengezien worden; om dat het hem , indien hy eenige klagten tegen de Regters hcefc, niet vry ftaet dezelven aftezetten, én zich in hunne piaets te Hellen. De
ooe-



der Nat uur, XXIX. Onderh. 439
toepasfing van dezen regel is gemaklyk t'huis te brengen op de Bediening der algemeene Kerke, wier uitwendige eerdienst aendoenlvker en duüendmael
El'ancf.Ll*
SCHE BE-
ioogins.
dienst aenQüeniyK.c-1 ™ uunuw,^ bekwamer indrukkingen op u moet doen , dan de burgerlyke inftellingen kunnen uitwerken, om u de rust van een voorzigtig gedrag te bezorgen , fchoon u boeken of kundigheden mogten ontbreken.
Zegt my, bid ik u, of de volken, die noch dezelfde tael, noch dezelfde gewoonten , noch het zelfde belang hebben, en drie of vier honderd, duizend of meer dan duizend mylen van eikanderen afgefcheiden zyn, echter overéén zyn gekomen om het zelfde Christelyke geloof, om het zelfde Euangelium aentenemen en te belyden? Dus moet eertyds een Genootfchap van mannen onder hen verfpreid zyn, om hun dezelfde Leer te verkondigen, en de gedachten dezer volken naer de hunne te leiden. De Bediening dezer Predikeren heeft altoos tegenwoordig geweest in de gedachtenisfe van alle dé Kerken, welken zy vereenigd hebben. Zy noemen hen de Apostels, of AfgeEe 4 zan-



Evangelische Betoocing..
44° Schoüwioonïh
zanten by uitnemendheid. Allen hebben zy hen en hunnen arbeid geëerbiedigd, getuigenisfen gegeven aen A» o-p.
fchriften, welken zy van hun ontvangen hadden, en dezelven van tyd tot tyd in hunne Vergaderingen gelezen.
Eer wy aentoonen dat deze mannen van God zeiven gemagtigd zyn , om deze inzettingen overal intcvoeren , moet gy u van den algemeenen oorfprong van alle uwe Kerken nog meer verzekeren , door u te herinneren niet alleen wat gy gelezen, maer zelf wat gy gezien en gehoord hebt. ë &
Vergelykt deze uwe Kerk met de naburige en zelfs afgelegen Kerken. Herinnert u de gemeende voorwerpen van den uitwendigen eerdienst, welken gy m uwe en in alle de u bekende Kei ken ziet. Hoort de openbare belydenis des geloofs en den kruisdood des Heiiands, waerdoor men zyne hoop op de zaligheid, door de offerande van Jezus Christus, te kennen geeft. De aenkondigmg var, het gebed is eene roeping van het ganfche huisgezin om den algemeenen Vader te loven, en tevens eene gedurige bekentenis van onzer aller behoefte



derNatuur, XXIX.Onderh.44V
te om de genade van den Zaligmaker te ontvangen. De blyken, welken de al
.„—„ ^w,-ifol wm Vinf>r rrplnnf
ElJANCELl-
fcCHE Betooging..
gemeene is.erK overai van auci ^ciuui geeft, herinneren ons eenpariglyk het leven van Jezus Christus, zyne verborgenheden, zyne leer, zyn'dood, zyne opftanding en zyn middelaerfchap, waerdoor hy ons met God verzoent.
Dusdanig is de eerfte prediking, die u van de kindschheid af onderwezen is. Zy is door de vaders uwer vaderen en hunne voorzaten gehoord. Deze prediking is de myne voorafgegaen; en ik kan u niets zeggen, dan het geene gy reeds gehoord hebt.
Thans befeft gy datgy geene Christenen zyt op het woord van een' eenigen mensch. Deze algemeene prediking der Christen Kerke onderwyst u buiten my, en fchryft my de wet voor. Ik kan door .myne redenen, terwyl ik u ydere waerheid , ydere verborgenheid voor oogen ftelle, de goede gevoelens en de goede zeden in u aenmoedigen. Maer ik kan niets wegnemen, noch iets veranderen in het •geene gy door de lesfen der algemeene Kerke geleerd hebt.
Indien ik u durfde zeggen, dat de opEe 5 ftan-



442 SCHOUWTOONEEL
sche Bs-
JOOGING.
(landing der dooden niet te begrypea noch mogelyk is, indien ik 11 de'vergaderinfr van het heilio-p V^P<nucaaQt
UM1-"6 vaiJ '"->• "cmye raescnieest niet durfde aenkondigen, gy zoudt met regt zeggen dat ik tegen my zeiven (treed, .vermits ik my omtrent u verbonden heb, om in deze Gemeente de gewoonten der algemeene Kerke te verééuwigen , en gevolgelyk om 'er de eerfte van alle feesten, de Opftanding van den Zaligmaker, te vieren.
Indien ik u, inmyneonderwyzingen, durfde ontflaen van de verpligtinge om God te beminnen, en alle uwe kragten aentewenden om hem te behagen, ik zou oogenblikiyk wederlegd worden door het eerfte der Geboden, welken gy geleerd hebt. Ik zou wederlegd worden door de (tem van het Kind, dat aen de deur van dit koor uitroept : „ Hoor, „ omynvolk! ik ben de Heer uw God, „ die u uit de dienstbaerheid geleid heb. „ Gy zult geen' anderen God dan my „ hebben. Gy zult den Heer uwen „ God met uwe ganfche ziele, met uw „ geheel harte , en met alle uwe ver,, mogens beminnen. Het zoude eveneens met alles zyn. Ik
zon-



derNatuur, XXIX.Onderh.M$
zoude u onderwyzen: maer alles onderwyst my zelvcn. Myne tael werd bepaeld, eer ik tot u kwam; en myne opvolgers zullen dezelve tot uwe kinders
EUANGM.]£
SCHE BEroOGlNG,.
richten. ,
Dezelfde waerhcden , welken ik in den algemeencn dienst der Kerke vinde uitgedrukt, zyn my in het goddelyke voorfchrift voorgeileld. Alles, wat ik u moet leeren of onder de oogen brengen, vond ik in de algemeene gebeden, welken wy alle Zondagen met alle de Kerken opzeggen, en wier verklaring ons door de Kerkvergaderingen aenbevolen is, om heilige neigingen in u te verwekken, en uw verftand, door fterke beweegredenen , tot een goed gedrag opteleiden.
Men kan in groote deden gefchikter redevoeringen hooren: .maer men onderwyst 'er niets , dat beter dan het Euangelium en den Kerkedienst de opregtheid van geest en de liefde tot het goede kan inboezemen.
Laten wy ons wat byzondercr over de verkondiging van het Euangelium ophouden , omdat het uwen toedand met dien der beter onderwezen Chris-
te-



