G 3
iOl






LETTER
E N
GESCHIEDKUNDIGE
BRIEF
aan zts
Hoog Wel - Eerwaarde, de zeer Geleerde en by Chriftus Kerk welverdienende Heer,
DE HEER
RUTGER SCHUTTE,
Zeer waardig en zeer bemind Euangelie-Leeraar in de Bloeijende Hervormde Gemeinte van Chriftus, te Amsterdam.
Nopens
De byzondere en bepaalde beteekenis van
Pasa OisloumenEj Orbïs Terrasum, degeheele Wereld, en deszelfs, Zo by den Hei!. Luk as, en by de LXX. als by aiï* dere Griekfcbe en Romeinfcbe Scbryvers, zeer gewóón ; maar tot nog toe min beweezen gebruik; waardoor veele Scbriftuurplaatzen, vooral by de Propbeten, een nader en helder licht ontfangen.
Te AMSTELDAM, % HENDRIK VIEROOT, MDCCLXXXI,






Pag- 3
H OOG -W EL-EERWAARDIGE EN ZEER GELEERDE HEER!
HOOG GEËERDE EN ZEER GEWENS CH T E VRIEND!
Uvv HWËw. ben ik ten hoogften verpligt voor het zeer aangenaame en doorgeleerde Lettergefèhenk van Deszelfs naukeurige eii doorwrogte Heilige Jaarboeken, waarin geleerdheid met een fyn oordeel en nette aaneenfchakeling der gebeurteniflen, als om ftryd, uitmunt; alzo UHWEw. daar in de „ grote bedryven en uitmuntende Leerreede„ nen van onzen Heere en Zaligmaker in ,j eene volgreeks van tyd , over het geheel 3, door alle de Euangeliften gehouden, tot vast bepaalde Jaren-, vSaizoenen , Feest - tyden ; ja, in veele gevallen, tot de juifte maan„ den 5 weeken, dagen, nachten, en zelfs uuren, door zinrijke gistingen en gevolgtrekkingen tracht te brengen; leggende, ten aanzien van de Jaren, de juifte en naukeurigfte tydfeekening van onzen in leven dierbaaren, en in de affche als nog eerbied waardigen Hoog-leeraar, -den föherp- en weidenkenden Hieron. van Alphjjw, tot eeuen vasten grondflag. (*)
m
(*) In de Bylagen van zyne Verklaring over Daniël IX. waarby voor niets te achten, 't geen een zekere verwaande grootfpreker in zyne verdigte bereekening van de LXX. Jaarweeken zo wel, als vollesdig t'zaam ge ■ plunderde verklaaring over Lu kas II: i. 2. ten berde gebragt heeft, orn te bewyzen, dat hy het juifte getal der Jaren des Heilands beeter wist, dan de gewyde Schryver zelfs. Men zie onze nodi ge ErinnerinO agter onze VI. Brief bi. I76. Kan de verwaandheid by een Chriften Wel hooger fteigen? Waarvan Hy ook verA 2



(4)
Ik wenfche derhalven UHWEw. niet alleen maar allen beminnaren des heil. Euangeliums I geluk met dit in onze dagen zo zeldzaam pronkituk van geeftryke en geleerde uircyfferingen; daar men thands, helaas! maar met herhaalde, uitgefchreevene en verminkte lappen en lorren ovedaaden wordt, dieegter zoms in onze geleerde Dagboeken door de eigene Schryvers, en hunne toegezondene üittrekzels hemelhoog verheeven worden.
i Eertyds verweeten verfcheidene Geleerden in ons Land, en in 't byzonder de vermaarde •Heeren Burmannus aan de Hoogduitfche ichryvers,datze zigalte veel met aanhaalingen, plunderingen en verminkte overzettingen van buitenlandfche Schriften beezig hielden , en niet geheel buiten gegronde redenen : maar ihands konde men wel elders, in een vry gro ter getal, diergelyke naarftjge Uitfchryvers eii wrevele Overzetters vinden. .Dit noemt men dan eene vertaaling op een vrijen trant, wanneer men eenen Aucleur, in navolging van Plato, iets doet zeggen, waaraan hy niet gedagt heeft. Dit is die geroemde befchaafdheid van onzen tyd, die alle misflagen en ondeugden verfchoont; dit is die onkreukbaare vryheid van de Drukpers, waarmede men alleen welmeenende en rechtzinnige Leeraars , en door hoogerhand geftaafde Leerftellingen hoonen en vrijelyk ha-
ve-
che en doorfiaande blyken gegeeven heeft, zo in zyne wrevele inaugurale Oratie, ais in de zogenaamde Hiftoiia Critica Comit. Holl. waar in deels zeer gemeene zaaken en geflagttafels met uitgefchreevene aanmerkingen t'zamen geraapt en gelapt zyn, gelyk by de Hukken', ais het nodig was, konde aangetoond worden.



(5.)
venen mag: maar voor heidenfche fchandvlek-< ken , en huichelende onchriftenen den hemel openen moet, wil men niet als een ruim en zvoefte Keltermaker te boek gefield worden. Hier van is 't, dat geene waarheid, of dwaling meer tot de grond toe kan en. mag onderzogt, en in een helder daglicht gefield worden. Men fchryft maar naar de fmaak, tot vermaak, en om brood; en men leeft, om te leezen, zonder leeren , overweegen en onderzoeken, ja, zo eene zaak, al is dezelve van belang , ten tweeden of derden maale nader en van nieuws onderzogt wordt, om tot zekerheid te geraaken, zo krygt men 'er doorgaands een walge van,en fteekt 'er den draak mede. Dit doet veelzins brave mannen zwygen , en huurlingen en fpotters fchryven.
Lof en dank verdient derhalven UHWE, dat UHWEw. daar door zigniet heeft laaten affchrikken, om het gewigtig ftuk van Chriftus Jaren, en Leeftyd nog eens op te vatten, en, zo naukeurig, als doenlyk was, te bepaalèn. Ik leezei en herleeze daarom met nut en vermaak deze keurige Jaarboeken; alhoewel aan alle derzelver Hellingen en gezegdens myn zegel nog niet hangen kan. UHWEw. edelmoedige wyze van denken eifcht dat ook van niemand, buiten volle overtuiging , en zal my wel vergunnen eenige bedenkingen te opperen, wier oplosfing my zeer aangenaam zyn zoude.
Myne voornaamfte zwarigheid nopens het beroemde Befchryvings - Bevel van Cé'far Auguftus, beruft als nog in- en omtrent het Land, waar die Befchryviug gefchieden zoude? Men vertaale voor 't overige de woorden A 3 van



