2314
KB34






2314
B 34






MENGELWERK
VAN
MATHESIS SC IENTIJR ÜM G E N I T R I X.
DERDE DEEL.






.MENGELWERK
VAN HET
G JE WO O TSCM^JP
DER
BESCHOUWENDE en WERKDADIGE
W IS'KUND E9
ONDER DE SPREUK:
MATHESIS SCIENTURUM GENITRIX, TE LEIDEN.
Gedrukt voor rekening van het Genootfchap,
M D c C I. X X X 1 X.



aan de
H E E REN
LEDEN*
Wei-Edele Heeren!
JBtit dit Werkje met eerder aan U is medegedeeld, is toetefchryven aan de drukke bezigheden, waar mede ons de zorge voor de bevordering van den bloei des Genoot/ehaps en vordering der Aankweekelingen "heeft gaande gehouden. En daar wy om plan ten naajlenby op dien voet gebragt hebben , zoo als. vry ons voor fielden , durven wy U verzekeren, van in het vervolg, gelyk te voren , U de Mengel* werkjes yreegtydiger te zullen doen toekomen.
j. van COEVERDEN,
S k c k £ t a u s,



NAAMLYST
Der HEEREN
LEDEN
e n
AANKWEEKELINGEN»
BESCHERMHEEREN. Eerste Beschermheer,,
EuFPiuNCE van Oranje en Nassau, enz. enz. enz. ij. 8. i788.
Medebescherm heeren.
JONKHEER
WILLEM GUSTAAF FREDERICFI,
Graave van Bentinck, • Heere van Rhoon en pendrecht, beschreven in de ridderschap van Holland, Ruwaard van Putten, Hoogheemraad van Rhynland, Schout en Bailluw van 's Gr.wenhagje , enz, enz. 14, io. 1787.
• Ma.



w NAAMLYST.
M*. ADRIAAN van HEUSDEN,
RaAD in DE vuoedschap, mitsgaders HoOFD-
Officier dezeu Stad, enz. enz. if. i. 1789. is Hoaokair Lid gewokdew, si. ij. I78J-
HONORAIRE LEDEN,
JfV Chodron, Luitenant by de Schuttery dezer Stad, 14. 12. 1785.
Mr. D. Muller Masfis , Raad m de Vroedfchap dezer Stad enz. enz. Medebcfiierder , ij, 12. 1785. - : --, . •
j. F. Gael , £7. Stud., Secretaris ,der Am.' bachts Heerlykheid van Leiderdorp enz. enz, Medebejlierder, 21. 12. 1785,
j. C. van dar Kemp, £ƒ. CW.j Begunjiiger 24. 10. i78f. ya/z r^g verqndm 25, 1, i78(J.
Het Genoot fchap , /sTan/Z diw O effening
aangekweekt, zf. y. 17S6.
Salomon Rendorp, £ƒ. Stud. y. Begmftiger 27, 10. 1785.', urn i£«?zg verandert z8. $. ijB6.
Mr.



NAAMLY S T. I m
Fr. Veltman, Raad in de Vroedfehap dezer'Stad, enz. 26. 7. 1780.
J. Kerkhooven JZ. zo. 2. 1788.
H. A. van Heusden, J. U. Stud. Aankwsekding 21. 12. 170V. tot dezen rang bevordert z. 4."
Mr. P. Ff Clignet, J. U. Daftor, 14.^. i;§8.
Aris van Broek, Abrahamsz., Burgemeejler te West* zaandam, 17. 9. 1788.
Lambertus Wenfing van Rouveroy, Reëiordtr La*r tynfchc Schoole dezer Stad, 11. 2. 178V.
BEAMPTE BEST1ERDEREN
£ n
LEERMEESTEREN
d e s
GEN.O OT SCHAP S.
"jjPieter van Campen, Landmeet er en Wynroeijer, Leermeefier in de Wis-Bouw Aardryks - Zeevaart- en Sterrekunde ; Leer mee/Ier en Voorzitter des Genootjchaps. 21, 9 178/.
* a • Bar-



1T NAAMLYST.
Bartholomeus van den Broeck , Konsibeeldhouwer en Leermeester in de Tekenkinde ; Leermeejcer en Adjuncl Voorzitter des Genootfchaps , 21. p
Pieter Ryk, Mr. Metzelaar; Leermeester in d$ Rekenkunde en Penningmeeller des Genootfchaps* ^u 9. ï78f. r< v 1
J. Briefen , Mr- Timmerman, Leermeeflcr in de Bouwkunde en Opzigter over dc Eigendmnmen des Genootfchaps, 2Z. 3. 178Ö.
J. H. Ditfchaar; Leermcejl er in de Rekenkunde, Boekhouder en Adjunft Secretaris des Genootfchaps , 21. 9. 178$.
Ifaa'cus van Coeverden , Med. Stud.; Secretaris des Genootfchaps, 30. f. 1787.
Pieter Geerling, Mr. Timmerman; Lecrmeefter in de Bouwkunde en Adjunct Penningmee/lei' des Genootfchaps, 14. 11. 1787,
BUITENBESTÏERDER.
A. de Rruin de Neve, Med. DoStor te Rotterdam, tl. 9, 1785.



NA AMLYST. v ORDINAIRE LEDEN.
J9 Renier, Predikant te Ter Nisfe, in Zuidbcy-eland y 21. y. 1785.
Jacobus van Chmp^fj, Beminnaar dér 'Wiskunde',L Medebejlierder, 14. 6. 1786,
AntoniusGunther, 5. S. Theol. Proj>., z8. 6. 1780';
Willem Chriftpffel Hpogv S.$} Theol. Stud., u II. lj%6,
Johannes Corneïis de Jongh, Koopman te Rotter-' dam, t, 11. 1780".
Richard Wilding, Pracceptor in de Engel/chef'aa? ie en Wiskunde te Rotterdam, 29. 11, 1786.
W. P. Kluit, J. U. Stud., Medebejlierder, 20. 6. 1787.
Albertus Samuel Alting, S. S. Theol. Stud.. kweekeüng 21. 9. 1785. fof dezen rang bc vordert 13. 6. 1787.
Cornelis Noort, Leermeeflcr in de Wiskunde t '1$ 9. 1787.
Jan Duim, Stads Wynroeijer, 5. 10. 1787. "
* 3 Ja,



vi N A AM LY ST.
i
Jacob Roeloffs, S. S. Theol. Stud., Aankweektling 9. 11 ijSf. tot dezen rang bevordert 14. ir. 1787.
J. E, Goetzee, J. U. Stud., Annhveekeling zo. 10. 1781"., tot dezen rang bevordert 14, 11. 1787.
Gerrit Beekman , Beminnaar der Wiskunde, te Warmond. 5. 3. 1788.
Jacobus la Lau, Beminnaar der Wiskunde, 2, 4. 1788.
R. P. van de Kasteelen, S. S. Theol. Stud., 14.
J. P. Perret, Med. Stud., 24. 9. 1/88.
Christiaan Bernhardt Schwencke , Collecteur van de Wasfcnaarfche Tollen aan de Zyl, 6. ioj '7.88.
BEGUNSTIGERS.
^/ornelis Waagen , Secretaris en Rentmeejler der Schuttery dezer Stad, Medebejlierder, 21.
J. F. Gallée, Advocaat in 's Hage, 23. 10. 1785,
P. W.



NAAMLYST. vit
?. W. van den Boogaart, Advocaat te Delft,
2f. 10. 1785.
Johan Petrus Pompe van Meerdervoort, U. Stud., 9. 11. i78f.
J. H, Prins van Lockhorst, Raad in de Vroed1' fcliup dezer'Stad, 9. lil 1785-.
Jan Jacob van der Meer, J. U.'Stud., Schout der Ambachts - Heerlykheid van /Leiderdorp, enz. enz. 14. iz. 1785.
Nicolaas van, der Steng, 27. iz. J785.
George Clifford, J. U. Stud.. Kerkmecjler te A,nfterdam, 2f. i. 1786.
Johs. van Bemmelen, Franfch Kostfchoolhoudcr % 10. z. 178Ó.
Adrianus van der Meulen, Klerk ter Secretary dezer Stad, MciebefUerdcr , \f§. 2.' 1786.
Jan van der Tas, Z2. 3. 178(3.
Wilhelmus Greve,' Predikant te Beviel, 5.4.1780".
Cornelis van Galen, Med. Doblor te 's Hertogenbofch, 1. 5. 178Ö.
Jan Cyfveer, eerftc Commies in de Courant* Drukkery dezer Stefd, 7. 6 1*781?.
Johannes Jacobus Bylaart, Konstfchilder, 12. 6. 178(5.
Johannes Prins, 20. 6. 1786.
* 4 Wil-



Vin NAAMLYST.
Willem Samuel Guicherit, J. U. Stud., 20. 9. 178$.
Pieter de Mar?, Kortst ■ Plaatfnyder, 1. 11. 17815.
JanvanNoort, 1. it. 1786.
Lucas Meerens, J. U Stud., 10. nf 1785.
Jacob van derLely, Advocaat te Delft, 8.12.1785.
Johannes Wilhelmus van Irhoven Leenman, S. S. Theol. Stud. 1. 3. 1787.
Ysbrand vanDam, U.Stud. Kerkmeefter, 5.3.1787.
J. J. Vereul, ft U, Stud., 16. 3. 1787.
Herman Obreen, J. U. Stud., 20. 3. 1787.
Jan Pas, Luitenant by de Schuttery dezer Stad, 25. 4. 1787.
Jacobus Muts, 10. f. 1787.
Thomas Koet, Boekdrukker, 30. 5. 1787.
.JanHonkoop, Boekdrukker, 26. 9. 17.87,
Willem van Esbrugh, a. 1. 1788.
Daniël van Halteren, J. V. Stud.- 9. t. 1787.
J. van LaetWen , Diaken der Nederduitfche Gemeente dezer Strèd, 1. 4. 1788.
jfhêödore Aangeenbrug, 29. 4, 1788.
Abraham Witmans, Leer mee fier in de Franfche en Engelfchs Taaien, 9. f. 1788.
Johan Christiaan Weening, 26. 6. 1788.
Wil-