444 SCHOÜ W T OONEEL
EuANCEU-
sche Betooging.
tenen gelyk fielt, en nergens in de algemeene Kerk geleerd wordt, zonder riet bewys van zyne goddelykheid met
zich te brengen.
Na dat de Apostels de eerfte Geloo-. vigen onder de volken, die eikanderen onbekend waren, bekeerd hadden, Helden zy verkoren mannen aen, om na hen dezelfde prediking te vervolgen. Sedert dezen tyd heeft zy niet opgehouden; en het woord des levens, dat in het begin de Kerk gefticht heeft , g^et voort met dezelve te ftichten. Maer fchoon alle noodzaekiyke waerheid in deze algemeene prediking, die het Christendom verkondigt, en Christenen maekt, verkondigd en herhaeld werd, verzamelden de eerfte Geloovigen zorgvuldig alles, wat door de Euangelisten en heilige Apostels gefchreven was. De Kerken , die deze gefchriften ontvangen hadden en te voorfchyn bragten, zyn nog meest in wezen. Zy betuigden aen anderen , dat zy deze en geene onderwyzingen over hunne verfchillende noodwendigheden hadden. De Apostels, nog in leven zynde, en de Kerken, welken hunne



derNatuur,XXIX.Onderh. 445
gefchriften ontvangen haddeu, telken: bezoekende, konden deze zich niec mis grypen. Het lezen van deze B-ieven was dc Apostels zelfs hooren: ook wa-
,i i_ rr-..i-._ J „ll„„
Iïuan-gexï-
sche be-
tooging. .
ren alle de Kerken oplettend om alles, dat voor zeker van hun was, te verzamelen , en lazen het zelve in het openbaer voor. Hieruit ontftond de gewoonte, die overal in gebruik is, om in de vergadering der Geloovigen een gedeelte der Brieven en Euangeliën te lezen, ten einde deze lezing, van de Apoftolifche mannen voortgekomen , voor altoos diende niet alleen tot onderwyzing van alle de Geloovigen, maer ook tot een' regel van de predikinge der Leeraren. Op deze wys is het hun nimmer geöorlofd daervan aftewyken, noch mogelyk om het ongeftraft te do n.
Toen de Leeraers, al te zeer aen de ydete redenkavelingen van het menfchelyke verftand overgegeven , durfden zeggen, dat Jezus Christus de gelykenis van God was, maer echter flechts een uitmuntend Schepfel was,, ftelden alle de Kerken tegen deze lastering Juin algemeen geloof. Haer Af-
ge-



44°" Schobwtoomeel
EüAiv'OEr.i-
SCHE Bfi-
gevaerdigdcn , door de zorg van den Keizer Kohirarttyri vergaderd, wederleiden deze ydele Wysbegeerte door
twee rnidaclcn, zoo eenvoudig als zekér. Hec eene was de prediking hunner Kerken , waer in Jezus Christus God genoemd , en geëerd', aengebeden en gefmeekt werd als den Vader. Het andere was het licht der Apostolifche Gefchriften , die overal gelezen werden. Zy vonden 'er dat de Apostel Thomas Jezus Christus zyn' Heeren God genoemd had. De Euangelistjoannes had hun geleerd,dat de Wyshcid, het Woord , 't welk Mensch werd én deze weereld gefchapen had, voor alle gefchapen dingen gewéést was , dat het Woord in God, en zelf God was. Dus ontftonden uit het geene, dat in alle Kerken gepredikt, en in de fchriften der Apostelen bewaerd werd, de Geloofspunten, welken gy alle Zondagen opzegt.
De verfpreide Kerken hebben dus altoos een' zekeren weg gevonden, om eene geftaefde waerheid te kennen; namelyk, door het geene, 't welkten dien opzigte in ydere Kerk geloofd en verkon-



derNatuur, XXIX. Onderh. 44?
kondigd werd, by eikanderen ce voegen. Zie daer de Apostolifche Overlevering; en deze verkrygt eene onverwinnelyke
FtMNGELI-
GCHE BllTOÜGiMG.
kragt, door hare overeenitemming men de Apostolifche Schriften.
Befchouwt voor het tegenwoordige de eenvoudigheid van het middel, in het werk gefield ter behoudcnisfe van deze Schrifture, die voor altoos onze prediking; regelmatig en onveranderbaer moet maken.
Om dit groote goed te bewerken, en deze goddelyke Schriftuur gemeenzaem aen de Leeraers te maken, hebben de Christelyke vergaderingen altoos begonnen en beginnen nog heden met dezelve te lezen. Het bewys daervan wordt in de ganfche uitgeftrektheid der algemeene Kerk gevonden. Inalleacnzicnlyke Kerken vindt men verheven geftoelten, om 'er met luider llemme de heilige Schriftuur, de Brieven der Apostelen en het Euangelium te lezen. Vooral waren de alöudlte Kerken getrouw in het bewaren van het geftoclte, wacruic deze verkondiging, die van de vergaderingen der eerfte eeuwen onaffcheidbaep was, aen het volk moest gefchiedeo.
Di?