co
van.Lukas, zo als men wil; zo komt het toch altyd, en voor al, op de vraag aan,waar dezelve volgens dit Bevel gefchièden moeit? alzo de bepaaling van het Land tot een tuak in de verklaaring des heil. Schrvvers dienen moet , en wy geen zeekeren en veijigeh haven bereiken konnen, indien wy in dit Land miffen.
Om dan hier in vaft en zeker te gaan: zo zal UHWrï. voor eer ft mede coertemiren , dat de heil. Gefchied-Schryver van eui het zelfde Land vs. i. en 2. ipreeke; of men moeft Hem voor een zeer gebrekkige Schryver willen vcrklaaren, die ftilzvvygens van een ander Land vs 2. fpreekt, dan dat hy vs. i. genoemd hadde!
Daarentegen flaa ik ten tweeden, UHWEv/ zeer gereedelyk toe, dat men uit geen enkeu plaats , het 'zy by de LXX. of by Josephus , voldoende zonde konnen bewyzen, en met zekerheid bepaalen, welk Land, Aarde, Wereld. door die ruime uitdrukking paJa oikoumene bedoeld en aangeweezen worde.
UVVHVVE. zal alzo ten derden myne beftendige zetregel denklyk niet wraken, dat, als men de waare ea bepaalde beteeken is van een woord of fpreekwys by een gewyde, of ongewyde, Schryver wil opmaken; vooral dan op het gewoon gebruik van dien Schryver zelfs en zyne Land- en Tydgenooten gelet moet worden, en niet zo zeer op het gebruik van uitheemfche vroegere of laatere Schryvers en Digters.
Het is derhalven Lukas ze fs, en zyn tydgenoot, de zuivere en cierlyke Griekfche Sclïryver Josephtjs, en onder de Latyhfche de gelyktydige et? kundige Roaieinfche Gefchied - Schryver



(7)
ver Livius, die het toenmaalig gewoone gebruik van pafa oikoumene, orhis terrarum, de. gebeele wereld, beft en zekerft ons aanwyzen konnen en moeten.
UHWEw. verwerpt daarom met recht, die aller bekrompenfte, nooic beweezene, en by bovengemelde Schryvers niet te vindene beteekenis van een ftrookje Lands, of zeer klein Gewest, gelyk Jud<ea,of ook geheel Palaïftina. Een gevoelen , dat enkel de verleegenheid uitgedagt , de Rabbynfche hooggevoeligheid van hun land begunftigd, en het aanzien van her laatere geleerde driemanfchap, Keuchenius, Byn^us en Laerdner , (de volgende na - en uitfchryvers gaan wy met ftilzwygen voorby) geftaafd heeft, doch dat in myn eerfte en tweede Brief ontegenzeggelyk wederlegd, en teffens die zig zelfs tegenfprekende wispeltuurigheid van den zo hoog gevoelenden Hr. Kluit aangetoond hebbe. (*) Buiten dit wangevoelen zyn nu nog drie beteekeniffen van die twee Grïekfche en Romeinfche Spreekwyzen over , die alle drie even gebruiklyk geweeft zyn. De ruimfte is die van de geheele bewoonde en toenmaals bekende wereld, en gemaatigde Luchtftreek van ons Aardryk , die hier niet in aanmerking komen kan, om dat de beveelende macht van Augustus en der Romeinen zig nooit zo ver uitgeftrekt heeft. De tweede is die bekende ruime betee-
ke-
(*) Het zoude zekerlyk eene buïrenfpoorige Hyperboa. Ie zyn., indien men ergens deze Spreekwys: de geheels Wereld; van zo een klein ftrookje Land,hetzy in Afien ot Europa gebeezigd vond. Eene Hyperboie. dien ie. Bi.and nunder, dan heiügeSchryvers, past».
A 4



(3 )
icenïs van de Romeinfche wereld en gebied, die UHWEw. verkiert, en ik mede voor meer als' 40 Jaaren in myne Verofimilia beweezen, en daarby aangemerkt hebbe, dat dié Spreekwys niet bloot met pa/a ge, de geheele Aarde: maar met pa/a ge kai tbalaffa, de geheele Aarde én Zee vërwisfeld wordt, waarmede die allerbekrompenfte gilling op eens vervalt.
De derde daarentegen is myn byzonder gevoelen, in wat bekrompener beteekenis, aanwyzende een aanzienlyk,en voor al Afiatifch, ofOostersch gedeelte van het uitgèftrekte Romeinfche Gebied, die UHWEw. wel nier uitdrnklyk heeft gelieven te vermelden \ maar ingewikkeld mede te verwerpen; alzo UHWEw. die van my tot bewys bygebragte plaatzen flegts met een woord , buiten bewys , afkeurt. Weshalven het wel nodig en der moeite waardig achte, zulks nader , onder welneemen, te betoogen.
Om dan den ftaat des verfchils wel te bepaalen : zo is hier geenzins de vraag, of deze Spreekwys pa/a oikoumene dikvvyls het geheele Romeinfche Gebied beteekene, en by ongewydeGriekfcheên Romeinfche Schryveren zovoorkoome ? Dit ftaan wy zeer gaarne volmondig toe: maar daar op komt het niet aan,en is over bekend. Maar dit is de eigenlyke en voornaame vrasg, of die Spreekwys nooit anders, dan van het uitgèftrekte Romeinfche Gebied, van Griekén en Romeinen gebruikt worde; en ten tweeden, hoe voor al onze heilige Schryver Lukas zelfs, deze Spreekw'yze mede in zyne twee boeken gebeezigd hebbe- Dit is het ftuic, waar in ik, behoudens de Eerbied die voor UHWEw. uirgeftrekte geleerdheid by my heilig bewaare,
van