NA AMLYST. «
Willem Vrolik , 29. 8. 1788.
Gerardus Vrolik, 29. 8. 1788.
Willem Vrolik Junior, 29. 8. 1788.
JanOmvlee, 29. 8. 1788.
Johan Andreas Cramer, ap, 8. 1788,
Fredrik Worcman, 1. p. 1788.
Jean Dieiitegard, Vendrig der Schuttery dezer Stad, 4. 10. 17S8.
Arie van Hulfel, 24. 10. 1788,
Jacobus Ryk, 24. 1. 1789.
Abraham Collas, 24. 1. 178P.
Jan van der Meulen, 30. 1. 1789.
Willebrord Uljée, Mr. Metfelaar, 11. 2. 1789.
AANKWEEKEL1NGEN
TAN
EER.
J^braham van Broek, Philof. Stud., z. 9. 1787.
* c C. de



x NAAMLYS T.
C. de Fremery, 20. 2. 178S.
Marcinus van Oorde, 9. 4. 1788.
P. J. de Fremery., 12. 6. 1788.
Jacobus Antoni Adriaan Zoutman, 18. 6. 1788.
Lambertus Hénricus Wenfing van Rouveroy, 11. 2. 1789-
AANKWEEKELINGEN van EER
in den
B U R G E R S T AND,
ubertus Romburgh, 22. 2. 1786.. Leenderc Wynen, 14. 6. 1786". Cornelis Ryk, <5. 9. 178Ó. Willem Engelbrechc, 20. 9. ij%6. Abraham van Loon, 29. '11. 178(5, Hendrik van Loon, 29. 11. 1780. Willem Cornelis Corduwa, 10. 10. 1787. Huybert van Romburgh, 16. 4. 178S.
Wil-



NAAMLYST.
Willem Leonardus van Esbrug, 28. f. 1788.
Jan Hendrik Weening , om ter Zet te vaaren z6. 6. 1788.
Johannes Ryk, 3. 9. 1788.
Jacob Moraal, wonende te Zoeterwoude, 24 1 1789.
Lucas van de Zee, 30. 1. 1789.
BEGUNSTIGDE A A N KW E E K E L IN G E N.
Johannes van Leeuwen, kerende om ter Zet te vaaren, 11. 1. 1786.
Abraham Hollebeek , uit het Burger Weeshuis leerende om ter Zee te vaaren, 27. 7. 17^6".
Hermanes- Huyfen , Cerporaal onder het tweede Battaillon der Grenadier Compagnie van het Jlegement Oranje Gelderland.
Pieter le Fcber, leerende tot het Militaire. i-> 9
1788. * r> r



XII
EAAMLYST.
Jacob Domus, uit het Burger Weeshuis, ter Zee vaarende j if. 10. 1788.
W E E Z E N
TOEGELAATEN TOT HET ONDERYVYS DÊS
GENOOTSCHAP S.
jPieter Lortio, Timmerman, 14. 12. ij%f. Wouter Slegtenhorst, Loodgieter, 14. 12. 178^ Jan Domus, Horologiemaaker, 8, 7. 1786". Anthony Cosfée, Zilverfmit, 29, 3. 1787. Jacobus Montfoort, Steenhouwer , 7. 11. 1787, Jan Verhoogt, Loodgieter, \6. 4. 1788. Jacobus Koet , Verwer, itf. 4. 1788. Dirk van der Pop, Zilverfmit, 5. 8< 178$.' Jan Coppenfchaar, Zilverfmit, 5. 8. 1788* David van Toir, Beeldhouwer, 14. 1. 1789.
JON-



NAAMLYST. XI1Ï
JONGELINGEN
UIT DEN GÈMÉENEN
$ Ü R G E Ü 's T 4 N D,
Londen Kooien, Timmerman, 9.8. I7g6i door P. van Campen aangenomen.
Jan Groenefehey, Timmerman, 27.-9 i7g6 door A. van Gennep, voorheen Adj. Voorzitter, aangenomen.
Mattheus Verhaagen, Timmerman, 15. ïi t7%6 door}. Driefen aangenomen. '
Nicolaas Wiggers,, Timmerman, 15 n wo* door LI vandenBroeck aangenomen. '
Bartholomeus Smit, Timmerman, ic Ir „eg door A. de Bruin de Neve aangenomen.' *
Johannes Jacobus la Lau, Timmerman, 3o. f i7g? door J. van Coeverden aangenomen.
Cor-



xiv NAAMLYS T.
Cornelis van der Meer, Steenhouwer, 31, 10. 1787. door]. H. Ditfchaar aangenomen.
ïacobus de Bock, 14. f. 1788. door P. Geerling eiangengmen.



TJEJEL MtJlWJBEZ* XJSTG
over de WAKKERHEID DER NEDERLANDEREN TER ZEE. uitgesproken in de derde ALGEMEENE JAARLYKSCHE VERGADERING
van het
GENOOTSCHAP
der
BESCHOUWENDE en WERKDAADIGE
WISKUNDE*
ter spreuke voerende.'
MATHESIS SCIENTIARUM GENITRIX. door
PIETER van C A M P E Nj
VOORZITTER des CE NO O TSCHA PS. Ia de Gehoorzaal der Latynfche Schokte Leiden, den 6. Mey 1788.
Gedrukt voor rekening des Genootrchaps.'
mdcclxsxvxis.



I



OVER DE
WAKKERHEID der NEDERLANDEREN ter ZEE.
AANZIENLYKE VERGADERING!~
WEL-EDELE MEREN MEESTEREN RECENTE N , VADEREN DIK WEEZEN!
WEE-EDELE H E E REN , KUNSTLIEVENDE MEDELEDEN.'
AAN KW EEKELINGEN} BEGUNSTIGDE JONGELINGEN, EN WEEZEn!
GEËERDE TOEHOORDEREN!
Heb ik voorleden Jaar in deeze aanzienlyke Vergadering de Krygskunde op haare waarde trachten te Hellen ; poogde ik den invloed der Wiskunde in deze voornaame Weetenfchap aan den dag te leggen, om hen, die zich tot den Kryg , als het ware, gebooren vinden, aan te fpoorcn, om van het onderwys dezer Vaderlandfche Maatfchappy gebruik te maaken ; dat my heden gegund zy, met geenen minderen lof voor de Wiskunde te fpreeken van de Zeevaan, die & brerj



( l >
bron vanNeêrlands Koophandel, den grondfteun van onzen Staat.
Veroerlooft rny, Kunstminnende en Kunstbevorderende Landgenoten ! veroorlooft my den weg, dien ik ten dien einde heb ingèflaagen, brigeftoord te bewandelen. — Staat my toe , aan den leergierigen Jongeling open te leggen, tot welk een aanzien en vermogen ons dierbaar Vaderland door de vly' ■ beoefening dezer heerlyke Weetenfchap gej>iommen is, en hoe veele wakkere Mannen zich daar door vermaard hebben gemaakt. — Laat my hen verder, dooreen betegelend Tafereel der zeldzaamheden, die de daadelyke beoefening oplevert, uitnoodigen , om, tot roem onz.r Maatfchappy , te greetiger van het onderwjs, hun zoo licfderyk als belangeloos aangeboden, gebruik te maaken"; en geenfins daar van te worden afgefchrikt , als ik opnoeme de deden der Wiskunde , van welken zy behooren gegronde kennis te bezitten , alvorens zy zich verkouten den Oceaan te bevaaren j en eer zy waanen in ftaat te zyn, om over denzelven een fchip te voeren, zonder roekeloos .zich zeiven en anderen aan de voor ons fchynbaare noodlottigheden te waagen. — Mogt my myne onderneeming naaf mynen wensch gelukken , dan mogen , op dit uur, waarin ik de eere heb tot deze aanzienelyke Vergadering te fpreeken , onze* Leerlingen, die zich ten dienile der Zeevaart van ons Vaderland verbonden hebben, wel verre van zich der keuze die zy deden re beklaagen, en lafhartig terusr te frappen, integendeel worden opgewekt, om in hunne pryswaardige poogingen, waar van ik my verfchuldigd rekene de blyken ter kennisfe der Leden, te brengen , meer en meer te volharden, en s zich



zich te bevlytigen om onder inwagting der goddelyke zegeningen het daar henen te richten , dat zy den Lande nuttig, en den roem dezer Maatfchappy bevorderlyk zyn.
Öffchoon my deze luifterryke menigte , ondef welke ik my den minstkundigen achte, geene geringe bekommering baart, of ik aan het gepast oogmerk zal mogen voldoen ; wil ik echter my Van mynen plicht niet onttrekken j en zal zonder omwegen ter zaake overgaan.
Is ons Vaderland, van de eerfte tyden af, dat hetzelve van befchaafde Volkeren bezogt wierd, om den yver zyner bewooneren geroemd gewordene; — hebben vernuft en naarftigheid aan den oceaan deezen grond betwist, en tot eenen Lusthof der Aarde hervormt; — zyn het onze Voorvaderen geweest, die glorieryk de grenzen van dit eng beperkt Gewest, in weerwil hunner magtigfte gebuuren , wisten uit te zetten , en van alle over-* heerfching te befchuttenj — heeft hunne wakkerheid in den Kryg hen byde geduchtfte volkeren Van Europa aanzienelyk gemaakt; —- niet minder is Neêrlands grootheid en rykdom te erkennen aan de wel bedrevene ftoutmoedigheid onzer Landgenoten in de Zeevaart. Van de eerfte dagen, dat dit Lgnd uit tene akelige wildernisfe tot een beWoonbaare valeië hervormd wierd, gaven deszelfs BeWooners , de Batavieren, doorfhande blyken, dat zy niet fLgts in het veld hunne vyandén onder de oogen durfden zien, maar ook «de kans te water waagen. Het was daar door, dat zy by de Romeinen al vroeg gezogt, en in de gewichtigite zeeftryden Je agtemoede der Vloten befchermden. Het was dair door, dat zy van een ongeacht tot eenoutz.glykvolkopwiefchen; A 2 hes



k :4 )
het was daar door, dat de naam onzer Voor ouderen over den ganfchen Aardbodem bekend en geëerbiedigd is geworden} — ja , het was daar door, dat de Koopvaardy haaren zetel op dezen vryen grond zag vestigen; — en het is ook daar door, dat ons Vaderland tot die hoogte is geklommen, dat het de oogen der jaloersheid niet ontwyken kon.
Onnoodig achte ik op te tellen de gebeurtenisfen , in welken de Batavieren blyken gegeeven hebben van hunne weergalooze onverfchrokkenheid tegen de magt des waters, waarin zy, fcheenen gebooren en opgevoed te zyn. — Onnoodig achte ik aan te haaien de ftryden van Jalius Caefar , Auguflus , Germanicus, Kariovaldus \ Brink en anderen, onder wi'en zy, noch Rivieren noch ftroomen ontziende, ongeloofelyke daaden verricht hebben. De laatere tyden, "wanneer de Batavier op een befchaafder leevenswyze begon te letten, en eenigfihs de fchadelykheid zyrer ingebooren drift leerde beteugelen, namelyk, om met voorbyzien van zyn eigen Vaderland den voorfpoed van vreemde volkeren te helpen befcWermen , en deZelVen by te fpringen, die latere tyden, zegge ik, zyn genoeg om ons te overtuigen, hoe wel bedreven onze Vooronderen in het bcvaaren der Zeen. naar byna alle oorden der Aarde waren ; — tot welk een aanzien zy den Koophandel daar door gebragt hebben, en met hoeveel dapperheid zy denzelven befchermden.
Naauwlyks liep die voornaamfte zenuw van onzen Staat gevaar om door overmacht afgefneden te worden , of de Vyand bevond welhaaft, hoe gevaarlyk het was onze Voorvaderen ten ftryde te rroopen. — Wy hebben flegts de Cefchiedboeken
on-



