INHOUD.
I. Da Almanach, &c.
II. Iconologüa of Beeldspraakkun de, beftaande in 12 Kunstplaatjes, met derzelver uitlegging,naar den Hcere Gbavelot.
[II. Verzaameling van merkwaardige ont' dekkingen in verfcheidene Wetenfchapfchappen: bevattende I. Verfcheidene wyzen om het begin van den dag te bepaalen. II. Aangaande den Hemel. III. Van de Aarde. IV. Politike Reekeningen. V. Van het Water. VI. Van het Noorderlicht. VII. Lyst van voornaame Ontdekkingen zints eenige eeuwen in Europa gedaan VIII. Kun-; digheden van zommige Koopmanfchappen. IX.van s'Menschen Lichaam. I. Van deszelfs Waschdom. 2. Van deszelfs Evenmaat. 3. Verfchil in de Evenmaat, welke door de verfcheidenheid
der



der Kunne veroorzaakt word. 4. Van s'Menfchen hoogte. 5. Zwaarte van den Mensen. 6. De Hairen. 7. De Tandent 8. De Oogen. 9. De Herfenen. 10. De Beenderen, ir. De Spieren. 12. De Wervels. 13. Het Hart.. 14. De Pols. 15. De Uitwaasfemingen.
IV. Zegels, als Huurcedullen, Obligatien, Polifen, Contraften, Traufporten, Leescedullen, Reken;ngen, Requesten, de Minuten op Kusting, Rentebrieven en Biljetten, met de Pryzen. Afgaande en aankomende Posten. Ordre op de Trek- en Veerfcbuiten, het verkop ten ea verlangen der Poortklok.
1TD-



ÏYD- en FEESTREEKENING
Voor het Jaar 1785.
Dit Jaar komt overeen met het 649§fte der Juliaanfclie Periode. 5789 - na de'Schepping; volgens Usferitis, 5546 - der Jooden , beginnende 22 Sept. 1199 - der Turken, beginnend 19 Jar.utry. 2534 - van Nabonasfar, beginnende 15 Juny» 2538 - na de buuwiHg van Rome.
Het Guldengetal De Epadteu De Zonnecirkel De Zondags Letter
19» Zond. Septuig. 23 Janir.
18 Aschdag % Fehr.
2 Paasfchen 27 Maart B Hemelv. Dag. 5 Mei. Pink ft er 15 Mei.
De Quatertempers.
De I. den 16, 1 2 en 19 February. De II. den 18, 20 en 21 Mei. De III. den 21, 23 en 24 September. De IV. den 14 , 16 en 17 December. De eerfte Zondag in den Advent, den Juffen Neven) ber.
VAN



VAN DE ECLIPSEN DEZES JAARS.
In dit Jaar zullen twee Eclipfen op 't Aardryk haar vertonen, aan de Zon en geen aan de Maan, waar van by ons niets zal konnen werden gezien.
De eerfte zal zyn aan de Zon den 9 February, en zal zig vertonen op Picos, leggende op 23 graden Zuyderbreedte, en 17 graden 30 minuten lengte van ons ten Westen, het begin by haar te zien (morgens ten 9 uren 38 minuten, het midden ten 11 uren 5 minuten, het einde ten n uren 34minuten, zullende 10 en drie quart duym over de Noordzyde verduifteren.
De tweede of laatfte mede aan de Zon den 5 Augustus, en zal zig vertonen op het Eyland Vafta, leggende op 24 graden 30 minuten Noorderbreedten, en 147 graden 43 minuten lengte van ons ten Oosten, het begin by haar te zien fmorgens ten 9 uren i3 minuten, het midden ten 11 uren 11 minuten, het einde ten 12 uren 57 minuten, zullende 8 en een 15 duim over de Zuydzyde verduifteren, alles na haar middag.
VAN DE VIER GETYDEN DEZES JAARS
De Winter neemt zyn begin den ïi December des voorleden Jaars 1784.
De Lente zal beginnen den 20 Maart.
De Zomer zal beginnen den 21 Juny.
De Herfst zal beginnen den zi September.
De Winter aal beginnen den 21 December,



JAWARY (Louwmaand) XXXI. 151^
_i Saturdag | N. Jaarsd. i I '
? ,fQgü. /'L«c. 2. ü7ink. k.
3[Maandag s. Genove. Doesb. k. _
4 Dingsdag "s.Phmüd. Eindh. k. (g;Laatfte
5 Wocasdag s. Thelesp. Quart. 6.Donderdag DrieKonin. Kasfel. k Dln§S(iaI
? Vrydag s. Raym. 5.0mer./fc: d- t l
l Saturdag n. Erhard. Mid. b. m S
9|ZO. CO |Lw. 2 Op. 1'aiys. k.
z. .Maandag \iopptrm
i Dingsdac ^rchadi. !
! Woensdag s. Pnulus. . (|j)N.
! Donderdag s. Juletca. $ wMaan i
l Vrydag s. Pbi ris. ' /Woensdag'
■ 5aturrla.g s Apihtm. Brugge, k. A' i2'
ï 20. cn~ J~Th~nJ. * .
• Maandag s. Wilhelm. ; Dingsdag s Pieterfto.
i Woensdag s. M. en M. Westz. k. 'QkKtrftë i Donderdag .s.Fab.enS.. sSVQuarr. ■ Vrydag . s. „jigniet. ' Woensdag Saturdag s. Fincznt. Ysfel. *. d, 19. ; I
20. cJiïj i^Ti f |
Maandag s Timoth.
Dingsdag s.paul.bek. Embd. k.
Woensdag Is.Policarp. Kortiy, k. '
Donderdag s.J. Kruis. Tilburg k. föVoïït
• Vrydag s. Cyryl!. Herent, k. WMaan< Saturdag s. Pr.de Sa. fumner./t. Douderdi Zu ClVj J/X £ Geer./)W.|U'27- ' i Maar da? s-Petr. Ne. Luik. k. »
Zou treed in htt teeken va» Jqnariasofd*ti terman, den 19 op ten 7 awrenj onder 1:114 uwei»



VAN DE ECLIPSEN DEZES JAARS
In dit Jaar zullen twee Eclipfen op Aardryk haar vertonen, aan de Zon en gt aan de Maan, waar van by ons niets konnen werden gezien.
De ecrfte zal zyn aan de Zon den 9 1 bruary, en zal zig vertonen op Picos, 1 gende op 23 graden Zuyderbreedte, 17 graden 30 minuten lengte van ons 1 Westen, het begin by haar te zien fm< gens ten 9 uren 38 minuten, het midc ten 11 uren 5 minuten, het einde ten uren 34minuten, zullende 10 en drie qu duym over de Noordzyde verduifteren.
De tweede of laatfte mede aan de Z den 5 Augustus, en zal zig vertonen het Eyland Vafta, leggende op 24 grar 30 minuten Noorderbreedten, en 147 s den 43 minuten lengte van ons ten 0< ten, het begin by haar te zien fmorge ten 9 uren 18 minuten, het midden 1 li uren 11 minuten, het einde ten 12 ui 57 minuten, zullende 8 en een 15 du over de Zuydzyde verduifteren, alles haar middag.
VAN DE VIER GETYDEN DEZES JAA De Winter neemt zyn begin den zi I
cember des voorleden Jaars 1784De Lente zal beginnen den 20 Maart. De Zomer zal beginnen den 21 Juny. De Herfst zal beginnen den n Septemb De Winter aai beginnen den 21 Decemfe



[ JANCJARY (Louwmaand) xiüCiTlS^"
_i Saturdag | N. Jaarsd. \ " * ~~ .
? ZOJNÜ. \~Luc. 2 LïïTink. k.\
3jMaandag s. Genove. Doesb. k. \ r _ ,
4 Dingsdag 's.Ph?rai!d. Eindh. k. ^^aat"e
Woensdag s.Thelesp. ) Quart-
6..Dondertfag DrieKonin. Kasiel. *. DlnIsdag 7 Vrydag s. Raym. s.Omer.^ d' 4' tf
X Saturdag i. Erhard. Mid. b.m I
9 ZO. CO Luc.zOp. 1'aiys. A. 1
jc. rMaandag Mopptrm n Dingsdas Archadi. ■
12 Woensdag s. Pnulus. ®N«
13 Donderdag s. Juleita. | jwMaan *
14 Vrydag s. Pbi rla. ' / Woensdag! ! t5 Saturdag s Jjpihmt. Brugge, k. A- l2,
16 ZO. Il~ ,:
17 Maandag s.Wilhelm. J ig Dingsdag s Pieterfto.
19 Woensdag s. M. en M. Westz. k. 'ffljEerftd. I
ai Donderdag .s.Fab.enS. ^Quart. I
ai,.Vrydag . s. ..Jgniei. WToensdag',
?2 Saturdag s. Vincent. Ysfel. *. ,d. 19. '\
23 ZO.CIlïj MÜÜX |
14 Maandag s Timoth. ■
>£ Üing?dag x.Paul. lek. lEmbd. k.
26 Woensdag s. Policarp. Kortiy, k. 1
Donderdag s.J. Kruis. Tilburg £. (pïVoïïe
28, Vrydag s. Cyryll. Herent, k: Maan*
29 Saturdag s. Fr.de Sa. fcmtner. A.jDouderd,'
10 Zü C1V3 Ajat. 5- Geer.p mM' 2?'
, 311 Maar da? s- Petr. Ne. Luik. k. *
De Zon treed in (#3; het teeken van yfqtiariusof ó»n Waterman, den 19 or ten 7 awrer, onder t:n 4 uure»»



JFEBRÜARY, (Sprokkelmaand) XXVllI.j
I i Dingsdag s. Ignatius. Gelder, k. '
2 Woensdag Ma.lkhtm.
3 Donderdag s.Bafilius. Geld.p.ffJ. @Laatfte
4 Vrydag 5. Veronic. Arnli. k. ^Quarr.
5 Saturdag s.Agatha. 'Donderd.
6 Z. (&«/»£) ^uc. . ~~~~~
7 Maandag s. Richard. Nioort. k; , ' 8 Dingsdag *ty?<r» Genu>».
9 Woensdag s. Apoloni.
10 Donderdag s.Wilhehn. Brem. *. A N.
11 Vrydag s. Euphros. Recrrn. k. wMaan
12 Saturdag s. Eulalia. Vrydag. d. ^ , i — .... i ii.
13 Z.(Qjiad) Malt. 4 U Maandag s. Valent.
ik Dingsdag 's. Fauftin. rperen. k,
16 Woensdag Quatert.
17 Donderdag s. Contant. Reei.A. -mEerlte, i3 Vrydag Quatert. ^Quart. , iy Saturdag \Quatert. Bom.fi.m. yryd.d.i8.
z° ZO.(Kmï Matt. i7 2wQ, ai Maandag s.Eleonor. /
22 Dingsdag s. Piet. St. J£r-fd*j ^Iwolnsdag Vafleniag. "eusd. *. M Donderdag *■ Matthys. d fc
f5 Vrydag s. V^r. Xffik! *? ©Volle 2,6 Saturdag s. Nestor. ^Maan _ - — ■»■ ■ — - Saturdag
' 27 Z. (Ocult) Luc- 11 d'
23 Maandag s.Lutipat.
De Zon treed in (}G het Teeken van Pisces. of de Vïsfchen, dca 18 or sm 7 uure», onöer ten 5 uuren.



MAART, (Lentemaand) XXXI Dag.~
1 Dingsdag is. Albinui Utr. p. w7\
2 Woensdag Is. Simpel. Heusd. k.
3 Donderdag |-.Luirigun Devent.* (^Laatikl
4 Vrydag 5. Lucius. ZwoU.Aot. ^Quart. Saturdag. s-Fredtrik. Aurik. k. Dot d.d.j \
6 ZO. >i. 6. Haail/> *.|
7jMaai.dag j, Thomas. Muid.p m Si Dingsdag Amfi Mira Rott./. m.
9 Woensdag UeXLMart.lAmiï. lo. j
icj Donderdag p. V cftor. I —, h. 1
i> Vrydag Js.R«faiia. Grav./>./».'|§&N.
12 Saturdag s. Gre.or. /Bus. Afl//v. WMaan.
x"i zo. o*o >'* 8 ïüiïTj>77,. Vryd*8 d
i*i Maanüag s. Math.'ld. Komm.jr. Ir>
if Dingsdag s. iiabelle. ~~
iC> Woensdag s.Abraha. Muid>.«
17 Donderdag s. Geertrui.
ib» Vrydag |s.A!exand. Dev. /. m. HEerfte
uj Saturdag s^oftph. C. b. m. ^Quart.
20IZ. (Pa/mzj Mut.if. Vrydag d.
li Maandag Js. Benedict I l8*
22 Dingsdag s. Cl v. S. Ed. k. "
23 Woensdag s. Theod. M. p. m.
24 Donderdag \lVitu D. Arnb p m 25JVrydag \Qoede y. Haarl./.;».
26 Saturdag |8. Lufger. 'Vian.p.w. (v} Volle
27 ZO.ND. 'pASCfüN. J T ^Maan
28 Maandag 2 Paaschd, \ Saturd. d.
29 Dingsdag s.EuIhch. |Utr A -6* f 30. Woensdag s. Quirir. Gore.*.™- I jilDonderdag s. Guido. Voll p m I |
Di Zon treed in <V) het teken van^r/Vj, of den Kam 3 te 20 op en ond*r ten. 6 uuren.



' A PR 1 L^CGrasmaand) XXX.
. l Vrydag s. Huao. Zwol. b.m.
i Saturdag s. Fracisc. Alkm. Ar. (gVLaatfte '
4 Maandag s Hildebat. n &
5 Dingsdag s.Irenus. Wyk. p.m. ,,, G Woensdag s. Celester. Gron.
7 Donderdag s. Epiph. Ames b.m. | 8 Vrydag jS. Waltrus.»Does.i.«.
19 Saturdag U Procopi. Z. w. k. lö ZOvXJtf#Q [jó^ Tex. ®^*atn
n Maandag s. Leo. Munt.i.w. Zond d iciDingsdag s. Julius Wou. b.m. AtS Woensdag s. jufiinus. Naar. ^.w. . i H Donderdag s. Tiburti. Wyk k. ifi Vrydag s. Anaftafi. Elb. p m. \6 Saturdag s. Valeria H. p. m.
, 17 ZO.Jub. Joh. 16. ,®OuÏÏt.
18 Maandag s.Anicotiu. 7 \ A
! 19 Dingsdag Si Marcell. f°na* a*
2C Woensdag s. Sulpitiu. Alk.f. tn. lJJmm.
2.1 Donderdag 's. Anfelm. I Atner.^./w '
22 Vrydag s.Sotherus.JLeer. b.m.
23 Saturdag f. G^crg. I Terf. b.m.
24 ZO. CC*»0 16- • Volle
25 Maandag s. Marcus. ^Maan
26 Dingsdag s. Cletus. Monn...m. J»
, 27 Woensdag s. Amand. , 6
I28iDonderdag s. Vital. Ëd. p. m. u*
Ioo Vrvdaa Is. Sibille. Arnh p
3o Saturdag |s.C.v.S. IWork. *.
De Zon treed in (tt) het teeken van Taurus of den Stier,dea 20 op ten 5 «uren a onder ten 7 uuren.



[ MEI, (Bloeimaand) XXXI. Dag, )
i ZO. (Rog) Joh. 10. H. m. (&l aat(L I 2 Maandag s. Athan. Swam. k. ^Quait.
3 Dingsdag -j-. Finditig. Zond.d.u
4 Woensdag s. Monica 1 ' -
5 Donderdag Hcmelyta. H.Jfc.L.A.
6 Vrydag s. Jan Let.
2 Saturda8r s. Stanisl. Haye. k.
8 Z. (Exau) jQh. 15. —
9 Maandag |s. Greg. N dfe N. ,
10 Dingsdag s. Anthon. Scho A. wMaan
11 Woensdag s. Mainert. Devent.A. Maan.d.9.
12 Donderdag s. Nereus. - ■ —
13 Vrydag s.Honorin. v
14 Saturdag s. Cbristo. Sneck k.
\i ?,0,Cf^ »4. Hdvtri.A. -fl|EerIte f
16 Maandag 2 Zw. p. m. ^Quart.
17 Dingsdag f Z)*^» Utr. p. m. M. d. 16. * 10 Woensdag Ouatert. > , 19 Donderdag ~Prudent. Gore.*».
I 20 Vyrdag Quatert.
21 Saturd'g 'Qrateït- Dort. A.
22 ZO. (i.) H JJricvZh
23 Maandag s.Guiberr. 'schev.A. //vWolle '
24 Dingsdag s. Joanna. Naard. A. WMaan 25/Woensdag s. Uibanu. H-A». d ia
2<5 .Donderdag H. Sacram. P ' M' -
27/Vrydag s. Joannes
28JSaturdag s. German. fleosd. k.
29UO. (11.) H.Drievul f/^raatfre
30 Maandag «.Fd.enP. Was.p.m.|«#Óuarr.
;UDingsdag s Permnel. |pj„|.d * ;
De Zon treed in (H ,het tceken van Gemlmoièttk iweeimgt *»efl £© or ten 4ugrena wma tcu 7 uure».



] U N Y, (Wiedemaand)_XX X Dag. J
iiWoensdag s.Pawpnii. ^.p.tii., I
1 al Donderdag s. Marcel!. Enckh. k. J
St Vrydag s. Pergent. [
4»Saturdag s. Maiys. Brouw, k.
"5 Z0. (flï5~ ÏLbnevul. Hard./.m.
6 Maandfeg is. Benign. Ikielp./w.
7 Dingsdag js-R'djtn. Dclft.p.w. m$s.
8 Woensdag is Medard. ^jMaan
9 Donderdag 'sPr.enFel. G- p> m. vv j 8i 10 Vrydag s. Getula. Hard.t m. .,
u Saturdag s. Barnab^ Rheen. *».
ïajzO. (iV) H.ürieraï. I
13 Maandag s.Anthon- I
14 Dingsdag s. BafiliüS. I
15 Woensdag s.Vitus. M« «M *Mrerfte6 Donderdag s. Atireh. ^Ouart.
I' Viydag s.Adolph. Scha m-p. i&jSaturJhg 's. Arnolph-|Dclft:_£:_ ■>
ipIZO. (V> tl Drkvid. |
20 Maandag s. Silvar
2ilDingsdag s. Eufebiu
22 Woensdag s. Paulus. .üev.p.w. «23 Donderdag 1 Vastendag. ft, Volle laJ Vrydag J' ^Maan I25 Saturdag. \s filogruj. Sjchied^1^ ^ Jio ZO. (VlJ~tll Drierul\'lex<il.k. -1
[I27 Maanaag s-^e**<" tf^Uatlk !|28.Dingsdag Vastendag. J«LQuart.



JULY, (Hooimaand) XXXI. Dag.
1 [vrydag ls.Tlu.obal. Bred. ƒ;.»*.
2 Saturdag Man Vifit. Wee-. k-_
3 ZO. (VJQ ILDsicvul. Gieü'p.w
4 Maandag s.M(tra,ttsf!
5 Dingsdag .s.BÓnifaci. |
6 Woensdag s. Tertulli.'
7 Donderdag s.Demetri. Gercpm-
8 Vrydag s. Procopi. S p. m. ©?i*
9 Saturdag s. Senon. Katw. k. DoJJ""7t
7o'ZO. CV1H) ÏLDrTtvul. Vit. k. '■
ji Maandag s.PiusenM-
12 Dingsdag iS.Nab.enF»
J3 Woensdag s. Anaclet.
,4 Donderdag s.Bonaven. S. p. m. ©n""?
^Vrydag ^jpoff.Sche. > : n^,/
II Saturdag s. Reinild. Ysfcjm.A, Pond. 14.
17 ZO-CIX; ti.Dnevnl. BieukeU-
tg Maandag s. Eugeniu.
19 Dingsdag Hondsd. h. \
20 Woensdag s,Margriet.
21 Donderdag s.Daniël. Gron
22 Vrydag s. Mar. M. ©^f
23 Saturdag S. Apollin. Geertr. k. ^Maan ó ■ -—- V. d. 22.
24 Z. pp H.Drievul' Wyk. k.
2* Maandag s. Jacob.
26 Dingsdag j. ^««*. Hoor./.«.|
27 Woensdag s.Panthal. Cam./.i».|
28 Donderdag s. Nazarus.JVoor.p.».
29 Vrydag s. Martha. (f^Laatftü 50 Saturdag s. Abdon. | Gouda, k. ^Quart. U Z. (XO JÏTPrieyul. \ Ree inft. Ar. V._d. 29^ _
De Zon treed in het teeken van {SV> Le0> of deïl l&wMen 3aften or ten 4 uwen>üNB*Rten 7.uuren*



" AUGUSTUS, (Oogstmaand) XXXI^Dag.i
"ï Maandag s. Put. b. Beem.fc.J» J
a Dingsdag s. Portiunt. \
3 Woensdag Stev. Vind. |
4 Donderdag s. Dominie. * Vrvdag \s.M.terf».
6 Sptnrdag Transfi. C WyY.pm. ffg) ' 1 — ■■ i i ., ■ ■ ' i Maan
7 Z. (XII) H.Drievul. Sat. d. 6.
g Maandag s. Cyryli. 's Grav.A —
o Dingsdag Fafiertdag. Utr. p. «.
io Woensdag J. Lcurent. Hoorn. k. I
x i Donderdag s. Tibun. Rott./. t».
, ,n Vrydag s. Clara.
13 Saturdag sj^ojyr. f-Merfte
14 Z.(XHO li.DrieyuL Wil^Quart.
15 Maandag H. Srr d. 13
16 Dingsdag Hartjesdag ■ • i > T 7 Woensdag s. Liberat. Lis. >>.
10 Donderdag s. Hclena.
ia Vrydag s.Ludovic.
20 Saturdag ^mm,
~y Z.(XlVj // Drieyul. Monu. A. Volle 12 Maandag Ti mot ft. |WMaan
a.-, Dingsdag Cajiendag. Zo. d. gr.
84 Woensdag s.Barthol. -
2< Donderdag s. Ludov. Loe.p.w.
26 Vrydag s.Sevenus.i,Roit. /o.
,27 Saturdag s.SulpkiuslAHiit.ƒ>.«*.
2~IZO. (XV) U. Drieyul.|
39 Maandag s.Auguftin.. Rotr. *. gLaatftel
30 Dingsdag S.Felix M. jMiud.p.w.j ^Quart.
J31 Woensdag ."=. Paulinus iNaarv•£./«■ Zo. d. -8.|
JT>e Zon treed in (V#) het Teeken van Virgo. of oe
tisegti aifteu v* ten 5 uorep, eiwit te» 7 uuwag



SEPTEMBER. (Herfstmaand; XXX. j
ijü.uiderUag i. Gillis. Aikm. k. 21 Vrydag s. Juirinus. Dtift. k. S|Saturdag s. Seraphin. C. b. m
4 Z07"(~ ÏTbriewï
5 Maandag s.Victoria. Weesp k W '
6 Dingsdag s.Elcuth^r. Zierkz.A. Main ;
7 Woensdag s. Claud. Heyi.p./w. ' 5'
8 Donderdag Maria gel/.''
9 Vrydag s. Go{rpn. 'Worc. k ' io Saturdag js.NicoI.to. Tertol. k. *•
iT Z. (XVil) Drisvul. RÖftnd.Ji.
12 Miandag s. Guido. ■ 3Pn
13 Dingsdag s. Amatus. Amft, lo. Quart.
14 Woensdag \ Ferheff. I /o. M» d. 12.
.15 Donderdag is.Nicode. |Utr. /. m.
16 Vrydag s. Cornel.
17 Saturdag s.Lamb. Maars. k.
18 Z.CXVUi; 7/.D;»ot/.1 ~" i9|Maandag s. Sidonia. Benneb k- (^)volle
20 Dingsdag Faftendag. Leid- / *». Maan
21 Woensdag Ojiatert. L.p.m- D* d. 2c.
22 Donderdag s.Mauritiu. G. k m. ————— %l Vrydag QuaterU '
24 Saturd. Quatert. Eda- ƒ> w
2" ZO, (XIX) ƒ/. Driw//. Araft. k.
26 Maandag is.Cyp. &J. Utr. p m.
27 Dingsdag js.Cos&Da. Bur.p /». (ff^Laatfte
28 Woensdag s. Wenfefl. ^Quart.
29 Donderdag s.Michicl E k. &p.m D. d. 29. : 3c Vrydag s.Hieronim. C. «.
De Zon treed in hetteeken van 0±;) Libra, of den Wecgfsbaal den 2} op en óndir. tea 6 uuren»



I ° CT ° BER' 'Wynrcaand) XXXI.
j Saturdag BavJ. ïThu\p.m-.%
2 Zu. (XX) \lFDrieyul |Wyk./.»/ I
3 Maandag Leid ontz \ F
4 Dingsdag 's.Francist.'iCuil.*.»;.'^^.
5 VVociiSdag s.Placidus. w«Vlaan
6 Donderdag s. Bruno. W. p. m. D. a. 4.
7 v'iydag 3. Maicus. Gout k. *————
8 Saturdag Alkm.antz.
1 ZO.(XXI) h. Dn vul.
10 Maandag j. ^/'ftcr. Voorb.
11 Dingsdag s. Gom mar. ^Rerfte
' 12 Woensdag s.Makimil. W. b. m. sS*()uart..
13 Dondtniag s. Eduard. D. cl. 11.
14 Vrydag s. Donat. Scha.*, m ———— !5 Saturdag s.Ttlcri.fia. Pt v b.m.
Ï6 Z. (XXIO lT. Drieyul
57 Maandag js.IIeduigi. W. J». m.
iö Dingsdag j.
!y Woci.sdag 5. Irena. .G. b. m. Volle
20 Dondert.ag s.Wendeli l^Maan
21 Vrydag s. Urfula. Uir. £ »». W. d. 19.
22 Saturdag s.Maurit. AkeifNA. ———
I3 Z.(XXlIi) \U. Drieyul. .
24|Maandag s rLvcrgist. W.p.m.
2- Dingsdag s.Ciir>fai t.
26 Woensdag s. Evarift. G. b. m. ^f.aatftt
27 Donderdag Faflendae. T^uaVt.
28 Vrydag s.Sim.&J. Ujd.fc». \V. d. ±b. 20 Saturdag j.Naicisu*. Rhee». k ,
yj Z. (XXIV) 11.Drieyul s'lhb.m
31 Maandag.. Kg/lÜtfe/L. QPiLh% j
De Zon treed iu Scorpio of hec teekcn van deB S:horj>iQs;t, den 2jlten op ten 7 uurc», onoür. ten 5 uutcn.



NOVEMBER, (Slagtmaand) XXX.
1 J Dingsdag Aller Heil. I
2 Woensdag Aller Ziel. Gou. ^.w. |
3 (Donderdag s. Hubert. Hoor/).;;;, (jf)^
4I Vrydag s. Carol.B. wMuan 5 Saturdag 's. Maguus 'Donderd.
~ó\z. (XXV) //. Drieyul. J-É
7 Maandag s. WiiJeb. Bred.£.«.
8 Dingsdag s. Godefri. Alk. p.m.
9 Woensdag s. Salvator.
10 Donderdag s. Juftus. Enck.&.w j^Ëerfte
11 Vrydag s. Martyn. ^ Quart
12 Saturdag s. Livinus. Dond. d.
13 Z. (XXVI) ƒ/. Dww/. Ü
14 Maandag s.Bertram W. b.m.
15 Dingsdag I s.Machut.
16 Woensdag s.Edmund. Delf.y. m.
17 Donderdag s.Gregoriu.
18 Vrydag s.Eugeniu. Briel.f.m. Volle
19 Saturdag s.Eli/abeth. ■ wMaan
20 Z.(XXVII) ITmeyul. Vrydag d.
21 Maandag s. Mar. P. Leid.k m. 21 Dingsdag s, Cecilia. ;
23 Woensdag s.Cleraent. Lis. t. m.
24 Donderdag s.Chryibft
25 Vrydag s.Catkarin. Ve\z.b.m. j^Laatfte
26 Saturdag s. Conrad. Vlvmp m. ^Quarc.
2~ z. (1 adv.) Lul.TTT '' ™ Vryi,agd.
28 Maandag s. Oda M. Purm. la 25«
29 Dingsdag Faftendag. I
j© Woensdag s. Andreas. Lis b. m.
De Zou treed in het teeken van (+•» Sagittarius of den Schutter, den 22 op ren 7 uuren, cn onossü ten 4 uuren.



DECEMBER, (Wintermaand) XXXf.
1 Donderciag s. Eloy. I
2 Vrydag s. Bibiana. Bos. k. AftN.
? Saturdag f Tranche. wMaan
\ Z (2 aar) Mauh. u *rïd>8 ll'
5 Maandag ,s. Sabbas "
6 Dingsdag s. Nïcolaas Boekh.
7 Woensdag s./Imbref.
8 Donderdag il/ar/a ok//1.
9 Vrydag s. Leocadi. Lion. k. -mEerite
10 Saturdag s. Mekhia. ^Quart.
11 Z. (3 ^0 Rodenb/fc. Vryd' d'9'
12 Maandag k. Alexis. Joachi.A'.
13 Dingsdag s. Lucia.
14 Woensdag Qj/atert. iRyfel. k.
15 Donderdag s.Eusebiu.
16 Vrydag Quatert. Helm. k.
17.Saturdag Ouatert. Volle
,1 zTT^) 'i~ £Ö
u) Maandag .§,Magenus. I !y
20 Dingsdag Faftendag. ' 2' Woensdag s. Thomas. 22iDonderdag s. Flora. JHalle.B.
23 Vrydag s. Victoria.
24 Saturöag Vafln.dag. ' ^Laatftt
2^1 ZOND. Kersdag. TTT""™" oL^K"^
26 Maandag 2 Kersdag. [ '*f . f
27 Dingsdag s JanEua%
28 Woensdag OnnozelcK.
129 Donderdag s.Them.C.
30 Vrydag s. Savinus
31 Saturdrg s Sihester.
De Zon treed in (»-)o) het Teeken van Capricomusro cjen Steenbok, d,, ai w ten 8 uuren oküSK kcq 4 uuren



C O N O L O G I A
O F
EELDSPRAAKKUNDE.



DECfiMBEft, (Wintermaand) XXXI.
1 Donderaag s. Eloy7~ ——
2 Vrydag s. Bibiana. Bos. k. gaM.
jl Saturdag s Tranche. wMaan
"ï 7» QtadyJ Matth. u Vrydag d,
5 Maandag ,s. Sabbas i
6 Dingsdag f. Mcolaas Boekh.
7 Woensdag s./lnibrof.
8 Donderdag Mw/a ok//..
9 Vrydag s. Leocadi. Lion. A. -mEerite
10 Saturdag s. Mekhia. "^Quart.
u Z. (3 adv.*) joT~i Rodenb*. Vrvd' ó'9'
12 Maandag s. Alexis. Joachi.A-.
13 Dingsdag s. Lucia.
14 Woensdag .Qjtatert. Ryfel. k.
11 Donderdag s.Eusebiu. t «6 Vrydag Quatert. Helm. k.
171 Saturdag Ouatert. ■ faVolle
18..Z. (4 adyO Luc. 3. 1 / Ma,an;
10 Maandag .§.Magenu$. •-s*turaag 20 Dingsdag Valiendag. x?' 2' Woensdag s. Thomas. 22TDonderdag s. Flora. jHalle. B.
23 Vrydag s. Victoria. J
24 Saturdag Faftfr.dag. I^Laatftt
'2* ZOND. Kersdag. \ (-)ll"rt;
26 Maandag 2 Kersdag. [ ^turd. d.
27 Dingsdag s JanZua%
28 Woensdag QnnozeicK,
29 Donderdag s.Them.C.
30 Vrydag s. Savinus
31 Saturpg s SHvester.
De Zon treed in (*-)o) liet Teeken van Capricornusroï licn Steenbok, d. 21 u.' een 5 uuren onw&k, «n 4 u-uren.



ICONOLOGIE
O F
BEELDSPRAAKKUNDE.