(9 )
yan UHWE. verfchille, en valt overreed ben, dat men zig zeer vergiffe, alzo Luk as in tegendeel deze en diergelyke Spreekwyzen nooit anders gebruikt, dan van een aanzienlyk en meest Oosterfch gedeelte des Romeinfchen bebieds, en dat wel in navolging van de LXX. die dezelve van de aloude Affyrifche, Labylonifche en PerfifcheRyken in Afien,en met in eene enkele, maar zeer veele plaatzen , gebeezigd hebben, (t)
Men lette alzo voor af op de iource en het oorfpronklyk gebruik van deze fpreekwys, die zekerlyk het grootfpreekènde Afren als haar moeder van zelfs aanwytt. Afien was het eerfte bewoonde Land; In Afien waaren de eertte srootere Ryken , en trotze Koningen, die zig Godlylce Eere aanmaatigden. Van die heeftze Alexanjier de Groote overgenoomen, na dat hy Afien veroverd,en de Perfianen overwonnen hadde. Desgelyks hebben ook de Romeinen niet eerder dezen Thrajonismus zig eigen gemaakt, dan nadat zy vatten voet na de overwin• ning
rn resaias x. 23. xm. 5. XIV-17-,26-
XXIV. 1. XXV. 15-20. XXXVII. 18. Jeremias kende ook geene andere Ryken. als de Afiatifche ; zie Klaagl. IV. 12. vergel. met Jes. XXIII. 17- Op gelyk'e Afiatifche wyze fpreken ook elders de heilige Schryv'ers van de Oollerfche Ryken; zie 2. Cbron. XXXVL 23. en Esea L 2. En dit dienc teffens tot een neutel ter opening van Nebucadnezars droom , Daniël II. 39. of volgens de LXX. 37. en 38. alwaar niet van alle liyken der wereld: maar alleen van de lotgevallen van het Babylonifche of Chaldeeufche Ryk gehandeld wordti Zie mede D aniël IV. 1. en 23. of, volgen de LXX. Dan. III. 31. en IV. 19. en Dan. VI. 26. of 25. volg. de LXX.
A 5



C 10 )
ning van Antiqchus de Groots in An.n
en daarvan zig eindelvfcdn ! i^fien 2ezet»
maakt hadden. (*/"De vfe?£Sï * meefter ffe* fmeekendeSvrier3ihht7i J de ? °m vrede
ISfÖ tï gïee f de' zen. d ZeIfs moorden en fpreekwy-
«od^hnlplniddd ™ 1 p/oLoen-n7n°F£ het wel deeglyk ter W^'SSeE.fS
^^l^^^fW bi. ft en'onzl twedeBwdel, bL 155. jfft W' ?S' en in de



( ÏI)
'er niet flegts een enkele, maar verfeheidene " en onbetwïftbaare plaatzen by de LaX. en " Wphus gevonden worden, daar deze uit" cirukking niet van het ruime door Europa , n Afien en Africa uitgèftrekte Romeinfche Ge" bied 'maar veel meer van mindere,doch aan" zienlvke, en voor al Afiatiiche Landen en " Rvken voorfcoome, en wel dan, wanneer het " byvoeglyk woord, oikoumene, als een zell'! ftandig woord aangemerkt wordt ? 3' Dit is de egte ftaat des verfcbils! dit is het ftukwaarop alles beruft; waar van UHWEw. de wettige gevolgen zelfs wel zal inzien. Luttel in tegendeel doet het ter zaake,hoe uitheemfcbe, katere Schryvers in Europa, na dat Afien aan de Romeinen dienftbaar is geworden, het hebben willen en moeten gebruiken.
Egter zullen wy hierna ook uit deze eenige «aaltjes van het oudere en originele gebruik bvbrengen, en toonen , dat als men, al te dienftbaar aan zyne ondcrftellingen , minkandigen wil doen gelooven , dat deze Spreekwys nooit anders, dan van dit alteruttgeftrek/te Gebied der Romeinen, gebeezigd is, men dan zig zelfs en anderen zeer misleid. .
Daarentegen gaan wy thands een ftapje verder en zyn ten vollen overtuigd , dat nog Lukas, nog de LXX. flpreekende niet van den gebeden aardbodem, maar van een aanzienlylc gedeelte daarvan) ooit het geheele uitgèftrekte Gebied der Romdnen bedoelen, maar altoos het Afiatifche gedeelte op het oog hebben.
Om dan dit ftuk, waar op het vooral aankomt, nader en klaarder te betoogen: zo willen wv die plaatzen, waarop UHWEw. zig m de-
zen



C 12 )
zen gelieft te benepen, nader inzien en rvper over weegen. wei-
Waarby wy niet zonder bevreemding voor af bemerken, dat het even die zelfde zyn, vvaar op zig de groote Khïit beroepen wil, om de auerbekrompenfte beteekenis te beweere'i
Eene tegenftrydigheid zeker, die beide de gevoelens met weinig verdagt maakt, en niet tot eer yan de Heil. Schrift, maar tot'éen o rzaak van laftenng verftrekt; als of de Chriften Leeraars. gewoon waaren de H. Schrift als een waffe neus naar hunne onderftellingen' te zetten en te draaijen, zo dikvvyls als het hun luft
Want wat bewys is toch in Handel. XI 28 (waarop UWEw, zo wei als Kluit zig vooreerft en voornaamelyk beroept,) te vinden, om te bewyzen, pat de voorzegde honger zig of over het ^^/. uitgèftrekte Romeinfche Gebied of over Pakefhna alken zoude uitgeftrekt hebben? Dat de hongersnood zo ten tyde van Hlias, als van Agabus veel verder, dan bepaaldelvk in » het Joodfihe, Tyrifche, Sidonifche, en Sy" nfche Land, gevoeld zy, ftaan wy UHWEw tegen Kluit zeer gaarne toe, en hebben het ook breedvoeriger betoogd. (*) Maar alle deze' Auatiiche Landen maakten geen vierde deel van het in Aften, Europa, en Africa uitgèftrekte R Gebied uit,enegter vinden wy van beide de ge-
val-
Th2^Men z,'e,on2e^ Bundel Jl. Brief. bi. 20. en 2r Thands voege 'er, ten aanzien van deiE-yptifcbehot' fofe^T^ V» P.h r lo by, intp £kVh rV ; S4-?' daar hy zeSc' dat d'e honger geS geheeieV Vvï°V «*4*®*£ nIE T..5if ,m r" y ' datno^Ssen aanzien ha.ide- nos Jud^a alleen, maar ook de Landen rondom. "