( r )
pnzes Vaderlands in te zien, en naar te gaan, welke heldendaaden onze Voorouderen in 'c jaar 1439. en de twee volgende Jaaren in de Ooftzee verricht hebben , toen zy aldaar de magtigite Mogenheden van Europa den fchrik aanjoegen, en hunne Koopvaardy beveiligden. Wy behoeven alleen op te fpeuren hoe de Franfche Koning, Lodewyk de Elfde , 30. Jaaren daarna, uit wangunit op onzen voorfpoed , den Gr&ave van War* wik tegen de onzen in zyne ftrooperyen onder-» fleunde; — hoe hy daardoor met. ons in fchcepsftryd geraakte, onzen Koophandel frachte te fnuiken , en zich der Zeën zogt Yneefter te. rfiaa» ken : doch met hoeveel fchande en fchaade hy, na zes Jaaren vrugteloos tegen, ons gewoed te hebben, van zyn boos voorneemen heeft moeten afzien; dewyl zulks voorviel in .een tyd, dat niemand van dezen Stelregel gebruik maakte , te weeten : dat het beter js 1'ïamch — dan .Graaf'sgezind ts zyn; maar dat elk ingezeten mee daaden betoonde liever alles, te-waagen dan voor Lift en Bedrog te willen bukken. -— Onderzoe j ken wy de corlogsdaaden der onzen, onder de regeering van Karei den Fyfden ; dan ftaan wy verbaafl over hunne ftoutrrioedige.'en'niet minder gelukkige onderneemingen ter ,Zee.' Hoe gedenkwaardig is het-Jaar i$-43. voor Nederland, maar vooral voor Holland en Zeeland ! —. boor de ftrooperyen der Franfehen tot den hoogden trap van wraakluft. getergd , zien we hen , met niet meer dan tien gewapende Koopvaardyfchepen, de rivier van Bourdeaux opvaaren, zeventien rykge!-. laden Schepen bemagtigen , de overigen. am de woede der Vlamme opofferen, en.het omgelegen Land met fchrik vervullen. En was de fcheepsA § ftrrd



C 6 )
ftryd met ons en de Franfehen tusfehen Douvres en Caiais in den jaare 1554. voor Holland betreurenswaardig, zy was echter aan onze zyde niet minder roemrykj en het heeft den Vyand nooit geluft op de geringe prooy, die hy door fchandelyk verraad gewonnen hadt, te fnoeven; bewonende veel eer fchaamte wegens de lafhartigheid zyns Volks , van 'welks bloed de Zee als geverfd was. .— Herdenken- we de onderneemingen van Hollands Edelen'tegen Aha in den jaaren ï$é$L 70 en 71; — overwegen we daar bv d^n rampT zaligen toeflarid •,- waarin ons Vaderland, door de knevelaryen en moordlufl: van dien Dwingeland,gebragt was; zoo moeten wy niet minder over hunne onverzaagdheid dan over den gelukkigen'uitflag ons'verbaazen ;- en daarby bekennen, dat Neerlands oude Vryheid door de Zeevaan herwonnen is, wanneer onze geringe Vjqot, onder bevel van den Admiraal . Graaye Fan dei- Mark de Stad Bnele veroovvrde, — De overwinningen ter Zeè irt het volgend jaar if/2. op de Spaanfche en Portugeefche Vloten betaald , zyn niet minder aanmerkelyk. ~S De moed der Z-euwen in ïffi, tegen LYJvila, flotvoogd van Antwemen, is even gedenkwaardig; als inede de flag by Reimerswaalé tegen Romaro' en Glimes, onderden wakkeren Admu3.nl van Bo'fot, in het volgende Jaar.
Dan daar het my tegenwoordig te doen is', om onze Vaderlandfche Jeugd door de glorieryke'daaden onzer Landgenooten , ter Zee bedreventot haar oogmerk te meerder aan te vuuren ■ en ik niet voorgenomen heb de gefchiedenifF?n onzes Vaderlands wegens allé de gebeurtehiiTen te Water voorgevallen, aan te haaien; houde de Vergade» ring my ten goede, ik my aan myne taak ver-
bin-



( 7 )
bïnde , en flechts onze Zeeheiden , wier naamen de onfterfelykheid moeten blyven toegeheiligd , trachte te helpen vereeuwigen. Staat my guniiig toe dit uur te herdenken aan zulke Mannen , die hun leeven voor de Vryheid en voorfpoed dezer Landen op den ohmeetelyken Oceaan durfden waagen; — aan zulke . Mannen , die meerder het behoud van het lieve Vaderland dan de gevaaren , waarin zy zich begaven, in acht namen; die nimmer door, maar geduurig tegen, groots; overmacht {treden , en de ontzachlyktfe Vloten" overmeeflerd hebben, —> Wie , die in het geluk zyns Volks waarlyk deelt, kan zonder de teederfte gevoelens gedenken aan het Gevecht onder den Heere van War mme , Jvjihim van Na [[au, en den wakkeren viee-.Amïraal van der Does-, wk'jt. Vioot, vereenigd met de Schepen der Engejfche Admiraals, Hom en 'Drakt, tegen de onverw'hV nelyk genoemde Vloot der Spanjaarden, reeds twee Eeuwen geleden, zoo manmoedig, ge&redefi en overwonnen hebben? —■ Hoe veel moed en ervaarenheid befchouwen we in het bemagrigen der vyandlyke Haven van Cadix door de onzen en Engelfchen, in den Jaare 1596! — Metwelkeen onverfchrokkenheid zien wy den Batavier zynen Koophandel uitbreiden tot in de vérstafgelegener deelen van het Ooften en Weften, in eenen tyd, dat de trotfche Spanjaard hem van den H-indel uitfloot! — in eenen tyd,, dat de magtigitcn van Europa op den ondergang van dit Land het fcheenen aangelegd te hebben,- ja in eenen tyd, dat Nederland , door geduurige oorlogen, 'fcheen afge~
mat,te zyn! Hoe groot is de moed en Z e-
manskunde, die Wy zien doorilraalen in den drié* jaarigen tocht van den fchranderen en nia'minder A 4 dap*



( 8 )
dapperen Olivitr van Noort' rondpm den Aard kloot; — in den roemruehtigen Scheepstocht en gevegten tegen Spanje , onder den in kunde en moed beproefden Amiraal Van der Does, geduurende de twee laatfte Jaaren der zestiende Eeuw; — in het verjaagen der Portugeezen en Spanjaarden uit de Ooft-Indien, onder de drie vermaarde Bevelhebberen, Heemskerk, Grenier en Hermanszoon ; — in het gelukken der onderneeming van den doorkundigen Spilbergen, om onzen Koophandel in het Ooften te doen voortduuren; —— in het bemagtigen van de Portugeefche Vefting op Tidir., onder den Amiraal van der Hagen en den wakkeren Kapitein Mol; r— in het glorieryk gevegt van den Zeeuwfchen Bevelhebber JHoutum met Ptdro C-ibiera, Amiraal der Spaanfche Vloot ; — in de gedenkwaardige overwinning door Hendrikszeon en Qerbrandszoon, behaald op den Amiraal van Duinkerken, in 't jaar 1605; — in de vernieling der Spaanfche Vloot voor Malakka door den Hollandfchen Vlootvoogd Matelief; — in den bloedigen Zeeflag in de Baai van Gibraltar-, door den Amiraal van Heemskerk en den Kapitein Verhoef; — in de onverwagte overwinning op de Spaanfche Vloot by de Kaab Verdifche Eilanden in 161 z-, — in het hardnekkig Gevegt tegen Mendoza onder van Spilbergen , by de Straat van Magellaan, in 161 f 5 — in den Scheepsftryd met de Spanjaarden en Van den Kerkhove , tuflchen Tariffa en Gibraltar; in den onvertzaagden flag by Kadix , onder Zwarten' hond, in den Jaare i6zz 5 wanneer de Vyand, hoewel veel fterker dan de onzen, fchandelyk moeft de vlugt nemen. — Wie ftaat niet verbaast over de ongeloofelyke dapperheid van den
Kat



( ? )
Kapitein Steenback, in 1Ó23, by Gibraltar, das hy'tegen vyf Oorlogsfehepen flaags geraakte, er de overwinning behaalde; — over den Scheepstocht naar de nieuwe Wereld, en het bemagtigen der vermaarde Stad St. Salvador, de hoofdplaat? van geheel Brazil, onder den bevelhebber Jacob JVillekens , in het volgende Jaar; — over het verbranden der Spaanfche Koopvaardyfchepen op de rivier van Callao in Zuid-America, onder bevel van Jacob Heremiet ; en het bemagtigen van het Eiland Puna , door den Vice-Amiraal Verfchoor; — oveide ongeloofelyke wakkerheid van Fan Zuilen, en het gevegt tegen de Spanjaarden, by de Baai van Loanda op de Kuil: Van Angola, in 1624; — over de Zege, die de vereenigde Hollandfche en Engelfehe Vloot op de Portugeezen bevogt in de Perfifche Zee, en de meer dan menfehehjke daaden van den vermaarden Amiraal Piet Hein , in 1Ö2Ö en 1628; — over den gelukkigen Scheepstocht onder den bevelhebber Lonk, en het bemagtigen van Fernambuk in 1629; —1 over den heldenyver van den Amiraal Jol, in het aantasten der Zilvervloot van Spanje by de Organes, hoezeer ook de lafhartigheid zyner Medebevelhehberen, o fchande voor onze natie! de oorzaak der mislukking van zyne onderneeming was. Wie, zegge ik, ftaat niet verbaast over de ongeloofelyke daaden van zoo veele Nederlandfche Mannen ter Zee uitgevoerd! — wie die de gefchiedenisfen dezer Helden nagaat, befchouwt niet, met hoeveel ervarenheid en kunde hunne tochten en ftryden gepaart waren, en hoe weinig zy zon-? der dczelven, oogenfchynelyk , door enkele dapperheid zouden gevordert zyn? —- Hoe groot is de heldenmoed der onvergelykelyke Mannen, MaarA f ttq