KORTE VERHANDELING
OVER DE
ICONOLOGIE,
, O F
BEELDSPRAAKKUNDE.
Reeds langen tyd vóór de uitvinding der Letteren , heeft men zich bedient van Beelden, of, eigenlyker gefproken van Zinnebeelden, om de gedachten door teekens uit te drukken: deeze foort van fchryfkunst word de Beeldfpraak genoemd , en de kennis om deeze byzondere taal uitteleggen, of wel om de zinnebeelden te verklaaren, heet deBeeldfpraakkunde of Iconologta.
Sommige fchryvers beweeren, dat deeze Kunst reeds vóór den Zondvloed bekend gefeest is,dewyl, volgens het verhaal van JoJephus (*), de zoonen van Seth hunne verkregen kundigheden op twee zuilen, de eene van hartfteen en de andere van tichelfteen zouden
(*) Joodfche Oudbeden, i, bcek> hoofdft, A 2



(4)
den gegraveerd hebben, ten einde die voor het nageflacht té bewaaren, ingevalle andermaal een watervloed , of wel een vuurvloed, het overige der Aarde verdelgde; dan,waarin deöze' graveer fels beftaan zouden hebben» is geheel onbekend, en even onzeker als de waarheid van het verhaal zelve. Dit echter is zeker dat deeze graveerkunst in gebruik is geweestty de Egyptenaaren. Tacitus, Diod.Sicul'üs, hucanus eh anderen , noemen deeze volkeren de vinders dier kunst, welke in 't byzonder door hunne Priesters, zelfs na de uitvinding der letteren , gebruikt wierd, om de geheimzinnigheden van hunnen Godsdienst af te beelden, wordende deeze tekens by de Grieken Hiè'reglyphen of heilige graveerfels ge. noemd» De beroemde wysheid dier Priesters, en byzonderlyk hunne kennis van degehcimen der Natuur, bragt te weeg dat Pythagoras^lato, Thales en andere aloude Wysgeeren naar Egypte reisden, om in deeze wysheid derEgyptenaais, met dewelke zy nochtans zeer geheim waren, onderwezen te worden.
Eenige geleerde uitleggers verbaalen, om van deeze fpreekwyze een denkbeeld te geeven, dat, by voorbeeld, ht t afbeelden van een' Dolr-hyn de jkelhèfd beteekende , omdat deeze alle andere dieren infnelheid overtreft; en dat een Anker httteeken der langzaamheid was, dèwylhetzelve het Schip ophoud en itil doet
flaan:



{ 5 )
ilaan : wanneer nu een Dolphyn geflingerd om een Anker verheeld word zoude ziiïks de griek'fche fpreiik Haast u langzaam beteekenen.
ïn laatere tWen hebben veele Dichters en Schilders, zelfs Wysgeeren en G- fchiedfchryvers deeze zinnebeeldige uitdrukkingen tot fi"e~ raaden van hunne weiken , of om hunnen ftyl meer kracht te geeven , overgenomen en tevens van tyd tot tyd andere zinnebeelden daarby uitgedacht; nadei hand zyn dezelve on« gevoeliglyk in de taaien en fpreekwyzen ingeflopen , van waar de leenfpreuken (Metaphora) herkomftig zyn, als by vo<ub. van een listig menfch, hy is een Vos; van een' moedigen en Herken, hy is een Leeuw, enz.
De kortheid van ons befeek Jaat ons niet toe meer uic te weiden over de byzonderheckn van deeze vernuftige vindingen , waar van de kennis den Dichteren en Schilders in 'c byzonder onöntbeerlyk is , en welke in 't algsmeen, des te gelukkiger en fraaijer gereekend worden , naarmaate dezelve duidélyker of fpreeksnder zy\
Het zal den leezer van fmaak denken wy echter niet onaangenaam zyn, alhier de volgende fraai je crïchtk undige vcrklaaring van de Beeldfpiaak door een'Nedeilandfch' Dichter te vinden*
A 3



(O
De wysheid der aloude Egyptenaaren
Was opgepronkt nier een' verbloemden ftyJ, En net verbeeld in teeknen op pylaaren
Aan de oevers van den grysgelokten Nyl. Heur Ichranderheid zat fchuil in 't loof der beelden i * Cftom •
Heur fpraak was groots ; haar merken waren En wie den zin verftond waarop ze fpeelden
Had toegang in haar heilig heiligdom. Wie zou't geheim van haare kunst doorgronden, , , . ■ Dat met een floers vanraadflen was bedekt, En in een wolk van fchaduwen gewonden , Waardoor 't verftand gefpitst wieid en ge-
Nu bootfte zy eens allerhande dieren.
Dan maalde zy verfcheide menfchen-leen , En menfehen , en graveerde 's Hemels vieren ,
En 't kruid des velds op een' gewyden iteen. Zaagt ge ooit een kind,een'man met gryzenairen
Een waterpaard,een valk , een krokodil Bv één gevoegd op Memphis kerkpylaaren,
En vraagt ge wat dit zinbeeld zeggen wil ? Niet ander, clan : ó Mensch , die word geboren
En fterft God paaieenonbefchaamdgellacht. Wie ook de Zon en zilvre Maan zag glooien
Zag de eeuwigheid gefchilderd in haar kracht. Een zwaluw in het nest met haare jongen,
SchetÜe af een' man die aan zyn jeugdig kroost 't Gelyke deel by erfnis, onbedwongen,



( 7)
Befpreekt en maakt tot onderband en troost.' Deluchtdaauw was een kenmerk der geleerd-! beid,
Demenfthetong eenzinneprint der fpraak. | De kwakkel een vertooning der verkeerdheid, |
De gier van een verheve en eedle zaak., De leeuw gaf moed en dapperheid te kennen. ;
Gehoorzaamheid wierd van een' hond ver-| beeld.
Daar de arend met zyn fnel gewiekte pennen,,!
Op 't fyn verftand der vlugge wysheid fpeeltJ Der fcyten vorst, die 't oorlog wou verkenden ,
Heeft aan den prins Daiius, ploeg en muis, ïenwerppyl, vorfch , en vogel toegezonden,,
Tromppetters van'taanftaandekrygsgedruis. "V/at haal ik op van duizend fchrandre fpreuken
Gefmeed in 't brein van 't uitgeleerd vernuft j En lèsfen door geen eeuw of tyd te kreuken;:
Om't volk , dar. in doorluchte zaaken fuft,j In 't voorportaal der waarheid te verblinden
Met beeldenfpraak , enraadfels ryk van zin. "Wie zoudees fpdderweetenfchap ontwinden»
En wie ging 't koor der Merkgeleerden in ? De priefterfchap bewaarde deeze teeknen
By nacht en dag met ongemeene viyt. En iemand mogthet voor een' zegen reeknen ,
Die luttel kunst, na veel verloop van tyd J Wierd toegediend. Wat had de griekfche wysheid ,
Aanzienlyk om heur ftaatig aangezicht,
A 4 Haar



C 3 )
Haar ryp vernuft en recht eerwaarde grysheid , Al werk, eer zy een vonkje van dat licht
Der kunst befchouwde in haare kerk vertrekken! Wat is ze vaak verzonden hier en daar,
Eer ze uit den fchors de waarheid konde ontdekken ,
En Jt oor kreeg der befneden priefterfchaar! Wie durft verwaand en dwaas dees fchrandre vonden,
Dit loofwerk met veel vlyt en geest bedacht, Om dat zyn geest'tfieraadnietkan doorgronden,
Vervvyzen in een' eeuwig donkren nacht? De zienders Gods, de heilige profeeten
Veifierden zelfs met bceldenfpiaak Gods blaên.
De wysheid Gods, van niemantafte meeten,
Scheen mede om dees verniste taal begaan: Zy zend ons fchool by mieren, duiven. Hangen,
En fcherptons in voorzichtigheid en vlyt, En laat alzins een heilig loofwerk hangen
Van ietteren, Gods vredekerk gewyd. Wie kan '$ geheim der tübre tente ontleden ,
Des tempels, en 't voorbeeldig kerkfieraad, Gebakerd in een zwerm van pittigheden ,
Ten zy hy zich op Paulus brief veriaat! Men zag een' ftoet van reine priefters zwieren;
Een gantfehen oogst van wierook,rein en frifcb,
Een duivevlucht, een drift met ofterdieren Aai bi ereer op Gods zuiveren offerdifch :
AU!



( 9 ) *
AH* merken en voorbeelden, die de dagen Affchaduwden van't nieuwe heilverbond,
Die enkel op den waaren Chriftus zagen En zyne kerk op 's Heilands bloed gegrond.
Natuur - en zedekundig waei eldtvoneel» getrek-, ken uit de fchriften van Cezar Rita, Zar.r-
ymu i\uJkir,em , rierius Vatetianus, Horus'
stpouo, en anaere ienryvers , welke deeze beeldfpraak in het brcede verhandeld febl ben, en tot welken wy den meer - weetgierigen leezer wyzen.
De Heer Gravelot, wiens kunilige teeken. pen en geeftryke ordonnantiën alom met' roem bekend zyn, mede in eene reeks van: afbeeldfels met deizelver tefchryvingen de BeeloTpraakkunde vcorgefleld en' uitgelegd hebbende, zo is ons oogmerk dezelve op I gelyke wyze ais heden, van jaar tot jaar den Ne- ; denandfehen kunflminnaar mede te deelen • om dus een nuttig en ilerJyk weikje te kunnen uumaaken , van het welke men (indien wy eene Stropha van een gedicht door den ! grooten Hoogvliet, op een gelyk onderwerp ■
ver- !
Dus verre het geen eigenlyk de Beeldfprask betreft uit het vaers van den Dichter Hehdrik Schim, geplaatst voor het Gmnt



( io )
vervaardigd, op het onze mogen toepasten) met recht zou kunnen zeggen:
Hier pronkt de Deugd met eerfieraad En haare dochters ais Godesfen. De Zedekunst met al heur lesfen
Staat uitgebeeld in rein gewaad. De kuilen praaien als vorftinnen; Hartstochten, lüfteTi, driften, zinnen,
Getyden, maanden, dag en uur; !De landen , lieden , zee, rivieren ,
Hoofdftoffen, werken der Natuur, Chymeren, Hydraas, Monllerdieren ,
En alles waar de kunst op fpeelt
Staat hier naar de eigenfchap verbeeld.
DE



1






(II)
DE WAARHEID.
Deeze hemelfche deugd word afgebeeld ah naakt; omdat zy geene uitwendige verfierfel; nodig heeft. De klaarheid, welke haar eïgei is, word voorgefteld door de Zon ; en di kracht die zy bezit word uitgebeeld door dei Palmtak , welke gebogen kan worden,doel zich van zelve in de voorige gedaante hér field. Dat zy geplaatst word in de Wolkèi geeft haar eigenlyk verblyf te kennen, ter wyl zy zich boven de Aarde, als hetgewoor. verblyf der dwaaling, verheft.
Dl



( I*)
DE REDEN.
Eene gewapende Vrouw , wier helm dooreen'koninglyken band of,Diadeem is omringd, bezig zynde met een' .Leeuw onder het juk
ke brengen» is het zinbeeld dei.REpEN,
Kb ïooTn^i-sedi^rj r. iOV? 5.F5.Ö0 :;: <
welke den mensch gegeven is .om zyne driften te beteugelen. De Olyfboom , welke achter haar opgroeit, wyst ons de vrucht aan van haare verworven zege , naamelyk de Vrede des gemoeds.
DE















( «3 )
DE VRYHEID.
Deeze word verbeeld door eene edele Maagd, welke zich vertoond als voortgaande, dewyl het karakter der Vryheid is , werkzaam te zyn. In de eene hand voert ze een Scepter, ten blyk van de onbepaalde raagt over zich zeiven, welke de mensch, door haar bezit geniet. In de andere hand houd ze een' Hoed, als het teeken der vrymaaking, by de Romeinen in gebruik. Zy is de moeder en voedfter der kundigheden ; van daar de naam van Vrye kunjlen , deeze worden door het verfchillend by werk, nevens haar, uitgebeeld.
: De vlugt der Trekvogels , gelyk mede de voortzeilende Schepen vermeerderen de gely-
I kenisfen in het tafreel van dit edelfle goed van den mensch. De Kat, als eene vyandin van allen dwang, voltooid de zinnebeeldige fchets van haar karakter.
B Dê



C 14 )
DE W Y S II E I D,
Deeze is zonder twyfel onze zekerde Ge leide op alle duiftere wegen van het leven: dit word hier uitgebeeld door de Lamp., welke deeze edele Maagd, in de Hand voert , en welker licht helder blinkt door alle de duifternisfen heen van een diepen donkeren nacht, terwyl de Lei-draad, in haare andere hand , dient om haare fchreden te richten door alle de omwegen van den Doolhof, welken zy fchynt door te gaan. De Loodlyn ftrekt ten zinbeeld van de gelukkige gelykheid van ziel, welke zy zo wel by de gunet als de ongunst der Fortuin blyft behouden. De Boeken op den voorgrond vertoonen dat deeze volmaakrheid verkregen word en aangroeit door de beoefening der Weetenfchappen.
De















( *s )
DE WET.
Met recht voert deeze , als de Koningin der burgerlyke Maatfchappy , eene koninglyke Kroon op het hoofd ; terwyl zy op het aangezicht de achtbaarheid van haaien aart vertoont. Zy houd een Juk, met bloemen omwonden , in haare eene hand, ten zinbeeld van het juk, 't geen zy den mensch oplegt: de voordeden, welke hier uit fpruiten, worden aangeduid door den Hoorn van overvloed, dien zy met haare andere hand omvat, en door het Jlaapend Wichtje , dat nevens haar geplaatst, eene veilige rust geniet.
B 2 Df



(i*)
DE GERECHTIGHEID.
Dvjeze (houtigs en achtbaare Vrouw is ds "öerechtiohèib : haare algemeenfte en fpreekendfte zinbeelden zyn de Weegschaal, waar mede zy het recht dei burgeren afweegt, en het Zwaard, waar mede zy over defchennis dier rechten wraak oefent. Onder de plichten, welke zy betrachten moet > word de zuiverheid van het geweeten voorgemeld door de Zon op haare Borst, en de kennis der befchreven Wetten door de Boeken, op welken zy (leunt. De Diadeem, welke haar hoofd omgord, de Troon, waar op zy gezeten is, en do Scepter, welke zy voert, geeven het gezag vanden Souverein , 't geen haar aanbetrouwd is, te kennen; gelyk de voorwerpen op den grond , de eigenfehappen van den Magiitraat, welke haar moet handhaaven, beteekenen.
De












llllWMlIllllll nHiiiTiiwniiiiTnpiiiiiiiiiiiMiiiiHiiiiiiii i [



C 17 )
DE STERKTE.
Deeze word gekend aan den Leeuwenhuid] waar mede zy omhangen is, en aan de Knods , waar mede zy gewapend fchynt, welke beij de door de aloudheid haar in 't byzonder zyn toegeëigend. VeJdders, diezy met de Voetei verbryzeld , beteekenen tevens haare nuttigheid en den fchrik , welke zy den boozen verwekt ; terwyl de Lauwerkrans , die haai Hoofd en rujlig galaat verfierd,de belooning van haare edele daaden aanduid. De Colom, op welken zy rust en de Pylenbondel, welkej zy omvat, zyn andere gepaste zinbeelden derj Sterkte, De Helm, Kroon, Zwaard en Sceptefi op den voor-grond, geiyk mede de Pyramided in 't verfchiet, maaken het afbeeld fel nog fpreekender. g J



(1*>
DE VOORZICHTIGHEID,
De Spiegel en de Slang , welke dit Vrou* webeeld in de eene band voert, en met een opmerkzaam gelaat bcfchouwd , zegaen genoeg dat zy de voorzichtigheid is. De fpieigel beduid de zelfkennis , en de Hang word Moor de gewyde Schriften zelfs ten gelykenis der Voorzichtigheid gebruikt. Zy word terbeeld op een grondjleun te ftaan , als wdde men daar mede te kennen geeven, fdat zy zelve de grondireun van onze daa een zyn moet : aldus beteekenen de Zand\\looper en de Nachtuil, die haar verzeilen, de aandacht, die ons verzeilen moet. Het Boek ;n haare andere band toont ons de nuttigheid van het onderwys en de oefening v terv/ylde oude Boomftrwk, die tot fteun van een |ong Telgje itrekt, ons het voordeel van den [goeden raad der ouderen aanduid.
De



|4J)E TÖOXZICIÏTIGIÏEID^ 7Jj!l












( 19 )
DE GODSDIENST.
D^eze Vrouw, op wier gelaat de eerbiedig]
fte aandacht verbeeld is, en wier eene band
het Boek, vervuld met goddelyke voorfchrirf ten, draagt, terwyl zy met de andere het Kruik omvat, is de Godsdienst. De Sluyer, welkej haar over de oogen hangt, beteekent de verii borgenheden; gelyk het Jiraalend Licht, dat van;
den hemel op haar nederfchiet, de Goddelyke, -©penbaaring aanduid. De Wet der zeden isf
aan haare eene, en een Wierookvat aan haare andere zyde geplaatst, ten zinbeeld van den inwendigenen uitwendigen Godsdienst ;waar by zichin'tverfchiet, een Tempel, als esnaan haar toegewyd gebouw, vertoont.
B 4 HET



C *o)
HET GELOOF.
iD-es zedige Maagd , in eene biddende gefruite voor den Bybel neergeknield, wie, ten teeken van het heilig yvervuur, dat haar het {harte blaakt, een Vlam op het Hoofd word toegeëigend, daarzy mei de Kroon en Palmtak ! der Martelaaren verfierd is, ftrekt ten fpreeLend albeeldfel van het Geloof. Dat hetzelve eene gaaf is van den hemel word aangeduid door het Licht dat door de Wolken fchynt L brceken en haar beftraald, tcrwyl de \ gden haar fohynen gade te üaan.
Dfl















( 21 )
DE HOOP.
D-eze vertoont zich als eene jeugdige Vrouw ï zittende op den Voor/teven van een Schip, en leunende met den arm op een Anker, in de houdingen met de uitdrukking van eene he< vige begeerte. Alles in het beeld van deeze Hoop beteekcnt de verwachting op een' be| ftendiger gelukftaat dan dit leven. Zy vestigd de oogenop den Regenboog, als het voorteeken van een' helderer hemel; en de Bloemen, nevens haar, geeven de aankondiging en verwachting van het faifcen der vruchten teken, ken.
De



C 21 )
DE LIEFDAAD1GHEID.
Wie de oogen op dit tafreel flaat , ziet genoeg wie daarin verbeeld word. Alles teekent hier Liefdaadigheid, en het brandende Hart, *t geen zy in haare Linkerhand houd, jgeeft een duidelyk kenmerk van haaien aart. Aan haare Voeten zien wyeen Geopende Geld\ zak, waaruit eenige Schyven op den grond jj rollen en zich verfpreiden ; deeze ligt hier ; ten les voor de ryken.









< i )
•Bit—HBMBjjg msmmsstaaieaa msKwmm^mi «ssètB&ss^m
No. i.
^ÈRSCFIiUDENÉ WYZEN,OM HET BEGIN VAN DEN DAG TE BEPAALEN.
De natuurlyke Dag word gerekend, van den Opgang der Zon tot derzelver Ondergang. Deeze heeft alleenlyk in Rechtzaaken plaats.
De kunstmaatige, óf in deburgerlyke zaamenleeving gewoonedag, die by het meerder gedeelte derEuropéaanengebruikelykis, gaat van middernacht, tot middernacht.
De Italiaanen, de Chineefen, efn de Jooden, beginnen den Dag met den Ondergang der Zon, wanneer insgelyks de KerkelykeDag begint.
De hedendaagfche Grieken zyn de eenigen, die den Dag met den Opgang der Zon. beginnen.
Daarentegen willen de Sterrekundigen den. zeben fiever beginnen op den Middag; dewyl de Middag - Linie dat gedeelte van den Dag allernaauwkèurigst bepaalen kan.



(ft)
Het Jlerrekundig en gemeen Jaau
Het Zonne-Jaar, of de Tyd, waarin de Zon de twaalf Teekenen van den Dierkring doorloopt, beftaat uit 365 Dagen, 5 Uuren, 48 Minuten en 48 Seconden.
De Zonne- Maanden, of de Tyd, geduufende welke de Zon van het eene tot het ander Teeken overgaat, zyn niet gelyk; dewyl dezelve larger in de noordelyke, dan in de zuidclyke Teek-enen, verwylt; doch,naar de gemiddelde Beweeging, beftaat de ZonneMaand in 30 Dagen, 10 Uuren, 24 Minuten,
en 4 Seconden. _,
Het Maan-Jaar houdt twaalf Maanwisfelingen; zaan:en uitmaakende 354 Dagen, »
Uuren, 4» Minuten, cu óv A Een 'Ma- Maand, of de Tusfchenwyd. te van de eene tot de andere nieuwe Maan, L van 29 Dagen, $ Uuren, 44 Minuten,
een »U| CSe v . Maan weeglyke feestdagen u
auten,t».fch«n het Zonne- en eemeene j.«



( 3 )
invallende. Dit Surplus, in de honderd Dagen 24 uitntaakende lascht men , om de vier jaaren, éénen Dag in, na den 23ftenFebruary, hetgeen, binnen het Beloop eener Eeuw, 24 Schrikkeljaren uitlevert; wanneer 'er echter nog 5 Uuren en ao Minuten i overfchieten, die in de vierhonderd Jaaren ; 22 Uuren en 40 Minuten uitleveren. De Pt oteihmten hebben ten dien opzigte, voor het naastkoomende Jaarhonderd, niets bepaalt; doch by de Catholyken is vastgefteld, dat, o.n dien Overfchot goed te maaken, het houder Jfte Jaar, driemaal na den anderen, maar een gemeen jaar zou zyn , en ieder vierhoni! derdlte Jaar voor een Schrikkeljaar gereekent worden. Volgens deeze Werking is het gewoone burgerlyk Jaar, met het Zonne Jaar i wederom byna evenredig gemaakt; en wel deruiaate, dat het eerde van het ander, binnen het beloop van 40 jaaren, niet meer dan 1 Uur en zo Minuten verfcheelt, welke, in | de 7200 Jaaren, flechts éénen Dag uitmaaken.
Men heeft tot nog toe niet kunnen beflisfen , of de Jaaren thans van gelyke Lengte zyn met die , nu eenige Eeuwen geleden, hebben plaats gehad. De vermaarde Euler,,die de hedendaags Ifche Waarneemingen,met die van Wakhervtm \Neurenb&rg, in de vyftiendeEeuw geleeft he.bI Wende, vergeleken heeft, beweert ondervonden A 2 te



( 4)
te hebben, dat zedertdien Tyd-de Beweegtog der Zon, ofliever die der Aarde, merkelyk fnelder geworden is, en by gevolg ook de ïaaren noodzaakelyk veel korter hebben moeien worden. Deeze Verhcafting van Be-weeEins zou kunnen voortkomen uit den_legenland der Lucht, die onze Aardkloot. in zyn© Baan ontmoet, en waardoor deszelfs Omkrmg en Omloop geduurig.. moet vertraagt worden. Indien deeze' Waarneemftg van den Wwcr Euler in 't vervolg bevestigt word; alsdan zal noodwendig daaruit moeten voortvloeijen, cUtde Kring van den Omloop der Aarde, geduulielvk vertraagende, eindelyk de plaats v?» Venus, en verder die van Mercurius, zal moeten beflaan, en, in die Nabyheid der Zon, derzelver Gloed niet kunnende verdragen , in haare Vlam vernielt worden, indien het eene Waarheid is, dat de Zon uit enkel Vuur beftaat, om dat onze Aarde, op dien Afftand, vee! meer aangetrokken, dan terug gedrevenworden.
De drieërlei Almanakken.
In Europa zyn drieërhande Almanakken be>
- itend, naamemlyk dejulïaanfche, of die van
- den öu tèn' Styl; de Gregoriaanfche, en de verbeterde Juliaanfche, beide van. den nieuwen Styl, L9-



c * )■
De oude Styl, of Almanaclr fe.WB » gen dage nergens, dan by de Rusfen, in ge» bmik In deze Eeuw verfchillen hMne«. beweeglyke Feeften van de onze n »*°™>' en in de aanüaande Eeuw zulleni wy ia Dagen van eikanderen verfchillen. De beweeglyke Feeften koomen zomwylen met de onze overeen, doch vallen ook veelmaals, tot 5 Wecken toe, laater in. .
Deze Feestdagen zyn van tweederlei foort, van welken het eerfte ilach in alle Rusfifche Kerken, en het tweede, enkel en alleen by het Hof, geviert wordt. Zie hier derzeiver L^t vóór het Jaar 1774. Den eerften Januari Nieuw-Jaar; den 6 dito Drie-Koningen.; endepleatige Benedictie van de Neva- voor het Keizerïyk Paleis. Deh aFebruary der Reiniging van de heilige Maagd. Den 3 d"o het Feest der Orde van Ste. Anna. Den 7, *. en 0 dito , dat van Masieniza, öf de Carne- ] vals Week. Den 25 Maart Maria-Verkondiainp, en de Feestdag voor de Guardes tePaard. De ganfche goede Week, De ganfche Week na Paafchen. Den 21 April, het Geboorte Feest van haare Majefteit de Keizerin. Den 8- Mey, Hemelvaart. Den 9dito,, S Nicolaas. Den eerden en den tweeden* Pinxterdag. Den 6 Juny het Feest voor het Regiment Guardes van IsmaïlorT. Dend2^



(f60
dito d3t van St. Jan de Dooper. Den ij dito, dat der Batville van Pultawa. Den :?8 dito dat der Verjaardag haarer Majefteits Komfle op den keizeriyken Throon. Den29dito, dat van St. Petrus en Paulus, en de Naamdag syner keizerlyke Hoogheid, de Groot-Hertog. Den^ó Augusti,.de Verheerlyki.ng van Christus op den berg Thabor, en tcffens de Feestdag voor het Regiment Guardes van Preobragonsky* Den 15, dito O. L. V. Hemelvaart. Den ló dito, dat van het heilige Zweetdoek. Den 29 dito, dat der Onthoofding van St. Jolianne.;. Den 30 dito, dat der Orde.van St. Alexander Newsky. Den 8 .September, O. L. V. Geboorte. Den 14 .dito , Kruis-Verheffing. Den 20 dito, het Geboortefeest van zyne keizerlyke Hoogheid, den Groot Herjvog. Den 22 dito , de Verjaardag, der Kroiing'van haare keizerlyke Majefteit. Den 26 dito, het Feest van St. Jan, de Theologant., Ben eerden Gftober, dat der Befcherming en Vporfpraak van de heilige. Maagd. Den 8 November, dat van St. Michael den Aartsengel. Ben 21 dito, dat. van O. L. V. Préfentatie, «n tefïens.van het Regiment Guardes vanSerrlesofsky. Den 24.dito, dat vanSte. Catba en Naamdag van haare keizerlyke Majifteitsn, als. ,mede het Feest der Orde van ^Citbaiina.. Den. 3Q dito, dat van St. An«
dries. *



dtles • en ook der Orde van dien-Naam. Den 6 December, St. Nicolaas. Den 24 dito, Kersavond, en den 25 dito, benevens den 26 en 27, Kersfeest.
De groote Vasten der Rusfifche -Kerk, begon in 1778- den 10 February, ouden Styl, en duurt tot Paafchen toe. Die vanS. Pieter begint den 20 Mey, en. duurt tot den 28 Jun.y. Die der Moeder Gods van den eerften Augusti tot den 15- dito. De Vasten voor Kemyd, is mede bepaald , begint den 15 November, 's anderendaags van St, Philip, en düur-t tot den 25 December.
De Gregoriaanfche Almanach is van Paus Gregori-us XIII. die denzelven, in plaats van den Juliaanfchen, deed opmaaken, en in 't Jaar 1582 by de Guholyken aanneemen, En nademnal het JuliaanfGhe Jaar , van welk men zich, tot dien tyd toe, in Europa bedieat had, van hetZonne-Jaar 10 Dagen verfcbeelde, zo liet de Paus dezelve in *t voorfz. Jaar 1582 uit de- Maand O&ober ligten, in dier voegen, dat men na den 4 Oébober, in plaats van den 5-, eensklaps den 15 begon te tellen.
De hervormde of verbeterde Juliaanfche Almanach, is degeene, van welke zich de Proteftanten bedienen; en dis eerst in 't begin dezer Eeuw ingevoerd is. Vermits het Verfchil tusfehen het Juliaanfche en het Zon-



( 8 )
«p Taar in 't Jaar 1780 bereids 11 Dagen; ne-jaar, m i j iP7P\vo uit de Maand'
die na cien ro & van ^en
dë den 18'te vooren geviert wierd.
he'hPaont ' volle Maan van Faafchen te vinzich, om aa J? , de htrvormde Ju-
inls hebben beide bereids tweern a. £ ze Eeuw. » * S«*»
ï74t' M St ^en andlren gehad In [6m 'al !aa è. hadden de Catholyken Paabeide die Jaaren nm Proteftanten.
en i79o Kunucii vv Afl-rnnouu-
alsdan de Paa^cbteeiten , — • -



C o )
j den, en zulks met- de Befiuiten der Kerkvergadering van Nicéa lynrecht ftrydig is; ZQ zullen de Proteftanten, uit krachte eenerRefolutie,. bereids den 30 January 1735» te£ Ryksvergadering te Regensburg genooraen en uitgebragt, acht dagen laater dan de Jooden , het Paaschfeest vieren; naamentlyk in 't jaar. ï*7-78. op den 19, in plaats van den. 12 April, in 't jaar i798..,op den 8, in plaats van den eerften April. En vermits de Gyclyque Uitrekening de Paaschviering in de voorfz. Jaaren op gelyke Dagen bepaalt is, zo zal alsdan daarover tusfchen de Catholyken en Proteftanten geenerlei Onderfcheid noch Gefchil kunnen ryzen.
Verjcbllknds Jaar - Termynen.
Dejaar-Termyn der Christenen begint met de-Geboorte van onzen Heere en Zaligmaker. Jefus Christus. De Infteller van dien Termyn was een Abt te Romen, een Scyt van Afkomst, Dionyfius Exiguus. genaamd, die den», zelven in- 't jaar 527 ter baan bragt, en in. plaats van de Diocletiaanfche , anders genaamd, die der..Martelaaren, welken men tot dien tyd toe in de Kerk gebruikt had, poogde in te voeren; doch dezelve kon niet eer dan in de achtite Eeuw ftand grypen, en wierd door.



Berfa in Engeland, en door St: Bonifac'us in Duitschland" allereerst vastgertelt.
De Joodfche Tydrekening, of Jaar-Termyn, begint met de Schepping der Waereid. De eerfte Dag van 't Jaar is by hen de n eir we Maan, welke in den Herfst, naast voor den Dag, die met de Nacht gelyk is, invalt.
De Turken rekenen hunne Jaaren van de Vlucht van Mahomed af, die den 16 Ju!y o-t>, naar de Tydrekening der Christenen, voorgevallen is. Hun Jaar is een Maan jaar van 354 Ddgen. Om hetzelve met het iterïekundigMaan-Jaar te doen overeen koomen , hebben zy in de 29 Jaaren 11 Schrikkel- jaaren De eerfte Dag van 't Jaar komt gevo'glyk 10, 11 of 12 Dagen jaarlyks vroeger, en dus hebben zy, hinnen het Heioop vsn onze •^ïaaren, 34 maal nieuw Jaar. Zy beginnen in dit Jnar 1781 het PW** der Hegira wek echter van onze Jaaren maar het 1159^ kan uitmaaken. , ' _
De Chineefen hebben drie verfcheidene Tiar- Termynen. De groote, by hen Van genaamd , bevat 10000 Jaaren, welken zy.naar onzeTydrekening, in 't jaar 1584, op nieuws wederom begonnen hebben. De tweede is van 50 Jaaren, en heeft zyn begin genomen in het sifte Jaar der Regeeiing van den Kei. zer Hourmy, en wel te middernacht van oer
ZiOïi1"



( H )
Zonneftilftandin den Winter. DezeTermyn is bereids 75 m&fl vernieuwd ; en dus in het Jaar 1771 het 3ïfte van den 75^ Omloop der 50 Taaren: De derde is de kleine, en begrypt.maar 12 ïaaren, die ieder byzondermet den Naam van een Dier befiempeld zyn; naamentlyk de Muis, de Os, de Tyger, de Haas, de Draak, de Slang, het Paard, het Schaap, de Aap, de Henne, de Hond en het Verken, die te flens de Naamen der Teekenen van den Dierkring tot hunnent zyn. Hun tegenwoordig Jaar is het tweede van hun tweede Tyd-Termyn, of dat van den Os. Het Jaar der Chineefen is een Maan - Jaar, welk begonnen wordt met de Nieuwe Maan, die in den Waterman valt.
.UillMIM IIIHMIHI
No. x.
VAN DEN HEMEL,
De Sterren worden verdeeld in Vaste, Dwaal» en Staart- Sterren.
S Van de vaste Sterren.
Het Getal der vaste Sterren, welke in de aÏÏërheldVrlïé Nachten, in beide Half-
ron-



( 12 )
j ronden, aan het ongewapend Oog verfchy2 nen, ftrekt zich niet boven de 2000 uit; doch door eenen goeden Verrekyker kan men eene zo verbaazende Meenigte ontdekken., dat, indien derzelver Getal niet oneindig was, het 1 echter eene Onmooglykheid zou zyn, hetzelve met eenige zekerheid te bepaalen. De en( kele Via latlea, of Melkweg, bevat eenige 1 Millioenen vaste Sterren.
De vaste Sterren zyn van verfcheidene J Grootte, en in-zes Clasfen verdeeld, by welke men nog een zevende van dónkere en nevelachtige voegt. : . De Sterrekundigen hebben van dezelve de aHeraanmerkelykfte onder 60 Beelden gefchaart, van welken zich 12 rondom do Ecliptica, of den Weg der Zonne bevinden, wordende wyders 21 benoorden, en 27 bezuiden denzelven getelt. De twaalf Teekenen van dien Zonneweg, de Dierkring anderzins genaamd, bevatten 455 Sterren. De noordely. ke 21 Beelden van het Halfrond vertoonen 700; en de 27 zuidelyke 567 vaste Sterren, gezaamentlyk uitinaakendeeen Getal van 1722, Onder deze vaste Sterren heeft men, van tyd tot tyd, verbaazende Verfchynzelen ontdekt. Eene der Plejades., of van het zogenaamde Zevengefternte, is ganfchelyk verdweenen. Een nieuwe Sterre verfcheén in 't
jaar



( 13 )
jaar 157a in den Stoel van Casfiopaia, die ia de Maand van Maart 1574 zich ten ecnemaale buiten het gezigt verloor. De Sterre, bygenaamd de Wonderbaarlyke, dien men den 3 Augusti 1596, in den Hals van den Walvisch, voor de cerftemaal ontdekte, wierd bevonden zeer glinfterende te zyn; doch in 1 geregelde Tydftippen tefFens te verflaauwen. Dezelve heeft, binnen 6 Jaaren, 7 Veranderingen ; doch verdwynt nooit ten eenemaale. Eene andere nieuwe Sterre wierd, in 't jaar 1600, in den Zwaanenhals ontdekt, welke in 't vervolg van tyd zo klein wierd, dat men vast ftelde, dat zy ganfchelyk zou verdwynen; doch in 't jaar 1659 verkreeg zy wederom haare voorige Grootte, en verminderde in 't vervolg andermaal zodanig, dat zy tegenwoordig maar eene Sterre van het kleinfte flag meer is. Den 15 July .1670 [ontdekte Hevelius eene nieuwe Sterre, die in de Maand O&ober dermaate verminderde, dat zy naauwlyks meer gezien kan worden. ïn de Maand van April daar aan volgende hervattede zy haare Luifter, doch verdween ganfchelyk in 't midden der Maand Augustus. Men zag de ; zelve in de Maand Maart 1673 wel wederom,1 maar zeer klein, en zedert is zy niet weder ! te voorfchyn gekoomen. De laatfte nieuwe ; Sterre wierd door Kircher, in 't jaar ti6H6 B ont-



ontdekt, en dezelve komt, na verloop van 404 en éénen ha!ven Dag, regelmaarig terug.
Maar het geen echter nog wonderbaarlyker fchynt, is, dat die Sterren, welke men langer dan vyf duizend jaaren voor vaste Sterren, en gevolgelyk onbeweegbaar, heeft aangezien, zeer waa'rfchynlyk hunnen plaats aan den Hemel, fchoon langzaam, echter veranderen. Halley heeft het eerst bewezen , dat het oog van den Os, de Jr&urus en dé Sirius zedert den tyd van Ptolom bus-,een halven graad verlopenzyn. Cassiniheeft nog den lichtenden Ster in den avond fer by gevoegd. De Heer Monnier heeft dit getal nog met andere vermeert. Nog onlangs heeft de beroemde Heer Mater in Gottingen vyftienof twintig vaste Sterren gevonden ,* aan welke beweeging men niet behoeft te twyfelen. — Deeze beweeglyke Sterren zyn denkelyk niet anders dan Zodiakale Sterren-, doch haare beweeging kan daar niet van afgeleid worden, dat de Zon met zyne Planeeten voortgaat, maar het is eene eigene beweeging, wiens oorzaak tot heden toe nog onbekend is.
De vermaarde Hut-gens heeft nagefpoorten bevonden, dat de meest glinfterende, de grootfte, en ttffens de allernaafte onder de vaste Sterren, naamentlyk Sirius, naar waarfchynelykheid, 270-44 maal kleinder ,dan de
Zon