448 SCHOUWTOONEEL
ÏLUANGELt-
eche Betooging.
Nuttigheid der plegtigheden.
Oogmerken onzer plec,tigheden.
Dit gedeelte der Christelyke feesten fcheen zoo rroodzaeMyk als zelfs het ontvangen van de bondzegelen der Kerke, omdat in de verkondiging van het woord het grondbeginfel en de wasdom van het geloof opgefloten zyn. Hieruit is de plegtigheid dezer verkondiginge overal voortgekomen. Zy dient om den yver der Geloovigen meer en meer tot godvrucht optewekken, en hen van het gelezen te doen zeggen : „ Ik geloof „ het van ganfcher harte, enbelydehet ,, met den mond. "
Waertoe hebben deze plegtigheden hare betrekking? Indien het yderen Geloovigen vergund ware, in het openbare gebed, alle de verfchillende bewegingen van zyn hart uittedrukken, en zyne gedachten door zoo vele woorden te doen verftaen, zouden onze vergaderingen in eene verfchriklyke verwarring ontiierten. De Kerk gedraegt zich daerin met meer voorzigtigheid. Verre van de gevoelens der godvrucht te vcrdooven,fpoort zy die zoo veel als mogelykisaen. Zy wenscht zelfs dat zy zich uiterlyk vertoonen. Maer zy doet het met orde en waerdigheid.
Zy zelf fpreekc weinig, en doet ons
veel



der Natuur, XXIX. Onderh. 449
veel meer zaken verflaen dan zy telkens zegt. Zy doet ons een groot aental van waerheden befeffen en overdenken, door de verfchillende deelen van haren uitwendigen eerdienst, waerin alles een' klaren zin en eene juiste betrekking op haer geloof heeft. Dus vergenoegt zy zich ook, dat de Geloovigen hunne belydenis met een enkel teeken uitdrukken. Wie verftaer nier, by het bedienen van den doop, dat de Geloovigen den doopeling der algemeene Christelyke Kerke aenbieden, en in Gods verbond inlyven , opdat hy daerdoor verbonden worde om het geene, dat Jezus Christus geleerd en geboden heeft, altoos te onderhouden, tot heiligmaking en vergeving van de zonden. Wie verflaet niet by de bediening des nachtmaels, dat de Geloovigen daerin de gedachtenis van Christus kruisdood vieren, hun vertrouwen ftellen op de eenige offerande van den Zaligmaker, ter verzoeninge van hunne misdaden, en tevens eene betuiging doen dat zy, eens broods en eens wyns deelachtig zynde, ook te farnen één ligchaem zyn, en als leden van één ligchaem el kanderen alle pligten van onxri. Deel. Ff Un-
5CHE BefOOGING.



45° SCHOÜWTOONEEL
ElMNCEl*
SCHiL i.E7000IN G.
Iinge liefde moeten bewyzen. Men denke echter niet, dat deze uitwendigheden, of eenige lleraedjen, waer dezelve in de Kerken mogten zyn, iets toe het geloof bybrengen. Zy zyn alleen teekens, die ons deze of geene zaek herinneren , maer niets afdoen.
Men laekte nimmer de Hebreen, dat zy de Ark des verbonds met gouden platen verfierd hadden. Befchuldigde men hen immer van bygeloovigheid, omdat zy gewoon waren, waerzy zich bevonden, om zich in het gebed te keeren naer de piaets, waer de Ark zich bevond ? Dit gebaer herinnerde hun hunne verpligtigen, door hen de Ark en het Boek der wet, dat 'er inbefloten was, voor oogen te ftellen. Onzeplegtigheden, de gouden en zilveren fieraden, fchotels en bekers, waermede fommige Kerken pronken, doen ook niets tot de heiligheid, maer zyn flechts kenmerken van de eerbied der Geloovigen voor het ware geloof en de godvruchtige gevoelens, die hen heiligen. Geen goud of zilver boezemt hen eenig vertrouwen im zy weten zeerwel, dat zy het zelve moeten vestigen op het voorfchrift der Eu-
an-



DerNatuur, XXIX. Onderh. 451
angeliën en andere goddelyke fchriften , wier inhoud dierbarer is dan alle de rykdommen der aerde.
Eer dus uwe Leeraers u eenige onderwyzing gegeven hebben , heeft het uitwendige der algemeene Kerke u reeds eenparigerwyze eenige Voorname waerheden geleerd. Het geene de boeken zeggen wordt door de plegtigheid meenigvuldigmael herhaeld, en de zin des te meer bevestigd. Niemand kan dezelve vieren, of men hoort het geroep des geloofs, die de aloude prediking tegen de nieuwigheid ftelt.
Maer deze plegtigheid, Wel verftaen zynde, geeft.u niet alleen nuttige lesfen, maer levert u ook vele bewyzen wegens de waerheid van uw geloof. Deze boeken van de Brieven, de Handelingen der Apostelen en Euangeliën zyn ten allen tyde zindelyk gefchreven, en zorgvuldig bewaerd in de aloude boekzalen, of in de fchatkamers der voorname Kerken. De Schriftuur.wordt 'er dikwerf gevonden met eene letter, die ouder is dan de Kerk zelve, waerin ze gebruikt wordt. Doch in welk land men deze Schriftuur vindt, en in welke Ff a tael
EuaiweL t«
SCHE ËBTOOGING.



452 S C H O U W T O O N E E L
ElTANGELI'
schk Betooging.
rael zy overgebragt is , zy is altoos naeuwkcurig het zelfde boek. Men vindt het "zelfs in deze Maetfchappyen , die zich oudtyds van de algemeene Kerke afgezonderd hebben/om zich naer hunnen zin te bellieren, terwyl zy afftonden van de eenigheid, wier noodzaeklykheid hunne Vaders erkenden, en door welke de Discipels van Jezus Christus van allé de Herderen eene eenige Gemeenfchap , en van alle de kudden eene eenige kudde gemaekt hadden.
Deze kudde met hare Herderen houdt ftand tot aen het einde der eeuwen. Gy zyt zeker van deze aloude kudde te zyn. Gy hebt 'er het bewys van in de opvolging en eenigheid uwer Herderen, die doorgaens tot u gekomen zyn met dezelfde Schrifrare, dezelfde bondzegels, dezelfde geloofspunten en dezelfde gewoonte. Uw Herder of Leeraer ffichc u met zyne Kerkbediening, die wezenlyk op de prediking der Apostelen gt* grond is. Maer is hun woord dat van Jezus Christus en God zei ven? My blyfe dus overig om u te toonen, dat iemand, die de Apostels en Jezus Christus hoort, ook den Vader hoort, dewyl hy Jezus
Chris-