( ie )
ten Harpsnszoon Tromp en Mïchieï tl' ff»* / mechoeveele blyken van ertZi f fter! maai zien wy ^SS^J^ve^
&\ - Met welk eenbeleid ?ien Wv Zn vroegere en laatere Zeevoo Jen iZn f" \,de derland te recht zyn roem™' ffi? ^ 7"' toebetrouwde fchatten en voik°ov7r feul Element, als over een eeha-^SIn '«"^os heenen leiden ! - £ £ vtl! F3* ' kenmerk van yerfhj'« y veS^' wy hen tegen hunne aanvallen! v ? ' 2ien glorie ftryden, of dezdv?rKBe ^n-i0 ^ aantasten en verjaagen! ü £éS"°e fchuilhqeken den der yóprtreffefyké Zee- fn n? ?P ^ ^ Cornelis Tromp, }>e Haan\ «
Maft, Roi-k» Var, A.r r tjt zailti »
mhiÏL Oorthuis, enToXVl £ *?7» nende Zeehelden d?e onderhhl " 7 ^ wakkeren Zoutman, in den faS , 77"d,Van de" dig voor's Lands ouden foeS Zftr^f ° Tt ben; — Letten wv nn j j geltreden heb-
ande're tóllg lat»^ *5**?*5 Jeen dapperheid maar Y' dat njec al¬
kennis ƒ zoo wel Seïlll-6 ^effende delyk deel der £e- en Kr! aJs bevin*
zaak van zoo veet en nlt ^ "^' de 0or" waardige Overwinni^rgeZtU'^W erenS' denhier in té meerdet onf vStS' • Z°U" dien wv dee»r on-r AT?5 . vinden. % bezwalkenTd^r h t o^o,2 me*fchro°™den\ te onervarenheid Z 3SffiK* *f«- «ft ^g zyn zal, dat zoo vede rvkTeM, £"cTgeJyk zooveeleVlo^ ft -
en



( 11 )
en wakkere Scheepslieden , ter prooye 'van het verderf moeten zyn. Doch waartoe zoude ik my verledigen met rampzalige gebeurteniilen, uit verachcelyke onweetendheid geboren daar niemand, die deel aan deze Maatfchappy heeft, zal onbewust zyn , hoe overnopdig het is, Mannen van Kunde tot den Zeedienst aan te kweeken, om 's Lands Welvaart aan geene verachters van de aanzienelykfte en onontbeerlykfte deelen der Kunft te moeten tpebetrouwen. 't Is my genoeg, indien ik eenigfins voldaan hebbe in het aanhaalen van fommige gebeurtenisfcn , uit w. Iken wy zien , van hoeveel belang het behoud en de ukbreiding, der Zeevaart voor deze Landen gerekend zy * eh wie onzer Landgenoten hunne naamen daardoor onfterfelyk gemaakt hebben, — Laat my, zo kort doenelyk, het bevallige der beo benende Zee* vaartkunde met flaauwe°verwen maaien. ' Is de Zeevaart aan veele wisfelvalligheden on* denvorpen j — gaat zy dikwyjs met de fchroomel j kfte* onheilen gepaard; moet zy haar vermogen menigmalen door woedende ftormwinden, door kraakende donders, door verbolg ne w uerg. lven, of door onweerftaanbaare orkaanep, ziën veïbreea
ken; is haar vérblyf fomtyds eene der akelig-
fte tooneelen van bekommering en ellendej — is ?t, dat de Hemel haar wel eens fchynt te willen verdelgen , en de Afgrond met openen monde haar tracht in te zwelgen; — fchynt zy nu of dan de heilbotte der menfehelyke bedryven te zyn: wanneer wy haar van eene andere zyde befchouwen , dan is zy de voortreffelykfte der weetenfchappen. Waar was, zonder haar, de fchakelder Gezelligheid, waar mede zoo veele natiën aan elkander verbanden blyven? — Hoe eng was de Koop--



( )
handel beperkt, hielp zy derzelver grenspaalen niet geduurig uitzetten? — Wie anders dan zys weet de voortbrengfelen van het eene werelddeel in het ander te brengen? — Door wie anders, dan door haar geeft het Ooften en Westen de fchatten en kostbaarheden die hun gefchonken zyn, aan ons werelddeel aan Europa? — Door wie anders dan door haar zyn ons de Konften en Weetenfchappen der verstafgelegen volkeren be? kend geworden.? — Aan wie hebben wy te danken dat het befchaafde deel der menfchen de gedaante zyner woonplaats, de Aarde, kent; dat fchrandere mannen de beweeging des Hemels met de loopkringen der Starren hebben tragten op te fpeuren, en den grooten Formeerder aller dingen in zyne werken leeren verheerlyken ? — Door wie is het blinde Heidendom het licht der waarheid aangebragt? — — 't Is^le Zeevaart, die voor het menschdom zoo onwaardeerbaar, zoo onnafpeurbaar heilryk is! r- Zy is het, door wie de Maatfchappyen der Volken beftaan, het Aardryk bewoond , de fchepfelen gevoed , en boven al Godsgroote werken gekend worden. — Ja, men noeme haar te recht de bron des menfchelyken voorfpoeds, de fchakel der Natiën, de fakkel der Weetenfchappen.
Indien ens luste het lotgevalljge van het Zeemansleeven te beproeven , dat wy den noellen
Zeeman in zynen reistocht vergezellen; Laat
ons met hem den oever van het land verlaaten en de ongeseinde golven met de kiel van ons gevaarte klieven. — — Welk eene fchildery van den Starrenhemel maalt ons de Oceaan! — Het fchip, waar op wy ons bevinden, hoe fnel door den wind voortgedreven, fchynt ons in het midden.



( H )
den der Zee te bewaaren, en als aan zyne ankertouwen gekluifterd te liggen. — Wy zien eené menigte Schepen van onderfcheiden groote en gedaanten om ons Zeekasteel, door elkander heenen zweven. — Ginds komen anderen aan den groenverwigen Gezichteinder traagelyk opdaagen, terWyl fommigen hunne toppen op denzelfden afftand weder onderhaalen. — Evenredig Tafereel van hetglansryk Firmament! leerzaame befpiegeling! — Gelyk onze benedenwereld in eene eigenJyke beweeging , om den oorfprong der dagen, is, en voor onze oogen in het midden des Hemels onbeWeegelyk Haat, is onze gevleugelde wooning in eene voor ons fchynbaare rust, terwy] zy om den Aardkloot ommezwerft! — Even als de Starren hen in zamenftelfelen vertoonen, zien we by vloten de fchepen over het vlak der wateren gindsen herwaards voortdryven. — Vertoonen enkele Hemellichten de eenzaamheid te beminnen, en zich van 't gezelfchap der anderen af te zonderen ; hier zien wy zommige Gevaarten , afgezonderd van de andere , in de fombere ongezelligheid hunne reistochten voort zetten. — Zien wy de eene Star fneller dan de andere, deze regelmaatig, geenen onevenredig beweegen; een zelfde
Vertooning maakt hier het rusteloos Element. .
Op deze onmeetelyke ruimte zien we de wereld in het verfchiet; zy geeft ons een beeltenis wegens het onbegrypelyk Heelal 5 zoo onnavolgbaar konstryk en heerlyk door de nimmer befefbaare Godheid voortgebragt.
Befchouwen we de voorwerpen, welken ons op deze eindelooze vlakte tot baakens vërftrekken, dan verliezen, wy, als het ware, ons zelve, by het bepeinzen der gadelooze befchikkingen van
den



( H )
den Formeerder aller dingen, in wiens werken zoo yeele blyken van menfchenliefde en voorzienigheid doorftraalen! — Aan den hoogen Hemel zien wy Zon, Maan en Scarren tot geleiders op onzen fpoorloozen weg gefield, die by licht en duifïerheid de plaats onzer beilemming doen kennen? — weergalooze befpiegeling! — Naauwlyks is de vaale Nacht aan de Westerkimmen fchuil gegaan; «naauwlyks zien We haar het r.evelverwig hoofd onderhaaJen , of de purperen Dageraad ontdekt ons de woonplaats van het Ouften. — welk eene majeftieufe glans, — Welk eene ontzagverwekken* defchoonheid zien wy aldaar boven den gezigteinder opgaan! — De Zon, gehuld met helderglinflerende ftraalen, fteekt het hoofd ter halver kimmen uit, en fpreidt een' tintelende gloed over de fchulpende watergolfjens. — Voortreiïelyke be* fchouwing; maar nog voortrefFelyker, als wy zien tot wat einde zy ons rtrekken zal. Zie den ervaaren Stuurman de plaats der Zon, naar aanwyzing van het Compas afmeetenj — Zie hem, volgens de regelen der Wiskunde, berekenen , waar hy haar vinden moest, en hoe veel zyn Compas hem dus
van zynen behoorlyken weg zoude afleiden. -
Hoe zorgt de Algoedheid voor ons, daar wy anders van ons fpoor geraken zouden , en ligcelyk op bank of klip dit Gevaarte, ja mogelyk ons leeven verliezen! — Hier dryven wy weder met onzen kleinen Aardkloot op de vleugelen des winds door de ruisfehende baaren bekommerloos heenen, dewyl de Morgenkweekfler ons een veilig fpoor heeft aangewezen. — De glinfterende Dagtoorts ryst ilaatig boven den Gezigteinder op , als of
zy ons op den tocht wilde geleiden; Elk
oogenblik is zy met heur hulp dienstvaardig. Mogt
on-



( 15 )
onze Leidsman haar byftand, zoo ras zy het hoofd boven de morgenkimmen verhief', aanbiddelyk fchatten j zy is hem den geheelen'dag tot eene vraagbaak op zynen weg. — Wanneer hem lust, en de benedenhemel geen beletfelen aanvoert, neemt hydtn tyd van den dag, en de plaats der Aarde, die door de kiel van ons Gevaarte gedrukt wordt, naauwkeurig waar. —- Zoo bemerken we oogenblik by oogenblik , hoe wy naar de plaats onzer beftemming htenen fnellen; — Zoo zien wy den ganfchen dag de wysheid in Gods werken, en hoe veel de middelen zyn, die Hy tot ons behoud en voorfpoed heeft verzorgd! Zien we haar ten Westen nederdaakn , om het benedenhalve wereldrond uit de macht des zorgeloozen flaaps te redden; — zien wy den Nacht heimelyk haar agter aan naderen; — brengt de liefelyke Avondftond eene kalmte over het Aardryk , eo wiee;t
zy het Heelal als 't y/aare in de rust. Haalt
de Wind zyne vleugelen in, en legt de Zee haare ongekemdc golven neder; — Zoo ras is de Dag* Har niet gedaald , of wy befchouwen een nog grooter Tafereel der konstryke Natuur dan te vooren. Hoe veele duizende Lichten pryken in het onmeetelyk ruim van den duifteren Hemel, overal waar wy het oog wenden! — Van hoe' veelerlei groote en glans vertoonen zy zich aan ons, en hoe onbegrypelyk veel verfchillen haare afflanden! — Tot welk een groot einde zyn haar die onderfcheiden afflanden, dat licht, en die Juifter gegeeven? zoude het zyn,'om 'er ons flegts in te bewonderen , of heeft het los geval
ze dus onordenlyk ondereen gefchikt?. Neen
de nooitbefefbaare Almacht geeft hier een blyk haarer onbegrypelyke wysheid, en zorg voor het
mensch-