( 15 )
i Zon is; en naderaaal derzei ver Afftanden des te prooter zyn, hoe kleinder zy fcfyragj zo o * die van deze Sterre op 70000 Militoe. uen Mylen gefchat. Deze Afftand is zo oni meetbaar groot, dat eene Canonkogel byna 70000 Taaren zou moeten toebrengen, aleer 1 zy denzelve bereikte; en het is zeer wmW> fchynelyk, dat alle de vafte Sterren van elkanderen evengelyken Afftand hebben. : Om de Noordfterre te vinden, behoort men zyn Oog op het fraaije Sterrebeeld van den grooten Beer, of den grooten Wagen te richten Dezelve vervat 7 voornaame en zeer j heldere Sterren , van welken 4, een Vierhoek i verbeeldende, het Lichaam, en 3 den Staart 1 van den Beer formeeren. Men verbeelde zich 1 vervolgens eene Lyn te trekken, door de twee Sterren, welke allerwydst van f nSnart afftaan , dan zal dezelve Lyn tot aan de Noordfterre, of hetnoórdelykAspunt, reiken. Deze Sterre is van de tweede Grootte, en ma;r twee Graden van den waaren Noordpool aiftaande, en op het uiterlte Einde van den Staart van den kleinen Beer te vinden, b
Men behoort aan te merken, dat deze Ster? re niet voor altoos de eer zal hebben, onze li Polaar Sterre te zyn. Daar is eene Tyd geiweest, waarin zy zich van den Noordpool 1 zo verre verwyderd bevond, dat,;de Sterre, B 2 op



( 16 )
op den Rug van den kleinen Beer gezien wordende, derzei ver Plaats voor de Aarde bekleedde. Tycho Brahe' heeft aangemerkt, dat de hedendaagfche Noordfterre jaarlyks den Pool 20 Secunden nader komt, en binnen het Verloop van 2103 Jaaren maar 7 Minuten van denzelven zal afftaan; alsdan haare Terugkeer neemen, en na eenige honderd Jaaren ons tot geene Noordfterre meer kunnen dienen. Eene andere Sterre zal met dien fraaijen Naam, en met dat gewigtig Ampt bekleedt worden.
Van de Zon en de Dwaalfterren.
Daar zyn niet meer dan zes Dwaalfterren, die zich rondom de Zon beweegen ; naamentlyk, Mercurius, Venus, de Aarde, Mars, Jupiter, en Satumus.
De Zon is deOorfprong van al het Licht, welk onze Aarde en de andere Dwaalfterren verlicht, en teffens al het Vuur, welk dezelve verwarmt. Inmiddels is de StofFe , waaruit dit Gefteente beftaat, niet, van eene ge* lykvormige foort» In hetzelve verfchynen zomwylen zwarte Vlakken, van welken zornmige verdwynen, aleer zy deszelfs ganfche Schyf doorloopen hebben. Verfcheidene Sterrek undigen hebben .tot nu toe ^daarvoor ge-
hou'
_



( 17 >
houden, dat die zwarte Vlakken- Zonnewolken zyn, die zich beurtelings in derzelv.er Dampkring verheffen en wederom afe^ken; doch anderen hebben gegist, dat die Vlakken misfchien wel zo veele Staattftenen kouden zyn, welke , ontftooken zynde, niet eerder zichtbaar worden, dan wanneer zy over de Schyt der Zon pasfeeren. Nog anderen hebben eindelyk onderftelt, dat zy Dwaal Iterren waren, welke rondom de Zon draaijende, ons eene gelyke Vertooning rnaaken, ais Venus ons gegeven heeft, wanneer zy voor eenige jaaren de Zon pasfeerde. ieder Straal, dien zy op de Aarde fob iet, en zo eenvoudig fchynt te zyn, is een Bondel van roode,oranje-geceuleurde, geele, groene, blaauwe, indigo- en violet-gecouleurde Straalen , welke door hunne Mengeling onze Oogen verbyfteren. De Snelheid van het Licht is zo verbaazend, dat het binnen de acht Minuten en dertien Seconden door de onmeetbaare Ruimte, welke den Afftand der Aarde van de Zon uitmaakt, heenen dringt, en dus in eene Seconde over de 38000 duitfche Mylen voortfnelt. De Doorfneede der Zon houdt 180124. gelyke Mylen. Haar Lighaam is niet volkoomen rond, maar tegen de Polen plat, gelyk alle de Sterren, welke om haare Spillen draaijen, en welke Draaijing zy in vyf-en-twintig 15 3 öV



(18 )
dagen en zes uuren volvoert. Hanr Licht is 900000 maal fterker.dan dat der Maanmanneer dezelve vol is.
De laatfte Paslage van Venus voorby de Zonnefchyf in 't jaar 17^9, heeft de Sterrekundigen in ftaat geftelt, de Paraüaxis der Zon, met meer naauwkeurigheid , dan tot nog toe gefchied is, te kunnen bepaalen. De Beer de la Lande heeft, door de Vergelykingder Waarneemingen, by de Heeren Dymon en Wales , op het Fort van den Prins van Wales , op de noordelyke' Kust van Hudfons-Baai; met die te Cajaneburg in Finland gedaan, bevon. den, dat de Paraüaxis, welke om deMiddelAfftanden der Zon van de Aarde plaats heeft, Seconden houden moet, welke den Afftand der Zon van de Aarde 22477 halve Doorfneden der laatfte opkorten. Aldus is het ganfche Planeetfteizel opgekort voor de reenen, welke met den Heer de la Hire onderftelden, naar maate van 3T| Seconden, de Paraüaxis maar 3 Seconden te bedragen. Maar aan de andere zyde zyn derzei ver Grenspaalen voor de geenen,jwelke met den HeerCAssini de Parallaxis van 10 Seconden aan de Zon toeftonden, terug gezet geworden. Men had behooren te gelonven, dat de Grenspaa]en van het Zonneftelzel, naar deze laatfle Uitreken idg > niet zouden achteruit geweeken
zyn.



( 19 )
zyn. Inmiddels heeft gemelde Heer m la Lande nog onlangs de Waarneemingen; hy den Abt Chappe, op de Breedte van 23 Graden, 3 Minuten in 37 Seconden, gedaan, met die van Cajaneburg en Wardhus vergeleken , en bevonden, de Paraüaxis der Zon nog minder te zyn, naamentlyk van maar 8^ Seconden, welke den Afftand der Aarde op 35 Millioenen Franfche Mylen bepaalen, ieder van 2283 Toifes; overeenkoomende met2625ocoo Dui'tfche Mylen , of 30523 halve Doorfneden onzer Aarde.
Nademaal nu uit de Vergelyking derWaarneemingen van de voornoemde Heeren Dymon en Wales , en die van Cajaneburg, komt te blyken, dat dezelve tusfehen de allergrootfte en allerkleinfte Parallaxis de Middelmaat houdt, zo zullen wy deAfftanden derDwaalfterren op den voet der Parallaxis van Seconden bepaalen.
Mercurius is onder de Dwaalfterren de allerkleinfte, en de naafte by de Zon. Derzelver Doorfneede houdt maar 628 duitfche Mylen; en haar grootfte Afftand van de Zon is 9076504, en de kleinfte 5926065. Haare Draijing om derzei ver As is onbekend, doch zy draait rondom de Zon in 85 Dagen, 23 Minuten en 37 Seconden; en wel zodanig, dat zy eenen kring van omtrent 47151938 B 4 duit»
*



( ïö )
duirfbhe Mylen doorlopende, binnen d en,tyj ééner Secunde, ruim 9 MiHioenen dier Mylen aflegt. Zy is 23 maal kieinder dun de Aarde, en houdï ma'<r £ van derzelver Globe. pm Afftand van de Aarde is allerverst o87<i667 i en de minfte Verwydenng OQOS77» duïttche Mylen. Zy heeft Gedaante■ V^wisfelingen, eveneens als de Maan, en men heeft haar zomwylen over de ZonnefW zien pasfeeren. Deze Verfchyning ftaat n l1 ïaar 1782 den n November wederom " gebeuren, wanneer dezelve, ^ Thuringen , t;n 2 Uuren en 15 Minuten na den Middag 93l kunnen gezien worden.
Venu is tusfchen Mercurius en de Aarde kaatst en Tt kieinder dan de laatfte; te». ££dde zeiver Doorfnede 1,65 duitfche Myfen De Omwenteling om haareSpille: wordt „23 Uuren en 20 Minuten, en om de Zon H 224 Dagen, 16 Uuren, 49 Minuten, 14 c nVn en c Tertiën gedaan. Haar Kring S 876^ 782Vuftfche Mylen; en dus legt zy ieder «Vnen Weg van 16 gelyke Mylen if Haare erootfte Verwydering van de Zon tAr^j^Qmo, en de kleinfte 13898428 ^SfoW™ &™ grootfte Afftand van Karde te «669898. endekleinfte 4990546 Sitfche MylenDezeDwaalfterre, door den Ven2 kerbefchouwd, vertoont ons nu eene



( ai )
rondes Schyf, en dan eene min of meer groo* te wasfende en afneemende Maan, naar maate dat haar Halfrond , welk tegen ons gekeerd is, min of meer door de Zon verlicht wordt. De Inwoonders van Venus tellen maar 32 van onze Weeken in derzelver Jaar, en iederSaifon is tot hunnent van 56 Dagen.
De Aarde is, in haaren grooHten Afftand 19678163 duitfehc Mylen van de Zon verwyderd;doch in den allerkleinften niet meer dan 1898276, en haare Doorfnede houdt 1720gelyke Mylen. Zy is tegen de Polen eenigzins geplat, en dus ftaat ieder van dezelven, ten opzigte van da Doorfneede onder de Linie, in evenredigheid, als 177 tegen 178, waardoor haare anderzins ronde Gedaante in eene Sphasroide verandert wordt. De Kring, welken zig in haaren Omloop om de Zon maakt, houdt 121504240 duitfche Mylen, en dus legt zy binnen ééne Seconde 3| dier Mylen af. Zy is 1217420 maal kieinder dan de Zon, maar 48 maal grooter dan de Maan, en heeft met haaren Trawant gelyke Gedaan* te • Verwisfelingen. Zy gelykt naar de nieuwe Maan, wanneer deze tot onzent vol, en naar de volle, wanneer zy tot onzent nieuw is; zy heeft haar eerfte Quartier , wanneer de Maan haar laatfte heeft; en wanneer zy vol



is, dan heeft de Maan van haar 14 maal meer Licht, als zy van de volle Maan ontfangc
De Doorfneede der Maan, Trawance der Aarde, houdt 459 duitfche Mylen. Derzelver Afftand van de Aarde, in haare grootfte Vervvydering, bedraagt 55258, en dekleinfte 480.(1. Zy draait om de Aarde binnen de 29 Dagen, 22 Uuren,44 Minuten, 2 Seconden, en 9 Tertiën, en doorloopt eenen Kring van 922563 duitfche Mylen; ieder Seconde * Myl afleggende. De Aarde vertoont zich aan derzei ver Inwoonders 14 maal grooter, dan zich de Maan aan ons vertoont. Zy keert ons geduurig één en hetzelfde Halfrond toe; maar des niet tegenftaande kan men haare Draaijing
: om haare Spille niet betwisten. Deze Draaijing gefchied geduurende haare Omwenteling, ten opzigte der vaste Sterren , in 27 Dagen, 7 Uuren, 43 Minuten, n Seconden en 6 Tertiën. Het Jaar der Bewoonders van de Maan is zo lang als het onze, doch heeft niet meer dan 12 Dagen en it Nachten; de Saifoenen beftaan ieder in 3 Dagen; maar ieder Dag in 14 Dagen en 18 Uuren van de onze, en in even lange Nachten.
Mars is kieinder dan de Aarde; houdende 928 duitiche Mylen in de Doorfneede. Der-
I zeiver grootfte Vervvydering van de Zon bedraagt



( *3 )
draagt 3117^050, en de kleinfte2tf32n2oMylen. De Draaijing om haare Spille wordt in 24 Uuren en 56 Minuten volbragt, en haare Omwenteling om de Zon binnen één Jaar, *9i Dagen, 23 Uuren, 3 Minuten, 35 Seconden i en 7 Tertiën. En nademaal haar Kring 183854559 duitfche Mylen beflaat, zo doorloopt zy daarvan binnen ieder Seconde ijfc Men befpeurt daar aan gelyke Gedaante-wisfeiingen , als aan de Maan; ook ontdekt men door Verrekykers Vlakken in haare Schyf. De Jaaren der Bewoonders van Mars zyn ieder 05 onzer Weeken lang; en de lengte van Dag en Nacht komt met die van ons byna overeen» Zy zien geene Verduiftering aan de Zon noch de Mian , en de Aarde verftrekt hun tot eene Morgenfterre,
Jupiter is onder de Dwaalfterren de aller, grootfte, en overtreft de Aarde 1246 maal in Grootte. Derzei ver Doorfneede houdt i8ï6i Mylen. en haargrootfte Afftand is 105293254» en de kleinfte 9560^721 van de Zon, om welke zy haaren Loop in 11 Jaaren, 317 Dagen, 8 Uuren, 27 Minuten, 40 Seconden, en 5 Tertiën verricht, en dus binnen ieder Seconde niet minder dan if Mylen terug legt. Zy draait op haare Spilie in 9 Uuren en 52 Minuten, en heeft eene nog groote Platheid aan dezelve, dan de Aarde. Haar grootfte Afftand



( *4)
ftand van dezelve is 124971417 duïtfche Mylen, en de kleinfte 75927558. Zy heeft 4 Trawanten, die om haar heene wentelen, en men ontdekt aan baar geeneGedaantewisfelingen; maar wel donkere Vlakken en heldere Kringen, die haar omgeven, en nu breeder, en dan wederom fmalder verfchynen. En offchoon het Jaar van Jupiter 11 Jaaren en 317 Dagen van de onze duurt; zo zyn echter de Dagen en de Nachten voor de Bewoonders dier Dwaalfterre ieder maar 5 Uuren lang.
Saturnus is de allerverst-afftaande Dwaallterre in 't ganfche Zonneftelzel. Zyne Afftand in de grootfte Verwydcring van de Zon is 193404080 Mylen, en in de kleinfte 173352059; en die van de Aarde nog veel grooter; naamentlyk de allerverfte 213082243, en wanneer dezelve de Aarde nadert, de allerkleinfte 153673896 duitfche Mylen. Wyders houdende in de Doorfneede 10107, waardoor zy 868 maal grooter dan de Aarde bevonden wordt. Haar Omloop bedraagt 1152662148 Mylen, welke in den tyd van 29 Jaaren, 187 Dagen, 20 Uuren, 33 Minuten, 41 Seconden, en ééne Tertie volbragt wordt; en dus fnelt dezelve in ieder Seconde i\ Mylen voort. Men heeft nog niet kunnen ontdekken, of zy om haare Spille draait. Zy heeft eenen Ring, ter breedte van 600, en ter wydte van 8000 Mylen,



(%$)
jlen, die ze in verfcheidene Gedaantens doet verfchynen. Voorts heeft zy nog vyf Trawanten, die haar in den Omloop om de Zon
j verzeilen, en die tefFens om die Dwaalfterre draaijen. Het Jaar van Saturnus houdt 29 Jaaren en 174 Dagen van de onze; en Jupiter is voor derzelver Bewoonders, hetgeene Venus ten onzen opzigte is.
De Staart» Sterren.
DeComeeten, of Staart-Sterren, zyn lichte Lichaamen, die binnen zekere Tyden aan den Hemel verfchynen j* in Grootte, Verlichting en Snelheid, nu toeneemende en dan ver minderende, naar maate zy de Zon naderen, of zich van dezelve verwyderen, en verdwynen vervolgens wederom. Zy onderfcheiden zich nog daarenboven van de andere Sterren daarin, dat zy gewoonelyk door eenen Staart verzeld zyn , of door een Licht gevolgt wor« nen, welk altoos van de Zon afftraalt, en fterk of flaauw wordt, naarmaate zy de Zon naderen , of zich van haar verwyderen. Deze NaHeep heeft derzelver Verdeeling gemaakt in Staart-, Baard- en Hairftgrren ; eene Verdeeling echter, die gevoeglyker met den verfchei* idenen Staat der Comeeten overeen te Lren:gen is, in welke zich ééne en dezelve be* C vind,



( *6 )
vind , dan dat men dezelve aan de verfchillende Verfchynfeien van verfcheidene Staartfterren zou kunnen toefchryven, dus zegt men, wanneer zy zich na 't Ooften derZonne keert, of zich van daar verwydert, dat zy eenen Baard heeft; want haar Licht ftrektzich alsdan voorwaards uit; en wanneer zy na 't •Westen der Zonne loopt, dat zy eenen Staart vertoont; om dat zy door haar Licht gevolgt wordt; en wanneer zy eindelyk in de Doorfneede tegen de Zon gekeerd is, en de Aarde tusfchen beiden komt, dan is deNafleep van het haar verzeilend Licht, door haar eigen Lichaam gedekt, uitgcnoomen de uiterfteCedeeltens van hetzelve,die een weinig rondom de Comeet uitpuilen, en alsdan noemt men haar eene Hairfterre.
De Oorfprong en de Stoffe der Comeeten i zyn onder hetGetal der natuurkundigen Voorwerpen gefchaard, wier Ontdekking de Natuur : aan de Nakoomelingfchap voorbehouden blyft.,
Kepler onderflelde, dat de Comeeten inde i fyne Lucht, gelyk de Walvisfchen in den Oceaan, geboren wierden. Deze Wysgeer heeft veele Waarheden betoogd, en na veele i andere geraamd, die na hem bewezen^ zyn., Wie weet, of zyn Comeeten-Stelfel niet te1 ceniger tyddiergelykLot zal ondergaan ? Het- j zelve behelst niets, hetgeen met eikanderen i
te« \



( 27 )
tegenftrydig is; ftemmende voor 't overige volkoomen overeen met de Wetten der Na» I tuur, die ons bekend zyn.
Defcartesen Newton houden de Staart Sterren voor waarachtige Dwaalfterren , die zich in eene elliptifche Excentriciteit rondom de Zon beweegen.
Onder de hedendaagfche Sterrekundigen bevinden zich fommigen, die deze Lichaamen flechts voor Draaiklooten willen aangemerkt hebben, welke in de fyne Lucht gevormt worgden, wanneer deze buitengewoonelyk door de Perfing van verfcheidene Dwaalfterren gedrukt wordt.
Het Stelfel van Newton ontmoet, niet tegenftaande deszelfs groote Waarfchynlykheid, verfcheidene Zwaarigheden, waaraan tot nog toe nier voldaan is. De voornaamfte daaronder zyn, dat deze Lichaamen , terwylzyzigtbaar zyn, de gedeeltens eener parabolifcheLinie befchryven, welke niet in haar zeiven zaamen fluit, en gevolgelyk ook de Staartsterren nooit gelyke Baan, als te vooren, kan doen loopen ; dat verfcheidene van dezelven , wanneer zy naby de Zon koomen, of maar voor korten ryd , wanneer zy zich van de Zon
Iverwyderen, zigtbaar zyn; en eindelyk, dat Hevelius, die groote Waarneemer der Comeeten , aangemerkt heeft, dat zommige van C 2 de-



( 28 )
dezelve; zich van de Zon verwyderende, zich op'het oogenblik, waarin zy verdweenen , in verfcheidene Brokken verdeelt hebben.
Het zy nu daarmede gefteld.hoe het wille, zo heeft echter de Heer Halley de Terugkeering van zommlge Staart-Sterren, en wel voomaamentlyk die van de Comeet in 't jaar 1(582, kunnen voorzeggen, welke Terugkeering hy in 't jaar 1758, of op zyn laatst, in dat van 1759» bepaalde. Hyhad, naar zyne Ontcyfering, gevonden, dat derzelver Verfchyning om de 75 of 16 Jaaren moest gebeuren. De Heer Clairaut heeft zelfs de Maand, waarin dezelve zou voorvallen, vooruit gezpgt en zyne Voorzegging is, op veertien
dagen na, vervult geworden. Maar men
behoort teffens toe te ftaan, dat, alhoewel men te dier tyd eene Staart-Sterre aan den Hemel waargenoomen heeft, dezelve echter 1 grootelyks, ten opzigte van haare Grootte en 1 en Helderheid met die van 1682 verfchillen- • de geweest zy.
Het Getal der Comeeten, welke van tyd! tot tyd aan den Hemel verfcheenen zyn, is ■ zeer groot. Men telt, zedert Christus ge-. u^>ï n»»r^ 000' die men waargenomen:
heeft. Zedert 1759 tot 1769 alleen, zyn er 7 verfcheenen. ,. De Staart Sterre van 't Jaar 1769, a'Ier-
eerst



C ar)'
eerst door den Heer Messier te Parys ontdekt, den 8 Augustus,'s avonds ten n uuren heeft daarin iets byzonders, dat dezelve, na de Straalen der Zon gepasfeerd te zyn, zich op nieuw wederom vertoont heeft, en ook cie Sterrekundigen deze tweede Verfchyning voorzegt hebben. Dat was de eerfte keer, dat
j: l.ili „nna \Tr,r\rfpa!r\nf Vei'VLild WierCl.
Dezeüomeetvericneen vuui ^''-» --in den Ram, van waar dezelve, volgens de Urde der Teekenen, door Orion, den Eenhoorn den Leeuw, de Maagd, de Weegfchaai, oe Slang, en den Slangdrager pasfeerde.
Derzelver Doorfneede fcheen naauwelyks der halve Doorfneede der Aarde te bedragen , en dus maar zöo duitfche Mylen uit te maaken, van welke 15 op eenen Graad gaan.
Haar Afftand van de Aarde, in de kleinüe Vervvydering, was omtrent 91160 dier Mylen, en in de naafte by de Zon 20293 halve Doorfneeden der Aarde, of 8851980Mylen.
Derzelver Staart fcheen den n September eene Lengte van 52400 Mylen te hebben.
Haare tweede Verfchyning gebeurde den 22Üftober, en haare gantfchelyke Verdwyning den 22 November»
Deze Comeet heeft met die van 1680 en 1681 tweederlei Dingen gemeen; naainentlyk het eene, dat zy na de Nabyheid der Zonne C3 ver-



( 30 )
verhaten te hebben, wederom op nieuws verfcheenen, en het ander, dat zy eene gelyke Baan, in Evenredigheid met die van 1780, gevolgd is» Die van 1664 en van 10*72 hebben insgelyks dienzelven Loop gehouden. Deze Waarneeming heeft a.in eenen vermaarden Aftronomist gelegenheid gegeven, om te doen aanmerken, dat deze Staart- Sterre moo« gelyk haare Omwenteling in de 8 Jaaren volbragt, en dezelve ook werkeiyk vervordert hebbe tot het Jaar 1769 toe, ook dat hy bevonden had, dat byna ieder 8 Jaaren, binnen het Verloop van het voorfz. Tydftip, eene Comeet verfchenen was» Volgens dezen Grondflag zou de Staart Sterre van 1769 inde Jaaren j 777, 1785 en 1793 wederom moeten komen.
No. 3.
VAN DE AARDE.
Men is het over de Gedaante, welke men de Aarde behoort toe te fchryven nog niet volkomen eens. Nademaal men dezelve niet kan bepaalen, dan door middel eener naauw. keurige meeting der verfcheidene MiddagLinien onder den Evenaar en onder de As-
pun-



( 31 )
punten; zo hebben de Wiskunftenaars, zedert veele Jaaren , moeite genoeg gedaan, om deze laatfte na te fpooren en valt te ftellen. Maar de uitflag van hunnen Arbeid is zeer verfchillende geweeft. De lengte van éénen graad onder den Evenaar is bevonden 56753 Vaêmen te houden; die van een' anderen aan de kaap 57047; van een anderen in italien 56979 ; die van eenen anderen in Vrankryk 57074 ; of volgens nog anderen 57183 ; en eindelyk in Lapland 5742a Franfche Toifts. Deze Verfchillen naauwkeurig ^onderzocht zynde, hebben zommige ■ Wiskunftenaars doen onderftellen, dat beide de Halfronden wel ongelyk zouden kunnen zyn; andere hebben het daarvoor gehouden, dat de Aarde ten minfte groote ongeregeldheden in haare gedaante moeit hebben, en dat haare Middaglinien naar eikanderen niet geleeken. Deze zyn voornaatnentlyk de Heeren
de buffoi*, de la condamine , en de Maü-
pertuis, welke tot het Iaatlle Gevoelen overhellen , het geen de Vader Borcovich in zyn volle Daglicht geftelt heeft. Desniettegen. ftaande fchryft het meerder getal der Wis. kunflenaaren, volgens de uitrekening van den Heer Bouguer , die aan de Doorfneede van den Evenaar 6562391, en aan die van de Poolen 6532903 Toifes geeft, aan de Aarde c 4 de



( 32 )
de gedaante eener ingedrukte Sphéroïde toe, en bepaalen de Evenredigheid der Doorfneede van den Evenaar, ten opzigte van die der Poolen, als-76tot 75» of 179 tot 178, waardoor de Aarde onder den Evenaar om 14744. Vaamen, of byna 6^ gemeene Franfche Mylen, van welke 25 éénen graad van den Evenaar uitmaaken, meer verheven word.
Nademaal dit verfchil niet zeer aanmerkelyk is, zo wordt hetzelve by de Aardbefchryvers naauwelyks gade geflagen. Zy vaaren tot den huidigen Dag toe vooi r, aan de Doorfneede der Aarde 860 Duitfche Mylen te geven, welke eene oppervlakte van 928800a dito vierkante Mylen uitleveren.
Vermits nu het Water § dier Oppervlakte beflaat, dan bedraagt het'oveifchot voor de Aarde 3096000 vierkante Mylen.
Het vafte Land, welk van alle zyden met Water omgeven is, is, om eigentlyk daarvan te fpreeken, niets anders dan een groot Eiland, hetgeen zich boven de Oppervlakte van het Water verheft.
Op het oude vafte Land telt men omtrent 430 Stroomen , die zich immediaat in den Oceaan ontlaften, of in de Middelandfche en in de Zwarte Zee hunne uitvloeijing hebben. In het nieuwe vafte Land kent men niet boven de 80 Stroomen, welke zich in de Zee komen uitftorten. De-



( 33 )
De bekende Landen beflaan \ van den gantfchen Aardkloot, of 2312000 vierkante Duitfche Mylen.
De evenredigheid der grootte van Europa, ten opzigte vanAfrica, Aiia en America ftaat als 1 cegen 4, 5 en 7.
Naar de uitrekening van den Heer Iempelman, beflaat Afia~c"4i093 vierkante Duitfche Mylen.
Van deze groote uitgeftrektheid der Lanr den bepaalt dezelve
Quadraat Mylen Voor Natolie *2I87
■ Mengrelie 1282 1 Turcomannie of Groot-Armenie 3437
- Kurdiftan, of Oud. Syrië. 1487
—— Diarbek, of Mefopotamie I725
■ Irak, voorheene Cbaldaja, in
het Ryk van Babylonie 3"5°
Syrië 1811
Palsftina 475
■ het Steenachtig Arabie 1468
■ Georgië ió"cq
—— Chirvan-Iran, of klein Armenië 1593
Adiarbyzan r 175
. Chufiftan 1150
—— het Eiland Cyprus. 393 . , Rhodus» 3°
■ Perfie. 50000
C s Voor



C 34 )
Voor het overige van Arabie^"* f3750 : net Ryk van den Grooten Mogol , bevattende Indotïan , Decan , de Kuft van Malabaar, en Madura het Koningryk Bisnagar, de Kuft van Coromandei, en het Koningryk Golconda 60750
y Pi?3 69062
~' "- de Tartery van China 40250
~ Ruslanden Siberië 135700
— het Land der Kalmukken 53120
— de onaf hangkeiyke Tartary 48643
•*"" ■ het Land der Usbeks 21240
— Gasgar 10500
; t -Thibet IT578
■ het Koningryk Las fa 5318
" de Koningryken van Achem ,
Ava, Pegu, Aftracan enSiam 10625
•— Malacca 3000
— ■ het Koningryk Laos 3711
*> ■ Camboya 37^2
Cochin-China 3742
— Tunquin 7oco
- het Eiland Borneo 14250
■ Japan 8695
» Sumatra 8062
>■ Celebes 4275
Voor



i 35 )
Quadraat Mylen
Voor Manilla 3650
« Mindanao 2450
_ . « Java a3lQ
. Ceylon 1733
. Formofa 1002
Anian 744-
Gilo:o 650
. Timor 487
. . Flores 370
.» .i Amboina 2Q
Africa bevat omtrent 531638 vierkante Duitfche Mylen, en byzonder
Quadraat Mylen Egypte 8703 Het Koningryk Barca 4~5<~> De Kuften van Abex 1875 De Koningryken van Fez en Marocco 7425
» Tafilet 6287
■ —— Algiers 897S
. —— Tunis 3400
. Tripoli 4687
Het Eiand Madagascar 10500
Men fchat America in 't geheel 572172 vierkante Duitfche Mylen te beilaan; naamentlyk het Zuiderdeel 340979» en het Noorderdeel 231193 Mylen.
Eu-



( 36 )
Europa bevat 171834- vierkante Duitfch Mylen; van welke gerekent worden voor
Quadraat Mylen Duitschland H124 Boheemen poo Silefien 0*52 Het Hertogdom Wurtemberg 200 De Staaten des Konings van PruiiTen 2940
PruifTen 729 Zwitzerland IOp0
Het Canton Bern 450 Engeland 37I5 Yrland I7l5 Schotland
Denemarken 850 Noorwegen 5250 Ysland 5O0o Spanje 8SOO Vrankryk 10000
Den Elfas 5^4 Zweeden I28oo Finland, Lyfland en Ingemerland 6000 Ooftenryksch Hongarycn 4760 Turksch Hongaryen ' 5941 Italië 5Ö25
Corfica 230
De Kerkelyke Staat
Het Groot Hertogdom Toscaane 440
De Staaten van Don Ferdinand 90
Het



< 37 )
Quadraat-MyJen Het Hertogdom Modena 90 De Staaten van den Koning van
Sardinië 1224 Sicilië 57Ö Napels 1260 De Republyk Genua 60
Venetië . 625
Het Koningryk Portugal 1875 Poolen en Litthauen i$4°c» De Nederlanden 1300
De Vereenigde Nederlanden 62$ Het Ryk van Rusland geheel 300000
In Europa SI600
Europiscb Turkyen en de Crim 10544
Men rekent op het minfle 3000 Millioenen Menfchen, welke op de Aarde zouden kunnen leeven , doch daar worden maar omtrent f'van dat Getal, of 1080 Miljoenen gevonden , van welke men geeft aan
Afie c$o Millioenen
Africa 150
America ,150
Europa '130
_Van deze jjoMilIioenen, voor Europa aangezet, legt men byzonder toe, aan Duitschland 24000000 D / flii>



( 38 )
Böbeemt 1972154.
SUsfie ;i 5 00000
Wurtemberg 500000 Pruisfen 600000 Zwitzer'ani 2000000
Het Canton Bern ,400000 Engeland 5200000 Schotland . ioooooj
Yrland 1034102 Denemarken 1229000 Noorwegen 621000 Ysland 80000 Spanje 7500000 Frankryk 17000000
Den El/as 557000 Finland ioooooo Öostenryksch Hongaryen 1000000 Turksch Hongaryen j 2000000
Jtalie 10000000 Corjica 220000 De Kerkelyke Staat 1000000 De Republyk Venetië 1000000 De Staat en bet Koning'
ryk van Sar'fiink 2000000 Sicilië 1123163 Napels 1500000 Het Koningryk Portugal 1742730 Polen en Litthauen 1100000 De Nederlanden 5000000
De



( 39 )
De Vereen. Nederlanden 5Ö00000' Holland 1200000 Zweeden ^} «78123
Europisch Turkyen en de Crim 8000000 Rusland in Europa en AQa zooooooo
Dit Getal der Inwoonders van den Aard. KJoit onderfteld wordende, dan vindt men de vo'gende Bevolking in de byzondere Gewesten, naar Evenredigheid van derzelver Beflag in vierkante duitfche Mylen; bedragende re» fpectivelyk voor
De Nederlanden, het getal op ieder Qua* draat-Myl 3^40!
Pe Vereenigde Nederlanden 3110
Het Hertogdom Wurtemberg 2500 Silefie 2307 Duitschland a~3S De Staat van Venetië 1089 Sicilië "948 Dé Kerkelyke Staat 1875 Zwitzerland 1829 Italien 1758 Vrankryk 1700 De Staaten van den Koning van Sardinië i4"tl Denemarken 1393 Engeland 1190
Het Koningryk Napels JQ09
POlen D 2i De



( 40 )
Quadraat-Myl
De Elzas 97°
Portugal 944
Het Canton Bern 888
Boheemen 888
Spanje 812
Schotland 57<5
Yrland 59^
Corfica 521
Turksch Horgirye 385
Oostenryksch Hongarye 37'8
Finland 16<S Z •veel en -
Nóorweegen 118
Ysland J6"
Indien men rekent, dat
Di Ottomannifche Poite op de bee- Man
nen heeft 300000-
R us land 270000
De Koning van Napels en S'icilicn 30000
_ — Sardinië 37000
De Staat van Venetië 28000
De andere Staaten van Italië . 15000
De Koning van Portugai 70000
r . ~.~ *rankryk, zonderde
landmilitie
0e Vereende Nederl inden 40000
Groot-



C4i )
Groot -Britannien 55000
Denemarken 50000
Zweeden 48000
Polen Ï8000
Het Huis van Oóstenryk 200000
De Koning van Pruisfen 150000 De Ryks- Vorften, zonder den Koning
van Pruisfen 130000
Dan zouden onder de 130 Millioenen lnwoonders van Europa, door de verfcheidene Mogendheden van dat Waereldgedeelte 1595003 Soldaaten ten minften, onderhouden worden.;
Men telt in Duitschland 8ocoo Dorpen; 2*36 Steden; en 1812 Vlekken; de Kalteelen, Sloten, Kfoofters en Pachthoeven daaronder niet begreepen.
Aangaande het Getal der Inwoouders van zommige Steden in Europa, heeft men de
volgende Lyst:
Altenburg 7000 Brefcia 40000
Amfterdam 212000 Breslau 1 44800
Augsburg 30000 Brunswyk 25000'
Baftia 10000 Casfel 21000
Berlyn 126000 Chambery 20000
Bologna 80000 Chimnitz 8960
Brandenburg 7560 Cleef 5040
D 3 Coiï-



( 4*
Conftintfrop. 5"3°oo Coppenhagen 7756a Cotbus 4«óo Crosten 5040. Cuilrin 3640 Dantzig 47600 Dordrecht 17360 Dres den 6,0000 ■
Duisburg 2480 Eifenach 7000 Emmerik 4,200. Erfurih 15000 Frankumh aan
de Main 42630 Florenc:- 70000 Freiberg in S:iX? tf68o Genua 150000 Geré.e 25000 Gera 7000
Görlitz ;ooo Gotha 11000 Gothenburg 13°°° 's Gravenhage 3640° Gouda 16800 Halie 252°° Ham S°8o Hamburg 56000 Hanovcr 12800 J^aariem 40000
1
Koningsbergen 56000
Landsberg 5048
Langenfaltza 7440
Laubim 5600
Laufanne 719°
Leyden 5°50°
Leipzig 36400
Lipftad 2ó+°
Lirorno 40000. Lisfabon, voor de laatfte Aard-
beeving 160000
Londui 550000
Luua 40000
Madrid 80000
Manheim 24190
Mantua 16000
Mangdeburg 18060.
Müaanen 100000
Munchen 25400
Napels 272050
Neurenberg 40000
Padua 40000
Parys 589000
Petersburg 130000
Praag 83000
Riga 20030
Romen 150000
Rotterdam 4S36o Rou?



