DE ALGEMEENE
EN BYZONDERE
NATÜURLYKE HISTORIE.
ELFDE DEEL.






DE ALGEMEENE
EN BYZONDERE
NATUURLYKE HISTORIE,
MET DE
BESCHRYVING VAN
DES KONINGS KABINET.
DOOR
DE Heeren DE B U FF ON EN D A UB ENT ON. ELFDE DEEL.
TE AMSTERDAM, % H. SCHNEIDER,
M DCC L X X I X>
Met Privilegie van de Heeren Staaten van Holland en Weftvrieslmd.






INHOUD.
VAN DIT DEEL.
De Natuur, eerjïe Befchouwing. . . ; pag. 2. De Olyfank ' Trt
L)e Rbinoceros.
• 104.
De Kameel en de Dromedaris. \
De Buffel, de Bonafus, de Aurochs, ^ Bifon, &c. 171 £><? Moufton en de anders Scbaapen.
De Axis. 3* m? Tj//> ö/ de Anta.
256.
Door den Hr. de Buffon.
Vertaald
Door den Hr. C. van Engelen.
3



Befchryving van den Olyfant. . . pag. 58.
Befchryving van dat gedeelte van het Kabinet, dat Betrekking
heeft tot de Natuurlyke Hiftorie van den Olyfant. 87. Befchryving van den Rbinoceros. . . nym
Befchryving van dat gedeelte van het Kabinet, dat betrekking
heeft tot de Natuurlyke Hiftorie van den Rbi¬
noceros. . . . 121.
Befchryving van den Dromedaris. . . 141,
Befchryving van den Kameel. . . . 161.
Befchryving van dat gedeelte van het Kabinet, dat betrekking ' beeft tot de Natuurlyke Hiftorie van den Dromedaris en van den Kameel. . . 168. Befchryving van den Buffel. . . . 201. Befchryving van den Zebu. . . 211. Befchryving van den Mouflon. * . 229. Befchryving van een Tslandfchen ram. ♦ . 235. Befchryving van een Indiaanfchen ram. . . 238. Befchryving van den Axis. . . 245
Befchryving van dat gedeelte van het Kabinet, dat betrekking heeft tot de Natuurlyke Hiftorie van den Buffel, van den Aurocbs, van den Mouflon, en van den Axis. . . . 250.
Door den Hr. Daubenton.
Vertaald
Door den Hr. ]". Voegen van Engelen,
Aajunkt Stads-Do&or te Leyden.



DE ALGEMEENE EN BYZONDERE
NATUURLYKE HISTORIE.
VOORBE RIGT.
Dewyl de by zonderheden der Natuurlyke Hiftorie van geen belang zyn , dan voor die geenen,die zicb eeniglyk op die Weetenfchap toeleggen, en dat in eene zoo lange verklaaring, als die der byzondere Hiftorie van de Die. ren, noodzaaklyk al te veel eenvormigheid heerfcht; zoo hebben wy geloofd> dat de mee/ie onzer Leezers het ons dank zullen zveeten, dat wy den draad van eene fchryfwyze, die ons bedwingt, van tyd tot tyd afbreeken,door Redevoeringen , in welke zvy onze aanmerkingen over de Natuur in 't algemeen zullen opgeeven, en over der zeiver uitwerkingen in 't groot zullen handelen. Daar na zullen wy met meer moed tot onze by zonder eVerh aaien wederkeeren: want ik beken, dat zulks wel noodig is om zich geduurig bezig te houden omtrent kleine voorwerpen, welker onderzoek het'taaijle geduld vereifcht, en niets voor den geeft overlaat.
XI Deel. A



DE NATUURLYKE HISTORIE
DE NATUUR.
EERSTE BESCHOUWING.
DE Natuur is het zamenftel dier Wetten, die door den Schepper vaftgefteld zyn , voor het beftaan der zaaken en de opvolging der Wezens. De Natuur is geen zaak, want deze zaak zou alles zyn; de Natuur is geen wezen, want dit wezen zou God zyn; maar men kan haar als een krachtig en onmeetbaar Vermogen befchouwen, dat alles omvangt, alles bezielt, en 't geen, aan dat van het Opperwezen onderworpen zynde, alleen op zyn bevel begonnen heeft te werken, en 't geen thans nog alleen door zyne medehulp of toeftemming werkt. Dit Vermogen is dat gedeelte van het Godlyk vermogen, 't geen zich openbaart het is te gelyk de oorzaak en het uitwerkzel, de wyzing en de zelfftandigheid, de fchets en het werk : de Natuur, van de konft der Menfchen zeer verfchillende, wier voortbrengfelen alleen doode werken zyn, is zelfs een werk 't geen altoos leeft; een werkman die onophoudelyk arbeidt, die van alles gebruik weet te maaken, die volgens zyne eigene ontwerpen, en altoos op het zelfde onderwerp arbeidende, wel verre van het uit te putten, het onuitputtelyk maakt: de tyd, de uitgebreidheid-en'de ftoffe zyn zyne middelen, het Heelal zyn voorwerp, en de beweging en het leven zyn oogmerk.
De uitwerkfelen van dit Vermogen zyn de verfchynfelen der Wereld; de dryfvederen,waar van het gebruik maakt,zyn levendige vermogens, die de uitgebreidheid en de tyd alleen meeten en bepalen konnen, zonder hen ooit te vernietigen; vermogens die eikanderen opweegen, die zich met eikanderen vermengen, die zich tegens eikanderen verzetten, zonder zich onderling te konnen verdelgen: eenige doordringen en vervoeren de lichamen, andere verwarmen en bezielen hen; dé aantrekking en voortfluwing zyn de twee voornaamfte werktuigen der werking van dit vermogen op de ruuwe lichamen • de warmte en de levende werktuiglyke deeltjes zyn de werkende grond-beginfelen, die zy in 't werk ftelt tot de vorming en ontwinding der werktuiglyke wezens.
Wat kan de Natuur door diergelyke middelen niet uitwerken! Zy zon alles doen konnen zoo zy vernietigen en fcheppen kon; maar God heeft deze twee uiterftens van het vermogen aan zich behouden, vernietigen en fcheppen zyn eigenfehappen van de Almacht; verderven, veranderen, verdelgen, ontwinden, vernieuwen, en voortbrengen, zyn de eenigfte rechten die hy heeft willen afftaan. Als Uitvoerderes van zyne onherroepelyke beveelen,bewaarfter van zyne onveranderlyke befluiten, wykt de Natuur nooit van de wetten, welke haar voorgefchreven zyn; zy verandert nooit iets in de ontwerpen die haar voorgefchetft zyn, en in alle hare werken vertoont zy het zegel van eten Almagtigen: dit godlyk afdrukzel, dit onveranderlyk voorbeeld der be-



DE NATUUR, EERSTE BESCHOUWING. 3
ftaanlykheden, is het voorbeeld waar na zy werkt; een voorbeeld waar van alle de trekken in onuitwifchbaare karakter/ zyn uitgedruk?, die voor aï toos bepaald zyn: een voorbeeld 't geen altoos nieuw is, e 't .een het Lal ver™" afdnik2den> hoe « dit ook zyn magf 5£2
fchtn VLë^Zen^iS "°g ,nietS vernieti^ de Natuur zweeft tusicnen deze grenspaalen zonder ooit den eenen of anderen te naderen- trachten wy om haar in eenige flippen van deze onmeetbare SSSefeSdd SSPZy 2ede"den 00^ong der eeuwen vervultfn^ doorloopt ■ntoÏTSS^ÏS- °nmeetbaare «"gebreidheid van Se,dfe niets zoo hvni r fn nSnnl ? ? ^ ? vervaar])*en Homp zou gevormd hebben, zoo hy met in afzonderlyke deelen verdeeld geworden was die door tuflchen wydtens van een gefcheiden zyn, welke duizend ZeTo^tb^d^^ maar duizenden van lichtende Bollen, op onbegrypelyle aS "eplaaS' zyn de voetfteunen welke tot grondflagen aan het gebouw ^rWeTJd^en
ïï^^'toïï^SS^ B011""' om de WewHenSe,^ maaken %r de orde cn bouwoide van uit: twee eerlïe krachten brengen deze frroote klompen m beweging, doen hen voortrollen, vervoeren en beziekiHien ieder dezer werkt alle oogenblikken, en beide' haare poogin«n^reffl tode zoo befchryven zy de omtrekken der hemel kringen ° en^Se^Sdden van het ledige, bepaalde plaatfen en vaftgéftlldewegenTenhe is u t den
PP,?nnoe?tVan deZ° HChten isdoor aIle ftof gelykmaatig, de tweede is in een ongelyke maate,verfpreid: ieder ondeelbaa? deeltje der ftoffè bezit ee zelfde hoeveelheid van aantrekkracht, iedere Bol bezit een verfchillende hoeveelheid van voortdryvende kracht; dus is het mede met devaftedarren en
worden, kringen die ^Sy^S^^^^
me Sn ^^e St, eeS
me narren cn andeie, die door wachters vergeze d worden lichaamen van ^ht, ei! klompen van duifte™
beurtelings een geleend licht genieten, ftaartftarren welke zich in de Smïe nis van de dieptens der uitgeftrektheid verliezen, en na het vedooplm5 ge eeuwen zich weder met nieuwen Iuifter komen bekleeden ■ Si wdke verfchynen, verdwynen en beurtelings fchynen te ontbranden enSblufch? e worden,anderewelke zich maar eenmaal vertoonen en wr^^vooTS. toos taanen. De Hemel is het land dier groote gebeurtenilTen; maïhet menfchelyk oog is naauwlyks in ftaat om haar'te ontlekken: de floopfng van eene zon, t geen den ondergang van eene wereld of van een ftelzel ^relden veroorzaakt, brengt geen ander uitwerkzel in onze oogen voort dal^dat van een
bSSdèoo^
A 2



4
DE NATUURLYKE HISTOIRE
Want deze Aarde,die hy bewoont, naauwlyks merkbaar onder de andere Bollen zynde , en geheel onzichtbaar voor de andere zonneftelfels, een milIioen maaien kleinder dan de zon die haar verlicht, en duizend maaien kleinder dan andere dwaal Marren, welke gelyk zy aan de macht van dit hemellicht onderworpen, en gedwongen zyn om zich om het zelve in een kring te bewegen. Saturnus, Jupiter, Mars, de Aarde, Venus, Mercurius en de Zon beflaan het kleinMe gedeelte der hemelen, 't geen wy ons Heelal noemen. Alle deze dwaalMarren met hare wachters, door een fnelle beweeging in den zelfden zin en byna in het zelfde vlak mede gevoerd wordende, vormen een rad van een wyd-uitgeMrekte middelyn, waar van de fpil alleen den laM draagt, en die zelfs met fnelhcid omgaande, zich heeft moeten verhitten, ontbranden en warmte en licht tot aan de uiteindens van den omtrek verfpreidcn : zoo lang deze bewegingen duuren zullen (en zy zullen eeuwig z}rn, ten minften zoo de hand van den eerMen Bcweeger 'er zich niet tegen verzet en zoo veel kracht in 't werk Melt om haar te vernietigen als 'er nodig gewceM is om haartefcheppen) ,zal de Zon haaren hiifter behouden en met haar licht alle de kringen der wereld vervullen; en vermits in een Meizei, in welk alles zich onderling aantrekt, niets zich verliezen of zonder weder te keeren zich vcnvyderen kan, moet de hoeveelheid der Mofte altoos dezelve blyven, en zal deze ryke bronwel van licht en leven nooit uitgeput worden, en nooit ophouden te vloeijen;-want de andere Zonnen,die mede geMaadig haar vuuruitfchieten,geeven aan onze Zon zoo veel licht weder als zy van haar ontvangen.
De StaartMarren,die in veel grooter aantal dan de DwaalMarren zyn, en gelyk zy aan het vermogen der Zon onderworpen , weegen mede op dezen gemeenen vuurpoel, vermeerderen 'er den laM van en werken met alle haare zwaarte tot hare ontbranding mede : zy maken een gedeelte van ons Heelal uit, vermits zy , gelyk de DwaalMarren , aan de aantrekking van de Zon onderworpen zyn ; maar zy'hebben noch onderling noch met de DwaalMarren , niets gemeen in haare beweeging van voortdryving , zy lopen ieder in een byzonder vlak voort, en befchryven kringen, die meer of min verlengt zyn in de verfchillende tydperken der tyden , Avaar van eenige uit verfcheide jaren, en andere uit eenige eeuwen beMaan : de Zon, die op zich zelve rond* draait, maar voor het overige onbewecglyk in het midden van alles blyft, dient te gelyk tot een fakkel, haardMeede, en fpil aan allé deze deelen van het werktuig der Wereld.
Het is door hare grootte zelfs dat zy onbeweeglyk blyft, en de andere Bollen dwingt om haar te draeijen : vermits de kracht, in evenredigheid met de hoeveelheid van Moffe haar gegeven, onvergelyklyk grooter dan die der Staartftarren is, om dat zy duizend maaien meer Mofte dan degroote.DwaalMarren bevat , zoo konnen zy haar uit haare plaats niet doen wyken , noch zich aan haar vermogen onttrekken , 't geen door zich tot aan onmeetbare afManden uit te Mrekken haar alle bedwingt, en ten einde van eenen zekeren tyd die geene tot haar doet weder keeren, welke zich het verMe verwyderen ; eenige zelfs naderen by haare wederkeering haar zoo naby , dat zy, na geduurende verfcheide eeuwen verkoeld te zyn, eenonbegrypelyke hitte ondergaan :zy zyn



DE NATUUR, EERSTE BESCHOUWING.
5
aan vreemde omwentelingen door deze beurtelingfche verwiflelingen van uitnemende hitte en koude onderworpen, zoo wel als door de ongelykhedenvan hare beweeging, die dan eens op een verbaazende wyze fnel is en vervolgens oneindig vertraagd word:het zyn, om dus te {preken, werelden die in wanorder zyn in vergelyking van de Dvvaalftarren, wier wandelkringen regelmaatiger zynde , haare beweegingen gelykvormiger , en hare gematigdheid altoos dezelfde, ruftplaatzen fchynen te zyn , alwaar alles ftandvaftig zynde, de Natuur een ontwerp vormen kan , gelykvormig werken , en zich achtcrvolgens in alle hare uitgeftrektheid ontwinden. Onder deze uitgekoren Bollen der omloopende Starren, fchynt die welke wy bewonen nog bevoorrecht te zyn: minder koud en minder van de Zon verwyderd dan Saturnus, Jupiter en Mars, zoo is hy mede minder heet dan Venus en Mercurius, welke te naby dit hemellicht geplaatst fchynen.
Met welk eenen luifter praalt de Natuur mede niet op de Aarde ? Een zuiver licht zich van het Ooften tot het Weften verfpreidende, beftraalt beurtelings de beide halve ronden van dezen bol ; eene doorfchynende en ligte vloeiftof omringt denzelven, eene zagte en levendmakende warmte bezielt alle de zaden des levens en doet hen ontluiken : levendige en heilzaame wateren verfchalfen hun voedzel en bevorderen hunnen groei; verhevenheden, die in het midden der vlaktens verfpreid zyn, houden de dampen der lucht op, maaken deze bronnen onuitputbaar en altoos nieuw; onmeetbaare uithollingen, welke gefchikt zyn om hare wateren te ontvangen , verdeden de landen : de uitgeftrektheid der Zee is zoo groot als die der Aarde ; dit is geen koude en onvruchtbare hoofdftof, het is een nieuw ryk 't geen al zoo vermogende,en al zoo volkryk als het eerfte is. De vinger Gods heeft zyne eindpalen afgetekend : terwyl de Zee de weftelyke ftranden langzamerhand inzwelgt, laat zy de ooftelyke ontbloot achter zich : deze onmeetbare waterklomp, die door zich zei ven werkeloos is , volgt de indrukzelen der bewegingen van de hemelfche lichaamen, hy beweegt zich heen en weder door de regelmaatige flingeringen van vloed en eb, hy verheft zich en daalt neder met het hemellicht 't welk des nachts heerfcht,hy verheft zich nog meerder wanneer liet eenftemmig niet het hemellicht werkt"!, 't welk geduurende den dag de hcerfchappy voert , en wanneer beide hunne krachten ten tyde der nacht-eveningen vereenigen , zoo veroorzaken zy de hoogfte vloeden : onze verftandhouding met den Hemel openbaart zich nergens duidelyker in. Uit deze ftandvaftige en algemeene beweginge komen veranderlyke en byzondere beweegingen voort, vervoeringen van aarde, verfamelingen van floffe welke op den bodem der wateren verhevenheden vormen, die gelykvormig aan die gene zyn, die wy op het oppervlak der Aarde ontdekken :ftroomen die de richting van deze aaneengefchakelde bergen volgende, hun een gedaante geven,waar van alle de hoeken eikanderen beantwoorden , en in het midden der baaren voortlopende, gelyk de wateren over de Aarde vloeijen, zyn inderdaad de Rivieren der Zee.
De lucht die nog ligter en nog vloeibaarder dan het water is, gehoorzaamt mede aan een nog grooter aantal van vermogens, de afgelegen werking vau de Zon en Maan, de onmiddelyke werking van de Zee, die van de
A 3



6
DE NATUURLYKE HISTORIE
warmte die haar verdunt, en die van de koude die haar verdikt, veroorzaken 'er geftadige beroeringen in: de winden zyn haare ftroomen; zy dry ven de wolken voort en verzaamelen hen, zy brengen de verhevelingen voort en voeren op het dorre oppervlak der landftreken de vochtige dampen van de Zeekuften; zy bewerken de onweders, verfpreiden en verdeden den vruchtbaarmakenden regen en den verkwikkenden daauw; zy verontruften de bewegingen der Zee, beroeren het beweeglyke oppervlak der wateren, doen deftroomen ftil houden of met verhaafting voortfncllen, doen het te rug ftroomen verwekkende ftroomen, doen de.baaren opftygen, de vergramde Zee verheft zich hemelwaards,en komt met geloei zich verbreken, tegen de onbeweeglyke dyken die zy door alle hare pogingen noch verdelgen noch te boven ftygen kan.
De Aarde,boven het oppervlak der Zee verheven, is voor haare overftrommgen beveiligd; haar oppervlak 't geen met bloemen en groente verfierd is, t geen telkens vernieuwd word, 't geen met duizend en duizend foorten van verfchillende dieren bevolkt is, is de zetel der ruft, een woonplaats van vermaak, m welke de menfeh geplaatftis om de Natuur tconderfteunen, en die zich aan het hoofd van alle de wezens gefteld vindt; het cenigfte onder alle zynde 't geen bekwaam is om te kennen, en waardig om met verwondering te befchouwen, zoo heeft God hem aanfehouwer van het Heelal en getuigen van zyne wonderen gemaakt; de godlyke vonk die hem bezielt, maakt hein deelgenoot van die godlyke verborgenheden; het is door dit licht dat hy denkt en overweegt, het is door het zelve dat hy ziet en leeft in het boek der Wereld even als m een handfehrift der Godheid.
De Natuur is de uitwendige troon van de godlyke heerlykheid; de menfeh die haar bdchouwt, en zich in haare volmaaktheden oeffent, verheft zich by trappen tot den mwendigen troon van de Almacht; gefchapen zynde om den Schepper aan te bidden,zoo gebiedt hy over alle de fchepfelen;Leenman des Hemels, en koning van de Aarde zynde, zoo verdeelt hy haar, bevolkt haar en yerrykt haar; hy bepaalt onder de levende wezens de orde, de ondcrgefchiktheid en de overeenftemming; hy verliert de Natuur zelve, kweekt haar aan en befchaaft haar; verbant 'er den diftel en doorn uit, en doet 'er de druit en roos in vermenigvuldigen. Bcfchomv deze woefte landftreken deze treurige gcweften,in welke de menfeh nooit zyn verblyf gehouden heeft' zy zyn op alle de verheven plaatzen met digte en akelige boffchen bedekt' boomen,die van fchors en kruin ontbloot, reeds gekromt en verbroken zyn' dreigen door ouderdom neder teftorten, andere in een grooter aantal liggen aan de voeten der eerfte nedergeveld, zy verrotten op hoopen van andere, welke reeds verrot zyn, en bederven en verftikken de zaden,die gereed ftonden om uit te fpruiten. De Natuur, die overal elders door hare bloeiiende jeugd uitblinkt, fchynt hier door alle de kwalen van den ouderdom overftelpt ; de Aarde overladen door denlaft, en met de overblyffelen van hare yoortbrengfelen bedekt,biedt in plaats van een lachende groente, niets anders dan een verwarde op een ftapeling aan, welke met oude boomen doorvlochten is, welke gulzige planten, moiTchen,en zwammen voortbrengt, alle on-



DE NATUUR, EERSTE BESCHOUWING. 7
reine vruchten der verderving:, alle de lage gedeeltens zyn met ftilftaande wateren bedekt, welke verderven om dat zy noch geleid noch beftuurd worden: ilykachtige gronden, noch vaft noch vloeibaar zynde, zyn ongenaakbaar en blyvcn even nutteloos voor de bewoonders der aarde en der wateren • moerasfen, die met waterplanten bedekt zyn, voeden alleen vergiftige infedten 'en dienen tot een fch uilplaats voor de onreine dieren. Tuffchen deze befmette moeraflcn , welke de lage plaatfen beflaan, en de vervallene boüchen, die de hoogtens bedekken, breiden zich een foort van heiden en rietvelden uit welke mets gemeen met onze weiden hebben; de onkruiden verdrukken en verflikken hier de goede planten; men ziet hier dat malfchc en fyne aras niet 't geen het dons der Aarde fchynt uit te maken, het zyn geenzins klaverrv'ke beemden die met bloemen gefchakeerd zyn; men ziet hier alleen oTOve planten, wreedeen doornachtige kruiden, die door eikanderen gevlochten zvn minder met de Aarde dan met eikanderen verknocht fchynen, welke beurtelings verdrogen en op een hoopen, en dus een nuttelooze korft maken van verfcheide voeten dik. Geene wegen, geen gemeenfehap van de eene plaats met de andere, niet een eenige voetftap van verftandhouding kan men 00 deze woefte plaatfen ontdekken; de menfeh verplicht zynde de voetpaden der wilde dieren te volgen, geftadig genoodzaakt om op zyne hoede te zvn ten einde er de prooi met van te worden; verfchrikt door hun gebrul, zelfs dooide ftilte ontzet, die in deze akelige eenzaamheden heerfcht, zoo keert hy op zyne voetftappen te rug en zegt: De woefte Natuur is affchuuwlyk en ftervende; Ik ben het,Ik alleen,die haar aangenaam en levendig maken kan - laten wy deze moeraffen uitdrogen, bezielen wy dit water met het te doen ftroomen, laten wy 'er beeken en kanalen van vormen; maken wy van die werkzaame en alverflindende hoofdftof gebruik, die men voor ons verboden hadt,en die wy alleen aan ons zeiven verfchuldigd zyn;brengen wy het vuur in deze verdorde planten,in deze oude boffchen,die reeds ten halven verteerd zyn: wel ras zullen wy in plaats van biezen en waterplompen, waar uit de Pad haar vergift tezamen ftelt, de boterbloemen, de klaveren, en het heilzame en malfche gras zien voortkomen; geheele kudden van huppelende dieren zullen dezen grond betreden, die hen voormaals niet draagen konde • zy zullen 'er een overvloedig beftaan vinden, een voeder 't geen zich telkens 'vernieuwt; zy zullen 'er zich vermenigvuldigen om hun geflacht noo- verder uit te breiden: bedienen wy ons van deze nieuwe medehelpers om ons werk te voleinden; dat de os onder het jok gebracht, zyne krachten en de zwaarte van zyn lichaam in 't werk ftelle, om met den kouter vooren in de Aarde ie doen vormen, dat zy door den Landbouwverjeugdigd worde;een nieuwe Natuur zal uit onze handen voortkomen.
Hoe fchoon is deze bebouwde Natuur! hoe luifterryk en prachtio- is zy dooide zorgvuldigheden van den menfeh verfierd! Hy maakt 'er zelfs het voorhaamfte fieraad van uit, hy is 'er het edelfte voortbrengfel van; met zich te vermenigvuldigen, vermenigvuldigt hy het dierbaarfte aller zaaden: zy fchynt zelfs zich mede met hem te vermenigvuldigen; hy doet door zyne konft alles in het licht verfchynen, wat zy in haren boezem befloten heeft; wat al onbe-



8
DE NATUURLYKE HISTORIE
kende fchatten, wat al nieuwe rykdomnien! De bloemen, de vruchten, de granen tot volmaaktheid gebracht en tot in het oneindige vermenigvuldigd; de nuttige foorten der dieren vervoerd,uitgebreid,en tot een ontelbaar getal vermenigvuldigd ;de fchadelyke foorten ten onder gebracht,binnen zekere grenspalen befloten en verbannen: het goud, en het yzer, 't geen nuttiger dan het o-oud is, uit de ingewanden der Aarde opgedolven: de ftortvloeden bedwongen , de loop der Rivieren geregeld en binnen paaien befloten; de Zee zelfs ten ondergebracht, herkend, en van het eene halfrond tot aan het anderedoorktuift; de Aarde die alomme naakbaar is, alomme zoo levendig als vruchtbaar gemaakt; in de valeijen lachende weiden gevormd, in de vlaktens koftbaar voeder aangekweekt, of nog ryker oogften ingezameld; de heuvelen met wynftokken en vruchtboomen bedekt, hunne toppen met nuttige boomen en jonge boflchen gekroond; de woeftynen in woonplaatfen veranderd, die door een talloos volk bewoond worden, 't geen door een geftadigen omloop, zich yan het middelpunt, tot aan het uiteinde verfpreidt; wegen gebaand en gebruikt, alomme gemeenfchappen opgerecht als zoo veel getuigen van het vermogen en de vereeniging der maatfchappy: duizend andere gedenktekenen van macht en roem betogen genoegzaam dat de menfeh, meefter van zyn erfgoed, de Aarde, het geheele oppervlak daar van veranderd en vernieuwd heeft, en dat hy in alle tyden het ryk met de Natuur gedeeld heeft.
Echter heerfcht hy alleen door het recht van overwinning ; hy geniet veel eerder dan dat hy bezit, en hy behoudt zyn recht niet dan door geftadige vernieuwde zorgvuldigheden; wanneer deze ophouden, zoo kwynt alles, alles verzwakt, alles verandert, alles keert onder het gezach der Natuur weder: zy herneemt hare rechten, wifcht het menfchelyk werk uit, en bedekt zyne prachtigfte gedenktekenen met ftof en mofch, vernietigt hen door den tyd, en laatheinalleen het hartenleed dat hy door zyn verzuim dat gene verloren heeft, dat zyne voorvaderen door hunnen arbeid verworven hadden. Deze tyden,in 'welke de menfeh zyn erfgoed verheft, deze eeuwen van barbaarichheid , geduurende welke alles vervalt, zyn altoos door den kryg voorbereid, en vertoonen zich gelyktydig met den hongersnood en de ontvolking. De menfeh die niets dan door liet groot aantal vermag,die nietfterk is dan alleen door de vereeniging, die alleen door de vrede gelukkig is, bezit de woede van de wapenen tot zyn onheil aan te gorden en tot zynen ondergang te ftryden: door de onverzadelyke hebluft vervoerd en door de nog onverzadelyker Staatzucht verblind wordende, zoo legt hy alle gevoelens van menfehelykheid af, keert alle zyne vermogens tegens zich zeiven, zoekt zyn geflacht te verdelgen, en verdelgt zich inderdaad zeiven, en na dat deze tooneelen van bloed en moord afgelopen zyn, wanneer de damp van den krygsroem verdweenen is, zoo befciiouwt hy met een treurig oog de verwoei!e Aarde, de konften onder de puinhopen bedolven, de natiën verflrooid, de volken verzwakt, zyn eigen geluk verdorven, en zyn we^endlyk vermogen vernietigd.
Groote



DE NATUUR, EERSTE BESCHOUWING. 9
'Groote God ! wiens tegenwoordigheid alleen de Natuur in fiand houdt, en de overeenftemmtng der wetten van 't Heelal handhavent ■ Gy die van den on wankelbaren troon des opper ft en Hemels, alle de Zonneftelfels zonder fchokkingen en verwarringen ziet omgaan; Die uit den boezem der ruft, ieder oogenblik hunne onmeetbaar e beweegingen weder voortbrengt, en alleen in eene~di'pe vrede dit oneindig getal van hemelen en werelden befluurt ■ geef geef' eindelek de ruft aan de beroerde Aarde weder! Laat zy in een diep ffiizwWen gedompeld zyn ! Dat op uweftemme, de tweedracht en kryg ophouden, hun hoogmoedig gefchrei te laaten hooren ! Opperste Goedheid , Schepper van alle wezens, uw Faaerlyk oog befchouwt alle de voorzverpen der Schepping • maar de menfeh ts uw uitverkoren wezent Gy hebt zyne ziel door eene ftr aal van uw eeuwig licht verlicht; brengt uwe weldaaden ten hoogften top met zyn hart door een ftr aal van uweliefde te bezielen: zoo zal deze godlyke geneigdheid, door zich alomme te verfpreiden, de vyandige harten vereenigen; de menfeh zal het aangezicht van zynen medemenfeh niet meer duchten, en zyne hand zal zich met het moordzuchtig ftaal niet meer wapenen; het alver-melend vuur des oorlogs zal de bronwel der ge/lachten niet meer doen uitdroogen; het menfehehk ge/lacht t geen thans yerzzvakt, verminkt, en in deszelfs bloei afsneden wordt zal op nieuw uitjprmten, en zich tot het oneindige vermeerderen; de Natuur door den laft der rampen gedrukt, onvruchtbaar en verlaten zynde zal ras viet een nieuzv leven hare oude vruchtbaarheid zueder bekomen • en zvy Weldoende God, wy zullen haar onderfteunen, haar aankweeken, haar onophoudelyk gadeflaan, om u ieder oogenblik een nieuwe ft batting van dankbaarheid en verwondering op te offeren.
XI Deel
B



jo DE NATUURLYKE HISTORIE
DE O L Y F A N T. (*)
D e Olyfant is, zo wy ons zeiven niet mede rekenen, het opmerkelykfte fchepzel van onze wereld, het overtreft alle landdieren in grootte, en koomt naby den menfeh in fchranderheid , (a) ten minften voor zo verre de ftof een geeftelyk wezen kan naderen. De olyfant, de hond , de bever en de aap zyn van alle de bezielde wezens die, welker inftincï: verwonderlykft is; maar dat inftincï:, 't welk enkel het voortbrengzel is van alle de uit-en in-wendige vermogens van het dier te famen genomen,vertoont zig in zeer verfchillende uitwerkingen in elk dezer dieren. De hond is uit den aart, en wanneer hy aan zig zeiven wordt overgelaaten zo wreed, zo bloeddorftig, als de wolf; men heeft alleenlyk in die woefte natuur een buigbaar punt, een beginfel van onderwerping en gezelligheid gevonden, daar de menfeh gebruik van gemaakt; en waar door hy hem vatbaar gemaakt heeft voor genegenheid en verknogtheid. Het is van de natuur, dat de hond dit beginzel, of de keen , om zo te fpreeken van deze gevoelens heeft ontvangen : wy hebben het zélve vervolgens gekoefterd, gekweekt, en verder ontzwagteld door eene oude en ftandvaftige maatfchappy met dit dier, dat onze maatfchappy alleen waardig was; datboven alle anderen vatbaar , en gefchikt, voor de indrukzelen van voorwerpen, die van buiten op hetzelve werken, in den omgang met den menfeh alle zyne betreklyke vermogens volmaakt heeft, zyne gevoeligheid, zyne onderwerpelykheid,zyn mond, zyn bekwaamheden, alles, tot zyne mannieren zelve, heeft zig door 't voorbeeld van zyn meefter laaten vormen : men moet hem dan geenzins alles toefchryven wat hy fchynt te hebben; zyne verhevenfte, zyne trefFendfte hoedanigheden zyn van ons. ontleend: hy heeft meer verkreegen volmaaktheid dan de anderen dieren, om dat hy meer gelegenheid heeft om te verkrygen; omdat hy, wd verre van even als zy afkeerig van den menfeh te zyn, eene geneigdheid voor denzelven heeft; om dat dit zagt en liefelyk gevoel, dat nimmer ftom is daar hethuisveft,zig in den hond heeft doen kennen door de zugt om te behaagen, en de onderwerpelykheid, de getrouwheid , de gehoorzaamheid heeft voortgebragt, alle welke uitwerkzeïs vergezeld zyn gebleeven van de noodige oplettendheid en werkzaamheid om de be- velen met yver te volbrengen, welken zy zo gereedelyk ontvangen.
(*) Olyfant; in 't Griekfcb E'\i<pu(; in 't Latyn Elepbantus, Barrus; in 't Italiaanfch Leopbante ; in 't Spaanfch, Elephante; in 't Hoogduicfch Elepbant ; in 't Engelfch en Franfch Elepbant;m 't Ooften Eiphil , Phil of FtL iseen Chaldeeufch woord,dat Tvoor betekent,en waar van Munfter gebruik gemaakt heeft om den olyfant aan te duiden. Men noemde eertyds den olyfant Barre in de Ooftindïén ; en "t is waarfchynlyk daarvan dat het woord Barrus afkomt, dien de Latynen naderhand aan den olyfant gegeeven hebben. Gesner cap. de Elephanto. Men noemt hem te Congo Manzao, of Manzt. Voyage de Dkack Paris 1641, pag. 104.
fa*) „ De olyfant munt uit in fynheid van zintuigen en in verdere fchranderheid. Aar„ stot. Hifi. Anim. lib. IX. Cap. 40". De olyphanten zyn van natuur zagtaartig, en „ koomen naaft aan het redelyk dier. Strab. Ik heb eenige olyfanten gezien die my „ voorzigtiger toefcheenen dan de menfehen in zommige oorden." V&RTOKAsmsapud Gesnerum cap. de Elephanto.



VAN DEN OLYFANT.
ïi
De aap m 't tegendeel is zo ongezeggelyk als buitenfpoorig; zyne natuur is in alles even weerbarftig ; geene betreklyke gevoeligheid, geene erkentenis voor goede behandelingen, geen geheugen van weldaaden; verwy dering voor de verkeermg met den menlch, afgryzen voor dwang, geneigdheid tot allerlei foort van kwaad, of om beter te zeggen, een hertbegeerte om alles te doen wat kan fchaaden ofmishaagen. Blaar die wezendlyke gebreken worden door fchynbaare volmaaktheden vergoed. Hy is uitwendig even als de menfeh gemaakt ;hy heeft armen, handen, vingers; het gebruik dier deelen alleen verheft hem, ten opzigte der behendigheid, boven de andere dieren, en de betrekkingen, die zy hem door de gelykheid der beweegingen,en de overeenkomft der verrigtingen, tot ons geeven, behaagen en misleiden ons, en doen ons aan inwendige hoedanigheden toefchryven,'t geen niet dan van de vorm der ledemaaten afhangt.
De bever die in de vermogens, welke zy hoofd voor hoofd bezitten, verre beneden den hond en den aap fchynt te zyn, heeft egter van de Natuur eene gaaf ontvangen, die 't gefchenk der ftemme byna kan opweegen. Hydoet zig van die van zyne foort verftaan, en zoo wel verftaan, dat zy zig in maatfchappy yereemgen, dat zy eenftemmig werken, dat zy groote en lange onderneemingen in 't gemeen uitvoeren, en deze gezellige genegenheid,zo wel als het voortbrengzel hunner onderlinge verftandhouding en gezamenlyke verrigtingen, vorderen met grooter regt onze verwondering, dan de behendigheid van den aap, en de getrouwheid van den hond.
De hond heeft derhalven niet dan geeft, (men vergunne my, by mangel van gepafte woorden, deze uitdrukking te gebruiken) en wel een geleenden geeft; de aap heeft 'er niet dan de vertooning van; en de bever heeft geen geeft of vernuft dan voor hem alleen en de zynen. De olyfant overtreft hen alle drie, hy vereenigt de verhevenfte hoedanigheden. De hand is 't voornaamste werktuig der behendigheid van den aap; de olyfant heeft zyn fnuit, die hem voor arm en hand dient, en waarmede hy de kleinfte dingen even als de grootftc kan opneemen en aangrypen, dezelve aan den mond brengen, op zyn rug leggen , omvatten en houden, of verre wegwerpen, en waarin hy derhalven hetzelfde middel van behendigheid vindt als de aap; ter zclfder tyd heeft hy de leerzaamheid van den hond; hy is, even als deze vatbaar voor erkentenis, en voor eene fterke verknogtheid, hy gewent zig ligtelyk aan den menfeh, onderwerpt zig minder aan hem door geweld, dan door vriendelyke behandelingen, dient hem met yver, met getrouwheid, met vernuft, enz. Emdelyk de olyfant, gelyk ook de bever , bemint het gezelfchap van zyns gelyken, hy doet 'er zig van verftaan; men ziet hen dikwils zig verzamel en,zig verftrooijen,gemeenfchaplyk handelen, en, zo zy niets bouwen, zo zy met in 't gemeen werken; is dit miffchien eeniglyk aan gebrek van genoegzaame ruimte en ruft toe te fchryven; want de menfehen zyn reeds van zeer oude tyden in die ftreeken, daar zig de olyfant onthoudt, fterk toegenoomen; hy leeft derhalven in ongeruftheid, en is nergens vreedzaam bezitter van eene ruimte, groot en vry genoeg om zig daar met een vaftverblyf ter neer te zetten. Wy hebben gezien, dat alle deze voorwaarden en gunftige
B 2



12 DE NATUURLYKE HISTORIE.
omftandigheden noodig zyn om den bever zyne talenten te doen vertoonen, en dat overal, waar de menfehen door gedrongen zyn, hy zyne kloekheid, zyn vernuft en werkzaamheid verheft, en ophoudt te bouwen. Yder wezen in de A'atuur heeft zyne wezendlyke waardy,en zyne betrekkelyke waarde, zo men de eene en andere in den olyfant wel wil beoordeelen, moet men hem ten minften het vernuft van den bever, de behendigheid van den aap, het gevoel van den hond, toeftaan; en daar vervolgens de byzondere voordeden die de olyfant boven alle andere heeft, die, namelyk van zyne fterkte, van zyne grootte, en van zyn lang leven, by voegen; moet men zyne wapenen of flagtanden niet vergeeten, waarmede hy den leeuw doorftooten en verwinnen kan; men moet zig vertegenwoordigen,dat onder zyne voetftappen, de aarde fchudt, dat hy met zyne hand, (è) de boomen uit den grond rukt, dat hy met den val van zyn lighaam eene bres in den muur maakt; dat hy verfchriklyk door zyne kragt,nog daarenboven onverwinlyk is door den enkelen wederftand van zyn geweldig lighaam, en de dikte der huid die het zelve bedekt ^ dat hy op zyn rug een toren ten oorlog gewapend, en met verfcheiden mannen bezet, kan draagen; dat hy alleen "werktuigen beweegt, en laften vervoert, die zes paarden niet zouden kunnen beweegen; dat hy by deze verbazende fterkte, en moed, eene groote voorzigtigheid, bedaardheid, en ftipte gehoorzaamheid voegt; dat hy zig zelfs in zyne fterkfte driften weet te maatigen; dat hy eerftandvaftig dan onftuimig in de liefde is; (c) in zyne grimmigheid zyne vrienden ontziet, en nooit aanvalt, dan op de geenen, die hem. beledigd hebben; dat hy een weldaad zo lang onthoudt als een verongelyking, en geen fmaak in vleefch hebbende, maar zig alleen met aardgewaffen geneerende, geen geboren vyand is van andere dieren; eindelyk, dat hy van allen bemind wordt, omdat allen hem ontzien en geen reden nebben om hem te vreezen.
Dus hebben de menfehen in alle tyden voor dit groot dier, voor dit voornaamfte der dieren,eene foort van eerbied gehad. De Ouden befchouwden het
(6) Veteres proboscidem elephanti manum appellaverunt. — Eadem aliquoties nummum e terra tollentem vidi , & aliquanrlo detrahetuem arboris rarnum , quem viri viginti qua-tuor. fune trahentes, ad humum fleftere non potueramus , curn folus elephas tribus vicibus motum detrahebat. Vartomannus apud Ge'Ker. cap. de Elepbanto. — Sylveftres ele. phanti fagos, oleaftros & palmas dentibus fubvertunt radicitus. Oppian. — Promuscis elephanti naris eft qua cibum tam ficcum , quam humidum ille captat , orique, perinde ac mam admoveat; arbores etiam eadeni compleétendo evellit; Denique ea non alio utitur modo nifi ut manu. Aristot. de part. anim, l. II. c. 16. — Habet pmerea talem tan» tamque narem elephantus, ut ei manus vice utarur fuo etiam reéïori erigit atque offert, arbores quoque eadem profternit, & quoties immerfus per aquam ingreditur, ei ipfS. in fublime reflat atque refpirat. Aristot. Hijl, Amm. 1, II. c. i. — De fterkte is van „ den Olyfant zo groot dat men 'er geen denkbeeld van hebben kan dan door de on„ dervinding. Ik htb 'er gezien, die twee gegoten ftukken Kanon met kabels aan malkan» „ deren gebonden, en weegende elk drie duizend ponden, op hunne tanden droegen :hy ligt „ dan dezelve alleen op , en droeg ze vyf honderd treeden voort. Ik heb ook een Oly. „ fant Schepen en Galeijen op het land zien haaien, en te water brengen." Fr. Pybard.. Paris \t\g. Tom. II. p, 355.
(e) Nee adulteria novere, nee ulla propter fceminas inter fe praelia, cceteris animalibus. pernicialia; non quia defit illis amoris vis, &c. Plinius Lil. VUL cap. 5. —» Mas quam. knpleverit coïcu eam amplius non tangit. Aristot. Hiji, anima], lib. IX. c. 40V



VAN DEN OLYFANT.
13
als" een wondei', als een mirakel der Natuur (en 't is inderdaad haar uiterfte pooging) j zy hebben zyne natuurlyke hoedanigheden fterk vergroot; zy hebben het verflandelyke hoedanigheden,enzedelyke deugdentoegefchreeven.Plinius _,/Elianus, Solinus, Plu™ en andere laatere Auteuren, hebben niet gefchroomd aan deze dieren beredeneerde zeden, eennatuurlyken,ecn ingefchapen (d) Godsdienft, een geregelde eerbewyzingaan een hooger magt, de dagelykfche aanbidding van de zon en de maan, het gebruik van afwaflehmg voor dat zy de aanbidding beginnen, den geeft van waarzeggery, de eerbiedige onderwerping aan den hemel, in de liefde voor huns gelyken, toe te fchryven, als welken zy tot den dood toe byftaan, en welker lyken zy met hunne traanen befproeijen en vervolgens met aarde overdekken, enz. De Indiaanen, voor ingenomen met het denkbeeld der zielsverhuizing, houden zig nog heden verzekerd, dat zulk een heerlyk lighaam als dat "des olyfants niet dan door de ziel van een groot man,of van een Vorft kan bewoond en beftierd worden. Men eerbiedt in Siam (e), in Lagos, in Pegu (ƒ), enz., de witte oly-
(2) Hominum indigenarum linguam Elephanti intelligunt: JElian. lib. IV. cap. 24.,.. Luna nova nüescente audio elephantos naturali quadam & inefTabili intelligentia e fylva, ubi pascuntur, ramos recens decerptos auferre, eosque deinde in fubüme tollere, ut fufpicere & leviter ramos movere tanquam fupplicium quoidam, enz. üïlian; lib. IV. cap. 10. —
E'ephas eft animal proximum humanis fenfibus quippe inrelleftas illis fermonis patrii, &
imperiorum obedientia, officiorumque, qua: didicere, memoria, amoris & gloria; voluptas imo vero,qua3 etiam in homine rara probitas,prudentia,£e'.mit3s,religioquoque fiderum, folis que, ac luna; veneraüo. Autoris funt nitesceme luna nova greges eorum deseëndere, ibique
fe purifleantes folenniter aqua circun fyergi atque itafalutato fidere, in fylvas reverti
vifique funt feiïï jegritudine hei bas fupini in ceelum jacientes, veluti teilure precibus allegata. Plinius Hijl. Nat. lib. VIII. cap. 1. — fe abluunt & purificant, deinde adorant fo« fem & lunam — cadavera fui generis fepeliunt. — Iamentant, ramos & pulverem injiciunt fupra cadaver — fagittas extrahunt, tanquam Chyrurgi periti. Plinius, .tElianus, Soli. mus, Tzetzus, enz.
, W ,?.e Hr- Constance geleidde den Ambaffadeur, om den witten olyfant te zien; die in de Indien in zo hooge achting, en het onderwerp van zo veeleoorlogen is ; hyis vry klein, en zo oud, dat hy zig geheel gerimpeld vertoont; Daar zyn verfcheiden Mandarins geitelJ om zorg voor hem te draagen, en men dient hem niet dan in gouden vaten; ten minften waren de twee kommen die men hem voorgezet hadt, van maflief goud, en van eene 00 gemeene grootte. Zyn vertrek is heerlyk, en het houtwerk van het paviljoen, waar in hv zyn verblyf houdt, fraai verguld, Prem. voyage du P. Tachard. Paris 1686. pag. 2^0 — In een landhuis van den koning, een myl van Siam af, op de rivier, zag ik een kleinen witten olyfant, welken men fchikt om de opvolger te zyn van den ouden, die in het paleis is, en dien men zegt byna drie honderd jaaren te bereiken: die kleine Ülvfant is wat grooter dan een runddier, hy heeft veele Mandarins tot zyn dienft, en men'bewyft om zynent wil, veel achting aan zyne moeder, en aan zyne moey , die men beide met hem onderhoudt. Idim p. 273.
(f) Als de kening ran Pegu gaat wandelen, trekken de vier witte olyfanten, met edele geft«enteen met verfcheiden gouden tooifelen verfierd, voor hem uit. Recueil des voyazes
de la Ctmp, des Indes de Hollande. torn. III. p. 43 wanneer de koning van Pegu ie-
hoor wil verleenen, brengt men de vier witte olyfanten voor hem, die hunne eerbiedigheid betoonen door hunnen fnuit op te heffen, hunnen muil te openen, te knielen,en driemaal onderfcheidelyk te fchreeuwen. Als zy opgeftaan zyn, brengt men hen weder naar hunne ftalJen ; alwaar men hun elk een zilver vat met hunne fpyze voorzet, het welk meeft tweemaal daags gefchiedt.... Terwyl men hen dus onthaalt, ftaan zy onder een verhemelte op agt fchraagen, die door zo veele bedienden worden gehouden, om hen voor de hitte der zon te befchutten. Naar de vaten gaande, waar in hun water en hun voedzel is, worden zy voorgegaan door drie trompetten, welker overeenftemmingzy verftaan, deftig voortgaande, en hua-
B 1}



14. DE NATUURLYKE HISTORIE
tanten, als de levende beelden of zielen der Indiaanfche keizeren • zv hebben
ïï S £rS- ^ rf bederveni2y hebben derhalven geene menfchenente^ toonen. ^enoe^ te den Indïaa-
»&TO^bö^^5E«ïf, dat n°g heden' ^ezen is,
een Wto^VXfi£ïS 7 *5 een zeer onderfeheiden, van
^oSiSS 5y«waarfiff gekend, hy verdient waar-
ren zoude. De konin? van SlTm ■ er a' es voor te bieden • wat men begee.
weigering gebelgd, vil in Si.m nTrSd- JlZT v&kon°^n' Die ™ Pegu. over d Je
^^iSKSS SS^r" nT"raüS' "atu ^ pro, Pf, «^itudo. Plinïus i/frCS' Vin ^ a"erente aIVeUm» ae*cat
f&) Ik beef nog terwyi ik u fchrvf ak fir ,w' !!?' .5' bloot Helden met rtnwifden oJyS? s volgen? w™ f"hï„f w"' Waaraa" Wy 0ns 2eI™ waren, waar van de helft geene goeie vod ^ZZ M J maar [,en of twaa,f fterk



VAN DEN OLYFANT.
J5
worden, zonder veel volk te verliezen; het zou zelfs gevaarlyk zyn hen de verongelykmg aan te doen (/);zy trekken regt op hunnen belediger aan en fchoon de zwaarte van hun lighaam zeer groot'is, doen zy ester zulke ft'rke flappen dat zy een menfeh ligteJyk agterhaalen, zy doorbooren hem dan met hunne flagtanden, of vatten hem met den fnuit, werpen hem weo- als een fteen,en eindigen met hem onder hunne voeten te vertrappen: maar het is met dien, na voorgaande terging,dat zy dus op den menfeh aanvallen zv doen nooit eemg kwaad aan zulken, die hen niet zoeken: dewyl zv eo-ter zeer gevoelig en kiefch zyn in 't fluk van beledigingen, is het beft hunne ontmoeting te ontwyken, en de reizigers, die hunne ftreeken moeten doortrekken, fteeken des nagts groote vuuren aan, en liaan op de trom ,-om hun het naderen ;te be etten. Men wil dat zy, eens door de menfehen aanblaft, of in eenige hinderlaag gevallen zynde, het nooit vergeeten,en zie by alle eefeeéobedep zoeken te wreeken. Dewyl zy een fynen reuk hebben, en hier in moogelyk alle anderen dieren overtreffen, ter oorzatike van de groote uirseftrektheid van hunne neus, zo worden zy de ïugt van een menfeh reeds van verre gewaar , en zouden hem zeer gemaklyk op zyn fpoor kunnen volgen. De Ouden hebben gefchreeven dat de olyfanten de groente uitplukken op de plaatfen daar de Jaager is doorgetrokken, en dat zy dezelve aan malkanderen van hand tot hand overreiken , om allen van den döortogt en den weo- des vyands te onderregten. Deze dieren onthouden zig hefft aan de oevers der rivieren (k) m de diepe valeijen,de belemmerde plaatfen, en de voetio-e gronden; zy kunnen het water niet miffen, en maaken het troebel eerdat zv drinken ; zy vullen 'er dikwils hunnen fnuit mede, 't zy om dien aan hunnen mond te brengen, of de neus te verfriffchen, en zig te vermaaken met het te o-0ïven,neer te ftorten,of in de rondte te verfpreiden. Zy kunnen de koude niet verdraagen,en lyden msgelyks door overmaatige hitte,want om de brandende zon te ontwyken,begeeven zy zig zo diep als zy kunnen in de diVfte bosfchen; ook gaan zy dikwils te water, en de groote klomp van hun lighaam is hun meer voor-dan nadeehg om te zwemmen ;zy zinken minder diep in 't water dan andere dieren,en daarenboven beveiligt hen hunne lange fnuit,dien
met twee of drie Snaphaan-fchooten op hem te loflen, maar ik heb in 't vervolg gezien L twee of dne honderd man werk zouden hebben om hem af te maaken. FoyagedeCtiia^ par Guillaume Bosman pag. 430, J & uuiaee
(0 Solent Elephanti rnagno numero confertim incedere, & fi ouemdam obvium habuerirt vel devaant vel .Ni cedunt. at fi quemdam injuria afficere veljc, probofcide"fuWaïum t' terram dejic.t, ped.busdeculcans.donec mortuumreliquerit. Leonis Afjucani DeSeRt^F ma Lugd: Batav; 1632. pag^ 7U ~ De Negers vernaaien eenpaarig van 'deze dieref dat zo zy iemand in een bofch ontmoeten, zy hem geen kwaad doen, mits dat men hen «Fet aantafte; maar dat zy woedend worden, als men on hen fchiet en hen niet doodelyï kwèt fe. Voyge de Guxnee par Bofman pag. 245. — De wilde olyfant kwam een menfeh die hern bded.gende woorcen toevvierp, vervolgen, en vel in de hindering. Jownaldlv'oyaZ de Siam par l Aebe de Ciio^y Paris ,687. pag. 242. - Zy die den Olyfant hoor en ff hem kwaad doen, moeten wel op hunne hoede zyn, want zy "vergeeten niet ligt de verongelykmgen die men hun doet voor dat zy zfg deswe^en gewroken hebbenf i«X vtyages de la Compagnie des Indes de Hollande. torn 1 pag 413
(*) Elephanti natura: proprium eft roscida loea & moilia ama.e & aquam defiderare ubi ver. fan maxime ftudet; ita ut ammal paluftre nominari poffit, Mlun. lib. IV. cap. 24.'



l6 DE NATUURLYKE HISTORIE
zy om hoog zetten, en waar door zy adem haaien, voor alle vrees van te
verdrinken. . ,, , t ,
Hun crcwoon voedzel beflaat in wortels, kruiden, bladen, en teder jong hout;zy eeten ook vrugten en graanenjmaar zy verwaardigen zig nietvleefch of vifchaan te raaken. (/) Als een hunner ergens eene overvloedige weide vindt, roept hy de anderen f» en noodigt hen om met hem te koomen eeten gelyk zy eene groote hoeveelheid voedzel noodig hebben, zo veranderen zv dikwils van plaats, en zo zy bezaaide landen aantreffen, regten zy daar in eene verfchriklyke vernieling aan. Dewyl hun lighaam eene geweldige drukking maakt; zo verpletten en verdelgen zy tienmaal meer planten met hunne voeten, dan zy noodig hebben voor hun voedzel;'t welk evenwel op honderd vyftig pond gras of groente yder dag beloopt: en dewyl zy nooit dan met een getal aankoomen, zo verwoeften zy een veld in een uur tyds. Dus zyn de Jndiaanen en Negers op allerhande middelen bedagt, om hun bezoek te voorkoomen, en hen daarvan af te wenden, door groot geraas te maaken; en groote vuuren rondom hunne beteelde velden aan te fleeken; Dikwils egter koomen de Olyfanten in weerwil dier voorzorgen zig daarvan meeiter maaken, verdry ven het tamme vee, jaagen de menfehen op de vlugt, en werpen niet zelden hunne zwakke wooningen 't onderfte 'boven. Het is bezwaarlyk hen bang te maaken, en zy zyn nauwelyks vatbaar voor vrees, het eenigft dat hen verbaal! en fluit,zyn de konfivuuren, f» de petarden of fpringbufïen die men tesen hen werpt, en welker fchielyk en herhaald uitwerkzel hen verbaal!: en zomtyds te rug doet gaan. Men kan hen zelden van malkanderen fcheiden; want gemeenlyk neemen zy allen dezelfde party van aan te vallen, ftil voorbyte gaan, ofte vlugten. .
Als de wyfjes togtig worden,wykt die groote geneigdheid tot maatfchappy voor een nog levendiger gevoel. De bende fcheidt zig by paaren, door het verlangen faamgevoegd. Zy neemen malkanderen by verkiezing, ontwyken het gezio-t der overigen, en in hunnen aftrek fchynt de liefde hen voor te gaan, en de zedige fchaamte te volgen; want hunne liefdehandel gefchiedt in 't verborgen; men" heeft hen nooit zien koppelen: zy vreezen inzonderheid het gezigt van hun gelyken , en kennen milfchien beter dan wy dien zuiveren welluft in ftilte te genieten, en geene aandoeningen dan van 't beminde voorwerp te
heb-
m Deze dieren eeten geen vleefcri, zelfs niet in hunnen wilden ftaat, maar leven enkel van takken, fcheuten.en bladen van boomen, zy breeken dezelve met hun fnuit, en kauwen het houtvry grof. Foyage de Fr. Pyrard Paris 1619. torn, II. p. 367.
(m\ Curr'i eiscar.erapabuladefecerintradices effodiunt, quibus pascuntur, e quibus primus, qui aliquatn piajiam repererit, regreditur, ut & fuos gregales advocet, & in pra??aj communionem deducat Muax, lib. IX. cap. 56. ■ ' ' ''
(n) Men fluit den Olyfant, als hy toornig is door konfivuuren. men bedient zig van t zolfde middel om hen het gevegt te doen verlaaten, Thevznot Tom. III. pag. 133. De Portugeezen hebben geen middel kunnen vinden om zig tegen den olyfant te verdedigen, dan vuurlaating welken zy hem naar de oogen werpen als hy op hen afkomt. Foyage de Feynee. Paris 1630. p. 89. — Men doet in Indoflan de olyfanten tegen malkanderen vegten, zy verhitten zig der wyze in het gevegt, dat men hen niet zou kunnen fcheiden, zo men geene konftvuuren tuffchen hen in wierp. Foyage de Bebnier Jm t. 1710. torn. II. p. 64.