( I* )
rnenschdorn. — Verbeelden wy onseenen Hemel j vervuld mee zoo veele en ontelbaare menigte voorwerpen , van gelyke groote en luiiter; —■ wie zal eene uit dezelven leereri kenaen; —> wat anders dan God zouden wy uit de menigte zyner voortbrengfelen leeren verheerlyken ? —' Nu zien wy elk oogenblik zyne voorzorge, dat, daar ons de Dag verlaaten hesft, de Duifterheid onze reize niet beletten kan. Sommige helderblinkende Starren, van'de eerfle en tweede groote, zien we, in ftelfelen verè'enigd, den luifter der anderen overtreffen, en de verbyftering der oogen bekteen. — Elk uur, elk oogenblik, verflrekken zy ons ten geleide; — wy leeren hen kennen, daar zy telkens de plaats, waar wy ons bevinden en den koers, dien wy houden moeten , aanwyzen? en alle bekommering voor de komst van den Nacht doen verdwynen.
■ Terwyl wy dus van rondom de wonderen der Almacht befchouwen , zien we onzen Wagter, de Maan, boven'de Morgenlanden opgaan, en eenen zilververwigen glans van hem afwerpen. — Wy zien hem naar de Middaglyn dezer Plaats fnellën, en als door het heir der flarren heenen dringen. — Wy gevoelen by deszelfs nadering eene aanmerkelyke verandering in het eenzaame van den Nacht. — Ons Gevaarte wordt meer en meer bewogen. — De Zee kromt haaren rug in tallooze bogtcn, en fchynt uit haare rust te ontwaaken. - De kabbelende golven klimmen rondom onze woning opeen , en tillen haar veel hooger dan te vooren. — Zy beuren haar over de ondieptens, die ons beletteden het anker te ligten en fpoedig voort te vaaren. — Welk eene gadelooze beftelling in de natuur der dingen! — Daar wy
niet



( I? )
niet dan met de grootfte hindernisfen ons en ons Gevaarte in de weegfchaal van het angstvallig noodlot zouden moeten ftellen; — daar wy in de een of andere Zandbank ons Schip zouden zien vast kruijen, of op een verborgen fteënrif fchipbreuk lyden , worden wy over dezelven ftoorloos heen gedreven! — De komst der Maan kondigde ons aan, het Anker te ligten en de zeilen te vieren} —. aan, haaren invloed, door het aanbiddelyk Alvermogen haar verleend, zyn wy ons behoud verfchuldigd ! — Aangenaame befpiegeling voor den fterveling ! — verrukkende befchouwing voor hem, die lust heeft de grootheid der Goddelyke werken naar te fpeuren! — eene befchouwing, aan niemand zoo rykelyk vergund, dan aan hem, die zyne dagen op den Oceaan verflyt.
Wanneer wy onze aandacht vestigen op deze benedenwereld, hoe veel, hoe oneindig, hoe wonderlyk zyn de voorwerpen, die de oogen werkzaam houden! — Duizende geflagten van fchepfelen zien wy in en op de wateren zwerven. — Elk geflagt is juist gefchikt om hier te leeven; — elk geflagt vindt hier zyn voedfel j —- elk geflagt draagt met zich de wapenen ter zyner befcherming. — Tot derzelver behoudenis en verkwikking is de Oceaan, in eene geduurige beweeging, en ontlast zich van zyne onzuiverheid aan deszelfs boorden. — Wie die alle deze fchepfelen met behoorlyke opmerking befchouwt, verliest zkh zeiven niet in bewondering? —' En of zy niet genoeg waren, laat ons, dewyl het Land ons fchijnt te naderen, fchoon wy nog o'ntelbaare zeldzaamheden ongezien zyn voorby gevaaren , onze oogen wenden naar den oever,die boven den Gezigteinder oprystl — De arduinverwige Rotfen, deB gry-



( i8 )
gryzende Heuvelen, de blaauwe Bergkruinen, de groenende Valeyen maaken. te zaamen een aanlok* kelyk tafereel der Natuur! — Hoe wy meerder naderen, hoe onze weetlust te fterker wordt aangedaan ; —- het vooruitzigt belooft ons eene nieuwe wereld! — Eindelyk , na veele zorge , ter opfpeuring der gronden , over dewtlken wy fteveoen, komen wy ter gewenschter Haven binnen. Daar zien wy geheel andere Volken, andere zeden en gewoontens, andere Gewasfen en Dieren, dan waar wy opgevoed zyn. — ö Nuttige,., vermaakelyke, onfehatbaare Zeevaart! ö nooit genoeg gewaardeerde Weetenfchap! —- De angstvallige worde van u afgefchrikt, de onweetendheid ver-: achte uj eene traage ziel vinde in u geene bevalligheid} de onheilen zoomenigmaalen in het beöe- . fenen uwer weetenfchap veroorzaakt, door de zulken, wier inbeelding verre hunne bekwaamheden overtreft, mogen uwe eer bekladden, en U by de wereld verfchrikkelyk maaken ; hy ,1 die by het menschdom zich verdienftelyk gemaakt heeft, zal u altyd uitmuntend fchatten.
Zouden wy-, deze heerlyke weetenfchap dus nafpeurende, ons nog verwonderen over het groot belang, dat onze Voorouderen fielden in het opbeuren en uitbreiden derzelve ? — Zoude 'er een. eenigmensch gevonden worden die zodanige maatfchappyen, in dewelken haar grooüle luifter bedoeld werd * kan verachten ? — . Zoude iemand dit Genootfchap , ten deele ingericht om haar bekwaame mannén te verzorgen , om jongelingen aan te kweeken , 'die door kunde en beleid zi. h voor het lieve Vaderland allengskens nuttiger maaken, onnoodig achten, en een middel ter ontvolking onzer aanzienelyke Stad durven noemen,
daar



( 19 )
daar het immers de Zeevaart is, waar door de handel der Fabrieken in zoo verre wierdt uitgebreid, dat zV voor de rnenigte haarer bewooners heur Wallen moest uitzetten' - Is het van^ Stads Groot Athtbaare Vaderen geen doorflaande b yk hunner wyze zorge, en liefde voor de goede Ingezetenen , deze Maatfchappywaar het mogeIvk zv, by te ftaan en haar aanzien meer en mee* e helpen vermeerderen? — Verd.enen zy mee van elk braaf Ingezeten als *^%n™% welvaart hunner Burgers erkend te worden ra het laate Nagellagt hunne wyze handelingen met waa deeren? Zal iemand zich verwonderen Z t"[t Genootfchap, uit de len oorfpronkelyk , door zoo veele hindernis en heen jredronaen, opgericht m een tyd, in welke éTrlS: verdeeldheden veele Maatfchap. Dven, hoe bevorderlyk ook voor defiaaye WeeSchaopen, zulke gevoelige flaagen aangebraent hebben dat zy op dSn oever van haar veraerf hgïen te zieltogJns zal , vraag ik, iemand zich ^ondSen! dat in dit
nelykfte Burgers deel neemenf da , J^ao^ftvan Hollands Ridders , de Hoog-Edel Hooggboren Heere Gute van ^^"^^^f" fchroomd heeft den naam van onzen Befchermneer aan te neemen , en dat wy mogelyk eerlang in d n rang den bloei en luifter deszelven nog zuhen z eï vermeerderen? - Neen , Waarde Landgenoten! verwondert u niet over de groote vorde-
ecmen; _ om Jongelingen, wier fobere (Uw, met hoe' veele geeftvermogens ook van den He-



C 20 )
mei befchonken, hen anders voor al tyd in armoe-
de zoude gekluifterd houden, tot een gelukkiger leeven , en teven? voor het algemeeae welzyn op te leiden. — Welk eene grootfche onderneeming ! —. welk eene eer aan zodanig een Genootfchap mede te werken ! mede te werken aan het heil van Volk en Vaderland, en de Weeten. icnappen daaraan verknogt te helpen voortzetten. — Zoude ik my behoeven te fcbaamen. om u allen, geëerde Toehoorderen ! ter deelneeming indeze Maarfchappy uit te noodigen? Zoude ik aarfelen om u aantemaanen, als Medeleden dezer braave Land- en Volkbeminnaaren , die Gy hier
vergaderd ziet, geteld te worden? Neen ik
zojde aan mynen plicht moedwillig te kort doen, geene burgerhefde bezielde my, zoo ik niet gaarne wenfchte de blyken van uwen Vader* Jandfchen yver te befpeuren ? — zoo ik u niet san/boorde om onder dezen Kring van rechtgeaarde Landgenooten plaats te neemen. Welaan , Liefhebbers van uw Vaderland! Beminnaars van de befte der Weetenfchappen ! Welaan volgt de voetftappen onzer Gröptachtbaare Vaderen; helpt deze Maatfchappy Voortplanten : volgt het fpoor van den uitmuntenften Ridder onder s Lands Edelen ; fchaamt u niet aan Weezen en Onvermogenden , met bevordering van uws zelfs voorfpoed , wel te doen , en onder ons deel te neemen. Of is het, dat Gy aan derzei ver duurzaamheid twyfelt, laat u door zodanige voor* uitzigten niet terug houden} xvac ons, die het onderwys aan deze Jongelingen is toebetrouwd, aangaat wy belooven , onder den Goddejyken by itand, alles aan te wenden, wat deze Vergadering van ons vorderen kan, om haar tot aan het einde
der



( « )
der dagen te doen ftand houden. —■ Wy belooven, fterkt de Almacht onze vermogens, wy belooven tot den gryzenden Ouderdom, tot aan de boorden van het Graf, tot by ons fterfuur, aan onze posten getrouw te zullen blyven. — Wy belooven, Mannen te zullen aankweeken, die, wanneer de Grafzerk onze overblyffèlen dekt, onze plaatfen loffelyk zullen vervangen; — dia, nog denkende aan de zorg, welke wy hun zoo menigmaalen op het hart gedrukt hebben, wederom voor het volgende geflacht waaken zullen. Dus ziet Gy, fielt gy in ons eenig vertrouwen, dat niets u van onze gemeenfchap wederhouden kan : en dat wy derhalyen van onze vriendelyke en burgerminnende uitraoodiging eene evengelyke toegenegenheid te verwagten hehben.
Ziet daar, Wel - Edele Heeren, Kunfllievende Medeleden ! zoo veel in myn vermogen is , het belang, dat ons Vaderland in de Zeevaart heeft, met flaauwe verwen afgemaald , — de Leerlingen , die hen ter beoefening dezer aanzienelyke Weetenfchap by ons hebben aangeboden, tot dezelve uitgelokt, en aangezet, om met verdubbelde fchreden naar hun en ons doelwit te fnellen. Ik heb van mynen plicht gerekend , by het openen dezer Algemeene Byëenkomft, u en onze waardige Landgenooten, die ter befchouwing onzer handelingen zyn te zamen gevloeid, indagtig te maaken dat wy zonder beoefening dier voortref» felyke Kuiift niet beflaan kunnen; en dat wy aan dezelve onze grootheid te danken hebben: op dat Gy, ter eener zyde , befeft de aangelegenheid uwer onderneeming, en ter andere zyde, om fommigen tot onze Broederfchap uit te lokken. — Houd my dus ten goede dat ik, by deze gekgenB 3 heid,