( 43 )
Rouaari Soooo Weenen 300000
Stokholm 69210 Weimar 7000
Stutgard 16800 Weisfenfels; 5000
Stift 11480 Wittenberg 7560
Thorn 12000 Wezel 6720
Warfchau 40000 Zittciu 14000
Venetië 131684 Zullichau 5600
Uim 12800 Zurich i 8570
No. 4.
POLITIEKE REKENING.
Wanneer men onderdek, dat onze Aard. kloot met 1000 Millioenen levendige Zielen bevolkt is, en 33 Jaaren voor ieder Genera^ tie rekent; zo derven, binnen het verloop van dien Tyd ioco Millioenen Menichen. Gevolgelyk bedraagt het Getal der Doodea op de Aarde
ieder Jaar 30000000 ieder Maand 2500000 ieder Week naby 577000 ieder Dag 82000 ieder Uur 3400 1
ieder Minuut 60 <
en ieder Seconde 1
D 4 Aan



C-44 )
i Aan de andere zyde ftaat het Getal der Geborenen, tegen dat der Overledenen, als 6 tegen 5 ; gevolgelyk worden geboren Jaapiyks 36000000 Maandelyks 3000000 Weekelyks, omtrent 700000 Dagelyks 98400 ieder Uur 4100 ieder Minuut 70 en ieder Seconde i£ Indien de Menfchen niet (Kerven. dan zou men in het S7i3be Jaar na de Schepping der Waereld, omtrent 173000 Miilioenen Menfchen op onzen Aardkloot kunnen tellen,- en nademaal het vaste Land van denzelven ten minften 1587 Biiiioenen vierkante Voeten beflaat, dan zouden nog, voor ieder Mensch, 9100 Quadraat-Voeten overfchieten
Indien men in ieder Eeuw 3 Generatien onderfteld, en dat de Aarde niet langer dan 5700 Jaaren gefubfifteert heeft, dan zyn 'er tot den huidigen dag toe niet meer dan 171 Generatien van 't begin der Schepping geweest; naamentlyk 124 van den Zondvloed, en 53 zedert de Tydrekening der Christenen. En nademaal 'er geen Geilacht gevonden wordt, welk zynen Oorfprong tot aan Keizer Carel de Groote zou kunnen bewyzen, zo volgt daaruit* dat de alleroudde Huizen, ten aller-
UI"



C4S)
i uiterften niet meer dan 30 Generatien zulten j kunnen tellen; zelfs zouden de geenen , die 1 hunne Geflachtrekening zo verre willen uit- I 1 rekken, in het fabelachtige vervallen; want jj wat hebben toch ieco Jaaren van Opbel dei ring, tegen omtrent 4800 Jaaren van Duifter! heid, te beduiden ?
Van alle de Inwoonders een'ger Landen i leven doorgaans en gewconelyk een vierde
Gedeelte in de Steeden, en de overige drie t vierde in de Dorpen en ten platten Lande.
In de Dorpen flerft gemeenelyk één van da j 40; in de kleine Steden, en die van eene
rniddelmaacige Grootte zyn , één van de 28;
in de grootere Steden doorgaans één van de j 24 of 25: en in een geheel Landfchap, één 1 van de 36; en dus behoort men jaarlyks onder j de 1000 Levendigen 28 Dooden te tellen.
Het Getal der Inwoonders eener Landftreek, I of van eenige Stad , wordt ten naaften by alI le 38 Jaaren vernieuwt, en geduurende het 1 Beloop eener Eeuw wordt het Menfchelyk
Gedacht 3^ maal veranderd. Van de 100000 Slaven op het Eiland Mar-
tinique derven jaarlyks 2cooo.
Van de icoo Jonggeboorene Kinderen bly-
ven na verloop v^n
1 Jaar nog over 740 3 620
2 6Go 4 $06
5



( 46 )
f 5 84 45 3$-©
6 574 50 313
7 564 55 27Ï
8 554 60 225
9 546 65 180 10 440 70 130 IS 5*8 7 5 85 20 496 go 49
2$ 471 85 24
30 446 90 II
35 4ao 95 3
40 385 97 I
Onder de 100 Kinderen, binnen het Verloop van één Jaar gelïorven, behoord men te rekenen 3, die dood ter Waereld gekomen zyn. Deze Evenredigheid is echter veelmaals, in verfcheidene Streeken, eenmerke« lyke Verandering onderworpen. Te Dresden komen jaarlyks, onder de 16 jonggeboorene Kinderen, één dood ter Waereld; te Berlyn één onder de 30, en in Zweeden één onder de 50.
Van de 200 Kinderen, welke gebooren worden, gaat naauwelyks één geduurende de Kraamweeën in de Moeder verlooren.
Onder de 100 jonggeboorene Kinderen kan
men



( 47)
men geen één tellen, welke geduurende den !Tyd, dat de Moeder haar Kraambed houd, komt te fterven.
Van dé ioco Kinderen, die met de Melk "èer Moeder gevoed zyn, fterven ten hoog| ften niet meer dan 300; doch van een gelyk [Getal , welke van Minnen gezoogt worden.» 'fterven 500.
Onder de 1 isDooden telt men ééne Vrouw, die in haar Kraambed fterft; en onder de 400 insgelyks maar ééne, dia in de Weeën den Geest geeft.
De Kinderziekte fleept doorgaans van de ICO, die 'er mede behebdzyn, 8 in 't Graf.
Men heeft aangemerkt, dat meer Meisjes dan Jongetjes aan de natuurlyke Kinderpokjes fterven.
I 11 ^ Van de 300 Ingeënten fterft maar één*
In 't Hofpitaal te Londen heeft men ondervonden, dat van de 3434 Kinderen, welken men de Pokjes ingeënt had, maar 10 geftorven zyn, terwyl 6450 anderen, die de
na.



t 48 )
iiatuurlyke Pokjes hadden, tot op 4822 ge* lmolten waren.
^uXi-Ai vwiV.iï.i'iJi. .!.'»£:•« 1 ïj.<' ,r , :- Vl
Het was in 't Jaar 1745 , wanheermen in dé Engelfche Americaanfche Volkplantingenz-ich "by de Inenting van Kwik begon te bedienen. Men telt onder de £oo a icoo, op die wyze CeïnocuJeerden aldaar, niet meer dan éénen Doode; in plaats du'er van de 88 a 100 zonder Kwik Ingeënten gemeenelyk één ftïerf. Het was de groote B o e rha ve, die de heilzaame Uitwerking der Kwik in de Kinderpok-
jes allereerst ontdekte.
bêb aévsW öb m t. > ,a ;j-wtn z<i'i\r#iH
Volgens eene Calculatie, in Engeland op. gemaakt, hebben zich onder de 100000 overledene Perfoonen bevonden
en onder 1000000
7, oud 100 Jaaren 7 van 108 Jaaren
5 IQi 3 109
• 5 102 4 110
4 103 3 in
2 104 3 112
4 ioS 3 116
2 106 2 u8
5 1 107
Naar deze Evenredigheid bevindt men niet meer dan ééne Perfoon,die van de 3125 den Ouderdom van 100 Jaareji bereikt.
Vol-



( 49 )
Volgens de Lysten der Brandenburgfche Provintien hebben zich onder de 351998 Perfoonen , binnen de 6 Jaaren confecutiveiyk aldaar overleden, bevonden, 1 van 114; 1 van 115; 1 van 120, en 1 van 125 Jaaren.
Met is door de Ondervindingen en Waar* neemingen der Geneeskundigen bekrachtigd, dat van de 100 Perfoonen, die in groote Steden woonen, nooit meer dan 12 jaarlyks met eene Ziekte van ééneMaand , en 24 met eene van 14 dagen bezocht worden.
Men heeft Menfchen gevonden die eenen buitengewoon - hoogen Ouderdom bereikt hebben.
Jaban Rovin, van Szatlowacaransbetfcher, in 't Bannaat van Temiswar, heeft, metzyne Huisvrouw Sara JDesfon, den Tyd van 147 Jaaren in den Echt geleeft, hy ftïerf in den Ouderdom van 172, en zy in dien van 164 Jaaren, wanneer zyn jongfte Zoon 00 oud was.
Peter Zorten, een Boer te Keveresch, in't zelfde Bannaat,overleed den 5 Januaryi724 in den Ouderdom van 185 Jaaren; en des! zelfs jongfte Zoon was 97.
E John



( So )
John Jenkins ftierf teEHerton in Yorkshire in 't Jaar 1670, oud 169 Jaaren.
Thomas Barre, een Boer in Shropshire, overleed te Londen, werwaards Koning Carel I. denzelven had doen komen, in den Ouderdom van 152 Jaaren en 9 Maanden. Hy hertrouwde in zyn i2ofte Jaar, en leefde daarna nog 32.
In 't Jaar 1648 ftierf te Minshal Thomas Dun, oud 155 Jaaren.
JobnEffingham ftierf den 6 February 1757, oua 144 Jaaren.
Cbristiaan Jacob Drakenberg, gebooren te Stavanger in Noorwegen den 18 November 1626, overleed den 9 O&ober 1772 te Aarhus in Jutland, in den Ouderdom van I 16 Jaaren , na dat hy 's avonds te vooren by zyne Buuren, naar gewoonte, een Bezoek had afgelegd In zyn inde Jaar trouwde hy voor de eerfte maal te Coppenhagen met eene 60 jaarige Matrone, Bage Miebei genaamd, welke nog voor hern overleden is.
Men ontmoet veel oudere Lieden in de hooge, dan in de laage Landen,- en niemand, die niet door Onmaatigheid, of by Toeval fterft, bereikt daar byna doorgaans den Ouderdom van 90 Jaaren.
Zie



(5i )
Zie hier eene Lyst van het probabel Getal der Jaaren , welke de Perfoonen van zekeren Ouderdom nog kunnen hoopen te zullen le-
Een jonggebooren Kind kan leven 34 Jaaren en 6 Maanden,
i Jaar oud 41 - 0 4S 23 "
3 45 - 7 50 *° " 11
5 46 • 4 S% J7 "
10 44 - 9 00 14 * 2
15 41 - 6 65 11 • 5 20 38 • 3 70 f " " 2§ 35 " 2 75 6 ' b 30 32 - 3 80 4 " 10 35 29 - 8 85 3-3 40 26 - 6 90 2 -
De Ouderdom van 7 Jaaren is de geene* waarin men hoopen mag het hoogde Getal van Jaaren te zullen bereiken.
Die van 12 en 13 is een vierde Deel van t Leven. Die van 28 of 29 Jaaren de Helft { en wanneer men 50 Jaaren bereikt heeft, dan zyn bereids drie vierde Deelen van 't Le?en terug gelegd.
Men heeft by het Onderzoek der Sterflys* ten van 't Menfchelyk Gedacht ontdekt, dat
16 Vrouwen, wanneer zy den Ouderdom van ztkere Jaaren bereikt hebben,alsdan nog Urn. zer dan de Mannen leven.
E » E>e



( 52 )
De Ondervindingen bevestigen, dat, geiyk de Jongheid der Vrouwelyke Kunne meer fpoed maakt, dan die der Mannelyke, het ook eveneens met derzelver Ouderdom gebeld is.
Wanneer men de Lyst der Dooden van eenig Landfchap naziet, dan komt te blyken, dat de Mannelyke tegen de Vrouwelyke Kunne als 27 tegen 25 ftaat.
De getrouwde Vrouwen leven langer dan de ongehuuwde.
Door de Waarneemirgen, binnen een Venloop van 50 Jaaren gedaan , heeft men bevonden, dat het grootfte Getal der Dooden altoos in de Maand Maart voorvalt, en ook vervolgens in de Maanden Augustus en September; en dat hetzelve in die V3n November, December en February doorgaans veel kieinder is.
De Helft der Geboorenen fterft voor 't bereik van 17 Jaaren; en dus genieten de gee~ nen, welke d'en Tydftip overleven, een Geluk, dat aan de Helft van 't MenfcheJyk Ge flacht niet mag gebeuren.
Volgens de Waarneemingen van den grooten Boerha ve, worden de allergezondfte Kinderen in de Maanden January, February en Maart gebooren.
Het Getal der Dooden tegen dat der Ge-
buo-,



( 53 );
boorenen ftaat in Evenredigheid als 10 tegen 12 of iv en dus fterven in ieder Provincie jaarlyks | of ,§ minder, dan 'er gebooren
W Wanneer men het ganfche Getal der Levenden in twee Deelen afzondert, dan zal de eene Helft 27 en meer Jaaren tellen; en de andere, weinig grooter, beneden dezen Ouderdom zyn. _ . „ r CT„ De getrouwde Vrouwen ftaan in alle Lan. den tegen haare gehele Kunne in Evenredigheid, als 1 tegen 3; en de getrouwde Manspersonen tegen de hunne, als 3 tegen 5-
De Knechtjes boven de 13 Jaaren zyn tegen de Inwoonders van een Land in Evenredigheid, als 4 tegen 33; en de Meisjes van eelvken Ouderdom, ftaan als 3 tegen 25.
De laatfte ftaan tegen de Inwoonders van 't Land, als 1 tegen 8; en gelyke Evenredigheid hebben ook de Knechtjes, beide beneden de 13 Jaaren.
Het grootfte Genl der Geboortens valt in de Maanden van Maart en van February, die haare betrekking tot die van Mey en Jtmy behooren te hebben.
Het Getal der Knechtjes, welke gebooren worden, ftaat tegen dat der Meisjes, als 21 tegen 20, of 104 tegen 100. Maar dewyl in derzelver Kindsheid ,f der eerlten meer ftcrE 3. ^es p



( 54 )
ven, dan der laatfte, zo komen de Getalten van beide de Sexen byna gelyk uit, wanneer zy huuwbaar worden»
Het Getal der Tweelingen tegen andere geboorene Kinderen ftaat als i tegen 65 of 70; en dus gebeurt het tusfchen de 65 en 70 Geboortens maar ééns, dat 'er Tweelingen komen.
Het Getal der gedoopte Kinderen ftaat te. gen dat der Huisgezinnen in alle Chriften Landen als 10 tegen 66; en dus behoort men 66Famiiien te rekenen tegen 10 Kinderen, die jaarlyks gedoopt worden.
Het Getal der Levenden is gewoonelyk tegen dat der geboorene Kinderen binnen één. jaar, als 1 regen 26, 27, en 28, naar maate van de Vruchtbaarheid der Huwelyken.
Het Getal der Huwelyken ftaat tegen dat der Inwoonderen van een Land, als 175 tegen 1000.
In wélbevolkte Landen kan men niet meer dan ééne Perfoon tegen de 50 of 54 tellen, die den echten Staat omhelst.
Het Getal der Getrouwden in een Land, is gelyk met de Helft van dat der tinnen het Jaar* gedoopte Kinderen.
In; alle Landen kan men aan ieder Huwe3yk, het een door het ander gereekend worèsnde^ maar 4 Kinderen toefchryven; en in.
de



< ss)
de Steden kan men maar 35Kinderen voorde,
10 Huwelyken rekenen*
De Mansperfoonen, welke in ftaat zyn de Wapenen te kunnen dragen, maaken in alle Landen, een vierde Gedeelte der Inwoonders uit.
Het Getal der Weduwen tegen de Weduwenaars ftaat als 3 tegen 1; en dat der Weduwen , welke hertrouwen , tegen de hertrouwende Weduwenaars als ico tegen 126, of 4 tegen 5.
De Weduwenaars en Weduwen in een Land, ftaan tegen getrouwde Lieden als 3 tegen 7.
De Weduwenaars tegen getrouwde Mannen, als 1 tegen 10; en de Weduwen tegen getrouwde Vrouwen als 1 tegen 3.
Van de ganfche Vrouwelyke Kunne bevalt van de. 18. maar ééne jaarlyks in de Kraam; en de geene,. die beven de 13 Jaaren zyn, getrouwde of ongetrouwde, zuben onder de
11 Kraa nen maar éénen , doch de getrouwden éénen onder de 6 uitleveren.
De Bevallingen voor den Ttrmyn van 9 Maanden zyn ge i eener dan die boven dezelve.
Wanneer de Inwoonders van een Land uit 10000 Penoonsn benban, en 'er jaarlyks één E 4 van:



C & )
van dè 36 fterft, dan is het Getal der Dooden en der Geboorenen met eikanderen gelyk.
Het Getal der Inwoonders zal zich vermeerderen van
10 tot 11, in de 250^ Jaaren.
10 tot 12 125 10 tot 13 96 10 tot 14 6l4 10 tot 15 5°|.
In Engeland reekent men voor ieder Pert foon, door elkander genoomen, eene jaar! ïykfche Verteering van 7 Ponden Sterling. In 1 Vrankryk wordt dezelve maar op 100 Livres gefchat; en in Duitschland op 30 Ryksdaalder«. Maar dewyl die Uitrekening met naauwkeurig fchynt , dan ten opzigte van de Inwoonders ten platten Lande, en van de armfte Burgers inde Steden; zo heeft de Heer Ünoer, in zyne Verhandeling over de Pryzen der Graanen , gepoogt, eenen Regel te bepaalen, welke inzonderheid tot Perfoonen van middelmaatigen Stand betrekking heeft. Volgens dezen Regel behoort alvoorens bekend te zyn, hoe vee! Rogge iemand jaarlyks flyt, alsdan reduceert men derzeiver Waarde in Penningen, wier Beloop men dooi 64 dlvideert, wanneer het Quotiënt



( 57 )
zo veel Ryksdaalders zal uitbrengen, als men voor de jaarlykfche Confumtie van ieder Perfoon moet reekenen. By voorbeeld, in Landen , alwaar men 7\ Maker Rogge op ieder Hoofd rekent, en de Maker 3^ Ryksdaalders kost, zal deze Som 240c-Pennigen bedragen, welke, door 64 gedivideerd, een Quotiënt van 37's uitleveren, die de Ryksdaalders aanwyzen, welke men voor de Confumtie van iéder hoofd jaarlyks behoort te rekenen. Gemelde Schryver heeft, dezen zynen Regel op de voorgaande Eeuwen toegepast, en, vermits de Pryzen der Graanen toen ter tyd, gereekent, dat, in Duitschland, een Huisgezin van 5 Perfoonen, tot deszelfs Onderhoud, jaarlyks van noode gehadt heeft, J,n de Jaaren van 1500 5? Ryksdaalders
1550 33l 1600 63! 16*50 82^ 1700 123J 1750 150
Deze Regel heeft teffens ook aan hem verfchaft de Gisfing van de Quantiteit der gereede Penningen, welke geduwende die verfcheidene Jaaren in Duitschland gerouleert hebben; aaamentlyk,
In



C 53 )
In't Jaar 1500 7"- Millioenen Ryksdv 1550
1600 99 2 f 1650 153,1 1700 283? 1750 4287
De Arbeid van 25 volwasfene Perfoonen is genoeg, om aan ico andere Vo'wasfenen, alle de tot het Leven noodwendige behoeftigheden , naar onze gewoone Confumtie inEuropi, te verfchaffen.
Eene vierkante Myl van Duitschland kan het Onderhoud voor 6000 Menfchen opleveren.
No. 5.
VAN HET WATER.
De Zee , welke alom het vaste Land om» ringt, vertoont eene Oppervlakte van 619200a vierkante Duitfche Mylen Water. En volger s de Waarneemingen van den Heer R a y , is dezelve nergens ééne duitfche Myl diep.



C 59 )
Het Zeewater bevat, behalven het Zout, ook eene foort van Lym, of harstachtig Vocht, welk den Scheikundigen langen tyd onbekend gebleven is, en alle hunne Poogingen tot nog toe te leur gefteld heeft.
Twee-en-dertig Ponden Zeewater bevatten één Pond Zout, welk hetzelve zo zwaar maakt, dat het tegen Rivier-Water als 73 tot 78 in evenredigheid ftaat.
De Ziltigheid der Zee is overal niet even fterk* Zy is in haar Midden zouter, dan op derzelver Oppervlakte; en vermeerdert zich naar maate men de Linie nadert. Op de Kust van Schotland is zy vee! flaauwer; doch op die van Portugal ongelyk fterker; en omtrent de Canarifche Silandeu nog meer. Van daar na de Zuiderpoo! begint haar Zout allengs te minderen, en aan de Caap de goede Hoop is hetzelve merkelyk flaauwer, dan onder de
Lmie- , r , » 1 *
De geenen, welke van den fmaak van het.
Zeewater geen begrip hebben, kunnen het verkrygen, wanneer zy 23 Oneen zuiver Water, 6 Oneen Zeezout, en 48 Greinen van het Vocht, welk uit gediftilleerde Steenkoolen voortkomt, onder eikanderen mengen; alsdan zal dat Water eveneens als het natuurlyk Zeewater fmaaken. Men wil. dat de Zee eenen Damp, ter dikte



( Öo )
te en hoogte van co duimen over derzelver Oppervlakte zou, uitwaasfemen. Halley heeft bevonden, dat de Quantiteit der Dampen , die uit de MidJelandfcbe Zee opryzen ft éénen Zomerdag 5280 Millioenen Tonnen uitleveren. Alle de groote Rivieren die zich daarin ontlasten, kunnen dat Verlies aan haar niet vergoeden, want het Water, hetgeen zv aanbrengen, kan dagelyks maar 1827 MiUioenen Tonnen uitmaaken. Maar deze Uitwaaseming wordt overvloedig geboet door de Redenen , die in onze Luchtftreek ter hooere van tusfchen de 40 tot 44 Duimen vallen, waarby nog komen die uit de verzengde Luchtftreek, alwaar het eenige Maanden onophoudelyk blyft regenen, en by de 80 Duimen Water aanbrengt.
De Zee word door een oneindig Getal Schepfelen bewoont, meer of min gclykende naar degeenen, met welken het vaste Land bevolkt is. Behalven de verfcheidene Soorten van Visfchen, voedt zy ook viervoetige Dieren j Gevogelte ; gekurvene Dieren • Schelpvisfchen, en voornaamentlyk Middel • Creatuuren, of Halfflagtige Schepfelen tusfchen Planten en Dieren, Polypen genaamd Men vind 'er niet minder het vegetabeleRvk ' van Kruiden en Planten af, tot Boornen toeen, indien men de Vernaaien van Zeevaaren-
de



( 6i )
de Lieden mag gelooven , dan worden 'er ook Meermannen , met hunne Wyven en Kinderen gevonden.
Men heeft aangemerkt, dat de Perken der Zee geduurig inkorten. In Zweeden ziet men verfcheidene Steden en Dorpen, welke voorheenen aan den Oever der Zee aangelegd wa» ren, en zich tegenwoordig grootelyks van denzeiven verwyderd bevinden. De Spitfen van veele Rotfen, die weleer onder Water verborgen lagen, puilen thans boven hetzelve uit; in andere Gewesten, daar voor 40 en 60 Jaaren Baaijen en Zeehavens waren, ziet men nu Bouw en Weilanden. Door eene Uitrekening, volgens verfcheidene Waarneemingen opgemaakt, heeft men bevonden,dat de Zee, door welke Zweeden befpoelt wordt,, jaarlyks omtrent eenen halven, en in de 100 Jaaren 45 geometrifche Duimen vermindert.
No. <S.
VAN HET NOORDERLICHT.
De vermaarde Heer Wiedeburg, eon fchrandere Natuurkundige, en Hoogleeraai* op de Univerfiteit van Jena, heeft onlangs F ee-



( 6* )
i énige nieuwe Ontdekkingen , zo wel aanmer' ' ienswaardig, als gewigtig, by hem omtrenc net Noorderlicht gedaan, aan het Pub!yi< me:iegedee!t, en daardoor de Elektriciteit van lat Verfchynfel aangetoont, betoogt en volkomen bekrachtigt
Het was op den 7 Oclober der Jaar 1769, 's avonds ten 7 uuren, wanneer de Hemel na den kant van 't Noorden zeer rood wierd. Ten 8 uuren, verfpreidde zich hetzelve in en over dat Gewest nog meer, en trok teffens ook noordwestwaards, en wel dermaateiierk, dat het Vuur of blaakend Licht tot boven de Noordfterre heenen flikkerde. Men zag terzei ver tyd, maar aan het bovenfte einde van het Rood, zich een klaare en heldere Circulfneede formeei en, die vervolgens na het Oosten afzikte, en van daar zyne fchitterende witte, rood-, en zelfs groenachtige Straalen, na het Toppunt van ons Halfrond onophoudelyk uitfchoor. Het Noorderlicht was; nu als in tweeën verdeeld. In 't Noorden zelf ko» men geen zigtbaar Spoor meer daarvan ontdekken; maar in 't Noo^dooften en Noordwesten was het in zyne uitcrfte kracht. Omtrent 9 uuren fcheen het zich wederom in 't Noorden te willen vertoonen. Eene meenigte Blikfemftraalen, in de 4. en 5. Graden der Noorderbreedte, fchooten uit tot in het Ze-
nith,



( ö~3 )
nith\ alwaar zy de Gedaante eener Kroon formeerden. De Naald van 't Compas draaide rrij«t: maar bleef onbeweeglyk ftaan. Dit: èsürde maar omtrent 15 Minuten, terwyl zy ij Graad na 'tNoorden declineerde; en daarop wierd haare Beweegmg wederom zigtbaar.
Dienzelfden avond be'peurde men ook de Electriciteit van het Noorderlicht voor de etrfte
maal. De'g-ileerde Waarneemer van de
groote Geiykhsid der Stoffen des Donders met die van het Noorder ichr, hid in eene Zaal, die byna lynrecht na 't Noorden ftrekte, eene Buis, ter lengte van 3 Voeten en 2 Duimen doen plaatfen; aan 't einde van derzelver eene. zyde bevond zich eene Opening ter wydte van één Duim, en haare grootfte Doorfneede hield 5 Duimen opgehangen aan blaauwe Zyde Koorden en gegarneerd met riwee Stukjes Draad, welke van beide zyden afhingen, om tot een Elebïrometrum te dienen. De Venfters der Zaal, en ook de Deur tegen over dezelve, waren open gezet. Zodra de Waarneemer de Eindjes Draad met zynen Vinger naderde, ftond hy niet weinigontfteld, wanneer hy bemerkte, dat dezelve, op den afftand van éénen Duim, zich verhieven , om den Vinger te volgen. Hy verbeeldde zich in 't eerst, dat die Beweeging eene Uitwerking van de Lucht mogt zyn, dié» F * ge-



( 64 )
geduurende dien ganfchen tyd', zonder eenrgen hinder, door de opene Deur en Venfters der Zaale kon pasfeeren; weshalven hy goed vond, de Deur te laaten toedoen; doch het eleclrique Verfchynzel bleef echter voortduu ren , en de Eindjes Draad verhieven zich even zeer als te vooren , en zomwylen zelfs, zonder dezelven met den Vinger te naderen. Men vernam wel geene Sprenkjt s-Vuur, doch men was van derzelver tegenwoordigheid verze* kerd, door het Gedruis welk men hoorde, wanneer men de Buis op den Afiland van éé* nen Duim naderde,en door de Prikkelingen, welke men aan den Vinger gevoelde. De redenen, waarom men geene ele&rique Vuurvonken kon zien, kwamen daaruit voort, dat de Zaal al te fterk verlicht was; en dat daarenboven nog het Noordlicht eene zo groote Helderheid verfpreidde, dat men zelfs fyne, Drukletters kon leezen, zonder zyne oogen te forceeren.
Alhoewel de Heer Wiedeburg van diendag aan zeer verlangende was andermaal zyne naauwkeurige Waarneemingen omtrent het Noorderlicht aan te (lellen, zo mogt hem zulks echter niet voor den 24 dierzelver Maand Oftobergebeuren. De Hemel was dien avond in 't Noorden en Westen rood genoeg; doch daar vertoonden zich gecne diergelyke elec-
tri-



( öT)'
rrinue Verfchynrelen, als hy 8 dagen té! voo e waargenomen bad. De Eindjes Draad verhieven zich niet merkelyk; en ^arenboven cebeurde zulks maar op zekere oogenblikkei Tm Noorderlicht, welk den »S November daaraan volgende verfcheen, 7« door de e leariiche Waarneemingen met Sf^W^fB het iaatstvocr^aande van den 24 ^b"-_Ue Compas Naaide had zeer weinig beweeging. C Den 26 dito, 's avonds ten 7 «f^jM de Lucht wederom zeer t*^*Mffi& Ook zag men- van tyd tot tyd held ere ikkerinsenen Straalen fchieten; doch daarby be« vonden zich maar flaaüwe Spooren ™Electriciteit. Men had in de Zaal, waarin ae blïke Buis, ook het Ef^^» geplaatst, om te zien, of het Geluid zou geven Doch dit Verfchynzel had zo min de bezeerde Uitwerking, als het voonge.
De 27 November verfchafte op nieuws gelegenheid tot het doen van eleclrifche Waarneemingen. Ü Avonds omtrent zeven uuren "en '8 of 19 Graden boven den zigteinder een Boog formeeren; en over zeven uuren vuur roode en melk-witte Blaakmgen na het Toppunt fchieten. Dit Noordlicht was een der allerirerkfte van 'tvoorfcb. gantfche Jaar. De geheele Zigteinder was byna * 3



( 66)
verHcht en ontvlamd. Raderen van Vuur icheenen zich uit het Westen na het Noorden beurtelings te beweegen en van daar Straalen na het Toppunt te fchieten. De groote meenigte dier opfchietende Straalen formeerde in t noordelyk Gedeelte van den Hemel de Ge^ daante eener Kroon. Eene Magneetnaald ter lengte van s duimen , was geduurig in beweeging, en draaide nu na 't Westen, en dan na 't Ooften, doch zonder de verfcheidene btrekkingen van't Noorderlicht te volgen hetwelk zomwylen allerlterkst in 't Westen flikkerde, terwyl de Naald na 't Oorten afweek, en ook zomwylen in 't Ooiten , terwyl dezelve na 't Westen declineerde. Men nam vervolgens, in plaats van deze Naald, eene grootere. ter lengte van o* duimen. In 't be. gin was de beweeging van deze niet aanmerKelyk; doch wanneer eene meenigte flikkerende Straalen na het Toppunt fchooten, wierd dezelve gezwinder en maakte eenegrootere Cirkelfneede. Zy was zomwylen ten eeneraaalein 't Noordooften, en zomwylen lyn* recht tegen dien Streek over, De kleine Naald vervorderde ondertusfchen niet minder haare Beweeging, doch zo gezwind niet als te vooren, ook befloeg zy geene zo groote Cirkelfneede als de grootere. Eene derde
Naald



( Oj )
Naald van 4. duimen had eene gezwinders Beweeging dan. die van 3 , doch eene langzaar mere dan die van 9^ duimen,
Dien avond ten 11 uuren , terwyl het Noordlicht nog duurde, ftond de Thermometer van Reaumur op 1 Graad beneden Ö; en-de Barometer op 27 Duimen en (jf Linien.
Weinig tyd daarna fcheen de Hemel in het Toppunt met kleine lichte Wolken overtrokken, waaruit verfcheidene Straalen zich na het Zuidooften verfpreidden..
Het was bereids Middernacht, wanneer den Heer Profesfor te binnen fchoot nog den Staat der blikke Buis, die in de Zaal was, te onderzoeken. Op het oogenblik, dat hyde Venfters opende , verhieven zioh de Draaden van den Eleftrometer na om hoog met de grootfte gezwindheid. Hy hield een ander Stukje Draad in de hand, om het aan de Buis te voegen, doch kon het niet volvoeren, dewyl de Draad, wanneer hy de Buis naderde, telkensmet geweld terug geflooten wierd. Wanneer hy denzelven aan de Buis van verre ver. toonde, dan nam hy eene horizontaale Stelling aan, en ftond lynrecht en warerpas daar tegen. Deze N;;cht was dus de tweede, die hem Proefwaarneemingen nopens de Eleclriciteit van het Noorderlicht verfchafte , welke in 't vervolg, door zyne Obfervatien van den * 4 i8,



{ ö'8 )
18 January 1770, belezen, en in 't voile Daglicht zyn geleld geworden
Het Noorderlicht liet zich dien dag waarnee. men van 's avonds 6 üttt&i af. De Hemel betrok met een Rood , gelykende naar hetgeen, welk de Vlammen iri de Lucht vertoonen , wanneer 'er ergens in 't verfchiet een Brand ontftaan is. Witte en groenachtige Plikkenneen volgden eikanderen zeer fchielyk op. in hetOo^i-Noord-Ooften zag men eene donkerrode Wolk, die geduurende ï5 Minuten niet van plaats noch couleur veranderoe. DeIMderheid, weike dit Verfchynzei over de Aarde verfpreidde, was zo groot, dat men zonder moeite kon leezen te gelyker tyd, terwyl men Snor de Sterren van de derde Grootte derwaards h.ene zag, alwaar deszelfs Strekking Serkst fcheen te zyn, De Straalen, we ke zich tot in het Toppunt verhieven formeerden aldaar eene Kroon, wier Doorfnede des Rings, zich van de Flonkerfterre, in t .^dden van Peifeus, tot aan de Geit e op de Ki ker Schouder van Erichthon.us wtfltok e, DU Noorderlicht, befloeg het zuidelyk Gedeelte des Hemels van H avonds ten 10 uuren tot één na middeinacht; wanneer en geduuren3p den tyd, dat de Maan zich nog boven de Kimmen bevind, het nog zo fterk was, als ï avo ds te vooren tusfchen 6 en 7 uuren