113)
vallen het vafa oikoumem gebeezigd Z±f een doorflaand bewys voor mynen zekerften middelweg door UHWEw. eigen pen en getuigenis geftaafd 1 Ik ftaa daarom zoms in twyfiel, ot UHWEw. myne brieven voor de uitgave van Deszelfs Jaarboeken wel geleezen hebbe , om dat UHWEw. myner hierby met geen woord gedenkt, en dit myn byzonder, en ten minden zeer waarfchynlyk gevoelen geheel verzwygt : dan wederom, gelykhier, my ftilzwygende en ingewikkeld toevalt. Edoch dit overtappende, zo keere my wederbot Lukas en dvn eigenlyken Haat van ons verfchil. ,
UHWEw zoekt deze woorden van Lukas daardoor aan Deszelfs gevoelen eenigzms dienftbaar te maaken, met myne betoogde aanmerking te herbaaien „ dat deze honger geduurende de geheele Regeering van Claudius het ganfche Romeinfche Gebied doorwandeld Z hebbe „: maar vergeet egter, dat Africa, yEgypten , en Cyprus daarvan verfchoond zyn gebleven , en deze geweflen de Romeinen zo wel, als de loden gevoed hebben , gelyk in myn eerfte kief uit Josephus , Tacitus en andere ten klaarten betoogd hebbe. Ik zwyge, dat men van de doorwandeling in de afgeleegenfte gewesten geen zekere narigt heeft: ook zoude het te vergeefsch geweeft zyn, geld naar Judsea aan de Broederen te zenden, indien niet elders in de nabyheid nog voorraad van kooren geweeft waare. , . -
Het is dan orbetwiflbaar, dat Lukas hier niet het geheele uitgèftrekte R. Ryk, en alle deszelfs geweflen bedoele: maar naar zyne gewooïie wyze van fpreken en fcbryven de Afiatifche
ge-



Ci4)
haalde, p]aats getui ' ^ , ** honger van Syrien voorzegd hebben
heeft ffeliVvm ^ , ^U11 > aJS >JuWEw. zig
XIX. 27. (**)! g n' XVII. 6. en
Trouwens UHWEw. fbhvnr? w ir • veel ftaat op te ma Jn Sï i ZeIfS niet
geen ««SSjen zf ï derMra
gcKumen. Men kan derhalven n>er pp«n fi**™ van waarheid , eene andere
XVII.
b!.Cïï *"5? hénr °l'er h,etP' S" V3n ^ II. 2W ■heil. Schriften ftrydende vre^de verklaari.gen fer



( i5 )
XVII. 6. verftaan, dan alleen de Afiatifche * alzo Paulus nog langen tyd hierna betuigt, dat Hy alleen van Jerufalem afv tot lllyrien toe , het Euangelium van Chriftus vervuld hebbe : maar nog niet naar Italien en Spanien, Vrankryk, Engelant, &c. gekomen was. Rom. XV19—24.
Veel minder nog is aan een andere Wereld te denken in de laatft aangehaalde plaats, Handel. XIX 27. alwaar onze Overzetters al wederom goedgevonden hebben, zeer te onpas het woord geheele in te laffchen, dat in geen een handlchrift hier gevonden wordt; doch van UHWEw- in navolging van onze Overzetters ook in het Griekfch zelfs bygevoegd is. Smaakt dit niet wat na de zo gewoone douleia hypothefeoos 2 Wy merken dan hier alleen aan, dat onze Silas, fprekende van Afien, naar de toenmaalige doorgaande gewoonte, hier en overal Klein Aften verftaa, en door oikoumene, wereld, het grootere Afien, dat de Romeinen het Ooften, Orientem noemden; (***) 't welk ik niet weet, dat van andere reeds in diervoege opgemerkt is, en aan veele plaatzen licht byzet. Ten minften hebbe tot nog toe geen eene plaats, nog uit de heil. Boeken des N. T. nog uit de LXX, bygebragt gevonden , die fieek houd, (gelyk UHWEw. in een gelyk geval gelieft te fpree-
ken)
(**'*) Men zie b. v. van Afien onzen S ilas Handel. II. 9. vergel. met 1. Petri I: 1. Handel. VI: 9. en XIX: 26. vergel. met 2. Corinth.1: 8. en Handel. XXI: 27. en XXIV. 8. met vs. 5. orn nu andere plaatzen voorby te gaan. Het oikoumene vinde maar VIII. maal by Lukas , en het pa/a, of hole oik. maar op de twee plaatzen, waar van wy reeds gefproken hebben.