VAN DEN OLYFANT* ,7
hebben. Zy zoeken dan de digtfte boffchen, de diepfte eenzaamheid (o) om zig zonder getuigen, zonder blozen, zonder fehroom aan alle de indrukzelen der natuur over tegeeven; die indrukzels zyn des te levendiger en duurzaamer als zy zeldzaamer en langer verwagt zyn. Het wyfje Qö) draagt twee jaar; terwyl het bevrugt is, heeft het mannetje daar geene gemeenfchap mede, en 't is met dan in het derde jaar, dat de tyd hunner liefde wederkomt. Zy werpen maar een jong (^),dat op 't ogenblik zyner geboorte tanden heeft, O) en dan reeds grooter is dan een wild zwyn; De flagtanden vertoonen zig dan evenwel nog niet, zy beginnen daar na door te breeken, en op den ouderdom van zes maanden (s) , zyn zy reeds eenige duimen lang. De olyfant is op de zes maanden reeds grooter dan een runddier, en de flagtanden vervolgen te groeijen en grooter te worden, tot in de gevorderde jaaren, mits dat het dier gezond zy,en zyne vryheid geniete;want men kan zignauwelyks verbeelden hoe zeer het geitel van den olyfant verzwakt wordt, en deszelfs natuurlyke gebruiken veranderen, wanneer hy in flavernye leeft,en door der menfehen tocreiking gevoed wordt. Men kan dit dier temmen, onderwerpen, leeren, en gelyk het fterker en vernuftiger is dan eenig ander, weet het ook beter op zyn tyd groote, en gewigtige dienflen te doen; maar waarfchynlyk behoudt de olyfant in den grond zyns harten, een tegenzin tegen zynen flaaffchen ftaat, want fchoon hy van tyd tot tyd de fterkfte prikkelingen van verliefdheid voelt, teelt hy egter niet voort, of koppelt zelfs niet, in zyn onderworpen of huiflelyken ftaat. Zyne drift gefluit wordende,flaat tot woede over; zig met kunnende voldoen zonder getuigen, maakt hy zig kwaad, wordt geweldig, wordt woedend en dol, en men heeft de fterkfte ketenen en allerhande kluifters noodig, om zyne bewegingen te ftuitcn en zyn toorn te beteugelen. Hy verfchilt derhalven van alle andere huisdieren, welken de menfeh behandelt en beftiert,als wezens zonder eigen wiljhy is niet van die geboren flaaven, welken wy naar ons welgevallen voortplanten,en naar ons belang verminken of doen teelen. Hier is de Individu alleen Haaf, de foort blyft onafhankelyk, en weigert ftandvaftig ten voordeele van haaren tyran voort te teelen. Dit alleen geeft in den olyfant gevoelens boven de gemecne natuur der beeften te kennen; de fterkfte drift te voelen en ter zelfder tyd weigeren die te voldoen, tot woede toe verliefd te zyn, en tevens zedig te blyven en de fchaamte te bewaaren : dit zyn miiïchien de uiterfte poogino-cn der menfchelyke deugd, en dit zyn egter in dit heerlyk en edel dicr,flegts gemeene deugden,die hy nooit gemift heeft te oeffenen; de verontwaardiging van niet
(»:i Elepbanti folitudines petunt coïturi, & pra;:ipue fecus flutnina. Artst. Hifi, animal. lib. V. cap. 2. — Pudore nunquam nifi in abdito coëunt, Plin. Lib. VUL cap. <;
(p) Mas coicucn triennio .nterpofito repetit. Qjam gravidam reddidit, eaniem prasierea
ran^e nunquam patitur. Uterum biennio gerit. Ajustot. Hifi. Anim. lib. V. cap. 14
tlephantus bjennio geftatur, propter exuperaniiam magnitudinis. Idem de Gener. Anim. hb. IV. cap. 10.
C?) maxima inter animaüa funt, ea fingulos pariunt, ut elepbas, camelus, equus. Arist. de Gener. Anim. lib. IV. cap. 4. ^
(r) Starimcutn natus eft elepbantus dentes habet, qu3nquam grandes illos (dentes) non illico confpicuos obtmet. Aristot. Hift. Anim. lib. II. cap. 5.
(x> Thomas Loï&s apud Gbsnerum cap. de Elephanto.
. XI. Veel c



j8 DE NATUURLYKE HISTORIE
zonder getuigen te kunnen koppelen, fterker dan de drift zelve, fchort 'er de uitwerkzels van op, vernietigt die zelfs, verwekt ter zelfder tyd dien toorn, en maakt, dat het dier in deze ogenblikken gevaarlyker is dan eenig ander ongetemd dier.
Wy zouden, zo 't mogelyk ware, hier aan gaarne willen twyffelen, maar de Natuur befchouwers, de Hiftorie fchryvers, de Reizigers verzekeren allen eenftemmig, dat de olyfanten niet hebben voortgeteeld in den ftaat van huiffelykheid. De Indiaanfche vorften onderhouden 'er eene menigte van, en na vrugtloos gepoogd te hebben, om hen even als andere huisdieren te doen voortteelen, hebben zy eindelyk de party gekoozen de mannetjes en wyfjesvan malkanderen af te fcheiden, om eene onvrugtbaare hitte, die niets dan woede voortbrengt, minder menigvuldig te maaken. Daar is derhalven geen tamme olyfant die niet te voren wild geweeft is, en de manier van hen te vangen (//) , te temmen, te onderwerpen, verdient eene byzondere oplettendheid.
In 't midden der bolfchen, en in eene nabuurige plaats van die, daar zy gewoon zyn te koomen, verkieft men een plek grondt, welke men met eene fterke paliffade omzet;de dikfte boomen van 't woud dienen tot hoofdpaalen, daar men dwarsbalken tegen legt, die de andere paaien verbinden. Deze paliffade wordt vry wyd gemaakt, zo dat een menfeh daar gemaklyk tuffchen door kan gaan; men laat 'er eene andere groote opening in, daar de olyfant door kan, en deze opening wordt beveiligd door een valdeur of een foort van klinket, dat men laat nedervallen, of door eene fluiting, die men agter het dier toedraait, en wel bezorgt, om den olyfant in deze affchutting te lokken , moet men hem gaan zoeken; men geleidt een wyfje dat togtig en getemd is naar het bofch,en zo dra men denkt dat zy onder het bereik is van zig te doen verftaan , verpligt de geleider haar de liefde fchreeuw te laaten hooren: het wild mannetje beantwoordt daar aan op 't eigen oogenblik , en trekt voort om haar op te zoeken. Men doet haar ook voorttrekken, en de liefde fchreeuw van tyd tot tyd herhaalen. Zy koomt de eerfte in de affchutting, daar het mannetje, haar op 't fpoor volgende, door dezelfde opening inkoomt; zo dra hy zig beflooten ziet, wordt zjrne drift uitgeblufcht, en de jaagers verneemende, verandert zyne vuurige begeerte in woede. Men werpt hem touwen met ftropknoopen om den hals, om hem te fluiten;men doet hem kluisters aan de beenen en aan den fnuit; men brengt twee of drie tamme olyfanten, door behendige lieden geleid, by hem; men beproeft om hen aan den wilden olyfant vaft te maaken, eindelyk brengt men het in weinige dagen door behendigheid, door fterkte, door kwelling en door licfkoozing, zo verre, dat hy zig laat behandelen, dat hy gehoorzaamt. Ik zal ten dezen opzigte in geen omftandiger verflag treeden, my vergenoegen met de Reizigers
(f) Het is iets opmerkelyks dat dit dier, hoe driftig, het wyfje nooit <?ekt, zo lang het menfehen ziet. Voyage de Fr. Pyrard Paris 1619. p. 1357. — Dit dier koppelt nooit met de wyfjes dan in 't heimelyk, en teeit maar één jong. Cosmograpbie du Levant par Thsvet 1554. pag. 70. Zie ook de nooten, die in 't vervolg hier voor zullen aangetrok* ken worden.
(k) Ik ging de groote Jagt der olyfanten zien, die op de volgende wyze gefchiedt. De Ko* ning zendt een groot getal wyfjes by malkanderen, en als zy verfcheide dagen in 't bofch ge« weeft zyn, en men tyding brengt, dat 'er olyfanten zwerren, zendt hy dertig of veertig dui-



VAN DEN OLYFANT. ,j
by te brengen , die oog getuigen van de jagt der olyfanten zyn geweeft (v); Die jagt verfclnlt naar de verfchillende landen, en naar de magt en bekwam*
zend man, die een grooten omtrek affteeken.in de plaatfen daar de olyfanten 7,V onthoudenzy pofteeren zig vier aan vier, van twintig tot vyf-er.twimig voeten affiand^ van malTande'. ren en ,n yder kampement maakt men een vuur drie voeten of daarom ent boven den grond Daar worden andere perken voor de oorlog olyfanten afgeftooken, or^ omtrenrhofdfrd of hondert vyftig voeten afltands, en op de plaatfen daar deolyfantenÏS? ï h ren uithoornen, zyn de meefte oorlogs olyfanten; op verfcheiden' ^tR kmon ^m^t welk men affteekt, als de wilde olyfanten den doortogt overweldigenbillen want zv zvn zeer bang voor 't vuur; alle dag vermindert men dien omtrek, en eindeK deze ve zee/klefn en de vuuren zyn niet meer dan vyf of zes paffen van malkanderen? DYwyl^deze o vfan en geraas roncom zig hooren,durven zy niet vlugten, fchoon 'er evenwel"toleÏÏ^Sm. pen, want men heeft my gezegd, dat 'er da|en waren waarop tteï oXrlm^Ahm& hen vangen wil.doet men hen in een plaats gtan, die van paaien omringd i^ waaronder ee. n.ge boomenzyn daar een menfeh gemaklyk tuffchen doorgaan k™Daar 7een ander omtrek van oorlogs olyfanten en foldaaten, daar mannen, op olyfanten^gezeten binnen trekken. Deze werpen met groote behendigheid touwen aan de agterfte beefen van dé ofv-
JLT.rs/^f**M-" cb""kr L cMm.oSV2,ov,ïïvirï
(.v) Daar is een yierue van een myl van Louvo een foort van Amphitheater welks fiVn.ir een groot langwerpig vierkant is omringd van hcoge wallen van 3^ opgeworpTn wSroo de aanfehouwers zig plaatfen. Langs die wallen, aan den binnen kant is een pÏÏffadeva£ d.kke paaien m den grond gezet, oP twee voeten afftands van malkandereÊTmIr aeter da jaagers z,g bergen, als zy van de verbitterde olyfanten agtervolgdborden. Men heeft eett zeer groote opening naar de land zyde gemaakt , en tegen ove• dS naar de zvde van ae rtad beeft men een kleinere,die naar eene fmalle allee leidt daeeo vfant te naaa
op^"^^
o» van de wilde olyfanten niettente. wSL ^^oSiï" ZcTLeTJ^™" de, en denkende dat 'er eenige wilde olyfant daar omtrent kan zvn H-n , 85 r0ngre.n Zyn' kere fchreeuwen voortbrengen, gefchikt'om de mannetjes te Llen: deze beanfwZden S rtraks met een vervaarlyk gehuil. De iaaeers bemerken hifr „i, a , Dean>woorden dit men afitand zyn , en leiden de wyfleï zaSS"aa? dén kant Ln a S ,°P een bekw,a" jlraks van fP4en; de wilde oly&TSn"^
temmen,kwam daar met haar in; en zo dra hy daar in wa« Zt lS Yy zalen
vervorderden haaren weg dwars voorby het Amph tlware7 en flh,Z J,!-?^",'' de Wyfj'es kanderen door het kleinlpoortje, dat Lni ande'r n e^as! E Ve w IKlvtrï S-nH^mftV06 8el0l8d ,waS'-bleef by den inean§ dier «««wiefta n ,men ïbruikï aller
Si™
waards beween'„och omwei^nf ïh£S V^^l^*^
C s



a0 DE NATUURLYKE HISTORIE
heden van hun,die hen den Oorlog aandoen; want de arme Negers, in plaats van muuren op te trekken, terraiTen op te werpen,palifladen in den grond te
verfchriklyke fchreeuwen voottbragt. Men poogde hem te verzagten door hem een goeds hoeveelheid waters over't lyf te werpen, door hem met bladen te vryven; door hem oly over de ooren te ftorten, en men deedt tamtne olyfanten mannetjes en wyfjes by hem koo. men, die hem met hunne fnuitan liefkoosden. Ondertuflchen maakte men hem touwen onder aan den buik, en aan de agterfte voeten vaft, om hem van daar (e haaien, terwyl men voortvoer, en hem met water over den fnuit en over 't geheele lighaam teflorten, om hem te verkoelen. Eindelyk deedt men een tammen olyfant naderen van die, welke gewend waren de aankomelingen te onderwyzen; daar was een offifier op, die denzeiven deedt voorwaards en agterwaards gaan, om den wilden olyfant te toonen, dat hy niets behoefde te vreezen , en dat hy nu konde uitgaan. Men opende hem de poort , en hy volgde den anderen olyfant tot aan 't einde van de laan; zo dra hy daar was.zettede men twee olyfanten naaft hem .welken men met hem vaftmaakte, een ander ging voor uit, en trok hem met een touw voort, op den weg, dien men hem wilde doen gaan, terwyl een vierde hem met ftevige fnuit flaagen deedt voortgaan tot eene andere foort van groote ftal, alwaar men hem vaft maafcie aan een dikke paal, daar toe gemaakt, die even als een fpil of cateftan van een fchip ronddraait. Men liet hem daar tot 'sanderen daags, om zyn toorn gshoel te laaten bedaaren j maar terwyl hy zig rondom deze pilaar pynigde, naderde hem een Bramin, dat is te zeggen een dier Indiaanfche priefters, (die in vry grooter getale in Siam zyn) in 't wit gekleed, op een olyfant gezeten, en zagtelyk rondom den gevangenen gaande, beiproeide hy hem met een zeker ge> wyd water op hunne wyze; hy droeg dat water in een gouden vat ,en men gelooft, dat deze plegtigheid den olyfant zyne natuurlyke woeftigheid doet afleggen, en hem gefchikt maakt om den koning te dienen. Des anderen daags begon hy met de anderen te gaan, en na verloop van veertien dagen was hy volkomen getemd. Premier voyage du P. Tachard pag. 228, enz.
Zo dra men van 't paard was afgefteegen, en op olyfanten daar toe bereid, gaan zitten, verfcheen de koning gevolgd van eene meenigte mandarins, op oorlogs-olyfanten zittende. Men volgde, en men drong omtrent een myl ver in de bofTchen in, tot aan de affchutting daar de wilde olyfanten waren. Het was een vierkant perk van drie of vier honderd Geome» trifche paffen .waarvan de zyden met dikke paaien waren afgezet; men hadt daar egter, van afftand tot afftand, groote openingen in gelaaten, Daar waren veertien olyfanten van aller, hande grootte: zo dra men aangekomen waf, maakte men een omtrek van omtrent honderd oorlogs-olyfanten, welke men rondom het perk plaatfte, om te beletten dat de wilde olyfanten buiten de paliffade kwamen. Wy waren agter die fchuttingen digt by den koning: men dreef een douzein tamme olyfanten, van de fterkfte in het park: op elk van welken twee mannen waren, met dikke touwen met liff;n, welker einden vaft waren aan de olyfanten daar zy op waren. Zy liepen eerft op den olyfant aan, dien zy wilden vangen, die zig vervolgd ziende, tot den fluitboom naderde, om dien open te breeken, en te ontvlugten; maar alles was mét oorlogs-olyfanten bezet, waardoor hy te rug gedreeven, en weder in het park gejaagd wierdt, en terwyl hy in deze ruimte vlugtede, wierpen de jaagers, die op tamme oly. fanten zaten, hunne touwen zo van pas in de plaatfen, daar de dit ren hunnen voet moeten zetten, dat zy niet mifteden hen daar in te verwarren en te vargen; in der daad wierden in een uur tyds alle gevangen : vervolgens maakte mer yder wilden olyfant vaft, en men Helde twee tamme olyfanten aan zyn zyden, waarmede men hen veertien dagen liet blyven; om met derzelver behulp getemd te worden. Idem p 340,
Wy hidden weinige dagen daarna het vermaak van de olyfanten-jagt; de Siammers zyn zeer afgerigt op deze jagt, en zy hebben verfcheiden manieren om deze dieren te vangen. De semaklykfte van alle en de vermaaklykfte tevens, gefchiedt door middel van wyfjes olyfanten. Als een derzeZver togtig is, leidt men haar in de boffchen van Louvo; de geleider zet zig op haar rug, en bedekt zig rondom met boombladen, om van de wilde olyfanten niet bemerkt te worden; het gefchreeuw van het tamme wyfje, dat zy niet mift op zekere teekens van den geleider te herhaalen, trekt de wilde olyfanten van rondom, die het hooren, en daar op af. koomen, herwaards aan. De geleider op dit wederzydfch gefchreeuw acht geevcnde, herneemt zynen weg naar Louvo, en begeeft zig met al zyn gevolg, dat hem niet verlaat, binnen een omtrek van dikke paaien, daar toe aangelegd, op een vierde van een myl van Louvo, en •vry digt by het bofch. Men hadt dus eene vry groote bende olyfanten verzameld, waar on-.



VAN DEN OLYFANT.
21
zetten, groote perken' en afgeftooken omheiningen te maaken, vernoegen zig, f» met de eenvoudigfte liften; zy graven namelyk op ieder weg, welken de
der een was, die zeer groot zynde zig bezwaarlyk liet vangen en temmen.... De geleider, die op t wyfje zat, trok met hetzelve uit de affchutting door eene fmalle doortogt, als eené allee gemaakt, van de langte van een olyfant, aan welker beide einden valdeuren waren, die men Iigtelyk konde ophaalen en neder.laaten. Alle de overige kleine olyfanten volgden de eene na de andere, de voetftappen van 't wyfje by herhaalde reizen ; maar zulk een fmille doortogt verbaasde den grooien olyfant; die telkens te rug liep; men deedt het wyfje ver. fcheiden maa en weder naderen, hy volgde het tot aan de poort, maar nooit wilde hy verder gaan, gelyk als of hy eenig voor gevoel hadt van 't gemis zyner vryheid, welke hy op 't punt was van te verliezen. Toen kwamen verfcheiden Siammers, die in 't perk waren Hader om hem met geweid te doen voortgaan, en tafleden hem aan met lange roeden, met welker punt zy hem felle ftooten toebragten. De olyfant toornig wordende vervolgde hen met veel drift en fnelle fchreeden, en gewiflelyk zoude geen van deze lieden hem ontkomen zyn, zo zy zig niet fchielyk agter de paaien, die de paliflade formeerden, en op welken dit ge' tergde dier drie of vier maaien zyne zwaare tanden brak, geborgen hadden. In de hitte der vervolging wierp een van hen , die hem het fterkft aantafteJen , en die meeft van hem vervolgd wierdt.zig al vlugtende tufTchen de twee poorten, daar de olyfant hem volgde, om hem om te brengen; maar zo dra by daar in was, omfnapte de Siammer door eene kleine opening, en het dier zag zrggevangen , dewyl de beide valdeuren op 't eigen oogenblik nedergelaaten wierden, en fchoon by geweldig woelde,bleef by daar egter bezet om hem rot bedaaren te brengen, wierp men hem veel water over 't lyf, en onderwyl maakte men hem touwen aan de pooten en aan den hals vaft; eenigen tyd daar na, toen hy zig flerk vermoeid hadt, deedt men hem uittrekken door middel van twee tamme olyfanten; die hem met touwen voorwaards trokken,en van twee anderen,die hem van agteren aandrongen, tot dat hv aan een grooten paal was vaftgemaakt, daar hy alleeniyk rondom kon loopen. Een uur daarna wierdt hy zo handelbaar, dat een Siammer op zyn rug klom, en des anderen daags maakte men hem los, cm hem met de anderen naar de flal te brengen. Seco?id voyase du K Tachard pag. 252, en 353. '5
(w) Schoon dit dier groot en wild is, vangt men 'er egter veelen in Ethiopië,op de na. volgende manier. In de. digte boiTchen daar by zig des nagts in begeeft, maakt mén een om. trek van zwaare paaien met dikke takken aan malkanderen gehegf, en men laai daarin een doortogt door eene poort, die men plat op den grond nederlegt, zo dra de olyfant binnen 't perk is getreeden, haalt men op een boom ftaande, die poort o deur met een touw op en men befluit hem: vervolgens koomt men af, en men doodt hem met pylen, maar lo di by toeval m^uk,en de olyfant buiten zyn omtrek koomt, doodt hy alles die hy aan roft? L'Jfl rique «fc Marmol Parts 1667. torn 1. pag. 58 ... De olyfanten-jagt gefchiedt op vérfchei. den wyzen; op zommige plaatfen legt men voetangels, waardoor zy in een graf of k"l v! . Ie» daar men hen gemaklyk weder uithelpt, nadat men hen geheel verlegen gemaakt ei dus getemd heeft. Op andere plaatfen gebru.kt men een tam wyfje dat ritfig is, Se7?t welk ffler! naar eene fmalle plaats brengt alwaar men het vaft maakt; zy lokt het mannetje door haar gefchreeuw der waards; als hy daar is, befluit men hem door middel van eenige flagbooï daar toe gemaakt, waardoor hem de hemed wordt afgefneeden; terwyl hy^ondenuulhln het wyfje op den rug vindt, boet hy met haar zyn lufl, tegen het gebruik van andere dieren Hy poogt z.g alsdan weg te begeeven, maar terwyl hy gaat en koomt om een uSg te zoken, werpen de jaagers, die oP den muur of op eenige andere verheven plaats zyn eene mé mgte kleine en grootte touwen met eenige kettingen , waardoor zy zyn fnuit 7n hï overlë gedeelte van zyn lighaam zodanig belemmeren, dat zy hem vervolgens zondergevaar kun nen naderen, en nadat zy eenige noodige voorzorgen genomen hebben, leiden |y hem naar" twee andere tamme olyfanten die zy daar voordagtelyk hebben doen kóomen .om hem een
goed voorbeeld te geeven of hem te dreigen zo hy onwillig is Daar zyn Andere
ftrikken, om de olyfanten te vangen, en ieder land heeft zyne byzondere wyw Relatün dun wyage par Th.venot Paris 1664. tm. IIÏ. pag. 131. - De inboorlinge^van Ceylon maa" ken d!epe graften of kuilen, welke zy met planken bedekken ; maar dié planken zvn nietXt faam gevoegd, en de openingen tuflehen dezelve, gelyk ook de geheele planken worden mft ftroo bedekt. Desnagt, wanneer de olyfanten over "deze kuilengaan, /alSn % daar Tn ° n ■
G 3



21 DE NATUURLYKE HISTORIE
olyfanten doortrekken, zulke diepe kuilen, dat deze dieren daar inftortende niet in ftaat zyn daar weder uit te koomen.
De olyfant eens getemd zynde, wordt het zagtaartigfte,het gehoorzaamfte van alle dieren, het verbindt zig aan den geenen, die hem bezorgt ,-hy liefkooft, hy voorkoomt hem, en fchynt te giften wat hem zalbehaagen. Kort daar na leert hy de teekens begrypen, en zelfs de uitdrukking der geluiden verftaan; hy onderfcheidt den gebiedenden toon,den toon van toorn of van genoegen, en hy fchikt zig daarnaar. Hy bedriegt zig niet in 't woord zyns meefters, hy ontvangt zyne bevelen met oplettendheid, voert dezelve uit met voorzigtigheid, met yver, zonder overhaafting: want zyne beweegingen zyn altyd afgemeeten, en zyn karakter fchynt met de deftigheid van zyn zwaar lighaam te ftrooken. Men leert hem ligtelyk de kniën buigen voor 't gemak van hun, die hem beklimmen willen ;hy liefkooft zyne vrienden met zyn fnuit, groet 'er de lieden mede, die men hun doet opmerken, bedient 'er zig van om de kiften op te heffen,en helpt zelf om zig te belaaden. Hy laat zig kleeden en fchynt vermaak te fcheppen in zig bedekt te zien met vergulde tuigen en fchitterende fchabrakken. Men fpant hen voor rytuigen, men doet hen zwaare laften, wagens, (x) ploegen, fchepen, katrollen, trekken. Zy
kunnen 'er niet weder uitkoomen; zo dat zy van honger fterven zouden, zo men hen geen eeten deedt brengen,door flaaven aan welker gezigt zy gewend, en door welk middel zy allengskens tam worden, tot zo verre zelfs, dat zy met hem naar Goa en andere nabuurige landen gaan, om de kolt voor hen zeiven en hunne meefters te winnen. Divers mémoires tmicbant les Indes oriëntales, premier Discours torn. II. pag. 257. Recueil des voyages de la 'Campagne des Indes. Amflerd. 17'1'jf. — Dewyl de Europeasnen de olyfants tanden vry duur koopen, is het eene beweegreden voor de Negers om een geduurigen kryg tegen deze dieren te vosren. Zy voegen zig zomtyds tot deze jagt met benden te famen, met hunne pylen en zagayen gewapend. Maar hunne gewoonde manier is kuilen te graaven, welken zy in de boffchen, en 00 de wegen die de olyfant doortrekt, aanleggen, en deze manier gelukt des
te beier, omdat men zig in de voeifpooren van den olyfant niet wel vergiffen kan
Men vangt hem op tweederlei wyzen, of door de kuilen met boomtakken te overdekken, waardoor zy onagtzaam voortgaande daar onverwagt inftorten; of door de jagt, die op deze wyze toegaat. Op het eiland Cey.'on, alwaar eene groote menigte olyfanten gevonden wordt, hebben zy, die zig met deze jagt bemoeijen, wyfjes olyfanten die zy alias heeten. Zo dra zy weeten dat 'er hier of daar eenige dezer dieren, nog wild, gevonden worden. begeeven zy zig derwaards, leidende met zig twee dezer alias, die zy loslaaten zo baaft als zy een man. netjes-olyfant ontdekken. Deze naderen hem aan de beide zyden,en hem in 't midden gepiaatft hebbende .houden hem zo vaft dat het hem onmogelyk is te ontvlugten. Voyage d'Qtieni du P. Piiilippe de la très-J'ainte Trinité. Lyon 1669 pag. 3<5r.
(x) Zie hier wat ik zelf gezien heb van den olyfant. Daar zyn te Goa altyd eenige olyfan-' ten, om tot den fcheepsbouw te dienen. Ik kwam op zekeren dag aan den oever van de ri« vier, by dewelke men een zeer groot fchip op ftapel hadt, in dezelfde ftad Goa, alwaar een groote plaats is, tot dat oogmerk van balken wel voorzien: eenige mannen bonden zeer zwaare aan de einden met een touw te famen, 't welk zy een olyfant toe wierpen; deze het zelve aan zyn bekgebragt, en het twee fl3gen om zyn fnuit geflingerd hebbende, trok die balken alleen voort, zonder geleider ter plaatfe daar het fchip getimmerd wierdt, 't welke men hem maar eens geweezen hadt: zomtyds fleepte hy zulke zwaare houten, dat twintig mannen en miffchien meer, dezelve niet zouden hebben kunnen beweegen. Maar 't geen my nog wonderlyker voorkwam, was, dat, wanneer hy in zyn weg andere balken of houren aan» trof, die hem beletteJen den zyncn voort te trekken,hy den voet daar op zettende,het einde van zyn balk opligtede, waardoor dezelve gemaklyk over de anderen heen fchieten konde. Wat zou de verftandigfte arbeider meer kunnen doen? Voyage d'Orient du P, Philippe de la très'fainte Triniti. Lyon irJó"o. pag, 367,



VAN DEN OLYFANT. 23
Jv&fS^l^011^'. enzonder tegenzin, mits men hen door on. 2ïeSP vf Pm h°°neJ ma^jnteg-endeel eene houding doe blyken van hen eiJventeJyk te zyn voor den goeden wil, waar mede zy hunne kragten gebruiS», roedie h«f"f^fcff^ zet zig 0p den hals, en gebruikt een yzeren rocdje fj) dat van onderen van een haakje voorzien, of met een
k roThinl^^^^ hen,°P d£n k°P>tér z>7de de oorenprik-
t enkele woord genoeg f», inzonderheid zo het dier den tyd gehad heeft
ThZ ï? M1S mCt Zyn 1gekider te m*n,en een volkomen vertrouwen in ncm te icrygeir; zyne verknogtheid wordt zomtyds zo iterk,zo duurzaam; ZnY^ f fê'enh,eid 20 volkomen, dat hy weigert onder iemand anders te dic-
^^ssls^^ss r>r™ %£'dat hy in een aanvalvau
• ïf[°p0It v/n den. 0]yfant lMt niet na talryk te zyn, fchoon zy maar eens
Zt VZ^ jL a- Jaar', en mfr Cen j0I1S 'f vder d™gt, werpen. Hoe korter het leven van de dieren auurt,hoe talryker hunne voortteeliug is; in den olyE ?dt de7 dllunnS- zyns levens het klein getal der geboorncn , en zo het waar is, gelyk men verzekert, dat hy twee eeuwen leeft, en tot aan de
^A^r^S^^^^h brengt yder paar veertig jongen in dezen tyd vooit daarenboven, dewyl hy mets van anderen dieren te vreezen heeft, en de menfehen hem niet dan met veel moeite vangen, houdt de foort ziö- in Itand, en is algemeen verfpreid door alle de zuidelyke landen van Afrika en Aha; daar zyn 'er veeien op Ceylon in Mogol (V), Bengale (d),
e°ne S JÏÏ 1't » • hS? n,iet„m€t e£n Prik »' maar «en dikke yzere roede, aan de dierf rren & li' h" ^ e" fcherP !'3' ''S de breidel daar ™" zig van be'
hv «vo^l»p(f . 5>m r ?ede„,n d^ ooren,J in den fnuit' en ove"' daar ^ wieren dat vel van den o !L/ yZWAd", e!kandel; dier doode" zoudC maakt nauwelyks indruk op het zvn r>1tet te houdrn £ 'a £e!fs' a's hy in woede ra3kt> is bet genoeg om hem in zyn pligt te houden. Voyage de Pietro della Vaue, torn. IV. pag. 247 — Twee Offi.
Ïo'ot'en^z^ ha,s bézeten, beftfe/en d£ olyfantmet eTn
grooten yzeren naak. Premier Voyage du P. Tachard. pag. 275.
viSo^^^^S"^^ ^£T,iS regi£Ur voci obfeouitu,
'SS&fSSt**'* -^edellderavit, ut Fce. (J) Daar zyn op Ceylon veele olyfanten welker tanden den inwooneren veel waard «n en daar zy grooten handel indryven. Voyage de Fr. Pyrard torn. II. pag "5,! DaaT z^ eené menigte olyfanten in de Indien waarvan de meeften uit het eiland (W™ aII ^a * bragt zyn. r™ * la Boollayr-lr.Gouz. PaS ' 65. pgSr^rfchS" den foorten van olyfanten te Deli, zo wel als in 't overig gededtderIndiër, maar dTe van Ceylon worden boven alle andere voorgetrokken. RelatU d'un voyage i TheTenot tam III. pag, 131. — Daar zyn veele olyfanten op 't eiland Ceylon. die eHeier enleïbvvever dan alle.de a"deren. Voyage d'Orient du?. Philipph pag ^Zie
VoyagesdEnvARD Terry aux Indes Orientales pag. ,5, ig «I- h 131. -



24 DE NATUURLYKE HISTORIE
Siam (Y),Pegu (/),en in alle de andere deelen van de Indien. Daar zyn 'er ook, en miflehien in grooteren getale, in alle de Provinticn van Zuid-Afrika, met uitzondering van eenige ftreeken, die zy verlaaten hebben ; omdat de ■menfeh 'er zig volftrekt meefter van gemaakt heeft , en zyn getrouw aan hun vaderland en ftandvaftig aan hun klimaat verknogt: want fchoon zy ingemaatigde landen kunnen leeven, fchynen zy egter nooit in bekooring gekomen te zyn, om 'er zig neer te zetten, of zelfs om 'er naar toe te reizen; zy waren voormaals onbekend in onze klimaaten. Het blykt niet dat Homerus, die van het yvoor (g) fpreekt, het dier gekend heeft,welk het levert. Alexander is de eerfte (h) gevveeft, die een olyfant beklommen heeft; hy deedt dien, welken hy op Porus veroverd hadt, naar Griekenland leiden, en deze waren misfehien dezelfde, welken Pyrrhus (7) verfcheiden jaaren daar na gebruikte in den oorlog van Tarente, en met welken Curius te Rome kwam zegevieren. Hanibal bragt 'er vervolgens uit Afrika, deedt hen over de middelandfche zee voeren, en de Alpen overtrekken, geleiden hen vervolgens tot voor de poorten, om zo te fprecken , van Rome.
Van onheugelyke tyden afhebben de Indiaanen zig van olyfanten in hunne oorlogen bediend (k). By die volkeren, die niet dan eene zeer gebrekkige krygstugt kenden, waren het de befte benden van't leger, en zo lang men niet dan met yzer gevogten heeft, bellifteden zy gemeenlyk het lot der veldilagen. Men ziet egter in de Hiftorie, dat de Grieken en Romeinen zig wel haaft aan deze oorlogs monfters gewenden ; zy openden hunne gelederen om hen te laaten doortrekken; zy poogden hen niet te kwetfen maar lagen al hun* ne pylen aan tegen de geleiders,die zig haafteden om zig over te geeven,en de olyfanten te ftillen , zo dra zy van het overige van de bende waren af gefcheiden : en tegenwoordig nu het vuur, het element des ooi-logs en het voornaam werktuig des doods is geworden,zouden de olyfanten die, en het geraas en de vlam van het vuur vreezen (/) , nog meer beiemmeren en grooter gevaar
(e) De Hr. Constance heeft my gezegd, dat de koning van Siam wel twintig duizend olyfanten in zyn ryk onderhieldt, zonder de wilden te rekenen die in de gebergten en bosfchen verfpreid zyn ; men vangt 'er zomtyds vyftig, zeftig, ja tot tagtig in eene enkele jagt. party. Premier voyage du Ptre Tachard Paris pag. 268.
(f) Recueil des voyages de la Compagnie des Indes Amfl. 1711. Voyage de van eer Hagen torn- III. pag. 40 — 60.
(g) Herodotus is de oudfle fchryver die gezegd heeft, dat het yvoor de ftof van de olyfants-tanden was. zie Plinius Hifi. Natur. lib. VIII. c. 3.
(Ij) Elephantes ex Europoeis primus Alexander habuit, cum fubegiflet Porum. Pausanias in Attic.
(i) Manlius Curius Dentatus victo Pyrrbo primum in triompho Elephantum duxit: Seneca de brevitate vitce , cap. XIII.
(&) Van onheugelyke tyden af,hebben de Koningen van Siam, van Ceylon,van Pegu,van Arracan, zig van olyfanten ten oorlog bediend; men bondt bloote fabels aan hunne (nulten, en men zette hen kleine houte kartelen op den rug, met vyf of zes mannen van Ja velynen, fnaphaanen en andere wapenen voorzien: zy bragten veel toe om de vyandlyke legers in wanorde te brengen; ma2r zy wierden fchielyk bang als zy vuur zagen. Remeil des voyages de la Compagnie des Indes Amfl. 1711. torn. VII. Voyage de Schouten p. 32.
(/) De olyfant vreeft boven alles 't vuur, 't welk de reden is, dat men federt dat de vuurwapenen in de legers in gebruik zyn geraakt, de olyfanten byna niet meer gebruiken kan.
't Is



VAN DEN OLYFANT,
vaar in onze ftryden veroorzaaken dan nuttigheid, te wege brengen De Indiaanfche koningen doen nog heden olyfanten ten oorlog wapenen dos dit gefchiedt meer voor de vertooning dan tot wezendlyk nut; zy hebben 'er egter het nut van, dat men van al het krygsvolk trekt, te weeten om hun selyken m flaverny te brengen ; want zy bedienen 'er zig van om de wilde olyfanten te vangen en tam te maaken. De magtigfte der Indiaanfchevoriten houdt tegenwoordig geen twee honderd oorlogs-olyfanten f». Zy hebben no°- veele andere voor hunnen huiffelyken dienft, en om groote tecnen kouwen te draagen, waarin zy hunne vrouwen laaten ryden;dit is eene zeer vehVewvze van reizen, want de olyfanten ftruikelen nooit, maar het rydtuio- is niet iemaklyk, en men moet door de gewoonte leeren om aan die fchillyke beweeging en aan het geduurig weegen of balanceeren van den ftap des diers te gewennen ; de befle plaats is op den hals; de fchokken zyn daar minder ruw dan op de fchouders, den rug, of het kruis; maar zo dra men eenio-e iaetparty of oorlogs-togt bedoelt, zyn 'er altyd verfcheiden mannen op Aderen olyfant f». De geleider zet zig fchreijelings op den hals; de iaagers of de vegters zitten of liaan op de andere deelen van 't lighaam.
ïn die gelukkige landen, alwaar ons kanon en onze moorddaadige konfïen niet dan onvolmaakt geleerd zyn, vegt men nog met olyfanten (o) In Co chin, en het overig gedeelte van Malabaar <», gebruikt men geen paarden en alle die niet te voet vegten,zyn op olyfanten gezeten. Het is omtrent even eens in Tonquin (g), in Siam (r), in Pegu, alwaar de koning en alle de groote
•t Is waar, dat 'er eenigen van het eiland Ceylon aangebragt, minder vreesagtig zyn, maar dit ies alleenlyk een uitwerkzel van de gewoonte, dewyl men hem daagelyks aan *t vuur van fnaphaanen en petarden gewent. Voyage de Fr. Bernier. Amfi. 1710 torn II tas- 6<r
O») D^r zyn weinig menfehen in de Indien die olyfanten hebben ; de groote heeren zelve houden hen niet in grooten getal en de Mogol zelf heeft 'er maar vyf honderd voor zvn huis,zo wel om zyne vrouwen te draagen in haare houten kooijen, als om de bagage ie vervoerenden men heeft my verzekerd, dat hy 'er niet meer dan twee honderd voor den oorlog houdt, waarvan men een gedeelte gebruikt om de kleine ftukjes gefchut od derzel£r affuiten te draagen. Relation dun voyage par Thevenot,^ m ffl| f,™ aerzelve* (n) Van alle dieren doen deze den meeften dienft in den oorlog', want m'en n'aatft zeer gemaklyk vier man op hen die z.g onbelemmerd van fnaphaan, boog èn lans bedienen vLlt Recueil des voyage de la Compagn. des Indes de Hollands. Seond voyage de van der H™ torn. II. pag. 53- oagen (o) Als de olyfanten ten oorlog geleid worden, dienen zy voor twee verfcbillende dienftenwant men belaadt hen of met een kleine houten toren,uit denwelken eenige zoldaarenIJl' ten; of men maakt degens aan hunnen fnuit vaft, met yzere kettingen, en m SII" dus op 't vyandlyk leger af, 't welk zy moedig aanvallen en waarin zy een * y ffe fi flaB ting zouden aanregten. zo men hen niet te rug dreef met Ianfen.die vuur werpen; want de wyl men weet dat de olyfanten door vuur vervaard gemaakt worden, zo maakt konftvuur aan 't einde der lanfen vaft, waarmede men hem op de vlugt drvft rient par le P. Philippe pag. 367, ■ r b y . '«ne au-
(p) Men gebruikt in Cochin, zo min als in 't overige gedeelte van Malabar, geene naar den voor den oorlog; zy die anders dan te voet moeten vegten,zyn geplaaift óp olyfanten waarvan eene meenigte in de gebergten voor handen is, en deze bergolyfamen zyn de grootfte der Indien. Relat. d'un voyage, par Thivenot , torn. III p 261
(q) In de koningryken van Tonquin zyn de Dames van rang gemeeniyk op olyfanten se zeeten, die zeer hoog en dik zyn, en zonder eenig gevaar een toren draagen, met zes man' nen daar in, en een ander man, die hen geleidt, op den hals. II genio vagante del conti aurdio degh anz\. In Parma, 1619. tm. I. pag. 282. s (r) Zie le Journal du Voyage de 1'Abbé ds. Choisy. Amll, 1687. Pag 242
XL Deel. D



26 DE NATUURLYKE HISTORIE
heeren nooit dan op olyfanten ryden; op feeftdagen worden zy voorgegaan en gevolgd door een talryken ftoet dezer dieren, pragtig verfierd met fchitterende metaalen, en met de rykfte ftoffen bedekt. Men omvangt hunne tanden met gouden en zilveren ringen (s) , men fchildert hunne ooren en wangen men kroont hen met bloemfeftoenen, men maakt fchelletjes aan hun°vaft- zv fchynen zin te hebben in hunnen opfchik, en hoe meer zy getooid worden hoe vroïyker en vnenderlyker zy zig toonen. Voor het overige is zuidelyk' Indie het eemgfte land, daar de olyfanten zo verre befchaafd worden; in Afrikf,k^m^hf "aa"welyks temmen (t): deAfiaanen, van zeer oude tyden af befchaafd hebben eene foort van konft gemaakt van de olyfanten op te voeden of te befchaaven , en hebben dezelve in hunne zeden ondernVt en daar aangewend Maar van alle de Afrikaanen hebben de Karthaginenzers alleen zig toegelegd om olyfanten voor den oorlog toe te ruften, om dat zv in den tyd van den luifter hunner Republiek misfchien nog meer befchaafd waren dan de Oofterlingen. Tegenwoordig zyn 'er geene wilde olyfanten in dat geheel gedeelte van Afrika, dat aan geene zyde van het Atlas - geber-^e Egt; daar zyn er zelfs weinige aan geene zyde dier bergen tot aan de rivier Senegal;maar daar worden reeds veelen in Senegal zeiven Cu), in Guinee (v) m Congo f», gevonden; gelyk men 'er ook veelen vindt op de Tandkuft
W Wy hebben olyfanten gezien, die verwonderlyk fchoone en groote tanden hadden • zv ftaken by zomrmgen meer dan viervoet buiten den bek uit, en waren van a£d tot afftand met gouden zilveren en koperen ringen bezet. Premier voyage du P. TachIÏd pa' 27i De vorften (feilen hunne grootte e» magt in vee! olyfanten te houden, 't geen hen veel ko™ de groote Mogol heeft 'er verfcheiden duizenden/ De Koning van Maduré de Heer van Narzmgua en van Bisnagar, de Koning van Naires en die van Marinful hebben 4r verfche.P den honderden, welken zy in drie kaflen onderfcheiden : de grootfte zyn voo- den^^onmiddè lyken dienft van den vorft; hunne zadels zyn zeer ryk, men bedekt henrnrli™;?^
ïzr^u\npaar,e^ befet: hun?tanden ^^m^^f^ï^^rs
zomtyds bekleedt men dezelve met diamanten. Die van eene middeibaare g7oonwlrden voor den oorlog gehouden ,en de kleinen voor den gewoonen dienft en hu^iSLSn Voyage du P. Vincent Marie, de Sr. Catherine de Sienne. Cbap. II 7 georuiKen.
(t) De inwooners van Congo hebben de konft niet om de olyfanten te temmen • zv rvrr zeer kwaadaartig;zy neemen de Crocodillen met hun fnuit op en werpen hen vcne w-l 11 gento vagante del conté aurelia, torn. II. pag, 473. * Ile Wv-&* "
fa) De olyfanten waarvan ik dagelyks eene menigte langs de oevers van de rivier Senegal zag verfpreiden, verwonderde my niet meer; den *de November wLh«m» -t ■ f boffchen die tegen over het dorp DagaL liggen , ik bemerkte veeI "v „ hunnt^ctl voetfpooren; ik volgde dezelve ftandvaftig geduurende meer dan twee mylen en ontdrtw eindelyk vyf dezer dieren, waarvan drie zig lagen te wentelen op de wyze7e - varkens en het vierde was met haar jong op de been.eetende de einden der takken van eeneAcadT'fa h» zo gebroken hadt; ik oordeelde uit vergelyking van de hoogte des booms tegén'welkS deze olyfant was dat hy van de plant der voeten tot aan het kruis ten minflen eTof tSf voeten baaien konde, zyne flagtanden ftaken byna drie voe-en buiten zvn bekSchoon ™nï tegenwoordigheid hen niet in beweeging gebïagt hadt, oordeelde 1 ^ ,« ^ »f"e trekken. Mynweg vervolgende vond ik zeer duidelyke teekenen hunner voeiftappen daar ik de maat van nam, en die anderha f voet middellyns hadden. Hunne uitwerpzelsnaa" ié der paarden gelykende, maakten ballen van zeven of agt duim in dikte. V^ge auSelSa tl M. Adanson. Partsr7S7. pag 75, Zie ook Voyage de le Maire. pag. g7. en o2 *
(v) Voyage de Guinee par G. Bosman Utrecht 1 705 pag 243 9
(w) In de Proyintie van Pamba, die in 't koningryk van'Congo ligt, vindt men veel ot*. fanten ter oorzaake van de menigte boffchen en rivieren daar bet land vol val is vl,a JeS ie Fr. Draak Parts 1641. pag. ro4. Zie ook Recueil des voyages de la Compagnie'des lndes



VAN DEN OLYFANT.
27
/(V),in 't ïand van Ante (j),van Acra, van Benus,en in alle de andere landen van'tzuidelyk Afrika (V), tot aan die, welke op de Kaap de goede Hoop uitloopen; met uitzondering van eenige zeer bevolkte Provintiën, gelyk als Fida (V), Ardra, enz. Men vindt 'er ook zelfs in Abyffinie (b), in Ethiopië (c),in Nigritie (V),op de Ooft-Kuften van Afrika, en in 't binnenfte der landen van dit geheele gedeelte der wereld. Daar zyn 'er ook op de groote eilanden van Indien in Afrika, gelyk op Madagaskar (e), op Java (ƒ), en tot
de Hollande, byzonderlyk le voyage de van den Broeck torn. IV, pag. 319. Zie ook II genio vagante del conté aurelio, torn. II pag. 473. enz.
(x) Het eerfte land, waar men dikwils olyfanten vindt, is dat gedeelte van de kult, dat Tandkuft genaamd wordt, wegens de menigte olyfanstanden, die daar verhandeld worden j vervolgens naar den kant van de goudkuil, en in de landen van Awimé, van Jaumoré, van Eguira, van Aoceroé, van Ancober, en van Axim, alwaar men dagelyks een groot getal doodt, en hoe woefter en onbewoonder een land is, hoe meer olyfanten en andere wilde dieren men daar aantreft. Voyage de Guinee, par Guii.l. Bosman, pag. 244.
(y) Het land van Ante heeft zeer veele olyfanten, dewyl men 'er niet flegts eene menigte binnen in 't land doodt, maar zy koomen zelfs dagelyks aan de oevers der zee en onder onze forten, waaruit wy hen zien kunnen ; zy regten groote verwoeftingen aan. Van het land van Ante tot aan dat van Acra vindt men hen zo menigvuldig niet als in de bovengenoemde plaatfen , om dat die landen tuffchen Ante en Acra federt langen tyd redelyk wel bevolkt zyn geweeft, uitgezonderd dat van Fetu, 't welk fints vyf of zes jaaren byna woeft gelegen heeft, waardoor men aldaar meer van deze dieren ziet dan te voren. Aan den kant van Acra doodt men 'er alle jaaren een groot; getal omdat 'er in die kwartieren veel woeft en onbewoond land is..., In het land van Benin gelyk ook te Rio de Calbari, Camerones, en verfcheiden an« dere landen en rivieren in den omtrek, is zulk eene groote menigte dezer dieren, dat men nauwelyks begrypen kan hoe de menfehen daar kunnen of durven blyven woonen. Idem pag. 246.
(g) Beneden de St. Heiena's baey is 't land in tweënverdeeld door de riv:erder olyfanten, die dus genoemd wordt omdat deze dieren die de ftroomende wateren beminnen, in grooten getale aan derzei ver boorden vernomen worden. Description du Cap de bonne Efperance, par Kolfje Amft. 1741. tom. I. p. 114. en torn. III. p. 12.
(a) Daar zyn geene olyfanten te Ardra noch te Fida, fchoon men 'er by myn tyd één gedood heeft, maar de Negers zeiden dat zulks in geen zeftig jaar gebeurd was; dus denk ik dat hy, verdwaald zynde, van elders derwaards gekomen is. Voyage de Guinee par Bosman pag. 245.
(ê) Zie Voyage Hiflorique d'Abifilnie du P. Lobo tom. I. pag. 57. Alwaar hy zegt dat men in Abyffinie greote benden van olyfanten vindt.
(e) De Ehiopiers hebben olyfanten in bun land, die inderdaad kleiner zyn dan die der Indien, en welker tanden zelve holler en minder geacht zyn, maar daar wordt egter een groote handel in gedreeven. Voyage de Paul Lvcas , Rouen 1719. tom III. p. 186. — Men ziet veel olyfanten in Ethiopië, en in de ftaaten van Paap Jan agter 't eiland Mozambique, alwaar zy dikwils door de Kaffers of Zwarten gedood worden om de tanden te verkoopen. Recueil des voyages de la Compagnie des Indes de Hollande, tom. I. pag. 413. Zie ook l'Afrique de Mannol tom. I. p. 58-
(rf) Eiepbas magna copia in fylvis Nigritarum regionis invenirur, folent magno numero confertim inccdere, &c« Leonis Afric. Descript. Africce Lugd. Batav. 1632, tom. II. pag. 744 en 745.
(e) Op het eiland Madagaskar worden zo veel olyfanten gevonden, dat men vaftftelt, dat geen land in de wereld meer van deze dieren voortbrengt,door welke oorzaak hier een groote handel in yvoor gedreeven wordt,gelyk waarfchynlyk ook op een andernabuurigeiland Cuzibet genaamd, en naar het oordeel der kooplieden bekomt men uit alle de overige landen der wereld niet zo veele olyfantstanden (dat het waar yvoor is,) als men op deze twee eilanden vindt. Descript. de l'Inde oriënt.par Marc Paul. Paris 1557. liv. III. cbap. 30 pag. 114.
(/) De dieren die op 't eiland Java gevonden worden zyn vooreerft olyfanten die men tam maakt, en dienen vervolgens verhuurt om te werken. Recueil des voyages de la Compagnie des Indes de Hollande, tom. I. pag. 411, — Te Tuban zagen de Hollanders olyfanten van
D 2



28
DE NATUURLYKE HISTORIE
op de Philippynfche eilanden (g).
Na de getuigeniffen der Hiftorie Schryveren en Reizigers, is 't ons voorgekomen dat de olyfanten thans talryker en menigvuldiger zyn in Afrika dan in Afia ; zy zyn daar minder wantrouwende, minder wild , minder in de woeftynen verfcholen; het fchynt dat zy de onbedrevenheid en de weinige magt der menfehen, daar zy in dit gedeelte der wereld mede te doen hebben, kennen; zy komen dagelyks en zonder eenige vrees tot hunne wooningen (Ij), zy behandelen de negers met die natuurlyke en verachtende onverfchilligheid, welke zy voor alle dieren toonen; zy befchouwen hen niet als machtige, fterke, en gedugte wezens, maar als bloodaarts, die niet danmethinderlaagen werken, die zy niet in 't aanzigt durven zien , en die de konft niet verftaan om hen in flaverny te brengen. Het is inderdaad door deze konft, den Oofterlingen van de oudfte tyden her bekend, dat deze dieren tot een kleiner getal verminderd zyn. De wilde olyfanten, die zy tam maaken, worden door de gevangenis zo veele vrywillige kaftraaten, waarin de oorfprong van volgende geflagten nutteloos verdroogt, terwyl in Afrika alwaar zy allen vry zyn,,het geflagt zig ftaande houdt, en zelfs zoude kunnen toeneemen, alfchoon het meer verloor, dewyl alle de individu's tot deszelfs herffelüng werken. Ik zie niet, dat men dit verfchil van getal in deze foort van dieren aan eenige andere oorzaak kan toefchryven ; want, als men de andere uitwerkzels gadeflaat, fchynt het climaat van zuidelyk Indië en van ooftelyk Afrika het eigenlyk Vaderland de waare geboorte grond, en het natuurlyk verblyf des olyfants te zyn. Hy is daar veel grooter, veel fterker, dan in Guine'e, en in alle andere deelenvan weftelyk Afia. Zuidelyk Indië en ooftelyk Afrika zyn dan de landen welker grond en lugt hem beft vleien; en inderdaad hy vreeft de overmaatige hitte , hy onthoudt zig nooit in de brandende zanden, en wordt in 't land der Negers niet in grooten getale gevonden, dan langs de rivieren, en niet in deverheven landen; terwyl men in de Indien de fterkfte, de moedigfte olyfanten, en welker wapenen geweldigft treffen, berg-olyfanten noemt,, gelyk zy inderdaad ook de hoogten bewoonen, alwaar de lugt gemaatigder, het water zuiverer,het voedzel gezonder is,en daar hunne natuurlyke gefteldheid haare volkomen ontzwagteling, haare geheele grootte, alle haare volmaaktheid ver-; krygt.
In het algemeen overtreffen de Afiatifche olyfanten in grootte, in fterkte enz. de Afrikaanfche, en die van Ceylon in't byzonder overtreffen nog de Afiatifche, niet in grootte, maar in moed en vernuft; waarfchynlyk hebben
den koning van Java. die elk onder een afzonderlyk dak (laan, door vier pilaaren gefchraagd , en in 't midden van de ruimte onder dit dak is een groote paal, daar de olyfant met een ketting aan vaft gebonden wordt. Idem tom. I. pag. 526.
(g) Het eiland Mandanar is het eenigste der Philippynfche eilanden dat olyfanten heeffomdat deze eilanders dezelve niet tam maaken, gelyk men in Siam en Camboya doet, zyn deze" dieren daar zeer flerk toegenoomen. Voyage autour du monde par Gemelle Careri Parit 1716 tom. V. pag. 209.
(b) De olyfanten brengen den nagt dikwils in de dorpen door, en vreezen zo weinig de plaatfen daar menfehen zyn, dat zy, wel verre van de hutten der Negers, die zy van verre ontdekken te vermyden.daar regt op aan trekken, en dezelve voortgaande om verre wernen ea. lyk een noote baft. Voyage de la. Maire pag. 98. '