( « )
heïd, de voortreffelyke menigte, die hier vergaderd is, de eere van het deelgenootfchap onder u heb aangeboden. —- lk heb my daar toe vervrymoedigd, dewyle ik my ten vollen overreed houde, dat noch eigen roemzucht, noch vermetelheid u tot uwe onderneemingen hebben aangezet} maar dat uw eenig oogmerk is , om voor uwen Medemensen, en boven al voor het Vaderland onontbeerlyke Medeleden te zyn. En dat Gy derhalven van den roem ; welke Gy wegdraagt met uwe Medeburgers ook gaarne deelen wilt, en het belang van hec Genootfchap, dat door den aanwas van Leden merkelyk onderfchraagd wordt, verre boven uw eigen lof waardeert. — 't Is waar,, myne Heeren ! aan u is de Maatfchappy haar opkomft en voortgang verfchuldigd; — door u heeft zy haar aanzyn verkregen ; — door uwe wyze maatregelen heeft ze het hoofd boven de nevelen , die haar drukten , moedig opgeheven } — door uwe omzigtigheid is haar aanzien vermeerderd ; — door u zyn niet weinige uit het befte deel des Volks tot uwe Verbintenis toegetreden : — het is door u , dat de Edele Groot Achtbaare Vaderen dezer Stad j met fpreekende daaden uwe handelingen goedkeuren en onderfchraagen: en het is Wederom uwe milddaadigheid, die ons in flaat zal Hellen, om van de Plaatfe door Hun Wel-Ed. Groot Achtbaare ter onderwyzing onzer nyvere Aankweekelingen ons vereerd, behoorlyk gebruik te maaken. Dus komt ook voorzeker u alleen daarvan de eere toe; en het zoude de ondankbaarheid zelve zyn, om u daarvan te willen berooven. Neen , Edelmoedige Landgenoten ! Uw Naam werde nimmer der Vergeetenheid gewydj ~ nooit verwdks uw roemj _
de



( 23 )
de laatfïe Nakomelingen zullen uwe Grafzerken met traanea van dankbaarheid befproeijen ,• en hoe lterker dit Genootfchap aangroeit, hoe hooger uw welverdiende lof getild zal worden.
Gy allen , die met uwe tegenwoordigheid deze Vergadering luifterryk maakt; wy verlaaten ons op uwen byftand, en vertrouwen dat Gy u aan het voorftaan en uitbreiden dezer Maatfchappy niet zult onttrekken, maar waar het in uw vermogen is , haar zult tragten aanzitnelyk te maaken. — En doet Gy dit, waaraan wy niet twyfelen, altyd en in alle gelegenheden zult Gy uwe pogingen met dankbaarheid zien beantwoorden; gelyk wy heden onze erkentenis open leggen voor de Edele Groot Achtbaare Heeren I'urgemeefteren, nademaa] Hun belieft heeft te dezer Plaatfe ons de vryheid te verleenen , om deze Jongelingen te onderwyzen. De erkentenis , waar van wy onze harten gevoelen doordrongen te zyn , doet ons die Achtbaare Vaderen! toewenfchen, dat Hunne wyze beilieringen altyd gelukkig mogen zyn, dat deze Stad nog lange op de tegenwoordigheid van die regtaarde Burgervaderen roeme! — en dat uit dit Genootfchap Mannen mogen voortkomen, die de hun bewezene voorrechten , ten genoegen van U hunne weldoeners! zich waardig maaken.
Aankweekelingen ! Gy die opgeleid wordt tot kundige en tevens nutte Leden dezer Maatfchappy, leergierige Jongelingen! overweegt, by het befchouwen van de aanzienelyke menigte, die Gy hier vergaderd ziet, — by het aanhooren myner gezegdens, aangaande het groot belang dat het Vaderland, in het welk gy gebooren zyt, in den bloei en luüïer van dit Genootfchap heeft; overB 4 weegt



( 24 )
weegt wat uw plicht is. — Niet, dat gy u fjegts met den eernaam,dien gy draagt, zoudt vergenoegen, of dat gy u verbeelden zoudt, den lof boven uwe Tydgenoten toegezwaaid te zyn; — in tegendeel, de plicht, tot welken gy u verbonden hebt, vordert van u veel meer dan van anderen, die buiten uwen kring gefloten zyn. Zy vergt, en wy vergen ook van u, om met onvermoeide vlyt te leeren , en geduurig te arbeiden tot verkryging dier edele Weetenfehappen, waar mede gy u zelve en deze Maatfchappy voordeelig zyn kunt.— Elke dag, ieder uur, elk oogenblik, dat gy zulks verzuimd waar te neemen, maakt gy u fchuldig aan nalaatigheid van te leeren wel doen aan armen en Weezen; — want, zoo gy u niet tracht te bekwaamen , en de tyd komt, dat de kraet en onzes leevens afneemen , of dat wy den weg van alle vleesch ingaan, dan zult gy oorzaaken zyn dat deze anders zoo nutte Maatfchappy met ons ten graven daale, enLeidens Groot Achtbaare Vaderen met leedwezen hunne goede pogin. gen zien verydelen, Wat ik u dan bidden moog, zyt doch niet nalaatig in het waarneemen der lesfen, die u worden aangeboden , maar betoont dat gy waardig zyt onze Aankweekelingen genoemd te worden,
Begunfb'gde Aankweekelingen en Weezen, voor wien dit Genootfchap is opgericht. Als gy eens byuw zeiven aandachtig overdenkt, hoe veeJe middelen tot uw tydelyk welzyn worden aangewend , — hoe groot de liefde der goede Ingezetenen tot u is, en hoe weinig zy daartoe verplicht zyn, gevoelt gy uw hart dan niet in traanen van dankbaarheid wegzinken? — Bemerkt gy niet dat gy nimmer aan zulke weldoeners uwe
erken-



C 25 >
erkentenis bewyzen kunt} en dat gy, is het nood, u zeiven voor hun, voor zulk een Land, in het welk noch Weezen noch armen verftooten maar geholpen worden , alles behoort te waagen , en nooit het goede aan u gedaan uit het oog moogt verliezen? — Wat ons, die u met alle mogelyke bereidvaardigheid in het geeven van onderwys ten dienfte Haan , aangaat, het valt u gemaklyk, ons voor onzen arbeid te beloonen, daar wy niets anders begeeren, dan dat ge onze lesfen getrouwlyk en zonder verzuim waarneemt; dat ge u naerftig oefent in die deelen der Kunst, in welken gy onderwezen wordt .; pp dat wy, in eene volgende AIgemeene Vergadering, geene reden vinden, om over het verzuim en de traagheid van fommige der Weezen ons te beklagen. — Welaan dan, bevoorrechte'Jongelingen! neemt van nu af voor, en komt uwe belofte na, om in alles uw plicht te betrachten; — maakt ons niet moedeloos , maar volgt die geenen na, op wier naarftigheid en vorderingen wy onzen roe-m Hellen, en van wien wy iets groots mogen verwagten. Zoo zult gy onze liefde meer en meer verwerven; — Gy zult van onzen kant alles tot bevordering van uwe belangens zien by der hand neemen , en gy zult u zeiven gelukkig maaken.
Myn hart dat Jlaêg van iever handt Voor 't welzyn van het Vaderland;
Ai Jongelingen! hoort dat fpreeken. —■ Moet ik vergeef'sch deez' Maatfchappy, Dat puik van Lcidens Burgery,
Voor uw belangen fmeeken.
B f é Welk



( 16- )
$ Welk een fchande zou zulh zyn: — Van daar de al'óudvermaarde Ryn
Is van zyn bedding afgefcheiden, Tot daar hy uit 't Gebergte vloeit, Wierdt al de glorie uitgeroeit,
Van dit zoo roemryk Leiden.
Maar neen, — de traanen, die gy fchreit, Voor/pellen, dat ge, uit dankbaarheid,
Uw ledige uur en zult hefteden, Ten nut en roem van Stad en Land. — Dan zegent u Gods milde hand,
God, hoor! verhoor myn beden.
AAN-



GEDAAN OP DE !
ALGEMEENE JAARLYKSCHE
VERGADERING
van het
GENOOTSCHAP
MATHESIS SCIENTIARUM GENITRIX: Den 6. Mey 1788.
door den W E L - E D. HEER J. C. van der KEMP , J U. CanJ.
BY het nederlegg&n van zyn
MEDEBESTIERDERS-SCHAP.
Wel-Edele Heeren, zeer Geachte Me r. deleeden!
Jfjet ftrekc my tot een byzonder genoegen, dat ik by het neederleggen van mynen post als Meedebeftierder, U, en my zel* ven



ii AANSPRAAK.
ven met het houden deezèr derde Vergadering, en den voortduurenden bloei van dit Genootfchap kan geluk wenfchen. -—
De ftaat van het zelve is u ftraks opengelegd. — Alles voorfpelt ons een' gelukkigen voortgang. - Gy begrypt, hoedeeze Maatfclïappy, m de toetreeding van den HoogEd. Tfiooggefc Heere Grave van Bentinck een nieuwen afceuu verkreegen heeft: gy begrypt, hoe de kamer ons tot het houden onzer Lesfen toegeftaan, toont, dat de Ed. Groot Achtbaare H. H. Burgemeefteren onze poogingen nfet onverfeb,l% aanzien: de milddadigheid der H. H. Leeden, zoo ryklyk ftraks betoond , is ons de zeekerfte waarborg van Hunne liefde: terwyl de aanhoudende werkzaamheid va$ Hëerén Leer» meefteren, gevoegd by de niet verflaauwende naarftigfreidv, van ü, 6 Jongelingen ! voor wien dit Genootfchap is opgericht, ons een aangenaam vooruitzigt opleévert. Maar, het zoude ongepast zyn, alle de gronden van hoope op het geluk delzef Maatfchappy hier optetellen , daar ik van my niet verkryhen kan, om by deeze geleegenheid myne Aanfpraak met te wenden tot ü, myne f leren 3 Beampten en Meedebettierderen met wien ik 't zy korter, 't zy langer de Verga.
de-