( 69 >
DeMagneet-Naald vervorderde haare geduuripe Beweeging. Tusfchen éénQuartier vcor 7 tot half 8, wierd de yzer-blikke Buis zo fterk gtêHe&riceert,. dat zy de Bladen van geflagen Metaal, op een Brok Glas gelegd, ten afitand van anderhalve voet, na zich trok j doch. de-Klokies , mede daarby gebragt, fpeelden ondertusfchen niet, alhoewel de Buis geeleftriceert bleef.. Doch wanneer men het van haar verwyderd, begonnen dezelve te bengelen, en wierden verfcheidene maaien zeer duidelyk gehoort. Het Gedruis der Vuurfprenkjes , welke ter gelyker tyd daaruit voortkwamen, was zeer gevoelig. Tegen middernacht, wanneer de Maan nog boven de Kimme ftond, wierd de Buis dermaate geële&riceert, dat zy hetStroo, welk by toeval onder haar lag , ter hoogte tfan anderhalve voet, lynrecht na zich trok. De Waarneemer ge. tuigt, dat een zo buitengewoon Verfchynzel, en hetgeen eene zo verbaazende Sterkte van Ele&riciteit in de Lucht veroorzaakte, hem grootelyks vervaard maakte;, zo dat hy het hooge tyd oordeelde te zyn, alle de Venfters. te doen fluiten.
Zie daar de Wnarneemingen, welke niet alleen de Uitwerking der Stoffe van'tNoordlicht op de Magneet-Naald, maar ook, hetgeen nog aanmerkelyker is, deszelfs groote.
elec-



t-7Q )
elecbifcbe Kracht, klair en duidelyk betoo. gen, en die .Is Heer Wiedeeuhg her galuk gehadt heeft van allereerst te ontdekken. Deze Ontdekking fchynt van de a!lergroot(1:e aangelegenheid voor de Natuurkunde te zyn , dat derzelver Gefcb'cd-jnisfen niet zuilen in •gebreke blyven, van den Naam der ichran. deren Waarneemers en Ontdekkers by de Nakomelingen te vereeuwigen..
No. 7.
VOORNAAME ONTDEKKINGEN in EU* ROPA , zedert eenige Eeuwen gedaan.
De Ontdekking der Afdimaling, of de ongeregelde Veranderingen der vaste Sterren , is men aan den Heer Bbadleï verfchul <Hgd. Hy gaf derzelver Theöife in 't Jaar 1727 in; 't Licht, en 173/ die der Ontdekking van de. Verandering der Hciling v.-m de Asfe der Aarde na her P!an van den Taankring, wierPe. riode negen Jaaren bevat.
De drooge Wyze van Goud enZiber te ajfiiieeren, is door ernen Göud'mid, PfaAneri*Jfbmidt genaamd, te Quediinburg, uitgeven, den.
De;



i $ )
De'"Uitvinding vsn Zeilfleenen, door Kunst gemaakt, is aan den Heer Canton, een Engelsman,' toe te fclvyven, die dezelve in 't laar 1751 door den Druk gemeen gemaakt
heeft. ' _
Regiomontanus heeft allereerst den Loop der Zon, der Maan en der Dwailfterren in de Almanakken gebragt, die te vooren niets behelsden, dan de Kerkelyke Feestdagen en de Naamen der Heiligen.
De ecrfte Vertaaling van den Ahnagefius van Ptolomtcus in 'tLatyn , is in 't Jaar 1130, op bevel van Keizer Frederik II. gedaan.
Chrijlofel Columbus, een Genuees, heeft in, 't Jaar 1492 het vierde Deel van onzen Aardkloot ontdekt; doch hetzelve is, door de ondankbaare Nakomelingen , met den Naam van America, naar Americus Vefpitius, een Florentyn, beftempeld geworden. Het Gedacht der Böbmen te Neurenberg beweert, dn die Luider aan iemand hunner Voorzaten, Maarten van Böhmen genaamd, toekomt; (leunende voornaamentlyk op de Getuigenis van Pifagett, deszelfs Tydgenoot, een Spanjaard van Geboorte, en een Schryver van Beroep; fchynende het ten minden buiten alle twyffeiing te zyn , dat deze Marten Böhm de Ontdekking van Brafiiie in't Jaar 1485, onder Johannes II.
Ko-



( 72 )
Koning van Portugal, in wiens Dienst hy 1506 overleden is, volvoert heeft»
De Anatomie is in Europa eerst in de 16 de Eeuw wederom berfteld geworden. Andreas Vefalius, een Brusfelaar, heeft daaraan de hand geflagej:, en dezelve op nieuws ingevoert. Men ziet eene Confultatie, welke Keizer Carel V. door de godgeleerde Faculteit van Salamanca heeft doen opmaaken, om te weeten, of men 's Menfchen Lighaam met een goed geweeten kon aan (lukken fnyden, om deszelfs Zamenftelzel te leeren kennen.
De Abt Ga'ètano Giulio Zitmbo, een Siciliaan , is de Uitvinder der Ontleedkunde in gecouleurd Wascb.
Het is de vermaarde Huigens, die fan Ring om Saturnus allereerst ontdekt heeft.
Franciscus V'üta , geboortig van Fontenay in Neder-Poidou, vond in 't jaar 1590 de zogenaamde Arithmetica Speciofa uit, of het Gebruik der Letters in algebraïfcbe Uitrekeningen.
Nicolaus Copernicm, Canunnik te Warmio, en geboortig van Thorn in Pruisfen in 't Jaar 1472, en overleden 1543, is de Vade$ der hedendaagfche Sterrekunde, en Bouwmaefter van het waare Stelfel der Waereld.
De beroemdeFabrenbeit heeft.allereerst aan-
s Se-



C f3 )
gemerkt, dat de Pofing van den Dampkring" de Hitte, welke het Water in 't kooken verkrygt, vermeerdert; en dat men derhalve meer Vuur van nooden heeft, om het te doen rieden, naar maate van de dichtheid en zwaarte der Lucht.
Het is Kepler, die de Wet der Aantrekking*! kracht, ten opzigte der Beweeging van het Heelal gevondenen bepaald heeft, en diedoor den grooten Newton zo wel betoogd is; ais mede ook de 2 allergewigtigfte Wetten in de Sterrekunde, namentlyk de Baan der Planeten, en derzelver Afftand, om en van de Zon , welke alleenlyk genoegzaam verdienen, zynen Naam te vereeuwigen.
De Heer Wiedeburg, Hoogleeraar van de Univerfireit teJena, is het die de Ele&riciteit van het Noorderlicht in het Jaar 1769 al'ereerst onrdekt heeft.
De Heer Gerlach , Profesfor te Weenen s heeft eene Weegfcbaal uitgevonden , waarmede men de Kracht der alleronftuimigfte Winden op het naauwkeurigfte kan bepaalen.
Nicolas Briot is de Uitvinder van de Weegfcbaal, welke hy in 't Jaar 1^17, met het verder daartoe behoorend Gereedfchap, aanf de Munt van Parys prefenteerde; doch hy wierd genoodzaakt, zyne Machine naar Engeland over te brengen, alwaar dezelve zonder G eeni-



C 74 )
eenige zwaarigheid daartegen te manken, aannemen wierd. In Frankryk wierd zy eerst in 't Jaar 1645, in plaats van den Hameiflug, ingevoerd.
Het was in 't begin der voorledene Eeuw, wanneer de Mode wederom hervat wierd van de Baarden te laaten fchecren.
Picard heeft in 't Jaar 1675 allereerst den Pbospborifcben Barometer uitgevonden.
De Koufenweevery heeft haaren Aanvang in Engeland genomen, en is verder naar Frankryk overgebragt; alwaar door Jobn Hindred in 't Jaar 1656 de eerfte Fabryk 'opgeregt wierd,
ï)e eerfte Zyde Koujen wierden in Frank, ryk door Koning Hendrik II. in 't Jaar 1547; en in Engeland door Koningin Ehfabeth, in 't Jaar 1561 gedragen.
De Mode van de Koufen op te rollen, is omtrent het Jaar 1716 eerst in onbruik geraakt, wanneer men doorhetFatfoen van Engelfcbe Broeken de Rolkousfen ten eenemaal afkeurde.
Plilippe Cbiefer, geboortig uit het Prinsdom Orange, eerfte Bouwmeefter v^nFredcrik Wilhelm, Keurvorst van Brandenburg, is de eerfte Uitvinder der Koetfen, Birlynen genaamd.
Johcn Ctn-ad Dippel heeft in 't Jaar 1704 het Berlynscb Blaauw uitgevonden.
Leo-



C75)
Leonard Fucln, Hoogleeraar der Ont'eed. kunde op. de Academie te Tubingen, overleden .595, heeftin Europa de Oeffenmg der Kruidkunde wederom vernieuwd, en intiem
geDegMode om Hofnarren te houÜen is in Frankryk, onder de Regeering. van LodewyK XIV. afgefchaft, nadat Angely., a,s de laatfte, by dien Vorstin Ongenade gevallen was; doch in Duitschland i» datTyditip veel laater
verfcheenen. , , 77 ,.
Het zonderling Luchtverfcbynzel der Handboogen, of zogenaamde Böuteilles de Boulogne* is aldaar by Paul Baptifte Balbi, voor de eerfte maal waargenomen.
In 't Jaar 1644 is de eerfte Coffy te Marfeille aangekomen.
De Vryheer van Leibnitz, den Calculis dtfferentialis uitgevonden hebbende, heeft daarvan in't Jaar 1684 eeneBefchryving m t licht aegeeven.
DeCaliber-Pasfer, een Inftrument, waarmede men de Doorfneede van den Mond van 't Canon meet, is in 'tjaar 1540 doox GeorgG' Hartman te Neurenberg uitgevonden.
In 't Jaar 1486 is de Kaap de Goede Hoepdoor de Portugeezen ontdekt; en VaJcodeGama, van de'zelfde. Narie, in 'tjaar, 1497 > óe* G 2, el-



( 76 )
mlve voorby vaarende, is in de Ooftindiën aangekomen.
Men wil , dat het eerfte Klokken/pel te Aalst in Vlaanderen, in 'tjaar 1487 zou vervaardigt geworden zyn.
De Ooifprong van Koetfin is niet onder de ^.egeering van Caret VII. Koning van Vrankryk. De eerfte, die te Parys gezien wierd, was de Hang'.vagen, dien Ladislaus, Koningyan Polen en Bohemen aap de Koningin zond.
Johan Hevelhe, of Heiék'uf, Lid van dt-n Raad der Stad Dantzig, heeft allereerst de Selenograpbijche Kaalte:* gemaakt, in 't Jaar
1Ó47-
Men wil, dat de Speelkaarten in Vrankryk uitgevonden zyn, 4 of 5 Jaaren voor den Dood van Koning Carel V. overleden 1380. En het is byzonder aantemerken , dat bereids in 't Jaar 1387 het Kaartefpel in Spanje , by sen Edict- van den Koning, verboden is geworden.
Erasmus Reinbold, geboortig van Saalfeld in Thuringen, is de eerfte geweest, die zich in 't Jaar 1540 in Duitschland van de Camera obfcura bediend heeft, om de Zon en MaanVerduifteringen naauwkeurig af te fchetfen.
De Mode van Hoeden te dragen ftrekt zich niet vroeger uit dan onder de Regeering v^n Ósel VI. Koning van Vrankryk.



( 77 )
Omtrent het Jaar 15*0 is laad uit Mexico door de Spanjaarden in Lu
Engelsen Geneesheer heeft in 't Jaar 1628 den Omloop des Bloed:
°nGeo% SamuelDorfel, Predikant te Plaueri in Voigtland, is de eerfte, die den parabol* feben Kring van Omloop der Comeeten betoog». en *n 'Ê ïaar 1680 dalm? eeReVer5* handeling in 't licht gegeven heeit.
De Proportionaal Pasjer is m 't.begin der voorgaande Eeuw uitgevonden door Bvrve, Wiskunftenaar van den Landgraaf Willemvan Hesfen Casfel.. Men vindt deBefchryvtne van denzelven in de Verhandeling over de mechanique Inftrumenten, in 't Jaar 1603 door Levinus Hulfius uitgegeven. .
George Hartman is de eerfte geweest, die in 't Jaar 1538 te Neurenberg de Afwykmg der Naald van 't Compas ontdekt heeft, bevindende dezelve toen 10 Graden en 15 Minuten van 't Noorden na 't Westen te declineeren, waarvan hy een ftjpcelyk-. gebruik maakte, in 't vervaardigen van alrerhanJSZonnewyzers.
De eerfte Vèrbandeling over den Vesting» ^«-uj.inDuitschland, is die van dea vermaarr
G 3 09Skx



den Alben Durer geweest, en 1527 in 't licht gekomen.
Johannes Regiomontanus is de eerfte, die zich van decimale Gebrookens in zyne SinusTafelen bediend heeft.
De Uitvinding der Windroers is men aan eenen Burger van Neurenberg, Guther genaamd, verfchuldigd , en de door JobanLobfinger, Burgeren Werktuigkundigen aldaar, in 't vervolg vervaardigde waren in groote achting onder de Duitfchers. Deze laatstgeBoemde is in 't Jaar 1570 overleden.
In't Jaar 1025 vond Guido Aretinus uit, de Tomen door Puntten op verfcheidene Li» uien te beteekenen, en verzon de Sleutels, het Gamma en de zes Leuergreepen ut, re, mi, fa 9 Jol, la; zynde de eerfte Syllaben uit den Lofzang Ut queait laxis refonare fibris, enz. -Een Franschman, le Maitre genaamd, voegde in de voorledene Eeuw nog hec Ci daar by. In 't Jaar E330 wierden de Puntten van Aretinus door Jean de Meuris, van Parys geboortig, afgekeurt, en onze ten huidigen dage nog in gebruik zynde Noten daarvoor in de plaats gefteld.
De Heer Harrijon heeft de Ontdekking van de Lengte op Zogedaan, doormiddel van «ca lnftrument, by hem in 't Jaar 1763 uit-
ge-



( 79 )
gevonden, en met den Naam van Tydmer.ker beftempeld. Men naai 'er de Proef van op het Oorlogfchip the Tartar, welk uit Portsmouth na 't Eiland Barbados zeilde, zonder geduurende dien cours, zich verder dan de by het Parlement bepaalde, uitftrekkende, de Longitude te verliezen'. De Heer le Roi te Parys, heeft insgelyks een Horologie doen vervaardigen , om de Lengte te vinden, hetgeen by de Proefneeming niet minder dan de Tydmerker van den Heer Harrifon aan de Verwachting voldeed.
De Geneesheer Theopbrajle Renaudot gaf 1631 in Frankryk de eerfte Gazetten uit. Dezelve waren reeds eenigen tyd te vooren in trein geweest, en in Duitschland zyn zy in 't Jaar 1604 begonnen.
De Gazettes Literaires van Parys verfcheenen in 't Jaar 1723 voor de eerfte maal; en de Geleerde Tydingen vati Leipzig hebben 1715 haaren Aanvang genomen.
De groote of gegootene Glazen zyn door zekeren Tbevart in Vrankryk 1688 voor de eerfte maal te berde gebragt.
De Hout/nee-Plaaten is men verfchuldigd aan eenen Duiticher, Lubbert Rust genaamd, die
Martin Scban van Colmar tot zyne» Leerling, had, van welken men nog eenige Printen, in 't Jaar 1400 gefneeden, vertoont.
G 4 Hei



(vSb-J
Hét Graveeren met het Sftikper is te BoökhoIt in 't Bisdom Munfter, in 'r Jaar 1450 door Israël van Mecb'elen uitgevonden ; ofwel, vólgens anderen,, té Men*. De eerfte die deze Kunst in Frankryk oettende, was Gabriel Tavemier, welke dezelve in 't Taar 1573 naar Patys overbragt.
De eerfte met fterk Water ge et {ie Plaaten worden aan tflbert Durer toegefchreeven, van wien men bereids eenige van 1504 ontmoet.
D^ Kimsf van bouwkundig-gelaveerde 1 iaa* ten te fnyden, is. door den Heer karate van Parvs, in 't jaar 176T uitgevonden.
De Harmonica, een MufykJnftrument, Uit metaalene of glaze Klokjes beftaande, die een weergaloos fraai Geluid geven, en de menfchelyke Stem.nabootfen is eene uitvinding van den vermaarden Doctor Franklw, van^Penfylvanien. Misf. Davies, eene Lngelfche Dame-, was de eerfte, die hetzelve 1765 te P.nys het hóoren. .
Het Inzouten van Haring is m 't Jaar 1416 door Willem Beukels, een Hollandfche Visfcher, uitgevonden.
Het Heliofcopium, of de Verrekyker, om de Zon te hefchouwen, is door den Jefuit Cbriflojfel Scbeiner uitgevonden.
De Boekdrukkunst in beweeglyke Letters heeft haaren eeiften Oorfprong te Haarlem



(*l )
genomen omtrent het Jaar 1438; en men is die overheerlyke uitvinding aan Laurens Koster èldaar verfchuldigd.
De Plaatdmkkwist in verfcheidene Couleuren, is door zekeren Loftman verzonnen in 't Jaar 1616, en tot volkomenheid gebragt door Chrifloffèl de Blonde te Frankfort aan den Ma in*
De Heer Dol Ion d te Londen heeft de Verrehykers met 3 Obje&ief glazen 't allereerst uitgevonden; die naderhand door den Profesfor Zeihsr te Wittenberg tot nog grootere volmaaktheid gebragt zyn.
Frederik Ruiscb heeft de eerfte Lesfen in de Ontleedkunde gegeven.
In 't Jaar 1745 begon men in de Engelfche Volkplantingen van America de Kwik te gebruiken by de Inenting der Kinderziekten.
Conrad Peutinger van Augsburg, is de eer°. fte geweest, die eene Verzameling van anti' que Infcriptien, in 'tjaar 1505, aan de Waereld medegedeeld heeft.
Het Journal, des Scavans h 1665 begonnen*
Men eigent het Zamenftelfel der Toverlantaarns wel aan Rnger Bacon Verulam toe; doch het is geloofbaarder. dat dezilven van eene veel laatere Uitvinding is, en niet bo.» ven het Jaar 16,6$ in ouderdom kan haaien.
De



t at)
De Baron Neper» een Schotsman , in 't Jaar 1618 overleden, heeft volgens zommigen de Logaritbmus uitgevonden. Herbert van Hobenberg, Cancelier van den Hertog van Beyeren-, heeft dezelve 1615.be1e.ds in Duitschiand bekend gemaakt.
Aan den Ridder Ifaac Neiiïon is men de Theorie van 't LicJii en, van de Gouleuren verfchuldigd.
De Deenfche Staats-Raad Romer heeft aller-
eerst de Suidwestiyke Bemeeging van t Licat ontdekt.
Het Zodiacaïe Licht wierd in 't Jaar in Engeland, voor de eerrte maal door Doctor Children waargenomen.
De Heer D.ouglas Bondon ,. gedeputeerde Marfchalk ter Admiraliteit van Engeland, heeft onlangs eene Machine uitgevonden, om het Water uit, de Schepen te losfen. Men heeft daarvan de Proef genomen aan boord van het. Öorïogfchip tbe Siirpri/e, en binnen de ander* halve Minuuteu byna a„ Lasten Water daaruit gehaalt.
De Machine, om de Muntfpecien- op derzelver Randen te. kartelen, is in't Jaar 1685door Certaing , Frtlnsch Ingenieur, uitgevonden.
De Manier van Ziv.nte Kunstplaaten fc vervaar-



j vaardigen, is door den Heer von Stegen, Luitenant Colonel in He*fifchen Dienst, in 't Jaar 1648 uitgevonden, en aan den Paltsgraaf I Prins Robert gecommuniceerd , die zich met deze Kunst vermaakte, en dezelve tot eenen grooten Graad van volkomenheid bragt.
Gio Berenger, Geneesheer te Carpi in de * zestiende Eeuw-, is de eerfte geweest, die de 1 Kwik ter geneezing v&n .Fenus Ziektens geil bruikt heeft.
Cornelis Drebbel, een Burger van Alkmaar ! in Noord-Holland, heeft in 't Jaar 1627 het Microscopium uitgevonden. Het Zon- Microscoop, is eene Uitvinding van j den Heer Lieberkubn van Berlyn, en eerst in 't Jaar 1740 bekend geworden.
Jobannes Regiomontanus, anders Muller ge1 naamd, heeft den eerften paraboliquen Brand1 fPieSel van Metaal doen vervaardigen. I Pater Atbanajius Kircber is het eerst op den I Jnval gekomen, eenen Brandspiegel toe te I ftellen van verfcheidene tegen etkanderen 1 overhellende vlakke Spiegels; betgeen in onI ze dagen door tien Heer de Buffon is hervat ! geworden.
l»e uitvinding der gemazene Lriasjpiegeis is veel ouder, dan de dertiende Eeuw; nademaal de Duitfche Schryvers in dieTyden dikwyls daarvan, als van eene bekende en gemeene
zaak,



( S4 )
siak, gewagen. Conrad van Wurtzbürg zegt daarenhoven, dat zy uit Asfche vervaardigt wierden. Dus is het maar ydel en vergeefrch, dat de Venetiaanen 'voorgeven, als of zy aileen in de dertiende Eeuw dat Geheim bezeten hadden.
De eerfte Berg der Barmhartigheid is door zommige lieidaadige Burgers te Peru/a opgericht, en de tweede in 't Jaar 1479 , door Paus Sixtus IV. te Savoria gefticht.
De eerfte Zak - Horologien zyn 1577 uit Duitschland naar Engeland overgebragt, en waren door Peter Hale te Neurenberg allereerst vervaardigd, weshalven zy in 't begin den Naam van Neurenbergfche Eyeren droegen, dewyl zy eene langwerpig - ronde Gedaante vertoonden.
In 't Jaar 1500 bediende zich Purhuts te Weenen bereids van Zak-Horologien met Minuten en Seconden tot zyne Sterrekundige Waarneemingen.
De Moolen, eene Machine om Geldfpecien te beftempelen , in 't Jaar 1550 in Duitschland uitgevonden, verfcbeen in Vrankryk eerst 1648; tot welken tyd toe men dezelve met den Hamer geftagen had. Te Venetien heeft men zich daarvan tot in het Jaar 1755 bediend.
De nieuwe Manier van Mufyk te drukken,
is



( fis )
is in 't Jaar 1755 uit de Drukkery van den Heer Breitkopf te Leipzig voortgekomen.
Keplsr is de eerde geweest, welke ontdekt •heeft, dat de Sneemvvlokken zeskantig waren, en altoos eenen Hoek van 60 of van i2oGraden uitmaakten.
George Purbach, Hoogleeraar in de Wis* kunst te Weenen in Ooftenryk, in 't Jaar 1461 overleden, en Johan Muller, meer bekend onder den naam van Regiomontanus, of Koningsberger, eene kleine Stad in Frankenland, zyn Vaderland, zyn de eerften in Eu ropa geweest, die zich na de Herftelling der fraaye Kunften en Wetenfchappen op fterre» kundige Waarneemingen toeleiden. Deze laatje, die in 't Jau 1476 te Romen ftierf, is de geene, welke het Gebruik der Tangenten ia -de Trigonometrie ingevoert heeft.
Het Opus MalleiyOÏ de Manier van op het Koper te graveeren met eenen gefpitften Hamer, denzelven zacht of fterk daarin flaande., om kleine Pointen daarin te maaken, naarmaate de Schaduwe kwam vereisfchen, is eene Uitvinding van de zestiende Eeuw. De eerfte en oudfte PIaa:en en Printverbeeldingen zyn van't f;!;?r r-01. en door Paulus Flynt te Neurenberg gemaakt.
De eerfte Lsndjc oagpen in Pajlel zyn door eenen AUxander Tbief gemaakt, Schilder, H 'vaa



( öo )
van Er fort geboortig, en vervolgens woonacbtig te Dresden, in 't Jaar 1718.
De lieer Bonnet, Plaatfnyder te Parys, heeft in *t Jaar 1709 het Geheim uitgevonden , naar het Pafïel te graveeren.
De jefüït Scbiener is de Uitvinder van het Pantograpbum, en heeft daarvan in eene byzondére Verhandeling eene naauwkeurige Be•fchtyving gegeven.
Het geftempeld Papier is eerst in Spanje, en . vervolgens ook in Holland omtrent het Jaar ingevoerd.
^Pantelion Hebenjlreit is de Uitvinder van het Mufyk- Inftrument, genaamd Pantalon. Hetzelve wierd door den Autheur allereerst in 't Jaar 1718 aan 'tHof van Dresden bekend gemaakt.
De Heer Loriot te Parys, is de Uitvinder van het Pa/lel te fixeer en, en heeft in 't Jaar 1753 zvne Ontdekking aan de Academie der Schilderkunde aldaar gepréfenteert.
De Kunst van met Olyverwen op Lynwaat te fcbilderen, is in 't Jaar 1410 door Jm van Jtyk, geboortig van Mazyk, te Brugge uitgevonden. Hy is ook de geene geweest, aan wien men de Orechting der Schilderfchoolen be< hoort t^c te fchryven. Men rekent van dezélven 8; namentlyk de Romeinfche, deFloicntynfche, de Lombardifche, de Venetiaan-
fche,



C 87 )
fche, de Duitfche, de Vlaamfche, de HolJandfche, en de Franfche.
De Uitvinding der Slinger-Uurwerken is men aan den vermaarden Höllandfchen Edelman Conftantyn Huygens verfchtildigd.
In 't Jaar 1676 heeft Bdrlow in Engeland de eerfte Repetitie Horohgien vervaardigt, en Koning Carel II. daarvan ééne aan Lodewyk XIV gezonden.
Ricber is de eerfte, die in't Jaar 1672 ont« dekte dat het Slinger-Uurwerk te Parys, welk de Seconden floeg, te Cayenne moest verkort worden; en dat een Pond van Parys , op het gemelde Eiland het Gewigt aldaar niet evenaarde, maar minder weegde.
Eene der ailerjongfte Uitvindingen is die van den Heer de Linne, eerfte Lyfarts des Konings van Zweeden, ten opzigte der Paarlen, in 't Jaar 1760. Deze groote Onderzoeker der Natuur verbeeldde zich Paarlen te zullen kunnen voortbrengen , niet uit dePaarloefters, maar uit enkele Mo?felen in de Rivieren, doormiddel van bekwaam Voedfel, welke hy aan dezelven deed geven , en dat men giste te beftaan in Water, met fteenachtige Stoffe gemengeld.
"De Kunst van^valfcbe Paarlen te1 maaken* door middel der zilverachtige Stofte , welke men uit de Ooefterfchelpen fchrapt, is men H 2 aan



I 88')
aan- eenen Franschman, Jaquin genaamd, verfchuldigd, die dezeive omtrent het jaar i63o uitgevonden heeft.
De eerile Pruiken zyn te Parys in 't Jaar 16*10 gemaakt.
f-. De vermaarde Pfofesfor Sturm te Altorf is de eerde in Duitschland geweest, die eenen Cours over de Ünderyi'ndelyke Natuurkunde gehouden, en denzeiven in 't Jaar 1675 door den Druk gemeen gemaakt heeft.
De door kunst gemaakte brandende Rhorpborus is door den vermaarden ftookkundigen Brand, in 't Jaar 1660 in Duitschland uitge* vonden; en de Hermetijche aan Chrijliaan Adolpb Bourfezvyn, Bailliuw te Hanichen , een Steedje in Saxen, verfchuldigd.
Agnes Sorel, vv.s de eerde, en Am:e de Bretagne de tweede Dame, welke in Vrankryk Jmveelen begonnen te dragen.
Een fchrander Kruidkundige in 't Land van Wurfenberg, Koblruiter genaamd, heeft het maaken van verjierde Planten en Bloemen uitgevonden.
Een Engelschman, Tuil genaamd, heeft de oude by de Romeinen bekende, doch vergetene Kunst, de Cajlratie der Visjeben, om de ■ zelve grooter en vetter te doen worden, wederom uitgevonden.
De O.orlogs Verrekyker , of het Polemofca*
■ phm,



( 89 )
pium, is in 't Jaar 1637 door Joh cm Hevel uitgevonden»
De byzondere Natuur der Polypen, ten opzichte van derzelver Voortplanting is men, zedert het Jaar 1743» aan den Heer 1'remblay verfchul iigd.
üttoGuerike, Burgemeefter van Maagdenburg, is de Uitvinder der Luchtpomp, van welke hy de verbaazende Verfcbyn fels op de Ryksvergadering te^ Regensburg, in 't Jaar 1654 heeft laaten zien.
Het Saxiscb Porcelein is in 't Jaar 1702 door den Baron van Bötticher, Chymisc aan 't Hof van Dresden, tegen alle verwachting uitgevonden, terwyl hy na eene Compofitie zogt, om bekwaame Smeitkroefen te maakèiï.
De Pofteryen in Duitschland zyn in 't Jaar 1641, door Lamorel de Taxis, ongerecht.
Eene der oudfte Uitvindingen in Europa is die van 't Buskruid. Dezelve wordt, by geloofbaare Overlevering toegefchreven aan Bertbold Scbzvertz, anders genaamd ConftaiLtyn Angklitzen, geboortig van Freiburg in Dui'schland, die by toeval hetzelve in 't Jaar 1330, (andere willen 1351) te Keulen nkvond, terwyl hy met Scheikundigen OefTeningen beezig was.
Het Gebruik van Hairpoeder, waarvan men H 3 zicii



zich hedendaags bediend, is eerst in 't uit-gaan der voorgaande Eeuw in trein geraakt, en maar alleenlyk onder de Toneelfpeelders, wanneer zy op het Theater verfcheenen.
Kenelm Digbby , een Yrschman , te RomenTan eenen Monnik geprépareerden Vitriool, of Spaansch-Groen, gekogt hebbende, om de Ambeyen daarmede te genezen, gaf in 't vervolg aan hetzelve den naam van Poeder der Sympathie, en heeft het allereerst in de Waereld bekend gemaakt.
De Qtiinaquina wierd allereerst 1650 door den Cürdinaal Lugo in Vrankryk gebrast; doch derzelver Gebruik eerst in 't Jaar 1680 bekend, wanneer, het Gouvernement eene byzondere Preparatie van den Engelfchen Ridder Talbotb inkogu
Het Lineaal vav.Proportie is in 'tjaar i6r8 , door Benjamin Bramer, Bouwmeefter te Mar* purg, uitgevonden.
De veraiaarde Walther van Neurenberg, overleden 1504, heeft het Gebruik der Leering van de Siraalbreeking allereerst in de Sterrekunde ingevoerd.
De Heer du Fay.f Medelid der Aeademie des Sciences te Parys, is de eerfte Ontdekker van het verbaazend Verfohynfel van den Dp,ww:, die in deszeifs Nederdaaling wel opbet Glas, het Porcelein, den Hardfteen, en
het



C 91 )
liet ruuw en verroest Yzer, maar nooit op het Goud, verguld, blank en gebruineerd Zilver, noch op rood Koper, enz. valt.
Simon Meyer, of Marius, Wiskunftenaar van den Markgraaf van Anfpach, heeft, in de maand November 1609, de vier Trawanten van jupiter ontdekt, en Galileus Galilcei dezelve eerst den 7 January van 't volgend Jaar waargenomen.
Devyfde Trawant dier Dwaalfterre is in 't Jair IÓ5S' door den vermaarden Conftantyn Huygens ontdekt, en de andere 4 zyn in de Jaaren 1071, 1672^ en 1684 door den Primontus, Jean Dotninique Casfini, naauwkeurig waargenomen.
Diezelfde Casfini had in de Jaaren 1672 en 1684 een glinjlerend Lichtje in den Omtrek van Venus geobferveert, en geoordeeld derzelver Trawant te zyn. In 'tjaar r74<o heeft de Heer Scborr dit Verfchynfel verfcheidene maaien te Londen gezien. In 't Jaar 1761 heeft de Heer Montaighe dien Trawant nog duidelyker gezien te Montpellier De Heer Rödiker nam denzelven den 3, 10, en 12 Maart 1764 te Coppenhagen waar; des niettegenftaande worde hy by Heil Hechts voor een Luchtverfchynfel gehouden.
Een Engelschman, Rapbelinger genaamd, is-de eerfte geweest, die in Virginien geleerd H 4, heeft-



( 02 )
heeft Tabak (e rooken, en de jonge neeren van Engeland daarin onderwezen heeft. Die van hen, welke zich na Leiden begaven, om aldaar te ftudeeren , hebben het Tabak rooken allereerst in Holland overgebiagt.
Men is aan Tobias Meyer, geboortig uit U-lvn in Zwaaben, het onfterflyk Werk der Maan Tafelen, van welke zich de Sterrekundigen bedienen, verfchuldigd; zynde aan deszelfs Erfgenaamen by het Parlement van Engeland , voor. die Uitvinding, eene Gratificatie van 3000 Ponden Sterling gedaan.
De zogenaamde Tabula Prceioriane is eene Uitvinding van Jobannes Prcetorius, Hoogleeraar in de Wiskonst op de Acidemie van Altorf; overleden 161&.
De Jefuït Cbrijkffll Scbeiner is deeerftegeweest, die in 't Ja^r 1611 de Vlakken in de Zon ontdekt heeft
Vader Grimaldi heeft av.n de Vlakken der Maan haare Naamen gegeven , van welke zich ais nog de hedendaagfche Sterrekundigen bedienen, en die boven de geene, welke Hevellus kort te vooren gepubliceert had, den Roem behaalen.
In 't Jaar 1666 is door den Lo:d AHington het eerfte Pond Thee uit Heiland in Engeland aangebragt. _



( 93 )
Laurens Tonti, van geboorte een Napolitaan . is de Uitvinder der naar hem zogenaam* de Tontinen, van welke de eerfte in 't jaar 1653 te Parys opgericht wierd; ook is de eerfte Lotery in Vrankryk in 't Jaar 1657 011' der zyn beftier getrokken.
Aan Dr. Chrifiopber IVrien, Hoogleeraar in de Sterrekunde teOxfort, de Uitvinding der Overgieting van 't Bloed uit het ééne Dier in 't ander, verfchuldigd; hy proponeerde de ÏVIiddelen daartoe aan den vermaarden Boyle in 't Jaar 1659.
De Kunst van oude Schilderyen op nieuw Doek over te brengen, is door den Heer Picault tot haare Volmaaktheid gebragr*.
De Sterrekundige Buizen met een contaaf Oog-en een convet Object-Glas, zyn in 't Jaar 1590 door Zacbarias Janszen in NoordHolland uitgevonden; en KtpLer heeft die van twee convexe Glazen aan de hand gegeven; waarna Schener-het derde, ter Redres, feering der Voorwerpen uitgevonden, en daarby gevoegd heeft.
Torricilïi, Lyfarts van den Groot-Hertog van Toscanen, heeft de naar hem genaamde Tubi Torricillanei in 'c Jaar 1Ó43 uitgevonden.
De