VAN DEN OLYFANT. 29
zy deze hoedanigheden niet te danken dan aan hunne opvoeding, die op Ceylon volmaakter is dan ergens elders ; maar nu ,alle Reisbefchryvers (7) hebben de olyfanten van dit eiland geroemd, alwaar de grond,gelyk men weet, met veele bergen heilagen is, die hoogcr worden naar maate men het middelpunt nadert, en alwaar de hitte fchoon zeer groot dan niet zo overmaatig is als in Senegal, in Guinee, en in alle de weftlyke deelen van Afrika. De Ouden, die van dit gedeelte der wereld niet anders kenden dan de landen tusfchen het Atlas - gebergte en de middellandfche Zee gelegen, hadden opgemerkt , dat de olyfanten van Lybie kleiner waren (k) dan de Indiaanfche; daar zyn 'er thans geene meer in dit gedeelte van Afrika, en dat bewyft weder, gelyk wy in het artykel van den leeuw gezegd hebben (/), dat de menfehen daar talryker zyn in onze dagen, dan zy in de eeuw van Karthago waren. De olyfanten zyn geweeken naar maate de menfehen hen ontruft hebben, maar terwyl zy onder deze Afrikaanfchen hemel gezworven hebben, zyn zy niet van natuur veranderd; want die van Senegal, van Gunie'e,enz.,zyn even gelyk die van Lybie waren, veel kleiner dan die der groote Indien.
De kragt dezer dieren is evenredig aan hunne grootte: de Indiaanfche olyfanten draagen ligtelyk drie of vier duizend ponden (m); de kleinfte, dat is te zeggen die van Afrika neemen vryelyk een gewigt van twee honderd ponden (7z) met hunnen fnuit op, en plaatfen het zelve op hunne fchoften; zy neemen in dezen fnuit eene groote hoeveelheid waters, 't welk zy om hoog, of in de rondte werpen, op eene of twee roeden afftandt; zy kunnen meer dan duizend ponden zwaarte op hunne flagtanden draagen; de fnuit dient hun om de takken der boomen te breeken, en de flagtanden om de boomen zelve om verre te rukken: men kan hunne kragt ook beoordeelen uit de vaardigheid hunner beweegingen, met de dikte, en zwaarte van hun lighaam vergeleeken; zy leggen met hun gewoone flap ten naaflen by zo veel wegs af als een paard op een kleinen draf, en zo veel als een paard in de galop, terwyl zy loopen; het welk hen in hunnen ftaat van vryheid niet dikwils gebeurt, dan wanneer zy door toorn bezield of door vrees gedreeven worden. Men laat de olyfanten gemeenlyk flappen, zy leggen gemaklyk en zonder vermoeijenis vyftien of
(t) De olyfanten van Ceylon worden boven alle andere geacht omdat zy moediger zyn
De Indiaanen zeggen dat alle andere olyfanten hen eerbieden. Relation d'un voyage par Thevenot pag. 261. — De olyfanten van Ceylon zyn dapperer dan de andere. Voyage de Ber. hier tom. II- pag. 65. — De befte en fchranderfte olyfanten , die inde wereld zyn, worden op 't eiland Ceylon gevonden. Recueil des Voyages tom. I. pag. 413. tom II. pag, 256. tom. IV, pag. 363. — Daar zyn eene menigte olyfanten op Ceylon, die edelaartiger zyn,en verhevener fchynen te denben, dan eenige andere alle anderen olyfanten eerbieden die van
Ceylon; &c. Voyage d'Oriënt in P. Philifpe pag. r/30 en 367.
(k) Indicum (elepbanrum) Afri pavent, nee contueri audent, nam & major indicis magnitrjdo eft. Pun. Hifi. Nat. lib. VIII. cap. 9.
(/) Zie het IX Deel dezer Natuurl. H ft pag. 43 en ,44.
(m) Een olyfant kan veertig mans draagen, de man op tagtig pond gerekend. Relation d'un voyage, par Thevenot pag. 26r.
(n) De olyfant heft een gewigt van twee honderd ponden met zyn fnuit op, en laadt het op zyn fchoften Hy neemt honderd vyfiig pond water in zyn fnuit,'t welk hy ter hoogte van een piek opwaards werpt. L'Afrique de Marmol tom. I, pag. 58.
D 3



3o DE NATUURLYKE HISTORIE
twintig mylen daags af,en als men hen dryft (o), kunnen zy vyf-en-dertig ©f veertig mylen afmaaken. Men hoort hen van zeer verre aankoomen,en men kan hen ook van verre op 't fpoor volgen: want de voetfpooren, die zy inde aarde laaten, zyn met twyifelagtig, en in de gronden, waarin de voet wel teekent, hebben dezelve vyftien of agtien duimen omtrekt.
Een huifï'elyke olyfant doet milfchien meer dienft aan zyn meefter dan vyf of zes paarden f», niaar hy heeft veel zorg en een overvloedig en uitgezogt voedzel noodig; hy kolf omtrent een ryksdaaler of honderd franfche föls daags (q)9om hem te voeden. Men geeft hem gemeenlyk rauwe of gekookte ryft, met water vermengd, en men wil dat hy honderd ponden ryft daags noodig heeft om in zyn volle fterkte te beftaan; men geeft hem ook gras om hem te verfrisfchen en te verkoelen ; want hy is onderhevig om zig te verhitten, en men moet hem te water leiden en twee of drie-maal daags laaten baaden. Hy leert gemaklyk zig zeiven te wasfchen ; hy neemt water in zyn muit, en brengt het naar zyn mond om te drinken, en vervolgens zyn fnuit te rug haaiende,ftort hy het overige over alle de deelen van zyn lighaam.
Om een denkbeeld te geeven van den dienft welken hy doen kan, zal het genoeg zyn te zeggen, dat alle de tonnen, zakken, pakken, die in de Indien van de eene plaats naar de andere worden overgebragt, door olyfanten vervoerd worden; dat zy laften kunnen draagen op hun lighaam , op hunnen hals, aan hunne flagtanden, en zelfs met hun bek, als men een touw om die pakken doet, dat zy aanvatten en met de tanden fluiten en vafthouden; dat zy het vernuft by de fterkte voegende, niets van 't geen men hen toevertrouwt breeken of bëfchadigen; dat zy aan den oever der wateren die pakken, in een fchuit overleggen zonder dezelve nat te maaken, plaatzende dezelve zagtelyk daar men verlangt, en fchikkende alles op de gevoegelykfte en veiligfte wyze, in zo verre,dat zy zelfs na de dingen neergezet te hebben op de plaats, die men hen aanwyft, met hunnen fnuit beproeven, of zy veilig en wel geplaatft zyn; en zo het een ton is die voortrolt, gaan zy uit zig zeiven fteenen zoeken om hem vaft te leggen.
Als de olyfant wel opgepaft wordt, leeft hy lang, fchoon in flaverny, en men mag vermoeden, dat zyn leven , in den ftaat van vryheid nog langer duurt: zommige Schryvers hebben beweerd dat hy vier of vyf honderd
Co] Als men den olyfant dryft zal hy in een dag den weg van zes dagreizens afleggen VAfrique de Marmol tom. I. pag. 58. *
GO De P'ys der olyfanten is grooter dan men denken zoude; men heeft 'er zien verkoopen van duizend gouden pagoi'en af, tot vyftien duizend roupyen, dat is, van negen of tien dui zend hvres tot ze?.en-dertig duizend. Note de Mr. de Büssi. — Men verkoopt een olvfait naar zyne grootte: die van Ceylon korten ten minften agt duizend Pardaons, en als zy zeer groot zyn verkoopt men hen voor twaal en zelfs vyftien duizend pardaons. Hifi. de l'Ifle de Ceylon par Ribeyro, Trevoux 1701. pag. 144,
(q) De olyfanten koften elk omtrent een halve piftool daags van onderhoud. Rel. d'un voyage par Thevenot pag. 261. — De tamme zyn zeer kiefch, en men moet hun gekookte ryft met boter en fuiker, aan groote ballen geeven; zy hebben wel honderd pond daags noo. dig, behalven de boombladeren, byzonderlyk die van den Indiaanfchen vygeboom, by ons Bananes, en by de Turken Plantanes geheeten, om hen te verfriffchen. Voyage de Pyrard tom. II. pag. 367 — Zie ook de Voyages de la Boullaye le-Gouz Paris 1657. pag. 210. en Recueil des voyages de la Compagnie des Indes de Hollande, tom, I. pag. 473



VAN DEN OLYFANT.
31
jaaren leefde (V), anderen hebben het tot twee of drie honderd jaaren verminderd (7); en anderen eindelyk tot honderd twintig, honderd dertig of honderd vyftig jaaren (7). Ik denk dat de middelterm de waare is, en zo men zeker is, dat de gevangen olyfanten honderd twintig of honderd' dertig jaaren oud worden, mag men veilig ftellen, dat zy, die vry zyn die alle de gemakken des levens en alle de regten der natuur genieten , ten minften twee honderd jaaren bereiken zullen; en van een anderen kant befchouwd zo de dragt twee jaaren duurt, en zo zy dertig jaaren noodig hebben om hunne volkomen groei te krygen, kan men wederom verzekerd zyn, dat hun leven zig ten minften uitftrekt, tot den term, dien wy gemeld hebben Voor het overige verkort de gevangenis hun leven minder dan een ono'unftig klimaat; welke zorg men ook aanwenden moge, de olyfant leeft niet lang in de gemaatigde landen, en nog minder in de koude klimaaten. Die welken dc koning van Portugal aan Lodewyk de xrv, in 1(5(58 zondt(V),en die toen maar vier jaar oud was, ftierf op zyn zeventien jaar , in dc maand van January 1681, en hieldt het maar vier jaaren in de dierengaarde van Verfailles uit alwaar hy evenwel zorgvuldig opgepaft en rykelyk gevoed wierdt. Men p-af hem dagelyks tagtig ponden brood, twaalf pinten wyn, en twee emmers pota^e daar vier of vyf pond brood in gemengd wierdt, en om den anderen dag in plaats van deze foupe, twee emmers vol ryft in water gekookt zonder te' rekenen wat hem gegeeven wierdt door hun, die hem kwamen zien; nog hadt hy dagelyks een garf of fchoof koren om hem wat tydkorting te geeven; want, na de halmen opgegeeten te hebben, maakte hy wiifen van het ftroo , en bediende zig daar van om de vliegen te verjaagen : hy hadt vermaak om'dit ftroo m kleine ftukjes te breeken hetgeen hy zeer behendig met zyn fnuit deedt, en dewyl men hem dagelyks liet wandelen, haalde hy gras uit, en at het op' De olyfant die laatft te Napels was, alwaar de hitte, gelyk men weet, grooter
(r) Onefjmus verzekert volgens 'c verhaal van Strabo (Lib XV), dat de olvfanten tot vyf honderd jaaren leeven. — Philostratus (Vit. Apoli. lib. XVI.) verhaalt da de olvfanr Ajax, die voor Porus geftreeden hadt tegen Alexander, nog vier honderd Lr daarna de. - Jubas koning van Mauritonie heeft ook gefchreeven dat by?ereen fr het AdJ-BB bergte gevangen hadt, die vier honderd jaar te voren ook in een veldflag gediend hadt
(x) Elephantem ahii annos ducentcs vivere ajunt: alii trecentos. Aristotslmi HW Anim Hi. VÜL c f g. - E ephas ut longiffimum annos circiter ducentos vIvTarriSus' ft dic.s. - Ik zag een kiemen witten olyfant, die gefchikt was om de opvolger L ZVn van den geenen , d.e in 't Palets is en welken men zegt byna drie honderd jaarerf oud te zvn pV, mier voyage et Siam par le P. Tachard pag. 273. yo' tre'
«) De olyfanten groeien tot op de helft van hunnen ouderdom,en leevengemeenlvk hor. derd vyftig jaaren. Voyage de Drake autour du monde, pag. 104. —- De olvSn hLT twee jaar en kunnen tot honderd vyftig jaaren leeven.' \lueil 'des voy^s tTcctTaS des Indes de Hollande. tom. VIL pag 31 _ ln weerwil van alle de onderzoek.Wr, w11 ik met zorgvuld.gheid heb te werk gefield, heb ik niet nauwkeurig kS onfcrh™ lang de olyfant leefde, en zie daar alle de ophelderingen welke min kan trekken ü t hen die deze dieren bellieren; zy weeten u mets anders te zeggen, dan dat die of die olyfant on' der de handen van hun vader, hun grootvader, en overgrootvader geweeft is en dertvd dien deze lieden geleefd hebben, berekenende vonden zy zomtyds, dat de teèfM «„5™ olyfant tot honderd twintig of honderd dertig jaaren loopt. Voyage de Tvwïraa /L,« 1713. tom. III. pag. 242, 243. F roy^eae iavernier, Rouen.
(u) Mémoire ptur Jervir a l'bijioire des Animaux, Part. III. pag. 101, en 127.



iz DE NATUURLYKE HISTORIE
is dan te Parys,heeft daar egter maar weinige jaaren geleefd; zy die men leevende naar Petersbourg gebragt heeft, ftierven de een na den anderen, in weerwil van de befchutting, de dekkleeden, de kagchels, daar men hen mede verzorgde; dus kan men geruft; zeggen, dat dit dier van zelf nergens in Europa kan beftaan en nog minder voortteelen. Maar ik ben verwonderd, dat de Portugezen, die de eerfte om zo te fpreeken, de waarde en de nuttigheid dezer dieren in de Ooft-Indië'n gekend hebben, geenen hebben overgebragt naar Brafiliè'n alwaar zy milfchien, zo men hen in vryheid gelaaten hadt, zouden voortgeteeld hebben.
De gewoone kleur der olyfanten is afchgrauw , of zwartagtig grauw; de witte , gelyk wy gezegd hebben zyn ten uiterftcn zeldzaam (V), en men brengt die , welken men op verfcheidene tyden in zommige plaatfen van de Indien gezien heeft als iets zonderlings by; daar worden in de Indien ook eenige roode of roffe gevonden , en deze witte en roode olyfanten (w) zyn zeer geacht; voor het overige zyn deze verfcheidenheden zo zeldzaam, dat men dezelve nietmoet aanmerken als beftaandedoor onderfcheideneraffen in de foort, maar veeleer als toevallige hoedanigheden, die zig enkel tot het individu bepaalen; want byaldien dit anders ware zoude men het land der witte, dat der roffe, of roode, en dat der zwarte olyfanten kennen, gelyk men de klimaatender witte,roode en zwarte menfehen kent.,, Men vindt in „ de Indien olyfanten van drie foorten, zegt de Vader Vincent Maria (x). ,, De witte die de grootfte, de zagtfte, de vreedzaamfte zyn, worden door ver„ fcheidene natiën als Goden geëerd en aangebeden. De rosfe, gelyk die van
„ Ceylon,
(V) Zommige perfoonen, die lang te Pondicheiy gewoond hebben, fchynen ons toe.te twyffelen of 'er wel witte of roode olyfanten gevonden worden:zy verzekeren, dat 'er nooit andere dan zwarte gezien zyn, ten minflen in dit gedeelte der Indien; het is waar, zeggen zy, dat zy eenigen tyd wagten zonder zig te waffchen, het ftof, dat zig aan hunne vette en geheel gladde huid hegt, hen als morfïg grauw vertoont; maar uit het water koomende, zyn zy zo zwart als git. Ik geloof in der daad dat het zwart de natuurlyke kleur der olyfanten is, en dat 'er geene dan zwarte olyfanten gevonden worden in die deelen van Indien welken deze perfoonen gelegenheid gehad hebben door te trekken, maar het koomt my terzelfder tyd voor, dat 'er geen twyffcd aan is te flaan of op Ceylon, in Siam, in Pegu, in Cambaye, enz. eenige witte en roode olyfanten, gevonden worden: men kan voor ooggetuigen bybrengen den ridder de Chaumont, de Abt.de Choisy, Vader Tachard, van der Hage, Joost Schouten , Thevenot, Ogilb y , enandere minder bekende Reizigers. Hartenfels , die, gelyk men weet, in zyne Elepbanto-graplia eene menigte ftukken uit verfcheiden verhaalen getrokken, by een verzameld heeft, verzekert, dat de witte olyfant niet flegts het vel wit heeft; maar ook het hair aan den ftaart. Men kan nog by alle deze getuigeniiTen het gezag der ouden voegen;üïuanus {lib, III. cap. 46), fpreekt van een kleinen witten olyfant in de Indien, en fchynt aan te duiden, dat de moeier zwart was : die verfcheidenheid in de kleur der o!yfan> ten , fchoon zeldzaam, is derhalven zeker ,* en zelfs zeer oud, en zy is miflchien alleenlyk her. komftig uit hunnen fiaat van huiflelykheid, die daar in de Indien insgelyks zeer oud is.
(w) In plegtigheden laat de koning van Pegu twee roode olyfanten, met gouden en zyden flofFen gezadeld, te voorfchyn koomen, vervolgens de vier witte olyfanten,met gelykezadels, die daar en boven nog verfierd zyn met edele gefleenten; deze hebben een gouden garnituur geheel met rubynen bedekt, op yderen flagtand. Voyages de la Compagnie des Indes de Htllande, tom. III. pag. 60.
(«) Voyage du Pere Francois Vincent Marie, de St. Catherine de Sienne,Cbap, XI. traduit de l'Itaiien par M. la Marquis de Montmirail.



VAN DEN OLYFANT. S}
„ Ceylon, fchoon de kleinfte van middellyf, zyn de fterkfte, de dapperfte, „ de beft gefpierde, in één woord,de bekwaamfte voor den oorlog; de ande„ 'ren, 't zy door eene natuurlyke geneigheid , 't zy om dat zy iets verhe„ vens in hun vinden, bewyzen hen een grooten eerbied; de derde is die der „ zwarten die de geraeenfte en minft geachte zyn." Deze Schryver is de eenigfte, die fchynt aan te duiden dat het byzonder klimaat der roffe of roode olyfanten Ceylon is; de andere Reisbefchryvers maaken 'er geen gewag van. Hy verzekert ook dat de Ceylonfche olyfanten kleiner vallen dan de andere, Thevenot zegt het zelfde in 't verhaal van zyne reis op bladz. 260 , maar anderen zeggen het tegendeel, of geeven het te kennen. Eindelyk is de Vader Vincent Maria nog de eenigfte die gefchreeven heeft, dat de witte olyfanten de grootfte zyn. De vader Tachard verzekert in tegendeel dat de witte olyfant van den Koning van Siam vry klein was, fchoon hy al zeerhooge jaaren bereikte. Na de getuigeniffen der Reisbefchryveren ten opzigte van de grootte der olyfanten in de verfchillende landen vergelceken, en de verfchillende maaten, die zy gebruiken , berekend te hebben, komt het my voor dat de kleinfte olyfanten die van weftelyk en noordelyk Afrika zyn, en dat de ouden, die niet dan dit noordelyk gedeelte van Afrika kenden , regt gehad hebben om te zeggen, dat in het algemeen de olyfanten der Indien veel grooter waren dan die van Afrika. Maar in de ooftelyke landen van dit gedeelte des werelds, die den ouden onbekend waren, zyn de olyfanten zo groot, en misfchien zelfs grooter, dan in de Indien gevonden; en in dit laatft gedeelte van de wereld fchynen die van Siam, van Pegu, enz. de Ceylonfche in lighaams geftalte te overtreffen; fchoon deze laatfte naar 't eenstemmig getuigenis van alle Reisbefchryveren de moedigfte en de fchranderfte zyn.
Na de voornaamfte zaaken ten opzigte van deze foort van dieren voorgedraagen te hebben, zo laat ons thans hunne vermogens elk op zig zelvên afzonderlyk befchouwd , onderzoeken; laat ons hunne zintuigen, beweegingen, grootte, fterkte, behendigheid, vernuft, enz. befchouwen. De olyfant heeft zeer kleme oogen ten opzigte van den omtrek zyns lighaams, maar zy zyn fchitterende en toonen geeft; en 't geen dezelve van die van alle andere dieren onderfcheidt, is dc kragtige uitdrukking van piarts-gevoelens , en het byna beredeneerd overleg van alle zyne beweegingen (y). Hy wendt zig langzaam en met zagtheid naar zyn meefter, hy heeft voor hem een opflag van 't ooo-, dat vriendfchap te kennen geeft, dat oplettendheid toont,terwyl hy fpreekt, dat begrip aanduidt na dat hy hem gehoord heeft; en 't welk eene doordringendheid van geeft laat blyken wanneer hy hem wil voorkomen; hy fchynt te bedenken, te overweegen, te wikken, en zig niet te bepaalen dan na Verfcheiden maaien onderzogt,en zonder verhaafting,zonder drift, de teekens, waar aan hy moet gehoorzaamen befchouwd en overdagt te hebben. De honden welker oogen veel uitdrukken, zyn al te leevendige dieren om de opvolgende fchaduwingen hunner gewaarwordingen en gevoelens gemakkelyk te kunnen onderfcheiden; maar gelyk de olyfant uïtteraart gemaatigd en deftig is, leeft
(ƒ) Elephantograplia Christophori Petri ab Hartenfelt. Erfordia; 1715. XL Deel. E



3+
DE NATUURLYKE HISTORIE
men, om zo te fpreeken, in zyne oogen, welker beweegingen malkanderen langzaam opvolgen f», de orde en agtervolging van zyne inwendige geneigdheden.
Hy heeft een zeer goed gehoor, en dit werktuig toont zig uitwendig even als het zintuig van den reuk, duidelyker dan by eenig ander dier;zyne ooren zyn zo groot, veel langer zelfs, naar evenredigheid van 't lighaam, dan dievan den ezel, en zy zyn plat tegen het hoofd aan gelyk by den menfeh; zy zyn gemeenlyk hangende; maar hy regt de zelve met veel gemak op , en beweegt hen naar welgevallen: zy dienen hem ook om zyne oogen af te wasfchen (a), en om dezelve voor het ongemak van ft of en vliegen te befchutten. Hy heeft vermaak in den klank der inftrumenten, en fchynt de muziek té beminnen; hy leert gemaklyk de maat te teekenen, en zig op de kadans te be~ xveegen, en ter gepafter tyd eenige geluiden by 't geraas der trommelen en klanken der trompetten te voegen. Zyn reuk is uitmuntend,en hy bemint met drift de welriekende dingen en parfums van allerhande foort,byzonderlyk de riekende bloemen; hy kieft dezelve uit,hy plukt haar een voor een,hy maakt 'er ruikers van, en na derzelver geuren ingefnooven te hebben,brengt hy haar aan zyn mond, en fchynt haar te frnaaken (JS). De oranjebloeifcm is een van zyne keurigfte geregten ; hy ontbloot met zyn fnuit een oranjeboom van alle zyne groente, en eet daar de vrugten, de bloemen, de bladen, en zelfs het jonge hout van; hy zoekt in de weiden de welriekendfte planten uit; en verkieft in de boffchen de lacos-de banaan-de palm-de fago-boomen voor andere • en gelyk deze boomen week en merg-of pit-agtig zyn, eet hy niet flegts de bladen en vrugten, maar zelfs de takken, den ftam en de wortels; want als hy die boomen met zyn fnuit niet om verre kan haaien, ontwortelt hy dezelve met zyne flagtanden.
Wat het zintuig des gevoels betreft, hy heeft dat, om zo te fpreeken, niet dan in den fnuit, maar het is ook zo kiefch, zo onderfcheiden in deze foort van hand als in die van den menfeh. Deze fnuit, uit vliezen, zenuwen, en fpieren beftaande , is ter zelfder tyd een werktuig voor beweeging en verfcheidene verrigtingen en voor het gevoel; het dier kan denzelven niet flegts buigen heen en weder, en naar alle rigtingen beweegen; maar hy kan denzelven ook verkorten, verlangen, krommen en op allerhande wyzen draaijen; het einde van den fnuit loopt uit met een rand (c),die zig van 'boven inde o-edaante van een vinger verlangt; het is door middel van dezen rand en van deze foort van vinger, dat de olyfant alles doet, wat wy met de vingers doen; hy neemt dè kleinfte ftukjes geld van den grond op, hy plukt gras, kruiden^ en
(z) De oogen van den olyfant zyn zeer klein naar evenredigheid van dm kop, en nog kleiner naar evenredigheid des lighaams, maar zy zyn zeer levendig, en wakker ; hy beweegt dezalve op een wyze die hem altyd het voorkomen van peiezing geeft. Voyage aux Indes orientales du P. Fr. Vincent-Marie , de St. Catherine de Sienne , &c. Venife 1683. 4. pi£- 39(5' traduit de Mr. de le Marquis de Montmirail.
(a) De ooren van den olyfant zyn zeer groot Hy beweegt dezelve gedurig met eene
zekere deftigheid, en zy befchermen zyne oogen voor alle kleine febadelyke diertjes. Idem ibid* Zie ook les Mémoires pour fervir a l'bifloire des animaux, part. III. pag. 107.
(b) Voyage de Guinée par Bosman pag. 143.
(c) Mémoires pour fervir <i l'bift. des animaux, Part. III. pag. 108. en 140,



VAN DEN OLYFANT'
• 3$
bloemen, dezelve een voor een uitkiezende • hiVthart* * , fluit de deuren door de fleutêl oS f^j^^ï^S'?^ « fchuiven; hy leert regelmatige karakters Sen mee?n welLl L w'" als een pen fV). Men kan zelfs niet lochenen, dat deze handnr\ L i met verfcheiden voordeden boven de onze hebbe zy s vo0ree ft tltma zo aanftonds gezien heeft, even buigzaam en even ifchifcr nm 1'g!J en te houden, en kleine zo wel als groote vS^eS^SSeff Aiw* ze werktuigen gefchieden doormiddel van h^^^S^l^ de' ger; aan het bovenft gedeelte van den rand, die hetefnde 17^, Vin" vangt, en in het midden eene holte laat in de gedaante Tan eSbiïe onleJS bodem de beide openingen der o-emepiip h„i7(1„ ~, , K0PJe.5 °P weiJcs gevonden worde/ r^^OTfï.'ïïSSï M'^SffiS vermogen zyner longen by de werktuig zyner vingeren voevènS fterke zuiging, de vloeibaare ftoffen opïior^en ofltl^Zf^k jt ^ aanhaalen en opneemen, door den rand ,L „m r • V" ugnaamen zetten en van bLien, ^ett^^ *
De kiesheid van 't gevoel, de fynheid van den ?euk het Srnnfr^i ging en het vermogen van te kunnen zuigen, zvn d™ n S f1 bewei" neus des olyfants vereenigd Van alle de ■tö^ïSe& aS^jff
en verw^^ SE drie dubbeld zLuig welks vereengdeTn ffl5^£S3^&S? der tyd de oorzaak bevatten, en de rittreaarfvooiaitS^^ÏÏ^ en van die vermogens die den olyfant onderfcheiden, en dSn bownïïS de dieren verheffen. Hy is minder dan eenig ander onderworpenTaan dJdwï hngen van het zintuig des gezigts, om darhy dezelve dooThetzfotni» S gevoelsfehielyk onderzoekt, herkent en verheft; en omda fr?z£val JS
maakt; terwyl andere dieren ^uitz^
deren die eene foort van armen en hanrlen h^o,-, a- ; eenige an-
kunnen krygen dan door den Xndnt^h?^ door ret^^ ^ voel is van alle zintuigen dat, 't welk m^b^^Sh^Sf' tgf" kiesheid van 't gevoel geeft het denkbeeld yS^^&^^a^?', de men de buigzaamheid in de deelen van dit werkrölSbS^S^fe derzelver uitwendige gedaante, het vermnaPn ,» « • • netJdenkbee,d van zwaarte, de reuk die van ^taïï^JW'^ hunne van hunnen afftand: dus kan de ol^ m?t era en Stofc^ ^ ^ te fpreeken, door een zelfde of gelykelyke weïkiiïï vérfb^^ " °m Z° lyk voelen, bemerken, beoordfelen; W^eljd^^^^
do?: a^^te'j^^. &ehL&^r^ «S* s« *«■
lib. VIII. cap. 3. Ego veto ipfe elephanturn n l&ï*?J*e CnpÜ' &c' PuN- Hi(i- Nat.
eum inftituens; dejeftis aucem &°«ei,is ocuKc „l^"? I* Ilt!e™ cMum & figUra„ ros animantiurr, o:u!os efie disiflg.' ÏÏÏ»™l K^fifï».^0 *? ^"«^ 0».
E 2



3<S DE NATUURLYKE HISTORIE
vergoedt op zekere wyze het denken, het redeneeren; en derhalven, fchoon dit dier, even als alle andere dieren, het vermogen van denken en redeneeren wift, dewyl egter deszelfs gewaarwordingen in het werktuig zelve vereenigd, dewyl zy gelykzydig, en, om zo te fpreeken, onverdeeld zyn, zo is het niet te verwonderen dat het van zig zelf een foort van denkbeelden heeft, en dat het in korten tyd ook die, welken men in hem overftort, aanneemt. De herinnering moet hier volmaakter zyn dan in eenige andere foort van dier; want het geheugen verbindt zig veel met bykoomende omhandigheden der voorgevallene zaaken , en yder afzonderlyk, op zig zelve flaande gewaarwording, fchoon zeer levendig, laat geen onderfcheiden noch duurzaam voetfpoor agter; omdat zy met geene bykoomende indrukzelen verbonden is: maar verfcheiden faamgevoegde en gelyktydige gewaarwordingen maaken diepe indrukzels en uitgeftrekte teekenen of fpooren,- zodat de olyfant, als hy zig een zeker denkbeeld niet kan herinneren door het gevoel alleen, de aangrenzende en bykoomende denkbeelden van den reuk en de fterkte der zuiging,die terzelfder tyd als het gevoel gewerkt hebben, hem helpen om het begeerde denkbeeld te herroepen en weder te vertegenwoordigen. In ons zeiven is de befte manier om ons geheugen getrouw te maaken, dat wy ons opvolgelyk van alle onze zintuigen bedienen, om een voorwerp te befchouwen ; en het is by mangel van dit faamgevoegd gebruik der zintuigen, dat de menfeh meer dingen vergeet dan hy onthoudt.
Voor het overige heeft de olyfant, fchoon met meer geheugen en meer fchranderheid dan eenig ander dier bedeeld,naar evenredigheid van den omtrek zyns lighaams minder harfenen (e), dan de meeften onder dezelve;het welk ik alleenlyk bybreng als een bewys, dat de harfenen niet de zitplaats der gewaarwordingen, httfenforium commune zyn, hetwelk daarentegen in de zenuwen der zintuigen en de vliezen des hoofds gezogt moet worden; ook zyn de zenuwen, die zig in den fnuit des olyfants uitftrekken,in zulk eene groote hoeveelheid, dat zy, wat het getal betreft, alle die, welke zig door het overig gedeelte des lighaams verdeelen, kunnen opweegen. Het is dan uit kragt van deze zonderlinge famenvoeging der zinnen en dier nog meer zonderlinge, en eigen vermogens van dien fnuit , dat dit dier alle anderen in vernuft en fchranderheid overtreft, in weerwil van de lompe grootte van zyn lighaam, in weerwil van de onevenredigheid zyner gedaante; want de olyfant is tevens een wonder van vernuft en een monfter van ftoffe; het lighaam zeer dik, en zonder eenige buigbaarheid, de hals kort en bykans onbuigzaam, het hoofd klein en mismaakt,de ooren uittermaaten groot, en de neus nog vee] overmar.tiger; de oogen al te klein, gelyk ook de bek, het teellid, en de ftaart; de pooten lomp,dik en regt, de voet zo kort (f) en zo klein, dat het geen
(e~) Mêmoire pour fervir a Ihifi. des animaux Part. III. pag. 135 , 136.
(ƒ) Daar is geen dier, dat Maande, naar evenredigheid, den voet niet grooter heeft, dan de menfeh , de olyfant alleen uitgezonderd, die denzelven nog kleiner heeft dan de menfeh en derhalven dan eenig dier. ... De voeten waren zo klein, dat men zeggen kan, dat men dezelve niet zag, om dat de vingers beflooten en overdekt waren door het vel der beenen', dewelke in ééne regte rigting tot op de aarde nederdaalden, en zig vertoonden als de ftarn Tan een boom dwars doorgezaagd. Mtmoir. pour fervir a Fbiji. des Anim- pag. 202, 203.



VAN DEN OLYFANT.
37
voet fchynt te zyn; het vel hard, dik, en eeltagtig; alle deze mismaaktheden vertoonen zig des te meer, omdat zy alle in 't groot gevormd zyn , en zy zyn des te onaangenaamer voor het oog; om dat de meefte geen voorbeeld hebben in het overige der natuur; dewyl in geen dier het hoofd, de voeten, de neus, de ooren, de flagtanden, op zulk een wyze gemaakt of liever geplaatft zyn als by den olyfant.
Daar fpruiten voor het dier verfcheiden nadeelen uit dit vreemd maakzel; hy kan nauwelyks het hoofd omdraaijen, hy kan zelf niet omkeeren om te rug te gaan dan met een bogt te neemen: de jaagers, die hem van agteren of van ter zyden aantallen, ontwyken de uitwerkzels zyner wraak, door kringswyze beweegingen; zy hebben den tyd om hem nieuwe aanvallen te bereiden , terwyl hy zyn poogingen aanwendt om zig tegen hen te wenden. De beenen welker ftyfheid zo groot niet is als die van den hals en 't lighaam,buigen egter maar langzaam en moeijelyk. Zy zyn fterk geledigd met de dyen ; hy heeft de knie gelyk als de menfehen (g), en den voet ev.n laag; maar de voet zonder omtrek, zonder uitgeftrektheid,is ook zonder veerkragt en zonder fterkte, en de knie is hard en zonder buigzaamheid; zo lang evenwel als de olyfant jong en gezond is, buigt hy zig om te gaan liggen, om zig te laaten beklimmen of laaden ;maar zo dra hy oud of ziek is, wordt die beweeging der kniën zo moeijelyk dat hy liever verkieft ftaande te flaapen, dan dezelve te ondergaan; en zo men hem met geweld doet nederliggen (Z>), heeft men naderhand werktuigen noodig om hem weder op te heffen en op de been te krygen. Zyne flagtanden die met de jaaren van eene geweldige zwaarte worden , niet in eene loodregte rigting ftaande , gelyk de hoornen van andere dieren , maaken twee lange hefboomen , die in deze byna gezigteindelyke rigting, den zelfden verbazend vermoeijen, en dien naar de laagte dringen; zo dat het dier zomtyds verpligt is gaten in de muuren van zyn verblyf te maaken, en dezelve daar in te laaten ruften en zig dus gedeeltelyk van derzelver zwaarte te ontflaan (O- Hy heeft het nadeel van het werktuig van den reuk zeer verre van dat der finaak verwyderd te hebben, en het nadeel van niets met zyn mond van den grond te kunnen aanvatten, om dat zyn hals niet kan buigen om zyn hoofd genoeg te laaten zakken; hy moet zyn voedzel, en zelfs
(g) Zyn knie is op dezelfde wyze als die van den menfeh, en niet by den buik; zynce in 't midden van den affhnd die zig van den buik tot aan de aarde uitftrekt, en ter plaatfe daar de dieren hunne enkels hebben , zo dat het been van den olyfant gelyk is aan dat van den menfeh, zo wel ten opzigte van de plaatfing van zvn knie als van de kleinheid van zyn voet; in welken het gedeelte, dat van den enkel tot de hielen gaat, zeer klein is. Mêmoir pour ferv. a l'hijl. des anim. Part. III. pag. 202.
(b) Wy hebben yan hen, die den ftraks gemelden olyfant te Verfailles opgepafl hebben, vernomen, dat hy de agt eerfte jaaren, die hy daar geleefd heeft,met veel gemak ging lig. gen en weder opftondt, en dat hy de vyf laatfle jaaren niet meer ging liggen om te flaa. pen, maar dat hy tegen den muur van zyne logie ging ruften, zo dat men,als 't gebeurde, dat hy ziek zynde girg liggen, de zolder van boven moeft opneemen , om hem met katrollen op te hysfen. Mémoires pour fervir a Ibiji. des animaux, pag. 104.
(i) Men heeft ons doen zien, dat de olyfant zyne flagtanden gebruikt hadt, om gaten in de beide zyden van den uitfpringenden fteenen pilaar, in den muur van zyne verblyfplaats te maaken , deze gaten dienden hem om op te fteunen terwyl hy fliep, dewyl by zyn* flagtanden vooraf in die gaten op hunoe ruft lag. Idem. ibid. pag. 102.
E 3



38 DE NATUURLYKE HISTORIE
zyn drank, met de neus neemen, hy brengt die vervolgens niet aan den in-' gang van zyn bek, maar tot aan zyn gorgel, en als de fnuit wel van water voorzien is, brengt hy het einde tot op den wortel van de tong (k), waarfchynlyk om de epiglottis of de ftrotlap neer te drukken, en het vogt, dat met geweldigheid doorloopt, te beletten van niet in 't ïtrottenhoofd of de larynx te vloeijen, want hy zet dat water voort, door de kragt van dien zelfden adem, welken hy gebruikt heeft om het op te pompen; het koomt met geraas uit den fnuit, en gaat met verhaafiing in den gorgel over; de tong,de mond, of de lippen dienen hem niet, gelyk aan andere dieren, om zyn drank op te zuigen of te flabben.
Hier uit fchynt een zonderling gevolg voort te vloeijen, te weeten, dat de jonge olyfant zyn moeder met zyn neus moet zuigen, en vervolgens de melk, die hy heeft opgepompt of ingehaald, in zyn gorgel brengen : de ouden hebben egter gefchreeven, dat hy met den bek en niet met den fnuit zoog (/); maar daar is alle grond van te denken,dat zy deze byzonderheid niet als ooggetuigen waargenoomen, en hunne verzekering alleenlyk op de algemeene overeenkomfl: gegrond hebben, dewyl alle andere dieren op die wyze zuigen ; want zo de jonge olyfant eens het gebruik geleerd, en de gewoonte gekreegen hadt om 's moeders prammcn met den bek te zuigen, waarom zou hy dat voor zyn geheele leven vergeeten ? waarom gebruikt hy denzelven nooit om het water op te haaien als hy het onder zyn bereik heeft? waarom zou hy altyd een dubbelde werking doen, zo eene enkelde genoeg ware? waarom ziet men hem nooit iets met zyn bek neemen, dan 't geen men daar in werpt terwyl hy open is ? enz (;»). Het is derhalven zeer waarfclrynlyk, dat de jonge olyfant niet dan met den fnuit zuigt: dat vermoeden wordt niet flegts door de volgende flukken beveiligd, maar het fteunt ook op eene betere overeenkomfl; dan die waarop de ouden gebouwd hebben. Wy hebben aangemerkt, dat, in 't algemeen,de dieren op 't oogenblik hunner geboorte geene andere kundigheid wegens de tegenwoordigheid van hun voedzel kunnen krygen, dan door het zintuig van den reuk. Het oor is zekerlyk zeer nutteloos tot dat oogmerk, het oog is het blykbaar eveneens, naardien' de meefte dieren de oogen nog niet open hebben terwyl zy reeds zuigen; het gevoel kan hen niet anders dienen, dan dat het hen alle de deelen van het lighaam der moeder eveneens en onbepaald doet bemerken, of liever het doet hen niets bemerken tot de eetluft of den honger betreklyk; de reuk alleen moet het dier onderregten; deze is niet flegts eene foort van fmaak,maar een voorfmaak,die den eigenlykenfmaak voorgaat, vergezelt, en bepaalt; de olyfant wordt dan, even als alle andere dieren, door dezen voorfmaak wegens de tegenwoordigheid van het voedzel onderrigt, en dewyl de zitplaats van den reuk, hier met het vermogen van zuigen met het einde van den fnuit te kunnen opzuigen vereenigd is, brengt hy dien by de pram, pompt 'er de melk uit, en brengt dezelve vervolgens aan
(k) Mémoires pour Jerv. h I biji. des anim. Part. III. pag, 109.
(/) Pullus editus ore fugit, non promufcide , & fhtim cum r.atus eft, cernit & ambulat; Arist. Hifi; animal. lib. VI. cap. 27. Anniculo quidem vitulo ajqual.em pullum edit Elephantus, qui ftatirn, ut nstus eft, ore fugir. ^Eltan. de Natur. Anim. lib. IV. cap, 3.
(in) Zie Mémoires pour fetvir a Vbifloire des animaux, Part. lil, pag. 109 ci 110.



VAN DEN OLYFANT. 39
r^^^g^^^ beide prammen, ben, geheel niet evenrelgd ^-^^^^X^^^ fants, wiens hals ook niet Wen kan f7« .? bek des jongen oly-
minften op zyde, moet en t X^^indien ho n^f °P *"* ^ °ften moeft vatte:/, en dan Zou1iet no|veel mo eS hebberf om 5"d metdenmoild
trekt als ^^bSua^l^^A' W6Jen de o]>'failt ^ veel famen-
denk te mogeTv^kien ^it L Y den ° ^ heeft zien 2uiSen» en ik dit waar te ^nS^t^^^e^SS VerJ0lg gelege«^ heeft neus zuigt. Ik o-doof evenee?, ' £j h J nie*met den muil maar met de ^.«Mvl^Sn^SSn i!Bden ZIg yerSift hebben> wanneer
lid niet evenredig met deVmntf7^mfi; S ft het mannetJe het teel-
deze lange bfffl^f^ïï^teST** "V* * F* ten opzigte van de langte'der roede zoude zvn Pffi 51' *? jTter VCrlieS de Reisbefchryvers flemmen LZ! ?S^ Y, , fcatuiirbefchouwers en dikker en nie/veel la™Ts ÏSdte i?-? 2 *? Vm den olyfiint niet
^S^ptBMtS^^^^^^^. bem derhalven in merk te bereiken;het wyfie moet ten Mn JJfi m°ogelyk wezen zyn oog-
(ri) Subfidit fcemina clunibusque fubmiffls , in R Hit tedihut „, • v C0mj>nmi», atque ita munere vêlereo funeitw lïrLkT u-a ,nntMuri mat fuperveniens
$ {ft rr>*^ f w*' 2El\ ^iïi! ff v* cap- lu
(p) E'ephantus genitale equo fimüe hihei foJ\ „ttlJ S' 3 Teftes idem non foris confpicuos fed LnSm SLP 717 "6u Lpro corpori's ™CTtWd&*
(?) Wanneer deze dieren famen kon-iplen dn»rl\, w wyze als de man en de vrojw; ïerE, brt d£ Sf%' z°nder vergelyking, op dezelfde heeft, zyn fnuit onder het wyfje, en hdp^^ zodra h? ^ynen lult geboet
Sr. de Fe vnes^ Paris 1630 pag 30 91 "d °P' *ar Ctó2e du
■S.SSÏ??y£^ ^ is , gebeurt het
fant, dat zy, togtig zynde, a lertode bladen e ^iï^S7? °Pmustkelyk van de Wies olybed maakt, met een foort'van noofd einde , en vfe of vïïZ^T ' WTVan 2y zi§ een ven, waar op zy zig, tegen den aan van tf^&oSi dS ,%"ff ££



4e DE NATUURLYKE HISTORIE
ftehV o-ezeo-d, maar ik erken, dat ik weinig ftaat gemaakt zoude hebben op die getuigeniiTen, zo dit niet overeenkwam met de plaatfing der deelen, die dezen dieren niet toelaat zig op eenige andere wyze te vereenigen. Zy hebben derhalven voor deze verrigting meer tyd, meer gemak, meer geriefelykheden noodig, dan andere dieren, en 't is miffchien te dezer oorzaak dat zy niet koppelen, dan als zy in volle vryheid zyn, en alle voordeden en gemakken hebben, die hen noodig zyn; het wyfje moet niet flegts de drift van 't mannetje inwilligen, maar zy moet hem zelfs aannaaien en lokken door eene onbetaamlyke plaatfing, welke zy waarfchynlyk nooit neemt, dan wanneer zy celooft zonder getuigen te zyn fV). De fchaamte is derhalven niet dan een natuurkundige deugd, die ook in de dieren gevonden wordt; zy is ten minften, even als de zagtaartigheid, de gemaatigheid, de onthouding, de algemecne eigenfchap, en het fchoon fieraad van alle vrouwelyke fchepzels.
Dus zuigt, koppelt, eet, of drinkt, de olyfant niet gelyk de andere dieren. Het geluid van zyn ftcm is ook zeer zonderling; zo men de ouden geloovcn zal ^verdeelt zig dezelve, om zo te fpreeken, in twee zeer verfchillende en zeer ongelyke wyzen; daar gaat geluid door de neus zo wel als door den mond; dat geluid neemt in de lange trompet buigingen, het is fchor en gerekt gelyk dat van een koperen inftrument, terwyl de ftem die door den mond gaat 00, door korte poozen, en harde zugten wordt afgebrooken. Deze byzonderheid, door Aristoteles gefteld, en door de Natuurbefchouwers en zelfs door eenige Reisbefchryvers herhaald, is waarfchynlyk valfch, of ten minften niet naauwkeurig. De Hr. du Bussy verzekert ftellig, dat de olyfant o-eene fchreeuwen door den fnuit voortbrengt; maar gelyk de menfeh zelf eenigb geluid door de neus kan maaken; zo kan het wezen dat de olyfant, wiens neus zo groot is, door dezen weg geluiden uit geeft, terwyl zyn mond geflooten is; hoe het zy,het geroep of gefchreeuw van den olyfant doet zig meer dan een myl verre hooren, en egter is het niet vervaarende gelyk het gebrul van den leeuw of tyger.
Nog. is de olyfant zonderling in 't maakzel zyner voeten, en door het weetzel van het vel: hy is niet met hair bedekt gelyk de andere viervoetige dieren zyn vel is geheel glad, daar koomen alleenlyk eenige borftelhairen in de fnlvtin^en te vobrfchyn, en deze borftelhairen zyn zeer dun gezaaid, over het ^J ü lig-
derlegt. om het mannetje, dat zy door haar gefchreeuw roept , af te wagten. Voyage de Tavernier tom. II pag. 240.
(A ik had dit artykel gefchreeven toen ik aanteekeningen van den Heer de Bussy , over den olvfmt ontving; deze byzonderheid, welke de febikking der deelen my hadt aangeweezen wordt door zyne getuigenis ten vollen beveiligd; „ de olyfant,zegt de lieerde Bussy,
köprelt op eene zonderlinge wjze; bet wyfje ligt op den rug en het mannetje op zyne ',' voorfte bennen fleunende, en, die agterfte agterwaards buigende , raakt het wyfje niet " dan voor zo verre hy tot de koppeling noodig heefr. "
tt) Pudore numquam nifi in abdito coeunt Plin. Hifi. Nat. 1, VIII. c. 5- — de olyfanten koppelen zeer zeldzaam en als zy het doen gefchiedt dit met zo1 veel geheimen
en zo eenzaame plaatfen , dat niemand zig beroemen kan hen in dit oogenblik gezien te heb. ben zv teelen nooit voort lerwyl zy huisfelykzyn. Voyageaux Indes oriëntale* ,du P. Vincent. Marie, de Sainte Catherine de Sienne , imprimé en ïtaliSn a Venife en 1683 Cnap XL pag. 396. en verv. traduit par Mr. le Marquis de Montmikail.



VAN DEN OLYFANT.
lighaam, maar zy zyn vry menigvuldig aan de oogleden agter aan h hoöfd (u), m de gaten der ooren, en binnen m de dyen en beenen Het harde en eeltagtige oppervel heeft twee foorten van rimpels, de eene hol en r/i n«rW« verheven, het fchynt met klooven gefpleete/, en gelylfvry wel naar de ' baft van eenen ouden eykenboom. In den menfeh en in de dieïen is donDerhuid (epyderms) overal aan het vel vafthangende pinden olyfant is dezelve £ met eenige punten gelyk twee ftoffen op malkanderen gehegt;22 ze opperhuid is natuurlyk droog, en zeer onderhevig om dik te'worden X krygt dikwils drie of vier linies dikte door de opvolgende vSto^S'vS fchdlende hagen die de eene onder de andere geboren wordenfhft is die verdikking van de opperhuid, die de Ehphantiafis of drooge melaatsheid? waar aan de menfeh wiens vel even als dat van den olyfant glad is zomtvds onderworpen is; deze ziekte is zeer gemeen by den olyfant, en om dezelve te yoorkoomen draagen de Indiaanen zorg om hem dikwils met olyte vryven! en door geduurige baden de zagtheid en buigzaamheid van de huid te onder' houden: de zelve is zeer gevoelig allerwegen, daar zy niet eeltagt g is in de klooven en m de andere plaatfen alwaar zy niet verdroogd of?e lard is voelt de olyfant het fteeken van de vliegen zo iel, dat hy nie-üeJts^nl tuurlyke vermogens daar tegen gebruikt, naar zelfs tot zyn verfland of natuurlyke fchranderheid toevJugt neemt, om 'er zig van te verloffen ; hygebiSzvn ftaart zyne ooren, zyn fnuit om dezelve te flaan; hy rimpelt zyn vel overd waar hy het kan famentrekken, en verplet haar tuffchen de rimpels • hv neemt takken van boomen fcheuten,wiffen lang ftroo om haar te vïKn-<3 hem dat alles ontbreekt, haalt hy met zyn fnuit ftof by malkander en bedekt 'er alle de gevoelige plaatfen mede; men heeft hem dus verSd^SïS daags zien poederen, en van paffe poederen, dat is te zeggen, als h^üt het bad kwam (V). Het water is byna zo noodig voor deze dieren als de 1 "t en de aarde ; als zy vry zyn, verhaten zy zelden den oever der rivieren ■ zv zetten zig dikwüs tot den buik in 't water; en zy brengen daar XelvksYenfee uuren 111 door In de Indien, alwaar men hen meeft overee^o&TixS hunne natuurlyke geaartheid en gebruiken heeft leeren behandelen w™cht nTen hen zorgvuldig en men geeft hen al den noodigen tyd en alle mogeïyke^ gemdeken f>), om zig zeiven te walfchen; men maakt hunne huid fdmon Toot
(u) Elephantus citra nares ore info vocsm eAit Cnir^^A^ j ,
reddit loquhnr. !t pe?ï«^
(v) Mémoires pour fervir h l bijl des Animaux, Part. iii. pag. irq & fulV Men heeft ons geiegd, dat de olyfant van Veriailles zte affvH i„ ? alt »j hy zig gebaad hadt, het welk hy zo dikwils hl knZt m u ulMe ' radat
dat hy%ig ftof wierp over die p^fe dm Ka aiï 7 h?bben bemerkt,
hegt hadt; en dat by de gewoonte hadt de vlgen te
die hy met zyn fnuit aanvattede, 't zv met ftof dat L ZI Ja ' -a 7 met Wlffen ftro°. P,aatfe/n daar hy voelde dat hy gelto^wS ƒ dewyl' ntf HM ^
^LDe?l °f nC8en UWen V°°r de" middï' WarM wy aan den ™« ™ *> "vier, om



42
DE NATUURLYKE HISTORIE
Het maaksel der voeten en beenen is ook zonderling en verfchillend'van-'t geen by.de meefte andere dieren is> de voorfte beenen fchynen meer hoogte te hebben dan de agterfte;en evenwel zyn die laatfte wat langer clan de eerfte, (y) zy buigen niet op twee plaatfen, gelyk die van het paard of het runddier, waarin de dye byna geheel in het kruis is ingewikkeld, de knie digt by den buik, en de beenen van den voet zo verheven en zo lang, dat zy een groot gedeelte van het been fchynen te maaken; in den olyfant daarentegen is dat gedeelte zeer kort,en draagt op de aarde,- hy heeft, gelyk de menfeh,de knie in 't midden van 't been, en niet by den buik; die voet zo kort en zo klein is in vyf vingeren verdeeld, die alle met vél overdekt zyn, en waarvan geen een zig uitwendig vertoont. Men ziet alleen eene foort van nagels,waarvan het getal verfchillend, fchoon dat der vingeren ftandvaftig is, want daar zyn altyd vyf vingers aan yder voet, en gewoonlyk ook vyf nagels (z) maar zomtyds zyn 'er maar vier (V), of zelfs drie, en in dit geval beantwoorden zy niet nauwkeurig aan het einde der vingeren. Voor het overige fchynt deze verfcheidenheid, die niet waargenoomen is dan op jonge olyfanten naar Europa overgevoerd, louter toevallig, en hangt waarfchynlyk af, van de wyze waarop de olyfant in de eerfte tyden van zyn groei behandeld is geworden. ï)e plant van den voet is bekleed met een zool van hard leder, gelyk hoorn, en dat rondom den voet met een rand uitfteekt; het is van deze zelfde zelfftandigheid dat de nagels geformeerd zyn.
De ooren van den olyfant zyn zeer lang; hy bedient 'er zig van gelyk van een waeijer, hy doet dezelve beweegen en klappen naar zyn welgevallen; zyn ftaart is niet langer dan het oor, en kan gemeenlyk maar derde half of drie voeten haaien; hy is vry dun, fpits, en aan 't einde bezet met een kwaftje dik hair of liever draaden van een zwart glinfterend en ftevig hoorn,
te zien hoe men de olyfanten van den koning en de groote heeren wafchte. De olyfant gaat tot den buik in 't water, en zig op de eene zyde nederleggende neemt herhaalde reizen water met zyn fnuit, dat hy werpt op die zyde die boven ligt, om dezelve wel te waiTchen. De meefter loopt vervolgens met eene foort van puimfteen, en net vel des olyfants daarmede vryvende, werkt hy daar alle de onreinigheden uit, die zig daar te famen gezet mogten hebben; zommigen meenen, dat ais hy ligt, hy van zelf niet weder op kan ftaan .hetgeen geheel ftrydig is met het geen ik gezien beb; want zodra de meefter hem van den eenen kant wel gewailchen heeft, belaft hy hem op de andere zyde te gaan liggen,het geen de olyfant vaardig doet; en nadat hy hem van de beide kanten wel ge waiTchen heeft, gaat hy de rivier uit, en blyft eenigen tyd op den kant van 't water overeind, om wel te droogen; dan komt de meester met een pot vol geele of roode verf, en haalt hem ftreepen op het voorhoofd, rondom de oogen, op de bord en op zyn agterfiebeenen : hem vervolgens met kokernooten oly vryvende, om zyne zenuwen te verfterken. Voyage de Ta vernier, Rouen 1713. tom, III. pag.264, 26$.
(y) Mémoires pour fervir a VHift. des anim. Part. III. pag- 102.
(z) De Heeren van de koninglyke Akademie der weetenfehappen hadden ons gelaft te onderzoeken, of alle de olyfanten nagels hadden aan de voeten ;wy hebben 'er niet een gezien , die niet vyf hadt aan yderen voet, aan het einde van vyf dikke vingeren; maar hunne vingers of toonen zyn zo kort, dat zy nauwelyks buiten den voet uitfteeken. Premier voyage du Pere Tacharu pag. 273.
(a) Allen, die over den olyfant gefchreven hebben, hebben vyf nagels aan yderen voet gefteld; maar daar waren flegts drie aan dezen; de kleine Indiaanfche, daar van gefprooken is, hadt 'er vier, zo wel aan de voorfte als aan de agrerfte voeten; fteeds egter waar, dat 'er vyf vin» gers aan yderen voet zyn. Mémoires pour fervir M'Hifl, des Animaux. Part. III, pag. 103. '



VAN DEN OLYFANT. 43
dat haïr of die hoorn is van de grootte en de fterkte van een dikken yzeren draad en een man kan hetzelve met breeken, terwyl hy het met de handen uittrekt, fchoon het veerkragtig en buigzaam is: voor 't overige i dit wafbe hair een zeer geacht fieraad by de Negerinnen, die daar eenig by^mede verbmden (6)j een olyfimts-ftaart wordt zomtyds voor twee ofdrie iha-
^r?T9 "r de,NegerS WMgen dikwiIs hun Ieve» om denze ven van een leevend dier af te kappen en magtig te worden. Behalven dit kwaftTeTof hair aan t einde. is de ftaart bedekt of liever over zyn langte bezaaid et boiftelhairen nog harder en dikker dan die van het wild zwfm D zvn ook van die borftelhairen op het bolronde gedeelte van den limit, exb aan de oogleden, alwaar zy zomtyds meer dan een voet lang zyn; deze borfte s of hat
ï£ JSSfjaSS W°rden Weini§" andeK *"Vd» menfeh ^p.
die welke jong gevangen en tot den ftaat van flaverny tóSSSSSS tot de volkomene natuurlyke grootte; de grootfte ol^fflg-^g^ der ooftelyke kuften van Afrika hebben veertien voeten hoogte, dkleinfte d'e in Senegal en in de andere deelen van weftelyk Afrika gevonden w den hebben maar tien of elf yoeten hoogte, en alle die geenen welken mS naar Europa heeft overgebragt, zyn altyd beneden den maat gebleeven D?e van de dierengaarde van Verfailles, die van Congo Cc) kwam was in den ou derdom van zeventien en een halfjaar, maar zeven en SalfToé W-tiï dertien jaaren welken hy leefde, groeide hymaar een voet, zodathvo%Tzv vier jaaren toen hy gezonden wierdt, maar zes en een half voeten hooVeS en gelyk de groei altyd minder wordt, naarmaate de ouderfomïoene^t fa^ men met onderfte len, dat hy, zo hy den ouderdom van woone term van den groei bereikt hadt,meer dan agt voet hooote zo aekreegen hebben : dus vermindert de Haat van huiffelykheid of Ce nv dl SS van het dier met flegts voor een derde gedeelte in de hooSSar zekfrivk ook in alle andere afmeetingen. De langte des lighaams van he ooo- fot a n het begm van den ftaart gemeeten,is ten naaften by gelyk aan z^ïho^f waterpas met den fchoft gemeeten. Een Indiaanfche %hm ^nè£^^ ten hoogte is derhalven zevenmaal zwaarer en dikker dan de oll^f^t fadles. . De groei van dit dier met die van den menfeh vergeïvkende ztdlen wy bevinden dat dewyl het kind op de twee jaaren gemeenlS ecTeV-S duimen, dat is te zeggen de helft van zyn hoogte heeft, en zyn geheele |rSi
J?eé£fJiï°%i ^itotS&u*^ he''fnen '*n d6ZS hnden' '—Verheid de Sag. hen' eenen hunnerhooYden ontrukt b^Ze^JT ™ ^ hebbsn : 20 de dood
een eerdieniT aan bewyzen IWnd*™h»£? • T WW' 6611 dezer ftaarten • daar z? Zy maaken jag'partyen aTleén ^ desze!fs fterkte' ^ben-
eenen flag afgehakt worden TnweltnJï? rtaaJV?f te,kaPPe!'• ™a' dezelve moet met geene kragt aan toefchryven zouTe Hi/t T, levend dl"' bu!te» ** we lk her bygeloof daar tom. V. pag. 70. e,Cnryven zouie- Btfoire generale des Voyages par Mr. 1'Abbé Pkevost
(0 Mémoir. pour fervir a VHifloire des Animaux. Part, III- pag. ioi , 102.
F 2.