AANSPRAAK. ii j
deringen van dit Genootfchap heb byge* woond. — Hebt dank, myne Heeren! voor alle de blyken van vriendlchap aan my beweezen , voor al het vertrouwen , in my gefteld. — de eensgezindheid , de goede trouw, de gulle hartelykheid, die tusfchen ons onafgebrooken geheerscht hebben , verdienen , dat ik dezelve openlyk roeme. Het is my tot een groote blydfchap dit Genootfchap vandeszelfs eerfte beginfels te hebben kunnen naar gaan, en het zelve een aanmerklyken trap te zien bereiken. — ik beveele het verder aan uwe aller zorg, en voor al aan u, Heeren Leermeelteren, die wel voornaamenlyk aan deszelfs bloei zoo veel hebt toegebragt, en daagelyks toebrengt. Vaart voort in het geen. door u met zoo veel yver begonnen , met zoo veel glans tot hier toe is voortgezet. Zyn armen meedemensch toch voör zjch zeiven en voor de burgerlyke zaamenleeving nuttig te maaken , zie daar een van de aangenaamile en belangrykfte pligten van een mensch en Burger!
Maar het zoude de my bekende gevoe. lens van uw hart te kort gedaan zyn , indien ik dit verder wilde uitbreiden! Niets is 'clous meer overig, dan des Heemels Zeegen 2 over



iv AANSPRAAK.
over uwer aller Handelingen ten nutte deezer Maatfchappy af te fmeeken, my in uwer aller vriendfchap aan te beveelen, en dus deeze derde algemeene Vergadering te befluiten.
^^^^^^^^^^^^^^



PRYS VERHANDELING,
opcegeeven in de maand ïebrüarï I788,
AAN DE HEEREN HONORAIRE en ORDINAIRE
LEDEN*
beantwoord door het
WIS- en WERKTUIGKUNDIG
onder. de spreuk."
KUNST WORDT DOOR OEFFENINO AANGEKWEEKT,
Te LEIDEN.
, ■ . \
/






PRYSVER HANDELING,
OVER DE
V R A A G.
Daar de mee/ie bedykingen der drooggemaakte Veenplas/en op Veengronden gebouwd , en daar door aan gevdnrïyke doorbraken blootgejleld zyn'; vraagt het Genootfchap op Wat wyze , en do&r welke middelen zyn zodanige Ringdyken tegen de kragt des Waters te verjlcrken ?
WEL-E DELEN HEEREN
BESTIERDEREN des GENOOTSCHAPS ,
ten sp re u k e voerende:
MATHESIS SCIENTIARUM GENITRIX.
W anneer ons in het begin der Maand April dezes Jaars deze en andere Vraagen, als door da overige Leden onbeantwoord gelaaten, door uwen Secretaris wierden toegezonden , konden wy niet afzyn , om het groot belang dat ons dierbaar Vaderland heeft in het zoeken naar middelen ter verfterking der Ringdyken om de drooggemaakte Veenplasfen, onze gedachten te laaten gaan over het gewigt dezer Vraage, én onze aandagt te vestigen op zodanige middelen als de bevinding zelC t ve



( stf )
Ve aan de hand geeft, en de aard der zaake wis» kundig vordert;
Maar hoe verder wy de Vraag inzagen , van hoe grooter gewigt wy dezelve vonden; en oordeelden daarom niet in ftaat te zyn eene Verhanhandeling binnen den tyd van flegts 14 dagen, die ons vergund waren, te fchryven, welke'volledig genoeg was om onze gevoelens niet alleen voor U, aan wien niet moeilyk is die voor te draagen, dewyl Gyl. zelve de Voordellers Zyt, jsaar ook om haar voor alle de Leden op de be'vattelykde wyze voortedellen. Dan , daar ons op de ingeleverde fchecs onzer denkbeelden wegens de verbetering en vertlerking der bewude Ringdyken, de Eerprys is toegelegd, en daar en boven ons is toegedaan om in de maand September eene breedvoeriger Verhandeling in te leveren, neemen wy de vryheid thans onze belofte te volbrengen, U dezelve by dezen aanbiedende ; in verlange dat zy aan het oogmerk Voldoen zal.
Na dat wy de Vraag wel meenden te hebben overwogen, feheen 't ons niet genoeg te zyn de middelen van verfterking voor zodanige Ringdyken uit te denken die flegts van een Beekje of onaanmerkelyk Water befpoelt werden, zoo dat de woeling en perfing niet bekwaam is een Dyk zoo te verwoeden, dat zy niet fpoedig, en zonder groote fchade voor de Eigenaars en Gebruikers der binnengedykte Landen kan herdeld worden , neen , wy vermeenen het oog te moeten houden op zulke Ringdyken die , of daadelyk door de kragt van Water geperd en ge-
fchokt



( 37 )
fehokt , of door eenig luttel voorland , te -zwak om wederftand te bieden,'van een of andere Meer afgefcheiden worden; van welke laatstgenoemden niet weinigen in ons Land , en bovenal in Rhynland te vinden zyn, die, indien de Al wyze Voorzienigheid geene gewiiTe behoedmiddelen geeft uit te denken, een onherftelbaar verderf en eene akelige ruïne het vrugebaar Rhynland bedrygen.
Ter voorkoming van dusdanige geduchte onheilen, is het meer dan tyd op middelen bedacht te zyn, en wel op zulke middelen , welke geenzins aan eenen goeden uitftag doen wanhoopen, maar in alles de zekerfte blyken van verbetering e« verfterking tegen de kragt des waters opleveren. Tot welk einde wy hebben geöordeelt niet genoeg te zyn , als men weete, dat meergemelde bedy* kingen doorgaans op Veengronden gebouwd, en ook meestal uit diergelyke ftoffen zaamengefteld zyn, neen, maar men behoore te onderzoeken i°. uit welke ftoffen het Veen beftaat; z°. hoedanig het aan de vaste, of bouwgrond verëenigd is; en $°. welke deszeifs eigetifchappen zyn moeten, die wy niet alleen als gevolgen zullen opgeeven , maar ook door gebeurtenisfen bevestigen.
Laags dezen weg, dunkt ons , zal de Oordeelkundige Leezer best in ftaat gebragt worden om de middelen , die wy, ter verbetering en verfterking van de Bedykingen opgeeven , naar te gaan , en rypelyk te overweegen, of wy al dan niet het bedoeld einde, bereikt lebben.
Aangaande het eerfte* Het is door ondervinding genoeg bekend dat het Veen grootendeels C 5 be*



( 3* )
beftaat uit verrot hout, riet en biezen, zo dat niet ongegrond te vermoeden is, dat ter plaatfen* alwaar Veengronden ontdekt zyn en worden, in de vroegile tyden , toen de Batavieren dit Land in bezit namen, moerasfige bosichen en wildernisfen geweest zyn: en dat ook dezelven omgeftort en verdronken zyn by eene verfehrikkelyke overflrooming en een woedende' ftorm uit het noordwesten, zoo, dat geen Boomen in eene moerasfige grond ftaande, ëa by gevolg weinig tegenftand kunnende bieden , overeind zvn gebleven. En daar ons geene zoo aanraerkelyke/ behalven dè algemeene.dan de Cymberfclie watervloed bekend is, zouden wy niet verre afzyn, om, met fommige oude enlaitereSchryvers,te denken dat te dier tyd de Veengronden in ons Vaderland hunnen oorfprong verkregen hebben. Dat .althans ter plaatfen alwaar Veengronden gevonden worden , Bosfchen geweest zyn, kan menligtelyk afleiden uit de boomen , die de bea'rbeiders dezer gronden telkens daarin vinden: en wel dikwyls boomen met wortels, takken en vrugten, wanneer zy dieper dan naar gewoonte worden opgedolven. Zodanige zyn 'er in den jaare 1783. te Hazerswoude uitgegraaven, by gelegenheid dat aan de Droogmaakery aldaar door den Sluis.- en Molenmaaker G, Plomp, een nieuwe Sluis wiert aangclegt. 'Er wierden te' dier plaatfe Hazelnotenboomen gevonden , die nog ryk van vrugten waren, fchoon bedorven en vanaard veranderd. Het is dus waarfchyneJyk dat deze Bosfchen niet door het zwellen der Rivieren, en verza kkenhunner gronden, maar dooreen vreefchelyke ftorm uit het Noordwesten zyn om vergerukt, vermits anders de boomen nog regt overeind zouden gevonden worden, daar zy integendeel omge-
wor»



( 39 )
worpen, en wel naar het Zuidooften gekeerd liggen.
Als men zich een denkbeeld vormt van een moerasfig Bpslchaadje , onbegaanbaar door de menigte riet, biezen en andere watergewasfen, die de ledige plaatfen der Boomen vervullen; — als men hierby zich eene alles omwerpende watervloed, vermengd met allerlye mederukkende aarditoffen, voorftelt; — als men zich te binnen brengt de nederklynzende Zoutdeelen op de onderstliggende omgeworpen gewasfen der eindelyk in rust geraakte wateren van den doorgebroken Oceaan; wanneer wy van dit alles ons eene beeltenis voor Hellen, is het geenzins moeilyk te begrypen dac het Veen uit ligtdryvende ftóffen beftaat, die wel verre van eene nederzinkende, integendeel eene opwellende kragt hebben. Ook volgt van zelve, dat, daar het zout de lighaamen tegen verrottinge bewaart, en vooral in den' grondt verhardt, de eerst nedergezonken en ondergedolven ftoffen zeer los op den vasten grond liggen : in dier voege, dat 'er tusfchen deze en de eerstgemelde aardftoffe genoegzaam eene volledige fcheiding is, en niet de minfte menging plaats heeft. Op deze , wel verouderde , maar geenzins tot aarde herbragte houtftoften liggen de met ilyk vermengde Boomen, welken meest van de ligtfle zoort zyn, en bygevolg is het Veen, het welk uit zodanige gewasfen is zaamengefteld, van eene zeer losfen en tegen het water onvederftaanbaaren aard,
Ten tweeden. Gaan wy over tot het onderzoek hoedanig het Veen aan de bouwgrond vereenigd isi en om hierin te zekerder te kunnen zyn, hebC 4 ben