berNatuur, XXIX. Onderh. 453
Christus en zyne Apostels gezonden heeft. Het bewys is voor u.
Drie eeuwen van vervolgingc ftrekten om het eenparigfte en ongemeehfte getuigenis te geven aen de wonderen van Jezus Christus, en aen de werken zyner Apostelen en hunne opvolgeren. God gaf getuigenis aen zynen Zoon door wonderwerken , welken de ganfche aerde gezien heeft, en door gebeurtenisfen , zoo duidelyk voorzegd als getrouwelyk uitgevoerd. De menfchen hebben vervolgens alles bevestigd, zelfs met verlies van hunne vryheid , hun vaderland en hun leven. Maer heeft de tyd deze getuigenis voor u onzeker gemaekt? En zou uw godsdienst, die op deze getuigenis van God gegrond is, onzeker geworden zyn ?
Neen, voorzeker, noch de getuigenis, welke God aen zyne Gezanten gegeven heeft, noch de getuigenisfen, welken de eerfte eeuwen aen het Euangelium gegeven hebben , zyn voor u verloren: deze getuigenisfen blyven in ftand: zy zyn onder uwe oogen; en de algemeene Kerk houdt ze voor u in wezen.
Ff 3 In-
EtMNGRM-
sca- Betooging.
Dc zendifl? van Jezus Christus is goddeivk; en het bewys is duidelyk in de algemeene Kerk.



■ElJAW.ELISCHü BETüOGING.
454 Schouwtooneii;
Indien gy in de eerfte tyden van het Christendom geleefd hadt, zoudt gy buiten twyfFel zelfs getuigen geweest, of door het verhael van anderen onderricht zyn, van .verfcheiden gevallen, bekwaem om u te bekeeren of te verHerken. Maer de dwang der tyden, en het verborgen leven der Christenen , zal de meesten der gebeurtenisfen aen uwe kennis onttrokken hebben. Misfchien zoudt gy 'er niet van onderricht hebben willen zyn, om geen gevaer te loopen om Christenen te worden. Daer thans de belydenis en de kloekmoedige dood van alle deze getuigen in tegendeel, zich voor de oogen van het menfchelyke gedacht vertoonen. Dit is eene reeks van getuigenisfen, die overal gevonden, en niet vernietigd noch verduisterd kunnen worden. Om het Euangelium en zyne bewyzen voor u te bewaren, verrichtte men alles, war nimmer gedaen is om eenige historie in wezen te houden, noch om de gedachtenis van eenen mensch, hoe vermaerd hy ook was, te doen duren.
Be



derNatuur, XXIX. Onderh. 455
De Geloovigen, die de heilige Apostels, derzelver Discipels, en de Martelaers van allerlei ftaet, ouderdom en landen, door het zwaerd zagen fterven, of op eene wreeder wys om het leven brengen , hielden derzelver gedachtenis in eerbied. Zy hielden zelfs hunne vergaderingen ter plaetfe , waer men hen begraven had: zy vierden 'er, ten minfte eens des jaers, de heilige verborgenheden van den godsdienst, en kwamen 'er fomtyds in de ftilte des nachts byéén, om den dood des Heeren en der Getuigen van de waerheid te verkondigen. Zy verheerlykten God wegens de kragt, welke hy aen het woord des Euangeliums gaf; en zy bevestigden, door deze plegtigheid, voor den toekomenden tyd de ftandvastigheid en de overwinning der Getuigen. Hier verborgen zy zich, om het geweld der vervolgeren te ontvlugten, en ftichten eikanderen door gebeden en lofzangen , in het befchouwen van deze groote voorbeelden van godvrucht, die tevens konden dienen om de waerheid in alle oorden en eeuwen te doen kennen.
Ff 4 Wji
sche Betooging.
De gedachtenis der Martelaren ftrekt ter getuigenisfe van den Godsdienfh



45^ SCHOÜWTOONEEL
Evangelische Be-
TOOGINÜ,
Wy kennen op verre na alle de namen van deze doorluchtige Belyderen niet, omdat de vervolgers ibmtvds de
voorzorg gebruikten om de geregtsfchriften van derzelver dood te vernietigen, om daerdoor te beletten dat zy overgeleverd werden aen de Christenen , die ze in hunne vergaderingen lazen. Maer dewyl het bloed der Martelaren overal geflroomd heeft, is het overal een zaed van nieuwe Christenen geworden. Het Christendom heeft zich dus met zyne bewyzen, overal uitgeftrekt en vereeuwigd.
De Geloovigen der groote ftad Antiochië vergaderden rondom hei graf van hunnen Leeraer Ignatius; die van Smyrne op de ascfa van den eerwaerdigen Polycarpus , die de werken des Heeren dikwerf had hooren verhalen door den mond van den Apostel Joannes en der andere Discipelen. Men vergaderde buiten Rome van Petrus, Paulus, Laurens en vele anderen van allerlei ouderdom en ftaet. Deze doorluchtige Stad had o^k de talrykfte getuigenisfen. Dus waren ook vermaerd de gedachtenisfen van Cypriaen te Kartha-
go,



derNatuur, XXIX.Onderh. 457
go, van Gervais en Protais te Milaen, van Porinus, Blandina, Irenseus en vele anderen te Vienne en Lyon, welken de Kerk in ecre hield, en aen de nakomelingfchap overleverde, om haer tot opwekking van ftand vastigheid in het geloof en godvrucht te verftrekken. De getuigenis, welke de Heilige Geest aen Jezus Christus gegeven heeft, werd dus voor altoos vereeuwigd door de getuigenis dezer Martelaren, die hunne kloekmoedige belydenis met den dood verzegelden , en mede u, als leden der algemeene Kerke, ten voorbedde dienden.
De grootfte mannen, die in de historie en in het beftuur der tydelyke zaken meest vermaerd zyn, zyn voor u of zy nimmer geweest waren. Als ik u fpreke van de gedachten van Platoen Konfutius, of van de overwinningen vanHannibal cnTamerlan, kent gy deze lieden niet; en het is voor u een kleen verlies. Maer gy verheugt u over de geboorte van den heiligen Voorlooper Joannes, en over de verfchyning uwes Zaligmakers in hen vieesch : gy roemt de overwinningen van den Diaken Stefanus, der heilige Ff 5 Apos-
euangeli, sche Betooging. -