44 D E NATUURLYKE HISTORIE
in twintig jaaren krygt, de olyfant, die op de dertig jaaren eerft zyne volkomen grootte heeft, de helft zyner hoogte op de drie jaaren hebben moet; en ©p dezelfde wyze, zo men de ongemecne grootte van 't lighaam des olyfants vergelykt, zal men bevinden, onderfteld dat de omtrek van eens menfehen lio-haam is twee en een half teerlings-voeten, dat die van een olyfant van, veertien"voet lengte, en wien men flegts drievoeten dikte en middelbaare breedte geeve, vyftig maal meer zal zyn(V), en dat een olyfant gevolgelyk zo veel als vyftig menfehen weegen moet.
Ik heb, zegt de Vader Vincentius Maria, eenige olyfanten geziendie veertien en vyftien voet hoogte (e), en eene evenredige lengte en dik" te hadden. Het mannetje is altyd grooter dan het wyfje, de prys dezer die" ren vermeerdert naar evenredigheid van de grootte,die van het oog tot aan " het einde van den rug gemeeten wordt, en zo deze maat tot een zekere. Z term koomt, verhoogt de prys gelyk.die der edele gefteenten (ƒ). De olyfanten van Guine'e, zegt Bosman hebben tien, twaalf,,of dertien voeten " hoogte (g), zy zyn onvergelykelyk veel kleiner dan de Ooftindifche, de" wyl zy, die de Hiftorie dier landen befchreeven hebben, aan deze laatfte " meer elleboogs-hoogte geeven dan de myne voeten hebben (h). Ik heboly" fanten van dertien voeten hoogte gezien, zegt Edward Terri, en ik. " heb verfcheiden lieden gevonden,, die my gezegd hebben, eenige van vyftien voeten hoogte gezien te hebben fï) ".. Uit deze getuigeniffen en die van verfcheiden anderen,welken men zoude kunnen byeenbrengen,moet men befluiten dat de gemeenfte grootte der olyfanten van tien of elf voeten hoogte zeer zeldzaam zyn, en dat de kleinfte ten minften negen voeten hebben, als zy in den ftaat van vryheid tot hunne natuurlyke grootte koomen. Die verbaazende klompen ftof beweegen zig egter, gelyk wy gezegd hebben met veele fnelheid; zy worden gedraagen door vier ledemaaten , die men minder beenen dan pylaaren offtevige kolommen mag.noemen, zynde van veertien of agttien duimen middellyns,en vyf of zes voeten hoogte; die beenen zyn derhalven eens zo lang dan die van den menfeh; dus zou de olyfant, flegts een trap doendej, terwyl de menfeh twee doet, denzelven in 'tgaan overtreffen: voor het overige is de gewoone ftap van den olyfant niet fneller dan die van het paard Ck), maar als men hem aanzet,neemt hy een foort van telgang,die,, wat de fchielykheid betreft, de galop evenaart, hy voert dierhal ven met vaardigheid, en zelfs met vry veel onbedwongenheid, alle de regtftreekfche beweegingen uit,, maar het ontbreekt hem volftrekt aan gemaklykheid voor de.
(d) Peirere zegt in 't leven van Gaflendi, dat hy een olyfant heeft laaten weegen, en dat hv vondt dat dezelve drieduizend vyf honderd pond zwaar was: deze olyfant was waarfchyn* lvk zeer klein, want die, waar van wy de afmeetingen, berekenen, welke wy misfehien wat. al te klein genomen hebben zou ten minften agt duizend ponden wegen.
Ce) Nota. deeze voeten zyn waarfchynlyk Römeinfche voeten.
\f) Voyages auxIndes orientales du Pere Vincent Maria Ch. XI. pag. 396'
(g) Nota. Dit zyn waarfchynlyk Rhynlandfche voeten.
(b) Voyage en Guinee de Guillaume Bosman, pag' 244. _
(0 Voyage aux Indes orientales par Edward TerrI, pag. 15. NB. Het zyn waarfchynlyk Engelfche voeten. , ,
(fe) Nooten van den Hr. de Büky, die ons door den Marquis de Montmieail zyn mar iegedeeld.



VAN DEN OLYFANT.
45
fchuinfche of te rug gaande beweegingen: het is gemcenlyk in de fmalle en holle wegen, waarin hy moeite heeft zig om te wenden, dat de Negers hem aanvallen en zyn ftaart afneemen,die voor hen van zo groote waardy is als al het overige van het dier; hy heeft ook veel moeite om de al te fteile hellingen af te gaan; hy is verpligt de agterfte beenen te buigen (f) op dat; in het afgaan,het voorfte des lighaams dezelfde hoogte houde met het kruis, en opdat hy,door het gewigt van zyn eigen zwaarte niet nederftorte. Hy zwemt ook zeerwel, fchoon de gedaante zyner beenen en voeten het tegendeel fchynt aan te duiden; maar dewyl de ruimte van de borft en den buik heel groot, en de omtrek der longen en ingewanden verbazend is, en alle deze deelen flegts met lugt, of met ligter ftoifen dan het water gevuld zyn, zo zinkt hy minder dan een ander dier ;hy heeft derhalven minder weerftand te overwinnen , en kan dus met minder poogingen, en geringere beweeging zyner beenen vaardiger zwemmen;hy maakt daar ook een goed gebruik van, in 't overtrekken van rivieren ; behalven twee ftukken kanon, drie of vierponders, waarmede men hem in zulke gelegenheden belaadt (tri), zet men hem nog eene menigte andere noodwendigheden op het lighaam, behalven dat ook verfcheiden perfoonen zig aan zyne ooren en ftaart vafthouden,om over de rivier te koomen. Dus belaaden, zwemt hy gelyk met het water, en mem ziet niets van hem dan zyn fnuit dien hy ophoudt om te ademen.
Schoon de olyfant gemeenlyk niet dan van groente en teder hout leeft, en eene verbazende hoop van deze foort van voedzel noodig heeft, om 'er de hoeveelheid werktuigelyke klompjes, tot de voeding van zulk een groot dier noodig, uit te haaien, heeft hy egter niet verfcheiden maagen,gelyk de meefte dieren, die zig op de eigen wyze voeden; hy heeft maar eene maag, hy herkauwt niet, hy heeft ten dien opzigte het maakzel van het paard meer dan van het runddier of andere herkauwende dieren; de pens, die hem ontbreekt, wordt vergoedt door de grootte en uitgeftrektheid der darmen, en- byzonderlyk van den kronkeldarm, die twee of drie voeten middelyns heeft, en vyftien of twintig voeten lang is; de maag is in alles kleiner dan de kronkeldarm (n), als hebbende maar drie en een half of drie voet lengte tegen een of anderhalf voet in haare grootfte breedte: om zulke groote holligheden te vullen moet het dier, om zo te fpreeken, onophoudelyk eeten, inzonderheid zo het geene voedzaamer ftoffen dan gras en groenten gebruikt; ook zyn de wilde olyfanten bykans altyd bezig om groenten uit den grond te haaien,bladen te plukken, takjes jong hout af te fcheuren; en de tammen, fchoon men hen eene groote hoeveelheid ryft geeft, laaten evenwel niet na gras te plukken,zo dra zy daar gelegenheid toe hebben. Hoe groot egter de eetluft van den olyfant zyn moge, hy eet met gemaatigheid,en zyne finaak voor de zinlykheid heeft de overhand boven het gevoel van de behoefte; zyne behendigheid, om met zyn fnuit de goede bladen van de kwaade aftefcheiden,■ en de voorzorg, die hy neemt, Qm dezelve wel te fchudden, op dat 'er geene - infekten noch zand aan bly ven
(/) Nooten van den Hr. de Bussy, idem. (m) Dezelfde aanteekeningen.
(n) Zie de befchryving van de maag en darmen van den olyfant in de Mémoires pour fevi tór a ïbijloire des animaux, Part. IH. p. jit.



45
DE NATUURLYKE HISTORIE
mogen, zyn zo aangenaam als opmerkelyk om te zien (o). Hy houdt veel van wyn, geeftryke dranken, brandewyn, arak, enz. Men doet hem de moeijelykfte onderneemingen aanvangen, en den zwaarften arbeid verduuren, met hem een vat met deze vogten gevuld te toonen, en hem te belooven dat men hem dat voor zyne moeite geeven zal; hy fchynt ook den tabaks rook te beminnen, maar dezelve verdooft en bedwelmt hem; hy is bang voor alle kwaade reuken, en hy heeft zulk een fierken afkeer van 't varken, dat het enkel geluid van dat dier hem ontroert en doet vlugten (p).
Om verder een volkomen denkbeeld wegens de geaartheid en het vernuft van dit zonderling dier te geeven,meenen wy hier de nooten te moeten plaatfen die ons door den Hr. Marquis de Montmirail, Kapitein- Kolonel der Cent-SuhTes, van de gewoone lyfwagt desKonings, thans Prefident van de Konmglyke Akademie der weetenfchappen zyn mede gedeeld; die Heer heeft deze aantekeningen niet flegts wel willen ophaalen en verzamelen; maar heeft ook de moeite genomen, om uit het Italiaanfch en Hoogduits alles over te zetten wat in eenige boeken die ik niet kende, betrekking hadt tot de hiftorie der dieren; zyn fmaak voor de konften en weetenfchappen,zyn yver voor derzelyer bevordering zyn gegrond op een fyn oordeel en eene uitgeftrekte kennis in alle de deelen der Natuurlyke Hiftorie; wy zullen derhalven met zo veel vermaak als erkentenis, de goedheden die hy ons bewyft, en de kundigheden, die wy aan hem verfchuldigd zyn, gemeen maaken,- men zal in 't vervolg van dit werk zien, hoe dikwils wy gelegenheid zullen hebben om zyn naam te melden. „ Men gebruikt den olyfant, zegt hy, om het gefchut op „ de bergen te brengen, en 't is hier in, dat deszelfs vernuft zig beft doet „ bemerken; zie hier, hoe hy dit aanvange? terwyl de runderen voor het „ ftuk gefchut gefpannen,pooging doen om hem opwaards te trekken,dringt „ de olyfant de broek, of 't onderft gedeelte van het zelve, met zyn voor„ hoofd ook naar boven, en telkens als hy het dus heeft helpen opwerken, „ zet hy zyn knie tegen het rad van het affuit, om het neêrgleyen te beletten; „ hy fchynt te verftaan wat men hem zegt. Wanneer zyn geleider hem eeni„ ge zwaare verrigting wil doen aanvangen, verklaart hy hem wat 'er gedaan 5, moet worden, en ftelt hem de redenen voor, die hem behooren te beweegen „ om te gehoorzaamen; zo de Cornac, (dit is de naam, dien men aan den „ geleider geeft,) evenwel eenigen tegenzin in hem blyft befpeuren voor 't „ werk , dat hy van hem vordert, belooft hy hem arak, of iets anders daar 5, hy veel van houdt; dan toont het dier zig tot alles gereed; maar het is ge„ vaarlyk hem geen woord te houden, en meer dan een Cornac is daar het ?, flagtoffer van geweeft. Daar is hier in iets voorgevallen in Decan, 't welk 5, verdiend gemeld te worden, en dat, hoe ongelooflyk het fchyne, egter „ ftrikt waar is. Een olyfant hadt zig van zyn Cornac gewroken met hem te „ dooden; deszelfs vrouw, getuige van dit fchouwfpel nam haare twee kin,, deren, en wierp die voor de voeten van het dier, dat.nog geheel woeden„ de was; dewyl gy myn man gedoodt hebt, fprak zy tot het zelve, zo ont-
(o) Nooten vsn den Hr de Bussy, medegedeeld door den Marquis de Montmirail.' (P) De olyfant die in de diersngaarde van Verfailles was hadt een grooten afkeer, en zelfs



VAN DEN OLYFANT. ?
„ trek my en myne kinderen insgelyks het leven! de olyfant ftondt Rok ftil „ nam zyne zagtheid aanftonds weder aan en even «fT? r 9 „ ware geweeff over de hardheid, w^^eSïïto^'S0 ^ ^ „ ze vrouw en kinderen gepleegd hadt nam hx dt? n ,S Vader van de" „ zyn fnuit op, zettede het op zyn hal n m hef vnn dG tW£6 met
„ wilde geen anderen dulden. Y ' 1 het V00r zyn Cornac aan> e» ,, Zo de olyfant wraakzugtig is, hy is niet minder eiW^t u , „ daatvan Pondichery, die&deÖgewoonte hadt van a n een^ det^ difren tel „ kens als hy zyn gage ontving,een weinig arak te brengen nt Lt 5?" „ meer dan behoorlyk gedronken hebbende dag „ reft wilde zettend vervolgd Wofd^C^^»^^"1^ „ fant en raakte daar in flaap. 't Was venreeffcn d^ Z , o u • , y" „ fehuilplaats poogde te haaien, dewyITZLthet n? ^ „ verdedigde. Des* anderen daags de zoIdaT zv e SS "rS^" -nUlt „ flaepen hebbende, zig met verbaasdheid S&^^^^l „ eene geweldige grootte. De olyfant, die zyne vree*JÏS^^Ïk^aSt „ te, liefkoosde hem met zyn fnuit, om hem fferuft te ftïïw ^ Y5 b^m5lk" „ begrypen, dat hy veilig vertrekken konde S W °' en deedt hem
„ De olyfant valt zomtyds in eene foort van krankzinnigheid die hem ™ „ ne onderwerpelykheid beneemt, en hem zelfs zeer vref^l'^tt! Y' „ is dan verpligt hem te dooden; zomtyds velenoeU men M£ T \ ^ „ hem aan zwaare yzere ketenen te legden, S^^J^^^ worden; maar als hy in zyn natuurlyken flaat ia-ï^raSSSflTKiS „ hem met beweegen om kwaad te doen aan iemand, die heVhemdefSS „ gedaan heeft. Een olyfant woedende door de wonden we£i, • f „ flag van Hambour hadt ontvangen, liep dooihe veld "'enM Y ? ' „ fehriklyk; een zoldaat, die nLtegenfla nde d HS^iSrTk W' „ makkers, niet hadt gevlugt, miflclnen omdai. h y g S^SPZ was in'zvn „ weg; de olyfant vreesde hem te vertreeden MnKïïm £ 9 f Y „ tede hem zagtelyk ter zyde, en vervolgde zvn Zei?» li iT fnmt' ZCt" deeld iets te moeten afneemen van de aafteeken nleS 'die itt FJ°r" le; zyzynaandenHr. Marquis de MoNTMaSfi^en ^r niededeede Bussy, die tien jaar in Indien gewoond en oedmflT^, ?°r den Kn den ftaat en de natie daar zeer nmtTriediend bee?U f\hnë^blyf olyfanten in zyn dienft, bereedt ^iSgg^^^J^f^ gelegenheid om anderen ook te zien en waar têlSSr2W hadl-wel aantekeningen, en alle andere, die ik mSdS-SÏT- £us ^^"deze heb bygebragt my toe, een gelyk vertroXef e Ve Lnen D^BüSSY de Akademie der wetenfchappeii hebben ons nnl 1^ T 7^ Heeren van gedeeld, welke zy vernomen*hadden tl heof ^^^h^en™ed^
,fpot met hem dreef, *M
vee! vrees voor varkens: het eefchreeuw van pp» buL , , ,
ZELiANUa i«/t *»» «j&S SïrSïfS" 6,n Varken deedt hem ve"e vlugten:



48 DE NATUURLYKE HISTORIE
„ zo dra de gelegenheid zig mogt aanbieden. Hy gaf aan een man, die hem „ bedrogen hadt,met den fchyn te maaken van hem iets in den bek te willen ,, werpen, zonder het te doen, een flag met zyn fnuit, die hem ter aarde wierp „ en twee ribben brak; vervolgens tradt hy hem onder zyne voeten, en brak „ hem een been, entoen op zyne kniën gaande liggen wilde hy hem zyne ,, flagtanden in den buik fteeken, dewelke alleenlyk in de aarde drongen, aan „ de beide zyde van de dy, die niet gekwetft wierdt. Hy verpletterde een ,, ander man door denzelven, om de eigen reden tegen den muur te drukken. „ Een Schilder wilde hem in eene buitengewoone houding afteekenen, na„ melyk met zyn fnuit opgeheven en zyn bek geopend: de knegt van den „ fchilder om hem in deze houding te doen bly ven, wierp hem vrugten in den bek, ,, en maakte de meefte reizen den fchyn van dezelve daar in te werpen, zon„ der het te doen. Het dier wierdt daar boos om, en als of het geweeten hadt „ dat de begeerte van den fchilder de oorzaak van dit bedrog ware, viel het ,, in plaats van den knegt aan te taften, op den meefter zeiven, en wierp „ hem met zyn fnuit eene menigte water over 't ]yf, waarmede hy tevens het „ papier bedorf, waarop hy voor hadt hem uit te teekenen, en reeds daar „ mede bezig was.
„ Hy bediende zig veel minder van zyne kragt dan van zyne behendig„ beid, die zo verre ging, dat hy zig met veel gemak van een dikken dubbelden „ riem, daar zyn been mede vaftgemaakt was, bevrydde, door denzelven uit ,, de gefp te haaien en de tong van die gefp op te ligten, en zo vervolgens „ alles los te maaken; en dewyl men deze gefp bewoeld hadt met een dun „ koord, met verfcheiden knoopen wel verzorgd, ontknoopte hy ook deze, „ en ontbondt het een en ander zonder iets te breeken. Een nagt daar na, „ brak hy, na zig dus van zyn riem ontfiagen te hebben, de deur van zyn „ verblyf zo behendig open, dat zyn beftierder daar niet wakker van wierdt: „ van daar trok hy verfcheiden plaatfen van de dierengaarde over,bryzeldede „ geflooten deuren, en werpende de muureri neder, als zy al te fmal waren ,, om daar door te gaan; dus kwam hy in 't verblyf der andere dieren, het „ geen hen zodanig bevreesd maakte, dat zy allen de vlugt namen, en zig
in de afgelegenfte plaatfen van het park gingen verbergen". 7 Eindelyk, om niets over te laaten van 't geen kan toebrengen om alle de natuurlyke vermogens, en alle de verkreegen hoedanigheden van een dier, dat alle andere zo verre overtreft, te doen kennen, zullen wy nog eenige ftukken die wy uit de minft verdagte Reizigers getrokken hebben, hier by voegen. „ De olyfant zelfs de wilde, (zegt de Vader Vincentius Maria,) „ heeft wezendlyke deugden ;hy is edelmoedig en maatig, en als hy getemd „ en huiffelyk geworden is, acht men hem om zyne zagtaartigheid en zyne „ getrouwheid jegens zyn meefter, zyne vriendfchap jegens hem, die hem be„ ftiert, enz. Zo hy gefchikt is om alleen de vorfien te dienen kent hy zyn „ voordeeligen ftand, en bewaart eene deftigheid overeenkomftig met Zyne ,, behendigheid; zo men hem integendeel voor min aanzienlyke verrigtingen ,, fchikt, bedroeft hy zig, toont eene verlegenheid, en laat duidelyk bly„ ken, dat hy zig zyhs ondanks verlaagt. In den kryg is hy, in den eerften
„ aan-



VAN DEN OLYFANT.
4S>
„ aanval, geweldig en trots, hy is dezelfde als hy van de jaagers vervolgd „ wordt, maar hy verheft den moed als hy overwonnen is.... Hy ftrydt „ met zyne flagtftanden, en vreeft niets zo zeer alszynfnuitte verliezen,die,
„ uit hoofde van deszelfs weeke zelfitandigheid, ligt kan afgekapt worden
„ Voor het overige is hy natuurlyk zagtaartig, hy taft niemand aan zo men „ hem met beledigt, hy fchynt zelfs vermaak te fcheppen in gezelfchap, en „ bemint inzonderheid de kinderen; hy liefkooft hen en fchynt hunne onno„ zeiheid in hunne jonge jaaren te erkennen.
„ De olyfant, zegt Francois Pyrard is het dier, dat het meefte „ oordeel en de meelte kundigheid toont, zo dat men zeggen zoude dat hy „ eenig redensgebruik heeft; behalven dat hy oneindig voordeelig is voor „ den menfeh. Zomen hem beklimmen wil, is hy zo onderwerpelyk, zo „ gehoorzaam, en zo afgerigt, dat hy zig naar 't gemak van den menfeh, en „ naar de hoedanigheid van den perfoon, die zig van hem wil bedienen, ge„ willig fchikt, en zig buigende, den geenen die zig op hem wil zetten, ge-
„ reedelyk helpt, en onder 't klimmen met zyn fnuit onderfteunt Hy
„ is zo gehoorzaam dat men hem laat doen al wat men wü, mits dat men
„ hem met zagtheid behandele hy doet al wat men hem zegt; hy lief-
„ kooft die geenen, welken men hem daar toe aanpryfi.
„ Als men aan de olyfanten, zeggen de Hollandfche Reisbefchryvers fV), „ geeft al wat hen vermaak kan doen, maakt men hen zo tam en zo onder„ werpelyk als de menfehen zyn; men kan zeggen, dat hem niets dan de
„ fpraak ontbreekt zy zyn hooghartig en trots maar zy onthouden het
„ goed dat men hen gedaan heeft, en toonen 'er zig erkentelyk voor, in zo „ verre dat zy niet miffen het hoofd toetefteeken van eerbied, te buigen als
„ zy die huizen voorbygaan, daar zy wel behandeld zyn zy laaten zig
,, door een kind geleiden (s) en beveelen ; maar zy willen gepreezen en ge„ liefkoosd worden. Men kan hen niet befpotten of hoonen, of zy begry„ pen het, en zy die het doen, moeten wel op hunne hoede zyn, want zy „ zullen er gelukkig afkoomen, zo zy door deze dieren flegts met water uit „ hun fnuit overftort of met de neus in 't zand geworpen worden. „ De olyfanten, zegt de Vader Philippe (V), koomen in oordeel en re-
„ deneermg naby de menfehen zo men de aapen by de olyfanten vero-e-
„ lykt,zullen zy niet dan lompe en domme dieren daar by fchynen, en in„ derdaad zyn de olyfanten zo ordentelvk, en hebben zulk een denkbeeld van „ betamelykheid, dat zy niet kunnen dulden, dat men hen zie als zy koppe„ len, en zo by geval iemand hen in deze verrigting gezien hadt, zy zouden
„ zig ongetwyffeld deswegen wreeken, &c Zy groeten de kniën bui-
„ gende en het hoofd verlaagende, en als hun meefter op hunnen rug wil „ fteigen reden zy hem zo behendig den voet aan, dat hy zig daarvan als van „ een trap bedienen kan. Als men een wilden olyfant gevangen, en de voeten
(?) Voyage de Francois Pyrard, Paris 1619 tom. II. pag. 366. (r) Voyage de !a Compagnie des Indes de Hollande. tom, 1. pas. in (s) Idem tom. VII pag. 31. 6 J
(0 Voyage d'Oriënt du P. Philippe de latrès-fainie Trinité, Came-dechauiïé. I.yon. 1660. pag. 3fi<5, <?67 ' y'
XI. Deel. Q



SO : DE NATUURLYKE HISTORIE
„ gebonden heeft, gaat de jaager naar hem toe, groet hem, maakt hem zy,, ne verfchoon-ing dat men hem gebonden heeft, betuigt hem, dat het niet 99 is om hem te verongelyken ..,. vertoont hem, dat bv,in zyn eeriienftaat, „ den meeften tyd, gebrek aan voedzel hadt, daar hy Voortaan wel zal op99 gepaft worden, en dat hy hem hier zyn woord voor geeft. &c. Nauwelyk 99 heeft cle jaager deze verpligtende aanfpraak geëindigd of de olyfant vol°t 99'Iien"! als een lam. Men moet hier uit evenwel niet befluiten dat de olyfant „ de taaien eigenlyk verftaat, maar aileenlyk dat hy zeer gevoelig voor goede 99 en kwaade behandeling en, zeer oplettend op de uitwendige teekenen, de „ beweegingen van achting of verachting, van vriendfehap of haat, en'van ,, alle andere aandoeningen, die in de menfehen ten zynen opzigte werkzaam 99 zvn? weet op te merken en te onderfcheiden, en ter dezer oorzaak is hy
99 t>eter door redenen dan door roeden of flaagen te beteugelen hy werpt
„ met zyn fnuit ftecnen zeer regt en op een grooten afftand, en hy gebruikt 99 j^en zelfden, fnuit om water op te haaien en uit te ftorten, waarmede hv zig het lighaam wafcfit.
y," Vak vyf o'yfantcn , . zegt Ta vernier (n) , die de jaagers gevangen „ hadden, ontkwamen drie, fchoon zy ketenen en touwen om hun lighaam „ en zelfs aan hunne beenen hadden. Deze lieden verhaalden ons eene ver„ wonderlyke en waarlyk verbaazende zaak, zo men dezelve geloovcn man- • „ te wceten clat deze olyfanten eens verftrikt en uit den ftrik ontkoomen zyii„ de, zo dra zy de boffchen weder bereiken, zulk een fchroomagtig wantrouwen „ toonen, dat zy een grooten tak van een boom rukken welken zy p-ebrui9- ken on1 allerwegen daar zy gaan te voelen of'er onraad is, zettende hunnen „ voet niet voort voor dat zy wel verzekerd zyn, dat zy geene kuilen of „ valbruggen behoeven te vreezen, of gevaar loopen van eene tweede reis be,9 ftrapt té worden. Dit deedt de jaagers, die ons deze byzonderheid vertel„ den, wanhoopen van de drie olyfanten, die hen ontfhapt waren, ligtelyk
„ weder magtig te worden Wy zagen de twee andere olyfanten, die
„ men gevangen hadt; elk dezer wilde olyfanten was tuffchen twee tamme „ en rondom de wilde waren zes mannen houdende vuur lanfen, die tot deze J5 dieren fpraken, hen eeten aanbiedende, en in hunne taal tot hen zeggen-
de, neem dat en eet. Dit waren kleine boffen hooi, ftukken zwarte ftnker „ en ryft met water en veel peperkorrels gekookt. Als de wilde olyfant niet i9 wilde doen wat men hem belaftcde, gaven de menfehen bevel aan de tam-' „ me olyfanten om hem te kloppen, 't geen deze ook terftond decden; de een „ floeg hem met zyn fnuit op 't voorhoofd en op den kop, en toen hy tee„ kens maakte om hem dat betaald te zetten, floeg de andere tamme hem van ,, ter zyde, zo dat de arme wilde olyfant niet wift hoe hy het hadt, het geen „ hem leerde gehoorzaamen.
„ Ik heb dikwils waargenoomen, zegt Edward Terri (V), dat de oly„ fant verfcheiden dingen, die meer eene menfchelyk redeneering, dan eene „ bloote natuurlyke ingeeving, die men hem toefchryft, fchynen aan te
(m) Voyage de Tavernier , tom. III. pag. 238.
(v) Voyage aux Indes orientales par Edward Tjerei, pag. 15.



VAN DEN OLYFANT. yi
» % doet alles wat zyn meefter hem belaft • ™ u, «u • .
„ mand bang maake gaat hy met' dezelfde wSe ^^o^mt^lt „ verfcheuren zoude,en als hv difft bv hem i<= m«*Y Jvi 2 ' 0 y nem „ eenig leed te doen.' Zo im%e?^nd^fü&'ZTd? hem „ den olyfant, die water uit de rivier en üyk oZi^ ^'È!^ ^ „ aangezigt werpt. Zyne fnuit is gemaakt uTt S&M^Sm^ » Je tanden, zomimgen noemen denzelven zyne hand omShfl • „ den gelegenheden hem denzelfden dienft doet afsde tltlt 7***' „ fchen De Mogol heeft olyfanten, dt v00I beul d^tn L l™*'
„ oordeelde misdaadigers ter dood te brengen • zo hun ZtfZ £ 1 VCÏ" „ om die elendigen vaardig ter dood te b^ ^t^t e'enoo „ genbhk met hunne voeten in ftukken, en zo hy iSSelhen bedelt £ „ laaten kwynen, breeken zy hen de armen en beenen de eene a de ander „ en doen hem eene ftraf ondergaan zo wreed als het ftbLSéa" '
zen, die wy ons in dit werk KS2tSï&^5£ÏQ^S^W den zelfs m zulk een omftandig verïW niet ffetreeden^ f Z°?~ alle opzigten niet het eerft van alle të^^S^R^ 't^k de meefte oplettenheid verd ent; wy hebben niets W7P^0 I g/ ' ,welk de van zyn yvoor, omdat de m.'SL^^Z foorf omt dnr o T^^/ befcliryving der verfeheidcne deelen van den o"vfInr Z t onderwerP ^ zal zien hoe veele nieuwe en nuttige SeemLgen hy'SSS^ danigheden van het yvoor in deszelfs verfehillende St£5Sffi22.l,ï: ter zclfder tvd zal men met vermnt- viVn ,w u , bemaaKt neett; en
den en de vlUenTbel^Z^ermn aan den X * de flagtan'
wedergegeeven. Ik erken ^^^JSm^^^S^^ ik had verfcheiden maal die verbazende beenderen^, 0!lzeke^d was; zelve vergeleken met het .-eraamte van den nl S ^homvd> en * ^ dekabinet hebben, >t welk Ik ^vT een byfe^XfS 'S*** en dewyl ik my, voor dat ik de hiftorie dezer rlJ^ f j Y nt te z3'n ' overreed» kende, dat -er olyta^l^^^W-*. «ft waarvan ik het geraamte zag; dewvl daarenboven 1 grooter dan aie
de evenredigheden niet hadden, &SSSfe deze^ vau den olyfant beantwoorden, zo had ik met h
keren gemeend, dat deze groote beenderen hrhnnJ i ^ ^«""londerzoegrooter, en waarvan de foort vlrLreiof veldek T ^ Ved
gelyk men in deze hiftorie gezien heeft éi'er $tfYT' is Zeker>
tien voeten hoogte hebben,dat is te zeo'o-en J\ Y ltm ZJn' die tot veer' ter, (want de geheele klompïn %^iX£ff£S^'& waarvan wy het geraamte hebben en dat ™ ? ,y dan dat>
was. Het is daarenboven, uÏÏe* ^eC^«VD HnIiaIf VOet hoo3 ker, dat de ouderdom de evei red^S^ ze' zelv'e, nadat het dier S^Sr™?' £" dat de'
niettoeneemeningroottegEmde vUsZ^ W°ïen' fdl0on zy veren insgelyks zeker, dat
Cr 2



52 DE NATUURLYKE HISTORIE
twintig ponden weegen f» Dit alles te faam gevoegd verzekert ons buiten allen twyffel, dat deze flagtanden en deze beenderen, waarlyk flagtanden en beenderen van een olyfant zyn. De Hr. Sloane (x) hadt dit te vooren reeds gezegd, maar hy hadt het niet beweezen; de Hr. Gmelin (y) hadt het nog
(O De Hr. Eden getuigt, dat hy verfcheiden olyfants-tanden hadt gemeeten, welken hy negen duimen lang hadt gevonden: dat andere de dikte van een menfehen dy hadden, en dat zommige negentig ponden wogen; men wil, dat 'er in Afrika gevonden worden, die elk honv!„ lWinV8cP°nd WÉ;pRv--;- De Enge!fche reizigers bragten ook van Guinée het hoofd van een olyfant, welken de Hr. Eden zag by den Ridder Judde; het was zo zwaar, dat de oeenderen en het bekkeneel alleen, zonder de tanden omtrent twee honderd ponden wogen zodat het, naar 't oordeel des fchryvers in 't geheel vyf honderd zou hebben moeten weegen'. üijt. Uen. des Voy. tome I, p. 223. — Lopes hadt vermaak om verfcheiden olyfants-tanden te weegen, waarvan elk omtrent twee honderd ponden zwaar was. Idem tom, V. p. 79. — JJe gr°otte der olyfanten kan uit hunne tanden opgemaakt worden, waar van zommigen twee honderd pond zwaar bevonden zyn. Voyage de Dback pag. 104. — In 't Koningryk van Lowango kogt ik twee olyfants-tanden, die van 't zelfde dier waren,en die eik honderd zes. en.twintig ponden woogen. Voyage de la Compagnie des Indes de Hollande tom IV. pag. 319. — JUe olyfants-tanden zyn asn de Kaap de Goede- Hoop zeer dik, zy weegen van ztft'g tot honderd twintig ponden. Descript du Cap de Bonne Efperance par Kolbe. tom III. pag. 12.
(x) Zie VHiJloire de l'Academie des Sciences, année 1727. pag. 1. tot pag. 4.
(y) De verbazende hoeveelheid beenderen, weiken men h.er en daar in Siberië onder de aarde vindt, zyn inzonderheid eene zaak van zo veel belang, dat ik denk aan veele leezers vermaak te zullen doen, van hen het voordeel te bezorgen om hier by malkandercn te vinden alles wat aan de natuurlyke hiftorie dezer beenderen ontbrak; Pieter de groote, heeft in. zonderheid ten dezen opzigte den Natuuibefchouweren dienft gedaan, en gelyk hy in alles de natuur in haare verborgenfte weegen zogt op te fpooren, beval hy onder andere in 't jaar 1722. aan allen, die ergens Mammouts hoornen ontdekken zouden, zig byzonderlyk toe te leggen om alle de beenderen tot dit dier behoorende, zonder een eenig uit te zonderen zo veel mogelyk te verzamelen en naar Petersbuig te zenden. Deze bevelen wierden afgekondigd m aile de fteden van Siberië, en onder anderen te Jakutzk, alwaar ftraks na de afkondiging een Slufchewoi, met naame Wafïlei Otlafow zig by gefchrifte verbondt voor Micbaele Petrowitfch Ifmailow, Kapitein-Lieutenant van de Garde, en Waiwode van de plaats; zig naar de benedenfte deelen van de Lena tebegeeven om Mammout's beenderen te zoeken, en hy wierdt m t zelfde jaar den 23 April derwaards afgevaardigd. Een jaar daarna vervoegde zig een ander by de Kanfelery van Jakutsk en vertoonde daar, dat hy zig met zyn zoon naar de zee begeeven hadt, om Mammouts-beenderen te zoeken,en dat hy tegenover Surjatoi •NoiT,omtrent 200 wetften van die plaats en de zee, in een turfgrond, dat de gewoone «rond va'n dit diftrikt is; een hoofd van een Mammout hadt gevonden, met een hoorn van hetzelfde dier by zyn leven miff.hien verloren; dat zy op een kleinen afftand van daar uit den grond gehaald hadden een ander hoofd van een dier dat ben onbekend was, dat dit hoofd vry wat geleek naar dat van een runddier, maar dat het hoornen onder de neus hadt,en dat hy door een toeval, dat hy aan zyne oogen hadt gekreegen, verpligt geweeft was dat hoofd op de plaats te laaten blyven, en dat hy het bivel van zyne Majefleit verftaan hebbende, fmeekte dat zyn zoon met hem mogt afgezonden worden naar Üft-Janskoje Simowie en naar de zee DeWoywode vergunde hem zyn verzoek, en deedt hem tetftond vertrekken. Een derde Slu". fchiwoi van Jakutzk vertoonde aan de Kanfelery in 1724. dat hy eene reis op de rivier Jelon hadt gedaan,en dat hy het geluk gehad hadt op een klippigen oever van die rivier een verfch hoofd van een Mammout te vinden, met een hoorn en alle zyne deelen, dat hy hem uit de aarde gehaald en op een plaats gelaaten hadt alwaar by hem zoude kunnen wedervinden; en hy verzogt dat men hem mogt afzenden met twee mannen gewoon dergelyke dingen te zoeken waarin deze Woywode insgelyks bewilligde. De Kofak begaf zig wel haaft op weg, vondt den kop en alle de deelen van het dier weder, de hoornen alleen uitgezonderd; daar was niet meer dan de helft van een hoorn, welken hy met den kop in de Kanfelery van Jakutzk bragt. Eenigen tyd daarna bragt hy nog twee Mammouts-hoornen, welken hy insgelyks lanes de rivier van Jelon gevonden hadt. 6
De Kofakken van Jakutzk waren wel in hunnen fchik, dat zy onder voorwendzel van Mantf



VAN DEN OLYFANT. $5
ftelliger gezegd, en hy heeft ons, wegens dit alles, zeer opmcrkelyke facla gegeeven, welken wy gedagt hebben hier te moeten melden; maar de Hr.
mouts hoornen te gaan zoeken, zulke fchoone reizen konden doen. Men ftondt hen vyf of zes poftpaarden toe, terwyl één genoeg geweeft zoude zyn, en waarvan zy nu de overigen tot het vervoeren van hunne eigen koopmanfehappen gebruiken konden : zulk een voordeel kon niet mifien hen veel aan te moedigen.... Een Kofak van Jakutzk, Jwanfelsku genaamd,ver» zogt van de Kanfelery, dat men hem naar de Simowies van Alafeifch en Kowymifch wilde zenden, om aldaar die foorten van beenderen en het egt kriftal te gaan zoeken; hy hadt reeds in die oorden gewoond,en daar opmetkelyke dingen verzameld, en inderdaad eenigen dezer beenderen naar Jakutzk gezonden. Niets fcheen gewigtiger dan dezetogt, en de Kofak wierdt naar de bedoelde plaatfen gezonden op den 21 April r?25.
Nafar-Kolefchouw, Kommiflaris van Indigirsk, zondt in 1723 naar Jakutzk, en vandaar naar Irkutzk, het geraamte van een buiten gemeen hoofd: 't welk, men my gezegd heeft, twee arfchines min drie werfchok lang, één arfchine hoog, en voorzien was van twee hoornen en een tand van een Mammout; dit geraamte is den 14 Oftob. 1723, te Irkutzk aangekomen, en ik heb 'er het verfbg van geleezen in de Kanfelery dezer fted. Men heeft my ook verzekert, dat dezelfde man daarna nog een anderen Mammouts hootn vetfehaft heeft.
Dat alles, zo als ik het uit verfcheiden verbasten heb opgemaakt, betreft voor het grootft gedeelte eene zelfde foort van beenderen, te weeten 10 alle die, welke in 't Keizerlyk Kabinet te Petersburg ge ?onden worden onder den naam van Mammouts beenderen aan welken yder, die dezüve met de olyfants beenderen <wil vergelyken, eene volmaakte overeenkomfl met dexelve zal moeten toe/laan. 20. Men ziet uit de bygebragte verhaalen, dat men in de aarde gevonden heelt hoofden van een dier geheel verfchiilende van een olyfant, en die byzonderlyk ten opzigt van de figuur der hoornen meer naar 't hoofd van een runddier dan naar dat van een olyfant geleeken, en ik heb 'er te Jakutzk een kop van gezien, dat vanAnadirs. koioftrog gezonden was, en dat, volgens't geen men my gezegd heeft, volmaakt gelyk was aan dien, welken Portu-Jagin gevonden hadt; ik heb 'er zelf een van Ilainskoi-Ostrog gehad, dien ik naar 't Keizerlyk Kabinet te Petersburg gezonden heb. Eindelyk, ik heb vernomen, dat men aan de rivier van Nifchnaja-Tunguska niet flegts hier en daar dergelyke hoofden vindt, maar ook andere beenderen die zekerlyk geene olyfants-beenderen zyn, gelyk als fchouderbladen,heiligbeenen, ongenaamde beenen, heupbeenen , beenen van depooten.die waarfchynlyk aan die zelfde foort van dieren behooren ; daar men de gemelde hoofden aan moet toefchryven, en welken men gewiffelyk niet buiten het geflagt der runderen uitfluiten moet. Ik heb heupbeenen, en beenderen van de pooten van deze foort gezien, waarvan ik niets byzonders melden kan, dan dat zy my, in vergelyking hunner dikte ongemeen kort zyn voorgekoomen. Dus vindt men in Siberië twee foorten van beenderen in de aarde, waarvan oudtyds die geene alleen in achting waren, die volmaakt geleeken naar de uitfpringende tanden van den olyfant; maar het fchynt. dat men na de Keizerlyke ordonnantie dezelve in het algemeen heeft beginnen te achten, en gelyk de eerfte reeds de fabel van het dier Mammout voortgebragt hadden, zo heeft men de laatfte in dezelfde klafle gefchikt, want fchoon men met de minfte oplettendheid kon bemerken, dat de laatfte van een geheel verfchillend dier zyn dan die van het eerfte; heeft men egter niet nagelaaten de eene en andere te verwar ren. Het is insgelyks een dwaaling, daar Isbrand Ides en zy die zyne droomeryen volgen, in ge. gevallen zyn, dat alleen de gebergten die zig van de rivier Ket naar 't Noord-ooften en byae. volg tot digt by Mangasca en Jakutzk uiiftrekken, van deze olyfants-beenderen vervuld zouden zyn 5 men vindt dezelve niet flegts in geheel Siberië en in de zuidelykfte ftreeken, gelyk als in de bovenfte deelen van Irtifch, van Toms, van de Lena, maar ook hier en daar in Rusland, en zelfs op verfcheiden plaatfen in Duitfchiand, alwaar zy bekend zyn onder den naam van opgegraven yvoor, ebur fojjile, en zulks met veel reden; want al het yvoor, d»t men in Duitfchiand verwerkt, is van ae olyfants-tanden, die wy uit de Indiën krygen, en htt opgegraven of graafbaar yvoor gelykt volmaakt naar deze tanden, behalven dat het verrot is. In de lug ftreeken die wat warm zyn, zyn deze tanden week geworden, en in graafbaar yvoor veranderd, maar in die landen daar de grond fteeds bevrozen blyft, vindt men deze tanden gemeenlyk zeer gaaf en verfch. Hier uit kan ligtelyk de fabel voortgefproten zyn, dat men deze en andere beenderen meermaalen bebloed gevonden heeft; die fabel wordt def. tig veiteld door Isbrand-Ides, en na hem door Muller (a), die door andere zyn nagefchree-
(a) Maurs & TJfages des Oftiaques, dans le Recueil des Voyages au Nord. page- 382.
G 3



54
DE NATUURLYKE HISTORIE
Datjbenton fchynt my toe de eerfte te zyn geweeft, die de zaak buiten twyffel gefteld heeft door nette afmeetingen , naauwkeurige vergelykingen, en redenen gegrond op zyne groote bedrevenheid in de vergelykende ontleedkunde.
ven met eene verzekerdheid als of 'er niet aan te twyfFelen ware; en ge'yk eene verfiering leiden alieen blyft, zo heeft het bloed, 't welk men beweert aan deze beenderen gevonden te hebben, eene andere verfiering voortgebragt van een dier Mammout, waarvan men verteld heeft, dat het in Siberië onder den grond leefde; dat het daar zomtyds onder neerftortende gebouwen bsdolven wierde en ftierf, en dat alles om rede te geeven van het bloed, 't welk men bewaarhsde aan deze beenderen te vinden. Muller geeft ons de befchryving van den Mam • mout; dit dier, zegt hy, heeft vier of vyf ellen hoogte, en is ontrent drie vademen lang; het Is van eene grauwagtige kleur .hebbende het hoofd zeer lang,en het voorhoofd zeer breed; aan de beide kanten juift onder de oogen, hseft het hoornen, die het kan beweegen en kruisfen naar zyn welgevallen; hy heefc het vermogen van zig in 't gaan aanmcrkelyk uitteftrekken, en zig in een kleinen omtrek faam te hialen : zyne pooien gelyken in dikte naar die van een beer. I?brand Ides is opregt genoeg om te erkennen , dat hy, van allen die hy wegens dit dier ondervraagd heeft, ntemani heeft gevonden, die hem gezegd hebbe een Mammout ge.
zien te hebben Dj hoofden en de andere beenderen, die met die der olyfanten over-
eenkoomen , waaren voormaals ongetwyiTeid wjzendlyke deelen van olyfanten. Wy moeten niet alle geloof weigeren aan die menigte olyfantsbeenderen.en ik vermoede,dat de olyfanten in de groote Gebakken der Natuur om hunne verdelging voor te koomen,hun geboorte land ont. weeken zyn, en zig, zo veel zy konden, allerwegen verfpreid hebben; bun noodlot is ver» fchillend geweeft, zommigen zyn by hun leven verre weg geraakt, anderen hebben zelfs na hunnen dood door eenige overftrooming verre weg gevoerd kunnen worden, dezulken ondertus. feben, die. nog in lev;n zynde te verre naar 't noorden zyn afgedwaald, moeten daar noodzaaklyk de (hgtofFcrs hunner aandoenlyke geftellen geworden zyn, terwyl anderen zonder zo verre af te dwaalen door eene overftrooming hebben kunnen verdrinken, of van vermoeidheid omkoomen De grootte dezer beenderen moet ons niet belemmeren; de flagtanden heb¬
ben tot vier arfchines langte,en zes duim middellyns. (De Hr. van Strahlenberg zegt tot negen,) en de zwaarfte weegen tot zes of zeven puds, Ik heb op eene andere plaats doen zien, dat 'er verfche tanden zyn van een olyfant genomen, die tot tien voet langte hebben, en die honderd, honderd zes-en-veertig, honderd zeftig.en honderd agt-en-zeftig ponden wee» gen...... Diar zyn brokken graafbaar yvoor, die een geelagtig voorkomen hebben, of die
door vervolg van tyd geel worden, en andere die bruin zyn als Kokos.nooten, of wat helderen en eindelyk andere, die eene zwartagdg blauwe kleur hebben. De tanden, die in de aarde niet bevroren zyn geweeft, en de werking van de lugt eenigen tyd ondergaan, zyn onderhevig om meer of min bruin of geel te worden, en zy neemen andere kleuren aan naar de foort van vogtighsH, die zig met de lugt verbindende daarop werkt, Ook vindt men volgens *t geen de Hr. Stbaiilenderg zegt, zomtyds ftukken van een zwart blauwe kleur in deze
bedorven tanden Het zou te wenfehen zyn voor't nut van de Natuurlyke hiftorie,
dat men voor de andere beenderen, die men in Siberië vindt, de foort van het dier kende, daar zy toe behooren, maar men heeft geen grond om dit te durven hoopen. Relation d'un voyage a Kamfcbatka par Mr. Gmelin, in 1735. te Petersburg in de Rufllfche taaie gedrukt. De overzetting van dit Artykel is my mede gedeeld door den Hr. de l'Isle, lid van de Academie der Weetenfchappen; en vervolgens door den Hr. Marquis de Montmirail die de overzetting heeft gemaakt naar het ooifpronkelyk hoogduitfeh, in 1752. te Gottingen gedrukt.



VAN DEN OLYFANT. $f
BWOEGZEL TOT DE NATUURLYKE HISTORIE FAN DEN
OLYFANT.
afbCe]dillg T S?» o3^> ** * de voorftad, zeven dSZ SJIl3' f 216 V* gCWedi Het was een »S#> van zes voe zeven duim due lmie lengte, vyf voet zeven duim hoogte, en dat maar drie
SSZSÏÏ^ Haare tanden waren nog niet'^uitgXme en naare Uagtanden hadden maar zes duim zes lynenlengte De koo was »»» dik het oog zeer klein de regenboog van ^LiJZ^J^^™
nee^^nlsS
plooijen; de twee mammen5met duidelyke ^SSS^SS£SS^S. ruimte der twee voorfte beenen. Zie hier de afmetigffvan dit dief
H^^tel?^^^^ ' ' ■ * 7- 3-
Hoogte van het agterftel. ° * 4- 10. j.
De grootfte hoogfte des lighaams. * * 5' 1" 9'
Hoogte van den buik. 1 ■»• /• ö.
Langte van den kop van het kaakebeen tot aan 't aeterboofd i' ?' ,ï
Langte van het onderfte kaakebeen. . ët«noora. i. i. IT.
" oog. CheD h6t eiDd Va° het 0nderfte telteen en den hóek van 9'
Afftand tuffchen den agterftên hoek en 't oor. ' ' " «' ö'
fe!fpg^\anAoogJvan den eenen hoek tot den anderen' ' o' »' J' Breedte tuffchen de beide oogen. «uutren. . o. 2. 4.
Langte der ooren van agteren. , * " * ■ l' lm 1o'
Hoogte van het oor. . * *• 3* ?•
Omtrek van den hals. . ", * • J. 2. 4.
Omtrek des lighaams agter de voorfte beenen. * l' l' u
Omtrek des lighaams voor de agterfte beenen. I' o °'
Omtrek des lighaams aan de difcüe plaats. ' l' b* 3-
Langte van den ftomp des ftaarts. . ' ». o. 7.
Omtrek van den ftaart aan zyn oorfprong * 2' &
Lde?ehaVnds.den V°°rarm ^ dCn elleb°°g af "* aan 'c &™gt ** *' *
Breedte van 't bovenfle 'des becns. " ' * 2- 1. <5.
Langte van de hiel af tot aan *t einde der" nagelen. o* %'
Breedte van den voor/ten voet. £ * %' 6'
Breedte van den agterftên voet. ' °' 3'
Langte der grootfte nagelen. . .0. 10. j.
Breedte. . m • * • • o. 1. 9.
Langte van den uitgeftrekten fnuit. . * « 3' a
3» 7. 3'



5<5 DE NATUURLYKE HISTORIE
Het is ons, het mannetje en het wyfje, welken wy beiden gezien hebben, het eerft in 1771,en het ander in 1773,met malkanderenvergelykende,voorgekomen , dat in 't algemeen het wyfje dikker en vleeziger is dan het mannetje , in zo verre dat men zig daaromtrent onmogelyk zoude kunnen vergisfen; alleeniyk heeft het de ooren naar evenredigheid kleiner dan het mannetje: maar het lighaam voller, de kop dikker, en de leden meer gevuld en ronder.
Ouder de olyfanten, gelyk onder alle andere foorten van dieren, is het wyfje zagtaartiger dan het mannetje; dit wyfje was zelfs liefkoozende, fchoon het de menfehen niet kende, terwyl de mannetjes olyfant dikwils te dugten is. Die, welken wy in 1771, gezien hebben, was trots, onverfchilliger, en veel onhandelbaarer dan dit wyfje. Het is naar dit mannetje, dat de Hr. de Seve, den fnuit en het einde van de roede,{PI. III *.) getekend heeft. In den ftaat van ruft, vertoont dit deel zig in 't geheel niet uitwendig; de buik fchynt geheel glad te zyn, en 't is niet dan op 't oogenblik, dat het dier wil wateren, dat het einde buiten de fchede koomt, zo als men hetvertoond ziet. Deze mannetjes olyfant, fchoon byna zo jong als de wyfjes, was, gelyk ik zo aanftonds zeide, moeijelyker om te regeeren, hy zogt zelfs met zyn fnuit de menfehen, die hem al te digt naderden, aan te vatten,en hy heeft dikwils de zakken en flippen van de klederen der nieuwsgierigen afgefcheurd. Zyne meefters zelve waren verpligt voorzorgen tegen hem te neemen, terwyl het wyfje met believing fcheen te gehoorzaamen. Het eenigft oogenblik, waarin men haar gemenelyk en onwillig gezien heeft, was toen zy in haar reis-kift of kooi gelaaden wierdt: toen men haar in die kift wilde doen gaan, weigerde zy voort te treeden, en 't was niet dan door dwang, en door het fteeken met den prikkel; daar men van agteren mede werkte, dat men haar bewoog in die foort van kooi te gaan, waarmede zy van de eene ftad naar de andere wierdt gevoerd. Verbitterd door de kwaade behandeling, die men haar hadt doen ondergaan, en zig in deze nauwe gevangenis niet kunnende keeren, of wenden, gebruikte zy het eenigft middel dat zy hadt om zig te wreeken, te weeten van haaren fnuit met een geheelen emmer water te vullen, en het te fpuiten in 't gezigt en over 't lighaam van hem, die haar 't meeft geplaagd hadt.
Voor het overige heeft men de fnuit van onderen te zien geteekend, om deszelfs uitwendig maakzel en buigzaamheid te beter te vertoonen.
Ik heb in de natuurlyke hiftorie van den olyfant myn vermoeden te kennen gegeeven, dat deze dieren niet koppelden op de wyze van andere viervoetige dieren, omdat de betreklyke plaatfing der teeldeelen in de individu's der beibe fexen fcheen te vorderen, dat het wyfje op den rug ging liggen om het mannetje te ontvangen. Die giffing, die my waarfchynlyk voorkwam, blykt niet waar te zyn, want ik denk, dat men geloof moet flaan aan 't geen ik daar omtrent uit het berigt van een ooggetuigen gaa bybrengen.
De Hr. Marcel Bles, Heer van Moergeftel fchryft uit den Bofch in de volgende bewoordingen.
„ Ik heb in het voortreffelyk werk van den Heer Graaf de Buffon gevon„ den, dat hy zig vergift heeft wegens de koppeling der olyfanten; en ik „ kan zeggen, dat 'er verfcheiden plaatfen in Afia en in Afrika zyn, alwaar
„ deze



VAN DEN OLYFANT. y?
„ deze dieren zig altyd in de boffchen afgezonderd, en bykans ongenaakbaar „ houden, vooral ra den bronftyd; maar dat zy op 't eiland Ceylon daar „ ik twaalf jaaren gewoond heb, en alwaar de grond overal bewoond óf be„ teeldis, zig zo wel met kunnen verbergen; ik heb hen daar ftandvaftig „ waargenomen, en ik heb gezien, dat het natuurlyk deel van 't wyfje inder„ daad geplaatft is, onder 't midden van den buik, het welk zou doen den„ ken, gelyk de Ht.de Buffon zegt, dat de mannetjes haar niet zoude kun„ nen dekken op de wyze van andere viervoetige dieren. Daar is evenwel fleets „ een klein verfchilinde plaatfing der olyfanten met die, welk andere viervoeti„ ge dieren uit het zelfde oogmerk neemen. Ik heb gezien wanneer de olv»? fanten willen koppelen, dat het wyfje het hoofd en den hals een weinig „ kromt, en de twee beenen en het voorfte des lighaams even eens o-ekromd „ tegen op den wortel van een boom zet, gelyk als of zy nederbuigen wilde' „ blyvende de twee agterfte beenen overeind, en het kruis verheven het „ aan de mannetjes gelegenheid geeft om haar te befpringen, en even als de „ anderen viervoetige dieren te dekken. Ook kan ik zeggen, dat de wyfjes „ negen maanden of daar omtrent draagen. Voor het overige is het waar dat „ de olyfanten niet koppelen zo zy niet in vryheid zyn. Men ketent deman„ netjes fterk terwyl zy tochtig zyn, geduurende vier of vyf weeken • dan „ ziet men van tyd tot tyd eene groote hoeveelheid zaadvogt uit hunne na„ tuurlyke deelen uitloopen, en zy zyn dan, geduurende die vier of vyf wee„ ken zo woedende, dat hunne Cornacks of beftierders hen niet zonder ge„ vaar kunnen naderen. Men heeft eene vafte aankondiging wegens den tvd „ wanneer zy tochtig worden, want eenige dagen te voren ziet men een olv„ achtigvogt, uit een gaatje, 't welk zy aan weerskanten van den kop heb„ ben, te voorfchyn koomen. Het gebeurt zomtyds dat het wyfje, 't welk men „ in dien tyd op ftal houdt, ontkoomt, en in de boffchen met wilde olyfanten „ gaat koppelen; maar eenige dagen daar na gaat haar Cornack haar zoeken „ en roept haar zo dikwils by haar naam, dat zy eindelyk koomt, zig gewil„ hg onderwerpt, en zig laat wegleiden en opfluiten, en 't is in dit geval „ dat men gezien heeft, dat het wyfje haar jong ten naaften by na verloop „ van negen maanden werpt". J e
Het koomt my voor, dat men weinig twyffel kan hebben, wegens de eerfte waarneeming, die de wyze van het koppelen der olyfanten betreft, dewvl de Hr. Marcel Bles verzekerdt het gezien te hebben;maar ik denk dat men zyn oordeel moet opfchorten over de tweede waarneeming wegens den tvd dien de dragt der wyfjes olyfanten duurt, en welken gemelde Heer op flirts negen maanden ftelt, terwyl alle de Reisbefchryvers verzekeren dat het voor ftandvaftig doorgaande wordt gehouden, dat het wyfje van den olvfant twee jaaren draagt. ■ J
XL Detl. H



58 DIE NATUURLYKE HISTORIE
B ESC HRT PING VAN DEN OLTFANT.
Schoon men weet dat de olyfant het grootfte van alle viervoetige dieren is, zoude men verbaaft ftaan als men voor de eerfte reis een dier ziet, dat tot veertien voeten hoogte, en meer dan vyf-eu-twintig voeten lengte heeft,wanneer het zynen tromp voor uit fteekt. Welk een ontzaakelyk onderfcheid tusfchen dezen verbaazenden klomp en den kleinen omtrek van een muis of van een fpitsmuis! ook fchynt de olyfant, (PI. 1) fY) , door zyn eigen gewigt overlaaden: zyne pooten gelyken naar vier kwalyk geftelde ftaaken, die zyn onzienelyk lighaam draagen, welks rug geboogd is, het kruis ingevallen, en de zogenaamde buikzyden byna even zeer gevuld, als de zyden van het lyf. De kop zit aan den romp vaft byna zonder eenigen fchyn van hals; hy wordt van agteren geëindigd door twee bolrondheden, die tuffchen twee zeer groote ooren naaft eikanderen geplaatft zitten. De oogen zyn uitfteekend klein, en door eene wyde tuffchenruimte gefcheiden, die als een bult verheeven is. De bek is zeer verfchillend van dien van alle andere viervoetige dieren ; men ziet daar flegts het begin aan van een .zeer langen tromp, die tuffchen twee lange flagtanden nederhangt; men wordt de bek niet gewaar, dan wanneer men agter den tromp ziet, die voor bovenfte lip dient; de onderfte loopt in eene punt uit. De ftaart van dit dier is kort en zeer dun , vooral in vergelyking van den tromp die naar een dikken en langen ftaart gelykt die aan den kop zoude geplaatft zyn. De voeten zyn zeer klein rond, en mismaakt, en men wordt daar niet dan nagels aan gewaar; met een woord, als de olyfant ftil op zyne pooten ftaat, is het een afzienelyk en koloffaal dier, dat door het o-ewigt van zyne maffa fchynt overladen, en belet te worden van zig te beweegen,zyn lang aangezigt, waar aan men flegts kleine oogen ziet, zonder neus, zonder bek, geeft zyn gelaat een dom voorkoomen; de tromp, die den mond verbergt,die voor neus dient,en die van twee lange flagtanden verzeld wordt, vertoont een zonderling maakzel en dat geen wedergaf heeft voor den fmoel van een viervoetig dier. Wie zoude aan zulke ongunftige uiterlykheden het behendigfte en verftandigfte van alle dieren erkennen.
De fchepper der Natuur heeft onder het domme gelaat van den olyfant een verwonderlyk inftinkt geplaatft, de deelen van zyn lighaam hebben zo veele fterkte en kragt, dat de ontzachelyke maffa welke zy uitmaak en, zig met gemak en zelfs met vaardigheid beweegt: dikwils gaat hy zeer fnel, en roert •zig met furie: zyne pooten, die zo ftyf gelyken, buigen zig gelyk die van
(z) Deze afbeelding is getekend na een model van den olyfant dien de Sultan van Tur* kvën aan den Koning van Napels prefent deedt, en die langen tyd in de hoofdftad van dat Koningryk geleefd heeft, alwaar hy eenige jaaren geleeden geflorven is. De Hr. Salt , een Beeldhouwer. en lid van de Koninglyke Akaderrrie van Schilder-en Beeldhouwkunde te Pa. rys, boetfeerde dezen olyfant te Napels in 1745. De Hr. Souflot, Controleur Generaal van de gebouwen van den Koning, aan wien dit model toebehoort, en die de goedheid gehad "heeft ons hetzelve te leenen, heeft my verzekerd dat hetzelve zeer zorgvuldig gemaakt wa», en dat men op de juiübeid der evenredigbeden konde ftaat maaken.