( 94 )
De Uniformen onder de 1'ranfche Troepen zyn door Koning Lodewyk XIV* ingevoerd.
Het Saxiscb, anderzins het Duitsch Groen genaamd, is in't Jaar T/44, te Grosfenheyn in Meisfen, door den Heer Bartb, Rechtsgeleerde, uitgevonden, en daarvan ter voorfz. plaatfe eene Fabryk opgerecht. . De Baron vin Tfcbirnbaufen heeft de allergrootfte Brandglazen met een collectief Glas doen vervaardigen, als mede de allergrootfte concave Spiegels.
De Konftenaar Wicben te Hildesheim heeft uitgevonden, en in 't Jaar 1771 bekend gemaakt, eene zeer eenvoudige Machine, by alle foorten van Rytuigen gebruikt te worden, om de Paarden, wanneer zy aan 't hollen geraaken, oogenblik van dezelve los te maaken en te laaten lóopsn.
Daniël Sclnventer, Hoogleeraar der Wiskunde te Altorf, overleden 1636 , is de eerfte geweest, die over natuur en wiskundige Vermakelykbeden gefchreven heeft.
Claitde Briague is de eerfte Graveerder in den Diamant geweest.
Ltdewyk van Bertzen, een jong Edelman te Brugge in Vlaanderen, heeft voor omtrent 30c. Jaaren het Diamantfnyden, Jlypen en polyflcn uitgevonden.
De



C 95 )
De Digefleur, eene Machine, van-welke zich de Stook en Scheikundigen bedienen, om de Beenderen binnen weinige Minuten week te manken, is door Pepin uitgevonden; en in 't Jaar 1788 volltandig befohreven
Het Verfchynfel der EleElrique Beweeging, is in 't begin van January 1746, door den ' Heer Cunaus te Leiden uitgevonden.
Otto de Guerike Burgemeefter te Maagdenburg, heeft tot êè Waarneemingen der Electricüeit, door middel van Zwavelbollen, de eerfte Aanleiding gegeven.
Johan Kepler, van Wiel in Zwaben geboortig, en Sterrekundige van Keizer Rudolf, heeft de Ellepfen, of dein zich zelfloopende kromme Linien voor de Kringen der hemelfche Lighaamen allereerst uitgevonden.
De eerfte Spelden zyn in 't Jaar 1543 in Engeland gemaakt.
Het alleroudfte Boek met Houtfneede- Planten gedrukt, is dat de Fita Chrijii, in 't Jaar 1476 te Augsburg uitgekomen; en de alleroudfte Houtfneede - Plaat is een Ecce Homo! van 't Jaar 1435.
Zekere Greil van Neurenberg, is de Uitvinder der Ton met eenen dubbelden Bodem, en met Water en Buskruid gevuld, om den Brand te blusfeben»
4



C 96 )
<fobannes Bayer, Profesfor te Altorf, ijs de eerfte geweest, die deaanmerkelykfte Sterren in 60 Conftellatien gefchaart,en eene iegelyke met de Letteren van 't Grieksch Alphabeth geteekend heeft.
Her groene Vuur tot Lust- en Kunst - Vuurwerken, is voor eenige Jaaren door den vermaarden Heer Mar gr af uitgevonden.
Da Kunst van geel Koperdraad te maaken, is in 't begin der vyftiende Keuw, door eenen Burger te Neurenberg, Rudolph genaamd,' uitgevonden, hy hield dezelve langen tyd geheim , tot dat zy, na derzelver Dood, door zynen Zoon in 't vervolg geopenbaard wierd.
Joban Kepler heeft allereerst de waare Kundigheid van den Vloed en van de Ebbe der Zee in 't licht gegeven.
Zekere Mortiz, een Zwitzer van Natie, heeft de Machine uitgevonden, om het me. taaien en yzer masfief gegooten Canon te booren.
De



( 97 ) No. 8.
De KUNDIGHEID van zornmige KOOPMANSCHAPPEN.
•CITROENEN.
De voortreffelyke en wonderbaare Citroen» boom is alom, de gantfche Waereld door, •genoegzaam en overvloedig bekend. Hy is altoos even groen; mengelt de Lente en den Herfst, met, in, en onder eikanderen; vertoond ons Bloemen en Vruchten, van welken de éénen door hunne Rypheid afvallen, terwyl de anderen Hechts komen verfchynen. De Citroenboom is een Mededinger van den Oranjeboom, en verdient zelfs den voorrang wegens zyn heilzaam Zuur; van den laatften niet verfchillende, dan in zyn Blad, welk breed en wrang is, gelyk dat van den Laut rierboom, doch zonder Spitfen.
De Citroenen-zyn van verfcheidene Form. Men heeft langwerpig- en bol-ronde, fpits en ftomp aan de Toppen. Hunne Oppervlakte is gerimpeld , en met Wratjes overzaaid. Zomwylen zyn zy negen, en meer Duimen lang, <waot zy zyn in Lengte en Gewjgt zeer ver* I fchei-



( 93 )
fitheiden; men vind 'er, die by de 6 Pond
weegen.
.Men kweekt de Citroenboomen inSicüien, in Portugal, in Spanje, in Piemont, in Italien, en in Provence ; en by is zelfs in de Tuinen van 't Noorden gerankt, alwaar men i zorg draagt, om hem, geduurende den Winter, behoorlyk voor de Koude en den Vorst: te dekken; doch de Vruchten, welke hy ' voortbrengt, zyn ongelyk minder, dan die der werme Luchtftreeken.
De Kruidkundigen tellen van dezelven 10 en meer Soorten op; hoewel zy weeten, dat: de Tuiniers te Genua, alwaar het grootfte: Magazyn van Citroenen van gantsch Europa: is, alle vlyt aanwenden, om deze Verfcheidenheid nóg meer uit te breiden, en dagelyks: te vergrooten.
De meest geachte Soort van Citroenboom men is die van Florence, van welke iederi Citroen , binnen die Stad zelve voor 50 Stuivers Fr'ansch Geld verkogt wordt. Men zendt dezelve tot Gefchenken na verfcheidene Hoeven in Europa. Deze byzondere Soort kan tot geene volmaaktheid komen, dan in de; Vlakte tusfchen Pifa enLivorno; en alhoewel men dat flag van Citroenboomen uit de plaats zelve naar verfcheidene uitgelezene Streeken; van Italien. overgebragt heeft, zo verliezen
m



( 99 )
zy echter allengs hunnen 'arornatiquen Geuten fynen Smaak, welke zig uit den'Grond dier Vlakte verkregen hebben.
De meefte Citroenen, die men verkoopt, worden uitzommige Streeken der-Omlmden van de Steden Genua, St. Remo, Niter, Mentone, en andere Steden en Staaten van' den Koning van Sardinië.
Te Sr. Remo en te Mentone gefcbieden 'geene Verkooplngen van Citroenen, dan na voorafgaande Deliberatie van cfén Raad, en maar twee maal in 't Jaar; ook zomwylen wel drie en meer maaien, indien 'er overvloedig Gewas is; anderzins gewoonelyk in de Maanden van Mey en September.
Men verkoopt geene andere, dan de geenen, welk door een yzerenRing, wienswyd. te by publyke Authoriteit bevestigd is niet kunnen pasfeeren; de klemderen worden uitgefchooten, geperst, derzelver Zap in Vaatwerk geflagen, om in deVerweryen gebruikt te worden. •
Ten opzigte der Citroenen, welke omtrent JVce wasfen, maakt men zo veel omflagniet maar verkoopt dezelven groot en klein, geJyk zy vallen, door en met eikanderen»
De Citroenen, welke men buiten % Lands wil verzenden, worden doorgaans geplukt wanneer zy haare volleRypheid nog niet ver1 ^ kre-



( ica )
kregen hebben; anderzins zouden dezelve zo lang niet kunnen duuren. Zy worden in houte langwerpige vierkante Kisten gepakt, van welken een ieder.tusfchen.de zes enagt honderd Stuks houdt.
Te Amfterdam verkoopt men eene groote meenigte Citroenen, in de Pekel gelegd, ara ze te doen duuren; en deze worden aldaar zoute Limoenen genaamd. Men verkoopt dezelve by Pypen, en zendt ze in groote Quan.titeiten na 't Noorden.
Alle de Deelen eener Citroen, de binnen zo wel als de Buitenfchillen, het Vteesch, bet Zap, en de Korrels, zyn van een voortref! yk gebruik in ons Voedzel en Geneesmiddelen, en«gantfchelyk antifcorbuticq. Zulks getuigen voornaamentlyk de Hollanders, welke la nee en verre Reizen over Zee doen, en eeneezen zo dra zy by hunne Terugkomst Portugal kunnen aandoen , en Citroenen of Oranje-Appelen bekomen.
Men maakt van de Citroenen verfcheidene
*fMen verkoopt tweederlei Soorten van Citroen-Olie; eene van dezelve Spiritus Citn genaamd, en van de geraspte bmtenlre Sollen gemaakt wordende, is zeer geacht; de andere is van gemeene Boom-Olie, groenach, tig,klaar, en welriekend,welke uit hetürond,



( 101 )
zap, dat zich aan den Bodem der Pypen zet, alwaar men Citroenzap op doet en hetzelve daarmede zuivert. Van 50 Ponden dezer Mengeling kan men doorgaans maar 3 Pon. den Citroen-Olie overhaalen. De Reukwerk; maakers gebruiken dezelve zeer fterk, en wei voornaarnentlyk den Spiritus Citri.
Het Zuur van Citroenen, waarvan dezelve zich mede bedienen, en welk insgelyks zeer geacht is, is het Zap, geperst uit zeker flach half rype Citroenen, die van Borgheye, naby St. Remo, komen.
De Syroop van Citroenen is ééne en dezelve Specie, als de Syroop van Limoenen, welken laatften Naam de eerlte in ltalien voeren.
Uit Madéra komen droog en nat geconfyte kleine Citroenen, als mede groote geconfyte Citroenfchillen. De kleine Citroenen moeten teder, groenen versch zyn. De groote Schillen behooren mede. verseh uitgelezen en in Hukken gebieden te worden; zy moeten klaar, doorfchynend, vleesehachtig, malsch en zon. der rimpels en flippen zyn.
De Sorbek, wairvan men in Turkyen zo groot een gebruik maakt, beftaat uit Citroen zap en Zuiker, en de beste Soort van dezelve komt uit Alexandria.
IS ORAN,



( 202 )
ORANJE - APPELEN'/
Dê- Oranjeboomen zyn oorfpronkelyk uit China, van waar de Portugeezen hec eerfte 2/aad, of de Korrels na hun Vaderland overgebragt hebben. Men ziet te Lisfabon, in den Tuin des Grave van St. Laurent, als nog' den eerften Boom, waaruit alle de Oranjehoornen, die onze Tuinen in Europa verfie-ren, voortgefprooten zyn, en welke in zuidelyke Provintien hun Recht vanNaturalizatiei verkregen hebben.
Nice, Ciotr, Grasfó, de Hiëres-Eilanden, Genua , Portug d , de Americaanfche Eilandden, en China zelve, zyn de eigentlykePlaatfen, van waar de Oranjeappelen aangebragt; worden. Men onderfcheide dezelven gewoonelyk in zoete en bittere. Deze laatfte Soort' voert den Naam van Big arcades. Daar i& echter tusfchen beiderlei Boomen in Blad en Bloesfcm geen onderfcbcid te vinden; maar wel in de Vruchten, die inde Schil en in* haar* Zap vorfcheiden zyn. De bittere Oranjeappelen zyn bleek-geel van Couleur, gerim* peld, en van-binnen doorzaaid met bittere Korrels, fterk en levendig V3n Reuk, bleekvan VieesGh.en weinig gebonden; waarin zy; van de zoete verfchillen! wier Schillen dun~
der 5



( i©3 )
der» gladder en van eene SafFraancouleur" zyn; derzelver Zap is niet zo bitter, noch zo fterk van Reuk; haar -Vleesch geelachtig en van Zwavelcouleur, zomwylen zonder fmaak, zomwylen zoet en wynachtig, waarvan de Omflag in een dun vliesachtig Weelzei beftaat, waarin meer Zap, dan in de eer* He Soort, befloten legt.
De Oranjeappelen, welke in China wasfen, en daarom ook China's appelen genaamd worden, zyn van alle de Soorten, welke wy kennen, de fchoonfte en grootfte, en mede van eene geele doch meer donkere Couleur, fterkcr van Reuk en aangenaamer van Smaak. De Hollandfche Schepen brengen zomwylen eene Party daar van mede; doch de geene welke men gewoonelyk voor China's appelen verkoopt, komen alle uit Portugal.
In de Eilanden van Hures worden Oranjeappelen geteelt,-die van binnen rood, en lekker van tmaak zyn. Derzelver Vleesch ia bloedrood, en hun Zap zoet, met een wei-? nig zuur gemengeld , ftrekt tot eene alleraan* genaamde Ververfching.,: In dezelve wordt echter weinig Handel gedreven, misfchien, dewyl zy. aldaar niet in grooten overvloed groeijen.
De beste Soort van Oranjeappelen, en die de Portugeefche in goede hoedanigheid en i 4 lekr



( 104 )
lékkeren fmaak verre te boven gaat, is die der zogenaamde Pompeimom. welke op het Eiland Java in de Oostin iiën wasten. Hunne Grootte overtreft zomwylen die van een Manshoofd: het Vleesch fmaakt wynachtig en als Most. Men heeft 'er tweederlei Soorten; de èéne is klaar en bleek; en de andere roodachtig; de Korst is opgevuld, gelyk de andere, met Olie, en ook meer na Speceryen riekende.
De Vrucht is zeer gezocht by de Equipagie der Hollandfche Schepen . dewyl zy zeer gezond en duurzaam is,en ook to: eene aangenaame Ververfching voor de geeuen. die ter Zee reizen, verftrekt; en des te meer, om dat zy uit éénen Appel goeden voorraad van Spyze opleverd.
Men heeft in Holland veele moeite gedaan , om dezelve in de voortreffelykfte Dryrk-tsfen aan te kweeken. Het Zaad fcboot wel fpoedig en gemakkelyk op tot een Boompje, doch men heeft nooit eenige Vrucht daaraan ge-' vonden. Zulks komt ongetwyfFeld daar van daan , dat het Boompje zyne natuurlyke hoogte niet kan bereiken , welke dis van eenen grooten Appelboom moet gelyk worden.
De Hollanders hebben echter, lange jaaren geleden, in Suriname daarin beter geflaagt,
ge»



( 105 )
gelyk het ook den Engelfchen op het Eiland
JTyiCde8pttJgeeZen word deze Vruchtje boe genaamd.
RAZYNENo
Razynen noemt men de in de Zon of in den Oven gedroogde Druiven, van welke de eerde Soort ganfchelyk zoet, en de tweede een weinig zuur is. Men onderfcheid dezelve voornaarnentlyk in groote en kleine Ra*
Zy Onder deRazynen van de groote Soort zyn die uit Calabrie van eenen goeden, doch eenigzints vettigen Smaak. en worden in Tonnen van oo tot ico Ponden verzonden, alle aan Draaden, gelyk de Moriljen geregen. Uit Spanje ontfangt men tweederleiSoorten; de ééne is zeer goed, en de tweede wat minder De fyneRazynen zyn blaauw, en worden in Vaatjes van 20 tot 40 Ponden gepakt. Zy hebben geene Greintjes en eenen zeer lekkeren Smaak. De mindere zyn veel grooter maar zo goed niet, en worden in Calbasfen afgefcheept. De Razynen, waarmede Vrankryk handtlt, komen uiProvence en uit Languedoc, en hebben.verfcheidene Naamen naar de Wyngaarden, die dezelve voortbrengen



( icó* )
gen als die van Jubis, de Piclr.lannen. de Muscadellen, enz. Wanneer die van Tubis ryp zyn , worden zy Tros voor Tros afgeplukt in heete Loos gedompelt, wederom uitgehaalt, en in de Zon gelegt, om te droogen van tyd tot tyd omgekeert. en droog zynde m langwerpige vierkante Kistjes gepast, welke doorgaans van tweederlei grootte zyn. De kleinfte, CaiTetins genaamd, houdeni 17 of 18 ponden; de grootere, welke men Quarten noemt, omtrent 40. Deze Soort Kazvnen is klaar plmfw,a«,r —. .
Kerd en van eenen zeer aangenaamen Smaak;
"v^wv-uuc uddnuc uc ïcnoomte, verschfte en gaaffte Druiftrosfen uitgekipt.
De Picardanne-Razynen komen met die van Jubis byna overeen , doch zyn veel kieinder, drooger en meer gerimpeld. Zy komen
tilt Provenre prt f anfjiiP'tr,^ ;« t» r •
, langwerpige Kasfen, die van 80 tot 100 poniden houden.
De Muscadel Razvnen ?\m
imiddelmaatige grootte , en mede in'Trosfen|van eenen muscusaehtigen en lekkeren fmaak';' gzy komen uit Languedoc, en wel voornaarnentlyk uit de Omlanden van Fm
jkleine byna ronde home Donzen, die van 5 'fot-15 ponden weegen. Dezelve zyn klaar
en



< i©7 )
en doorfchynend; doch worden in Duitschland zeer zeiden gevonden.
De Razyrféh van Corinrhe zyn insgelyks gedroogde Druiven, donker-purper van couleur, hellende meer'na zwart over; klein en niet grooter dan Erwten, en byna zonder Steeltjes; zoet Van fmaak, met een aangenaam zuur gemengeld.
In den ganffchen Archipel is tegenwoordig geene enkele Plaats meer te vinden, welke de voorfz. Soort van Razynen oplevert; zynde het bereids over de 70 Jaaren geleden, dat men alle die Planten aan de Landengte vah Corinthe, die nog overgefchooten waren, insgelyks uitgeroeit heeft. Wel is waar, dat in den Omtrek van Smirna nog eenige wasten,doch in jzcene grooteQuantiteit; ook zyn zy veel grooter dan de geene, die elders gewonnen worden; hebbende wyders haare Steeltjes, gelyk die uit de Eilanden van Corfu en Lippari komen, en uit dien hoofde worden zy minder van waerde gehouden, dan die uit de Eilanden Zand, Cephalonie en Théachi, den Venetiaanen toebehoorende, aankomen, en wier jaarlykfcheProduften onzeker zyn, dewyl dezelve voornaamentlyk van 't natte of van het drooge Saifoen afhan» gen; want indien 'er in de maand van Mey, wanneer de Vrucht in Bloesfem ftaat, veel
Re.



C io8 )
Regen komt te vallen, dan vermindert de Oogst naar maate van deszelfs hoeveelheid; indien-zulks in Augustus gebeurt, terwyl de Vrucht in de Lucht te droogen legt, dan vermindert dezelve niet alleen in quantiteit, maar ook in quahteit, naar maare dat het weinig of fterk regend, en de regen kort of lang blvft aanhouden ; ook valt dezelve zomwylen met zodanig, een geweld, dat een goed gedeelte van den Oogst zee waards wesgefpoeld wordt Op eenen kleinen Af/land Van deze Eilanden, doch onder het Turksch Gebied, legt ] dat van Nathalico, welke 600 Milliers voorcbrengt; als mede die vanPatrazzo en Veftizza alwaar men 100, 150, en zomwylen wel200 'Milliers inoogst, en men dus kan ftaat maa. ken, dat de gantfche Verzameling in de voorfz Eilanden jaarlyks 12 a 13 Milliers, groot Venetiaansch Gewigt, opleverd.
Men zendt tusfchen de 2 en 3 Milliers uit Cephalonien na Venetien, van welke het grootfte gedeelte voor Duitschland beftemd is • en hetgeen op de Venetiaanfche Eilanden o'veri fchiet , en op de Turkfche ingeoogst wordt gaat jaarlyks na Engeland, Holland en Hamburg af.
De Wynftok, welke dit ftach van Razynen draagt, gelykt naar de anderen; de Bladeren zyn flegts grooter, breeder, opgekort en
ftomp,



( 109 )
ftemp,envan onderen wit; de Steeltjes kieinder, en gantsch niet hard. Men plant geene andere, dan die zwart zyn, en elk Plantfoen moet op zich zeiven en alleen ftaan. Het is i verboden dezelve aan Spalieren te hechten, want de Razynen, die 'er van voortkomen, zyn zo goed niet, dan die vry wasfen; en des nietïegenftaande gebeurt het echter zotTi' wylen, dat de Wet voor het byzonder Belang moet wyken, om dat de voorfz. Spalieren een merkelyk grootere Quantiteit voortbrengen, dan de van elkander gefcheidene Planten, zo als dezelve te vooren doorgaans plagten te zyn.
In de Maand Augustus, wanneer de Razynen ryp zyn, dan fnyd men dezelven af, en laat ze in de Zon droogen ; droog zynde, worden zy verleezen en in de Magazynen opgeflagen, alwaar men ze door eene daartoe gemaakte Opening in 't Dak werpt, tot dat de Kamer daarvan tot boven toe aangevuld is. Deze Razynen perfen en pakken zich zeiven, door haare eigene zwaarte, en kleeven dermaate vast aan eikanderen, dat zy met fpitfe Yzers losgemaakt moeten worden, aleer men I dezelve, ter verzending, kan in Vaten flaan. ! Men ftampt ze met bloote voeten daarin, om i 'er geene holtens in te laaten, en de Lucht K daar



( iro )
tiaar buiten te fluiten , om ze des te langer te doen duuren.
Deze Razynen, versch. gegeeten . hebben «enen zeer aangenaamen Smaak. Men perst 'er geenen Wyn van; want dezelve zou, z> men zegt, al te fterk vallen, en den Spiritus Vini evenaaren.
De Razynen van Corintbe behoord men te kiezen nieuw en versch, klein , in groote Klompen, en voor al zwart of violet Van couleur, welke laatfte voor de beste gehouden worde n. De roode zyn niet ter degeryp, of komen van de Spalieren. Men -dient 'er de geene uit te fchiften, welke Steentjes, en denSmaak van Honing hebben, als verval&chte; hetgeen zomwylen gebeurt, wanneer de Kooplieden 'er Spaanfche onder mengen, die men echter ligtelyk kan kennen aan de twee Pitten, wel&e zy bevatten.
Wanneer deze Razynen wel ingepakt zyn, kan men dezelve 2 of 3 Jaaren lang goed houden , indien men dezelve niet omroert, noch de Lucht daarby laat komen.
VYGEN.
Niemand word 'er gevonden , dien de Vyen onbekend zouden zyn. Het is eene Iele- j K 2 ke-



C in )
kere Vrucht, die zelfs boven de Perflken en Meloenen gefchat wordt.
Derzelver eïgentlyke Luchtftreek, waarin zy wasfen, en haare Figuur en natuurlyke Grootte bekomen, is die der Landen welke naby en rondom de Middelandfche Zee gelegen zyn; als mede de Eilanden van den Archipel, en andere daaromtrreeks. De Vygenboom wordt aldaar in 't open Veld, en voornaamentlyk in de Wyngaarden , aangekweekt.
De Vyg, aleer zy ryo wordt, bevat alle de Partyen, welke, gelyk in andere Planten, tot de Voortplanting van haar Geflacht moeten dienen. Men behoord ze aan te merken, het geen aan haar voornaamentlyk te verwonderen is, als eenen gemeenen Kelk, die in haar bininentte de Bloesfem, de Stoffen met haare 1 oppen , het Eyerhufsje met haare Tromp, en het Embryo van Korrels bevat. De Rypheid dezer Bloem maakt alle derzelver Deelen eetbaar, behalven haar uiterfte Huid, die men gemeenelyk wegwerpt.
in den Koophandel kent men geene andere dan drooge Vygen, welke van tweederlei Soort zyn, raamentlyk violette of witte j en deze laatfte zyn nog in ronde en langwerpige Ofiderfcheiden, De lange zyn fin grooteren overvloed, dan de ronde, en worden veel vroeger ryp; doch beiderlei Soorten fmaaken K 2 evcn



( 112 )
even aangenaam, en komen uit Portugal, Spanje, Languedoc, Provence, en Italien,
Onder deVygen van Italien, die gemeenelyk in Korven gepakt worden, geeft men aan die van Romen en Napels den eerften voorrang ; die van Vrankryk hebben, wegens haare deugdelykheid, den tweeden , voornaatnentlyk de kleine witte, van Marfeille komende. De Vygen in groote Calebasfen, het zy uit Provence of Spanje, of van elders, zyn op verre na zo goed niet, dewyl zy byna doorgaans hard en taai vallen. Die van de Eilanden in den Archipel overtreffen alle de anderen m verfcheidj doch de manier om ze te drooeen, neemt haaren lekkeren Smaak, waarop de Grieken zo zeer roemen, grootelyks weg.
Ds Vygen zyn in haare rypheid de fmaakelykfte en gezondfte Vrucht, die men kan eeten. indien men zich daarin niet te buitea oaat. Men behoort 'er Water op te drinken, om den taayen Slym, dien zy in de Maag en in het Speékzel veroorzaakt, te verdunnen. Men heeft insgelyks ondervonden, dat de Vvsen, die niet volkomen ryp zyn, en nog een'melkachtig Z^-p in haar Vel befloreh houden, veeimaals Buikloop en Koortfen veroorzaaken. . . , „.
De manier om Vygen te winnen in de Eilanden van den Archipel, is ten eenemaalzeer
zon-



C "3 )
jzonderling. Al laar w.-ufen tweedertei flac.fl jVygeboomen, van welke het eene tamme, en jbet ander wilde, of eigemlyk mapnelyk, en jvrouwelyk, genaamd wordt. Naar de beipaalde Wetten voor alle de Wezens, die zich moeten voortplanten, is het noociig, dat do vrouweiyke Vygenboom door den mannelyken bedoven worde. Deze Belluiving kan echt ér niet immediaat gefcbieden, noch door de za« menvloeijing der Lucht, welke anderzins by de Planten dient, om het Srof van de eene Bdoem op de andere te brengen, uitgewerkt worden. De vrouweiyke Vyg , eveneens als de mannelyke, is meteen naauw Vel overdekt, en zodanig gefloten, dat 'er geene de minfte opening gevonden word, waardoor het bevruchtend Stof uit de mannelyke inde vrouweiyke zou kunnen doordringen Om dit Ongemak te verhelpen, heeft de Natuur, altoos vruchtbaar in verbeteringen , een nieuw en wonderbaar Middel uitgevonden en aan de hand gegeven; beüaande daarin,, dat men zich bediend van de Gal-Infeclen , die in de mannelyke Vygen wasfen uit de Eyeren , die daarin gevonden worden, en daarin gevonden worden , en die eenen tydlang gevoed zvnde, \ eindelyk doorbooren, en met het vruchtbaar ; maakend Stof in de vrouweiyke Vygen over\\ gaan. De Nyverheid der Inwoonders van K 3 d*.



( H4)
deze Eilanden, komt de Natuur zomwylen te hulp, wanneer deze Gal-Infeélen niet ter behooiige tyd verfchynen, en op het vereischt wordend oogenbh'k ter vruchtbaarmaaking van de vrouweiyke Vygen. Alsdan dragen zy zorg, om de Vruchten van den mannelyken Vygenboom, die zy weeten, eerlang zynelnfeften te zullen voortbrengen, op den vrouwelyken over te dragen. Dit is de Capriricatie der Ouden, mits ivelke de Vygen niet alleen te verbeteren, en grooter worden, maar ook de Vygenboomen zelve eenen grooteren overvloed van Vruchten komen te dragen. Een Vygenb:om aldus bezwangerd, levert 280 Ponden Vrucht uit, in plaats dat in de Provinciën, alwaar men den mannelyken niet behoorlyk koeftert, de fraaifte Vygenboom naauwelyks 25 Ponden zal dragen.
DADELEN.
De Dadeien zyn eene langwerpig-ronde Vrucht; éénen Vinger lang, en éénen Duim dik, geiykende naar eene Eikel, die in een dun roodachtig Velletje befloten legt. Haar Vleesch is vet, wel gefloten, zoet en fmaake* lyk te .eeten,* omgevende eenen grooten langwerpig-ronden Kern; ook zyn 'er, die in 't geheel geenen Kern hebben.
De



t "5 )
De Dadelen zyn de Vrucht van den Palmboom van 't grootfte zoort. Deze Room is in verfcheidene opzigten byzonder vermaard; de Dichters hebben hem aan de Helden, en derzelver Overwinningen toegeweidc. Hy is: een der voornaamfte en bevalligfte Zinfpreuken, op deugdzaame Stervelingen toepaslyk. Hy leverd aan de Inwoonders van 't Land * alwaar hy groeid, alle de Gerieflykheden op^ waarmede zy zich kunnen voeden, kleeden en dekken; zynde daarenboven, voor de Natuurkundigen, een zeer aanmerkelyk Verfchynfel daarin, dat het volftrekt noodwendig is, dat beiderlei Geflaeht zich zaamen voege, om zich zelve te bevruchten.
Zo dra de Dadelen ryp zyn, onderfcheidt men dezelve in driederlei Soorten of C/asfen naar maate der drie Graaden van hunne Ryp'. heid. De eerften zyn die geenen, welke ftaan ryp te worden, of op haar uiterst zyn; de tweede, welke omtrent half ryp zyn; en de derde, die ganfchelyk ryp geworden zyn. Deze driederlei Graaden van Rypheid wordt men gewoonelyk gewaar in de Maand Augustus,- de Dadelen worden niet ten eerften in haare ganfche fubftantie week, maar krygen allengskens in haar uiterftéEinde eene zachte Plek, gelyk een Appel, die begint te rotten Deze Plek fpreidt zich hoe langer hoe meer K * uit,



( ri6 >
en deganfche fubftantie, die voorheen.groen was, verandert in geelachtig Vleesch, welk zoet en aangenaam van (maak is. Men behoord ondermsfchen a:le die drie Soorten te gelyk in te zamelen, om voor te komen, clat zy, overryp wordende, niet van zelve afvallen; en derhalven niet te verzuimen ,£de(geenen, die ten vollen ryp zyn, fpoedig af te plukken, en de anderen, indien men voor dezelven geene gelyke zorg droeg, zouden binnen de 2 of 3 dagen van zeiven afvallen.
Men fcheirit deze Vruchten in drie Kavelingen naar de Graden van haare Rypheid, en legt*dezelve op Matten, van Palmbladeren gevlochten, in de Zon te droegen. Op die wvze worden zy ten fpoedigrten een week, zakten eetbaar Vleesch; dyen hoe langer hoe meer uit, tot dat zy aan geenerlei Verrotting meer onderhevig zyn. Haare overtollige Vochtieheid verdwynt, en zonder dat zou men de• zeiven zo ligtelyk niet kunnen bewaaren , dewyl zy anderzins zouden zuur worden en verfchimmelen.
Na dat zy gedroogd zyn, worden zy geperst , om het beste Zap daaruit te trekken, welk zo zoet als Honing fmaakt, en in leêre Fluiken van Schaape , Geite- en Kalfsvellen, «eflagen, en in lange, van wilde Palmboom* bladeren gemaakte Korven gelegt worden ,
wet-



welke de Gedaante van Zakken vertoonen. Deze Soort van Dadelen (trekken tot Voedzel van 't Gemeen, of men befproeit ze, na dat de Zap daaruit geperst is, wel met bun eigèn Zap, aleer zy opgefloten wordenof eindelyk perst men dezelve in 't geheel niet, maar doet ze in Kruiken, en giet 'er eene goede quantiteit Syroop op.
De beste aldus toebereide Dadelen zyn de geene , welke ons van Tunis aangebragt worden. Het Spaansch Gewas is nooit ter deege ryp; hetgeen uit Salée komt bederft zeer \m telyk, wordt binnen kort vol Wurmen, of droogt ten eenemaal uit en op.
De drooge en gerimpelde Dadelen komen uit Syrië en Egypte. Zy zyn gedroogd op deBoomen, van welken men dezelve plukt, wanneer zy naby haare volle Rypheid zyn , vervolgens fteekt men ze door, rygt ze op fnaaren, en hangt ze te droogen,
Men behoort onder de Dadelen, de groote, geelachtige, weinig gerimpelde, zagte, vleeschrykfte, teedere, van binnen een weinig harde, witachtige naby den Kern, roodachtig van Schil, en die, gefchudt worden» de, geen geluid geven, uit te kiezen;, en* daarentegen afkeuren die flap, bar 1 , mager, wormfteekig, vol gaten en gerimpeld zyn.
De Dadelen zyn, door haar olieacht'g.
Zoet ,



( n8 )
Zoet, door haare Weekheid, haare Couleur, haaren Sinaik, en door haare andere Hoedanigheden, het zy dezelve natuurlyk, dan daaraan gegeven zyn door de verfcheidene Graden van Droo^ing en de verfchillende wyzen van Uitdrukking der Zappen en Confyting, voor de Maag zeer gezond, en overladen dezelve geenzins door haare Zwaarte, offchoon zy 'er lang in blyven; ook ontrusten zy fhet Hoofd door geene opftygende wynachtige Dampen; zy zyn in tegendeel een heilzaam en wel getemperd Voedzel voor de geenen , die niet dan Water drinken, maar wanneer dezelve gedroogd zyn, gelyk die uit Syrië komen, dan vallen zy veel Heviger en zwaarder te verduuwen.
OLYVEN.
Daar zyn drie lerhande Soorten van Olyven, welke in den Koophandel groot Vertier hebben, en in Grootte en in Goedheid van eikanderen verfchillen; naamentlyk die van Italië, die van Spanje, en die van Provence.
De Olyven van Italië worden voor de besten van allen gehouden, en voornaamentlyk die van Verona en van Lucca konen. Men heeft 'er groot en klein flach, en noch een derde, welke men Picholinie noemt , en die
bo-



C "9 )
"boven de anderen den voorrang hebben. De Olyven v,m Spanjcn zyn zo' groot als een Duiven Ei; bleekgroen, en eenigzins bitter Tan Smaak. De Ö/yven van Provence zyn van verfcheidene Grootte: doch de kleinfteh zyn onder dezelven de beften. Men verkoopt ze onder den Naam van Picholini, en geeft ze voor Italiaansch Gewas uit.
Aleer de Olyven toebereid zyn , hebben zy eenen bitteren wrangen en zeer onaangenaamen Smaak. Zy vcrkrygen den Graad der Waardigheid niet van op de Tafel te mogen veifchynen, dan na alvorens op zekere wyze wel geprépareerd te zyn. in Provence eet men de geenen, welke week, zwart, en gevolgelyk ryp zyn, met Peper, Zout en Olie, waardoor hun de Wrangheid benomen wordt. De Olyven, welke in den Koophandel verl tiert worden, zyn alle geconfyt; dat is te zeggen, ingeleid in Pekel van Zeezout, met Speceryen doormengeld, om die haare Bitterheid te doen verliezen, en eenen aangenaamen Smaak te verkrygen; waartoe men zich van verfcheidene middelen bediend. Eertyds plagt men één Pond ongebluschten Kalk, benevens 6 Ponden geziften Asch van nieuw Hout daartoe te gebruiken; doch thans gedraagt men zich daar by als volgt: Wanneer de Olyven in ftaat zyn van geconfyt te kunnen



( iao )
nen worden, dat is te zeggen, in de maand vanjuny, ofjuly, en wel aleer men er Olie uit kan persfen, dan plukt men ze af, en laat ze eenige dagen in versch Water weeken Na dezelve wederom daaruit genomen te hebben , doet men ze andermaal in versch Water , geprepareerd met Asfche van O yvennoten» of ongebluschten Kalk; vervolgens laat men ze voor de tweede maal door eene Loog pasfeeren,, die in eene Peket van Zout en Water beftaat, waarmede zy in het kleine Vaatwerk gedaan worden ter verzending ; en om daaraan haare uiterfte volmaaktheid toe te brengen, giet men 'er boven op eene Esfenz gewoonelyk toegefteld van Kruidnageen Caneel, Coriander en Foely. De Comoofitie daarvan wordt onder hen zeer geheim gehouden; want het confyten der Olyven is het Hoofdwerk van den gantfchen Koophandel die 'er mede gedreven wordt, al het ander daartoe betrekkelyke vereischt geene by. rondere moeite noch kundigheid.
In Opper-Duitschland heeft men weinig ande-e Olyven in den Koophandel dan Italinanfche; maar in Neder-Duitschland, en in 7eeftedén7 bediend men zich van Portugeefche en Spaanfche, en zomwylen ook van franfclie, uit Provence komende.