Evangelische Bexooging.
458 ScHOUWTOONEEL
Apostelen en der Martelaren, die in de pynigingen de wonderen der Apostolifche nredikin?e heieden hphhpn r»«_
ze zyn uwe voorgangers; deze zyn uwe wegvvyzers op het pad des heils. Hiertoe bepaelt zich de wetenfchap van het platte land; en deze waerheid, waerdoor het Euangelium meer en meer bevestigd wordt, door de eerfte prediking en de ftandvasrigheid der Apostelen en andere Getuigen, is u noodzaeklyk, dewyl zy de zekerheid van uwen ftaet uitmaekt, en u tot het geloof en de zeden aenfpoort.
De Kerk is niet onkundig van het voordeel, dat de Geloovigen uit de ken nisfe van hare gebeden halen. Zy doet u dezelve benevens het Euangelium verftaen, met ze u te verklaren door den mond harer Leeraren , wien zy dezen gewigrigen pligt in hare Kerkvergaderingen aenbeveelt. Zy fpoort u aen om in wetenfchap te vorderen, en biedt u daertoe de hand: maer zy befluit niet hare tael of gewoonten te veranderen, op het eerfte geroep van eenen berisper, noch op den eerften fchyn van een goed, dat uit hare veranderinge zoude
kun-



derNatuur, XXIX. Onderh. 459
kunnen voortkomen. Het goddelyke boek is daerin haer voorfchrift, en de geftadige verrichtingen harer Leeraren trachten uwe kundigheden in den godsdienst aenkweeken.
Uw grootfte goed is, dat gy zeker zyt van de heiligheid van uwe Kerke, die op de leer der Apostelen gegrond is. Het grootfte goed, 't welk de algemeene Kerk zich voorftelt, is u te overtuigen, dat uw geloof niet nieuwlings is opgekomen, maer dat gy deel hebt aen het Verbond, 'twelk beloofd en op hec aerdryk gebragt is. Nu wordt dit goed u door de beftendigheid en eenvormigheid van hare gewoonten verzekerd.
De bewyzen van het algemeene geloof werden niet alleen gevonden in de boeken, waerin de geleerden ze kunnen vinden. Daer moesten ook volksbewyzen zyn. Gy befchouwt dezelven. De Kerk heeft ze u in haer geheel uitwendige bewaert; en zy overtuigen niet alleen , maer verlichten degeleerden zelfs. Dusdanig is de onfchatbare vrucht van de volftandigheid der algemeene Kerke in alle hare gewoonten. Hare oeffeningen zyn dezelfde. Wanneer zy de ge-
ftren-
ElUNGElI-
sche Be-
toogimg.



EtlANfJELI-
oaiii Be-
'fOOGJNG.
460 ScHOUWTO ONEEL
ftrengheid of de eenvormigheid van fommige fchikkingen heeft laten verflaeuwen , is het in dringenden nood, en
door eene voorzigtige toegevendheid geweest. Maer hare leerftukken , hare onderwyzingen, haer geest is onverandcrlyk. Indien het uitwendige der algemeene Kerke niet verandert, befefc gy dat haer geloof, dat mede door die uitwendige wordt uitgedrukt, en door zoo vele volken beleden is , ook niet veranderd wordt. Gy hebt dan het geluk van in de eenigheid der Kerken te zyn , de opvolging der Apostolifche Leeraren té hebben, en daerdoor aen God, die hun belast heeft zyn Verbond aen de menfchen teopenbaren, verbonden te wezen.
Deze bekende Voordeden in de ganfche algemeene Kerk, en in deze kleene Gemeente, zoo wel als in de grootHen , zyn voor u de dierbaerfte van alle goederen , en het grootfte onderwerp van eene levendige erkenrenisfe. Het is1 waer, gy wordt niet behouden door dit uitwendige; maer het bevestigt ude zekerheid der middelen om uw heil te bewerken.
De



derNatuur, XXIX. Onderh. 461
De Leeraer, die gezonden is om 11 tot dat einde te bereiden, doopt noch verkondigt de vergiffenis der zonden niet in zynen naem. De Martclaers zyn voor u niet geftorven. Jezus Christus alleen is uw Zaligmaker; en indien gy fterft, zonder door liefde aen hem verbonden te zyn, zyn de uitwendige voordeden der algemeene Kerke voor u verloren. Maer deze banden, die u aen de Geloovigen van alle eeuwen fterk verbinden, zyn door zich zelfs van veel waerde. Zy zyn de blyken der ware Kerke,
De fcheurzieke Maetfchappyen, die deze banden verbreken, verliezen hec regt om zich te doen hooren. Daer het onvoorzigtig zoude zyn het oor te leenen aen Leeraers , die geene volmagt ontvangen hebben, is het een verftandig gedrag orn hen, die met de bewyzen van eene gedurige zendinge tot u komen, te ontvangen.
Zult gy u nu beklagen, myne brolders ! dat men u afgezonderd gelaten heeft, dat gy geene kennis of zekerheid*jvan iets gekregen hebt? Gy weet waerlyk al het noodige , of kunt het weten. Het toont zich aen
a
EUANCfiU SCHE BErOOGINO.