2ome JCI.
li' Elephan-t.Male.



r—— —
l' Elephait Femeile .






BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. >p
andere dieren j hy gaat liggen en ftaat weder op met zo veele lugtigheid als de zwaarte van zyn lighaam kan toelaaten. De tromp, dat werktug den olyfant byzonder eigen, is het voornaame inftrtiment dat hy voor zyne behoeften en voor zyne verdediging gebruikt: de fterkte, welke de groote dieren alleen bezitten, de gaauwheid en behendigheid die het deel zyn van de kleine dieren, zyn in dien tromp vereenigd; dezelve is fterker dan de klaauw van den tyger en van den beer, en zo behendig als de hand van den aap.
De tromp van hem is, eigenlyk gezegd,zyn neus, in de gedaante van een pyp verlengd, en geëindigd door de openingen der neusgaten die wezendlyk aan het eind van den trompt zitten. De fnuit der varkens, van den mol, van de fpitsmuizen, van den raton, van den coate,enz. heeft daarin eenigen overeenkomfl met dezen tromp dat hy langwerpig en beweegbaar is; maar de tromp heeft nog daarenboven de eigenfehap van de verrigtingen van een fterken en welgefpierden arm, en van eene zeer gaauwe hand, zo wel als van den neus, te volbrengen. De tromp van een olyfant van dertien en een halven voet hoog, heeft omtrent agt voeten lengte buiten den bek (a), vyf voeten en een halven omtreksby denzelven, en ander halven voeten by het eind; het is een pyp of kooker van eene kegelagtige, onregelmaatige, zeer langwerpige gedaante, afgebrooken en verwyd aan het eind. De boven kant van dezen koker is bolrond en gegroefd in de breedte, en de onder kant is plat, en heeft twee regels kleine verhevenheden die in de lengte loopen, en die naar pooten van zywormen en van de meefte rupfen gelyken (b). Het eerfte gedeelte van den tromp zit ter plaatfe van de bovenfte lip, en van het eind van den neus van de andere dieren, en verftrekt daarvoor,dewyl de binnen kant voor lip dient, en de neusgaten van binnen geplaatft zyn; want de tromp is hol over zyne geheele lengte, en deszelfs holligheid is door een middelfchot dat in de lengte loopt, in twee gooten verdeeld, die zig verlengen en naar boven uitftrekken voor aan op het bovenft kaakebeen; vervolgens krommen zy zig naar binnen en daalen tot op het verhemelte neder, alwaar zy elk door een mond eindigen ; zy hebben elk ook een anderen mond aan het einde van den tromp. Men heeft in deze gooten,ter plaatfe daar zy zig krommen voor dat zy in de beenderen van den kop gaan, een kraakbeenig plaatje gezien, dat beweegbaar was,en op eene wyze geplaatft, die met zeer veele reden doet denken, dat het de goot fluit, en belet dat het water, waarwede de olyfant zynen tromp vult, niet in de buizen van den neus koomt, alwaar de werktuigen van den reuk geplaatft zyn. De olyfant kan zynen tromp in allerhande rigtingen beweegen, denzelven verlengen en verkorten zonder den middellyn der beide binnenfte gooten te veranderen; dus wordt de ademhaaling door denzelven in geenerleie rigting van den tromp belemmerd, en dus blyft het water daarin
<a) De evenredigheden van den olyfant van Napels aan het model, waarvan wy reeds gefprooken hebben, zorgvuldig in acht genoomen zynde, heb ik uit de evenredigheden van d t model tot die van een olyfant van dertien en een halven voet hoog, het befluit getrokken. '»
(b) Zie de ontleedkundige befchryving van den olyfant in de Mémoires ponr fervir i l'Histotre naturelle des Animaux , part. III pag. 108. Ik heb uit dit werk alle de facïa genoo. men, die in myn ontwerp van befchryving hebben kunnen koomen, dewyl ik geen gelegen, beid gehad heb om een olyfant te zien.
H i



DE NATUURLYKE HISTORIE
tot dat het dier het door eene uitademing doe uitvloeien; elke goot wordt door een glad en ftevig vlies gevormd,dat derzelver binnenfte wanden maakt en de tromp is van buiten met een ander vlies omtoogen; de zelfftandigheid die tuffchen dit uitwendig vlies en dat der gooten bevat is,beflaat uit fpieren die in de lengte loopen, met betrekking tot de rigting van den tromp, en van andere fpieren die m de dwarfchte loopen, en die geene volkoomen kringen maaken, maar die zig integendeel als ftraalen uitfpreiden, van de vliezen tier goot af tot aan het uitwendig vlies van den tromp i alle deze fpieren zvn in grooten getale, en kunnen zig aan een deel of aan eene zyde van den tromp verwyden of zamen trekken, zonder dat de anderen deze zelfde beweeging ondergaan. Hier door kan men zig reeds een denkbeeld maaken hoe de tromp zig in allerhande rigtingen beweegt, zig verlengt en verkort, zonder dat de middellyn der inwendige gooten veel van lengte verandert, dewyl de fpieren die gooten niet omvatten; hunne inplantingen zyn in diervoegen gemaakt dat zyde vliezen der inwendige gooten naar buiten trekken, en dat zy flegts ftrekken om de dikte der zelfftandigheid die tuffchen de vliezen der o-ootcn en het buitenfi vlies bevat is, uit te zetten of zamen te trekken, en te vermeerderen of te verminderen ; by voorbeeld, door die zelfftandigheid en de refter zyde van den tromp naar die zelfde zyde te krommen, en geduurende die beweeo-ma; wordt de zelfftandigheid der linkerzyde uitgezet en'verdund. Indien de^zamentrekking en de rondte van den tromp gelykelyk gefchiedt, wordt dezelve korter zonder zig te krommen, enz. Dewyl deze fpieren zeer talryk zyn worden 'er genoeg gevonden om allerhande foorten van buigingen in den tromp voort te brengen met eene zeer groote kragt en fneïhéid'; de verbaazendfte gefchieden met het eind. De tromp namelyk eindigt met eene holheid, op den grond van welke de neusgaten gevonden worden, en welker rand uitfteckt ■ het onderft gedeelte van dezen rand heeft meer dikte dan de zydelingfche deelen, en het bovenft gedeelte is verlengd in de gedaante van een vino-er die omtrent vyf duimen lang is; deze verlenging en al het overige der randen van het einde des tromps, en de holheid welke zy maaken, kunnen verfchillende gedaanten aanneemen, naar maate van de behoeften van het dier. Het is door middel van dit werktuig, dat hy verfchillende dingen aanvat, gelyk met een vinger of eene hand; hy raapt een korrel graan, het fynfte ftrootje op Hv' doet verrigtingen die eene behendigheid en eene ruftheid vorderen, waartoe men niet zoude denken dat een zo groot dier in ftaat was. Wanneer hy een glad lighaam wil opligten en dat te uitgeftrekt is om aangevat te worden plakt hy naauwkeuriglyk het einde van zynen tromp tegen dat lighaam aan, e'ndoor zynen adem op te haaien, pompt hy de lugt tuffchen beiden zo wel weo- dat hy op deze wyze een zeer zwaar lighaam kan opheffen; als hy het uiteinde van dien tromp onder het water fteekt, trekt hy dat op, en vult daar de holhVheid der beide inwendige gooten mede; vervolgens trekt hy zynen tromp te rug en houdt dien vol water,fchoon hymet den zeiven in tuffchen groote beweeging kan maaken, en fchoon hy hem zelfs als eene krullyn kan draaien: hy kan dit water verre doen fpringen; maar gemeenlyk drinkt hy het op, met het eind" van zyn tromp in zynen bek te brengen, waarin hy het water laat loopen De bek is zeer klein en byna geheel agter de flagtanden, en het onderftvan



II.






BESCHRYViNG VAN DEN OLYFANT. 61
den tromp verborgen. Het dier buigt zynen tromp naar binnen om alle zyne lpyzen m zynen bek te brengen, zo wel vafte als vloeibaare. Hy plukt groente, en raapt hooi op, fteeds met dien hand en met dien vinger, die aan het eind van den tromp zitten, en maakt daar kleine bosjes van, welken hy tot op den grond van zyn bek brengt.
n»?ne/la§-T}°n ZJn Ze£r kngC tanden' zv 1<oomen buiten den bek uit, en ftaanichuinfch,eerft naar om laag,naar voren en naar buiten,en daarna wederom met de punt naar om hoog geboogen. Men zal derzelver naauwkeurige en omftandigebefchryvingen, op het artikel van het geraamte van dit dier vinden aangetekend.
De opening der oogleden van den olyfant is zeer klein, een oogbol heeft met het derde gedeelte van de grootte van een oflen-oog, naar evenredigheid van de grootte dezer beide dieren.
Daar zit aan iedere zyde van den kop van den olyfant, tuffchen het oog en het oor de opening van eene buis,die zo wyd is als de dikte van eenen vinger en die op eene klier uitloopt, die onder het vel geplaatft zit; men zegt dat er door deze buizen olyagtig vogt uitvloeit, wanneer het dier driftig is.
rP^l°n ^ " °lyfant ZyJn' ,"aar raen beweerd heeft,grooter naai-evenredigheid dan die van eenig ander beeft; doch men moet daar van ongetwytcld de foort van vledermuizen uitzonderen welke wy grootoor genoemd heb-
1™^?? i °°reniVa? dk,diertie 20 groot zyn dit zy drie vierde dee¬
len der lengte van het geheele lighaam evenaareu, en daar by zeer breed zyn. Die van de olyfanten zyn verfchillend in verfchillende onderwerpen, want de h? "10dcl/a«den olyfant van Napels, zyn minder groot dan die £ï2k°^f3nt.lIlt de diergaarde van Verfailles, waarvan de Hr. Perrault ^ 1 ri5 iryrVingheCft nagfaatf" C#5 e» de ooren van eenen kleinen Intrl ?fy^Ut' wafVM dfelfde fchiyver gewag maakt, waren nog min-
&lL Van,den^Iyfan£ van NaP°Is CO- De ooren van den olvfant hebben eenige overeenkomfl; m gedaante,met die van de aapen,zy ftaan naar
Z Z'naf mei^-m "aar °? haS mtgeflrekt,en zy zyn dan zonder randen daar zit eene kleine uitranding aan den kant van het agterfle gedeelte der beide ooren van het model van den olyfant van Napels
De ftaart wordt geeindigt door een kleinen bos zeer zwaare hairen, en dezelve hangt tot op de enkels neder. 9
De voorfte pooten zyn langer dan de agterfte pooten; zy zyn evenwel niet vo koomen van het yfgefcheiden dan boven denelleboog, die lm boven fchynt
llt'fLT °a £e? gr°ten kn0bbel die aan den buitenften en agterftên kant van het bovenft gedeelte van den poot geplaatft zit; liet voorfte van dit deel is zeer opgezet en maakt eene foort van kuit, die de dikte en de kragt der fpieren aanduidt; deze dikte zit eigenlyk gezegd voor aan het onderft gedeelte van den arm, en het bovenft gedeelte van den voorarm;de plaats van de ge^ leeding der hand is het dunfte van den geheejen voorften poot.
(V) Zie deel VIII. van dit Werk.
S Sfiwff ^***'e *«' d« *«• m fii m
H *



6i DE NATUURLYKE HISTORIE
r Dc ngterfle pooten zyn zeer kort, en het is flegts het eigenlyke gezegde been,en miflehien de knie die ten vollen van het lighaam gefcheiden zyn. Het voorfte van het onderft gedeelte van de dye, is zeer opgezet en ftrekt zig in diervoege naar voren uit, dat zy onder aan de buitezyde, het begin van een boog maakt die aan den buik eindigt, dat zit agter aan het eigenlyk gezegde been, boven den voet ook eene uitzetting die door den enkel ichynt gevormd te worden, en van vooren zit een kleiner gezwel; de dunfte plaats van den agterftên voet is even boven deze diktens.
1 De voorfte voeten zyn niet langer dan de agterfle, maar zy zyn een weinig breedcr. Ik heb de nagels van een jongen opgezetten olyfant befchouwd , die in het kabinet van den Koning bewaard wordt,- ik heb deze nagels, (PI. II, ABC DB, fig. i alwaar een voorfte voet van voren gezien wordt, en ABCDy fig. 2. alwaar men een agterftên voet van onderen vertoond ziet), wel gevormd gevonden; derzelver zelfftandigheid is gelyk aan die der nagelen van andere dieren met gefpleeten hoeven; zy hebben meer breedte dan lengte, en zyn bolrond van gedaante. Men ziet zeer onderfcheidenlyk de agter een volgende laagcn die geduurende derzelver groei zyn opeengepakt; hunne onderfte rand (fig. 2,ÈFG) is dun en fcherp, met een woord, het zyn waare nagels; ondertufl'chen ziet de Hr. Perrault, dezelve iri zyne ontleedkundige befchryving van den olyfant niet dan voor verlengingen van de ballen der voeten aan. „ Dc hoorn die den bal der voeten even als een zool bekleedde, ,, zegt die fchryver, ftak rondom den voet uit, als of dezelve door dezwaar„ te van het gehcele lighaam was platter gedrukt, en dus in de rondte uitge„ weeken, en maakte eenige misvormde nagels (f) ". De olyfant uit de diergaarde van Verfailles,waarvan in de befchryving van den Hr. Perrault geiprooken wordt, veel ouder zynde dan die waarvan ik de nagels gezien heb, moeft dus de zooien van de voeten dikker en harder hebben; maar hadt zy daarom de zelfftandigheid van hoorn, gelyk aan die van de nagelen? het fchynt my ten minften toe, uit het geen ik aan onzen jongen olyfant heb opgemerkt, dat de nagels van dit dier geene verlengingen zyn, gevormd door eene gedwongene uitbreiding van den zool {HIK), der voeten, die naar buiten overfleekt. De nagels van dien jongen olyfant waren van den voetzool afgefcheiden door een zeer duidelyke voeg (L), zy waren naar om laag gerigt, en zelfs met hun onderfte eind (EFG) naar binnen geboogen; zy zouden integendeel naar om hoog hebben moeten gekromd en gerigt ftaan, indien zy flegts door de uitzetting van den voetzool waren gevormd geworden, en in dat geval zoude de zool harder of ten minften even hard hebben moeten zyn aan den bal van den voet als aan de verlengingen in de gedaante van nagelen; daarentegen zyn de nagels van onzen jongen olyfant veel harder dan de zool, en zeer zeker van eene hoornagtige zelfftandigheid, terwyl de voetzool flegts kraakbeenig is. Ik twyffel niet op de verlengingen, die aan het agterft gedeelte der agterfle voeten van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles zaten, waren uitbreidingen van den voetzool, gelyk de Hr. Perrault zegt; maar de vraag is of'er geen verfchil plaats hadt tuffchen de nagels en deze verlengingen, die
(ƒ) Mémoirespour fervir h l'Hiftoire Nat. des Animaux, part. III. pag. 103.



li =
21.11






BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 63
niet by alle individus gevonden worden • tpnmri ™ ii , ,
voetzool van den jongi ^^Tip^MS ^1 d&
ken, en het fchynt dat dezelve met den tVd?S SS? C*^ ovf ,te ftec' maaken. Het getal der nagelen van den inn<Sn nf fverl WnScn ^dt kunnen die uit de diergaarde van Ve Slle Sffi!*118 *iden, want kleine Indiaanfche olyfant hadt 4 vie Lt model tn T VOetlfe pelS,en de jonge opgezette olyfant^hebben 'er vvf Jn rf. ^ ™^ K * i ,^&2)iSen flegts vier aSde^erS V0Sen T^T^ de middelfle nagels zvn veel grooter dan ri? nït °r' 2' ^BCD); fant hebben zy fllen tin naaftfnZ"eSfïïe «Ste ^ by *È ^°^ dien van Napels zyn de nagels der SSffr 5? ?°dd van ften; zy hebben zeer duidelyke dwarfche groeven ^ ^1° dCr eind afgetopt, en fchuinfch naar deregtel• zvli'JLt^S T^T ^ llCt die zelfde nagels waren integendeel naar de Imker S ?£ ^ T*" : uit de diergaarde van Verfaüles de ™ J lil ? 7 • gengt by den olyfant geplaatfl en ftaan wel ^iJlBS^^X olyfant zy„ wel grootflen doorfneeden laaten doen, en ik hebCdci 2e Ss 5 % 3 en 4), twee beentjes ri3C) gevonden die reo-PT1 Pit-nn^a b ^ ' ten bv een van deze nagel/fi^ O ö1^^1fefc^ip!vó?d Za" ander (/g. 4) den zool onderdenl^^ by een
bende weggenoomen, vond ik daar oTelfn^^ aan de voeten van den jongen opgezetten olyfant overgebleeven du? k™8* niet verzekeren dat die welke aan den nagel rankt 9 i V
vinger zyn, doch ik zoude daar niet ti^^did^P.^
um »r
De olyfant heeft weinig hair; die uit de diergaarde van Verfailles hsrlr L geen dan op den tromp, op de winkbraanwpn ™ ™* \ veriaiiies hadt er baarden of borflels van een vS Te verreïf"' bet waren aIs den; de borflels waren zwart,^^bhnkèndë evJ^ de" a?deren afftonlengte, want zy waren niet puntig-hu^ eind'fcheen 2r hunne geheeIe m de langfte hadden aridlalvln ^^l^^^ffi * maakten aan het eind van den ftaart waren drft nf ƒ W lke eenen bos ren van het onderft ooglid hadden totWfrmfknL ^ ?6 ^
venft ooglid flegts anderhalven duim Daarzvn nl5," f-V^ het bo' hetgehede lyf hebben, maar zeer 3', èfffe^^K *e b°rfleIs 0vcr
De huid heeft holle rimpels, gelyk de lvnen leJke!J f"" , , hand van een menfeh befpjurt e*n ^ d™ £&££j£
yan de opperhuid gevormd, die vol barften en met vuil bTdrtt ?! Sn fcheiden plaatfen zetten de holle rimpels meer ofmind ver van elkSS af, hebben zy verfchillende r gtingen, of doorfhv^n m,i7 j eiKa"aeren «MM wyzen j de olyte van* V^taS^^W^Sfirf op de ooren: op die plaatfen a waar geene eelta^irrh Jl„ ;„ j V00™00™ oi vonden wierden, was dezelve niet vSuato^S^S • opperhuid gedrie Iynen dik op de eeïtagtigeftX ^ 2*aar W*r, zy was tot



64 DE NATUURLYKE HISTORIE
De ionge gedroogde olyfant (g), die in het kabinet van den Koning bewaard wordt, heeft hair zitten op alle de deelen van zyn lighaam, en voornamelvk op den rug. De opperhuid is op zommige plaatfen afgenoomen, en heeft reeds de dikte van omtrent het zesde gedeelte eener lyn; derzelver buitenkant (PI IH fis;- i i alwaar de opperhuid vertoond zvordt door een vergrootglas befchouwd) is karreiig als fegrynj de holle rimpels of fcheuren (AAA) Ivn reeds getekend; men ziet ook de gaaten (B) door welke de hairen (C) heen koomen. De binnen kant van de opperhuid (fig. i, almaar dezelve vertoond wordt door hetzelfde vergrootglas gezien dat voor fig. r gediend heeft, tnvoorde vierandere figuurenvan PI. III), heeft even veel kleine holligheden (A'AA) als 'er bolrondheden zyn op de buitenkant; de randen van die holligheden maaken figuuren van vier, vyf of zes zyden; men ziet ook op den binnenkant de gaten (BBB) door welke de hairen heen koomen, en uitfteekzels die beantwoorden aan de holle rimpels van den anderen kant. Het vel (fig. 3) heeft kleine verhevenheden (^^Q,die aan de holligheden van den binnenkant der opperhuid beantwoorden, en die daarin vaftzitten; men ziet ook op het vel gaten (BBB) waaruit de hairen (CCC) te voorfchyn koomen. De opperhuid van den jongen .olyfant is van eene afchgraauw gryze kleur; die van den olvfant uit de diergaarde van Verfailles was van eene grys-brume kleur in den tvd dat het dier ontleed wierdt, en thans heeft dezelve nog ten naaften bv die kleur, fchoon zy door den tyd en de droogte een weinig zwart gewor, den is (70 Men onderfcheidt op den buitenkant (fig. 4) van de opperhuid van dien olyfant de verfchillende laagen waaruit dezelve is te zamen gefteld; 00 de plaatfen (AB), alwaar men alle de laagen onaangeroerd heeft gelaaten, 7vn de knobbels veel dikker dan op de plaatfen (CD), alwaar de buitenfte laacren zvn weggenoomen. Gelyk alle die knobbels van den buitenkant grootert'en verhevener zyn by den olyfant uit de diergaarde van Verfailles dan by den iono-en, zyn de holligheden van den binnenkant (fig. 5) ook breeder en dieoer en de verhevenheden van het vel (fig. 6) hooger. De randen der hollhrheeden van den binnenkant der opperhuid maaken gedaanten met verfcheiden Ivden, waarvan de hoeken niet zo duidelyk getekend ftaandan op de opperhuid van den jongen olyfant; deze holligheden zyn evenwel niet rond, geIvk de Hr Perrault zegt (i). Ik heb niet bemerkt dat 'er op het vel van Am olvfant uit de Menagerie van Verfailles ronde verhevenheden zaten, verfchillende van de puntige, gelyk de Hr Perrault zulks doet opmerken Avhet is mv voorgekoomen dat deze verhevenheden van verfchillende grootten waren op verfchillende plaatfen en in eene verfchillenden rigting gefchawd,
(g) Zier hier a^r de Befchryving van dat gedeelte van het Kabinet dat betrekking beeft
°P< jS SeHee? P^-St af dS opperhuid van denzelfden olyfant uit de MenaJie vaï vïrf ille?! wit geworden was na bewaard geworden en door, den tyd uitgedroogd ff ïU ?ie zvne Mémoires pour fervir è VHiftoire naturelle des Anvmux , t, III. p. 116. TeSwoördS ni, die opperhuid nog veel ia'nger bewaard is geworden, en dat dezelve by SgHogriëer uitgedroogd is, heeft zy eene zwartagt.ge kleu .
(i) Mémoires pour fervir h VHiftoire Nat. des Ammaux, part. 111. pdg. 115.
(k) Idem, pages 115 & 116.



I
JZ.III






BESCHRYVING VAN DEN OLIFANT. 65
maar allen ten naaften by van dezelfde gedaante; wel is waar dat ik flegts eenige lappen (/), uit het vel van dien olyfant gehad heb; dezelve hebben drie, vier, tot zeven lynen dikte; de kleur van den buitenkant van het vel is geelagtig onder de opperhuid, die van den jongen olyfant heeft ook eene geelagtige kleur, maar bleeker, en de knobbeltjes (fig. 6.) van het vel zvn
Verfames1" ^ ^ ^ *** Vd ^ ^ °lyfant uit de dierg^de van
Om de afmeetingen te krygen die in de volgende tafel worden opgegeeven die voor een olyfant zyn van dertien en een halven voet hoog, heb ik de getalen der afmeetingen van het model van den Napelfchen olyfant, waarvan ik reeds melding gemaakt heb, met twaalf vermenigvuldigd; de hoogte van het model is van een voet eenen duim en zes lynen, die met twaalf gemultiplieerd, . een produkt geeven van dertien en een halven voet. Dit model is met genoegzaame nauwkeurigheid gemaakt, gelyk ik zulks reeds heb doen opmerken, om op de juiftheid der afmeetingen van deszelfs verfchillende deelen te kunnen ftaat maaken, gelyk ook op die van de geheele figuur die op PI. I, van dit Deel ftaat afgebeeld.
Lengte van het geheele lighaam in eene regte lyn gemeeten van het V°"' dUin,• **
voorhoofd ef tot aan het begin van den ftaart, l6 a „
Hoogte van het voorfte ftel. . ' u'
Hoogte van het agterfte ftel. . * Z" °'
Lengte van den kop van het eind des onderften kaakebeêns tot ' ' °' aan het eind van het agterhoofd. . 700
Omtrek van den fmoel onder de oogen gemeeten. 12 to o Ofntrek van de opening van den bek. / o' Afftand tuffchen het eind des onderften kaakbeens en den 'voorften boek van het oog.
Afftand tuffchen den agterftên hoek e'n het oor. i' g' n'
Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen.' o' / 6
Opening van het oog. . "
Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen over de kromte van °" 2' °'
het neusbeen gemeeten.
Dezelfde aflfand in eenen regten lyn gemeeten. * * o* o"
Omtrek van den kop tuffchen de oogen en ooren. ,6 o o
Lengte der ooren naar agteren gemeeten. . '2' 6 %'
Breedte van derzelver bafis over de buitenfte kromte gemeeten. 4'. 10. o.
Afitand tuffchen de beide ooren om laag gemeeten. 2 r n
Omtrek van den hals. . i?* « *
Omtrek van het lighaam agter de voorpóoten gemeeten. ' A' o*
Dezelfde omtrek op de dikfte plaats. . . „?' 10 o
Dezelfde omtrek voor de agter pooten. , ; 2/ V "* Lengte van den ftomp van den ftaart. . 5 Q'
Omtrek van den ftaart aan het begin van den ftomp. . 2' 0' o*
Lengte van den voorarm van den elleboog tot aan de hand. ± 8 o'
Breedte van den voorarm by den elleboog. . . •Ta" o
Dikte ter zelfder plaats. . „ ' °'
r • • • . 2. 1. o.
Jde%J&gS&£vSXnnolZtdat ™ »* E,MB« <" bfl,rekkto« heeft
XL Deel. I



66 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet, duim. lyn.
Omtrek van de geleeding der hand. . . • 5. 1. : o»
Omtrek van de agterhand. • . . 5. 8. o.
Lengte van de geleeding der hand tot aan het eind der nagelen. 3. o.
Breedte van het bovenft van het been. • . 4. 10. o.
Dikte. . . • . 2. 5. o.
Breedte ter plaatfe van den enkel. • • 2. 3. o.
Omtrek van den agtervoet. . . . 5. 9. o.
Lengte van den hiel tot aan het eind der nagelen. . 3. 6. o.
Breedte van den voorften voet. * . . 2. 8. o.
Breedte van den agterftên voet. , . . 2. 2. o.
Lengte van de langfte nagelen. . . • o. 9. o.
Breedte van dezelven. - • • • o. 10. o.
Geenen olyfant ontleed hebbende vervul ik de befchryving der ingewanden die my ontbreekt, door uit de ontleedkundige befchryving van den olyfant, door eenige 'leden van de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen opgemaakt (tri), de faéfa over te neemen die tot het plan behooren, hetwelk ik in de befchryving van andere dieren gevolgd heb, en dat voor allen eveneens moet zyn, uit hoofde der redenen welke ik daar van gegeeven heb, daar ik over de befchryving der dieren handelde (n).
Deze befchryving wierdt opgemaakt naar een olyfant die op den ouderdom van zeventien jaaren geftorven was; hy was zeven voeten en een halven hoog , van den grond tot op het bovenft van den rug gemeeten, en agt voeten en een halven lang, van het voorhoofd tot aan het begin van den ftaart;het onderft van den buik was flegts drie en een halven voet boven den grond verheven; het lyf hadt twaalf voeten en een halven omtrek, en de ftaart was twee voeten en een halven lang.
By de opening van den onderbuik vondt men geen netvlies, ook was hetzelve onder de darmen geplaatft, maar daar boven, als men het dier onderftelt op zyne pooten te ftaan ; en het ftrekte zig tot halver wege den buik over de darmen heen. Het opmetkelykfte voorwerp dat zy vertoonde toen men de buik opende, was een ftuk van den kronkeldarm dat drie voeten lang was, en dat byna alle de andere darmen bedekte.
De Hr. Perrault heeft de ligging der dunne darmen noch van den blinden darm opgegeeven; het fchynt alleenlyk dat het eerfte gedeelte van den blinden darm in de linkerzyde lag, omdat die fchryver het begin van den kronkeldarm in die zelfde zyde plaatft. „ De kronkeldarm, zegt hy, die omtrent
den linker nier begon, na,naar den regter gegaan te zyn, klom onder de „ valfche ribben op , van waar hy zig op zig zeiven toebuigende , tot in ' den eigenlyken onderbuik nederdaalde, waarvan hy een groot gedeelte be" floeg, en byna alle de andere darmen bedekte, hy wierdt vervolgens eerft " naamver, en daarna wederom wyder; doch een gedeelte van zyne dikte ^ verliezende,boog hy zig wederom te rug en klom naar de linker zyde op,, „. om onder twee omwentelingen van den omgeboogen darm heen te gaan,.
(m) Mémoires pour fervir h 1'HiJl. nat, des Animaux, partie III. pages 126 en volg. («) Zie deel IV van dit werk, blz. 55 en volgende.



BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 6j
£ van waar hy onder uitkoomende een weinig naar rïP m*^ , „ zig om den omgeboogen darm, ^r^y^liT3^^^^ „ hy voort en maakte het deel dat re°r n*ar J~ 9* bmSende > lleP
» regte darm geheeten wordt (O» g dM aarS nedeW5 en dat de
De vliezen der dunne darmen waren zeer rift m ja u , ,, breeden peesagtigen band die in™^ leng^te liep kronkeIda^ hadt eenen
en dezelve was flejts drie Sï^^ bTveli^^ **** naaftenby even ver van den portier af als vin t bovenffe mond zat ten den zak, die in eene punt uitliep uit veel dikSr ™ï dengootenblin-
van het overige van den maag- daar zaten ar,rtn i ^ befiaande da» die den zak verfcheiden bladendie eene Üntff bodem van den grooten blinen onregelmaatig gefchaard • het óveiïe der ™ren > ande'halven duim breed, fcheïdenkleine^ was met ver¬
reis beantwoordden. b g doorboord, die aan klieragtige kor-
terwasXn *I^5^T»~ t ^ denhoven buik ^ uit? ^
met een fterken band die vier duimen breedl lT- f l • het midden«f vaft ten van eene zeer bruine groene kTeur en v^v ln£e™nd was van buideszelfs zelfftandigheid wfsTarcj^éxZ en 5?S eene afd^»we; voor banden. °r00g> en in deze]ve was geene galblaas
Het alvieefch was eenen voet lang, en drie duimen breed „ De pisleider m het holle gedeelte van rf™ n;f ■ * ne buizen verdeeld die uAX^S^S" en ei^f» *P „ ker maakten, waar in eenp i-pnpï ^/ • VVifraen? en eik als eenen ko„ ^^.ma^^^^^^^^^.g^k men zulks „ ader geplaatft waren, waren Ian° eTSal ^ h-en de, nieren en de ho]Ie „ eenen halven duim dik; de zeiver S^d?^6" ,Mg ^de'en fle§ts „eenige holligheid, en hiiïïé^I*Sï^?2 W3S Zeer vaft> ^nder
ha|»SS? « X^^S6 ^ - " ^fpSvt^
waren naar den wortel van de ton* toe dan Z • P,e'tJfs d,e veeI grooter klein en minder ftevig dan by £,d^e^n ' het ftrotkIaPJe
De herffenen waren zeer klein • rWp7„« wj , „. ,
zyde; de tepels waren zee? klein"' ° d£ ^ Zaten> eene aa* elke
I ^



68 DE NATUURLYKE HISTORIE
Men heeft opgemerkt dat de teeldeelen zeer klein zyn by den olyfant naar evenredigheid van het lighaam; dat de roede naar die van het paard gelykt, dat hy geenen balzak heeft, enz. (q).
De Hr. Perrault verhaalt in zyne befchryving van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles, dat de klink byna op het midden van den buik geplaatft zat,op meer dan twee voeten afftands van de plaats alwaar zy by andere dieren zit. De kittelaar ftrekte zig langs die tuffchenruimte onder de fcheede uit; zy hadt twee duimen middellyn; fchoon overdekt door het vel van den buik, was dezelve zo opmerkelyk van grootte dat men ze altyd voor de roede van het mannetje hadt aangezien en dat het dier voor zodanig gehouden was,tot op het oogenblik dat men ontleed hadt.
De fcheede rtrekte zig naar agteren uit van de klink af tot aan de fchaambeenderen toe, juift tegen overgefteld met de rigting welke dit deel by andere dieren naar voren heeft; zy maakte eenen hoek ten naaftenby in het midden, haarer lengte ter plaats van de fchaambeenderen ; zo dat de tweede helft zig naar voren verlengde; derzelver binnenfte wanden waren zeer glad. De randen van den mond der lyfmoeder ftrektcn zig ter lengte van twee duimen in de fcheede uit; de hals van de lyfmoeder was om zo te fpreeken door twee klapjes die de gedaante van eene S hadden geflooten,in dier voegen geplaatft,. zeo-t de Hr. Perrault , om te beletten dat de pis niet in de lyfmoeder koomen konde, omdat de pisleider in de fcheede digt by den mond van de lyfmoeder uitloopende, dc pis met meer gemak naar de lyfmoeder dan naar de klink konde loopen, als zynde de bogt van de fcheede een hinderpaal tegen dezen weg: hethghaam van de lyfmoeder was, en anderhalven voet lang tegen tien duimen breedte ; de openingen der hoornen van de lyfmoeder waren omringd door een aanhangzel van het binnenft vlies, dat de gedaante hadt van eene franje of van een loofwerk, en dat om zo te fpreeken de openingen der hoornen van de lyfmoeder konde fluiten en beletten, gelyk de Hr. Perrault verder zegt, dat het geen uit de hoornen in de lyfmoeder zoude zyn overgedaan uit/dezc niet wederom in de hoornen zoude kunnen wederkeeren; zy waren digt by het lighaam der lyfmoeder ter lengte van een voet met malkanderen vereenigd, de trompetten waren flegts twee duimen lang; de middellyn van het loofwerk was van vier duimen; de zaadballen of eierneften waren niet
o'i'OOt.
ö Indien de klapvliezen van den mond der lyfmoeder in diervoege gerigt ftaan dat 'er niets in de lyfmoeder kan koomen, zouden zy, dunkt my, hetzaadvogt van het mannetje, even gelyk de pis van het wyfje moeten tegenhouden; daar is nof een artikel in de befchryving' weJke de Hr. Perrault heeft opgegeeven &dat my toefchynt moejeïyk te begrypen te zyn, met betrekking tot de koppeling • de rigting namelvk van het eerfte gedeelt der fcheede dat zig van voren naar agteren uitftrekt van de klink af tot aan het agterft gedeelte der fchaambeenderen ter lengte van meer dan twee voeten. Ploe zoude die rigting kunnen veranderen geduurende de koppeling? of indien zy blyft beflaan,hoe zoude de roede van het mannetje dezelfde rigting kunnen aanneemen, als men
(?) A. Moulinus, U~ift,.Anat. Elepbanti. 1682.






lom. XI.
Ir
iv. ====ft



BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT.
69
onderfielt, gelyk men zulks zegt en gelyk 'er reden is om te gelooven, dat het mannetje en het wyfje geduurende de koppeling beiden hun lighaam naar voren gerigt hebben 2
De afmeetingen van de ingewanden die in de volgende tafel worden opgegeeven , zyn uit de ontleedkundige befchryving van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles overgenoomen. Zie de Mémoires pour fervir a FHiftoire naturelle des Animaux, partie III. pag. 127. & fuivantes.
voet. duim. lyn.
Lengte der dunne darmen van den portier af tot aan den blinden
darm. . . . . 38. O. O.
Omtrek. . . . . 2. 1. 6.
Lengte van den blinden darm. , . . 1. 6. o.
Omtrek op de dikfte plaats. ... 5. o. o.
Omtrek van den kronkeldarm op de dikfte plaatfen. . 6. o. o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . . 5. o. o,
Omtrek van den regten darm by den kronkeldarm. . 2. 6. o.
Lengte van den kronkel-en regten-darm te zamen. . 20, 6. o.
Lengte van de geheele darmbuis, zonder den blinden darm mede te
rekenen. . . • . j8, 6. o.
Lengte van de lever. . . . 2. 6. o.
Breedte. . . . . 3. o. o.
Lengte van de milt, . . , . 3. o. o.
Breedte van dezelve. . . . o. 7. o.
Dikte. • . . . o. 7. o.
Middellyn van de groote flagader van buiten gemeeten. . o. 3. o.
Lengte van de tong. . . . 1. 6. o.
Lengte van de fcheede. . . . 3. 6. o.
I.eogte van de hoornen der Iyfmoeier. . 2. 8. o.
Omtrek op de dikfte plaatfen. . . o. 4. 6.
Omtrek aan het eind van eiken hoorn. . . 0.0. 9.
Lengte der eierneften of zaadballen. . . o. 1. 6.
Breedte. . . . . o. 1. 6.
Dikte. . • . . . o. o. 3.
Ik heb de volgende befchryving der beenderen van den olyfant naar een geraamte opgemaakt dat in het Kabinet van den Koning bewaard wordt, en dat van den olyfant is uit de diergaarde van Verfailles, wiens ontleedkundige befchryving gevonden wordt in de Mémoires pour fervir a VHiftoire naturelle des Animaux , partie Mi.
De kop is het opmerkelykfie deel van het geraamte van den olyfant (PI. IV) door zyne ongewoone vorming; de meefte beenderen hebben zulke vreemde gedaanten, dat men dezelve niet wel kan vergelyken met die der beenderen welke aan dezen beantwoorden in eenig ander dier. Schoon men wel vermoeden kan:,waarneer men den olyfant in het vleefch ziet, dat de beenderen die zyne ontzachclyke flagtanden en zynen langen tromp onderfteunen, op eene zeer byzondere wyze moeten gemaakt zyn, en dat ten dien opzigte, de kop van den olyfant zeer verfchillend'moet zyn van dien van andere; dieren, bemerkt men evenwel, wanneer men denzelven bloot ziet, met verbaasdheid deonregelmaatige plaatfing; en de opening der neusgaten, en de zeer groote plaats
1 3



7o
DE NATUURLYKE HISTORIE
welke het bovenft kaakbeen onder die opening beflaat; het aangezigt van dit dier fchynt monfteragtig groot te zyn, en het agterhoofd geheel te ontbreeken, dewyl dit deel een vlak maakt in plaatft van eene bolrondheid, en daarenboven eene holligheid in het midden hebbende.
Onderftellen wy den kop van-den olyfant in die houding, waarin het lighaam van het onderft kaakbeen in een horizontaal vlak zoude liaan (PI. V), zo zit het groote gat van het agterhoofd boven den agterftên kant (AB) van den kop. Men kan in deze befchryving de benaamingen van agterhoofd, kruin van den kop, of voorhoofd niet gebruiken, om dat die drie deelen flegts twee kanten op vlakke zyden maaken, die door eene dwarfche rib (CD) van den anderen gefcheiden zyn; daarenboven kan men de plaatfen welken het agter hoofdsbeen,de opperhoofdsbeenderen, het voorhoofdsbeen ,enz. beflaan,niet naauwkeurig onderfcheiden, omdat de naaden zig niet duidelyk vertoonen over hunne geheele uirgeftrektheid; dit gebrek van naaden is zekerlyk geen gevolgvan ouderdom by het geraamte dat ten onderwerpe voor deze befchryving gediend heeft, omdat het uit een olyfant genoomen is die flegts zeventien jaaren oud was, en daarenboven is de vereeniging der uitfteekzelen zeer duidelyk in de groote beenderen, gelyk die van den arm, van den voorarm, van de dye en van het been, enz. De geleedingen der beenderen van den kop zyn geene naaden die lange tanden hebben; zy zyn eerder te zamen gevoegd door de foort van geleeding welke dc Ouden harmonia (gelykheid) heeten, en waarvan de tandagtigheden zeer oppervlakkig en klein zyn.
De beenderen van het bekkeneel zyn verbaazend dik, voornamelyk het voorhoofdsbeen, dat tot zes duimen agt lynen dikte heeft; daar uit in die beenderen eene zeer fponsagtige zelfftandigheid uit verfcheiden grootte celletjes tt zamen gefield, van buiten en van binnen door eene zeer dunne tafel geëindigd, die flegts omtrent twee derde deelen van een lyn dik is; de beenige middenfehotten of plaaten die de cellen van den anderen fcheiden zyn nog dunner, want daar worden'er veele gevonden die geen vierde van eene lyn dikte hebben; de meeften der cellen zyn zeer langwerpig, daar zyn 'er die zig van den buitenften tafel byna tot aan den binnenften uitftrekken; zy zyn van buiten naar binnen gerigt, hebben allen onregelmaatige gedaanten's, en men ziet dat de middelfchotten van verfcheiden van deze cellen met openigen van verfchillende middellynen doorboord zyn; de flaapbeenderen zyn ten naaftenby even dik als het voorhoofdsbeen; het gedeelte dat men het fchubagtige deel by den menfeh en by de dieren noemt; om dat het zoo dun is dat het zelfs een weinig doorfchynend is,heeft ten minften drie duimen en een halven dikte by den olyfant; maar het agterhoofdsbeen, fchoon zeer dik aan zyne zydelyke deelen is zeer dun in zyn midden, alwaar het van buiten een groot indrukzel heeft, het heeft op die plaats flegts omtrent eene lyn dikte; deszelfs beide tafels zyn vereenigd en bevatten geen tafeJfcheideel. Daar is het, zegt men, dat men een fpyker inflaat wanneer men een olyfant fchielyk wil doen fterven , wiens woede men op geene andere wyze kan bedwingen of fluiten. De holligheid van het bekkeneel heeft weinig uirgeftrektheid in vergelyking der grootte van den kop, want deze holligheid heeft flegts tien duimen en een halven lengte, tien duimen breedte en vier duimen drie lynen



Il






BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 71
vSLdaffoZenretn ^er dik geweeft zyn, dewyl de Hr. Perrault veihaaltdat de groote en kleine herftens van den olyfant, waar van het geraamte ten onderwerpe voor deze befchryving der beenderen'dientl te zamen ged°°lnnn ü£fS dmmen let1Ste °P tien duimen breedte hadden, of dat die üeelen van hunne grootte verlooren hadden voor dat de afmeetingen genoomen wierden. Indien de dikte van het bekkeneel van den olyfant ev^enfeX wa
Tmtl VZ hn ffenen' gdyk ^ de mcefte diere"> ™** kó? on¬
gemeen klem hebben, maar de holligheden der beenderen van het bekkeneel maaken hetzelve dik by gebrek van de grootte der her/Tenen. Wy hebben een voorbeeld van dat maakzel in het wild Iwyn, de varkens, en den pecari of tajacu die allen de beenderen van den kop zeer dik en zeer fponsagtig hebben.
JJe kop van het geraamte waarvan wy hier fpreeken heeft twee voeten twee duimen en een halve loodlynige hoogte, in het midden genoomen, op omtrent eenen voet agt duimen breedte en eenen voet vyf duimen dikte: dezelve is een weinig agter over geboogen,en de agterfte kant (AB), is flegts eenen voet agt dunnen en een halven hoog, terwyl de voorfte kant (EF) twee voe" ten drie duimen en een halven hoog is; zo dat de bovenkant naar om laag gengt is, van voren naar agteren. b
De takken (G77) van het onderft kaakbeen hebben meer dan de helft der hoogte van den agterkant (AB) van den kop, dies zitten de geledingen deï knokkelwyze uitfteekzelen(^)met de flaapbeenderen (/) hooger feplaatft dan het midden der hoogte van dien kant ë gepiaaut
Het bovenft gedeelte (CD) van den voorften kant van den kop wordt byna geheel door het voorhoofdsbeen beflaagen, hetzelve maakt een gedeelte van
SZ^ÏÏ^P^^^1^^ maar men ziet de ge-
3 ding met die hetzelve van de beenderen des bovenften kaakbeens of van de eigenlyke neusbeenderen affcheidt; indien deze by den olyfant gevonden wor-
ttheidmSen VTV^2Q\Zkten'ate™n eene dubbeldeknobbelagtigheid ziet. De opening (NN) der neusgaten die zeer digt by die van den bek en laager dan de oogputten by alle andere viervoetige dieren f>) Saatft is, zit hooger dan het midden der hoogte van den voorften kant W) van ' den kop van den olyfant. Het bovenft kaakbeen beflaat het geheel! oude ft gedeelte (OF) van die zyde, ftrekt zig aan wederszyden in\ en Ldaecn gedeelte der oogputten tot aan het jukbeen (P) toe/dat zeer kien is de hePt ZSpbefn. gehoorbuis zit boven het Mbeifl uitfteekzel (i?)Van
Het voorfte gedeelte (OF) van het bovenft kaakbeen is holrond in hetmidden voor-uitfteekenden rondagtig op de zyden (SS). Daar zit ook in het midden van den binnenkant eene holrondheid, en op de zyden rondagtige kanten; men zietm het midden der holrondheid eene voeg die in de lengte loopt; die de zamenvoeging der kaakbeenderen maakt; de wortel van den



7i DE NATUURLYKE HISTORIE
tromp fteunt op den buitenkant van het kaakbeen en ftrekt zig uit lang deszelfs holrondheid tot aan de opening der neusgaten toe \ dc zyden (SS) van het kaakbeen die ukfTeekende zyn en van voren naar agteren rondagtig, maaken elk van binnen eene holligheid die voor tandkas dient van de beide flagtanden (TT).
Verfcheiden Schryvers bewecrén dat de flagtanden van den olyfant uit de beenderen van liet bekkeneel , van de fiaapen of van het voorhoofd voortkoomen, en zelfs gronden zy hun gevoelen op waarnecmingen omtrent koppen van olyfanten daar de weeke deelen afgenoomen waren; anderen verzekeren dat de llagtauden aan het bovenft kaakbeen vaftzitten: men zoude zeggen dat de beenderen van den olyfant eenmaal groot genoeg zyn om van malkanderen onderfcheiden te worden, en dan te maaken dat men het kaakbeen niet met het bekkeneel, de flaapbeenderen of het voorhoofdsbeen verwarde. Deze voorwerpen zyn inderdaad zeerzigtbaar, maar om dezelve naauwkeurigft te onderfcheiden, en elk in het byzouder in al zyne uirgeftrektheid te erkennen, moet men dezelve niet alleen aandachtig befchouwen, maar nog daarenboven vergelyken met die beenderen die met dezelvcn in andere dieren overeenkoomen. Die van den olyfant eindigen niet alleen door duidelykezamenvoegingen, daarenboven heeft het voorfte gedeelte des bovenften kaakbeens, dat het fteunpunt van het onderft van den tromp is, en de tandkaften der flagtanden bevat,eene zo groote uirgeftrektheid gelyk wy zulks reeds hebben doen opmerken, dat ik niet verwonderd ben dat het onkenbaar is geweeft voor het oog van verfcheiden Waarneemcren. Dat gedeelte van den kop van den olyfant heeft aan elke zyde twee beenderen die op eikanderen gelegen zyn; het onderfte isblykbaar een vervolg van het lighaam des kaakbeens, men ziet de voorfte zalmenvoeging die hetzelve van het bovenfte been affcheidt, en de zamen voeging die tuffchen de twee beenderen naar om hoog gaat,en tot het voorhoofdsbeen opklimt; deze zamenvoegingen de voorfte affcheidingen van het kaakbeen fchynende te zyn, heeft men miffchien gemeend dat het bovenfte been daar niet toe behoorde, en dat het de verlenging van een ander been was; maar zo men het voorfte gedeelte van het kaakbeen der meefte dieren onderzoekt, gelyk by voorbeeld van den hond; van de huismarter, van het varken, enz., zal men zien dat hetzelve uit twee beenderen beftaat die de onderfte en zydelyke deelen maaken van de randen der opening van de neusgaten en de kaften der fnytanden. Die beenderen ftrekken zig uit in de gedaante van een bytel tusfchen het lighaam van het kaakbeen en de beenderen van den neus (s). Het is met die twee beenderen dat de twee bovenfte beenderen (SS PI. V) van het voorfte gedeelte des kaakbeens van den olyfant overeenkoomen; zy maaken ook de onderfte (O) en zydelyke (NN) deelen van de opening zyner neusgaten uit, benevens de tandkaften der flagtanden die in de plaats ftaan van de fnytanden van den huismarter, van den hond, van het varken, enz.
Men
(ƒ) De Hr. Pherault beduidt he' famenftel vsn deze twee beenderen door den naam van derde been van het kaakbeer. Mém. pour feivir a 1'HiJl. nat. des Animaux, portie 111. pag. 148.



BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 75
Men ziet aan het geraamte van den olyfant, dat ten onderwerpe voor deze befchryving dient, de samenvoeging niet,die de, beide beenderen waarvan wV hier fpreeken van het voorhoofdsbeen zoude moeten affcheiden • daarenboven hoe zoude men kunnen onderfiellen, dat de beenderen een gedeelte zouden uitmaaken van het voorhoofdsbeen, dewyl zy onder de opening der neuso-aten geplaatft zitten;men zoude dan insgelyks moeten onderftellen dat die opening in het midden van het voorhoofd zat; en dat het voorhoofd zig tot aan den bek toe uitftrekte maar die onderftefflng is valfch, en zelfs van alle waarfchynelykheid ontbloot; men heeft dezelve evenwel moeten aanneemen als men zeide; na de beenderen van den kop van den olyfant gezien te hebben dat de flagtanden hoornen waren die uit het voorhoofdsbeen Ct) voortkwamen ' en byna alle fchryvers hebben die flagtanden voor hoornen aangezien die ook hunnen oorfprong in het bekkeneel of in de flaapbeenderen konden hebben • het geen met mogelyk is, dewyl de groote opening der neusgaten tuffchen den bodem van de tandkaften der flagtanden en de bafis van het bekkeneel zit, en dewyl de oogputten tuflchen die tandkaften en de flaapbeenderen zitten. Waarom heeft dan de Hr Perrault, in de ontleedkundige befchrvvmg van den olyfant (V) gezegd, dat de oorfprong en de plaatfing derflag„ tanden van dat dier geenen twyftel laaten, of het zyn wezendlyke hoornen „ het been waaruit zy voortkoomen onderfcheidcn en afgezonderd zvnde van „ dat waaruit de waare tanden voortkoomen",- die waare tanden zvn zekerlyk de baktanden, maar zo de fnytanden van den hond, van de huismarter, van het varken, enz. even waare tanden zyn als de baktanden, is het zeker dat de oorfprong en de plaatfing der flagtanden van den olyfant niet beletten dat zy geene waare tanden kunnen zyn, dewyl zy uit dezelfde beenderen voortkoomen, volgens het getuigenis van den Hr. Perrault zeiven (v) en aan hetzelfde gedeelte van het kaakbeen vaftzitten als de fnytanden van den hond van de huismartcr, van het varken, en van verfcheiden andere dieren. De Hr Perrault voegt er by dat de zelfftandigheid der flagtanden van „ den olyfant meer overeenkomfl heeft met die der hoornen dan met die der tanden die met week worden in het vuur,gelyk het yvoor doet,enz. f»". Het is zeker dat die flagtanden geen verglaaszel hebben,en dat deraelverzelfftandigheid verfchillende is van die ter tanden die uit been en vero-kiaszel be ftaan ; indien deze zelfftandigheden van eene wezendlykenoodzaakélykheid waren voor de tanden, zouden de flagtanden van den olyfant geene tandenzVn; fchoon zy denzelfden oorfprong en dezelfde plaatfing hebben als de fnytanden van den hond, van de huismarter, van het varken, enz. met betrekking tot het kaakbeen; maar zy ftaan met in den mond gelyk de fnytanden van andere dieren, en zy gaan met door den mond naar buiten uit. De Hr Perrault f», verhaalt dat de flagtanden van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles vyf duimen boven de bovenfte lip door het vel uitkwamen ;ondertuffchen
(f Prtrus Git luis, in drfcfiptione Elepbanti, pag. 12 {u) Mém pour fervir a Wijl. natur. des Animaux,'partie III. tao-e 112 (vy Idem. page 148 1 °
(iv) Idem, page 112.
(x) Mem. Pour fervir a 1'HiJl. nat. des Animaux, partie III. pare 112. Al. Deel. Ys.