( 15 )
ken) en . van het uitgèftrekte R. Ryk moet verklaard worden. ' 1ÜEI
Maar UHWEw. fehynd deswegén toevlugt te neemen tot de GriÊkfche en Romeinfch Schryvers, en houd ftaande, dat dezS^ nxagpaja oih „ orbis terrarum, de geheele We„ reld nooit anders van dezelve gebruikt V T-J dan van het «"tgeftrekte R. Gebied Indien dit zo was, dan bekenne gaarne, dat zulks eenige waarfchynlykheid aan Uwe verklaaring byzetten konde, alhoewel het niet tegen het ftandvaftige gebruik der Heil. Schryveïen opweegen kan Edoch ook daarin fmag ik het rondborftig onder welneemen zeggen ) vergift zig UHWEw. heel zeer. Het bf/kt immer gge
UHgwp dh2ejfs- d,°?rkneAde Schrifte!1 > dat UHWEw. den cierlyken Griekfchen Schryver
,l$j\nVS (a,hoeweI een >od) en tydgeJoot van Lukas, door en door geleezen hebbe, die met op £ ene enkele, maar op tien en meer plaatzen , met alleen het enkele oikoumene,m^t ook pafa oik. de geheele wereld van een aanzien, lyk en vooralAfiatifch gedeelte zelfs gebeezigd, en maar zelden van het Romeinfche Gebied in de mond van andere fpreekers gelegd heeft Dat meer is, UHWEw. ftaat dit zelfs ten Janzien van eene onwederfpreeklyke plaats toe;(]osEPH. VIII. Antiq. C. XIII.) waar door reeds het noit anders zyn kragt verheft : maar verzwvgt, tót onze verwondering, zo veele andere, die wv bygebragt hebben, en deze nauwere beteekenis buiten twyffel ftellen. (*)
Hef
L tn 6' XIV- 7- XIX. H. 4. en vari de Jocdfcbe Oorlog*



Hei is egter JosePhus alleen niet, dié du'si v~an een aanzienlyk gedeelte van de wereld, en niet flegts van het uitgeftrekteR. Gebied fpreekt; het zelfde döen ook de befte Griekfche en Romeinfche Schryvers, die dus voornaamlyk de geweftenrondom de MiddelandfcheZee dkoumene plegen te noemen s zo wel voor ; als na datza onder het Romeinfche Juk gebragt zyn.
Men beröept zig doorgaands op dë voortreflyke Polybius ; maar denklyk niet met genoegzaame oplettenheid. (*) Want Hy zegt aan^ ftonds in het begin van zyn eerfte boek, dat de Romeinen binnen LUI. jfaaren zig meefter gemaakt hadden , bykans van de geheele wereld (Jjapanta ta kata ten oikoam.) Egter was dat niet het geheele uitgèftrekte R. Ryk: maar leen, dat voornaame gedeelte rondom de Mid' delandfche Zee, dat zy in zo korten tyd vermeefterd hadden. Want hy begint van de II. Carthaginenfifche Oorlog, waarin , en waardoor de Romeinen de heerfchappy van de Zee verkregen hebben. Even zó fpreekt ook dezelve
log II. B. het 16 H» alwaar hy van vérfcheidene werelden gewaagt, en VI. B. het 6. H. of volgends andere liet 13 en 14. H. alwaar hy fpreekt van de hem bekende wereld, 20 binnen als buiten het R. Ryk, en voornaamiyk op Babylomen en jEgypten oogt. Waar uit blykt, dat hy deze fpreekwys onverfchillig van vérfcheidene aaniienlyke werelddeelen gebruikt heeft. Zie mede ook Philo in zyn boekje van Jofepb. hier vooren al gemeld, alwaar hy zegt, dat deiEgyptifche bongersnoodf dé geheele wereld rondom geplaagd hebbe; en dsze Held hy tegen Judasa over. in zyn gezantfchap aan Key2er C. Caligula, blz. 1038.
fj Zie Raphel, (door UHWEw. ten dien ein-ds aangehaald) ad Luc. II. i. p. m. 456.



C 18 )
ye in zyn IV. B. in het 2. H. bi. *9f dat joift op die zelfde tyd de wereld (pantatakT* ten WO eene nieuwe gedaan* g^ra heb be ; en om zulks te bewyzen, haal: hv de vet andennge op,niet,die in het uitgèftrekte R R maar die m de byzondere Ryken rondom dé Zee voorgeval en zyn. Dus onderfcheid Hv ook de heerfchappy der Romeinen nltalien van de heerfchappy der wereld die zy ten tvde van Polybms erlangd hebben. Waaronder dan Engeland, Vrankryk, Duitfchland, en andere m het Ooften van Europa niet konnen be!
fSs "door"! di£ "a d£ ^« £ klïïïder' blS i vermeefterd zyn. Nog
van t XV R l kS Wï h" aangehaalde 9van t AV. 13. alwaar deze Oofterfche W^W
TARCHHwp luunte gebruikt ook PLU. tarchus deze benaammg, gdvk wv zulks met vérfcheidene plaatzen ook uit dezen Sch v ' ver reeds voldongen hebben, eTgetfluft vinden, d e weder or> - \ J ë haaien. P ' og meer om te
le ^LrooTM™ °nbegfyPeIy^dat zo veeL I ™a?nen deze zo eigene en gewoo-
je beteekems hier by over heï hoofd Se„ Xfl'iT? e onbed^aamheid, UHWEw denklyk heeft overgehaald , om te geloven en te zeggen dat dit woord of fpreekwys nooit anders dan van bet uitgèftrekte Rol GelZ van Grieken en Romeinen gebruikt worde. iJaar nu deze ronde en fterke verklaaring
on-
(**) Men zie onzen derden Bundel, bl 26 en 27.