( 121 )
Men moet Olyven zoeken, die versch, vast en wel doorpekeld zyn. Zo dra de Saus, of de Pekel daaraan ontbreekt, dan worden zy llap en zwart. .
Men heeft eene Soort van Pichohm, d:e op verfcheidene plaatfen ingefneedea of gekerfd zyn, hetgeen gedaan wordt, om-ze des te eerder eetbaar te ïnaaken, en de Pekel ge. zwinder en dieper in haare fubftantie te doen
trekken. . ,. . ,
Men wil, dat de Uitwerking dier ingelegi de Olyven voornaamentlyk beftaat in graagte ! tot eeten te verwekken, en dc Maag te fter • \ ken. Maar door de Pekel worden hy hard, ! vast. en bezwaarlyk te verteeren ; haar Smaak I wordt fcherp en wrang, en vereischt eene i fterke Maag. Wanneer men ze in de Zop j kookt, dan verliezen zy wel iets van haare } Wrangheid; maar alsdan blyft 'er niets over, I dan eene harde en krachtelooze fubftantie, j die bezwaarlyk te verteeren valt. De Italia* | nen zeggen: „ Onder de 6 Olyven is ééne
„ van Goud; 2 zyn van Zilver, en de overijl „ ge 3 zyn een doodelyk Venyn*"
h Eft.



C 122 )
No. 3.
•s MENSCHEN LIGHAAMi Fan desz'lfs Wasdom,
De allerkleinfte Fonn, in en onder dewelke het al'erfcherpst ziende Oog de eerite^tax heeft kunnen waarneemen, is een eirond Blaasje, welk zich langzaamerhand ontwikkelt. Zeven dagen Iaater kan men de Liniamenten , of Trekken, met het bloot Oog onderscheiden; doch dezelve fchynen maar eene byna doorzigtige Gelei, of Klompje, te zyn, welk bereids eenige Dichtheid verkregen heeft, en waarin men het Hoofd en den Romp kan gewaar worden.
Veeitien dagen laater begint men het Hoofd, en de meest febynbaare Trekkingen van 't Aangezigt te onderfcheiden. De Neus is nog niet meer, dan een uitpuilend Draadje, gelyk hangende met eene Linie, die de fcheiding der Lippen aanwyst. Men ziet twee zwarte Stippeltjes, ter pUatfe van de Oogen; twee kleine Gaten ter plaatfe van de Ooren; en, aan beide de zyden van 't bovenst gedeelte
van



( 123 )
van dm Romp, kleine Uitzettingen, welke de eerfte Beginzelen der Armen en Boenen zyn.
Na verloop van 3 weeken is het Lighaam een weinig meer aangegroeil; en men begint ce Armen en Beenen kenneiyk te onderfcheiden. De Aanwas der Armen gefchiedt fpoeGtger, dan die der Beenen; en de Vingeren der Handen , fchetden zich vroeger van eikanderen , dan de Teenen der Voeten.
Na verloop van ééne Maand i? de Foetus langer. De menfchelyke Figuur en Form komt duidelyk te blyken; alle de Deeten van het Aan • gezigt zyn bereids kenbaar,* het Lighaam is afgefchetst en beworpen; de verdere Gedeeltens van hetzelve, benevens den Buik, zyn verheven; de Leden gevormd, de Vingeren aan de Handen, de Teenen aan de Voeten , van eikanderen gefcheidcn, en de Ingewanden bereids, door hunne Kronkelingen van Vezelen, zigtbaar.
Na verloop van 6 Wecken is de Foetus nog zigtbaarder en langer. Dj menfchelyke Figuur bjgintzich tsvolrmaken; en het Hoofd alleen, n lar evenredigheid van de andere Ge* desdtens van het Lighaam, tsby uitftek groot*
Na verloop van twee Maanden is de Fottus nog Unger, en na het verloop van 3 en vierdehalf Maanden, to: vyfdehalf toe, beginnet} L 2 zelfs



( 124 )
zeiis de Nagels aan de Vingeren der Handen , en aan de Teenen der Voeten te verfchynen; en zy heeft binnen het verloop van d-erdehalvc Maanden gewooneiyk bereids de Lengte welke de Middelvinger eener volwasfene Perfoon bereikt.
Aldus vervordert zy geduurig in Grootte tot de negen Maanden toe; zonder dat men in ftrjat is, alle derzelver Uitmeetingen naauwkeurig te kunnen naleiden.
De Tyd, wanneer de Foetus zich begint te beweegen, is ganfchelyk onzeker. Gemeer.dyk gefchiedt zulks ter hefft van ds Zwangerheid der Moeder; en allermeest tusfchen de negentien en twintig Weeken, van de Geboorte af terug te reekenen.
Het Kind komt byna doorgaans, na verloop v n i"'4 D 'gen ter Waereld. Doch die Tyd is dikwyis veel korter beperkt; en Kinderen van 5 82 D.gen worden voor echt en wettig gehouden. Zelfs vinden de voorfz. 274 Dagen niet artooS plaats; dewyl de burgerlyke Wetten 10 Maanden aan een Kind, na 't Overlyden van den Man zyner Moeder, toeftaan, om ;ds uit een wettig Echtbed ge. wonnen erkent te worden. Ook ontbreekt het by verfcheidene Gerechtshoven en Banken aan geene Voorbeelden , dat Kindertn , inde twaalfde, en zelfs in de veertiende Maand,
na



( 1*5 )
ra's Vadêrs Dood gebooren, op ingehaalde Advyzen der Geneeskundige Faculteiten, voor echt en wettig zyn verklaart geworden.
Van deszelfs Evenmaat.
Men verdeeld gewooneiyk 's Menfchen LJghaan in tien gelyke Deelen, welke tnen naar den Styl der Beeldhouwkunde, de Facie noemt; dewyl hst Aangezigt van den Mensch voor den Grondflag dezer Verdeeiing gehouden en genomen wordt. Men onderfcheirit ook die Facie nog byzonder in drie eikanderen gelyke Deelen, welke ieder 10 mindere en gelyke Deelen der Hoogte van 's Menfchen Lighaam bevatten. Deze tweede Verdeeling fpruit voort uit de geene, die men 's Menfchen Aangezigt wederom in drie Deelen maakt. De eerfte begint boven aan het Voorhoofd , a' waar het Hairzynen aanvang neemt, en eindigt aan de Wortel der Neus. De Neus zelve maakt het tweede uit; en de derde begint onder de Neus en eindigt onderden Kin. In de Maaten van 't overige Lighaam fpreekt men zomwylen vaneen derde Deel van't Aangezigt, of een dertigfte van 's Lighaams Hoogte, wanneer men het Woord Neus, of de Lengte der Neus gebruikt. De eerfte Facie, van welke wy hier gewa.
L 3 gen



("<J)
gen, is bet ganfche Aangezigt van den Mensch, welk niet begint, dan ter plaatfe, aiwaarhet Hair te voorfchyn komt, welke zich boven aan 't Voorhoofd vertoont; en van daar tot derzelver Toppunt is nog een derde der Hoogte van 's Menfchen Aangezigt; of, hetgeen eenerlei is, eene Hoogtef, die met die der 'Neus overeen komt. Dus heeft men, van 's Hoofds Toppunt tot beneden den Kin, nog een vierde derde der Hoogte van 't Aangezigt. Tusfchen omlaag den Kin en de Holte der Sleutelbeenen van de Borst heeft men twee derde Deelen der Facie; zo d*t de Hoogte van boven de Borst tot aan het Toppunt van 't Hoofd twee maal de Lengte van't Aangezigt uitmaakt, en dus een vyfde Deel der. Hoogte van 't ganfche Lighaam uitlevert. Dan rekent men verder van de voorfz. Holte der Sleutelbeenen tot onder de Borden eene Facie, en van daar tot aan de Navel de vierde; de vyfde reikt van den Navel tot aan de Plaats, alwaar de Romp zich in tweeën fplitst, en maakt naauwkeurig de Bovenhelft van 't ganfche Lighaam uit. Men rekent wyders 2 Facien voor de Lengte der Dyen; de Knie maakt de Helft van de achtfteFacie; de Reenenhouden 2 héefe tot aan de Hak toe, welke gezaamentlyk g\ uitleveren; en van de Hak af tot den platten. Voet toe is 'er nog eene halve..



( 1*7 )
ve Facie, waardoor zy alle 10 vervuld worden , en waarin men de ganfche Hoogte van *t Lighaam verdeeld heeft.
Deze Verdeeling vindt plaats by 't Mensch» dom in 't algemeen; maar voor de geene, die eene hooge en ongemeene Taille voor anderen hebben, beftemd men nog eene halveFar\p. rhnrenboven. en plaatst dezelve tusichen
de Borden en de Scheiding van den Romp met de Dyen. Het is dan deze overfchietende Hoogte in dit gedeelte van 't Lighaam, welke den Mensch eene fraaije Taille byzet;. wyders valt dus ook de Scheiding tusfchen den Romp en de Dyen niet naauwkemig in't midden der Hoogte van 't ganfche Lighaam , maar een weinigje laager.
Wanneer men de Armen uitftrekt, in dier voeden, dat dezelve beide waterpas zweeveri-
de eene rechte Linie uitmaakemte, dan zal.' de Afftand, die zich tusfchen de Toppen der beide Middelvingeren der rechter en linker Hand bevindt, met de Hoogte van't ganfche: Lighaam overeenftemmen. Van de Holte, die zich tusfchen de Sleutelbeenderen bevindt, tot dat der Vereeniging van de Schouder en den. Arm gerekend , heeft men wederom eene Facie. Wanneer de Arm aan het Lighaam gebragt en voorwaards geboogen wordt, dan telt men vier Facien; namentlyk 2 tusfchen X- 4, <te



( «8 )
de Schouder en den El'eboog, en 2 andere van denzei ve tot aan 't begin van de Pink, uitleverende 5 aan de ééne, en 5 am de andere zyde, en dus in 't geheel loFaden, dat is, eene gelyke Hoogte met het ganfche L'ghiam. Daar fcbiet echter aan 't einde van ieder Hand nog de lengte van de Vinger over, die omtrent eene halve Facie uitmaakt; doch men behoort daarby aantemerken, dat dezelve zich verliest in de Gewrichten van de Schouder en den Elleboog, wanneer de Armen uitgedrekt worden. De Hand houdt ééne Facie in lengte, of die van de Ntus", als mede die der langde Teenen aan den Voet. De lengte onder den Voet komtgslyk metéén zesde der ganfche hoogte van 't Lighaam.
Verfcbil in de Evenmaat, welke door de verJ'cbeidenbeid der Kunne veroorzaakt wordt.
Buiten en behalve de ganfche Hoogte , die by het fraai Geflacht t of 3 duimen minder is, dan by de Mansperfjonen, hebben de Vrouwen een kieinder Hoofd, eenen langeren Hals, het voorde Gedeelte der Borst meer verheven, de Schouders en den Boezem meer geflooten, en de Borden en den Onderbuik veel laager, zo dat de Afdand der Prammen van den Navel de halve lengte van de Neus
kor-



C 129 )
korter valt; de Dyen zyn we! breeder, maar ._n-__. —ir i,nft0r.rip Rillen en de Buikeroo*
ter en de Heupen breeder en wyaer; de Opperarm dikker en de Handen kieinder; cesL—^ pn He Voeten van mindere
grootte. Derzelver Spieren minder zigtbaar In effender in haar verband en omtrek, waardoor zy eene aangenaamere Houding enzagter
Beiveegmg verwonen.
txt„„„„„* ,w« ,7^rrrhf>idenheden naauwkeu*
vv auijc^i «jjw . - .
_:„. .„~Qtar> hpnaaH f-n VOOTScfteld WOrdCl) ,
dan bedienen de Schilders zich eener Verdeeline van het Hoofd in vier Partyen, van welke
ieder nog li underaeeien uccu, *y nuten noemen. Zie hier, hoe men dezelve
ten huidigen dsge gewoon is te verdeeien. uJf u«nf74 wan een Man heeft op zyn breed-
ljKyw.<-. . — — 1
fle van de Wangen tot de Ooren toe, a(»e-
deeltens en 3 Minuten, en u«a cchsi viv«ww ~ ïYijclrati 011 o Minuten.
De Breedte van 't Lighaam, de Schouders
rlanrin beereepen. 8 Deelen en 0 ivjiuulcu uy.
Jl<-.» Ti . 1 *-\ ar* K T7 r4o Vrnnro maar 7 Deelen.
De Breedte beneden de Prammen by den
eerften is van 5 ueeien en 5 mmnevs c" u*
.t. i TV/l .^.1
de andere 4 ueeieii en 10 mumicM,
De Heupen by den Man houden 3 Deelt n en 3 Minuten t en by de Vrouw 6 Deelen ejv 3 Minuten.
Het



( 13°)
Het dikfte der Dyen by geenen 2 Deelen en 10 Minuten, en by deze 3 Deelen.
De Breedte der Kniën by geenen één Deel en 9 Minuten, en by deze 2 Deelen.
Het dikfte van 't Been, of van de Kuit houdt by de Mannen 2 Deelen en éêne Minuut, en by de Vrouwen 2 Deelen.
De Snklaauw aan den Voet van den Man één Deel en 3 Minuten, en aan dien der Vrouw één Deel en 3 Minuten.
De grootfte Breedte van den Voet, genomen van 't eerst Gewricht der groote tot de kleinfte Teen, houdt één Deel en 7 Minuten by den Man, en één Deel en 6 Minuten by de Vrouw.
De grootfte Dikte van den Voorarm by de Mannen één Deel en 10 Minuten, en by de Vrouwen één Deel en 9 Minuten.
De Arm in zyne grootfte Dikte by de Mannen één Deel en 7 Minuten, en by de Vrouwen ééne Minuut minder.
De Vuist van den Min ééne deel en ééne Minute, en die van de Vrouw één Deel.
De Hand van den Man één De?I en 8 Mi nuten, en die van de Vrouw één D^el en 6 Minuten.
Fan



( i3i )
Van 's Menfchen Hoogte
De grootfte Hoogte van een Kind, ter rechter tyd gebooren , is van één Voet en ir Duimen Rhynlandsch , en de kleinfte vanéén Voet en 6 Duimen.
De ganfche of volwasfene Hoogte van den Mensch is zeer aanmeikelyk van den anderen verrchiHer:de. De groote Taille is van 5 Voeten en 4 of 5 Duimen Parysch, tot 5 Voeten, 2 of 9 Duimen. De middelmaatige van 5 Voeten, of 5 Voeten en één, tot 5 Voeten en 4 Duimen, en de kleine is beneden de 5 Voeten.
De Mensch is 's avonds zo hoog niet, als hy 's ochtends geweest is. Men heeft de Pioeve daarvan in Engeland verfcheidene maaien genomen aan Menfchen van allerhande flach, zo wel aan de geenen die by hunnen Arbeid ftil zitten als in beweeging zyn, als mede van verfchillende Lengte; en men heeft ondervonden, dat dezelve vsn 's ochtends tot 's avonds toe byna éénen Duim in de Hoogte verboren hadden. Het eenigftOnderfcheid, welk zich tusfchen de Stilzittenden en Arbeidslieden vertoonde, beftond daarin, dat de eerften langzaamer en niet zo veel in 't geheel, als de laatften van haare Lengte, welke zy 's ochtends hadden, verliezen. Men heeft
nooit



( 132 )
nooit kunnen ontdekken, dat, wanneer men iets van zyne Lengte verloeren had, het Verlies of door genoonene Rust, of door het gebruiken van koude Raden, wederom, op dienzelven dag, herwonnen wierd.
De Zwaarte "jan den Mensch.
De grootfte Zwaarte van Kinderen, welke op gewoonen Termyn ter waereld komen , zal zelden het Gewigt van 8 Ponden haaien; en de allerkleinfteu zullen weinig minder dan 5 uitleveren. m
Perfoonen van middelraaatige laille, tusfchen de s Voeten en één en 4 Duimen Parysch, wegen omtrent 150 Ponden. Die tus. fchen 4 Voet en 9 Duim, en 5 Voet en één Duim zyn, we*en door den anderen niet meer, dan omtrent 150 Ponden gelyk Gewigt.
De Zwaarte van den Mensch is niet minder veranderlyk.dan deszelfs Hooogte. Menfchen, die gezond zyn, en een geregeld Leven leiden, worden van maand tot maand zwaarder, en winnen één of twee Ponden aan, en komen tegen den uitgang der Maand tot hun natuurlyk Gewigt.
In den Zomer wegen wel getemperde Lighaamen doorgaans omtrent 3 Ponden minder, dan in den Winter. Het Gewigt van 't Lig-
naast



O 133 )
haam vermeerdert met den aanvtfng van den Herfst, en vermindert met het begin van den Zoomer.
De Hairen.
De Menich brengt gewoonelyk in zyne Geboorte de Hairen mede. De geene, welke blond zullen worden, hebben blaauwe Oo-
tintelende, en de bruine ble«k-geel. De Couleur der Hairen van volwasfene
"Mpnfrhen is zeer verfchillende : en echter
iron mon h 1 a «r» v pi-fipr p npma pn: n»«
• . . . 1 • 1.1 1 . 1.--
w^AMM.Tir nr\ mn rr\r n p van n nnn * \71tn w^^m
fllClJUY", \J\J V-ll »un uiuuvi] »....»
tanip.hniin• vnn zwart, en van ros. welke
■-"j" —» ■ — — —» — -
n n r\ 1 J:~ _ ~-»
^avjk namannplilp #,iicfr,h»n hpiHpn nnlpvprpn
— ra ra — .
Het als Goud slinfterend Blond foant de
» 1 tll«.l.LI I . J.^„U T, „fc „„„l.
r.nnn nniinn n rrn 11 in 1 ri 11 ri ü>i
sraauw Blond wordt voor het allerfraaifte
O ■ ' - - _ _ 1 ;
gehouden. Kastanje-Couleur, aldus eigentlyk genaamd, is onderfcheiden in bleek-kastanje, en donker, of bruin-kastanje,en is doorgaans de meest gewoone. Het grysachtig-zwart Hair is onder het zwarte het zeldzaamfte, en men kan het dragen zonder Poeyer. Het ros of rood Hair heeft zyne byzondere Gra.
M de*



( 134 )
den, en gaat van goud-geel tot donker-ros; of bruin-rood over. Het is bekend, dat die Couleur gansch niet naar den fmaak der Europeaanen is, in plaats dat dezelve in andere Gewesten voor eene Schoonheid gehouden wordt.
De Hairen aan de Slaap van het Hoofd worden allereerst wit, vervolgens die van de Wengbriauwen en van den Baard. Gekrulde Hoofdhairen worden laater dan flechte grys.
Daar zyn grysachtige Hoofdhairen van eeae oneindige verfcheidenheid. De zogenaamde mostgraauwe zyn voorheenen ligt-zwart geweest; en de zout-gryze dekken doorgaans êe bruine Perfoonen. De witte cn donkergeele zyn de Couleuren der blonde Hairen, aa dat zy verbleekt geworden zyn.
Onder de Hairen, welke door den Ouderdom grys worden,houdt men de agaat-witte voor de fchoonften. Die Hairen van deze Couleur hebben , zyn gewoonelyk de zwartfte Perfoonen geweest, welke allengsken blank geworden zyn.
De paerel-blanke Hairen koomen uit de kastanje-bruinen voort; de melk-witte zyn te voeren blond of ros geweest. De blondgewezene zyn van eene zo goede hoedanigheid niet, als de- roiTe; deze zyn fterk en Ibeter ; derzelver Lighaam fluit dichter in
el-



( 135 )
eikanderen; de fpitfen zyn doorgaans fynder, en krullen van zeiven uit de natuur.
Het onderfcheid tuflchen blonde en andere Perfoonen beftaat daar in, dat, hoe meer dezelve in Jaaren toeneemen, hoe meer hunne Hairen bruinder worden i de anderen daarentegen, hoe blanker dat zy worden, hoe meer zy in couleur, fterkte en dichtheid toeneemen. Men dient echter aan te merken., 'dat die vermeerdering doorgaans geen ftand grypt dan tot de 60 jaaren toe; daarboven gekoomen zynde hebben de Hairen niet meer het zelfde voedzel, en worden drooger en draadachtiger.
Men heeft in 't algemeen waargenomen, dat de Hairen van zodaanige Perfoonen, die zich aan geenerlei Buitensporigheden overgeven, lang gezond biyven,- en dat de geenen welke in tegendeel zich in Debauches met de vrouweiyke Kunne re buiten gaan, minder Zap hebben, uitdroogen, en haare hoedanigheid verliezen. De Hairen der Vrouwen ten platten Lande biyven veel langer in goeden fchik, dan die der geene», welke in de Steeden woonen.
De Tanden.
De Tanden zyn doorgaans 32 in getaï;
M 2 aatg



( 135 )
naamentiyk de Voor- of Snytanden; 4 onder en 4 boven in ieder Kaakbeen. Deze koomen niet voor de zeven maanden, en ook wel eerst in Jt einde van 't eerfte jaar te voorfchyn.
De zogenaamde Hondstanden, 4 in getal, koomen in de -negende of tiende maand uit.
In 'c einde van 't eerfte jaar, of in den aanvang van het tweede, laaten zich nog 16 andere zien, welke men Maaltanden of Kiezen noemt. De Hondstanden fluiten aan de Sny- of Voortanden, en de Kiezen wederom aan de Hondstanden.
Beiderlei Snytanden, de 2 flonds- en de 4 Voortanden vallen binnen het verloop van de vyfde tot de achfte maand van zelve uit; doch worden door andere nieuwe wederom vervangen , wier voortkomst echter zomwylen tot de n en 14 jaaren opgefchort blyft.
Daarenboven zyn 'er nog 4 andere Tanden, ieder achter aan *t einde der Kiezen geplaatst. Dezelve ontbreeken by verfcheidene Perfoonen, en koomen laat en langzaam te voorfchyn met de Manbaarheid, en zomwylen wel fpaader, Men noemt dezelve de Oogtanden, of Tanden der Wysheid.



*< 137 ) De Oogen.
De verfcheidene Couleuren der Oogen zyfi
donker-oranje , geele, groene, graauwe met wit gemengeld-
™»efl- pewoone zvn de donker-oran e,
o' bruine en blaauwe Oogen; en zomwyaeu vindt men alle die Couleuren in eén en-betzelfde Oog. De Oogen welke men zicr> verKppjHr «wart te zvn, zyn niet dan bruin-geel r
_c .! Cl. ^ni» Om y.ich daar van te ver-
iir uu )hc "uiouiv ... -
zeekeren, hoert men ue^ovc n^»» • — ~«_ _ L„r..u„,,m0n • wnnr wanneer men ze Op
DV IC WH.lluir»»v.»t -
eenigen afftand ziet, of dat zy van dendas afeekeerd zVn ,dan fchynen zy zwart,, dewyi
jri.:'.i- „ioi. rnnlpnr in het Wit van e
a^. „itKiinkf. Har wv ons dezelven.
vermits de tegenoverftelling van 'l voorz. tutu ««4«r u^rhpplden te zvn De eeelacn-
tige'minder bruine Oogen, gaan insselyk» doch men houdtze voor
ÏAJUI 1""'^ v' ^" * J ,
fr-Kn^n ni<?r als eeene. en de anoere-j
dewvl 2c«l op wit zeer weinig uitblinkt. Men
heeft ook enKei gecie en ngi-^oc v^w» ...^tiro ni«r ,wart fchvnen . om dat dezeCou-
WLint B.T».v. ^ . -
leuren niet donker genoeg zyn, om in d*
r)>W.i«)iiui te* vprHwvnen.
KlUUUIt
Men ziet veelmaals in één en> hetzelfde nntr wntkies van Oranie, van Geel, van
VVS J tl v *srJ -» ■ . #



C 138 j
Graan* en van Blaauw; en hoe Iieht en ee: ring dezelve ook moogen zyn, zo wnr£» ?y echter thans voor Jbo*lïï 7%Jc%^ -leur gehouden. Deze Couleur fchynt in aflé haare Deelen den Regenboog te even aren het Oranje is 'er in Vlokken, rondSrn den Appel, en op eenen kleinen afftand van denzei ven geplaatst; het Blaauwwischtde vooïï Couleur zo fterk uit, dat het Oog ganfche^
geen Oranje gewaar, dan wanneer men het
Oog van naby befcbouwt.
De alierfchoonfte Oogen zyn de geene,
die zwart of blaauw fchynen; de LevendTg'
heid, en het Vuur, die het voornaamfte Chl , rafter der Oogen zyn, blinken veel meer in
donkere Oogen, dan in de bleeke en half gecouleurde uit. De zwarte Oogen hebben derhalve meerdere, kracht van Uitdrukking en Levendigheid dan de blaauwe; maar deze yertoonen meer Vriendelykheid, Goedaartigheid, en misfchien ook meer Schranderheid. Men ziet in de eerfte een Vuur ' welk altoos éénvormig glinflert, dewyl derzelver Grond, die ons van eene eenvormige Couleur toe fchynt te zyn, alom gelyke Straalbrekingen terug kaatst; maar in de blaauwe Oogen kan men alle de Modiflca*ien in het Licht, welk dezelve bezkit, onder*.



(m)
derfcheiden,- dewyl men daarin verfcheidene Streekeni van Couleuren vindt, welke die Terugkaatfing bevorderen.
Daar zyn Oogen, welke zich byzonder doen aanmerken, zonder, om zo te fpreeken, eenige Couleur te hebben, die zulks zou verdienen. De Regenboogachtigen heb. ben niet dan blaauwe of graauwe Wolkjes welke zo-zwak en flaauw zyn', dat zTzich op zomm.ge plekken byna als enkel wit ver toonen. D* Oranje-Wolkjes, welke zich daarin veüoonen, zyn zo ligt en bleek dit men te naauwelyks van Grys of Wit' kan
ftheidenheid- van verfchiilende Couleuren He zwart in den Appel, fieekt daar onder* al te zeer uit; dewyl de Couleur van den Regenboog niet donker genoeg is. Men z ef om zo re. ftfeeken, niet dan den 2'
d rdeein^,,an^Van 'L vas^e Und afgïo j derd, in t midden van het Oog.. Deze On ! gen zeggen niet met allen, en df zeiver On
flag fchynt gefixeerd, of uitgeveegdtezvn !
v*n % T Cr, °°gen' Waa,f» & CoSeir deze r" r^enb0°8 »» hei Groen trekt en > teie Couleur ,s veel zeldzamer, dan alle Me andere. Ook ontmoet men Perfoonen wier beide Oogen niet van é% e„ eS' ^ Couleur zyn, Deze zeldzaamheid "n M *• Mensch



Mensch het Paard en den Hond byzonjkï eigen; ook heeft men zulks aan «ene Kat uit het Ras van Angora gevonden.
Be Herfenen.
De Mensch hreft veel meer Herfenen, dan eehig ander Dier, welk hem in grootte evenaar.; en zelfs meer dan een Paard en een Os. Iemand, die ico Po» den weegt, is Temeenelyk van 4 f'°nden Herfenen voorlfen; dientegen heefc een Os, van rusfthei de 800 en 900 zwaarte, maar één Pond. De Dolphyn alleen heeft byna even. veel als de Mensch, dewyl beide één vy.fen-rwintigfte Der! hunner zwaarte aan Herfenen bezitten, m jonge Dieren, hebben naar maat der MaiTa van bun geheel Lighaam meer Herfenen dan de volwasfene. Fen ionee Os van 200 Ponden heeft zo wcï één Pend, als een volwafiene van 800
Men heeft aangeuerkt, dat de mergacta. Je fubOanüe der Herfenen by onnoozele en botte Perfoonen, na hunnen Dood, veel minde" weegt, dan die der geenen, welke in hun vol verttand overleeden zyn.
In" algem.en hebben de Herfenen, in ve fcheidene Wieren, eene zeer verfchillende Evenredigheid tegen eikanderen, Zy zyn m



( Ui )
cle Vogelen, naar maate van hun Lighaam, niet groot. Deze Evenredigheid is in den Os, en in het Paard nog veel kieinder. Dé Aap, een listig en gaauw Dier, heeft veele Herfenen. De herkauwende Dieren zyn daarentegen minder dan de Mensch, voorzien; doch deze bezitten meer, dan andere ftomme Beeften , gelyk men ondervindt, wanneer men de Herfenen van de Geit en den Eland, met die van den Leeuwen den Das vergelykt. Zy zyn klein in de Dieren, welke met eikanderen vechten; want zy hebben zeer fterke en breede Spieren aan de ilaap van 't Hoofd, weike derzelver Herfenpan doen krimpen door de drukking, en daar door de Form van eene afhellende holle vlakte geven aan de Zydeelen, welke by ons rond zyn, en na buiten puilen. Men
» r lil I _ . _ _ „ J _ J _
neert aernaive reaen van ie zeggen, uai uc
Wreedheid een kenteeken is van weinig Herfenen.
De Beenderen.
Men telt in 's menfchen Lighaam 245 tot 249 Beenderen; naamentlyk, in de Herfenen 14; in 't overfchot van 't Hoofd en den Hals 46; in den Romp 67; in de Armen en Handen 62; en in de Beenen en Voeten to.
Alle



C Mi )
Alle deze Beenderen van 's Menfchen Lighaam , maaken één derde gedeelte va» deszelfs ganfche zwaarte uit.
De Spieren.
I>e Spieren alleen zyn 446 in getal; èn de Trekkers 48 Paar, van welken 10 uit de mergachtige fubftantie der Herfenen, en de overige 30 uit het Merg van den Ruggraad voorkoomen. Het getal der Klieren lchynt ganfchelyk ontelbaar.
De Wervels.
De Wervels van den Hals bsfiaan gemeenelyk uit 9 verfcheidene ; echter ontmoet men Menfchen die 'er 8, en anderen, die maar 6 hebben.
By de geenen, welke 8 Wervels aan den Hals hebben, worden aan den Rug maar 11, in plaats van 12, en 11 aan ieder zyde gevonden. In dit geval vermindert de lengte van den Hals, de h©lte van de Borst, waar door de omloop van het Bloed na en in de Long zeer belemmert, en gevolgelyk die belemmerii,g voor een onfeilbaare Voorboode der Teering gehouden u ordt.
Men wil, dat de geenen, die maar 6
Wer-



( 143 )
Wervels aan den Hals hebben, in plaats van 7, meer dan andere Menfchen, aan Beroertens onderheevig zyn, dewyl, naar maate de Hals in lengte vermindert, de holte der Borst, en gevolgelyk ook de malTa der Long meer uitdyt en grooter wordt; waardoor het ligtelyk kan gebeuren, dat 'er Verdikkingen uit voortfpruiten, die den omloop van 't Bloed in 't Hoofd, en in andere Deelen van het Lighaam, kunnen doen ftremmen.
Doorgaans en gemeenlyk heeft de Mensch ia'Ribben; maar nademaal 'er 13 Wervels in den Ruggraat gevonden worden,zo maaken ook de Ribben een gelyk getal uit; hoewel men ook zomwylen n aan de ééne, en 12 aan de andere zyde ontmoet; deze laatfte Perfoonen worden Adamiten ge^ noemd.
Het Hart.
Het Hart trekt zich, binnen het verloop van één Uur, 4000 maal zaamen. Men bepaalt de Quantiteit van 't Bloed van 15 tot 25 Ponden. De ganfche MalTa van 't Bloed moet, in ieder uur, 18 maal door het Hart van den Mensch pasfeeren. \
Men fchat de Gezwindheid der Circulatie van 't Bloed zoo fterk, dat het binnen ééne
Mi-



( H4 )
)vllnuut,tenminften 125 Voeten verre vooit» fchkt.
De Pols.
De Pols van een gezond en volwasfen Mensch, flaat, binnen één Minuut, niet minder dan 80, en niet meer dan 90 maal; of gemeenlyk, door elkander gerekend, $4 maal. By de Kinderen flaat dezelve tot 115 maal toe. Maar by de oude Lieden kan men zelden meer dan 70 Polsflagen in elke Minuut, befpeuren.
De ongevoelige Uitvoaasfeminge.
De vermaarde Dr. Keil heeft de Dampen, welke de Mensch in Engeland uitwaasfemt binnen het verloop van 24 uuren, op 39 Oneen zwaarte begroot.
Naar de Circulatie van San&onius, gaan van ieder Pond Voedzel, welk de Mensch nuttigt, | door de ongevoelige Uitwaasfefeming, en de overige f, door andere Wegen, verlooren.