74 DE NATUURLYKE HISTORIE
koomt het my voor dat men uit dit alles kan beiluiten, dat zo de flagtanden van den olyfant geene waare tanden waren, zy nog minder waare hoornen zouden zyn; wat hier ook van zy, zy worden zeer wel flagtanden genoemd, dewyl de olyfant zig van dezelven als van aanvallende en verweerende wapenen bedient.
De flagtanden van ons geraamte zyn over hunne geheele lengte zeer duidelyk naar om hoog geboogen, want de linker flagtand maakt een boog van een cirkel, die drie voeten zeven duimen middellyn zoude hebben; de regter flagtand heeft eenen bogt die nog grooter is, maar dezelve is niet even regelmaatig. Het eerfle gedeelte der flagtanden dat in den tandkas vaft zit, heeft ook eene kleine kromte naar buiten, en het eind van den flagtand is een weinig naar binnen geboogen. De lengte van den regter flagtand over de bolrondheid van zyne groote kromte gemeeten, is van drie voeten zes duimen en negen lynen, en flegts van drie voeten langs de holrondheid van die kromte gemeeten ; dezelve heeft tien duimen omtrek aan zyn agterft eind; op vier duimen afftand van dat eind is de omtrek van tien duimen en een half, en die dikte is dezelfde tot de plaats toe alwaar de flagtand uit zynen kas te voorfchyn koomt; by het uithoornen van den tandkas wordt die flagtand hoe langer hoe kleiner,tot aan zyn voorfle eind toe, dat flegts omtrent vyf duimen en een halven omtrek heeft. De linker flagtand is een weinig kleiner dan de regter, want dezelve is flegts drie voeten vier duimen en vyf lynen lang, over de bolrondheid van zyne groote kromte gemeeten; dezelve is naar evenredigheid ook minder dik,behalven aan het voorfte einde;maar de dikte.van dat eind is verfchillende omdat het dier denzelven meer of min afflyt en mismaakt door denzelven tegen harde lighaamen te wryven. De oppervlakte der flagtanden blyft niet in haar geheel dan aan het gedeelte dat onder het tandvleefch of aan de tandkaften zit; ook ziet men daar kleine groeven op,die in de lengte loopen, waarvan men flegts flaauwe voetfpooren op het overige der flagtanden gewaar wordt. Derzelver agterft gedeelte heeft eene kegelagtige holligheid, die anderhalven voet diep is, maar deze diepte is verfchillende by'verfchillende andere individidus (y) j de flagtanden van het geraamte dat wy hier befchryven zullen , loopen in hunne tandkaften ter diepte van omtrent veertien duimen; de regter flagtand weegt veertien ponden en vyf oneen, en de linker flegts dertien ponden agt oneen en twee drachmen;het gedeelte dat in den tandkas beflooten zat was wit, het overige hadt eene geele of geelagtige kleur.
Men weet dat de zelfftandigheid der flagtanden tot verfchillende oogmerken gebruikt wordt onder den naam van yvoor. Dezelve wordt geel wanneer zy aan de lugt bloot gefleld is: maar wanneer men eenen flagtand doorzaagt, vindt men denzelven van binnen verfchillend gekleurd; in zommige flagtanden ziet men eene tint olyfkleur; in de meeften is het witagtig of wit, De werklieden die yvoor gebruiken geeven den naam van groen yvoor aan dat, het welk eene tint olyfkleur heeft, fchoon in deze kleur van het yvoor het geelagtige byna
(i) Zie de Befchryving van dat gedeelte van het Kabinet, dat betrekking heeft op den olyfant.



BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 7y
weeft om te maaken dat derzelver zelfftandigheid door uit tód£?i£ olyfkleur verlooren hebbe, om eene witte kleur aan te neemeHet vvoor der flagtanden die zedert eenen langen tyd van den olyfant zTn gefcfte dlnïe"
JebruikS Te^SrK h de ^rkh/de/die"hetzefve
gebruiken, zeggen dat het m dien ftaat gemat is; ik weet niet of zv door dat woord de verandering willen aanduiden, welke het indTukzel van de lugt door uitdrooging aan het yvoor veroorzaakt,'daar is reden om te L ooven dat de natuurlyke kleur van het yvoor, die naar de olyfkleur trekt! cfoor dTe oorzaak in wit veranderd wordt; het witte yvoor heeft meer gefchikhcd om geel te worden dan wanneer het nog olyfkleurig is; zo dra fen Z woor S di ' kleur van het overige van den flagtand gefcheiden is, verheft hezvne kkur in de lugt, en deszelfs kleur verandert fehielyker na'armaaSde^luTwarner is; geduurende de hitte van den zomer, ziet men reedHS den ëlriSX af aan eene vermindering in die kleur, 'en zy gaat in weinig Tds over d! onmiddelyke werking van de zon of van het vuur doS dSelv no^fchielv ker overgaan; daarentegen doet de nattigheid dezelve langer^a nhSn Aftê die waarneemingen toonen dat het witte yvoor drooger is" dan he: ShSleuri! ge; ook maaken de werklieden hetzelve warm voor dat zy het SSeX voor hetwelk het gebruikt is, omdat het yvoor fraaier i/v^lmzV&^ ter is; maar het is zeker dat het zo veel verder af is om geel te wo den nlar m^te hetolyfkleurigeris, dewyl het wit aan die kleur^oVy^fdaïhTt gee zig vertoont; het yvoor dat wit is aan den flagtand neemt dSeïeS
*? f ÖW ™ clem4dt:Stkzien dat SesSfs w*M^JcPnt T^f HP de te befchutten fluit het in eene wel ^^^^^^^S
het glas baril.ziet men het yvoor teren ovCT deooeS ™i } 7"; S8" Z? agrige klenr weite het in deTng, «^^mgt^^S? neer het daar geduurende een zeer lanwn «r/i f ?, ros wan"
.denten dti„geg„ „iet door 4~^^2Sé^^WS
» oTd^vriot^l'?
heiu te vervullen, volgt mm verfchefden.Th, v d "f "^"V'jkmen het zorgvuhhg voor de (talen van de zon befchntten, oZStrzZt
k 2



7S DE NATUURLYKE HISTORIE
onmiddelykehitte hetzelve zoude doen barften, maar wanneer het onderwater o-eleffd wordt, behoeft men voor dit kwaade gevolg niet te vreezen.
De geele kleur welke het yvoor aanneemt is een gebrek dat veel toegebragt heeftom hetzelve uit de mode te doen geraaken, toen de weelde die van gouden fnuiileryen, fyne fteenen, verlakt, enz. heeft ingevoerd; doch behalven de geele kleur zyn 'er in het yvoor nog andere eigenfchappen die het gebrekkig maaken en deszelfs waarde verminderen. De werklieden verwerpen het yvoor waarvan de vezels duidelyk getekend zyn, en dat waarm vlakken gevonden worden; zy noemen het eerfte geftreept of gekarreld yvoor, en aan de vlakken geeven zy den naam van boontn. Maar de Natuurkundigen moeten het geftreept yvoor als het opmerkelykft befchouwen, om dat deze ftreepen de rigting der vezelen aanwyzen, waaruit het is te zamengeftcld.
Wanneer de flagtand van een olyfant dwarfch doorgezaagt wordt, ziet men in het middelpunt (b), of digt by het middelpunt, een zwart punt of ftip, dat het hart genoemd wordt; maar wanneer de flagtand ter plaats van zyne holligheid is doorgezaagd geworden, is 'er in het middelpunt flegts een rond of ovaal punt: men ziet alsdan kromme lynen, die zig in flrydige ngtingen uitftrekken, en die door malkanderen te kruiden kleine ruiten maaken; daar zit «reraeenlyk aan den omtrek een fmallen en kromagtigen band. De kromme Ivnen fchieten takken,naar maate zy zig van het middelpunt verwyderen, en liet getal van deze lynen is grooter, naar maate zy meer tot den buitenften omtrek naderen, dus is de grootte van die ruiten overal byna dezelfde; hunne zvden of ten minften hunne hoeken hebben eene levendiger kleur dan hunne inhoud' ongetwyfeld omdat hunne zelfftandigheid vafter is; de band van den omtrek'is zomtyds uit vezelen te zamen gefield, die volftrekt dwarfch loopen, en die in het middelpunt zouden uitloopen zo zy verlengd wierden; het is de vertooning van die lynen en van die punten welke men voor het zaad van het woor aanziet; men wordt hetzelve in alle yvooren gewaar, maar het vertoont zig meer of minder duidelyk in verfchillende flagtanden, en onder die yvooren waarvan de korrels duidelyk genoeg zyn om dezelve den naam van gekarreld, of sezaaid yvoor te doen draagen, wordt 'er gevonden aan hetwelke men den naam van yvoor met groote korrels geeft, om het te onderfcheiden van dat woor welks korrels klein zyn. Men ziet daarenboven op de dwarfche doorfneede der flagtanden verfcheiden kringen en gordels die om een middelpunt loonen gelyk op eenen kalcedonifchen onyx; die gordels of ringen worden van malkanderen onderfcheiden door verfchillende fchaduwingen van de kleur van Het woor- zv zyn zeer onregelmaatig, zo wel door hunne kromming als door hunne breedte; daar zyn ook lynen of kleine banden die zig in de rigting van het middelpunt tot den omtrek van het vlak der dwarfche doorfneede van den flagtand uitftrekken; deze kentekenen zyn veele verfcheidenheden en onregelmatigheden onderhevig; zelden uit het hart m het midden, de kromten der om een middelpunt loopende lynen zyn niet gelykvormig, de gordels heb-
fh\ Men heeft dikwils gelegenheid om eene doorfneede van yvoor te zien, en men zal JSAhSrSSmbü begrypen uit een fcbyf van een dambord, dan uit een gefneeden beeldje.



BESCHRYV1NG VAN DEN OLYFANT. 77
ben meer breedte op de eene plaats dan op de andere; de band van den omtrek ontbreekt geheel of gedeeltelyk, enz: wanneer het yvoor tot een zeker punt droog geworden, in de rigting der eigen middelpuntige laagen of gordels fplyt; en zelfs in de rigting der lynen die van het middelpunt tot den omtrek gaan, gaan die barften in de lengte van den flagtand door; dezulken die om een middelpunt loopen, doen zien dat dezelve uit laagen is te zamen gefteld, die ook eigen-middelpuntig zyn, en die holle kegels maaken die op den anderen aanliggen, met de punt gekeerd naar den kant van die des flagtands; dus zyn de gordels die zig op het vlak van de dwarfche doorfneede vertoonen, de vlakten der kegels die door die zelfde doorfneede geknot zyn; de buitenfte laag van den flagtand wordt de fchorfch genoemd; dezelve maakt aan den omtrek der dwarfche doorfneede den band waarvan ik reeds melding gemaakt heb; maar de laag die denzelven vormt,ontbreekt dikwils geheel,en alsdan ziet men in de plaats van den fchorfch flegts eene geele, roffe "of zwarte kleur aan het buitenft van den flagtand; wanneer de fchorfch dik is, is dezelve harder en wordt minder geel dan de deelen die digter by het middelpunt zitten (c). Na een flagtand volgens deszelfs lengte doorgezaagd te hebben, ziet men op het vlak van die doorfneede gordels of golven die'ook te naaften by in de lengte loopen, en die ftukken van ovaalen maaken, gelyk op de vlakten van een houten plank. Die in de lengte loopende golven en de dwarfche banden, waarvan wy reeds gefprooken hebben, vërdwynen langzaamerhand byna geheel en al, en vertoonen zig niet zeer duidelyk dan in den tyd dat het groene yvoor van de olyfkleur tot het wit overgaat.
Het yvoor beftaat dan uit kegelagtige laagen, die om een middelpunt loopen, en op malkanderen gelegd zyn -s de holligheid welke men in het agterft gedeelte van alle de flagtanden vindt, wordt door de binnenfte wanden van derzelver binnenfte laag gemaakt. De Hr. Perrault verhaalt dat men by den olyfant uit de diergaarde van Verfailles de'holligheid vol vondt van eene foort van vleefch dat aan den grond van den tandkas vaft zat, die flegts een beenige plaat was zo dun als papier, en met verfcheiden gaten doorboord. „ Dat vleefch, „ voegt 'er de Hr. Perrault by, was hard geworden en de oppervlakte „ door middel van welke zy langs de holligheid vaft zat, die in'den flagtand „ gevonden wordt, zo dat zy eenige gefchiktheid fcheen te hebben onf bee„ mg te worden. Deze aanmerking zoude eenige waarfchynelykheid kunnen „ byzetten aan het gevoelen van dezulken die gelooven dat de flagtanden van „ den olyfant uitvallen en wederom aangroeien, gelyk de kroon van het hert ■ „ die verharding kunnende befchouwd worden als het begin van de voort„ fpruiting der nieuwe tanden (d) ". Het koomt my voor dat zo het vleefch van den flagtand eenen nieuwen flagtand moeft maaken, hetzelve zig niet zoude vaft maaken aan den flagtand van welken het zig in het vervolg zoude moeten losmaaken, en dewyl 'er geene reden is om te denken dat de flagtanden van den olyfant eveneens afvallen als de kroon van het hert, koomt het my
fe) Om kunft tanden te maaken verkiert men het yvoor uit den fchorfch van den (lae* raM om dat dit het hardft h en het minft onderhevig aan geel worden. (d) Memoires pour fervir a l'Hiftoire naturelle des Animaux, part, lil, pag. 149
K 3



7t D E NATUURLYKE HISTORIE
waarfchynlyker voor dat het vleefch der flagtanden hun nieuwe laagen verfchaft, die de eene na de anderen beenig worden,en aan den flagtand vaftgaan zitten naar maate dezelve in groei toeneemt; want de flagtanden (PI. VI, fig, i.) zyn oorfpronkelyk hol byna tot aan de punt (A, de diepte van de holligheid zvordt door de geflipte lyn BCD aatigeweezen) toe; en de eigen middelpuntige laagen van de flagtanden die op eikanderen gelegd zyn, zyn zeer duidelyk te zien in zekere yvooren die opgegraaven worden (e).
Ik begryp niet hoe men de oorzaak van de rigting der kromme vezels zoude kunnen vinden,die malkanderen regelmaatig in een ftrydigen zin kruiflen, en die ruiten maaken op het vlak van de dwarfche doorfneede van den flagtand, en golven op de doorfneede in de doorfneede in de lengte; het fchynt dat dit maakzel veel overeenkomfl heeft met die van het netagtig weefzel der beenderen: dat weefzel is vol zelfftandigheid van yvoor in de flagtanden, in plaats van merg gelyk in de beenderen. De korreling van het yvoor is minder duidelyk te zien in de doorfneede van den flagtand in de lengte dan in de breedte , omdat de vezels zig in deze flegts op zommige plaatfen kruiflen, en geheel niet op de meefte; ook verkiezen de fchilders de doorfneede in de lengte wanneer zy op yvoor willen fchilderen. De draaijers maaken daar niet altoos evenveel werk van voor den verkoop, omdat hoe minder korrelagtigheid men in hetzelve gewaar wordt, hoe meer reden men heeft om hetzelve voor been aan te zien, indien men het niet genoeg weet te onderkennen aan zyn polyftzcl en aan andere fyner kentekenen van zyn maakzel. De vafte en zaamgepakte zelfftandigheid der beenderen is harder dan het yvoor zelfs in zynen fchorfch; ondertuflchen laat het been zig niet zo wel polyften omdat het drooger en fcharper is.
De meefte vlakken van het yvoor waaraan de werklieden den naam van vlammen geeven, worden veroorzaakt door een gebrek in het maakzel of in den aart van het yvoor, zo als de been bederving, of eenige andere ziekte: deze vlakken zyn van verfchillende grootten, en dringen meer of min diep in het yvoor door. Daar zyn 'er die door half doorfchynende en geelagtige bolletjes gemaakt worden, ten naaften by als of die plaatfen de werking van fterk water hadden uitgeftaan; andere gebrekkelyke plaatfen hebben byna dezelfde kleur als het overige ftuk waarvan zy een gedeelte maaken, maar men ziet daar eene zeer onregelmaatige vorming aan; zy hebben holligheden welker wanden met knobbeltjes en kleine puntjes bezet zyn; deze gebrekkelyke deelen zitten zomtyds van een zeer gaaf yvoor omringd; daar zitten ook zomtyds knobbeltjes, en zelfs wel eens groote been uitwaflehen in de holligheid van den flagtand (ƒ).
Zo groot nu als het voorfte gedeelte des bovenften kaakbeens by den olyfant is, zo klein is het, voorfte gedeelte des onderften; hetzelve wordt van voren geëindigd door eene punt die twee duimen lang is aan het geraamte dat ten onderwerpe dient van deze befchryving; daar zit aan het bovenft gedeelte
(e) Zie hier agter de befchryving van dat gedeelte van het Kabinet dat betrekking heeft op den olyfant.
Cf) Zie hier agter de befchryving van dat gedeelte van het Kabinet dat betrekking heeft op den olyfant.






?L VI.



BESCHR YVING VAN DEN OLYFANT. 79
SS die dit gedeelte de
takken loopen loodlynig en byna even ZïTu™^ £erfte ******* de
m het onderfi kaakbeen van denóEzSen^ïT dlC, £r hebben' maar 'er naar geijkt. De hondstandeXSJ^te^&^t11001 iets dat baktanden (iV. #7,/fe 2 ^rnn„ d beide kaakbeenderen: de
beenderen W,by lm%erume2 wvTer?VM de beide kaak* die twee baktanden is veel ffiKe^te^ * -fte (AC) van in dit geraamte den oorfprong f£) van !r5 ,Ik heb daarenboven
aan elke zyde van het bovenft kaakhJn\tï dfden baktand gevonden, die eene beenige plaat W HfnlI^S feT** tand Z3t' °nder den,om het begin van dezen tand bloot l J weggenoomen gewortweeden tand (Z)) door een beenig Achotr?^9?^ zk vm den boven zoude deszelfs plaatfing niet toe^iaten t i ge,fcheiden, en daarentand konde vervullen, dewyl Cagter en nier ^ ?J*^ VM den tweeden maar deze plaatfing fchynt nietTer LZZhi Ven denzeIven geplaatft zit; naaft het agterft gedeelte (I) Jn he/Z. 8 Y' 7°0r een tand> vvant hy zit
het is zeker dat een tand die aldus genha ft X ë agter neösgaten uit; dienen, dewyl dezelve niet foten^ndrriïr' ? VT de fWaaiing kan flokdarm zit. Indien dus dit begm eentn^Z *"* dnd van den
om zulks te gelooven, moet deszelfs la E T**9 'er reden is
grooter wordt, en het gedeeltevanhet?2Tderen naar maate het dier van den flokdarm zat, op den ouderdon in." dat ^ p]aatfe Van hct hoofd fant geftorven is,zit opdengrond ™ da h?001 ^ Waar opdezeolvtyd (g). De plaatfing en de ftatvnder^l^ "^^gevorderden leefverandering aan, want dezelve^t^itVh^ ^d duiden die
de lengte van byna drie duimen uit? in feze nta^t ^ den flokdarm tot deelte (KL) niet voor de fpysmaa ingdfS 00k leS gemaalen, want de bafis van den tand i ff hetzeIve nooit ie*s
van wryving, niet alleen onder het agterft SeX^'*? VOetfpoor zelf bedekt wordt (dat wèggenom%h antwTl, JP dat docr het kaakbeen a bloot te vertoond), mafeSSer^Sdfl^^'^fipm tand; en daar is niet dan het voorfte oedeeltew^f? fd^ W van dfin de wryving op omtrent een derde dS lenïteLTl" bafis PIat en glad zv door felen of by oude olyfanten wryft debafcvan X f" ?d' Me" eind tot het ander tegen de onderfte tanden ftT*"1 ?d van bet £ene s merite tanden, dit facium wordt beweezen door
(g) Ik heb aan koppen van inn™ .
gedeeltelyk in den flokdarm geplaafft tftTf ^merkt dat de JanUle tand or*
ZtV^™ ™ï hW°P°™"dto'ÏJd wa?eWfJ& Neusgaten,
maer naar voren dan de opening agter de aewJitM * fde Und in den bek ™ > tó



go DE NATUURLYKE HISTORIE
den ftaat der tanden van groote olyfanten (&) welker bafts over hunne geheele
^&1&3^%^** "deren van den olyfant is minder groot dan de tweede ; by het geraamte waarvan wy hter fpreeken, heeft de bff s der eerfte bovenfte baktanden (AC) vier duimen agt lynen eng^^S^aiwen gemeeten, entwee duimen twee lynen breedte; de S^toSiXSen vair het onderft kaakbeen heeft dezelfde breedte, maar atzdvfis^enSe minder lang. Zo men over de lengte der bafts van de fweede tanden (BD) flegts dooreet gedeelte (D) oordeelde dat door de wry7 „,fPfis zonde men die bafts korter vinden dan die der eerfte tandeTff) rma?als'nfen dc'zXe tot aan het eind (Z) van den tand vervolgt dat do rhi' Skbeen bedekt is,vindt men ^'^^^^^ reven duimen lengte hebben tegen twee duimen vyf lynen dikte, de lengte ^tweede tanden van onderen is van zes duimen en een halven, en zy heb-
^SZ^Zto^^*1"^ Cn dW3rfbhe SS ™7het el kSritot de lengte van den tand, van voren naar agteren gemeeten. HuTvIaat beftaat uit twee andere plaaten van dezelfiflandigtódmyer^ It d^vtatlTSitel op een kleinen afftand van eikanderen, de ruimte die dezelve va" fcheTdtTs vervuld met eene beenigé zelfftandigheid ten minften gelykui haare kleur en hardheid blykt; die zelfftandigheid zit ook tusfthen de biütenfte en binnenfte plaaten, en omringt dezelve ook van buiten flmaakt te plaats van elke plaat eene bolrondheid op den bmnenften en bmSXnbm?^en tand, en kleine worteltjes op de zyde die tegen over de hafisri^ffie^ortekjea zitten gefchaard op de zyde van dien kant; het nud5 l oft rTr aedaante van eene goot die dwarfch doorgefneeden wordt, door ^^^^^A^^0^^ §el>'k de bolrondheden der
Sï^iSeSTbn eerfte tand Van boven (AC) heeft in het geraamte S^oJdSSe™ van deze befchryving uitmaakt, zeven plaaten; de tweedat het o^ei^erp j d ^ en j£ tweeJe tand
«n 'maar ft getal is' verfcheiden in verfchillende individu's : de eerfte tand g i lïïï kaakbeen des jongen olyfants, waar van wy reeds melding geVa" i XXltl heeft zes plaa{en, en de eerfte tand van het onderft kaakbeen maïn ïnl'r C van het geraamte uit de dier-
zeven, ^eregt 3 n yan den twee.
rtv^nften^ S en d d ie eerfte plaaten van den tweeden bovenftentand, ^d^drT eerflfp aatenvan den tweeden onderften tand die door de wryving v dbafis■ aftefleeteu zyn geworden;aan de linker zyde zit eene Pameer Xin e^n ^ Het begin (E) van den derden b*
rb) Zie hier na de befchryving van dat gedeelte van het Kabinet dat betrekking heeft op den olyfant. vmfloire naturelle des Animaux, page 149
lengte en breedte de voorde was.



'BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT, 8*
TpfPï^f' bf ^ 'ÏV568 °/ Zeven been%e P^ten, waarvan de groot/Ie
ie neert^ terwyl de kleinfte flegts eenen duim hoog en breed is Alle die plaaten zyn aan hun boveneind (ab) open en van hinn™ SL% , > ^ J**r de geflipte lyïcJe Z^^^'^f^ ken oodlyiuge plooyen CZG/Z) en worden om tófgleSndtd?SiffSS£
zwieïïJ^^J^* daarZiC tw^en S van elke
zyde des onderften kaakbeens eene groote holligheid, die zig bvna tot aan het bovenft van den tak van dat kaakbeen uitftrekt°; ik heb d2rSfirf begin van gevonden gelyk in het bovenft kaakbeen. Xmen ondeXlt
St df cSt^f «„^,ken/ ^ diö fprUiten d-de tkirwo^ ; neen de olyrant twaalf tanden, te weeten twee flagtanden, die in de nlaats der
iS^S^^^TfTir9 dTbaktanden
het bovenft kaakbeen, en twee baktanden aan elke zyde van het onderft kaakDe wervelbeenderen van den hals, voornamelyk de vvf laatftpn foKten
uitfteek/els der dJe en vierde w£v&ta££ z^S^ S?S
glen é^o^n^^ ziefdorife geen daarvan overig is, dat zy dun waren; dat van het zevende wervelbeen heeft niet meer dikte, maar het is lang. De meefte der KSmS geraamte hebben hunne aanhangzels reeds verïooren. ulIueeKzels van dat
Daar zitten twintig wervelbeenderen in rïpn mo- "«„ «1 ■ •,, zyde. Alle de doornaW f'
^^S^Sè^J'J- ^ Zyn het -"der dan de" net derde is liet langfte; de geen die dit voorgaan, en op dit volgen worden
korter, en korter naar maate zy daar verder van afftaan. Dal■Sneven' waare ribben dus zyn devalfche ribben dertien in getalL ^HoboXen te^ ftaat uit drie beenderen. De eerfte ribben eene »™ rffrl ™L DOr!tD^en be met het middelfte voorfte gedeelte van S'eeS ftukt/s SbeS^t g? leedmg der tweede ribben zit tuffchen het eerfte en het tweedebeen ' die dger" derde ribben tuffchen het tweede en het derde been; de vierde Vvfde zesde en zevende ribben geleedenl zig met het agterft gedeelte van het derdeftufdes
h°-fïmnS' -k?£ V1Cr °f Vyf f£rfte ribben W ved breeder dan demidere de middelfte ribben zyn zeer krom. «matre, de
Daar zyn flegts drie wervelbeenderen in de lenderen • (WaL». * r i m'rfteekzels vxm H™ Vfo* uaw i n ^nneren, derzelver dwarfche intiteeKzeis zyn klein. Het heiligbeen beftaat uit drie valfche wervelbeenderen, en de ftaart uit een-en-dertig wcrvemeende-
De agterfte zyde van het fchouderblad is zeer kort, en de agterfte hoek zeer fcharp, ook is het gedeelte van het fchouderblad dat agteden doorn^ zit meer dan drie maaien zo breed als het ftuk dat daar voor zit; enJvkde aS
^d^Vier dufmen boven^eS^



82
DE NATUURLYKE HISTORIE
uitfteekzel, dat drie duimen lang en puntig is, en zig naar buiten uitftrekt en naar om laag kromt.
De heupbeenderen gelyken meer naar die van den menfeh dan naar die van andere dieren; derzelver binnenfte en buitenfte, zyn evenwel langer en ftnaller dan by den menfeh, en in plaats van twee knobbels op den voorften rand, zit 'er een zeer groot uitfteekzel dat een zeer fterken en vooruitfteekenden hoek maakt.
Het armbeenis plat op de zyden aan zyn middelft bovenft gedeelte, en daarentegen plat van voren naar agteren aan zyn middelft onderft gedeelte j het heeft eene knobbelagtigheid op den buiten kant van het voorfte van deszelfs middelft bovenft gedeelte, en een zeer groot uitfteekzel op den buiten kant van deszelfs middelft onderft gedeelte.
De ellepyp heeft drie vlakten die in de lengte loopen, en onregelmaatig zyn van gedaante, twee van vooren en een van agteren. De elleboogsknokkel is zeer kort en zeer dik.
Het ftaalbeen is krom en geboogen, zo dat deszelfs bovenft eind voor de ellepyp zit, en deszelfs onderfte eind aan de binnenzyde van dat zelfde been; de gedaante van het ftraalbeen is zeer onregelmaatig.
Het dyebeen is lang, regt en plat van voren en van agteren aan zyne middelfte en bovenfte gedeelten; daar loopt eene graat in de lengte op den buitenkant van deszelfs middelft gedeelte van onderen 9 het onderft gedeelte van het been heeft drie onregelmaatige zyden, eene van agteren en twee van voren. De groote draaijer is zeer groot.
De beenderen van den agterpoot onder de knie, of het eigenlyk gezegde been, zyn kort; daar zit aan het voorfte van den kop van het fcheenbeen eene'vry groote holligheid; het grootft gedeelte van derzelver wanden is zeer oneffen en met punten bezet.
Daar zitten vier beenderen in eiken regel van de voorhand; het eerfte en het tweede been van den eerften regel zitten onder het ftraalbeen, en het derde en vierde onder de ellepyp; het derde is het grootfte van de vier; het vierde is langwerpig, en geleedt zig niet met de ellepyp dan aan zyn bovenft eind. De drie eerfte beenderen van den tweeden regel uit de voorhand zitten boven de drie eerfte beenderen van de nahand, en het vierde been van den tweeden reo-el der voorhand boven de twee laatfte beenderen van deagterhand.
Daar zitten flegts zes beentjes in den voorvoet, namelyk het hielbeen, het kootbeen, het fchipbeen, het teerlingbeen, en twee wiggebeentjes. Het eerfte beentje van den navoet geleedt zig met het binnenft gedeelte vanhetfehipbeen • het eerfte wiggebeen van den olyfant koomt dus overeen met het öaieede wiTgebeen van zulke dieren die 'er drie hebben, en zit boven het tweede beentjebvan den navoet, en het tweede wiggebeen van den olyfant zit boven het derde been van den navoet, en ook gedceltelyk boven het vierde, fchoon het teerlingbeen een weinig onder het fchipbeen heen fpringt; dit teerlingbeentje is plat en heeft niet veel meer dikte dan het tweede wiggebeen.
Daar zitten vyf beenderen in de nahand en in den navoet; de laatfte zyn de grootfte.



BE SCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 8j
De duim van alle de voeten heeft üesrt* pphpm mc^i 3 ten getale van vier zyn aan eiken ™e ,TebbeT ™ *™«» I
de tweede zeer klein is „aar evenredigheid van den Se™lT' en van den tweeden vinger fchynen niet met een 3?'< dulm geleed te zyn. Ook zegt de lfi$££l£^d?t^ een *«*? rf«d raamte waarvan wy hier fpreeken Vil dat dé vIt,.?efchr/™8. ™n het genvee beenderen hebben; t*S&&^%SAU* ff
^d«^ttïlM^ voorüe-eind tot « °' *
Hoogte van de takken. . gemeeten. . . i. 3. g.
Breedte van deszelfs voorfte eind. * i. 1. o.
Breedte ter plaatfe van de kromte der takken' " °' °' »
Breedte van de takken onder de groote uitranding. ' * °' * °'
^etroreïerSen"^611 taÉ * de gemeeten tuffehen °" 7' 9'
Afftand tuffchen de knokkelswyze uitffeekzelen" " °' I0' 3*
Dikte van het voorfte gedeelte des bovenften kaakbeens ' °r' 6m
H5 ™ dat k^kbeen ter plaatfe van de flagtanden * . * f ' f'
Afftand tuffcheD de oogputten en de openingen der neussaten l' l' ï
Lengte van die opening. . ö ucusgdten. o. 2. 8.
Breedte. ; * o. 3. 9.
Breedte van de oogputten. * • • o. 10. 4,
LehegttebeVenn uïftSn.6 ^ °ndefen' die de ^ buiten °' 3' *
Breedte. . , * * • o. 1. ff.
Dikte. . * • o, 5. 5.
Lengte van den hals. * " . * o. 2. 2.
Breedte van het gat des eerften wervelbeens van boven naar bene- °' IO' 9*
Lengte van de eene zyde naar* de andere. ' ' °- 3- 8.
Lengte van de dwarfche uitfteekzelen. * °' 2" IO*
Lengte van het lighaam des tweeden wervelbeens " °' l' °'
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel. * °* 3- 3-
Breedte. . * ' °' ï- 9-
Dikte. . • o. 3- o.
^efenoSl!1" IaDgfte éoom'^ ^dcèkzd het *velk dat Van het °' *' J* Dikte. . * o. 4. 3.
°rztrhneded\hftaéSis.P ZCVende W"vdbeen ««waar °' °' 3 h
Ll&7ul\t&£?eke d6r r.Uggraat d3t U* de' wervelbeenderen van * 5' 2'



84 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lyn.
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel des eerften wervelbeens. o. 7. o.
Hoogte van dat van het derde dat het langfte is. . o. 10. o.
Hoogte van dat van het zeventiende dat het kortfte is. _ . o. 2. 8.
Breedte van dat van het tweede dat het breedfte is aan het eind. o. a. a.
Dikte van dat van het derde wervelbeen dat het dikfte is aan het eind. o. 2. 9.
Breedte van dat van het elfde , dat het fmalfte is onder het eind. _ o. o. j {.
Lengte van het lighaam des laatften wervelbeens dat het langfte is, o. 2. 3.
Lengte van de eerfte ribben. . . . 1. 4. 4,
Hoogte van den driehoek welken zy maaken. ... h 2. 6.
Lengte op de wydfte plaats. . • . o. 6. 4,
Lengte van de negende rib die de langfte is. • • a. 8. io«
Lengte van de laatfte der valfche ribben die de kortfte is. 1. 1. o,
Breedte van de breedfte rib. • •• °* 3* *•
Breedte van de fmalfte. . * • 0.0. 10..
Lengte van het borftbeen. . • • 1. 4. 4.
Lengte van deszelfs eerfte ftuk dat het grootfte is. o. 7. 10.
Breedte. . . - ' o. 3. 1.
Dikte . . • * o. 2, 4. Hoogte van het doornagtige uitfteekzel van het laatfte wervelbeen
van de lendenen, dat het eenigfte geheele is. . o. 1. 11. Lengte van het dwarfche uitfteekzel des tweeden wervelbeens van
de lendenen, dat het eenigfte geheele is. .:,,*, °' °' p> ' Lengte van het lighaam des derden wervelbeens uit de lendenen dat
het langfte is. ... •. * °* *• °«
Lengte van het heiligbeen. •• °* °' ÏO'
Breedte van deszelfs voorfte gedeelte. o. ö. 5.
Breedte van deszelfs agterfte gedeelte. . » o. 2. 3. Hoogte van het doornagtig uitfteekzel des valfchen wervelbeens dat
het langfte is. . , • „ _ '. , °' J' 7* Lengte van de eerfte valfche wervelbeenderen van den ftaart die de
langfte zyn. • • , * °* V Io* Breedte van het bovenfte gedeelte des heupbeens. • °« «>.
Hoogte van het been van het midden der panswyze holligheid tot aan
het bovenft eind. • • .1. 5. 9.
Breedte boven de panswyze holligheid.. .. .. o. 4. ö s,
Middellyn van die holligheid. . . , • • o. 4. 7. Breedte van den tak van het zitbeen die het lighaam des beens verbeeldt. . • » • o. 1. 6J. Dikte. . • ... o. 1. ïf. Lengte .van de waare takken te zamen genoomen.. .. o. 2. jfc
Lengte van de goot. . • *• °* IO/ 10-
Breedte in het midden, • • o. ö; 11.
Diepte van de goot. • . . • ,. " . • ' Q« 4* 8. Afftand tuffchen de beide einden der uitrandrag van buiten naar
buiten. . • • • • o. 9. 9..
Lengte der eironde.gaten. •. •. •• o. 4. 11. Breedte. . • - ? % Breedte van het bekken. •• •- 1.0.0..
Hoogte. . « • * •• *! 2' °«
Lengte van het fchouderblad. • * 2* o. ö.
Breedte in het midden. • • • 1. 2. 2.
Lengte van de agterfte zyde in eene regte lyn gemeeten. o. 11. a.
Breedte van het fchouderblad op de fmajfte plaats. o, j, ij.



BESCHRYVING VAN DEN OLYFANT. 85
Hoogte van den doorn op de verhevenfte plaats. ,. Lengte van de panswyze holligheid. . ,
Lengte van het ichouderbeen.
Omtrek op de dunde plaats. ,. .. .
Middellyn van deszelfs hoofd. . .
Breedte van deszelfs bovenfte gedeelte. . ,.
Dikte. . ....
Breedte van het onderft gedeelte. .,
Dikte. . ...
Lengte van de ellepyp. ; ,
Dikte op de dikfte plaats. ; , ,
Hoogte van den elleboogsknokkel, . .,
Breedte aan het eind. . . ; ,
Dikte op de dunfte plaats. : .
Lengte van het ftraalbeen. . . .
Breedte van deszelfs bovenft eind. .. , .
Dikte. ....
Breedte van het midden des beens. ,
Dikte. • • . .
Breedte van het onderft eind. . ..
Dikte. •
Lengte van het dyebeen. .. .
Middellyn van deszelfs hoofd. . , ,
Breedte van het midden des beens.
Breedte van deszelfs onderft eind. . .
Dikte. . • .. ..
Lengte der kniefchyven. * . ,
Breedte. . • .,
Dikte. • • .
Lengte van het fcheenbeen. ..
Breedte van deszelfs hoofd. .. .
Dikte. . . ■ •
Omtrek van het midden des beens. . .
Breedte van deszelfs onderft eind. . .
Dikte. • • ••
Lengte van het kuitbeen;
Omtrek op de dunfte plaats.
Breedte van deszeis bovenft gedeelte. .. .
Breedte van deszelfs onderfte gedeelte. .. Hoogte van de voorhand. ... . .
Lengte van het hielbeen.
Breedte. • • •
Dikte op de dunfte plaats. . . .
Hoogte van het eerfte wiggebeen en het fchipbeen te zamen ge.
noomen. • . .
Lengte van het eerfte been der nahand. *. Breedte in het midden. * .
Lengte van het tweede been. .. . *■
Breedte in het midden. . • .. ,
Lengte van het derde been. ;. .. ,.
Breedte in het midden. . . *
Lengte van het vierde been. . . ;
Breedte in het midden. . . ,
3-
voet. duim. lyn.
O. 4. 3.
O. 5. 9.
2. 4. J.
O. 9. 7»
O. 6. O.
O. 6. 7.
O. 8. 6.
o. 7. O.
o. 4- 3-
2. 2. 4.
o. 7- 8.
o. 1. o.
o. J. 7-
0. 1. 8.
1. 10. 5. o. 3. 4o. 1. 8. o. 1. 3. o. 1. 9* o. 3. 6. o. 3. j.
2. 10. 3. o. 4. 4.
O. 3. 2.
o. j. 7-
o. 6. 4.
O. 3. 6.
O. 2. 9.
0. I. 10.
1. 8. o. o. J. 7o. 3. 7. o. 7. i-
O. 4. 6.
0. 3- 3«
1. 8. s-
0. a. 4.
1. i. sfc o. 2. 4. o. 3. II. o. 5. 3. o. 3. ö.
O. I. J.
O. 2. O.
O. 2. 10.
O. I. I.
O. 4. 6.
O. I. 6".
o. j. 8.
O. I. 10.
O. J. O.
o. 1. 8»



te
DE NATUURLYKE HISTORIE
Lengte van het vyfde been, ■ • • ♦
Breedte in het midden. . .
Lengte van den eerften regel van den eerften vinger der voorfte
voeten. >» Breedte in het midden. • Lengte van den tweeden regel. . • *
Breedte in het midden.
Lengte van den eerften regel van den tweeden vinger. Breedte in het midden.
Lengte van den tweeden regel. , « *
Breedte in het midden. ; . »
Lengte van den eerften regel van den derden viDger. • Breedte in het midden. • . . •
Lengte van den tweeden regel. , '. «
Breedte in het midden. . i
Lengte van den eerften regel van den vierden vinger. . Breedte in het midden. • Lengte van den tweeden regel. . •
Breedte in het midden. . .
Lengte van den regel van den duim. • Breedte aan de bafis. . . . •
Lengte van het eerfte been van den agtervoet. Breedte in het midden. . •
Lengte van het tweede been. • » •
Breedte in het midden. . •
Lengte van het derde been. . • •
Breedte in het midden. . Lengte van het vierde been. . •
Breedte in het midden. . ♦
Lengte van het vyfde been. . •
Breedte in het midden» . •
Lengte-van den eerften regel des eerften vingers van den agterfte
voet. . • • •
Breedte in het midden. . .
Lengte van den tweeden regeL . • ♦
Breedte in het midden. » • .
Lengte van den eerften regel van den tweeden vinger. Breedte in het midden. ...» Lengte van den tweeden regel. . . ;
Breedte in het midden. . .'■•*:
Lengte van den eerften tegel van den derden vinger. Breedte in het midden. . . •
Leegte van den tweeden regel. -. » Breedte in het midden. ♦ • . •
Lengte van den eerften regel van den vierden vinger. Breedte in het midden. - » •
Lengte van den tweeden regel. . . •
Breedte in het midda». . • •
Lengte van den regel van den duim. . •
Breedte in het midden. «• . • - •
Lenste van den eerften regel des eerften vingers van den agterftên
voet. duim. lyfi.
O. 4. O.
O. I. 10. .
O. 2. 4.
o. 1. 3.
O. O. 11.
O. I. I.
O. 2. J.
o. 1. 5-,
O. I. I {•
o. 1. 8 |.
O. 2. 2.
o. i. 7.
O. I. t»
o. t. 5 b
o. 2. 21.
o. 1. 3.
O. I. I.
O. O. 10.
o. 1. 3.
o. o. 8.
O. I. II.
O. o. 10.
O. 2. II.
O. I. t*
o. 3. 9.
o. 1. 4.
o. 3- 5 b
o. i. 6.
o. 2. 4.
o. 1. 5.
■n
o. 1. tf.
0. o. 11.
o. o. 9.
o. o. 8 -J.
o. 1. 11.
o. 1. 6.
o. ï. o|.
O. I. 2 &
O. I. 9.
o. 1. 7|.
o. ö. 8*.
O. t, 4.
O. 2. 3.
o. r. 5.
o. 1. 6.
O. I. of.
o. 1. 7.
o. 0. 7.



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 8?
B ESCHRYVING
VAN DAT GEDEELTE VAN HET KABINET,
DAT BETREKKING HEEFT TOT DE NATUURLYKE HISTORIE VAN DEN OLYFANT.
N". DCDLXXXIII. Een jonge opgezette olyfant. Deze olyfant was omtrent zes maanden oud toen hy ftierf. Hy was zvne moeder ontroofd door de Braguenafche Mooren, die ten ooften van den Niger v^n fnh. f?lgum}ïfn VM Sene§al> woonen: de Hr. Aubert, Kommies van de Ooft-fiidifche-Gompagnie, kogt hem van die Mooren te Efcal-du-coq difj}r% ^ImQl de^a^Gom inkoopt) voor twee ftukken doek, die ieder vier offen, of vyf-en-twintig hvres, waardig waren. Deze olyfant was begonnen alleen te loopen op den ouderdom van twee maanden; hy was
ol eTjJ1 n7ur mme£ b™od>met veifeïi gras en drie fleffchen melk op een dag De Hr. Goupel de Fontenay, onder-direkteur op het Comptoir van Galam, het hem in 1758 op de Aftrée, een fregat van de Compagnie, mfcheepen, om hem aan den Koning te zenden; maar dat fregat door de Lngelfchen genoomen zynde, wierdt de olyfant naar London overgevoerd alwaar hy zes weeken naar zyne aankomft ftierf. ?
Deze jonge olyfant is op zulk eene wyze opgezet en gedroogd dat hv regt overend ftaat op zyne vier pooten. De bek ftaat open, om de eerfte baktanden te vertoonen die in het agterft van denzelven ftaan,maar men wordt flegts het begin, en als den fpruit, van de flagtanden gewaar. De tromp is naar om laag gekromd; dezelve heeft eenen voet en negen lynen lenT^-eeiS dunnen omtrek by den bek, en flegts drie duimen agt lynen by het eind, aan het welk men de openingen en het middelfchot der neusgaten ziet 00 vvf Ivnen afftand van het onderft gedeelte van den rand van den tromp op zeven lynen van de zydelyke deelen van dien zelfden rand, en op elf lynen van het bovenft gedeelte, dat eene verlenging maakt in de gedaante van een vinger De omtrek van de opening van den bek is van negen duimen en een halven' de oogen zitten op zes duimen en een halven afftand van het eind der onderfte lip, en op ^even duimen en een halven van de uitwendige opening der gehoorbuis De afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen is van tien duimen agt lynen over de kromte van het neusbeen, en van agt duimen in eene regte lyn gemeeten. De ooren hebben omtrent zeven duimen en een halven engte voor het gedeelte dat naar agteren gerigt ftaat; doch zy hebben onder het droogeu ploouen aangenoomen, en zvn bygevolge mismaakt. De rug ftaat twee voeten zeven duimen en een vierde boven van den grond af, en dl buik een voet twee duimen en een halvcn. De ftaart is eenen voet drie duimen lang, heeft vier duimen omtreks aan zyn begin, en flegts twee duimen aan zyn eind. De omtrek der agter pooten is van eenen voet en drie of vier dunnen, op de dunfte plaats ; dc voorfte voeten zyn vyf duimen



sS D E NATUURLYKE HISTORIE
en een halven lang, tegen vyf duimen breedte; de agterfte voeten zyn flegts vier duimen en een halven breed, en even lang als de voorfte. Maar alle deze afmeeting op een hard geworden dier genoomen, zyn zeer gebrekkelyk: die van de nagelen zyn nauwkeuriger, omdat zy geene verandering fchynen ondergaan te hebben. Daar zitten, gelyk reeds in de befchryving van den olyfant gezegd is, vyf nagels aan de voorfte voeten, en drie aan de agterftên, benevens het begin van een vierden pp de buitenzyde van den regter agterftên voet; de derde en de vierde nagel van de voorfte voeten, en de nagel van den middelften vinger der agterfte voeten hebben allen ten naaftenby eenen duim agt lynen breedte, en eenen duim vier lynen lengte; de tweede nagel der voorfte voeten en de derde der agterfte voeten zyn een weinig minder groot, en de andere zyn veel kléiner; de voetzool is op de dikfte plaatfen flegts twee lynen dik, en op verfcheiden plaatfen in verfchillende rigtingen gebarften.
De dikte van de opperhuid is zeer verfcheiden; op zommige deelen is dezelve niet dikker dan een blad papier; op anderen, by voorbeeld op het midden van den rug en van het kruis, is hetzelve ten minften eene halve lyn dik; het is in verfchillende rigtingen gerimpeld en zelfs gebarften; de holfte rimpels zitten ook in het vel door de opperhuid heen, ingedrukt; de meeften kruiflen malkanderen, maar alle dezelver rigtingen zyn onregelmaatig, en zyn my toegefcheenen van de omtrekken en beweegingen van het vel af te hangen.
Daar zitten 'hairen op alle de deelen van het lighaam van dien jongen olyfant; maar op de meefte plaatfen zyn zy zo yl, dat men ze zoude kunnen tellen,- zy zitten digter rondom den bek, op de ooren,op den rug,op het kruis, enz. de langften zyn niet veel langer dan een duim; zy zyn ftyf, gedeeltelyk zwart en gedeeltelyk ros, doch daar zitten gryze en zelfs witagtige hairen aan de hoeken van den bek, onder den hals, den buik, enz. De hairen van het eind van den ftaart zyn van eene fraaie blinkend zwarte kleur, zy hebben omtrent een agtfte gedeelte van eene lyn middellyn, en zyn zeer hard; de langfte hebben niet veel meer dan .anderhal ven duim lengte; zy zitten aan het eind en aan de zyden van de punt van den ftaart ter lengte van vier duimen geplaatft.
N°. DCDLXXXIV. Lappen van het vel van een olyfant. Deze lappen koomen van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles, welker ontleedkundige befchryving door den Hr. Perrault is opgemaakt geworden («0; zy zyn aan het kabinet van den Koning toegezonden geworden door den Hr. Morand , lid van de Akademie der Weetenfchappen, in de maand Mai 1763. Daar zyn 'er drie, zy hebben eene gedaante die wat naar een driehoek gelykt, de grootfte heeft vyf voeten lengteen omtrent drie voeten agt duimen breedte.; de tweede byna vier voeten lengte en twee voeten breedte, en de derde twee voeten lengte en anderhalven voet breedte; zy zyn in verfchillende rigtingen gekromd, het welk door hunne verdrooging veroorzaakt is geworden,- deze afmeetingen zyn over hunnen buitenften omtrek genoomen. Men ziet op dit vel eenige overblyfzels van de opperhuid die verfchillende dikten heeft, en de verhevenheden van het vel die verfchillende grootten
(m) Mémoiret\ptw fervir a.l'Hiftoire naturelle des Mimaux, part. III.



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 8fl
Ten hebben, gelyk wy reeds hier voor in de befchryving van den olvfant hebben aangetekend. ° 3
No DCDLXXXV. Stukken van de opperhuid van een olyfant.
De^£fke"'WA °°men Van den jon^en 0]yfant welkcn wy onder No DCDLXXXIII hebben opgegeeven, en van het vel van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles, onder het voorgaand nommer bYgebragt;zvworle "pZTlIL van" dft M.™ V00r he£ Mikroskoop gezien.
tv> i?' DCpLfXXV£ Een gedeelte van den kronkeldarmvan een olyfant.
Dit ftuk van den kronkeldarm koomt van den olyfant uit de diergaarde van Verfailles, welks ontleedkundige befchryving men in de Mémoires pour fervir a l Hiftoire naturelle des Animaux, partie III. page 127 en volg. vindt aangetekend. Het ftuk van den kronkeldarm waarvan wy hier fpreeken is gedroogd, en zodanig gekromd dat de beide einden malkanderen aanmaken; en in dezen ftaat is hetzelve omtrent zeven voeten lang; over deszelfs groote buitenfte kromte gemeeten, en flegts twee voeten als men de lengte langs de kleme kromte van binnen meet:de omtrek van dezen darm is van vier voeten en een halven op de dikfte plaats;_ de vliezen zyn half doorfchynende • men ziet geene celletjes op derzelver binnenfte wanden, maar alleenlyk de'voetfpooren der bloedvaten. 3 No. DCDLXXXVII. Het geraamte van een olyfant
Dit geraamte is dat geen hetwelk ten onderwerp voor de befchryving en de afmeetingen der beenderen van den olyfant gediend heeft; de tromp is in leder natgemaakt en zit aan het geraamte vaft gehegt. Men heeft eene doorfneede m het agterft en bovenft gedeelte van het bekkeneel gemaakt om hetzelve te openen, en om de groote dikte van deszelfs beenderen, en van hunne cellen te vertoonen, die hier boven reeds befchreeven zyn
No. DCDLXXXVIIL Een ftuk der beenderen van den kop van den olyfant.
Dit ftuk bevat het regter flaapbeen byna geheel en al, benevens een gedeelte van het agter hoofdsbeen en van het wangbeen; men ziet de hollilheden die in de dikte van het agterhoofdsbeen en van het flaapbeen zitten Als men de grootte van die ftukken been met de grootte van dezelfde ftukken been vergelykt die met dezen overeenkoomen aan het geraamte onder het voorgaand nommer bygebragt, blykt het dat de olyfant van wien de ftukken been waarvan wy hier fpreeken, afkomftig zyn, omtrent drie voeten hooger was dan die waarvan het geraamte genoomen is, en dat hy bygevolg ten naaften bv tien voeten hoog was. Deze ftukken been zyn uit Siberien mede gebragt Z SdiTppra r DE ' M ^ de KoninSIyke Academie der Wee-
No. DCDLXXXIX. Andere ftukken der beenderen van den kop van den
Deze ftukken been zyn brokken van het regter flaapbeen en van het agterhoofdsbeen, zy zyn te gelyk met het fluk onder het voorgaand nommer bygebragt, m het kabinet gekoomen, en het fchynt dat zy van een olyfantkoomen die even groot geweeft is. ^
XI. Deel. jyj



9o DE NATUURLYKE HISTORIE
NDCDXC. Het beginzel van den flagtand van een jongen olyfant.. Dit beginzel (PI. VI,fig. i ,) is uit den regter tandkas van den jongen olyfant gehaald,die onder No. DCDLXXXIII is bygebragt geworden; hetzelve zat geheel in den tandkas beflooten; deze tand is twee duimen lang, en heeft twee duimen agt lynen omtrek aan de bafis (BD~); hy heeft eene kegelagtige gedaante; zyn eind (A) is rondagtig; men zag denzelven tuffchen de randen van den tandkas door, maar men heeft die moeten wegbreeken om dit beginzel daar uit te kunnen haaien; het is hol over zyne geheele lengte, de punt is flegts vaft ter dikte van twee lynen, de wanden worden meer en meer dun tot aan de randen der holligheid toe, die niet dikker zyn dan een blad papier. (De dikte van de holligheid zvordt by fig. i, door eene geflipte lyn BCD aan-geweezen).
No. DCDXCI. De flagtand van een jongen olyfant. Die flagtand is flegts elf duimen lang; dezelve is over zyne geheele lengte een weinig naar om hoog geboogen, en zyn eind is een weinig naar de linkerzyde gekromd; de bafis heeft vier duimen en eene lyn omtreks,- derzelver holligheid is vyf duimen diep; de gooten of fleuven vertoonen zig op dc uitwendige oppervlakte ter lengte van zeven of agt duimen. Deze flagtand weegt agt oneen en eene drachme; dezelve heeft eene geelagtige kleur,die op zommige plaatfen rosagtig of zwartagtig is.
N°. DCDXCII. Andere flagtand van een jongen olyfant. Het agterft eind van dezen flagtand is in diervoegen doorgezaagd geworden dat 'er flegts de bodem van deszelfs holligheid overblyft, die niet meer dan drie duimen dikte heeft: het ander eind is ook afgezaagd geworden,- in dezen ftaat heeft de flagtand drie voeten drie duimen lengte, op zyne grootebolrondheid gemeeten , agt duimen vier lynen omtreks aan zyn agterft eind, en vyf duimen vyf lynen "aan het ander eind,- dezelve weegt negen ponden twaalf oneen. Deszelfs baft is grys en zwartagtig, dezelve fchynt veranderd, zelfs is hy op zommige plaatfen los gegaan. Ik heb reeds hier boven in de befchryving van den olyfant doen opmerken dat de flagtanden van het geraamte hetwelk ik befchreeven heb, behalven hunne groote kromte naar om hoog, eene kleine kromte naar buiten hadden met hun agterfte eind, en eene andere kleine kromte naar binnen met hun voorfte eind. Het fchynt my toe dat men door die kleine kromten kan ontdekken of een flagtand van de regter of van de linker zyde van het dier koomt; volgens dien regel is deze, waarvan wy hier fpreeken, een flagtand van de regter zyde.
N°. DCDXCIII. Andere flagtand van een olyfant. Deze is ook een flagtand van de regter zyde, ten naaftenby van dezelfde dikte als de voosgaande; deszelfs fchorfch heeft dezelfde kleuren maar nog meer veranderd; de beide einden zyn afgebrooken; maar de zelfftandigheid van dit yvoor is zagt, broos en aardagtig, want dezelve kleeft op de tong.. Deze flagtand weegt elf ponden.
N°. DCDXCIV. Andere flagtand van een jongen olyfant. Deze flagtand heeft ook aan de regter zyde gezeeten, hy is drie voeten vier duimen lang, en heeft agt en een halven duim omtreks aan elk eind, en omtrent eenen duim meer op de dikfte plaats; de beide einden zyn op eene leng-



BESCHRYVING VAN HET KABINET. pi
£^ wanden der holligheid van
fcheidt het agterft eind va? he tnnSS ?di? ^ dlk Zyn' men onderlengte loopen? HetTewiovan derend 25^ d°°r de Sroeven die in de °nCen«n^ van vyftien ponden en vyf
DP hli ,? r De flagtand van een olyfant. c^^^X^^.^^^ diep,maar dit koomt eene veel gTooterTent?«^25* is ook afgezaaSd over
omtrek; die van het Sd^^SS '61,18818061 doorfneede heeft byna een voet ven, «ffiatT Cenen VOet twee duimen en een halbyna vfvoete Dete W0 h£t gCen Van den %tand overblyft van
fchorfS is geeSig^r S^^T f? Vyftien F** »eszelfs lengte loopen en K tÏÏfï ?' m£" ?iet daar kleine groefies oP'die in de 8«£wiVSte t0t Let ande^ "«ftrekken, en eene
Het voóiüeCRf£ZL- Zeer S^ote flagtand van een olyfant. ™ö^&£i£&S3t feXvoT6 d°^fneeden gorden,
denzelven wrSlIP ^t"gtlgponden en vier once"- Als men ^^T^S^^ f r3n het geraamte onder N"' DCDLXXXVII by^e^^^±ï??S,H,a Wie" dezf %*nd toe behoorde, dertanden iriDdStf rvente^^2^^^ ^ deianwafch dei' ftagvan dezen flagtand is brnm e/gSf d J; ^7" ï00^- De fchorfch in de lengte minder die rf™ §?„ ' ƒ b°pt op den buitenkant eene groef de van het^ vooTfte e?nd i^ennf^. ° den/00rê;aa"den flagtand. Dedoorftieevan het yvoor f enmen oXllfri^ Tl? daar op de korreIs die van twee lynen ^^S^^J^SSA 5" ^ nig doof, zoude dezelve evenwel inet belSen dar X' ^ wierdt aangenoomen: deze flaetüd n Z i t dlt y70or in den handcl Siberien gevonden, en door Sr Z t >r!? V°?Sn **» evenvvel in No. DCL>XCV» bezorgd.
kleine ES? wttT/°HUs tornen f^ar alleenlvk op eene eenUen^At7eT- Ènt^l ^ J?e do0^ heeft ü^ vVfdunnen n
d m hno A & f?T de,flagta«d flegts drie voeten en een halven mum lang zy. Deze flagtand maakt een zeer duidelvken keo-el en itJShUt
ZlÈSf^f^^ deSZdfs *?* e,'nd veelllkklr isf en Snt dc^teS^ïï^r1, eve"redjSheid der ]e"Ste van den flagtand; wam
den W het Sootft orTu ^ D° fch°rfth is ^Wnoomen geworden langs net grootft gedeelte van den buitenkant van dezen flagtand; het
M 2



92 DE NATUURLYKE HISTORIE
fchynt dat dezelve in den grond gezeeten heeft. Dezelve weegt vier-en-twirrtig ponden zeven oneen; hy is van de linkerzyde.
N°. DCDXCVIIL Andere flagtand van een olyfant. Deze flagtand is flegts twee voeten twee duimen en een halven lang, en de omtrek van deszelfs agterfte eind is van dertien duimen;zyne holligheid heeft niet veel meer dan een halven voet diepte; de randen van deze holligheid fchynen evenwel niet veel verkort te zyn, maar het voorfte eind is vermeld door de bederving van het yvoor. Indien de flagtand geheel was zoude dezelve omtrent drie voeten lengte hebben. Men ziet dat 'er verfcheiden van de keselaotio-e laagen zyn los gegaan,die het voorfte eind maakten; dezulken die bloot liggen zyn aardagtig en van eene gryze witagtige kleur, zy kleeven op de toni-: zyn zagt en kunnen ftuk gewreeven worden, het geen toont dat hunne zelfftandigheid aangedaan is geworden door een langduung verblyf in den <rrond;maar men onderfcheidt daaraan, het maakzel en de korrels van het woor : deze flagtand heeft eene kleine kromte die aanwyft dat dezelve van de refter zyde koomt. Dezelve weegt dertien ponden en elf oneen; deszelfs fchorfch is op verfcheiden plaatfen vergaan, en het geen daar van overig is heeft eene bruine kleur f».
No. DCDXCIX. Stukken van de flagtanden van een olyfant. Het yvoor van die ftukken is geheel ontaard door een lang verblyf in den grond en in eene zelfftandigheid veranderd, die vry wat naar zegelaarde gelvkt fterk op de tong kleeft, en eene zeer witte kleur, en kleine brume of zwarte takfehietmgen of aderen heeft. Men onderfcheidt aan die ftukken den fchorfch van den flagtand, de kegelagtige en op een liggende laagen waaruit dezelve zvn te zamengefteld, en de rigting der vezelen waaruit zy gevormd worden. Deze ftukken zyn van Toulouze door den Hr. Marcassus, Baron van Puimorin aan het kabinet gezonden. Men heeft dezelve twee voeten onder den grond gevonden in den omtrek van het Hospitaal van Loretto, dat op het a°terft eind van een zeer hoogen heuvel ftaat, een kwartier uurs van het Kasteelvan Alan af, dat aan den Hr. de Biflchop de Cominges behoort. No. M. Andere ftukken van de flagtanden van een olyfant. Deze ftukken zyn verfteend en zeer hard; zy wederftaan de werking vair het fterk water, zy zyn gedeeltelyk wit, en gedeeltelyk ligt okergeel van kleur ■ het langfte van die ftukken is byna een voet lang en omtrent vier duimen breed op de breedfte plaats, en vier of vyf lynen dik op de dikfte; men ziet daar de kromte in de lengte en in de dwarfchte aan, welke men aan de flagtanden van een olyfant gewaar wordt, maar men bemerkt daar het maakzel van het yvoor niet zeer duidelyk aan; deze ftukken zyn digt by Jaik in de woeftyn der Kalmukken gevonden, en door den Hr. de l'Isle voor brokken en flagtanden van olyfanten medegebragt. _
No. ML Opgegraaven yvoor van Siberien. Dit ftuk is niet groot; men ziet daar onderfcheidenlyk het maakzel van het yvoor aan; deszelfs zelfftandigheid fchynt weinig veranderd te zyn;maar het kleeft flerk op de tong.
(n) Zie het artykel onder N°. MXXXV opgegeeven..