C 19 )
onkundigen op den dwaalweg kan brengen , en het ons beide enkel om de waarheid te doen is: zo houde my verzekerd, dat Dezelve myne poogingen niet zal kwalyk duiden ; om den waaren en eenvoudigen zin en verHand van dit gewigtig ftukje des heil., Euangeliums aan het licht te ftellen, al moet ik daarin van UHWEw. behoudens myne hoogachting voor Deszelfs uitneemendfle kundigheid, verfchillen. In dit vertrouwen blyve met fchuldjge eerbied en heilwenfch,
Hoog-Wel-Eerwaarde en zeer Geleerde Heer!
Hooggeëerde Heer en zeer waarde Vriend 1
UHWEerw. volvaardige en gehoorzaame Dienaar
Jan Daniël van Hoven,
Campen i Febr. 1781.
P. S.
In haaft zoude wel byna het gebruik van deLatynfche Spreekwys Orbis terrarum (waarop UHWE. zig mede beroept) overgeflagea hebben, en wil daarom liever door dit Nafchrifi eenige Haaltjes uit den voornaamften Romeinfehen Gefchied - Schryver Liviüs, die veelzins Polybius tot een Leidsman gehad heeft , hier nog by voegen, alhoewel eenige plaatzen uit den zei ven reeds in myn II. Bun. dsl bygebragt hebbe. Te meer om dat deze be«, B 2 teé*



C 20 )
teekenis daar van in Ghsfario Liviano noviBmo vergeet» is. Om dan deze nauwere en nog toe onbeweezen gebleevene Afiatifche beteefenis,ontegenzeglyk,niet met een of twee voorbeelden ; maar als eene doorgaands gewoone fpreekwys met meerdere te beveiligen f zo gelieve UHWEw. de moeite te neemen, van d?n beroemden Paraviner eens op te flaan, en na te Zien L. XXXV. i9. XXXVJ. 41. XXXVII *ff 45 en 54. XXXVI1I. 8. T7 en 50 voor al de ten vollen bedillende plaats* I nC'^5° en 52, a,vraar wy uit den mond kezen 'rfeUn' ^ ^ Macedonifche Kom°g, ieezen . „ Omma, quce deorum indulgential ?? qua regia cura praparanda fuerant, plena „ cumulataque habere Macedones. Animum ha„ bmdum effe, quem habuerint major es eorum „ qut turojpa omni perdomita , tramgreRi in „ AJiam, incognitum farna aperuerint armis „ Orbem terrarum ; nee ante vincere de/ie„ nnt quam rubro mari inclafis, ?W mfc* 9, ™x&f™rit.» Kan'er wel tezz geheele Wereld nader bepaald worden.? en nogtans heeft geen van alle de Uitgevers en Uitleggers van LiS
Z«Z\^7f\ beteeke™> niynes weetens geler. _ Ik hebbe daarentegen als nog geen plaats by Gnekfche en Latynfche Schryvera onrSoet, alwaar n. <J. orhs terrarum, de geheele Wereld van eenig ander Geweft gebeezigd wordt, dan' alleen vani het Ooften; maar wel het enkelde Or. ins, gelyk b- v. van Engeland en Schotland. Waar uit dan ten klaarden blykt, dat het een gewoone, doch byzondere, aan het Üoiten eigene fpreekwys is; dewelke niet opgemerkt zynde, tot die beide regelrechtftrydige wangevoelens



( 21 )
lens geleegenheid gegeeven heeft. Trouwens de zaak zelfs beveiligt ook ons gevoelen. "Want het zoude de alleronvoorzigtigfte dwaasheid van den liftigen Auguftus geweeft zyn , wanneer hy (daar de byzondere befchryvingen van de geweften zo veel zwaarigheeden ontmoet hebben , en in veele Jaaren haar beflag niet konden krygen) des niet te min een algemeen gebod in het ganfche uitgèftrekte Romeinfche Ryk hadde laaten uitgaan, om het zelve op de Romeinfche wyze tefFens te befchryven, en aan gevaarlyke opfchuddingen bloot te Hellen , ik zvvyge, dit zelfs te onderneemen, en in alle geweften by alle ingezeetenen te volbrengen j daar deze Afiatifche alleen, zynen geliefden Kleinzoon, buiten twyfFel het leven gekoft heeft, en de Joodïche na Archelaus niet zonder opfchuddingen heeft konnen volbragt worden.
Intuffchen wenfche van harten, dat de Allerhoogfte UHWEw. nog lange ter bevordering van waarheid en deugd in welftant fpaare , de kragten vermeerdere, en alles, wat UH WEw. nog in voorraad heeft,of onderneemen wil, doe wel gelukken en met zeegen bekroone. Ik ben en blyve, ut in Litteris.



De Eerfte Bundel behelft in zig: Vier RnV ven, namelyk: ö° v^rjjne-
I. Brief, handelende van de Betsekenfs en het ffe.
MnJ derOofterfche Spreekwys nSl
II. —— aanroonenoe de ongerymtheden , die
er-uit volgen als men het verhaalde van Lucas II. vs. i—r. toteenen dezelve befchryving wil brengen, » tot Judea bepaalen. 6 ' "
Ut, ——. betreffende den Haat en af hanglykheid zoo van de Roomfche Wingeweften , als Koningryken van de Vrienden en Bondgenooten der Romeinen:-en in het Byzonder van Herodes: als mede het eigenlyke en naafte doelwit by deze Befchryvingen , zo van Augusi\j - ^us, als van Herodes. iy. .. Waar in het tot nog toe zo verduifterde 2. vs. van Lucas II, volgens den eigen Aart der Griekfche Taal, en zaake m een helder Licht geflelt, en Onze verklaaring tegen de onderkruiPJng vaneen derde gered en beveiligd.
De Tweede Bundel' beheïft in zig: Drie Brieven, zynde de V—VII. ö
V° "~~— Waar in beveiligt wort, dat de Wyzen uit het Oosten Jezus te Bethlehem en met te Nareth gevonden hebben , waar by teffens het geheele II Hoofdll. m - van Mattheus opgeheldert wordr VI. » -Dienende ter nadere beveiliging, dat zo wel eene Landmeetkundige, als Staatkundige Befchryving van het ge.'
hee»



(7)
heele Roomfche Ryk op bevel van R. Auguftus gefchied is; en het volledige Staatboek, of Regifter van de geheele Macht des Ryks niet heeft konnen opgemaakt worden, dan uit eene volledige Befchryving. Waar by het misbruik van de getuigenifïen der voornaamfte Kerk - Vaderen, en de Vitteryen op het Recht gebruik van den Hoog Eerw. Heer T. H. van den H o n e r t van dit Staatsboek geweert worden. Benevens een P. S. nopens de Waarheid en uitgeftrektheid van de Zonsverduistering by den dood des Zaligmakers.
VII. Brief, Nodige Erinnering, nopens de verwaande Erinnering van den Hooggl. Hr. A. K. agter deszelfs zogenaamde Addenda ad Vaticinium Danielis de LXX. Md.
De Derde Bundel behehl:
De waare Redenen , waarom de Profefïbr J. D. van Hoven zig genoodzaakt heeft gezien, de laage Handelwys, openbare onderkruiping , en onbefehaamde Laftering van de H. Reélor en Prof. A. Kluit open te leggen, en aan denzelven het laatfte vaarwel te zeggen; waar by teffens enige Taal en Gefchiedkundige aanmerkingen ter opheldering van vérfcheidene Schriftuurplaatzen ingemengt, en de Waarheid van de Herodiaanfche Befchryving ten tyde van Christus geboorte nader beveftigt worden, met IV Bylagen.