Euangfm. schr Betoogjng.
4^2 ScHOÜWTOONIEl
u van alle kanten, zelfs eer ik den mond geopend heb , om myne bediening te verrichten. Met de waerheid . vinrlr
gy de zekerheid in alles, wat u omringt; en deze zekerheid is voorttreffelyker, dan in de menfchelyke inftellingen , en in de tydelyke belangen.
Omdat gy een groot gedeelte uwer dagen m de eenzaemheid doorbrengt, zyt gy niet verfmadelyker, noch wordt meer verfmaed. Voor het overige hebtgy weinig belang in deachting der menfchen. Gy zyt dierbaer aen God; wat hebt gy meer nodig ? Gy zyt zeker, datgy van het regt van burgerfchap in de hemelfche ftad niet beroofd , noch vreemdelingen in het Verbond zyt. Maer gy zyt de medeburgers der Heiligen, en de kindersvan het huis van God. Gy zyt zeker, dat gy een deel van het gebouw zyt, dat niet op wankelbare grondvesten van den byzonderen geest des menfchen, maer op den grondflag der Profeten en Apostelen gebouwd is, omdat gy één lig. chaem met de algemeene Kerke uftmaekt. Gy zyt derhalve zeker, datgy onderfteund wordt door den uicerften hoekfteen, die Jezus Christus is.
Be-



BESLUIT
VAN DE
VERHANDELINGE
OVER DEN
M E N S C H.
Men ziet door deze redevoering, gelyk door al het voorgaende, dat God, ten opzigte van de zaligheid en de middelen om 'er toe te komen, niets aen de beflisfing van het byzondere verftand heeft overgelaten. In deze gemeenfchap, welke hy zich gewaerdigt met ons te maken, en waerin allen genoodigd worden deel te nemen, heeft hy gewild, dat de zekerheid der regeringe en der goederen, het geloof aengeboden , als ook de zekerheid der orde, in alle andere gemeenfchap vastgefteld,
ge-
sche. Be-
TOÜGINGj



464 SCHOOWTOONEEL
EVANGELISCHE P)KTOUGING.
iKor,2:ir.
gegrond werd op tastbare en (landhoudende bewyzen, gefchikt naer de bekvvaemheid van allen. Hy heeft zich daerin niet gedragen aen de meerderheid der menfchelyke wetenfehap. De begaefdheden dienen tot verkondiging van de zaligheid en tot voortplanting van het geloof: maer zy zullen 'er het onderzoek niet van uitmaken.
Het zy in het (luk van wetenfehap, het zy in het (luk van verrichtinge, is onze kennis alleen nuttig, wanneer zy regelmatig is; en de regel is algemeen bekend. ÏVy redenkavelen over alles wat God onder het befluur der reden gelaten heeft, en dat onder ons bereik ié: maer alles, dat van den v/ilvan een''anderen, van den wil des Wetgevers, en vooral van den opperfen Wetgever afhangt, leer en wy door Getuigen, door Gezanten, door eene Bediening, gelast om 'er ons van te onderrichten.
,, Wie van de menfchen weetdedin„ gen, die des menfches zyn, dan de „ geesr/des menfchen, die in hem is," Df de geene, wien hy zyne gedachten iieeft toevertrouwd? „AÏzoo weet ook ,, niemand wat God is, dan de Geest
„ van



derNatuur, XXIX,Onderh. 465
„ van God," of de geene, wieri hy zyne oogmerken zal ontdekken. • Zoo zeer als dit grondbeginfel een-
. f . 1 .„n „ i
EüANGEMl SCHE BE- , TOOGING 5 a
TT" O Cï -
voudig en met het gemeene verftand overéénkomftig is,' zoo eenvoudig en verftaenbaer voor allen is de toepasfing; in het tegenwoordige geval. De gedenk tukken van de verfchillende voorbereidingen des Euangeliums bedekken de aerde; en de ganfche Samenleving is regelmatig onderricht of ten mir.fte verwittigd, van de volmagt der Bedieninge, die ons de Blyde Boodfchap verkondigt : wy hebben niets meer te beflisfen over den handel,; die ons betaemt.' Het deel, 't welk de menfchelyke redén mag: en moet nemen in het. Verbond, dat ons voorgefteld wordt, is het befehouwen van de voortrefifelyké bewyzen, die de Bediening omringen , en zich in het Verbond' te begeven, zonder het aen zyn oordeel te onderwerpen. Het komt hier niet aen, gelyk in de Meetkunde, Werktuigkunde en fraaije Kanrten, om te onderzoeken, beflisfen en verbeteren : wy hebben, na het godddyke voorfchrift , geene vierfchaer meer.
XVL Deel Gg Wy



EtTANGEXTi
sche. Betooging.
4t><5 . S C Ü O Ö W T' O O N E E L
Wy. allen, zoo velen wy zyn, heb-, pen ondervinding van de duiscernisfen, onzer reden , en van de palen , die haer vóorgetchreven zyn.. Hec is haer geluk; een vervulfel in hare.zwakheid ce hebben, en een' zekeren regel te vinden' om onderwezen te worden, vooral niet; iH'übet geene van.haren-wil, maer van hei.lgeene van eenewreemde beflisfing afhangt. Het is dan haer groot geluk, dat zy denzelfden!regel te volgen heeft, om de geöpenbaerde grondlhikken te leeren, wel verre van dezelven aen haer eigén'.oordeel of beflisfing te onderwerpen. Het Apostelfchap verkondigdd& oogmerken van God aèn de reden door den gewonen vorm. van alle de wetgevingen, om haer van. overtollige poogingen en nieuwe afdwalingen te'rug té houden. ; ' -. , . .• ^3
f:Indien'er dan, :uic/denrmond'!en:heD hart van den mensch* ongerymdewoorden zyn voórtgekamenr, zyn het deze: „ Alle leer, die,-om dus te fpreken, „ niet in het opperde Geregtshof der „ reden en van het lnaruurlyke licht „ goedgekeurd,, bewaarheid ensaehgm „ teekend is, kan niet ouders dan van ) ' \ \een



d e r N at uur, XXIX. Onderh. 467
,r, een wankelbaer gezag en brosch ge„' lyk hec glas zyn-
Deze grondregel is aen alle Ongeloovigen gemeen. Zy en hunne Leerlingen geven.zich üic voor zoo vele opperde Regters. Zy hebben allen eene vierfchaer zonder hooger beroep: allen begeven zy zich derwaerds om, na hec hooien der reden, re doen beflisfen, of zy hec Apostelfchap van Jezus Christus zullen verdragen of affchaffen , of zy het Euangelium al of niet zullen goedkeuren.
Wanneer wy op het licht der getuigenisfen van het geloof voorttredeir, en onze gevoelens fchikken naer het woord des levens, dat ons regelmatig aengekondigd wordt, eeren wy God met eert gegrond vertrouwen: niets is verftandiger dan ons overtegeven aen zyn beiluur en ontwerp , beftaende in ons, door het geloof , in de verwachtinge der volle openbaringe te oeftenén. Maer wanneer men ons uit onzè geringheid ziet wyken, en voortgaen om . hec goddelyke voorfchrift en hec Christelyke geloof te overzien en verbeteren, dan toonen wy meer verwaendheid en beGg 1 log*
EUANGEtt5' sche Betoggïng.