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 9!
N"\ MII. Verfteend yvoor dat in turkoois-fteen veranderd is. Dit yvoor is aan kleine ftukjes van eene witte of witagtige kleur het is hard, kleeft fterk op de tong, en deszelfs korrels vertoonen zig zeer flaauw; men ziet haar punt, haare aders,en takfchietingen van eene zwarte of zwartagtige kleur aan, wanneer men hetzelve aan het vuur bloot ftelt, neemt het eene blaauwe kleur aan, en verandert in een turkoois-fteen; dit verfteend yvoor koomt uit Neder-Languedoc in den omtrek van de Simorre, te Baillabatz te Laymont en naar den kant van Auch te Gimont en te Caftres. De Hr de Reaumur heeft de befchryving van dien rayn van turkooizen in de Mémoires de t Academie royale des Sciences , année 1715 gegeeven. Men ziet uit die belchryving niet dat het yvoor een gedeelte van dien myn uitmaakt; maar ik heb het zelve herkend onder de ftukken die aan den Hr. de Reaumur zyn toegezonden geworden, en die tegenwoordig in het kabinet van den Koning bewaard worden. Het yvoor zit in de mynen, met eenige tanden, beenderen, enz. 0 '
N°. MUI. Verfteend yvoor dat in turkoois-fteen veranderd is Men ziet nog zeer duidelyk het maakzel Van het yvoor aan deze verfteende ftukken, aan welkende werking van het vuur eene blaauwe kleur gegeeven heeft. Daar zyn er die deze kleur in minder dan twee of drie uuren aanneemen; voor anderen worden 'er vier of vyf üuren vereifcht • men maakt dezelve van langzaamerhand heet, om te maaken dat zy niet fpringen- indien men dezelve te lang aan het vuur laat bloot gefteld, verdwynt het blaauw, en volgt daar zomtyds eene lelyke tint geelagtige of zwarte kleur op. De Perfifche Turkooizen aan het vuur bloot gefteld zynde, verliezen ook hunne blaauwe kleur in minder dan een kwartier uurs, De Hr. de Reaumur verhaalt in de Memoires onder het voorgaand Artikul aangehaald de behandelingen welke men volgt om de blaauwe kleur aan de turkoois-myn van Languedoc te geeven; hy gelooft dat die kleur koomt van de punten , de aders en kleine banden en van eene zwartagtig blaauwe kleur, welke men in de zelfftandigheid van dien myn gewaar wordt, en dat deze de bewaarplaatfen zyn van eene blaauwe kleur die donker genoeg is om daar eene ligter tint van aan den geheelen fteen yan over te doen. De turkooizen van Languedoc zyn niet zeer veel minder dan de Oofterfcne, volgens het gevoelen van den Hr. de Reaumur; hy deedt verfcheiden van de turkooizen van Languedoc door een Juwelier bewerken die groote verfcheidenheden in derzelver hardheid, polyftzel en kleur vondt • hy oordeelde 'er eemgen den naam van oude Rots-turkooizen waardin Ber' guen beweert dat het blaauw van onze turkooizen duurzaamer is dan dat van de Perfiaanfche; het is zeker dat die twee fteenen verfchillende zvn want het fterkwater, en het aqua regis ontbinden de turkooizen van Languedoc, terwyl het fterk water geen kragt heeft op die van Perfie; het aqua regis maakt dezelve tot een foort van witagtige pap.
No. MIV. Een ftuk van den flagtand van een olyfant tot een keifteen verfteend
Dit ftuk heeft vyf duimen negen lynen omtreks, en omtrent zes duimen en een halven lengte, het is dwarfch door gezaagd geworden; de beide vlakken van die doorfneede hebben, een zo fraai polyftzel aangenoomen als dat hetwelk
M 3



94 DE NATUURLYKE HISTORIE
de agaaten en de andere fyne fteenen aanneemen. Dat verfteende yvoor heeft de hardheid en het gewigt van den keifleen; deszelfs fchorfch gelykt ook naar dien van een keifleen wanneer hy uit den grond gehaald wordt. Men hadt dit ftuk altyd voor eenen verfteenden brok hout aangezien; ook ziet men daar wezendlyk het hart en eenige voorkomens van het maakzel van hout aan; maar ik heb zeer duidelyk de korrels van het yvoor op de vlakten der doorfneede, waarvan reeds melding gemaakt is, onderfcheiden; men ziet daar ook zeer onderfcheidcnlyk de kromme vezels aan, die in eenen ftrydigen zin gerigt zyn, en die door malkanderen te kruiflen ruiten maaken; men wordt ook dit maakzel aan de beide einden van dit ftuk flagtand gewaar, die in verfchillende rigtingen zyn afgebrooken.
No. MV. Een flagtand van een olyfant, in de gedaante van een trompet bewerkt.
Dit ftuk heeft twee voeten en zeven duimen lengte, vier duimen middellyns aan het wyde eind, en flegts elf lynen aan het naauwe, onder eenen rand waardoor hetzelve geëindigd wordt. De mond of de opening van boven is op twee duimen afftands van dat eind geplaatft; dezelve heeft eenen duim lengte en zeven lynen breedte aan haare randen; de zydehngfche randen hebben zeven duimen hoogte, en, zyn indiervoege geboogen dat de grond geene twee lynen breedte heeft; de wanden van het onderft eind van dien mond buigen naar om laag, en geleiden naar eene opening die gemeenfchap heeft met de holligheid van den trompet; deze holligheid volgt de kromte van den flagtand én ftrekt zig tot aan deszelfs dikke eind uit, dat geheel open is. Men heeft om dit fluk te verfieren daar eenige dwarfche lynen en kleine kringen op uitgefneeden, die zwart geverwd zyn.
No. MVI. Een ftuk van een flagtand in verfchillende rigtingen door gefneeden.
Dit is het voorfte gedeelte van een flagtand; hetzelve is vyftien of zeftien duimen lang, heeft elf duimen omtreks aan het dikke eind, en flegts drie duimen aan het dunne. De beide einden zyn dwarfch afgezaagd geworden; daarenboven ziet men nog aan hetzelve eene doorfneede in de lengte die zig over het dikfte gedeelte ter lengte van byna vyf duimen uitftrekt; de vlakken van die verfchillende doorfneeden zyn glad; men ziet daar het maakzel van het yvoor aan, en deszelfs zaad of korrels, die zig zeer duidelyk op de dwarfche doorfneede vertoonen. Dit ftuk beftaat uit drie deelen, die door de doorfneeden gefcheiden zyn, en met fcharmeren aan malkanderen vaftgemaakt. Schoon dit ftuk flagtand in Siberien gevonden is, van waar hetzelve door den Hr. de i/Isle voor het kabinet is medegebragt, is deszelfs yvoor gaaf, van dezelfde kleur als dat van den flagtand onder N •. DCDXCVI bygebragt. N°. MVIT. Groen yvoor.
Dit ftuk is het eind van een flagtand; het vlak der doorfneede heeft flegts eenen duim zeven lynen in zynen grootften middellyn. Dit vlak is van eene witte of witagtige kleur om het hart, en in den omtrek ter dikte van omtrent eene lyn; al het overige is van eene olyfagtige kleur, waar van de geelagtige tint byna geheel de overhand heeft op de groenagtige. De olyfkleur van verfcheiden brokken van dien flagtand heeft haaren fiand gehouden zo lang de-



BESCHRYVING VAN HET KABINET. „
zelve op eene frifche plaats in het water nf ?»w i
worden ;maar zo dra men dezel^ïfdfu *? mTWyn Zwaard zyn ge* ben zy langzamerhand hunne oX^S ^ heeft bloo< gefteld,hebHet ftuk dat onder het tegenwoordig nol zeJfsbu"ne witte kleur verloeren. wyn bewaard. genwoordig nommer wordt bygebragt, wordt in mout-
Dit yworS eSSS^rS f^'* ^W gedaante is die van een ovaal, welfITJ^I f,68 lynen dik> derze1^ gen lynen is, en de kleine van vyfLïZ^f*^11 ^£ duiraen ne' zynen natuurlyken fchorfch die SfcrtT A^S* h ^' ?!f fneede heeft men ziet daar alle de kentekenen van 1^ er beide vIakken ZY" glad; van den olyfant zyn opgegeeve In £wJJÖ°? aa"> die in de befchryving werklieden den naam van llZZèn "eevef ?T W1"G vIakken waaraan de fneede met dien der flagtanden van fex l. mm dcn omtrek van deze
DCDLXXXVII is bygehra? ma^TT V^fW* da£ onde^ nommer die den flagtand hadt,Marvin dezefh de befluiten dat de olyfant,
ten hoog was mgevalle de ï^teflffiS^^S8* ^ aan die van het dier in hoogte. 1Jagtanden w dikte geevenredigd zy
No. MIX. Yvoor waarvan de korrels zürnist ; i
Dit «uk ^™elkeraanr^ vertomen>en
Uit ituk beftaat in eene fneede diV tJï, „,„n 's t>eweeft ts.. is; degiooteiiüdddlyn^bed^tód^^^ ovaal en drie ]ynen dik duimen vyf lynen. feteX^^^i^^ de kIeme twee ook maaken verfcheiden van de btó^S^^^ÏÏ"1 die plaat' Daar is reden om te gelooven dat de flaJ f i gedeelten van ovaaleu. plaatfe alwaar de laagen zyn SoLl af^eten was ter
tanden door dezelve&tegen harirKmen ! Y ^ V£rllyten hunne fla?" opzamelt welke men hier en daar SSZSS 'en Wanneer ■« die
zelve ook af door hen ]angs Tn %^^dt^fpieid vindt> % men detouw vaftgemaakt te hebben ê * te 1Iepen' na dezelven aan een No. MX. IVit yvoor. Dit yvoor maakt eene fneede omrinori van eene geelagtige kleur is met zwarfe'evl-ikr •
natuurlyken fchorfch, die
le en regelmaatige gedaante, waarvan de JmZ S nde, is van eene ova:1ven lynen lengte heeft, en de klernTdrie Kn^^i^6 dllimen en ze" zynduidelykgetekend, en deszelfs kleü v1ITn fnafZ^5^elfskorrels twee anderen onder de twee vorige nmtmZ* 1 u Vlt: deze fneede en de flagtanden afgenoomen; zy 2y3e Sïï?zvn van oe
TVo myt <r„, . 3 P a£ °P Ilaare beide vlakten i\o. MX£ 2W we* grove korrels. viaiaen.
Dit ituk is een gedeelte van eene fneerle a\» ^ r i genoomen; deszelfs korrels zyn zo du dehk lfrfch van den flagtand Ja affchynen uittefteeken. 3 duidelyk dat zy op verfcheiden plaatfen
De ^^^Za^^t^r ^^andgefneeden. ve heeft flegts eene of anderhalve lyn S-T, ^ Vyf dm*me^ doorfchynendheid van het yvoor £ o^deS 5^<£^



9Ö DE NATUURLYKE HISTORIE
zvn de solven welke deszelfs vezels maaken, en men wordt regte lynen gewaar'die in de lengte loopen op de vlakte der doorfneede van den fchorfch die de beide zyden van deze plaat eindigt.
N». MXIII. Yvoor met geel gevlakt. ■ ■
Dit is eene plaat ook uit de lengte van den flagtand gefneeden;zy isbezaaid mei kleine vlakjes,aan welke de werklieden den naam van vlammen geeven; daar zyn 'er verfcheiden die niet door den plaat heen dringen, fchoon dezelve geene lyn dikte heeft.
N°. MXIV. Yvoor dat weggevr eeten ts. • Dit ftuk maakt eene ovaale plaat van vyf lynen dikte en van vyf"duimen lengte over haare grootfte nliddellyn; dezelve is dwarfch van den flagandaf geïoomen ter plaatfe van de holligheid van dezen tand; want daar is een gat fn deze plaat, dat op verre na niet in het midden zit, het geen doet zien dat de groe vïn'dit yvoor zeer onregelmaatig geweeft is; hetzelve is ook zeer gebrekkig geweeft; want daar is een plek aan van vier duimen lang en byna fenenduimbreed, op welke het yvoor van eene zeer flegte hoedaamgheid ?f en van een zeer ongewoon maakzel; dat gedeelte van de plaat is omringd van e n g af yvoo,-en is daar voor een gedeelte van gefcheiden door eene fpleet die dwarfch door de fneede heenloopt. Daar zyn ook aan het gebrekkige gedeelreholligheden, welker wanden met knobbeltjes en punten bezet zyn. Deze fneede ifgfad op de beide vlakten ; derzelver fchorfch heeft geelagtige en bruine kleu^n- MXV> Beenuitwafch van den flagtand van een olyfant. _ Deze beenuitwafch is byna zeven duimen en een halven lang, dezelve; is 7eer dun en puntig aan het" eind; hy is flegts agt lynen over zyne grootfte breedte! die by den wortel is, groot; en flegts vier lynen dik; hy is bezet met punten en knobbels; deszelfs kleur is rosagtig. Men heeft denzelvenm de hol iS "an een flagtand gevonden,en men heeft hem op eemgen afftandvan zvnen^mll doorgelheeden met den flagtand door te zaagen; men heef de See ftukken by eikanderen gevoegd. Men ziet aan de doorfneede dat de kleur van de inwendige zelfftandigheid van dien beenuitwafch geelagtig is; ™Two^ van het maakzel van het yvoor aan gewaar,
raar^leenlyk^ de voetfpooren van verfcheiden vereenigde bolletjes, het geen de uitvating van eenig vogt aanduidt.
No MXVI. Ander beenuitwafch van het yvoor. Dit ftuk' is zeer groot in vergelyking van dat hetwelk onder het voorgaand nommer is bygebragt; want het is twee of drie duimen breed en heeft anSerSven duim in zyne grootfte dikte; deszelfs lengte bedraagt flegts drie: duimen en een halven. Deszelfs zelfftandigheid is van denzelfden aart heeft deSe kleuren en hetzelfde voorkoomen als de andere beenuitwafch: het is Suf bedekt met knobbeltjes van verfchillende grootten; het fchynt uit verSde knobbeltjes zaamgefteld te zyn; maar men ziet derzelver doorfneede ter plaatfe alwaar dit ftuk door gezaagd is geworden.
No MXVII Een ftuk yvoor waarin een fnaphaans kogel bevat ts. Dit ftuk'wordt aan de eene zyde geëindigd door den fchorfch van^en flagtand en aan de andere door de wanden van deszelfs holligheid. Het heeft



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 91
vier duimen en een halven lengte, twee duimen dikte aan het eene eind tusfchen den fchorfch van den flagtand en de wanden van de «dffhoShe5 en twee duimen eene lyn en eene halve aan het ander einl-Ditftuk In het
vvrof ze";twZlfdf^ Ve;de?ld£ CCn VZerCn k^ in tweeën die vyt ot zes lynen m ddellyns heeft, en waarvan de eene helft beflooten zit in de doorfneede van het ftuk waarvan wy hier fpreeken, op vvf Zen afftand van de bmtenfte wanden van den flagtand. Men heeft Zt ftuk vvooagTer den kogel opengefpouwenmen ziet door middel van didoïrfiieTd dat de
SSSt^T1 °°k dat f zeIfftandi^ van het yvoofgewelken en zamengedrukt is, tot op zeven lynen onder den kogel, en dat het eenen
van het yvooi, en die enkeld door de kragt van den koo-el veroorzaakt is
aan net eind waarin de kogel zit dan aan het ander, is het zeker dat de koe-el
to^^f* ^ de»flW, en de kibbel * J£ zelis punt toe zat, dat is te zeggen, naar deszelfs voorfte eind toe De olvfant is dus van agteren gefchooten geworden, en de kogel is in den flagtand inge gaan. Aan het gedeelte dat tuffchen het ftuk zat dit ik befc^ffi katoen van het dier : de andere helft van den kogel is in dat deel b vven vaft zitten , waaraan ook de blyken van deszelfs ingang moetenzyn Het uLerk zei dat de kogel op het yvoor heeft voortgebmgt bewyftSszeffiShn' digheid minder breekbaar is dan die der berderen; dlth^zd^d^rd^ kogel gefchokt zamengedrukt en op een gezakt t'e zy^h^Z^S^ ontvangen heeft ; dat het de gedaante van een knobbel heeft aano-enóomeiXJ eene eelt te maaken, en dat by gevolge de olyfant eenen zekeren^tyd leefd heeft na den fchoot ontvangen te hebben. Deze kogel is in dit ftVkyvooIn
5 . 66ne,Plaats verdiende m zyn kabinet van de natuurlyke Hiftorie en beval dat het daar weder in geplaatft moeft worden. e 5 n Devai
No. MXVIII Defpruit van een agt er tand van het bovenft kaakbeen van een olyfant.
Dit ftuk koomt in de regterzyde van het bovenft kaakbeen van heto-eraamte van den olyfant onder No. DCDLXXXVII bygebraot; deszelfs beftfrS maakt een gedeelte van die van den olyfant. oeszeirs belchryvmg
No. MXIX. De eerfte baktand van het bovenft kaakbeen van een jonden
olyfant. b N*. MXX. De eerfte baktand uit het onderft kaakbeen van een jonden olyfant. ö Deze tand, en die van het voorgaand nommer koomen uit de linker zyde der kaakbeenderen van den jongen olyfant onder N . DCDLXXXIII bwe-
bPnêtLZy h?bCn r^11' £WGe duimen kn2te' van voren naar agteren gemeeten eenen duim breedte, en twee duimen hoogte; men heeft melding st
^J^SST ^ ^ ™ ^tal der plaaten wStïy
No. MXXI. Een baktand van een olyfant
TLDeet1^1^ ^ d' eerfteNvan de ^ zyde des bovenften



$8 DE NATUURLYKE HISTORIE
kaakbeens; dezelve is ten naaften by van de eigen grootte als die welke daar aan beantwoordt in het geraamte onder N \ DCDLXXXVII bygebragt. N0.. MXXII. Andere baktand van een olyfant. De lengte van dien tand is van agt duimen en agt lynen, dezelve is drie duimen en drie lynen breed, en vier duimen en een halven hoog van de bafis af tot aan het eind van de wortels, op de hoogfte plaats van den tand gemeeten, die deszelfs agterft gedeelte is. Het fchynt dat deze tand de tweede was van de regter zyde des bovenften kaakbeens : de bafis is door de wryving van het kaauwen byna tot onder haar agterft gedeelte afgefleeten. Als men dezen tand vergelykt met dien die daar mede overeenkoomt in het geraamte onder N<\ DCDLXXXVII bygebragt, heeft men reden om te denken dat dezelve van een olyfant is van negen voeten drie duimen hoogte; dezelve is van eene bruine kleur, die aantoont dat hy onder den grond geleegen heeft; de deelen die niet van verglaaszel zyn, zyn daaraan bedorven; zy zyn wryfbaar, en veranderen door het fteric water. Deze tand beftaat uit veertien plaaten, en weegt zes ponden.
N°. MXXIII. Andere tand van een olyfant.. Deze tand fchynt de tweede van de linker zyde te zyn uit het bovenft kaakbeen ; dezelve is langer en hooger dan de voorgaande; want hy is negen duimen tien lynen lang, zes duimen agt lynen hoog, en flegts drie duimen twee lynen breed. Deszelfs grootfte hoogte is in het midden, omdat de bafis flegts op de helft van haare lengte door cle wryving van het kaauwen is afgefleeten, gelyk de tand die met denzelven overeenkoomt in het geraamte onder N\. DCDLXXXVII bygebragt. Het verfebil van lengte dat tuffchen deze beide tanden plaats heeft, doet vermoeden dat de grootfte van een olyfant koomt van tien voeten zes duimen hoogte; dewyl de bafis van dezen tand flegts op de helft van haare lengte afgefleeten is, heeft men rede om te denken dat deze olyfant minder in jaaren gevorderd was dan die welke den tand hadt onder het voorgaand nommer bygebragt, nadien die tand aan de bafis byna over haare geheele lengte afgefleeten is, maar indien dit zo ware zoude de jongfte olyfant eenen voet drie duimen hooger geweeft zyn dan de oudfte; het geen tegenftrydig zoude voorkoomen,indien men niet wiftdat de olyfanten onderverichillende "lugtftreeken meer of' minder groot worden. De tand waarvan wy hier fpreeken is ten naaften by in denzelfden ftaat als die van het voorgaand nommer ; dezelven beftaat ten minften uit twee-en-twintig plaaten, waarvan eenip-en losgegaan en gebrooken zyn. Schoon 'er eenige gedeelten van die plaaten weg°zyn, weegt die tand agt ponden en een halven. N \ MXXIV. Stukken van den tand van een olyfant. Daar zyn onder deze ftukken vyf byna geheele plaaten, zy hebben tot drie duimen tien lynen breedte, en agt duimen eene lyn lengte; als men de breedte van deze plaaten met de dikte van den breedften tand van het geraamte vergelykt, dat onder N\ DCDLXXXVII is bygebragt, mag men befluiten dat deze ftukken tanden van een olyfant koomen van elf voeten elf duimen hoogte ; zy zyn door hun verblyf in den grond nog meer veranderd dan de tand van het voorgaand nommer; men ziet daar zeer fraaie takfohietingen aan van eene zwarte kleur, en eenige voorboomens van oker. Deze ftukken en de bei-



BESCHRYVING VAN HÊT KABINET. 0p
de tanden van de twee voorgaande nommers nn ,innr u
Siberien medegebragt. nommeis z\n door den Hr. de l'Isle uit
No. MXXV. ©üö eenen olyfant stand.
digheden zyn weinig aangedaan. vcucnemen zemtan-
N°' MYx7m AnJhffiunk?an te» olyfanstand. tt.i ij! ' A1- Ander ftuk van een olyfantstand.
dit ftuk van den tweeden baktand der linker zvde van het
bbr^
zy hebben elk drie duimen en eene^lyn fee
No. MXXVÏlI. ^« olyfantstand. Deze tand fchynt de tweede van de linker ™Jt> „ j /r , ,, dezelve is agt duimen lang, twee duinen L22 ]vSn dik e? kffe.ens 5 vier lynen hoog; dezelve weegt vier ponden^ Irtln onceif en%t P7Xf deszelfs oppervlakte is in den grond veranderdU™X i T drachl"enï
r^ylt Sfl^uwen zyn SgSe en ^ * MS ™n den t3nd d°°'
Deze tand is klein en naar het fchynt een der voortanen rw i van denzelven is gaaf, doch de andere Lh^ftaXheirT vergïaaszel bedorven. zeintandigUeid is weggevreeten of
rv, .MXXX" Een zeef ftM olyfantstand
Dit ftuk is flegts een zeer klein ftuk van een veifteenden tand • het f, * Mrd' No h/ dC ZCC gevonden11 ^ 15 ^
t^- i?*™' Defprutt van een olyfantstand.
Dit ituk beftaat uit negen plaaten, waarvan de o-mnf-rt*,-, lynen lengte, en drie duimen vier ynSi^^hffi^T11 ^ zeer hard, maar de tuflehenruimten die dezelven v n een S/h*^ zyi] aarde; dit ftuk is aan het kabinet gezonden doo'denV " r n ZyV01 kureur Generaal van Metz. 1 ttn DE cHAMPEL,Pro-
No. MXXXII. Een fchouderblad van een olyfant
voor den doorn * en dat de voorfte zvde » £
N 2



IOO
DE NATUURLYKE HISTORIE
overig van het gedeelte dat agter den doorn zit, en dat den hoek en de agterfte zyde en een groot ftuk van de bafis maakte: de punt van den doorn en deszelfs uitfteekzel beftaan niet meer, maar het lighaam van den doorn, de hals en het hoofd van het fchouderblad zyn geheel. Dit been is in den grond gevonden ter diepte van twee voeten in een zeer oud bofch dat in Bourgonje ligt, drie mylen voorby Challon-fur-Solane ,naar den kant van Tournus. De Hr. Geoffroy, lid van de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen, aan wien het was toegezonden, vertoonde het aan deze vergadering, en fchonk het daarop aan het kabinet van den Koning. Men heeft daar melding van gemaakt in de Hiftorie dezer Akademie voor den jaare 174.3, page 49. De Hr. de Mairan heeft gedagt dat dit been in zyn geheel twee voeten en een halven lang zoude zyn, en als men die lengte met die van het fchouderblad van den olyfant uit dc diergaarde van Verfailles vergelykt; befluit hy daaruit dat de olyfant aan welken dit opgegraaven fchouderblad behoord heeft, tien voeten en drie duimen hoogte hadt. De zelfftandigheid van dat been heeft geene groote verandering in den grond ondervonden, en daar alleenlyk eene bruine kleur in aangenoomen; dezelve kleeft een weinig aan de tong.
N\ MXXXIII. Een fchouderbeen of armbeen van een olyfant. Dit been heeft twee voeten zeven duimen en tien lynen lengte; de voegen der uitfleekzels zyn daar wel op getekend; het gelykt volmaakt in gedaante, naar het fchouderbeen van de regter zyde aan welk het beantwoordt aan het geraamte onder N\ DCDLXXXVII bygebragt; en als men de grootten van deze twee beenderen vergelykt, mag men daar uit befluiten dat de olyfant waartoe dit.been behoorde,, agt voeten vier duimen hoog was. De Hr. de l'Isle heeft dit been van de ftad van Berezoas aan den ïrtifch, uit de noordelyke provintien van Siberien medegebragt. Het heeft eene bruine kleur en kleeft een weinig aan de tong, maar deszelfs zelfftandigheid is niet meer veranderd dan die van het zo even gemeld fchouderblad.
N°. MXXXIV. Een dyebeen van een olyfant. Dit dyebeen is door den Hr. de l'Isle.uit Siberien mede gebragt, met het fchouderbeen van het voorgaand nommer, men heeft het ook in den grond gevonden, maar het.kleeft minder aan de tong, en heeft eene gryze kleur* het is over zyne lengte gefpleeten, en deszelfs bovenfte uitfteekzel is afgebrooken; de zamenvoeging van dat van het onderft eind is zeer duidelyk. Indien dit been geheel was, zoude deszelfs lengte drie voeten en vyf duimen bedraagen; deszelfs breedte, boven de graat van de buiten zyde en van deszelfs middelft onderft gedeelte gemeeten, is van vyf duimen agt lynen. Als men die afmeetingen vergefykt met die van het linker dyebeen van het °-eraamte onder No. DCDLXXXVII bygebragt, ziet men dat het tegenwoordi- ge daar niet van verfchilt dan daarin dat het naar evenredigheid breeder is maar dit verfchil koomt van dat van den ouderdom; want men weet dat de beenderen een weinig meer in de dikte dan in de lengte groeien naar maate de ouderdom toeneemt. Ik heb in eene Memorie in den jaare 1761 aan de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen voorgeleezen fV), doen zien dat
(o) Mémoires Jur des os .£ƒ des dsnts nmnraytalles par Uur. grandeur.



beschryving van het kabinet.
101
dit verfchd van evenredigheden zeer duidelyk is in de beenderen van den olyfant, in verfchillende ouderdommen befchouwd; dezelfde onevenredigheid kan ook van 4e kunne koomen j de beenderen van de mannetjes zyn dikker dan die van de wyfjes, ten minften onder de viervoetige dieren. Wy weeten dat het boven aangehaald geraamte van een wyfjes olyfant genoomen is; maar men weet met van welk eene kunne de olyfant was aan wien het dyebeen behoord heeft dat in Siberien gevonden is. Dit dyebeen weegt agt-en-dertig ponden zes oneen en eene halve; zonder uitfteekzel, terwyl dat van het geraamte flegts tien oneen en drie vierde weegt.
N >. MXXXV. Ander dyebeen van een olyfant. Dit been is een weinig korter dan het dyebeen in Siberien gevonden, en onder het voorgaand nommer bygebragt, want het is flegts drie voeten vier duimen en negen lynen lang, maar deszelfs breedte is van zes duimen en agt lynen; dus is het naar evenredigheid veel breeder dan het dyebeen uit Siberien,deze onevenredigheid is zo groot dat zy dit been tot nu toe onkenbaar gemaakt heeft, fchoon het in alle andere opzigten, wat de uitwendige gedaante en het inwendig maakzel betreft, naar het dyebeen van het geraamte gelykt dat onder No. DCDLXXXVII bygebragt is. Het verfchil van breedte,datontzachelyk is, fchynt genoegzaam te zyn om dit been aan een ander dier toe te fchryven dat grooter zoude moeten zyn dan de olyfant; maar gelyk men 'er geen grooter kent, moeft men zynen toevlugt neemen tot den zogenaamden Mammout; dit verdigte dier is in de noordelyke landen uitgedagt, alwaar men zeer dikwils beenderen,tanden en flagtanden van olyfanten vindt. Daar zyn weigni°lieden die olyfanten van het groote flag gezien hebben, en het is niet altyd ge^ noeg 'er gezien te hebben om een juift denkbeeld te krygen van de ontzachelyke grootte van derzelver flagtanden, tanden, en andere gedeelte; de geheele maffa van het dier doet dezelve minder groot fchynen dan zy het zouden fchynen indien zy van het overige des lighaams waren afgefcheiden; wanneer men dezelve dus nu en dan in landen vindt alwaar geene olyfanten zyn is men verbaasd van zulke groote beenderen te vinden. By gebrek van de kennis der vergelykende ontleedkunde, om derzelver onderfcheidende kentekenen te toonen en het dier aantewyzen tot hetwelk zy belmoren, geeft men zie aan het vuur zyner verbeelding over; de grootte van die beenderen wordt verbaazend en fchynt die van alle bekende dieren te overtreffen. Men is ook in die dwaaling vervallen ten opzigte van den flagtand van een olyfant onder No. DCDXCVI bygebragt, gelyk ook omtrent 'het dyebeen waarvan wy hier fpreeken. Als men dit been en het dyebeen van Siberien met- dyebeenderen van volwaffche menfehen vergelykt, heb ik gezien dat het verfchil van breedte met grooter is tuffchen die olyfants beenderen dan tuffchen menfehen beenderen. Men zoude ook de oorzaak van dat verfchil van breedte in het verfchil van kunne moogen zoeken , indien het dyebeen uit Siberien , dat het minft breed is , van een wyfjes olyfant kwam , en zo het dyebeen waarvan wy hier fpreeken, en dat het.breedfte is, van een mannetjes olyfant ware, gelyk 'er alle reden is om zulks te denken (ƒ>). Dit dyebeen.
(f) Zie de Mémoires de l'Académie des Sciences, année 1762.
n 3



«* DE NATUURLYKE HISTORIE
weegt negen-en-vyftig ponden; men heeft ons gezegd dat het in den Jaare #*i in Kanada gevonden was. Zie hier wat wy daarvan weeten uit eene aantekening welke de Hr. Fabry ons ten dien opzigte gegeeven heeft. „ De Hr, de Baron de Longueil trok uit Kanada met eene groote party Franichen „ en Wilden om zig met den Hr. de Bienville aan de Mifhfippi, op eene „ vaftgeftelde plaats te gaan vereenigen om de Chikachas Wilden te gaan be„ ftryden. De Kr. de Longueil in plaats van den gewoonen weg van de „ engte te gaan, maakte eenen omweg van vyf mylen by het uithoornen van „ het meir Evie, en trok met zyne Kanoes de rivier Oio af tot aan derzelver „ uitwatering in de Miffifippi, vyf-en-dertig mylen onder de Iluneezen. Wan„ neer hy byna half wege in de rivier Oio was, vonden eenige Wilden die „ rondom het leger jaagden,de beenderen van die groote dieren op den oever „ van een moeras. Zy bragten een dvebcen en flagtanden m het kamp te rug „ welke men voor beenderen van een olyfant aanzag, en welke de Hr. de „ Longueuil in 1740 naar Frankrvk overbi-ngt, De Hr. de Lignery,Lui„ tenant in Kanada, die den Hr. de Longueil verzelde, heeft een dag ver„ haal van dien veldtogt gegeeven, in het welk hy de ontdekking der beeu„ deren waarvan wy hier fpreeken, omftandig heeft opgegeeven ". Wy hebben deze befchryving niet te zien kunnen krygen, en de aantekening welke ik koom by te bren geblaat ons eenige twyfeling over, want het fchynt dat deze beenderen op de oppervlakte van den grond lagen, en met bcgraaven waren, het geen moet doen vermoeden dat zy wel van elders derwaards zouden hebben kunnen gebragt worden: maar wy hebben een van die flagtanden met het dyebeen waarvan hier gefprooken wordt. De befchryving van dezen flagtand is onder N'. DCDXCVIII bygebragt; deszelfs aart is niet twyfelagtig, men herkent zeer onderfcheidenlyk in deszelfs zelfftandigheid de kegelagtige en eio-en middelpuntige laagen van de flagtanden van den olyfant, benevens het maakzel en de korrels van het yvoor. Het vinden van dezen flagtand by het dyebeen zoude reeds doen vermoeden dat het eveneens als deze van een olyfant koomt, maar de gelykenis welke dit been met het dyebeen uit het geraamte van den olyfant heeft, levert daar een bewys van op. De Hr. du Hamet , lid van de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen, heeft ons gezeo-d dat de Hr. de Longueil in 1740 ook zeer groote baktanden hadt mede gebragt, die insgelyks in Kanada gevonden waren, miffchien by den flagtand en het dyebeen waarvan ik hier melding koom te maaken. Deze tanden hebben niet een kenteken van die der olyfanten,maar zy hebben veel overeenkomfl: met die van den hippopotamus; dus is 'er reden om te denken dat zy van dat dier kunnen koomen;want men kan niet wel vermoeden dat deze tanden van denzelfden kop als de flagtand gekoomen zyn, of dat zy een gedeelte o-emaakt hebben van het eigen geraamte als waarvan het dyebeen is, daar wvhier melding van maaken ; als men zulks onderftelt, zoude men ook een onbekend dier moeten onderftellen dat gelyke flagtanden aan die van den olyfant zoude hebben, en baktanden die overeenkomftig waren met die van den olyfant (jj).
(q) Zie de Mémmes de 1'Académie Royale des Sciettces, mnée 1762.



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 103
No. MXXXVI. Stukken van het dyebeen van een olyfant.
Daar is niet dan het onderfte eind van dit dyebeen dat geheel is; men ziet door deszelfs maakzel dat het van de regter zyde is, en men ziet ook door de dikte van dat eind dat dit dyebeen ten naaften by dezelfde grootte hadt als dat hetwelk by No. MXXXIV is bygebragt; de ftukken waarvan wy hier fpreeken , zyn door den Hr. de l'Isle uit Siberien medegebragt geworden; zy hebben eene bruine kleur, derzelver zelfftandigheid breekt ligtelyk en kleeft op de tong; deze hoedanigheden en deze kleur koomen van het verblyf dat deze beenderen in den grond gehad hebben.
No. MXXXV1I. Andere ftukken van olyfantsbeenderen.
Deze ftukken zyn niet groot genoeg om de beenderen te doen kennen waarvan zy een gedeelte maaken. Men heeft dezelve in Siberien by Jaïk gevonden. De Hr. de l'Isle heeft dezelve voor het kabinet van den Koning mede gebragt; derzelver zelfftandigheid is fterk aangetaft geworden door hun verblyf in den grond; dezelve kleeft fterk op de tong, op zommige plaatfen verbryzelt zy zig tuffchen de vingeren; deze ftukken van beenderen in verfchillende rigtingen gebrooken zynde, ziet men daar het maakzel van hunne fponsagtige en digte zelfftandigheid aan.
No. MXXXVIII. Bezoard-fteen van een olyfant.
Het gewigt en de grootte van dezen fteen toonen dat dezelve van een groot dier koomt; _ dezelve weegt agt ponden, vyftien oneen en zes drachmen; hy heeft eene eironde gedaante die een weinig plat is op drie plaatfen, die even verre van malkanderen af, en in diervoege gefchikt zitten, dat het eirond drie vlakke zyden heeft, welker vlakken even wydig zyn aan deszelfs groote middellyn, en drie rondagtige kanten. _ De groote middellyn is zeven duimen vier lynen en een halve lang; de kleine middellyn is van vyf duimen en negen tot elf lynen; de oppervlakte van dezen fteen is of gedeeltelyk grys of geelagtig van kleur, en gedeeltelyk ros of zwartagtig; zy is op verfcheiden plaatfen effen en glad, voornamelyk aan de beide einden van het eirond, maar op andere plaatfen heeft dezelve ongelykheden, of men ziet dat de uitwendige laagen vernield of afgebrooken zyn geworden.



104
DE NATUURLYKE HISTORIE
DE RHINOCEROS (*).
N a den olyfant, is derhinoceros het magtigft der viervoetige dieren; hy heeft ten minften twaalf voeten lengte van het einde van den muil tot aan 't begin van den ftaart; zes of zeven voeten hoogte; en de omtrek des lighaams evenaart ten naaften by de lengte (;•). Hy koomt derhalven naby den olyfant in
den
(*) Rhinoceros. Rbinoceros in 't Griekfch en Latyn. Nota. Schoon de naam van dit dier volkomen Griekfch is, was het egter by de oude Grieken niet bekend. Aristoteles maakt 'er geep gewag van ; Strabo is de eerfte Griekfche , en Plinius de eerfte Latynfche fchryyer, die daar van gewaagd hebben ; waarfchynlyk heeft men den rhinoceros niet aangetroffen in dat gedeelte der Indien , daar Alexander was in gedrongen , en alwaar hy eene menigte olyfanten gevonden hadt; want het was niet dan na verloop van drie honderd jaar dat Pompejus het eerfte dit dier te Rome deedt zien.
Rhinocerote in 't Italiaanfch ; Abada by de Portugeezen, volgens Linschot, Navig. in Oriënt, part. II. Francfordii 1599. pag. 44. Abada in de Indien en op Java, volgens Bontius Ind. Oriënt, pag* 50. Abada in Bengalen en te Patana , volgens den Vader Piiilippus Lyon 1669. pag. 371. en volgens de Hollandfche Reizigers. Amft. 1702. tom. I. p. 417. Chiengtuenden in 't Perflaanfch, volgens Pietro della valle , vol, IV. pag. 245. Elkerkedon in't Perfiaanfch, volgens Ciiardin, hetgeen betekent Hoorn-dranger, Amft. 1711. tom. III. pag. 45. Aron-Harifi, volgens Thevenot, Relation de divers voyages, Paris i6$6. pag. 10. De la defcription des animaux & des plantes des Indes, enz.
Rhinoceros. Plin. Hifi. nat. lib. VIII. cap '. 20.
Rhinoceros nat. Hi/iory of the Rhinoceros by Dr. Parsons , Phil. Tranfatl. N°. 470. année 1743. pag. 523. alwaar men ook drie figuuren van dit dier ziet, waarvan het mannetje in 1739. en het wyfje in 1741. te Londen is geweeft.
Le Rhinoceros , Notes de M. de Mours, traducl.frangoife desTranfacl.Philof. année 1743. alwaar men eene zeer goede figuur van dit dier ziet, onder 't opzigt van den Hr. de Mours" gegraveerd.
Rhinoceros a fit & xff«{ Nacricomis Catelani; Abada,Noemba, Javenfibus; Elkerkedon Perfis; Tuabba, Nabba, Cap. Boiicefpei. Nozorozec , Zebati, Polonis.. .. Gomala, Indis, Nafehom. Klein , de Ouadrup. pag. 26". enz. Nota. De Hr. Klein heeft met naauwkeurigheid_ verfcheiden ftukken tot de Hiftorie en Befchryving van dit dier betreklyk, verzameld, en heeft de figuuren van een dubbelen hoorn gegeeven, Plaat II.
The Rhinoceros. Gleanings of naturel Hiftory by George Edwaeds , London 1758. pag. 24. Plaat om laag geteekend met No. 221. De figuur is zeer goed en is in 1752. naar een levend dier gemaakt; het is dezelfde wyfjes Rhinoceros , welken wy hebben gezien en doen afteekenen te Parys in 1749.
(r) Ik heb voor my de aanteekening van een Rhinoceros, gemaakt in 1737 door een officier van de Schaftsbury, een fchip van de Ooftindifche-Compagnie. Die teekening gelykt vry wel naar de myne ; het dier ftierf onder weg uit de Indien herwaards koomende; deze officier hadt het volgende onder aan de teekening gefchreeven. „ Hy was omtrent „ zeven voeten hoog van den grond tot aan den rug , hy hadt de kleur van een varken, „ dat begint te droogen , nadat het zig in de fiyk gewenteld heeft ; hy heeft drie hoorne „ hoeven aan yderen voet, de vouwen van het vel plooijen zig agterwaards over malkan„ deren : men vindt in deze plooijen infekten die daar in ueftelen , duizend beenen , fcor„ pioenen , kleine flangetjes, enz. Hy was nog geen drie jaar oud toen hy uitgeteekend



VAN DEN RHINOCEROS. lQf
den omtrek en zwaarte des lighaams, en zo hy veel kleiner fchynt, is dat omdat zyne beenen naar evenredigheid veel korter zyn dan die des olyfants' maar hy verfchilt er veel van in de natuurlyke hoedanigheden en in vernuft! ais hebbende van de natuur niets. ontvangen dan 't geen zy vry gemeen aan alle viervoetige dieren fchenkt; van alle gevoeligheid in 't vel beroofd, o-ebrek hebbende aan handen en onderfcheiden wertuigen voor het zintuig des gevoels • zynde in plaats van een fnuit, alleenlyk voorzien van eene beweeo-baare lip' ■waarin alle zyne middelen van behendigheid bcftaan. Hy is van &de andere dieren alleenlyk onderfcheiden door zyne fterkte, door zyne grootte en het aanvallend wapen dat hy op den neus heeft, en dat geen ander landdier heeft Dit wapen is een zeer harde hoorn, ftevjg in zyne geheele lengte, en voordeehger geplaats dan de hoornen der herkauwende dieren; deze verfterken en beveiligen niet dan de bovenfte deelen van 't hoofd en den hals, terwyl de hoorn van den rhinoceros alle de voorfte deelen van den kop befchermt en den muil, den mond, en het aangezigt bewaart; zo dat de tyger liever'den olyfant, wiens fnuit hy grypt, aantaft,dan den rhinoceros, wien hy niet aan den kop kan koomen, zonder gevaar te loopen, dat hem de buik worde opgereeten ; want het lighaam en de leden zyn bedekt met een ondoordrino-baar bekleedzel, en dit dier vreefi noch de nagel van den tyger noch dien van den leeuw, noch het yzer, noch het vuur van den jaager. Zyn vel is een zwartagtig leder, van dezelfde kleur als dat van den olyfant, maar dikker en harder; hy is met gevoelig, gelyk de olyfant, voor 't fteeken van de vlieden • ook kan hy zyn vel met rimpelen of famentrekken ; het is alleenlyk met groote rimpels gevouwen aan den hals,aan de fchouderen en op het kruis om de beweeging van het hoofd en de beenen gemaklyker te maaken; de beenen zyn zwaar,en eindigen in breede voeten, met drie groote nagels bewapend Hy heeft den kop naar evenredigheid langer dan de olyfant; maar zyn oogen zyn kleiner, en hy opent dezelve nooit dan ten halven. Het bovenft kaakebeen fpringt voor het onderft uit, en de bovenfte lip heeft beweeo-ing en kan zig tot zes of zeven duimen verlangen; zy eindigt in een fpits aanhangzel 't welk aan dit dier meer gemak dan aan andere viervoetige dieren «reeft om o-ras te plukken, en daar kleine bosjes van te maaken, ten naaften by zo ah de olyfant met zyn fnuit doet;die fpieragtige en buigzaame lip is eene foort van zeer onvolmaakte hand of fnuit, maar die niet nalaat met kragt aan te vatten en met behendigheid te taften en te voelen. '
is; de uitgezette penis verwyderde zig aan het einde in de gedaanfe van een Ielv" Ik heb vo.gens die afteekeniDg de figuur van de penis in een hoek van myn plaat seeeeVendewyl dis afteekening my niet dan door den Hr. Doftor Tyson is toegekoomen heb ik den Auteur zelven niet kunnen ondermagen wegens die kwaadaartige infekten welke hv zegt, dat in de plooijen van het vel op den rhinoceros huisveften; om te weèten of hv daar ooggetuige van geweeft ware, dan of hy het enkel op het verhaal der Indianen bengtte. Ik erken dat my dit zeer buiten gemeen voorkoomt. Gknures ^'Edward d 3e en 26. Niet n?£ts is dit laatfte ftuk twyfFelagtig, maar ook dat van den ouderdom van het dier, met deszelfs grootte vergeleeken ; dit koomt ons zelfs valfch voor. Wv hebben een rhinoceros Bezien, die ten minften agt jaaren oud was, en die maar vyf voeten hoogte ,hadr. De Hr. Parsons heeft er een van twee jaaren gezien,.die niet hooger was dan een yaers, t welk men op vier voet of daar omtrent mag rekenen; hoe kon deze, welken wv bygehragt hebben, dan maar drie jaaren oud zyn, zo hy zeven voeten hoogte hadt XL Deel. O



toS DE NATUURLYKE HISTORIE
Ir)'plaats«fli> die-lange yvooren tanden, gelyk de flagtanden van den olyfant, heeft de rliinöeeros zyn fterken hoorn,en twee fnytanden in yder kaakebeen; die fnytanden' die de olyfant mift, zyn in de kaakebeenen van den rhinoceros zeer verre van malkander-zy zyn elk op zig zelven geplaatft aan yde? ren hoek der kaakebeenen, waarvan het onderft vierkant van voren gefneeden is, en daar zyn geene andere fnytanden in dit geheele voorfte gedeelte, dat door de lippen overdekt wordt; maar behalven deze vier fnytanden van voren aan de vier hoeken der kaakebeenen geplaatft, heeft hy daarenboven vier-en-twintig baktanden, zes in ydere zyde der beide kaakebeenen. Zyne ooren zyn altyd regt, zy zyn in gedaante vry gelyk met die van 't varken, alleenlyk zyn zy minder groot naar evenredigheid des lighaams; het zyn de eenigfte deelen waarop hair, of liever borflels zyn, het einde van den ftaart is gelyk die van den olyfant, met een bosje zeer ftevige, en zeer harde en dikke borftels bezet.
De Hr. Parsons, beroemd Geneesheer van London , aan wicn de geleerde wereld verfcheiden ontdekkingen in de natuurlyke Hiftorie verfchuldigd is, en aan wien ik zelf myne erkentenis betuig voor de blyken van achting en vriendfchap, waarmede hy my dikwils heeft vereerd, heeft in 1743, eene natuurlyke Hiftorie van den rhinoceros iiitgegeeven, waarvan ik het uittrekzel met des te meer vermaak zal mede deelen, omdat alles wat de Hr. Parsons fchryft, my voorkomt groote oplettenheid en veel vertrouwen te verdienen.
Schoon de rhinoceroflen verfcheiden maaien in de Schouwtoneclen van Rome , van den tyd van Pompejus af tot aan dien van Heliogabalus toe, gezien zyn; fchoon 'er in deze laatfte eeuwen verfcheiden in Europa zyn gekoomen, en eindelyk, fchoon Bontïus, Chardin en Kol.be, het dier in de Indien en in Afrika befchreeven hebben, was hy egter zo kwalyk afgebeeld, en zo gebrekkig befchreeven, dat hy niet dan zeer onvolmaakt gekend wierdt, en dat men op het gezigt van die, welke in 1739 en 1741 te Londen kwamen, de dwaalingen of grilligheden van hen, die de figuuren van dit dier hadden uitgegeeven, ligtelyk bemerkte. Die van Albert Durer, die de eerfte is, is de minft overeenkomftige met de Natuur; die figuur is egter door de meefle Natuurbefchouwers overgenoomen, en zommige hebben dezelve nog daarenboven met bygevoegde tooifelen en vreemde fieraaden beladen. Die van Bontius is eenvoudiger en waaragtiger,maar zy is gebrekkig voor zo verre het onderft gedeelte der beenen daar in kwalyk vertoond wordt. Daarentegen vertoont die van Chardin vry wel de plooijen van de huid en van de voeten, maar gclykt voor het overige niet paar het dier. Die van Camerarius is niet beter, even weinig als die welke gemaakt is naar den rhinoceros in 1685 te London gezien, en die in 1739 door Carnitham is uitgegeeven. Die eindelyk, welken men op de oude fteenen van Pramefla en op de penningen van Domitianus ziet, zyn ten uiterften onvolmaakt; maar zy hebben ten minften de gevonden verfierfelen niet van die van Albert Durer. De Hr. Parsons heeft de moeite genoomen van zelf dit dier te teekenen (V), van drie verfchil»
(s) Een onzer bedrevenfle Natuurkundigen de Hr. de Mours , heeft aanmerkingen over «li» onderwerp gemaakt, welke wy niet moeten agterlaaten. „ De figuur, zegt by, van de»



VAN DEN RHINOCEROS. io7
lende oogpunten, namelyk van voren, van agteren,en in profil; hy heeft ons insgelyks de uitwendige teeldeelen van het mannetje geteekend, gelyk ook de enkelde en dubbelde hoornen en den ftaart van de andere rhinoceroflen, waarvan deze deelen in de Kabinetten van natuurlyke hiftorie bewaard wierden.
De rhinoceros, die m 1739 te London kwam, was van Bengale gezonden; ichoon hy nog zeer jong was, als hebbende niet boven de twee jaaren, beliepen de onkoften van zyne overvoering en van zyn voedzel op byna duizend ponden fterhng; men voedde hem met ryft, fuiker, en hooi,- men gaf hem. dagelyks zeven ponden ryft met drie pond fuiker gemengd, 't welk men hem in drie reizen voorzettede; men gaf hem ook veel hooi en gras of groenten, welk hy boven 't hooi verkoos; zyn drank was enkel water, daar hy eene groote hoeveelheid op eenmaal van dronk; hy was van eene ftille geaartheid, en liet zig over alle de deelen zyns lighaams betaften; hy wierdt niet kwaad dan als men hem floeg, of als hy honger hadt, en in het een of ander geval kon men hem met ftillen dan met hem eeten te geeven. Als hy toornig was lprong hy voorwaards en verhefte zig fchielyk tot eene groote hoogte,zyn kop
" IJ?!"?™™', WB]ku dc B,U PaR!°ns hV zFne memorie gevoegd heeft, en die hy zelf naar 't „ leven geteekend heeft, is zo verfchillende van die, welke te Parys in 1740 geteekend is " iïïu^lfhin°ceros- dieP t0:n in de ™orftad St.Germain te zien was, dat men weik zou „ nebben daar hetzelfde dier in te herkennen. Die van den Hr. Parsons is fterker, en de " L K V!,n , V-e] Z5T !n k,,einer Setai» mM*r aangeweezen, en zommige wat anders „ geplaatft, de kop inzonderheid gelykt geheel niet naar dien van het gemelde dier bv ons. " 1 'ü T te twyfe,len aan de nauwkeurigheid van den Hr. Parsons, en- men moet in " dt ,1 r n en 10 de kunne dezer twee dieren de reden zoeken van de duidelyke ver„ icniiien welken men in de figuuren van het een en het ander bemerkt; die van den Hr „ l-ARJONiis geteekend naar een mannetjes rhinoceros, die, welke ik gemeend heb hier te „ moeten byvoegen , is geteekend naar de fchildery van den beroemden Oudry , fchilder " 6" die in dczen tak Rroote|yl5S heeft uitgemunt; hy heeft in nctuurlyke
„ grootte, cn naar t leven geteekend den rhinoceros van de voorftad Sr. Germafn, die een
" v TvilVJ?/1''' ,3gt ïaar oud was; ik zeê ,en minften aSt J'aar; want in bet opfchrift, " b,^nede".aan de P!aat van Charpiïntier, die tot tytel beeft, egte afbeelding van
„ een leyendtgen rhinoceros w;lken men in de voorftad Saint Germain by Parys ziet leeft men " 7L„ a dri^'aare,n.°Jud was. toen het in 1741. gevangen wierdt in de Próvintie van " tl' L„ a g! ied van den MoKol« en ae( regeIs 'aager wordt gezegd, dat het „ maar een maand oud was, (oen eenige Indiaanen zig door middel van touwen meèfter van " mlnff"a deJmoeder met Py'en gedood te hebben; dus was deze rhinoceros ten " ?H l g, ï °ad> en kon zeIfs wel tien of elf Dit verfch" van ouderdom is
„ waarfchynlyk de reden van de blykbaare verfchillen, welken men vindt tuffchen de figuur „ van den Hr. Parsons en die van den Hr. Oudry, wiens fchildery, od order des KonWs " ^mHrkt;fen de;chi,de"aal te" ™on wierdt gehangen. Ik zal alleenlyk aanmerken dat „ dc tir. Oudry aan den flaghoorn van zyn rhinoceros meer langte heeft gegeeven, dan de „ hoorn van den rhinoceros van de voorftad Saint-Germain hadt. welken ik Wen en met veel nauwkeurigheid onderzogt heb, en welks hoorn in de plaat van Charpentier ge" "°i"wer,verfoond wordt, 't Is hierom ook volgens deze plaat, dat wy een hoorn van deze " km « " a- ove"ge naar de plaat van den Hr. Oudry vervaardigd is, geteekend „ n-ooen Het dier, 't welk dezelve vertoont, was omtrent een jaar te voren te Stutgard, " IJL Hertogdom van Wirtenberg gewogen, en het was toen omtrent vyf duizend pon. „ acn zwaar. Het at volgens getuigenis aan den Kapitein van der Meer, die het naar Euro" « ga igï , l' j g pond hooi en twintig pond brood alle dag; het was zeer mak, en " fi™ 7 behendig, zyn verbaazend groot gevaarte en zyn log voorkomen in aanmer. ï' g ? jnoSe" Zfa ' ' Deze aanmerkingen toonen veei verftand en oordeel, gelyk al. i.r'*Zlj -r r ™.Mov*s fchtyft. Zie de figuur in zyne franfche overzetting van de PM lejopbical Franfandwu: année 1743.
O 2



ïo8 DE NATUURLYKE HISTORIE
met woede tegen de wanden flaande, het geen hy in weerwil van zyn log voorkoomcn, en zwaar lighaam met een verbazende {helheid deedt: ik ben dikwils getuigen geweeft, zegt de Hr. Parsons, van deze beweeging welke het ongeduld of de toorn voortbragten, inzonderheid des morgens, voor dat men hem zyne ryft en zyne fuiker gebragt hadt; de vaardigheid en levendigheid der beweegingen van dit dier, voegt hy'erby, hebben my doen oordeelen, dat het geheel ontembaar is, en dat hy een menfeh, die hem beledigd hadt, ligtelyk in 't loopen agterhaalen zoude.
Deze rhinoceros was, op den ouderdom van twee jaaren, niet hooger dan een jonge koe, die nog niet gedraagen heeft; maar hy hadt een zeer lang en dik lighaam; zyn kop was zeer zwaar naar evenredigheid des lighaams, van de ooren af tot aan den neushoorn gerekend; die kop maakte eene holronde kromte, welker twee einden, dat is te zeggen het boveneinde van den fnuit, en het gedeelte by de ooren zeer verheven zyn; de hoorn hadt flegts een duim hoogte, hy was zwart glad aan den top, maar met oneffenheden aan de bafis, en agterwaards gerigt. De neusgaten zyn zeer lang en hebben geen duim afftands van de opening van den muil. De onderfte lip is vry gelyk aan die van de koe , en de bovenfte gelykt naar die van 't paard, met dit verfchil en dit voordeel, dat de rhinoceros dezelve kan verlangen, rigten, verdubbelen door dezelve rondom een ftok te draaijen, en door dat middel de lighaamen, die hy by zyn muil wil brengen, aanvatten. De tong van dezen jongen rhinoceros was zagt gelyk die van een kalf ((), zyne oogen hadden geene levendigheid, zy gelyken naar die van 't varken in gedaante, en zyn zeer laag geplaatft, dat is te zeggen nader by de opening der neusgaten dan in eenig ander dier. De ooren zyn breed, dun aan 't einde, en aan den oorfprong' geflooten door eene foort van gerimpelden rirg. De hals is zeer hard, het vel formeert op dit gedeelte twee groote plooijen, die denzelven geheel omvangen. De fchouders zyn zeer dik en zwaar, het vel maakt by hunne zamenvoeging' eene andere plooi, die onder de voorfte beenen nederdaalt; het lighaam van dezen jongen rhinoceros was in 't geheel zeer dik, en geleek zeer wel naar dat van eene koe op 't punt van werpen. Daar is eene andere vouw tuffchen her lighaam en het kruis ; deze vouw daalt tot onder de agterfte beenen neder; en. eindelyk is 'er nog eene andere vouw, die het onderft gedeelte van het kruisop eeiiigen afftand van den ftaart, dwars omvangt. De buik was groot en hing byna op de aarde, inzonderheid in het middelfte gedeelte; de beenen zyn rond, dik, fterk, en alle ftaan zy in de buiging agterwaards; die buiging, die door eene zeer opmerkelyke plooi overdekt is, als het dier ligt, verdwynt geheel terwyl het overeind is. De ftaart is dun en kort naar evenredigheid van den omtrek des lighaams: die van dezen rhinoceros was maar zeftien of zeventien duimen lang; hy verbreedt of verwydt zig wat aan 't einde,, alwaar
<ï) Nota. De meefte Reisbefcbryvers en alle Natuurbefchouwers, zo oude alslaatere, hebben gezegd, dat de tong van den rhinoceros ten uiterften ruw was, en dat haare tepels 20 fteekende waren, dat hy met zyn torg alleen een menfeh vilde, en het vlees tot aan de beenen afhaalde. Deze byzonderheid welke men overal vindt, koomt my zeer twyfFelagtig, en zelfs kwalyk verfierd, voor; dewyl de rhinoceros geen vleefch eet, en de dieren in. 'a algemeen, die eene ruwe tong hebben, doorgaands vleefch vreetend zyn.