O)
Z EGEL S Met de vyfde Verhooginge, tot welke prys dezelve werden verkogt.
t Zegel a 3 ft. koft - -ƒ0:5—
1 a 6 ft. — - - 0:9—
x a is ft. — - o : 16—
j ; a t5 ft. . 1 : o-
1 a 24 ft. — - - 1 : Uff
I a 3o ft. — - - l : ij-
j a 4 ft. — p sb 3 :
f . a 3 gu — - -
1 a 4 gl. — - - 5:0 —
j a 6 gl. - - 7 : 13—
1 a 8 gl. — - 10 : 2—
1 —— a 9 gV — - ' 11 : 8—
I « 12, gl. — - • 15 : o—
1 a 16 g|. — - 20 : o—*
1 a 18 gl. — - - 22:10—
I n a 24 gl. — • - 29 : 15—
Huur Cedullen.
Van Hutzen, Landen, Schepen Sec. de Jaaren Huur by een gereekent.
Tot 50 gl. opeen 3 ft. Zenel ƒ o: 6— boven sogl totioogl.opeen 6 ft Zeg.o : 10— 100 gl. en daar boven 12 ft. — o • 17— boven 100 gh tot 600——24(1;—1 j 12—



C * )
£00 gl. en daar boven sg?.— 3 : 18—
bo?emooogl.totiocogl. 6gL— 7 : 14—
boveniooogftotben.3ooogl. 8gl.—10 : 4—
boven3ooogl.rot4coogl. i2gl.~i5 : 6—
boven4ooogl.tot 6000gl. iógl;—20 * 3—
boven6ooog!.toti2ocogl. 18 gl—22 : 14—
1>oven 12000gl.opeen — 24gl.—30: o—
De Huurders moeten hebben Copyen van Huur-Cedullen op 6 ft. Zegels, ten ware dg Huur-Cedulle zelfs was óp een 3 ft. Zegel , dan behoeft de Cypye ook niet hooger da» ▼an 3 ft. te zyn. ?
Obligatïen.
Tot 100 gl.opeen 3 ft.fceg. ƒ c : 6—<
boven 100 gh tot 100 6 ft. - o r 10—
boven zoo gl. tot 600 12 ft. — . o : 17— bovenzoo gl.totsooo 24 ft.— - 1 5 12 — boven de2ooogl.op een 48 ft.— - 3 : 4— Öbligatien van Beleeningen, metBorgtogten,
Echte Luiden &c. gereguieert als boven. Op een Zegel van 12 ft koft ƒ o : 10—
Op een < van 24 ft. — - 1 ; 15
Op een van 48 ft. — - 3 ; 4^
DeBinnelandfche WilTelbrieven en geaccepteerde Affignatien op tyd, moeten de Zegels geregulee/t worden gelyk de Öbligatien.
ro-



( 3 )
PoIulTert van Afïuramie.
HÉ* •$oQ\'»V& * nt!'***è(1 \ir"1 V ,v -
Minder dan 200 gl. opeen 3JI.Z ƒ o: 8~ van 2oototonder5ocgl. 6 ft. Z. 0.12— van soototond iooogl 12 ft. Z. 1: o— van ioooiot ond.ioooogl. 24 ft. Z. 5—
en van 10000 gl. en daar bov. 48 ft. Z- 3: 6— 25 Poluflen a 3 11. koften — 9 15—
05 dito a 6 ft. — ib 5~"
25 dito a 12 ft. * — 24: °~
2S dito a 24 ft- — 43 •* °—
AHe Cognoflementen ©p Zegels
van 3 ft. koften ~ — 0:5:8
T" ~™~
Contracten.
Dè Minuten van Proteften, Infinuatien, Atteftatien, Certificatien, Procuratien adne> gotia, Chertepartyen, Bodemaryen, moeten zyn' op een Zegel van 12 ft. ƒ o : ió— Gedrukte Bodemarye Brieven o : 18—
KB. Hier van uitgevonden de Minuten van Proteften van wilfcl. Zie de Ordonnantie Articul 60.
A 2 Tra».



Tranfporten.
Van Obligatien, Aaien in de Ooft en Weft.Jndifche Compagnien, &c.
Tot raoogl. op een 24 ft. Z. - i-ii^ boven 1000 gl. tot 10004? ft. Z. - 3' o boven 2000 tot 4000 3gl.Z. .3* j6~ boven 4000 tot 8000 4gl.-l - 5'. Q_ boven £000 tot 12000 6gl.-» - 7'
boven 12000 tot 1S000 ggl. . 5^
boven 15000 tot 25000 12 1 ^ . X5*: q-* boven 25000 tot 35000 iftgï. — - 2o" o — boven 35000 tot 50000 iögl.— - 22: 10— boven de 50000 guldens 24 gl.—- - 29: 14 —
Dog het Zegel van de Tranfporten van de Aftien in de Ooft-indifche Compagnie, zal" worden gereekent na het oud en orgineel ingelegt Capitaal.
— Lees-Cedullen.
By Begraaffenisfen en Bruiloften te gebruiken voor die gegoed zyn.
1.'t 00 gl. en daar bov. opeen óft.Z./o: e—• 3000 gl. en daar bov. op een 12ft — o /16— 6000 gl. en daar bov. opeen 21 ft.— 1 ; 1 r—. 10000 gl. en daar bov. op een 3gl— 3 : ie"— 25000 gl. en daar bov. opeen 6*1.— 7: n-£L eniooooogl.en daar bov.opeenizgl.—15: o—
Ree-



(s7 Reekeningen.
pan alle Decïaratien, Specificatiën, Aftel* van bedek, Aanneemingen van Werken wc. ' ten lafte van het Gemeene Land, de btec = den, Collegien, Ambagten, Genchten»en andere Sociëteiten.
van ioototbeneed.20ogl.opeensR.Z.o.'
200 gl. en daar boven - éft.~o: 9-* 400 gl. en daar boven - 12R.—o: Ié** fooogl.cn daar boven - 241!.—• x:xï*^
Requestefi,
Ordinaire Requesten aan de Staaten van Holland, Gecommitteerde Raaden, &c, aatt Burgermeesteren en Scheepenen, Oost en West-lndifche Compagnien,en aan alle andere Collegien door een Suppliant geprefenteert, op een zegel van 3 ft. kost ƒ o: 5-*
Dog dat meer als een Suppliant Is, niet repre" fenteerende een perfoon, óp een Zegel van 6 ft. — — — f° ' S>—
Extraordinaire. Ziet de Ordonnantie, A*;ticul 4 en 3J.
A 3



c 6 )
De Minuten van alle Rusting- Schuld eri I Schuld Rentebrieven, minder bedragende r dan iooo gl. op een 24 ft. Zeg. . /i.«n^ boven de 1000 gl. op een 48 ft 3-0^
Alle willige Condemnatien te decerneeren ©p -Obligatien. Contra&en, Huur-cedullerr,' Compromiflen, Uitfpraaken, Verbaalen, Ac corden, en arie Aflens, geen uitgezonden, daar op dezelve Condemnatien verzogt en^etjecerneert zullen werden, ""Op een Zegel van 3 gl. koft — ƒ3 : n*— NB. Daar onder niet te begtypen de Condens natiën op eenige Judiciele termynen.
Biljetten.
Van Verkoopingen of Verhuuringe van eenige Wooninge, Huyfen, Landen, Obligatkn, Scheepen, Meubilen of Immeubile Goederen, Waaren of Koopmanfcbappen, &c. Idem van Nood inge'ter BegraaffenhTen, niet ie mpgsn Drukken, ten zy in handen hebbende efcn Minuut ondertekent by die gene, Ure dezelve zal wflleli laten drukken. Ojï een Zegel van 12 ft.
Dog



Doe meer als een Perceel of partye in zïgfl begrypende, zal de Minute moeten zyn opH
een zegel van 48 ft. Aa %t\ I
En de Drukker zal gehouden zyn de Mi-M nute op een behoorlyk Zegel gefchreeven, sim met zyn Naam en Woonplaats daar in «"ge-B drukt, te brengen op de Secretary dezerSmM
' 'Afgaande POSTEN van Amjferdam.
■
Alle dagen op de Helder, Texel en 't Vlie ,1 *s av. ten half 8. Op Utrecht , de Binneland-| fe en Generaliteits Steden, 's av. ten 8 uren.1 Op den Haag, Haarlem en Noordholland,1 ten half 9.
Nog alle dagen, behalven op Zondag en| Feeftdagen, een Poft op Haarlem, 's avonds! ten half 6 uren.
Zondags. Op Luik, Aken en MaftrichtJ *s avonds ten 8 uren.
Maandags. Op Spanjen, Portugal en Zeeland, 's avonds ten 8 uren. Op Vrankryk en Braband , ten half 9.
Dingsdags. Op Itaiien, Duitschland, Keulen, Gelderland, Kleefsland, Emmerik en de geheele Ooftzee, 's middags ten 1 uur. Op Överyflel als ook op Hamburg, Zwedtn, A 4 Dee-



(8)
Deenema/ken, 'e geheele Noorden en Ooftvriesland, 's avonds ten haif 7, Op Groningen , 's avonds ten half 8. Op Luik, Aken en Maftricht, 's avonds ten 8 uren. Op geheel Groot-Brittannien ,'s avonds ten half 9.
Donderdags, Op Sp^njen en Portugal,'sav. ten 8 uren. Op Vraukryk en Braband, 'sav. ten half 9.
Vrydags. Op Italien, Duitsland, Keulen,' Gelderland, Kleefsland , E-ninerik en de geheele Oolfzee, *s middags ten 1 uur. Op Luik, Aken, Mastricht en Zeeland, 's av. ten 8 uuren; Op Groot Brittannien en Bra. band, 's avondr ten half 9-
Zaturdags. Op Overysfel, Hamburg, Zwe-' den, Deenemarken, 't geheeie Noorden en Oostvrieiïand, 's avonds ten hall 7. Op Groningen, 's avonds ten half 8.
Aankomende POS TENte Aniflerdam.
Alle dagen van den Haag, Haarlem en Noordholiandfe Steden, Dorpen en Omleggende flaatfej», van Rotterdam, Leiden en verdere jZuidholiandfche Steden, Dorpen en Omleg* gende rlaatfen En komen aan van den 24 ïebruary lot den 21 September, 's morgens ten 6 uuren, en van den 2.1 September tot den 2.4 February uie* 't openen da Poort.
Vai



(9)
Van de Helder en Te*e1 des voormiddag-, De" Zondagse» ^ " ff'^ Alt ent Keu' Duitschland, als mede van, Luik vA^n, p, ™ ê^Wenpha en, &c. a noa van Gelderland, Kieetsianu, Wmede ui. de geheele Ooto£
Maandags en rrj«»s*- •-■■■■" , Nöerden,
hrEX^Van Mazylt met P-Ksland en te^V» Zeeland, Braband, Vrank-
ryk, Spanjen en ronu^..
'van >t varen der TREKSCHUIT EN»
Van Amjierdam op Haarlem. Aiio „,HPn een Schuit, met het openen van
de HaaHemmer Poort tot 's avondsi teni uuren De Zomervrapt 6 üuivers, en s Winters 7 ftulverfi duit. Een afeehuorde Schuit koft 7omers t: 14:- * S Winters 3-3^ btttt.eii betTaffa^tefteld, doch over de 15 Peifeneii de ordinaire Viagt. ^ A 5



( io )
Van Haarlem op Amjierdam.
. Den 22 January, de eerfte Schuit, 'smori Sens ten half 5 en 7 uuren. Den 8, February, ; ten 4 en 6 uuren. Den 21 Oétober ten half 5 en 0* uur. Den 6 Nov. ten 5 en 7 uur. En
t geheele Jaar door alle uuren tot 's avonds ! ten kalf 7.
, Van Haarlem op Leiden.
V Van den 14 Maart tot den 2 Oflóber, I s morgens ten 0", 8, 10 en 12 uuren, nade■ middags ten 1, 2 , 4 en 6 uuren. De Nagt-
fchuit ten 11 uuren. De Pakfchut Maandag, . Woensdag en Vrydag, 's morgens ten ir ur.
Van deu 3 October tot den J3 Maart, j ten 6, 10 en 12 uuren, namiddags ten 1, 4
en 6 uuren. De Nngifchuit ten n uuren. De
Pakfchuit fmorgens ten 11 uuren.
: Van leidm op Haarlem.
Van den 14 Maart tot den 2 Ortober, I 's morgens^ten half 4, half 7 , 9 en 11 uuren, namid. ten half 1, 2, 4 en 6 uuren. De Nagtfchuit ten 11 uuren. De Pakfchuit Dingsdag, Donderdag .en Zaturdag fiuorg. ten 10 uuren. Van den 3 Üclober tot den 13 Maart,
fmorg.



( ix )
fmorg. ten half 5 en 9 ™™» Bamïd-ten half Bi 2? 4 en 6 uuren. De Nagtfchutt ten-11 uuren. De Pakfchuit fmorg. ten 11 uuren.
■
Fan Leiden op Delft en den Haag.
Stiorgens ten half 4, <*, 8 en half ri uuv ren, namiddags ten half 1, half 3, 5 en half 7 uuren.
Fan Delft en den Haag op Leiden*
Smorg. ten 5, 7, 9 en half n uuren, naHiid. ten half 1, half 3 > half 5 en half 7 ur.
Fan den Haag op Delft.
! Alle half uuren een Schuit, tot 's avonds 4en 7 uuren.
Fan Delft op den Haag.
Alle half uuren een Schuit, tot's avonds $cn half 9, in de Zomermaanden.
Fan Leiden, door Woerden, op Utrecht.
Van den 15 Oclober tot den 15 April, fmorgens ten n en favonds ten 9 uuren Van den 1 5 April tot den isOélober, fmorgens ten 9 uuren, namiddags ten half 1 en 9 uren.
Fm



C ra )
Van Utrecht, door Woerden, op Leiden. Van den 15 Oflober tot den 15 April
, den iS April tot den 19 Oclober fmorg ten: , 7 en ia uuren, en favonds ten 8 uuren.
x Van Delft op Rotterdam.
Alle uuren een Schuit tot fcvonds ten * uuren, Zomers ten half 9. n 7
V%n Rotterdam op Delft
! ^v™? 1 Aprii É0C dcn 1 ^ober alle uujen, van fmorg. ten 6, tot fav. ten 8 uuren
< Van den 1 Oélober tot den 31 Maart van fmorg. ten 7 lot favonds fen 3 ^'t, van
heek! Jaar aeor een Marktfchuit, fmorg. ten fcalf 5, en Donderdags t, ten half 5 en 5 ur. Van Amjlerdam op Utrecht en te rug. Van den 15 Maart tot den 15 Sept. fmore fen 7, namidd. ten 1 en 8 uuren. Van den 15 September tot den 15 Maart, fmorg ten 8, namidd. ten 1 en 8 uuren. Van Utrechtor* dezelve uuren. dog 's Winters fav. ten o ur Vragt 1 3 ft. en 4 duit.
De Vragtfchuit van den 8 Febr. tot den 6 Novemb., namid. ten 4 uuren, en van den 5 No?emb. tot den 8 Febr. ten half 4,
Vm



Van Jmfterdam op Gouda, en te rug.
Van den i Maart tot den 3? April, fmorg. ten 8 uuren. Van i'May tot den 31 Aug. fmorgens ten 7 ""ren. Van den I Sept.tot den Sr OSob. fmorg. ter18 vurenl, v»l Souda fmorg.} ten 11, ten fav. ten 8 uuren van beide de Steden; November,De"^" uaryenFebr. geen Dagfchuitenj Vragt 19 Kuiv.
Van Amflerdam op Leiden , en te rug.
Alle dagen een kaag van den Overtoom . fmorg. ten 10 uuren, en van Leiden ten 11 uuren, behalven Nov. Dec., Jan. en Febr. Vraat 10 ft. Alle dagen een Trekfchuit fay ten 8, van Leiden fav. ten 9 uuren. De Vragtf fchuit met ftukgoederen fav. ten 5,1: Winters ten 4. uuren van 't Veer van beide de Steden Van den 1 Maart tot den 3t Oftober, Zondag fmorg. ten 7 e«i Pak¬
fchuit met Paffagiers van beide de Steden.
Van Amflerdam op Rotterdam, en te rug. Alle middagen ten 12 uuren, en ten 2 uuren van buiten.
Van Amjlerdam op Delft en den Haag. Alle middagen ten 1 uur, en ten 3 uuren van buiten.
B Fan



( H )
Van Delft en den Haag op Amflerdam.
Alle nainid. ten half 4 van. buiten.
Van den Haag op Utrecht, en te rug.
Donderd. namidd. ten 4 uuren, en Zaturd. wederom.
Van Amflerdam op Weesp van binnen, en een half uur daar na van buiten.
Van den 16 Maart tot den r5 (Mober, Zondags fmorg. ten 6, 8 en 10 uuren, namidd. ten half 3 en half 6. In de week fmorg. ten 6 en 0 uuren namidd. ten half 2, half 4 en half 6 uuren. Van den 16 Oftober tot den 15 Maart, Zond* fmorg. ten 8 en 10 uuren, namid. ten half 3 en half 5 uuren. In de week fmorg. ten 8 en 10 uuren, namid. ten half 2 , half 4 en halfs uuren. Vragt 5 Huivers en 2 duiten.
Van Weesp op Amflerdam.
^an den 16 Maart tot den 15 Oótober, Zondags fmorg. ten 6 en 8 uuren nam. ten 2, 4 en 6 uuren. In de week fmorg. ten ó", 8 en 9 uuren , namid. ten 2 en 6 uuren. Van den 16 Oftober tot den 15 Maart, Zondag fmorg. ten 6 en $ «uren, namid, ten 2 en 5
UM*



( 15 )
Lr-en. In de week, fmorg. ten 6, S enfW* Uo, namid. ten 2 en 5 uuren. Vragt 5 2 duiten.
Ta» Amflerdam, door Muiden, op Naar den, alle van binnen. Van den 1 April .tot den 1 Oaober, fmorg. [en 7 ën 10 uuren, namiddags ten 2, 4» fenhalf'6 uuren. In de week, f*"* ten *'f IS en io uuren,'namiddags ten 2, 4 « BJ j6 uuren Van den 1 Oftober tot den 1 April tfmorg. ten 7, 9 en 11 uuren, n™rd. ten 1, I 3 en 5 uuren. Vragt tot Muid. 5 & <5 duiten I en tot Naarden 3 ft- 2 duiten.
Van Naarden, door Mn'Jen, op Amflerdam. Van den 1 April tot den 1 Oftober, fmorg. I ten 5, 7 en :o uren, namiddags ten half 2, 4 eu half 6 uuren. Van den I O&obcr tot den 1 April, fmorgens 6, 8 en 10 uuren. Maandag ten 5,7 en 10 uuren, namiddag ten 1, 3 en 5 uuren.
Van Amflerdam op Schiedam, en te rug. Des Dingsdags e» Donderdags een Schuit.
Van Gouda op den Haag. Zondsgs fmorgens ten 9 uuren een Trek-
fchuit. rr B 1 Van



( x* ).
'Van den Haag op Ctuda.
Dinsdags fmorgens ten 8 uuren een Trekfehuit.
Van Leiden ep den Haag^ van linnen.
De Vragtfchuit, fmiddass ten half i, en Maandag fmorgens ten half 5 uuren.
Van den Haag op Leiden, van binnen*
De Vragtfchuit, fraiddags ten half 1 , efc Zaturdags fmorgens ten half 5 uuren.
Van Leiden op Rotterdam, en te rug.
De Vragtfchuit fmorgens ten half 10 uuren.
Van Leiden op Delft.
De Vragtfchuit fmorgens ten half ri, van *t Rotterdamfe Veer, en ten n uuren van buiten.
Van Delft op Leiden.
De Vragtfchuit fmorgens ten 10 uuren, van de Vismarkt, en ten 11 uuren van het Dolhuis.
Van



( 17 )
Van' Delft op Maasfluis.
Smorgens ten half 8, half 10, en half 12 uuren, namiddags van den 1 April tot den r Odiober, ten 2 en1 4 uuren. Van den 1 Oetober tot den 31 Maart, ten 1 en 3 uuren. De laarile Schuit favonds ten 6 uuren.
Van Maasfluis op Delft..
Smorgens ten 6, 8 en half 12 uuren , uitgezonderd de Donderdagen, wanneer van den n April tot den t October de eerfte Schuit ten half 6 vaart. Des namiddags van den 1 April tot den 1 Octobcr, ten 2. 4 en 6 uuren. Van den 1 O'ftober tót den 31 Maart, ieïi 1, 3 en 5 uuren.
Van Delftshaven ep Delft.
Alle dagen een Schuit, van .den 1 April tot den 30 Sept. fmorg. ten-7 uuren en namid. ten 4 uuren te rug. Va» den 1 Oclober tot den 31 Maart, fmorg. ten-hatf 8, en namid. ten 3 uu-ren te rug, hehalven Zondags. Ook is alle dagen een vrye Schuit të bekomen.
Van Amflerdam op Hoorn,des Zovers van den 1 April tot den 30 September.
Tcs ö uurc» orer Monnikkendam en Edam f> 3 ecu



( 18 )
een tot Purmerent to?.. Ten 8 uuren over Purmerent.ïeii o uure.i over Monnikkendam en Edam, en Zak met Brieven, Pakjes en Geld, Ten 11 uuren totPurmerent toe. Ten Ten 1 uur over Purmerent en Zak met Brieven, Pakjes en Geld. Ten 2 uuren over Monnikkendam en Edam. Ten 3 uuren Maandag en Vrydag tot Purmerent toe. Ten 4 uuren over Purmerent en een tot Edam toe. Ten ó uuren tot Edam eu cm t^t Purmerent toe. De Nagtfchuit met ophouden van 't luiden der Doomklok over.Purcicrcnt, en Zak met JBrieven en Pakjes.
Des Winters van den 1 Ciïeler tot ultim» Maart.
Ten 1 uuren over Monnikkendam en Eüam. Ten 8 uuren tot Purmerent toe. Ten y uuren over Furmerent, en Zak met Brieven, Pakjes en Geld. Ten 11 uuren over Monnikkendam-en Edam. Ten 1 uur over • Purmerent, en Zak met Brieven, Pakjes en Geld. Ten 2 uuren *>ver Monnikkendam en £da«i- Ten 3 uuren tot Edam toe, doch Maandag en Vrydag een tot Purmerent toe. Ten 4 uuren over Purmerent en een tot E«Um roe. Ten 5 uuren tot Purmerent toe. De ;\'agtfchiüt met ophouden van 't luiden- der
Boom-



( 19 3
Boomklok, over Monnikkendam en Edam , en Zak met Brieven en Pakjes.
Vrsgt tor Munnikkendam 6 Huivers 4 duiten, tot Edam 9 Huivers 4 duiten,tot Hoorn 17 Huivers 4 duiten, tot Purmeient 9 Huivers 4 duiten.
NB. Tot gerief van de Kooplieden hangen drie Briovc-KaiTen , een aan het Baikfloter Veer by de Nieuwe Stads Herbers, een aan de Beurs, en een aan de Munt-Toren; waar uit de Brieven driemaal daags gelift en verbonden worden.
Van Hoorn op Amflerdam, des Zomers van
den l April tot den 3 O September.
Ten 4 uuren over Purmerent. Ten 6 uuren over Edam en Monnikkendam. Ten 9 uuren* • over Purmerent met Brieven, Pakjes en Geld. Ten 11 uuren over Edam en Monnikkendam met Brieven, Pakjes en Geld. Ten 1 uur over Purmerent. Ten half 3 over Edam en Monnikkendam. Ten half 4 over Purmerent. Ten 5 uuren tot Monnikkendam toe. De Nagtfchuit ten 10 uuren over Purmerent «iet Brieven en Pakjes, die ten 9 uuren van het Poft« huis gaan.
B 4 Pel



C ao )
Des Winters, van den i OU oker tot ultimo Maart.
, Ten 5 uuren over Purmerent, doch Maandag en Vrydag ten 4 uuren. Ten 6 uuren over Edam en Monnikkendam; Ten 9 uuren over Purmerent met Brieven, Pakjes en Geld. Ten
11 uuren over Edam en Monnikkendam, met dieven, Pakjes en Geld. Ten 1 uur over Purmerent. Ten half 3 over Edam en Monnikkendam. Ten s uuren tot Monnikkend ur., en een tot Purmerent coe. De Nagtfchuit ten
12 uuren over Edam en Monnikkendam met Bjritven en Pakjes, die ten 9 uuren van het Pofthuis gaan.
Van Hoorn op Alkmaar en te rug.
Ahyd fmorg. ten 8 uuren, en van den r April tot den 30 September, namiddags ten
4 uuren, maar 's Winters namid. ten 3 ur. De Goed - Schuit aityd Dingsdags, Donderdags en Zaturdags ten 10 uuren.
Van Edam op Monnikkendam.
Des Zomers ten half 5,6, half q, half 2,
5 en 8 uuren. Des Winters ten 5, half 7, 9, haif 2; 5 en 7 uuien.
Van



( 21 >
Van Purmerent op Amjtcr&nm*
Des Zomers Maandags en Vrydags ten 5. uuren, en alle dagen ten 7 en 9 uuren, behalven Maandag en Vrydag, voorts ten 12, 4, 5 en half 7 uuren. Des Winters ten 6, 8, 12, 4 cn 6 uuren.
Van de Ryp op Purmerent, en te rug.'
Van den 1 April tot den 33 September, Maandag en Vrydag fmorgens ten 5 en 7 uu¬
ren, namiddags ten * uuicu. va,* - tober tot den 31 Maart, fmorgens ten 7 u» ren,namid.ten 1 uur, uitgenomen Zondags.
Van Leiden op Gouda.
Woensdag, Donderdag, Vrydag en Zatuidag ten half 12 uuren.
Van Gouda op Leiden.
Van Woensdag tot Zaturdag fmorgens tel
11 uuren.
Van Gouda op Bodegraven,
tr..« ,i«„ iï Anril tot den O&oberJ
fmorgens ten 9, fmiddags ten 1, en favonds
ten 9 uuren. van oen 15 vcwwi wi



( n)
April, fmorgens ten g, fmtddags ten half 12 f«v. ten 9 uurii, Welke rot Bodegraven bevaren de Schuiten van Leiden op ütregt, en van Ucregt op Leiden, en varen als dan met i'aifagiers wederom naar Gouda.
Van Bodegraven op Gouda.
Alle dagen fmiddags ten 12, favonds tel 5> e.j fnagts ten 1 uur een Schuit.
. Van Harlingen op Amflerdam en Enkbuizen.
Smorgens ten 9 uuren, 's Winters van den 12 November tot 12February Zondag, Woensdag en Vrydag.
Ordre van 't Varen der VEER-SCHEP EN.
V211 Amflerdam op Haarlem, en te rug. '
Van den 1 April tot den 1 Ofiober, fmorgens ten 1 uur. Van den 1 Ocrober tot den 1 April, fmorgens ten 12 uuren, namid. een halfuur voor het luiden der Boomklok.
Van Amflerdam op Alkmaar.
Smorgens ten 9 uuren, Maandag ten 9 en
"*> Uil f ra
«JU W* V* ' V W|
Van



* ( *3 )
Van Alkmaar op Amflerdam,
Smorgens ten half 10, en Zondags deNagtfchuit, Zomers favonds ten 8 uuren, en '$ Winters ten 9 uuren.
• Van Amflerdam op Hoorn.
Savonds een half uur voor 't luiden der | Boomklok.
Vau Amflerdam op Enkbuizen:
Sav. een uur voor 't luiden der Boomklok.
Van Amflerdam op Amersfoort.
Van den 1 Maart tot den 31 Oclober,' Dingsdag, Woensdag, Donderdag, Vrydag en Zaturdag, fmorgens ten 8 uuren. Van j den 1 November tot den laatiten February, Dingsdag, Donderdag en Zaturdag op "t voorgaande uur.
Van Amflerdam op Naarden.
Woensdag ten 12 unren.
Van Rotterdam op Amflerc'a n.
Alle 4 dagen een Schip.
Tan



(24)
i Fan Amflerdam op Zwol, IJasfelt, Meden* y Hik, Campen, Harderwyk, Harlingen,
I Staveren, Workum , Sneefe, 2>a;<r/,
Alle avonden, met bet luiden der Boomt Mok.
Beurt-Schepen die alle acht dagen va* ren van Amflerdam.
3 Op V Hertogenbofch, Gorkum, Middelc burg,, Vlisffingen, &c.
Ordre op ft Ryden der P OSTWAGENS.
Fan Amflerdam op den Haag, en te rug.
Zondag fmiddags ten f uur een Wagen, h als mede op de tweede Paas, Pinxter en h Kersdag, en in de groote Vacantie daags een
II Wagen, namiddags ten i uur. Doch op de gewoon e jaarlykfe Hank- Valt- en Bede-Dig, als mede op de cerue Paas, Pinkfter en Kersdag, zal in het geheel geen Wagen ry-
h den. En in die week alle dagen twee Wagens. Zomers fmorgens ten 6 uuren,en 's Winters lüet 't openen v n de Poort voorts van den
r jc November tot den t% February, alle «lacen een Wagen fmorgens ten p uuren, ° uit-



C 25)
gezondere by befloten nM*™*™^ Jdaas/ ten i uur nog een Wagen zal aten Deze Wagens zullen moeten ryden at % mafr een Pasfagieiv *™*\ag.*Z'
als mede Tooi ^^V-^het foot zit de helft van de Vragt, buiten het
flagiegeld.
■j Winters by befloten water Zal van den Haag af ryden, in 't Voorbout by de Leidfe Wagens.
Op Utregt fmorgens ten 7 uuren een PofU «gen en te rug. Smorgens ten 9 uuren een •agtwagen. op Amfterdam en te rug- Op :iden twee Wagens, fmorgens ten 10, en middags ten 3 uureTi en te rug.
Van Amflerdam op Utregt, en te rug:
Zoo lang als het befloten water is , fmor^ ms ten 9 uuren een Wagen j rydende af >t Amfterdam van het Veer, op de Agterragt, over de Varkemarkt.
Van Amflerdam op Aarnbem, en te rug: Zomers fmorgens ten ö uuren, en 's Win-



( 24 )
Van Amflerdam tp Zwel, Hasjelt, Meden . blik, Campen, Harderwyk, Harlingen, Staveren, Workum , Sneek, Texel, 'ï Vlie, tjc.
Alle avonden, met het luiden der Boo Klok.
Beurt-Schepen die alle acht dagen va* ren van Amflerdam.
Op V Hertogenbofch, Gorkum, Midd» burg, Vlisflingen, &c.
Ordre op 't Ryden der POSTWAGENS
Van Amflerdam op den Haag, en te rug.
\ Zondag fmiddags ten t uur ceri Wager als mede op de tweede Paas, Pinxter c Kersdag, en in de groote Vacantie daags ee Wagen, namiddags ten i uur. Doch op c cewoore jaarlykfe Rank- Valt- en Bede-Di| als mede op de eerde Paas, Pinkller e Kersdag, zal in het geheel geen Wagen rj den. Eu in die week alle dagen twee Wagen Zomers fmorgens ten f5 uuren,en 's Wintei inet 't openen v n de Poort,- voorts van de !^ November tot den ij February, all dagen een Wagen fmorgens ten 9 uuren
ui!



C 25 D
uitgezondert by befloten «^«"«".«g middaes. ten 1 uur nog een Wagen zal asrvden Deze Wagens zullen moeten ryden al ^as -ér maaer een' Pasfagier- De ****** nen in 4 gl. 12 ""iv. en «001r in 4 gl. »• ftui» als mede voor een Kind dat op oe fehoo? zit oe helft van de Vragt, buiten het Pafiagtegdd.
•l JFtnttr* &<?/Zoi*rc water Zal van den Haag af ryden, in 't Voorbout by de Leidfe Wagens.
Op Utregt fmorgens ten 7 «aren een Poft-1 wagen en te rug. Smorgens ten 9 uuren een Vraatwagen- op Amfterdam en te rug. up Leiden twee Wagens, fmorgens ten 10, en namiddags ten 3 uureTi en te rug.
Van Amflerdam op Utregt, en te rug:
Zoo lang als het beiloten water is , fmON gens ten 9 uuren een Wagen; rydende af tot Amflerdam van het Veer, op de Agtergragt, over de Varkemarkt.
Van Amflerdam op Aarnlem, en te rug:
Zomers fmorgens ten o* uuren, en 's Win-



C *6 >
ter$ met 't openen van'de Poort, van hettingel, by de ItenltBgftraat. En van Aarnhem op Amfterdam,, alle morgen ten 6 uuren van «ie Herfeejg by de St. Jans Poort.
Ördre der gemene WAGENS.
Van Gmda op Rotterdam, en te rug.
■
Van den 15 Maart tot den 1 O&ober, fmorgens ten 6, 8, 10 en 12 uuien, naryiddags ten half 3, ,4» 5 en 6 uuren. Van den 1 jO&ober tot den 15 Maart fmorgens ten 7, 5>«en 12 uuren, namiddags tenhaif 3, 4 en ■liiSiUuren. Alle D;.:ngsdagen z-il hoven dien van lliföouda, nog; afryden een Wagen, fmorgens
I im 4 of 5 uuren.....
Van Amflerdam op Rotterdam, en te rug.
Als 't befloten water is fmorgens ten 8
II liuren een-Wagen,rydende af tot Amflerdam 1 op. de Reguliers Breeftraat, voor de Herberg
Hf de Vergulde Wagen. En tot Rotterdam van lij ft Göudfe Veer.
Van Amflerdam op Utregt
Mt 't befloten water is fmorgens ten 9



( # )
sturen eeh.Wagen, rydende af tot Amfrerdim op de Réguliers Breeftraat, voor de Herberg de Vergulde Wagen, en tot Utregt, voor de Herberg de Witte Engel, buiten de Ca? tryne Poort.
Fan den Br iel op Hellevoet/luis, en te rug* Smorgens ten 8 uuren een Wagen.
Het Luyden der Poort.Klok van & M & T E. R D A *| Verlangen*
Den 22 January, fmorgens ten half 7, fa^ yonts ten half 5.
Den 8 February, fmorgens ten é, favonts ten 5 uuren.
Den 24 dito-, fmorgens en favonts ten half ö".
Den 14 Maart, furörgens ten 5, favonts tèn 6 uuren.
Den 28 dito, fmorgens als boven, favonts .ten half 7.
Den 10 April, fmorgens ten halfs, favonts ten 7 %iuren.
C 2 De*;



( 28 )
Den 21 dito, fmorgens als voren, favonts ten half i.
f Den 7 Mey, fmorgens ten 4, frvonts ten S uuren.
NB. Van den 7 May,tot den 8 Auguftus, Iblyven alle de Poorten open ftaan, tot fa? 'vonts ten half io nuren, als mede dc Stads Herberg.
't Verkorten.
Den 8 Auguftus, fmorgens [ten half 5; jfavonts ten haif 8.
Den 25 dit o, fmorgens ten 5, favonts ten
te uuren.
kerPen 9 September, fmorgens ten half ö, vonts ten half 7.
' Den 21 dito,fmorgens als boven, favonts. Iten 6 uuren.
Den 3 O&ober, fmorgens ten 6, favonts Iten half 6.
mén 21 dito, fmorgens ten half 7* favonts Uen 5 uuren.
I Den 6 November, fmorgens ten 7, lavonts
Iten half 5- , „ ,
l\ De Maand December blyft als vooren.