468 SCHOÜWT OONEEl
EÜANCEM-
SCHE BETOOGING.
lagchelykheid, dan de misdragten der Regteren, die een wetboek naer hunnen wil maekren, en de wetten der Overheden poogen te verbannen.
Wy kunnen ons nog meer vernederen, door hec licht der getuigenisfen, die ons van alle kanten omringen, te verlaten, om de fprankjes van zwarigheidmakende redenkavelaren te volgen. Deze bekennen, dat zy zelfs niet weten waer zy ons geleiden. Zyn zy de gidfen , welken wy moeten zoeken? wy vlieden het licht: wy fcheppen behagen in de vryheid der afleidende wegen ; en wy gelooven gewettigd te zyn, door ons op hei zelfde pad metverffandige lieden te vinden. Maer wat verricht hier. hun verftand? Het is buiten zynen kring. Hebben zy regt om te fpreken van hec geene zy niet weten? Wordt de Menschwording des Heilands onmogelyk, omdat zy die niet kunnen begrypen? Is de zon verdoofd, omdat zy noch het famenftel van ditgefternte, noch den voortgang van het Jicht kunnen bevatten? Zullen hunne duisterhedei ons klaerziende maken? En wanneer wy, door hunne twyflfelingen verIe-



derNatuur,XXIX. Onderh. 4T9
legen geworden, niet meer weten waei wy zyn, is het in ons dan geene over maet van onvoorzigtigheid ons te laten zeggen : Treedt ftoutelyk voort; gy hebt niets te vrezen?
Buiten de Kerk, en zelfs in de Kerk, maken wy ons armer, naermate wy ons vertrouwen ftellen in de denkbeel len van een fraai vernuft, of de inzigten van iemand, die fchitterende of ftoute ftelregels voortbrengt, omhelzen. Niemand is prysfelyk of waerdig om gehoord te worden, in zake van een algemeen verdrag en geöpenbaerde leerft'ikken . dan voor zoo ver hy zich onthoudt van zyn licht in zich zeiven te zoeken. Laten wy het dan met hem vinden in de handvesten des geloofs, in de prediking der Leeraren, en in den ganfehen godsdienst, dien de algemeene Kerk empariglyk belydt , ter bevestiginge van de eenigheid harer Leden in de grondwaerheden.
Jezus Christus heeft nimmer zoo veel ingeboezemd, dan de overéénftemming van zyne Discipelen, en de onwrikbare eenigheid. Alle zyne vermaningen, felle zyne inzettingen geleiden ons dae;> G g 3 toe *
ElMNGEW.
scHE Be,
TOOuliNG.



4?0 " SCHOUWTOONEEL
EuANfiELF
SCHE BBTOOGINO.
a- Petr, i so.
Koll.a:8. I, Kor. 3.
toe, omdat hy in de eenigheid onze onderfteuning en zekerheid gefield heeft. De heilige Apostels, zyne vertrouwelingen en uitleggers, hebben niets zoo zeer veroordeeld dan de byzondere inzigten, dan de uitleggingen van het eigen verftand. Zy hebben dezen geest aengetast en vervolgd, als hec grondbeginfel der dwalingen en fcheuringe. Zy vonden dien gevaerlyk in hun zeiven, die, in het ontvangen en prediken van het Euangelium, het zelve veran-
derde door de vermenging van eene ydele wysbegeerte.
Deze geest verwekte, van den beginne der Kerke, eenzydigheden onder de Geloovigen, en ftreelde eenige .Bedienaers van, het woord , door het hunnen genoegen van hunne leerwys en gedachten te zien toejuichen. Paulus arbeidde fchielyk om deze eerfte zaden van verdeeldheid te verdooven. „ Daer is nyd, twist en twee„ dragt onder u, zegt hy tot de Geloovigen van Korinthe. „ De eene „ zegt: ik ben van Paulus : maer de „ andere : ik van Apollos. Zyt gy „ dan niet vleefchelyk ? Wie is dan
„ Pau-



derNatüur, XXIX.Onderh. 471
„ Paulus, wie Apollos , anders dan dienaers , door welken gy geloofd „ hebt, gelyk de Heer aen yder gege„ ven heeft?
De Apostel verkiest dus de namen, die meest in deze Kerk geëerbiedigd werden , om hen, die het voorwerp eener weinig voorzigtige genegenheid geworden waren, niet te noemen: hierdoor verkreeg en verzachtte hy het regt om alle deze menfchelyke vooroordeelen voor de perfonen, de leerwyzen en begrippen aftekeuren. Geen byzonder verftand zal het geluk der Christenen uitmaken. Daer is flechts eene tael en een gedrag voordeelig, te weten, zich te verbinden aen hem, die ons verworven heeft, en zich met hem teveréénigen, niet door dezen of geenen, maer
door de algemeene prediking der liedieninge, welke hy aen allen richt, die alles ontvangen heeft, en alles aen ons levert.
Wel verre dan van ons eenzydig te gedragen voor iemand, wie hy ook zy, zullen wy onze zaligheid niet hechten aen één der middelen, van Godverkoren, met uitfluitinge van de anderen.
Gg 4 #*
EUANCtt* ;
sche Be-'
TOOGING.
iKor. 4:6,