AANHANGSEL
OP BE
LETTER en GESCHIEDKUNDIGE
BRIEF
AAN DEN WEL EERWAARDEN, GELEERDEN HEER
R SCHUTTE
Predikant te AMSTERDAM,
Behelzende:
Eene BEANTWOORDING van de Praag, vart eenen GELEERDEN VRIEND, waarom het Oudere en Vermaarde SYRISCHE RYK enz. met de Grootfe Naam van de
GEHEELE WERELD
By gewyde en ongewyde Schryvers pronkt.






KORTE
E N
GESCHIEDKUNDIGE BEANTWOORDING.
Dat het oudtyds zo vermaarde Syrien en Syrifche Ryk, dan eens van eene nauwere en meer bepaalde, dan eens van eene ruimere uitgeftrektheid geweeft zy, en vérfcheidene Afiatifche Geweften buiten het eigenlyke Syrien daar onder begrepen wierden: ïs onder kundige genoegzaam bekend, en behoeft geen bewys. .
Dat het ook in deeze ruimere mtgeftrektheid by gewyde en ongewyde Schryvers de geheele Wereld oudtyds genoemt en geroemt is geworden, hebben wy nog onlangs met ontegenzeglyke bewyzenin onze Letter- en Gefchiedkundige Brief aan den WEwden zeef Geleerden Heer, R. Schutte voldongen. Deze Brief een zeker noeftig en kundig Vriend .-releezen en daarin genoegen gevonden hebbende, heeft ons de Eer aangedaan te vragen ; of men ook een byzondere reede en oorzaak wift aan te toonen, waarom dit Afiatifch Geweft in liet byzondcr, én onder alle de aanzienlykfte Romeinfche Geweften in de drie Wereldgedeeltens by uitftek en doorgaans by Griekfche en Romeinfche Schryveren met die grootfche benaaming pronke? Daar nu de beantwoording van deze vraag zeer veel tot opheldering en vaftbepaalde verklaaring van veele Schriftuurplaaizen zo by C 2 de



(4)
de Proprieten des Ouden, als Gefchiedfchrvveren des N. T. ftrekken kan, en in onze dagen vooral niets nadeeliger voor het Ëuangehuni is, dan dat men op toffe en onbeweezene haiffenfchimmen zyne verklaaringe vestige, (enkel om wat nieuws te zengen) en zyne hoorders of leezers door kunft en vlie<rwerk daar in doet hemden; daar en tegen niets meer tot beveiliging van de waare en byzondere beteekenis der ipreekwyzen dient, dan wanneer men de eerde zoerfche en ooripronk van eene oneigenlyke fpreekwys ontdekken en aanwyzen kan: zo vinde my uitgelokt en verpligt, ook aan deze vraag te voldoen.
Men gelieve zig dan vooreerd te herinneren, dat dit aanzienlyk Gewed tuffchen den Euphraat en de Middelandfche Zee het eerd na de Zondvloed bevolkt, bewoont, en in vérfcheidene kleindere Ryken verdeeld is; waar onder het Babylonifche al vroeg heeft uitgemunt.
Dit Babylonifche Ryk daarna met het Asfyniche en andere Afiatifche Ryken vereenigd, en t'faamen gefmolten zynde: zo zyn deze Koningen tot her. toppunt van eer, aanzien en macht in geheel Afien opgeklommen. En alhoewel dit groote Ryk niet lang na de Poederlaag van Sennacherib wederom gefcheurt, en in drie voornaame Ryken gefplTd is: zo' hebben de Babylonifche Koningen (het Affyïifche verwonnen, en met de Mediers gedeelt en vernietigt hebbende) wel ras zig van de Afi,tifche Wereld (van het Taurifche gebergte af tot de indifche en roode Zee toe) meester gemaakt, en hun Ryk de geheele Wereld



(5)
S.eld genoemt. Oier van daan is het, dat deze benaaming ook in volgende tyden aan dit Land is eigen gebleven , en alle volgende overheerfchers en bezitters van het zelve deze trotze benaaming hebben overgenoomen; (gelyk wy in onze Lener en Gejcbieakundige Brieven ten volte (zo wy meenen) betoogt hebben. Wanneer nu daar op het uitgèftrekte Ryk van Alexander de Groote, na deszelfs fchielyk en onverwagt overlyden, in vérfcheidene grootere en kleinere Ryken gefcheurt wierd: zo heeft wederom alleen dit gedeelte, dat het Syrifcbe en Afyrij"che Ryk genoemt wierd, die gewoone Afiatiafche vergrooting en deze trotze benaaming behouden, om dat de Syriers zig ook meefter van lïabylonien gemaakt hadden. Zo word Antiochus de Groote by Appiaan (*) Koning van Syrien enBabylonien genoemt; maar zyne Gezanten, den Romeinen vleijende, zeiden na zyne nederlaag, dat de Romeinen door die Overwin, ning mee/Ier van de geheele Wereld gewar. den waaren. Egter zyn de Romeinen zelfs, alhoewel Ooft en Welt in de drie gedeeltens der Oude Wereld hunne overwinnende Wapens omgevoert hebbende, niet eer tot dien toppunt van roemzugt opgeklommen, dat ze zig de heerfchappy van de geheele Wereld volmondig hebben toegeëigend, dan na dat deRomeiniche Neptunus, de groote Pompejus, deze Afiatifche Wereld door de overwinning van Tigranes en Mithridaat volkomen iu de macht der Romeinen gebragt had. Van toen af wierd dit eene algemeene, gewoone
en
C) Zie Hem in zyne Syrifche Oorlogen aan liet begin.
C 3