C 4<* )
ben wy ons op enkele befchouwinge en gistingen niet durven verlaaten, maarzoo veel mogelyk wis berichten van des kundige en door dagelykfche bevinding ervaren Lisden ingewonnen. En mogen wy, gelyk wy vertrouwen, daar op ftaat maaken, dan moet men zich verwonderen hoe nog eenige Dyk, op Veengronden gelegd, tegen de geringfte aandrang van water beftaan kan. — De vaste grond, of de bafis daar het Veen op ligt beftaat meest al uit zuiver Klei. Onder de Klei, welke op de eene plaats dikker dan op de andere gevonden worde, ligt eene Schel daveragtige of weeken grond ; of eene zaveragtige zandgrond. — Op de Klei vindt men eene ftinkende grofbastigejSchel, dik ~a ± duim;ibeftaande uit die ondergedolven en met zoutdeelen vermengde houtftoffen, waarvan wy reeds gefproken hebben. Deze dunne Schors, daar de Klei mede bekleed is, is noch met de Klei noch met het eigentJyk Veen vereenigt, om dat zy niet , gelyk het Veen, tot aarde gevormt kan worden, maar in haare zelfftandigheid blyft. — Hierop ligt het Veen neder, zonder, zo als gezegd is , de minfte zamenbinding met het een of ander te hebben.
Tenderden. Dus zien wy, mi het een en JanHer, dat het Veen byna nergens anders uit beftaat dan uit veraarde houtftoffen, welken, volgens de gewoone natuurwet, dewyl zy ligter dan het water zyn, geduurig tragten op te wellen en te dryven, wanneer 'er water by komt; en het is ligt te begrypen hoe haast zulks gefchied, als het water by den grofbastigen Schel gekomen zynde, met zyne gewoone fchuuringen en woelingen dezen fchors los maakt, en met zig voert. «— Geen ver-
bin«



( 41 I
binding met de vaste- of kleigrond hebbende, moet het Veen gantseh vlot raaken en aan het water zig overgeeven.
En zo iemand aan de gebeurtenisfen der reeds moogelyk gefielde gevallen mogt twyffelen, die onderzoeke of zulks niet menigmaalen gefchiedt, ter plaatfe, alwaar nogeenige akkers in uitgeveende Plasfen gevonden worden. — Hy befchouwe hoe dezelven, by hoog water van de eene naar de andere plaats door den Aroom worden voort? gedreven, en hoe geheele Morgens Land van den kleigrond los raakende, naar boven dry ven.
Tot dus verre zy , onzes bedunkens, genoeg gezegd om geenfins verwonderd te ftaan, hoe het mogelyk is dat Bedykingen op Veengronden gelegd aan gevaarlyke doorbraken onderhevig zyn % want alhoewel dezelven door zwaare Puin jaarlyks worden opgehoogt , en daar door de beneden fchors, benevens het Veen dat 'er op ligt, nedcrgedrukc wordt, is de drukking dezer last geenfins bekwaam, wat zeggen wy ? zy_ is , of kan dienen, tot bederf en verzwakking, in plaats van deze Dykagiè'n te bewaaren\ en wel om deze twee redenen : i°. De Kleigrond ligt noch effen nog waterpas, maar heuvelagtig, en op de eene plaats veel dieper dan op de andere." De Natuurwet leert dat alle lighaamen neigen en gedrukt worden naar het zwaartepunt der Aarde; en dat de afdaaling naar hetzelve punt te fneller ïs, naar maate het hellend vlak regtftandiger is, het daalend lighaam minder met de ftoffen van het hellend vlak vereenigd zyn, en de last of drukking vermeerderd wordt. En vermits , volgens het tweede Lid onzer verhandeling, het Veen met Cf de



( 4* )
de IClei, door tüsfchenkomst der meergemelde, Schel, geen gemeenfchap heeft, volgt middagklaar dat een Bedyking op Veengrond gelegd, aan zeer veel gevaaren onderhevig is, ter plaatfe alwaar de Kleigrond afhelt : en dat het gevaar door ophooging met zwaare puin , niet wynig vermeerderd kart worden, z». Nademaai het Veen eene ligte en losfe ftoffe is, moet zulk eene Bedyking als waarvan hier gehandeld wordt, welverre van in een te dringen, door de daarop gebragte Puin, in tegendeel met de ondergedrukt wordende ftoffe van den bouwgrond afwyken, en uitzetten op alle plaatfen daar zy geen beletzelen ontmoeten. Doch dit niet alleen, maar de aarde onder de Dyk hier door los geraakt zynde, vindt het water gelegenheid om op den bouwgrond aan den voet door te dringen, en gemeenfchap met het Polderwater te maaken, dat in den eerften, en fomtyds in weinige jaaren, geen merkelyk nadeel toebrengt, vermits die Kanaalen nu en dan geflopt worden , zo door de inzakking des Dyks zelve als door de ftoffen die met het water worden medegevoerd. Ook kan eene kleine lek aan eene Polder van eenige honderden Morgens groot niet wel bemerkt worden: vooral, om dat het water iri de ringüoot, zoo wel als het buitenwater, hooger dan de lekking , die niet verre van meergemelde bouwgrond zyn kan, met water opgevuld is % en derhalven noch ontdekt , noch fchadelyk kan bevonden worden. Maar zo men iets by den Kanker mag vergelyken, het is vooral dit. Schoon zulk een onaanmerkelyk , zulk een luttel gebrek, weinig of geen nadeel in zyn begm opleevert; alhoewel hetzeive door een of
an-



( 43 )
ander toeval geheel fchynt weggenomen te worden, wel verre dat de Kwaal verftorven is, groeit ze te weliger op. Want, waar door worden de buizen op de bouwgrond geflopt, anders dan door de nedervallende losfe veenfloffen? die , sa eenigen tyd doorweekt te zyn , by vliegende florm, door dewelke het buitenwater eene meer dan gewoone fchuuriag bekomen heeft, met de loop der Rivier weggefpoeld worden. De gemeenfchap van het Buitenwater met dat van de Polder wordt dus niet alleen ruimer en gemakkelyker, maar klimt ook langs hoe meerder opwaards; tot zo verre, dat de opening boven het Polderwater komende, het Buitenwater op niets anders dan op een los, doorgeknaagd , en vezelachtig bolwerk zyn kragt heeft te gebruiken} welke wel ras omver geworpen zynde, door de ellendigfle overflrooming,, den anders gegoeden Landman, uit zyne bezittinge verjaagd, en jn de beklaagelykfte Armoede dompeld.
De middelen ter bewaaring en verfterking van zulke Ringdyken behooren dan geenfints te beftaan jn die , welke wy dagelyks zien gebruiken , te weeten; door de kruin met zwaare Puin te dekken , en alzo den Dyk te drukken en op den groven Schel, (de bodem) los te maaken; rnaar, men moet zorgen, dat de aarde van den Dyk op den bouwgrond niet gedrukt maar vafl gehouden word, en het Water geen toenadering tot den Schel heeft.
Vraagt iemand welke zyn de middelen om een Dyk zonder Puin tegen de vernielende kragt van het Water te verfterken ? Wy antwoorden dat wy onder allen, welken wy hebben overwogen , zoo wel by proeven als by wiskunflige befchouwing,'
de



( 44 )
de befte hebben gevonden deze volgenden:.
i°. De buitendoceering van den Dyk moet zoo groot gemaakt worden als mogelyk is, en met een huid van goede Klei ter dikte van ten minfte drieduimen bekleed zyn; of wanneer 'er geen Klei voor handen is , moet deze doceering met zand geduuring onderhouden worden. Hier door belet men het water om tot den bodem of fchei door te dringen en te ondermeinen, of eenig deel van den Dyk op t-e ligten. En alhoewel men gewoon is een menigte riet en biezen te laaten aangroeijen, om de flag des Waters af te keeren , dunkt ons dat 'er niets fchadeiyker kan worden uitgedagt, vermits by Stormwinden , de beweging dier gewaffen den bodem te los maakt, ën bygevolg meer nadeel toebrengt, dan zy voordeel,ïn het afkeeren van de flag des Waters doen kan, 't is daarom dat alle WatergewafTen op de doceering moeten worden uitgeroeid : en daar men voor de flag des Waters beducht is, kan men, tusfchen vast geheide Paaien, boomen leggen of masten, zo als op verfcheide plaatfen in ons Land ter beteugeling van het water gefchied.
2°. De Ringflooten , door welken het Polderwater naar de Molens wordt afgeleid, zyn vceltyds eenige voeten in de Klei, en dus ver beneden de Schel uitgegraaven. Hier door wordt de bodem des Dyks niet weinig aan zyn binnenkant los gemaakt: en de geduurige' fchuuring door de zuiging der Watermolens is eindelyk oorzaak dat gemelde Schel grootendeels wegfpoeldt. Ter voorkoming daarvan moet de binnendoceering van den Dyk zorgvuldig met zand tot in het midden der Ringfloot bekleed worden $ in voege dat
hec



( 4f )
liet buiten water geen gemeenfchap met dat van de Polder hebben kan.
3». En eindelyk, op dat de Dyk vast ineengedrongen en met zyn bodem op de bouwgrond vaflgeklonkenblyve, behooremen, niet verre van de kruin des Dyks, wederzyds drie, vier of vyf reijen Paaien, digt tegen elkander, in te heien, ter, diepte van omtrend 8 a o voeten of meerder, door.de Klei tot in de Zaver- of Zandgrond, op dat ze niet ligtelyk mogen iosraaken en uitgerukt worden. Deze Paaien die boven op de Kop 7 a 8 of wel p duimen én onder aari 3 a 4 duimen dik moeten zyn, dringen de Dyk ongcloofelyk vast in één, en beletten de verzakkingen en uitzettingen'; daar'en boven wordt het Water verhindert den" vasten Schel weg te fchuuren , en bygevolg om eenige gemeenfchap met het Polderwater te verkrygen. En wanneer al eens de buitendoceering door de flag des waters wierd weggerukt, dat evenwel zo fpoedig niet gefchieden zal, als dezelve opdevoorgeiteldeiwyzeverfterkt is, zullen de digt in een geheide Paaien en de daar tuflbhen in gekluifterde aarde eene verdere verwoefting des Dyks en van de binnengedykte Landen voorzeeker beletten.
Ziet daar ons Plan, volgens het welk wy vermeenen dat de Ringdyken om drooggemaakte Veenplasfen behoorden verbeterd te worden, en waar van wy, om de goede uitflag daar we ons mede vleien', gaarn de proeven zagen neemen.
Edoch, de zwaarigheden welke de werkflelligmaaking niet onwaarfcheinelyk verhinderen zullen, zyn denkelyk deze twee, namelyk: dat men hier te Lande zeer huiverig is iets nieuws, fchoon beter, voor het oude^ en gebrekkige te ruilen;



( 46 >
Jen; vooral wanneer hetzelve den Landlieden aangaat | en dat deze veranderingen te kostbaar den Ingelanden zullen voorkoomen. Wat het eeriie betreft, daar tegen kunnen wy zoo min al andf ren ons verdeedigen, maar op^de tweede zwart heid merken wy aan, dat, wel is waar by de ve?betenng de kolien veel hooger zullen beloopcn dan dat een Dyk op den ouden voet werdt gemaakt doch dat die meerdere koften rykelyk in 't ver! volg vergoed worden, dewyl het onderhoud jaarlyks meer dan de helft verligt, en daarenboven deonnoemelykefchadens die door de eene of an. gekeercT ^roprzaakt worden, geheellyk zyn
In naam des. Genootfchaps, ten Spreuke voerende :
Kunst wordt door oeffejïino
aangekweekt,
A. COLPAA R, Tweede Secretaris.