JElMNGELIten- BeTOOGING.
472 ScHOUWTOONEEI.
Alle deze middelen, tefamengenomen, maken onzen Ichat uit. Noch Paul us, noch andere heilige Schryvers zyn onze eenigfte regel, dewyl de prediking van het Euangelium voordeze heilige Schrif¬
ten gegaen, en daerdoor bevestigd is. Noch de leer van Petrus, noch die van Apollos, noch die der Kerk vaderen is ons genoeg, om ons ter geregtigheid opteleiden. Zy zyn allen, volgens de verfchillende trappen hunner bedemminge,
oe nou wmeesters van dit eenige gebouw, dat God bemmt. Alle hunnne gefchriften, alle hunne werken, alle hunne bedieningen , alle de byzondere genadebewyzen zyn re .famen onze gemeene goederen geworden.
Even als in de burgerlyke Samenleving, wordt onze (laet verzekerd, door de openbare en onontbindbare overéénfremming van alle deze middelen, die eikanderen altoos onderfreunen, en zich wederzydsch in de oogen van het heelal regtvaerdigen: wy vinden die aenftonds én eeniglyk in de Algemeene Kerke , in de Gemeenfchap der Heiligen , in de eenigheid der grondwaerheden.



der Natuur, XXIX* Onderh. 473
Deze duurzame Gemeenfchap der Heiligen, blykbaergemaakt om ons te bepalen , doorgaens zigtbaer door de banden der Kerken, en afgefchaft voor hen, die ze verbreken; deze eenigheid hehelsr en toont ons alle onze voordee-
schï Be- ,
tooginq.
oencist en toont ons anc uiüc ïuwu^len, tervvyl zy de Apostolifche prediking, welke zy vereeuwigt door hare be/estiging, de heilige Schriften, welken zy van de eerfle eeuwen af, door eene gedurige afkondiging, bewaerd heeft, en de getuigenisfen der Kerken, welken zy veréénigt, niettegenftaende derzelver verftrooijing, ons in eigendom geeft. Met één woord, de eenigheid bezorgt ons het Verbond, met de bewyzen , die het kenbaer maken, en met alle de voordeden, die 'er uit voortvloeien: geen eenig gaet 'er verloren, omdat de eenigheid hen allen verzamelt.
De lesfen van Apollos waren niet voor de eenige Kerke van Korinthe, noch die van Polykarpus voor de eenige Kerke van Smyrne, noch die van Cypriaen voor de eenige Kerke van Karthaoo, noch die van eenigen anderen Leeraer voor deze of geene Kerke. Alle de Predikers van Jezus Christus, alle
de



ElfANÖEtl-
sche Beïooging.
474 S c n o uw tooneel
de Bedienaers des Etrangeliums moeten de eenigheid bevorderen. Deze heeft alles onderfcheiden, alles verkregen en
tKor.3:ai.
anes vereeuwigd. Door haer behoort ons dus alles in het gemeen : Omnia vestrafum i jive Paulus, Rve Apollos. live Cephas. " . 'J
Buiten deze eenigheid, onefnapt ons alles, of het geene ons overblyft is zonder voordeel. Buiten de Gemeenfchap der Heiligen, is het Christendom flechts een godsdienst van dezen of geenen. Het is een fchyn van wysheid, eene gisfin"zonder wezenlykheid , het aenleggen van een' nieuwen weg, en de veroordeelmg van den geenen, dien God voor altoos verkoren had. *■ In de eenigheid, in tegendeel, verhinden wy ons niet yverig aen ecnieen mensch. nnrh *»m ™« a° .•„„
—, ..^v.^ ac„ eenige ïcnool, omdat wy veel beter hebben. Alles is aen ons: wy hebben de ganfche Kerk tot onze fchool, en tot Meester den geenen, die de gedurige overlevering van zynen wil, dien hy eens geöpenbaerd heeft , aen een Genootfchap van Kerkbedienaren heeft toevertrouwd. Geene inftelling is eenvoudiger, zeke-
ref



o e r N at u ü r, XXIX. Onderh. 475
rer en menfcheiyker. Die Genootfchap, : met de noodwendigheden der Kerke ; aengegroeid, is gefchikt om derzelver eenigheid te bevorderen.
In dezen algemeenen Tempel des Heeren, met de kortftondige en voorzegde onvolmaektheden, zal het woord des levens, de .heiligheid en onbeweeglykheid, insgelyks voorzegd, altoos' gevonden worden.
Hier heeft dan de godvruoht een dutirzaem voordeel van de weerelden het: leven, ergernisfen en beproevingen ziekten en den dood': hier leert de godvrucht gebruik maken van het voorbygaende-, en zich het heil hier namaèlstoeëigenen: Sive mundmr',- -jive vita,five mors, five pf-afehtin-f five futu-' ra, omnia vestra funt.
Gy allen, die de- buitengémeene ongenoegzaemheid der vermaerdif e namen levendig befpeurt, gy bëgrypt niet minder de beflendigheid' van de voordeden der eenigheid: overal elders arm, worde gy hier erfgenamen van alles. De eenigheid geeft u deel aen de voorgaende verlichtingen, aen de tegenwoordige dienften, en aen de voordeden van
al-
EüANCELÏ.' SCHS BETOOGINO. •



4?6 Schoüwtooneec en».
alle de geestelyke vermogens. Door uwe teedere aenkleving aen de eenigheid der algemeene Kerke r verkrygc gy alles, wat zy bezit. „ Gy fielt „ niet meer uwen roem in de men„ fchen." Door hunne redenkavelingen zyn zy noch de vertrouwelingen van den Allerhoogfien, noch de uitdeelers-der ware goederen geworden. Noch zy, noch gy ontdekt, ten opzigte van de zaligheid, in u zeiven niets dan de behoefte om onderfteund te worden: maer,. in deze eenigheid, de bron alle waerheid en zekerheid, „ is alles waerlyk het u„ we, gelyk gy zelfs aen Jezus Chris„ tuszyt, en Jezus Christus aen God is. Omnia enim vestra funt: vos autem Christi, Christus autem Dei.
Einde van het Zestiende Deel:
ïuangm.i.
sch" Betooging.
tin.
-h. at.a.6.