C 6 )
en onaanftootelyke mimet van fprekeo by de Grieken en Romeinen, en wel in eene tweederlei politique beteekenis, dan eens in de oudere, nauwere, en Aflyrifche, dan weder m eene nieuwere, ruimere, Romeinfche beteekenis.
In de eerfte wyft het flegts aan, dit aanzien-, lyke gedeelte des Romeinfchen Ryks in Afien v/elk te vooren de Aflyrifche en S.yfifche Koningen beheerfcht hebben, waar van naderhand de Syrifche Landvoogtdy het grootfte gedeelte befioeg, en dat de Keizer Augustus in zyn Befchryvingsbevel bedoelde; maar in de laatere en nieuwere beteekenis wyft het 't geheele door de drie Wereldgedeeltens uitgeftrekteRotneïnfcheRykaan: maarnnoiten nergens fiegts een klein itrookjeLands als Judsa.
Deze dubbele beteekenis, door de geleerde Uitgevers en Uitleggers van de gewyde en oWgéwyde Schriften niet gadeflagen en opgemerkt, zynde : zo zyn dezelve rot die vericlïeidene en zeer tegenftrydige giflingen nopens het Keizerlyke Befchrvvingsbevel vervallen. 1 )c eerdere en oudere beteekenis vind men nergens klaarder cn naauwkeuriger bepaald, dan by JLlvjus, wiens woorden wy in het Nederduits tot gemak van Nederduitièhe Leezers waardig achten re vertaaien. Zo fpreekt Pbmseüs, de laaifte Macedonifche Wettige Koning,dn het XLII. Boek van Livius ,,'in fegf-^a Hoofdft. Més wat door de ml 5j dundigbeid der Goden, wat dóór de Koning ,} lyke voorzorg diende toebereid te zoor den, „ hibbcn de Macedouiers ten volle en overvloe,i dig by de h ind. Men moet maar dezelve „ u.ud en dapperheid behouden en hunnen,
die



( 7 )
die hunne Foorouders gehad hebhn, zvelke, nadat zy Europa bedwongen hadden, na Aften overgeftooken zynde , de door geen geruchten zelfs tot nog toe bekende Wereld (incognitum faiTiïe orbem terrarum) met de Wapenen zig geopend, en niet eer hebben opgehouden te overwinnen, tot dat hun, door de Roode Zee beflooten, Land ontbrak, dat te overwinnen was. Zie daar de oude Wereld, den ouden orbem terrarum, pasa oikoumene, bepaald binnen de Roode, oflndifche Zee, en klein Afien, die de Madeconiers den Peruanen ontweldigd hadden.
Maar van de tweede, ruimere, en laatere beteekenis behoeven wy geene voorbeelden en bewyzen by te brengen, alzo dezelve over bekend en zo overvloedig te vinden zyn, dat andere zig verbeeld hebben, dat deze uitdrukking en fpreekwys nooit anders, dan van het"geheele uitgèftrekte Ryk der Romeinen gebeezigt wierd.
Wie egter treffender voorbeelden en bewyzen verlangt, als men veelzins gewoon is by te brengen, kan dezelve vinden in onze Veroftm. Fafc. V. p. 61. & feq. Buiten deze twee Landen en Ryken, het uitgèftrekte geheele Romeinfche, of aanzienlykeOoftelyke gedeelte langs de Middelandfche Zee, denken wy niet, dat eenig ander Land en Geweft in Europa of Af/ica, het zy groot of klein, met die trotze benaaming van de geheele Wereld is vereerd geworden. Ten minften is daar van tot nog toe geen een klemmend en befliftend bewys bygebragt, en die men uit dienftbaarheid voor zyne onderstellingen bygebragt heeft, konnen geenzins den toets dooiftaan. Dus komt het alleen
daar



' ( « )
daar op aan, welke beteekenis van die beide hier, of daar plaats hebben moet, 't welk uit de omftandigheeden en t'faamenhang van zaaken en gezegdens zeer ligt en klaar blyken kan. Zo is, by voorbeeld, geen oorzaak en reede uit te denken, waarom die van Auguftus bevoolene befchryving, indien dezelve zig over het geheele Romeinfche Ryk teffens, volgens een algemeen bevel, zoude en moede mtftrekken, bepaald word tot en aan de Syrilche Landvoogdy van Kurenius, en niet aan het regeeringsjaar of Burgemeefterfchap van Auguftus., of andere Burgemeefters in die tydj of zo die Befchryving alleen Judsea raakte' waarom dezelve niet tot het eigenlvke Jaar van Herodes gebragt wort? Meen, zy raakte nog het geheele Romeinfche Ryk (dat een onzinnig onderneemen van Auguftus zoude geweeft zyn, indien Hy zulks in 't geheele Ryk teffens door een enkel bevel hadde willen beftaan te doen, en abfolut onmooglyk, zo Hy dat zelfs overal hadde willen uitvoeren;) nogjudaea alleen, dat als nog door zyn eigen Koning naar de Joodfche Wetten en wyze beftierd wierd, en nooit de geheele Wereld genoemt is: maar zy raakte die oudere Oofterfche Wereld, welke i-'ompejus de groote overwonnen, maar nog niet befchreeven hadde, en waar van thans de Landvoogdy van Syrien, in haaren geheelen omtrek, het aanzienlykfte gedeelte uitmaakte, en daarom ook tot des Landvoogds Kurenius regeering en tyd bepaald word; doch niet tot "een enkel yaft Jaar gebragt kon worden, om dat zy niet in een enkel Jaar haar beflag overal gekreegen heeft, nog na de naauwkeurige Romeinfche wyze krygen kon.