VAN DEN RHINOCEROS. 10$
nv met eenls kort, grof en hard hair bezet is. De roede is van een vry buiten gemeene gedaante, zy is in een voorhuid of fchede bevat; gelyk die van 't paard, en het eerft, dat zig in den tyd der opregting uitwendig vertoont is eene tweede voorhuid van eene vleefch kleur, waaruit eene nolle PVP,'in de gedaante van een tregter, die in zyne verwyding afgefneeden is, gelvk als een lely (u) te voorfchyn koomt, die de plaats van t hoofdje bekleedt, en het einde van de roede maakt. Dit hoofdje, van zulk een wonderlYk maakzel,is van eene bleekere vleefchkleur dan de tweede voorhuid;in de fterkfte opregting flrekte de roede zig niet boven de agt duimen buiten t lighaam uit, men bragt dezelve ligtelyk in dezen ftaat van uitfpanmng door het dier terwyl het lag, met ftroowiffen over den buik te vryven. De rigting van dit deel was niet regt maar krom en agterwaards geftrekt; ook piite hy agterwaards en met een volle ftroom gelyk een koe; waaruit men kan opmaaken dat het mannetje het wyfje in de koppeling niet dekt, maar dat zy zig van ao-teren tegen malkander ftaande vereenigen. Het wyfje heeft de uitwendige deelen der voortteeling geformeerd en geplaatft gelyk een koe,en het gelvkt volmaakt naar 't mannetje in de gedaante en dikte des lighaams. Het vel is dik en ondoordringbaar; het zelve in de plooijen met de hand vattende, zou men denken een plank van anderhalfs duim dikte te voelen; als dit vel bereid is zegt Dr. Grew, is het uittermaaten hard en dikker dan de huid van eeni<T ander landdier; zy is overal meer of min bedekt met bekorftingen in de gedaante van gallen, bulten of knobbels, die vry klein zyn aan 't bovenft van den hals en den rug, en die naar de zyden afdaalende, trapsgewyze zwaarer worden; de grootfte van alle zyn op de fchouders en op 't kruis; zy zyn ook groot op de dyen en de beenen, en daar zyn 'er rondom de beenen en over derzelver geheele lengte tot aan de voeten toe; maar tuffchen de plooijen is het vel doordringbaar en zelfs teder, en zo zagt op het aanraaken als zyde, terwyl het uitwendige van de plooi zo hard is als al het overige. Dit teder vel van het binnenft der plooijen is van eene ligte vleefchkleur, en het vel van den buik is ten naaften by van dezelfde ftevigte en van dezelfde kleur. Voor het overige moet men deze knobbels of gallen, daar wy van fpreeken, met met fchubben vergelyken, gelyk zommige fchryvers gedaan hebben; het zyn enkele eeltagtigheden van het vel, die noch regelmaatigheid in de figuur, noch evenredigheid of fymmetrie in haare wederkeerige fchikking hebben. De buigzaamheid van 't vel in de plooijen geeft aan den rhinoceros eene gemaldyke beweeging van het hoofd, van den hals en de leden; al het overige des lighaams de buigingen alleen uitgezonderd, is onbuigzaam en als geharnaft. Dc Hr Parsons zegt in 't voorbygaan, dat hy eene zeer vreemde hoedanigheid in dit dier heeft waargenomen, te weeten van met eene zeer byzondere oplettendheid te luifteren naar alle de geluiden die het hoorde; zo dat hy zig, fchoon flaapende, of geheel bezig met eeten of andere dringende behoeften te voldoen op 't oogenblik wakker wierdt, het hoofd opheffende en met de ftandvaftig'fte oplettendheid luifterde, zo lang het geluid dat hy hoorde, aanlueldt.
(m) Zie de figuur in de Tranfaft. Pbilos. N°. 470» PI. III. en in de Glcmures van Edwarbs ès plaat van onderen met N. au. geteekend.
O 3



iio DE NATUURLYKE HISTORIE
Eindelyk gaat de Hr. Patisons, na deze nauwkeurige befchryving van den rhinoceros gegeeven te hebben voort, om te onderzoeken, of 'er dan niet rhinoceroifen met een dubbelen hoorn op de neus gevonden worden; en na de getuigenilfen der ouden en laateren, gelyk ook de gedenkftukken van deze foort, welke men in de Verzamelingen van natuurlyke Hiftorie vindt, vergeleeken te hebben, befluit hy met waarfchynlykheid, dat de rhinoceroifen van Afia gemeenlyk maar een hoorn, en die van Afrika gemeenlyk twee hebben.
Het is zeer zeker, dat 'er rhinoceroifen gevonden worden, die maar eenen; en andere, die twee hoornen, op de neus hebben (V), maar het is niet even zeker,dat deze verfcheidenheid ftandvaftig zy, altyd afhange van het klimaat van Afrika of de Indien, en dat men ingevolge van dit verfchil alleen twee onderfcheidene foorten in het geflagt van dit dier kan ftellen. Het fchynt., dat dc rhinoceroifen die maar een hoorn hebben, denzelven dikker en langer hebben, dan die welke van twee voorzien zyn; daar zyn enkelvoudige hoornen van drie en een half voet, en miflehien van meer dan vier voeten lengte tegen zes en zeven duimen middellyns aan de bafis • daar zyn ook dubbelde hoornen (V), die tot twee voet lengte hebben; gemeenlyk zyn deze hoornen bruin of olyfkleurig : daar worden evenwel ook grauwe en zelfs eenige witte gevonden ;zy hebben flegts eene ligte holrondte in de gedaante van een drinkkop onder hunne bafis, waarmede zy aan het neusvel vaft zitten; al het overige van den hoorn is ftevig en harder dan de gemeene hoorn; het is met dit wapen, zegt men, dat de rhinoceros de olyfanten van de grootfte geftalte aantaft en zomtyds doodelyk kwetft, omdat de hooge beenen van den olyfant aan den rhinoceros, die kort van beenen is, toelaaten om hem met den fnuit en hoorn zwaare wonden toe te brengen onder den buik, alwaar het vel gevoeligft en doordringbaarft is,- maar zo de rhinoceros ook zyn eerften flag mift, wordt hy van den olyfant vertrapt en gedood.
De hoorn van den rhinoceros is by de Indiaan en in hooger achting dan het yvoor van den olyfant, niet zo zeer ter oorzaak van de ftof, waarvan zy verfcheiden werken op den draibank en met den bytel maaken, maar ook ter oorzaake van de Zelfftandigheid zelve, waaraan zy verfcheiden foortelyke hoedanigheden en geneeskundige eigenfehappen toefchryven (x). De witte, als
(v) Kolbe zegt ftellfg en even als of by 't gezien hadt, dat de eerfte hoorn van den rhinoceros op de neus, en de tweede op't voorhoofd in eene regte lyn met de eerfte geplaatft is; dat de eerfte, die bruin grauw van kleur is nooit de langte van twee voeten te boven gaat; dat de tweede seel is, en nooit boven de zes duimen uitgroeit. Dejcript. du Cap. de bonne Efperance par Kolbe. tom,. T!I. pag 17, 18 Wy brengen egter dubbelde hoornen by, waarvan de tweede weinig verfchilde van de eerfte, die twee voet lang was, terwyl zy beiden dezelfde kleur hadden; daarenboven ftbynt het zeker, dat zy nooit zo verre van malkanderen af zyn geplaats, als deze fchryver zegt, dewyl de bafis van deze twee hoornen, in 't kabinet van den Hr. Hans Sloane Bewaard, geen drie duimen van den anderen af waren.
(<iu) Zie de TranfaB. Pbilos. No. 470 Pl. III fig. 6 en 8.
(*) Sunt in regno Bengalen rhinocerotes lufitanis Abadas di&i, cufus animalis corium, dentes, caro, fanguis, ungulaï & rajïeraj ejus paftes toto genere refiftunt venenis, qua de caufa in maximo pretio eft apud indos. Joh. Huoon. Lintshcotani, navigatio in. orientem latine ver/a a Lonicero Francfordii 1 sop part II, a pag. 44. — In de deelsn van Bengale, by de Ganges, zyn de rhinocerofien of licornes, welken men gemeenjyk Abades noemt, zeer



VAN j>EN RHINOCEROS.
10
de zeldzaamfte zyn ook die, welken zy meelt achten en zoeken. Onder de gefchenken welken de Koning van Siam in 1686, aan Lodewyk den XIV. zondt, waren ook (y) zes rhmoceros-hoorns. Wy hebben 'er in 's Konings kabinet twaalf van. verfchillende grootten, en een onder anderen die fchoon afgeknot,drie voet en agt en een half duim lang is.
De rhinoceros, fchoon niet wreed of verfcheurend, fchoon zelfs niet ten mterften wild, is evenwel onhandelbaar (z). Hy is ten naaften by in 't groot wat het varken m 't klem is, lomp, dom, zonder vernuft, zonder gevoelens* ongefchikt voor onderwerpclykheid; hy moet zelfs aan overvallen van woede > die nergens door geftild kan worden onderhevig zyn; want die welken Emanuel, koning van Portugal, in 1513 aan den Paus zondt, deedt het fchip, waarmede men hem overvoerde, vergaan 0),en die, welken wy in deze laatfte jaaren te Parys gezien hebben, is insgelyks verdronken naar Italië gaande. Deze dieren zyn ook, gelyk het varken, zeer geneigd om in de flyk te treeden, en in de modder te wentelen; zy beminnen ook de voffttee en moeraffige plaatfen, en zy verlaaten de oevers van de rivieren niet veel Men vindt hen in Afia en in Afrika; in Bengale Cb), in Siam (», in Laos (d), in Moperneen en men brengt eene menigte van hunne hoornen naar Goa. zy hebben omtrent twee palmen omtreks aan het eind, daar zy aan 't voorhoofd mede vaft zitten, en allengs afneemende en in een punt eindigende dienen zy deze dieren voor verweer nde wapenen. Zy zyn van eene donkere kleur, en de drinkfchaalen die men daar van maakt, zyn zeer gel acht, omdat zy de e,genfchap hebben van de kwaadaartigheid van een vogt, dat vergiftigd mogt zyn, naar bu.ten Ult te dryven. Voyage du P. Philippe p. 37f. Alle de deelen hghaams van een rh.noceroS hebben geneeskundige kragten; zyn hoorn is inzonderheid een fterk tegengift tegen alle zoorten van vergiften, en de Siammers dry ven daar grooten han. del m met de nabuurige volkeren, daar zyn 'er, die zomtyds voor meer dan honderd ecus verkogt worden , die welke van eene helder grauwe kleur, en met wit gevlakt zyn, worden by de Ch.neezen hoog gefchat. Hiflnre natur. de Siam par Nic. Gereis* , Paris 1688. pag. 34— Hunne hoornen hunne tanden, hunne nagels, hun vleefch,hun vel,hun bloed, hunne mtwtrpzels zelve en hun water, 't is alles in achting en wordt gezogt door de Indiaal rien die daar ,n hulpmiddelen tegen verfcheiden ziekten vinden. Voyages de Ia Compagnie des Indes de Hollande, tom. I. p. 4,7 - Zyn hoorn fteekt tuffchen zyne beide neusgaten uit. hy is zeer dik om laag, en wordt boven aan fcherp; by is van eer[donker bruin! kleur en niet zwart, gelyk zomm gen hen befchreeven hebben: als hy grauw is of naar n wit trekt•
7:^\l vu"lg%T hy " a'tyd duur' want ™n *b« h« bSïto «SS
(30 Onder de gefchenken die de Koning van Siam in ir58r5, naar Frankryk zondt, waren zes rh.noceros-hoorns; zy zyn gemeenlyk zeer geacht in 't geheele Ooften De riddèr Ver. nati heeft van Batavia naar Engeland gefebreeven, dat de hoornen; de tanden, deGagels, en 't bloed der rh.noceroffen tegengiften zyn, en dat zy hetzelfde gebrufk in de India n
is^ss^S" vS s/ïe8r;ak in die van E*iopé'Foyast de ia c°%^
(3) Nota, Chardin zegt tom. III. pag. 4;, dat de Abyffiniers de rhinoceroffen tam maaken, dat zy hen tot den arbeid opbrengen, gelyk men de olyfanten doet Dit ftJk koomt my zeer twyffelagrjg voor; geen Reübefchryver buiten Chardin maakt 'er gewag yan en het » «ker «Jat de rhinoceros in Bengale, Siam,en de andere deelen van zuidelyk Indie, alwaar hy miffchten nog gemeener is dan in Ethiopië, en alwaar men de gewoonte
™ Z™<tm\ l a m te m?ik-tn' a,s een ^tembaar dier befchouwd wordt,daar men voor huiffelyke dienden geen gebruik van hebben kan.
(a) Tranjaüions Pbil. No. 470.
*i*Lr7%g%vHlu"B' pag- -vo^ *<i* c'w< <*« hm™.
(c) Hiftoire naturelle de Siam par Gervaiie , tae. $1. {4) Journal de l'Abbi dï Choisy, pag. 33p. fc



na DE NATUURLYKE HISTORIE
gollie CO» °P Sumatra (ƒ), op Java, in Abyffinie (g), in Ethiopië (70, fei 't land der Anzico's (i), en tot aan de Kaap de Goede-hoop (k); maar in t algemeen is de foort van deze dieren minder talryk en minder verfpreid dan die van den olyfant;hy brengt even eens als deze maar één jong tevens voort, en dat wel na groote tydpcrken tuffchen de eene en andere geboorte. In de eerfte maanden is een jonge rhinoceros niet veel grooter dan een groote hond (7) hy heeft by zyne geboorte geen hoorn op de neus (tri) ; fchoon men het'eerfte bewerp van denzelven reeds in het vrugtje befpeurt (»), op de twee jaaren is die hoorn nog maar èen duim uitgegroeid (0» en op de zes iaaren is hy negen of tien duim lang (p); daar zyn 'er die tot vier voeten lenote hebben' (V); het fchynt dat deze hoorns ten minften tot een middelbaarcn ouderdom van het dier, en milfchien deszelfs geheele leven lang blyven groeijen ; welk leven van een vry lange duurzaamheid moet zyn dewyl de rhinoceros , door den Hr. Parsons befchreeven, op de twee'jaaren flegts de helft zyner hoogte hadt, waaruit men kan opmaaken, dat dit dier, even als de menfeh, zeventig of tagtig jaar leeven moet.
De rhinoceros, zonder nuttig te zyn, gelyk de olyfant, is zo fchadelyk als deze door zyne verteering, en inzonderheid de verbazende vernieling, welke hv in de landcryen aanregt, hy is niet goed dan door zyn vel; zyn vleefch is uitneemend lekker voor den fmaak der Indiaanen en Negers (f). Kolbe zegt daar dikwils en niet fmaak van gegeeten te hebben; zyn vel geeft het dikfte en hardfle leder dat in de wereld is (0, en niet flegts wordt zyn hoorn,
maar
(V) Voyage de Tavernter tom. III. pag. 97- — Voyage de Edward Terri, pag. 15.
(f) Hifloire générale des Voyages par Mr. l'/lbbé Peevot . tom. IX. p. 339-
fVli Vovaze de la Compagnie des Indes de Hollande, tom. VII. p. 277.
(bi Voyage de Chardin tom. UI. pag. 4S- — Relation de Thevenot, pag. 10.
fi) Hifloire générale des Voyages par Mr. l'Abbé Prevot, tom. V. p. 91.
(*) Voyage de Franc le Guat , Am.fi. 1708. tom. II. p. 145- — Defirtptun du Cap de Bonnes Efperance, par Kolbe, tom. 111. p. 15- ,
(Ti Men heeft een jongen rhinoceros gezien, die niet grooter was dan eer1 hond, hy volg. de toen zvn meefter overal, en hy dronk niet dan buffels-melk; maar hy leefde met langer dan drie weeken. De tanden begonnen toen by hem uittekoomen. Voyage de la Compagnie des Indes de Hollande, tom. VII. pag. 483- . . ,. 2. ■■ ,
(m) Men zag op 't einde van de neus dezer twee jonge rhinoceroflen het teeken van den hoorn, die uitgroeijen moeft, want zeer jong zynde hadden zy dien nog niet; op dien ouderdom egter waren zy reeds zo dik en groot als een onzer runderen; maar zy zyn zeer laag op de beenen, byzonderlyk zyn hunne voorfte beenen kort, en korter dan de agterfte. Valage de Pietro deixa Valle, tom. IV. pag. 245-
(n) Z'e hier agter de befchryving van het kabinet, die van een vrugtje van een rhinoceros.
(0) Tranfatt. Pbilos. No. 47°.
f*i Voyez Idem ibid. . ' . ,'. . , , .
(q) Zie hier agter de befchryving van het gedeelte van 't kabinet dat tot den rhinoceros
^eMkMenheeetfhet vleefch van den rhinoceros, en die volkeren vinden het uitmuntend; zy haaien zelfs eenig voordeel uit zyn bloed, 't welk zy zorgvuldig verzamelen om er een ge. mft middel tegen borft kwaaien van te maaken. Hifi. nat. de Siam, par Gervaise pag. 35. ? (s) Zvn vel is van een fchoon grauw, naar 't zwart trekkende, gelyk dat der olyfanten maar ruwer en dikker; ik heb nooit een dier gezien, dat zulk een vel hadt. Dit vel « Xrweegen, behalven aan den hals en het hoofd bedekt met kleine knoopjes of knobbeltjes, «eer gelyk aan die der fchaalen van de fchilpad,enz. Voyage de Chardin tom. III. pag. 45-



VAN DEN RHINOCEROS, „3
maar worden ook alle andere deelen van zyn lighaam en zelfs zyn bloed <$) zyn pis en zyne mtwerpzels gehouden vooJ tegengiften, ofvl^eneesmidde' en tegen verfcheiden ziekten. Die tegengiften of |eneesmidde?en u t verfchdlende deelen van den rhinoceros getrokken, hebben h"^l£,ïktL Apotheken der Indiaanen, als de theriakel in die van Europa (3 Da r is alle waarfchynlykheid om te denken, dat de meefte dezerkrlgti mgebleld zyn maar hoe veele dingen zyn 'er niet die nog meer gezogt wordei^ en die insgelyks geene andere waarde hebben dan in de verbeelding De rhinoceros voedt zig met grove gewaifen, met diftels ,' doornafftio-e ftru-
w idenVS yH?SfdlC f'"0 fTm ^en het manche ^Z^cCnl Jltln l^L^ veeI™/u*er™t, en eet ook allerhande foorten van hv \T2tïZ T *m Vkefch teb^nden,ontruft hy de kleine dieren niet; ^ d,fhïS5^ '1 gr°0t?J hy]eeftin vrede men alle, zelfs met den tyhalven n,V, nf J VCrgeZe,t f °nder hem te durven aant^n. Ik weec dei ïrondheh^nvfZ^T V* de"olyfant e» den rhinoceros een wezendlyken giond hebben. Zy moeten ten minften zeer zeldzaam zyn: dewvl noch van den eenen noch van den andere kant geene beweegreden WO^iVS^JSSSl daarenboven:mei.bemerkt heeft, dat'er eenigt natuurlyke rfkSStSSS deze dieren heerfcht; men heeft hen zelfs £ de gev£«S^^KS malkanderen zien leeven, zonder den anderen t^beledigen, of zi| boos e gen den anderen te maaken. PLINms is de eerfte, geloof ik die van dete gevegten tuffchen den olyfant en den rhinoceros geftroken he'eft het ïchvft
tevegten (x), en t is denkelyk hier door, dat men op het denkbeeld is se-
ÏeZk^beftrvffen" ïïJ** ^ * ïeev&eïtt^n ins¬
gelyks beftryden: maar nog eens, iedere daad zonder beweegreden is niet na-
gtaenteovermnnen. Zy^^
(t) Foya^ff rfe Mandelslo, tom. II. par. sc0
f>) Voyage de la Comp. des Indes de Hollande, 'tom. VU. pa*
naar een ienevS het 20 veel van houdt als van een boompje, dat vee
a;eif n'eHkt'en ,welks fteekeIs °Pnazo
de velden die met flruwelïen bedek zvn v fchZuf620 P'ant het ^noceros-boompje; ook veel op de tygerbergen en aan £ rivier vintïJfu in, groote men.gten, men ziet het fnyden het af en verzamelen hit r?J711 a5 6 n^klbank. De bewooners dier plaatzen Kolbe , tom. UI. p. i j. h6t °m 16 branden- D«CfiPt' *» Cap de Bonne-Efperance par
eenïbeS^^^ voert gezantfchap naar China, bevat
een der groote wanden van den nf»f«r ' minderheid ^ in, dat zy dit dier als
met twee5 oly&E^ enTheb bin 1' r t"TtJ Want deze rhin°«ros was in dezelfde fflal Plaats eezfen zonder L*J-a ■ *erfcheiden maaien na malkanderen op de Koninglyke fadeur van Ethiopiëhad d^le^T*6" teftnrin tegen den anderen t00nden' Een Ambas (*)De™Ro3en hadden Voyage de Chardin tom. III.
fpelen te™n"vSen 1 Tf 'V™ o]yJant en Rinoceros in eenige groote Schouw. M De rhinocS"; ,11 ' de la F\mcs ^tarUique par Andre Thevet, pag. ±u xi DieT gemeenlyk Biet eerft aan, en zy worden niet kwaardaartig



U4 DE NATUURLYKE HISTORIE
worden: maar dan worden zy woedend, en zyn zeer te dugten; het ftaal van Daraas, de Sabels van Japan, kunnen hen niet kwetfen (*), de werpfpiezen en lanfen hunne dikke en harde huid geenfins doorbooren, zy weerftaat zelfs aan fnaphaan kogels,- de looden kogels worden plat op dit leder, en ilukiesvzer, in derzelver plaats gebruikt, dringen'er ook niet geheel door; de eenige plaatfen van dit geharnaft lighaam, die volftrekt doordringbaar zyn, zyn de buik, de oogen, en de omtrek der ooren f»; ook taften de jaagers dit dier niet regtfireeks en terwyl het overeind is, aan; maar zy volgen het van verre op deszelfs voetfpooren, en wagten, om het te naderen, de uuren af, dat het ruif en flaapt. Wy hebben in des konings Kabinet een rhinoceros-vrugt, die ons van 't eiland Java is toegezonden, en die mt'smoeders lighaam gehaald is: men meidtin de Memorie, die deze bezending vergezelde, dat agt-en-twintig jaagers, zig verzameld hebbende om deze rhinoceros gezamenlyk aan te taften, en eerft geduurende eenige dagen van verre gevolgd waren, van tyd tot tyd een of twee man vooraf laatenoe gaan , om de plaatfing van het dier op te neemen; dat zy door dit middel hetzelve m den flaap verratten, het zagtelyk naderden en daar zo digt by kwamen, dat zy alle agt-en-twintig te gelyk hunne fnaphaanen tegen de beneden deelen van den onderbuik op hen lolteden. . .
Men heeft uit de befchryving van den Hr. Parsons gezien, dat dit dier een goed en zelfs zeer oplettend oor heeft, men verzekert ook, dat deszells reuk uitmuntend is, maar men wil dat zyne oogen flegt zyn en dat Hy,
dan nadar zy aangetaft zyn ; maar dan worden zy ook ten uiterften woeft en vreed; zy knor. ren gelyk de varkens; zy werpen de bromen, en al wat zig voor hen vertoont, om verre Voyage de la Compagnie des Indes de Hollande tom, VII. pag. 278.
V/Zvr? vel is dik/harden oneelyk ondoordringbaar zelfs voor de Sabels van Japan
men maakt 'er wapenkolders, fchilderv enz. van. Voyage de la Compngme des Indes de HolTaTde tom VII. pag. 483. — De rhinoceros taft zelden de meniclien aan ten zy zy hur* eerft Jé gen; of een rood kleed aan hebben; in die twee gevallen wordt hy woedend , en wé Dt afles neder, wat zig tegen hem verzet. Als hy een menfeh aantaft vat hy hem, >n t rKnde li'haams, en werpt he* met zulk een kragt over zyn hoofd, dat hy door den valïedoodt wordt.... Zo men hem ziet aankoomen is 't niet moeijelyk hem te ontwyken hoe woeden K moge; hy is zeer fnel, dat is waar; maar hy kan z>g met dan met veel moei»" enden; daarenboven ziet hy, gelyk ik reeds gezegd heb, alleen voor uit:, dus behoeft min hem flegts op vier of vyf flappen afftands te laaten naderen, en dan z.g wat ter ïvdete begeeven; dan ziet hy u niet; en hy kan u niet dan zeer bezwaarlyk weder vinden; ik heb dit bTeteen ondervinding, en het is my meer dan eens gebeurd hem met alle woede op my te zien aankomen. Descript. du Cap de Bonne.Efper. par Kolbe tom. Ut
?afa^Men kan hem bezwaarlyk dooden, en men taft hem nooit aan zonder gevaar, om var» hem verfcheurd te worden; zy die zig op deze jagt toeleggen hebben evenwel he middel gevonden om S voor zyne woede te beveiligen,, want dewyl dit d.er de moeraffi.ge plaatfe^ bem'm neemen zy het waar, als het zig derwaards begeeft, en zig » 't kreupelbos onder den w nd^verbergende , wagten zy, tot dat hy gaat liggen •tzyomteflaapen'tzyom te wentelen, S hèra la Stoten by de ooren 't welks de eenigfte plaats is daar men hem doodelyk kwe fen kan de jaagers houden zig onder den wind, omdat de rhinoceros de eigenfchap beert van al es door den reuk te ontdekken, zodat, fchoon hy oogen heeft, hy zig daar egter nooit van bedient, voor dat de reuk getroffen is door 't voorwerp, 't welk z.g aan 't gezigt vertoont Hifloire naturelle de Siam par Gervaise. pag. 3S« .
W Zie de voorgaande Noot. — De rhinoceros heeft de oogen zeer klem en ziet volftrek«elyk nfèt dan S i als hy voorttrekt en zyn prooi vervolgt gaat of loopt hy altyd in eene reete Ivn, wegwerpende, omverre fmytende. doordringende alles wat hy ontmoet; daar zyn noch krenpllboffchen, noch digte ftruwellen, noch boomen, noch grootsfteenen,



VAN DEN RHINOCEROS. 115
om zo te fpreeken, niets ziet dan 't geen voor hem is. De uiterfle kleinheid zyner oogen, hunne laage, fchuinfche en ingezonken plaatfing, de weinige fchittering en beweeging, die men daarin bemerkt, fchynen deze byzonderheid te beveiligen. Zyne item is vry dof, als hy bedaard is, zy zweemt in 't gros naar het geknor van een varken, en als hy toornig is, wordt zyn fchreeuw fcherp,en kan van zeer verre gehoord worden. Schoon hy niet dan van'gewallen leeft, herkauwt hy egter niet; dus is 't waarfchynlyk dat hy, even als de olyfant, maar eene maag heeft, dat zyne darmen zeer groot zyn, en dat deze den dienft van pens vervullen; zyne verteering, fchoon zeer groot, gelykt egter niet naar die van den olyfant, en het fchynt ook uit de vaftheid en dikte van zyn huid te volgen, dat hy veel minder dan dezelve door de uitwaaffeming verheft.
BTVOEGZEL TOT DE NATUURLTKE HISTORIE FAN DEN RHINOCEROS.
"Vfy y hebben een tweeden rhinoceros, nieuwelings in des Konings diergaarde gebragt, gezien. In de maand van feptember 1770, was hy maar drie maanden oud, zo men de lieden die hem overgebragt hebben,mag gelooven; maar ik ben verzekerd, dat hy ten minften twee of drie jaaren haaien konde; want zyn lighaam, den kop daar mede onder begreepen, hadt reeds agt voet en twee duimen lengte, tegen vyf voet en zes duim hoogte, en agt voet twee duim omtreks. Een jaar daarna waargenomen, was zyn lighaam zeven duimen langer geworden, zo dat hy den 28 Auguftus 1771, agt voet negen duimen langte hadt, den kop daar weder in begreepen; hy was toen vyf voet en negen duimen hoog, en hadt agt voet en negen duimen in den omtrek. Twee jaaren daarna, te weeten op den 12 Auguftus 1772, waargen omen, was de langte van zyn lighaam, den kop daar mede in begreepen, negen voet en vier duim, de grootfte hoogte welke die van 't agterftel was, maakte zes voet vier duim, en de hoogte van 't voorftel was flegts vyf voet en elf duim. Zyn vel hadt de kleur, en zelfs het voortkomen van den bult eens ouden olmbooms, op zommige plaatfen met zwart en grys gevlekt, op andere plaatfen omgevouwen met diepe vooren, die een foort van fchubben maakten. Hy hadt maar eenen hoorn van eene bruine kleur, en van eene vafte en harde zelfftandigheid. De oogen zyn klein en uitfpringende, de ooren breed en veel gelykende naar die van een ezel. De rug, die hol is, fchynt met een natuurlyk zadel bedekt; de beenen zyn kort en zeer dik, de voeten van agteren gerond, met hoeven van voren in drieri verdeeld. De ftaart is vry gelyk aan dien der runderen , en met zwart hair aan het einde bedekt. De roede verlangt zig op de
die hem verpligten kunnen om van (beek te veranderen. Met den hoorn , die hy op zyn neus heeft, ontwortelt hy de boomen, neemt de fteenen die in zyn doortogt liggen weg, en werpt hen, met een groot geraas, zeer hoog en op een grooten afftand agter; met één woord, hy werpt alle lighaamen, daar hy eenigzins vat op kan hebben neder. Als hy niets aantreft en toornig is, maakt hy, den kop verlaagende, vooren in de grond , en werpt met woede eene groote hoeveelheid aarde over zig heen. Hy knort gelyk het varken, zyn fchreeuw laat zig niet zeer verre hooren, als hv bedaard is; maar wanneer hy zyn prooi nazet, boort men hem op een grooten afftand. DescHption du Cap de Bonne- Efperance par Kolbe, tom. III. vol, dmftetd, 1741.
P 2



U6 DE NATUURLYKE HISTORIE
ballen en regt zig op voor 't loozen van de pis, welke het dier vry verre van zig werpt, en dit deel fchynt zeer klein ten opzigte van de grootte des lighaams. Het is daarenboven zeer opmerkelyk door zyn eind, dat eene holligheid maakt als de opening van een trompet. De fchede of koker, daar het uit koomt, is een vleezig gedeelte van eene roode kleur, gelyk dat van de roede; en dat zelfde vleezig gedeelte, dat de eerfte koker maakt, koomt uit een tweede fchede in het vel genomen, gelyk by andere dieren. Zyn tong is hard en ruw, in zo verre, dat hy vilt het geen hy likt; ook eet hy dikke doornen zonder daar pyn van te voelen. Hy moet omtrent honderd zeftigpondenvoedzel daags hebben. De Indiaanen en de Afrikaanen, en vooral de Hottentotten, vinden het vleefch goed om te eeten. Dit dier kan tam of huiffelyk worden, zo men het zeer jong opvoedt, en het zou in den ftaat van huislykheid gemaklyker voortbrengen dan de olyfant.
„ Ik heb; zegt de Hr. de Pauw met reden, nooit kunnen begrypen waar„ om men in Afie den rhinoceros in zynen wilden ftaat gelaaten heeft,zonder „ hem tot eenig gebruik te bezigen, terwyl hy in Abiffynie onderworpen is,
en dient om laften te draagen (c).
„ De Hr. de Buffon, zegt de ridder Bruce, heeft gegift, dat 'er m t „ harte van Afrika rhinoceroifen met twee hoornen waren. Deze byzonder„ heid is bewaarheid, en de gilling van gemelden Heer met de daad beves„ tigd. Inderdaad alle de rhinoceroifen, welken ik in Abiffynie gezien heb, „ hebben twee hoornen; de eerfte, dat is te zeggen, die naaft by de neus „ zit, is van de gewoone gedaante; de tweede fcherper aan de punt, is altyd „ korter dan de eerfte; beide koomen zy ter zelfder tyd te voren; maar de eerfte groeit fchielyker dan de andere, en overtreft dezelve in grootte, niet flegts geduurende den tyd van de groeijing, maar zelfs het geheele leven „ van het dier (V)".
Van den anderen kantfchrvft de Hoogleeraar Allamand, een zeer bekwaam Natuurbefchouwer te Leyden aan den Hr. Daubenton in een brief gedateerd Leyden 31 Odober 1766, in de volgende bewoordingen.
Ik herinner my iets, dat de Hr. Parsons gezegd heeft in eene plaats door den Hr. de Buffon aangetrokken : ik vermoed, dat de Afiatifche rhinoce" rofien maar eenen hoorn'hebben, en dat die van de kaap de Goede-hooptwee " hebben; ik zou vlak het tegendeel vermoeden. Ik heb uit Bengale en an" dere landen van Indien rhinoceros koppen gekreegen, maar die altyd dub" belde hadden, en allen die my van de Kaap zyn toegekomen hadden 'er
„ maar één". , ,. •, .
Dit fchynt te bewyzen het geen wy reeds gezegd hebben, dat die rhinoceroifen met dubbele hoornen eene verfcheidenheid in de foort en een byzonder ras formeeren, maar 't welk even eens in Afia en m Afrika gevonden
wordt, ,
Wy hebben een dier dubbele rhinoceros-hoornen, van twee kanten gezien p laaten aftekenen. Zie hier agter de VIII * Plaat.
re} Difenfe des Recherches fur les Americains pag. 95.
(d) Noot door den Ridder Biuce medegedeeld aan den Hr. di Eursc».






2>t. Vil.
JLE RHHSTOCEB.OS



BESCHRYVING VAN DEN RHINOCEROS. u7
BESCIIRTFING FAN DEN RHINOCEROS.
D e rhinoceros (PI. P7I) wordt voor het grootfte viervoetig dier na den olvfant gehouden; men heeft evenwel reden om te gelooven dat de hippopotamus ten minften even groot is als de rhinoceros, en men kan niet twvfelen of de zeekoei heeft meer lengte. De rhinoceros heeft eenige overeenkomfl met den olyfant door den mismaakten klomp van zyn lighaam, maar zyne pooten zvn veel korter; en hy verfchilt van denzelven eveneens als van andere viervoetige dieren want hy heeft verfcheiden kentekens die hem byzonder eigen zVn. Die, we ke ten onderwerp voor deze befchryving en afbeelding, (PI. Vin gediend heeft, leefde twaalf jaaren geleeden te Parys, hy hadt de helft van de k oekte niet van een grooten olyfant, want hy was flegts vyf voeten hoog, gelyk men zulks uit de afmeetingen zien zal die in de volgende tafel worden opgegeeven. Het was een wyfje, en niet meer dan elf jaaren oud. Het onderft van zyn buik was niet meer dan anderhalven voet boven den orernd verheven; de lengte van zyn lighaam, van het eind van den fmoel tot aan het begin van den ftaart, bedroeg het dubbeld van zyne hoogte, terwyl bv een olyfant de hoogte en de lengte byna gelyk zyn.
. Deze rhinoceros hadt den kop plat op de zyde, en verheven op den kruin in de gedaante van een bult, op welken de ooren zeer digt by eikanderen oeplaatft zaten (e). De bovenlip ftak meer vooruit dan de onderlip , en was door eene beweegbaare punt geëindigd, die zig verlengde , verkortte , en verfchillende buigingen aannam,naar de verkiezing van het dier;de onderfte lip fcheen van voren vierkant afgefneeden te zyn. De openingen der neusga-
Tl^Vm\ i -;de,Vaild^n bovenflen «P geplaatft ;2y maakten elk eene dubbelde kronkelagt.gheid of plooi, gelyk eene liggende L en ftrekten zie naar agteren uit tot boven de hoeken van den bek. De oogen waaren zeer klem, en byna even ver van de ooren als van het eind van den fmoel o-eplaatft De ooren waren regt lang en puntig; derzelver bafis zat omringd met eene" plooi van het vel. Daar zat op het midden van het neusbeen op een byna eelyken afftand yan de oogen en van het einde van den fmoel, een hoorn van eene kegelagtige gedaante die agter over geboogen flont; dezelve hadt o-eenen voet lengte. Deszelfs bafis maakte een ovaal van eenen voet omtreks.. welks groote middellyn de lengte van den kop volgde (ƒ)..
f» De Hr. Pjirsows geeft in de Pbihs. Trans, voor 1743 de befchryving en de eedaar ff> LTh j6s rhhlno7^;dif i" veele opzigten verfchilt van dien die hier op Plaat V T
men heeft reden o. te geioov°en dTdeTe%eS?&.T^^W^^
;h,ROferot' fle8,s tWP« j^ en oud zyride, was vee) jonger dandê™d« *
be /hrv«n de^™ L^" ^ heeft de ooren veel Verder danwelken wy hier
befchryven, den hoorn en de oogen nader bv het eind van den fmoel geplaatft, wit £
p 3



li 8
DE NATUURLYKE HISTORIE
Dit dier hadt een zeer korten en zeer dikken hals, en het lighaam dik en gevuld aan de zyden. De ftaart was kort, en hadt geene hairen dan aan het eind (*\ De pooten waren dik en kort: het is my voorgekoomcn dat de geleeding van de hand aan de voorpooten eene verhevenheid maakte die agter uit ftak, ten naaften by gelyk de hiel aan de agterfte pooten. Daar zaten drie nagels of hoeven aan iederen voet; de middelfte was dikker dan de
beide anderen. . „ , 111 IL^jJ,
Het vel maakte groote rimpels die zeer uitftaken, gelyk als wrongen ot plooiien : verfcheiden van deze plooijen ftrekten zig rondom den hals van den rhinoceros uit, die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, daar waren twee plooijen die den hals in het geheel omringden, gelyktwee Mf™' den; zy vereenigden zig van onderen,en hingen als een halskwab nedea twee andere plooijen liepen dwarfch over het bovenft en agterft gedeelte van den hals, en liepen met hunne einden aan wederzyden m eene plooi ui:, die z g fchuinfch van het voorfte van den fchouder tot aan den fchoft uitftrekte. Daai liep agter den fchoft eene plooi die aan wederzyde agter den fchouder, den arm en het bovenft gedeelte van den voorarm nederhcp, zig daar kromde en naar voren uitftrekte over dat gedeelte van den voorarm Daar liep op net kruis eene andere plooi die aan wederszyde op de buikzyde tot voor de knie en laager, nederdaalde, en die zig naar voren op den buik kromde. Jiene andere plooi ftrekte zig dwarfch uit op het bovenft aan de dye, van de^buiiczyde af tot aan het begin van den ftaart toe; en eindelyk was er nog eene dwarfch op het onderft gedeelte van den agterpoot boven den enkel gepiaatU, deze plooiien hadden tot drie en vier duimen hoogte. Het vel van den rhinoceros is zeer dik en zeer hard, maar wykt voor de beweegingen van het dier ter plaatfe van de plooijen welke zy maakt, ook zitten de meefte op eene wyze geplaatft dat zy de beweegingen van den kop en van de pooten volgen kmmen; het vel is Jagt, glad en van eene bleek roode kleur in de diepte v 1 de plooijen, en onder het voorfte en agterfte gedeelte van den buik; het overige van het vel is hard, bruin, bezaaid met platte knobbeltjes die; naar 100• ven gelyken, en van verfchillende grootten zyn; de grootfte zitten op de fchouders, op de zyden van het lighaam,op het kruis en op de pooten (k), De Hr. de Jussieu heeft my een ftuk van een gedroogd vel van een rhmoceros laaten zien dat tot vyf lynen dikte hadt; de: middellyn van deszelfs knobbels bedroeg omtrent een halven duim (PI. VIII, fig.*) De opperhuid hadt weinig dikte, dezelve was bruin, en fcheidde gemakkelyk van kt vel De knobbeltjes (fig. 2) zyn reeds zeer duidelyk op het vel van de vrugt van den
rhD°eCzeïfftandigheid van den hoorn van den rhinoceros is van denzelfden aart als de hoornen van den ftier, van den ram, van den bok , van de gazelles,
hoorn zit boven de neukten. Men mag gelooven dat deze verfchilien van die van de jaaren of van de kunne koomen. . .T v
<V> 7ie de befcbrvving van den ftaart van een rbinoceros, by No. MLV.
W \% hwchw\*z van deze knobbeltjes in de befchryving van dat gedeelte yan het Kfine?d«f betreSg heeft op den rhinoceros, of by het artikel van eene vrugt van dat dier.









si. vzzr.






BESCHRYVING VAN DEN RHINOCEROS. ttg
enz. Zo veel ik over de grootte en de gedaante van dezen hoorn heb kunnen nortieelen,uit die welke in het kabinet van den koning bewaard worden, blykt het dat dezelve tot vier voeten lengte heeft, en miffchien meer Ci\ Deszelfs gedaante gelykt naar die van een kegel die meer of min lang is (PI. FIU\ fin. 31*1 ,f dJeSZelfs baflS is rond of ovaal (AB, fig. 3 en 4): de groote Z/cf leVTJ1" ^^aal zyn volgt de lengte'vfn het neusbeen; dfar zit S £Z i Ü$ Cene h£l% (C>^- 4) ™e]kex diepte op haar meelt van eenen duim en agt lynen is De hoorn kromt zig naar agteren op cenigen afftand boven zyn onderfte eind; die kromte (C, fig. 3,D, fig. 4 en A fis O blyft by de meefte van die hoornen tot aan hit bovenft eind aanhouden f maar f fif ^ wTr dlVVC]k« in het kabinet van den Koning bewaard worden, Sl4 ïrft 6,nd (B) naar voren ë^oogen (k). Daar loopt op verleidden van die hoornen eene groef in de lengte (DE, fig. 3 en CD,fig.
hoirnnLf n?C V6 oIyfW' «nchgraauwe of zwartagtige kleur. De tlZ )t T derZdVer bafis,1S mët eene foort van fchorfch bedekt: wanneer J™ nS wegSenoomen, wordt men op de wanden van de holrondheid kleine openingen gewaar die tegen malkanderen aanzitten, en die eenige diepte
oïnnTvft J^nrll001'1- fWaiMl door§efieeden, en het vlak van die doorfneede gepolylt zynde, ziet men daar met het bloote oog, maar naauwkeuriger door een vergrootglas, kleine fchyfjes (fig. 6) aan, die zeer digt by malkïnderen geplaatft zyn: men onderfcheidt, in het midden van elk dier fchyven7eene
; n^^h tienWyfte'dl^h01 fdiynt en die aan de openingen van debafi fchynen te beantwoorden. Als men den hoorn in de lengte heeft doorgefneeden ziet men op het vlak van die doorfneede, na men hetzelve gepolyft heeft'
zynde afgefleeten, blyven 'er op eenige plaatfen van deszelfs oppervlakte ftyve, buigzaame en dugte vezels over, gelyk dc borflels van een fchuier (EF,
flfe'ede C£ Z°r °°k/QZe h°1Üd$ °P het der d^rfche door¬
fneede by de bafis; zo dat men reden heeft om te denken dat dc hoorn van den rhinoceros uit borflels beftaat, die aan bundels vereenigd zyn , en zeel- fterk aan malkanderen vaftkleeven, maarniet genoegzaam 01/ te bekten dat zy kunnen gefcheiden worden, dewyl men dezelve op de uitwendige oppervlak te van den hoorn even duidelyk gewaar wordt, als de borflels aan een fchuier Uit maakzel van den hoorn van den rhinoceros ontdekt hebbende, heb ik ffetragt die der hoornen van den os en van andere dieren te ontdekken, die hoornen hebben byna dezelfde zelfftandigheid. Maar ik heb dezelve verfchillende gevonden van die van den hoorn van den rhinoceros.
nocerc? dC befchryWDS van dat Sedee!^ van het Kabinet dat betrekking heeft opdenrhi-
ve?}d?eeSr;pPvn!?WS hSeft 00Jt.de eedaante van een ho°™ ™ rhinoceros opgegee. boogeJ 1s.tWee VCete" e" 3St duimen IaDS • e» ook tact zyn bovenil eind auï■ wiïgZ



DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lyn.
Lengte van het geheele lighaam in eene regtelyn gemeeten van het eind
van den fmoel tot aan den aars. . . 10.0.0.
Hoogte van het voorfte ftel. . . 5. o. o.
Hoogte van het agterfte ftel. . . • 5. o. o.
Omtrek van den fmoel onder de oogen gemeeten. . 3. 8. o.
Omtrek van den kop tuffchen de oogen en de ooren. . 4. 4. o.
Lengte der ooren. . • . 1. o. o.
Afftand tuffchen de beide ooren om laag gemeeten. » o. 6". o.
Omtrek van het lighaam op de dikfte plaats. . . 10. 6. o.
Lengte van den ftaart. . • • 2. o. o.
Omtrek van den ftaart aan het begin van den ftomp. . 1. o. o.
Deze rhinoceros hadt agt-en-twintig tanden, vier van voren, een aan elke zyde van het voorfte gedeelte der beide kaakbeenderen, en zes baktanden, ook in de beide zyden van het kaakbeen; de eerfte baktand zat zeer verre van den voorften tand. Daar zaten twee prammen aan den buik.
BE-



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 121
BE SCHRYVING
VAN DAT GEDEELTE VAN HET KABINET,
DAT BETREKKING HEEFT TOT DE NATUURLYKE HISTORIE
VAN DEN RHINOCEROS.
Ne. MXXXIX. De vrugt van een rhinoceros. Deze vrugt is uit den buik van de moeder gehaald op het eiland Java,- dezelve fchynt naby de geboorte geweeft te zyn, want dezelve is drie voeten en twee duimen lang van het eind van den fmoel tot aan den aars. De omtrek des lighaams is flegts van twee voeten en negen duimen. Ik zal flegts die twee maaten opgeeven, omdat 'er van deze vrugt niet meer dan het vel overig is, dat nog zeer flegt is opgevuld. Daar zit op het neusbeen een knobbel of verhevenheid die niet hoog is, als eene foort van eeltagtigheid, die twee duimen en eenige lynen middellyns heeft, en die de geboorte van den hoorn van den rhinoceros aanwyft. Men ziet op het vel kleine platte knobbeltjes, die eenige overeenkomft hebben met de ftukken waaruit de fchilden der Tatous zyn te zamengefteld, want de knobbeltjes van de vrugt van den rhinoceros zyn met een dun vel bedekt; zy maaken figuuren waarvan de regelmaatigfte zes zyden hebben: daar zit eene kleine holligheid in het middelpunt; deze knobbels zyn van verfchillende grootten, de grootfien (PI. VIII, fig. 2.) zitten op de pooten, zy hebben tot vier of vyf lynen middellyn; de kleinfte zitten op de zyden van den kop en van het lighaam op den hals; daar zitten van eene middelmaatige grootte onder het onderft kaakbeen, onder den buik, enz. en men ziet eenige voetfpooren van die knobbels meer of minder duidelyk over al het overige van het lighaam verfpreid. Deze vrugt is van de mannelyke kunne, de roede en de balzak zyn groot, de roede fteekt buiten het lighaam uit; daar zitten twee tepels op eenen duim en agt lynen afftand van malkanderen en van de roede geplaatft Het binnenfl der ooren is bedekt met een ftyf hair, dat zeven lynen lang is, en van eene kleur vermengd met zwart en ros; daar zit op den rug eene korter foort van hair, dat gekruld, digt en van eene geelagtige kleur is; men ziet ook eenige hairen op den fchoft, op de fchouders en op het kruis zitten; de bal van de voeten is rond daar zitten drie nagels of hoeven voor aan iederen voet.
N '. MXL. Eene eerft doorbreekende hoorn van een rhinoceros. Deze hoorn zit aan een gedeelte van het vel van het neusbeen vaft, dat drie lynen dikte heeft op zommige plaatfen. Dit vel is korrelig als fegryn; de opperhuid heeft eene grysbruine kleur; en het vel is witagtig van kleur. De hoorn heeft eene kegelagtige gedaante, welker punt in plaats van boven het middelpunt van de bafis te ftaan, gelyk aan eenen regelmaatigen kegel, boven de agterfte zyde van de bafis zit. De hoorn heeft twee duimen hoogte en eeXI' Deel. Q



122
DE NATUURLYKE HISTORIE
nen duim negen lynen middellyns aan de bafis die rond is: deze hoorn is bedekt met knobbeltjes, men onderfcheidt daar ook deszelfs vezels aan, die in de lengte loopendaar zit op het vel van het neusbeen agter den hoorn op een halven duims afftand van deszelfs bafis, een fchyf die ten naaften by dezelfde middellyn heeft als de bafis van den hoorn, die met uitfleekende korrels geteekend is, en die eeniger maate de geboorte van eenen tweeden hoorn fchynen aan te duiden.
NMXLI, Andere hoorn van een rhinoceros. De hoogte van dezen hoorn (PI. VI11, fig. 3) is van zes duimen en een halven, de bafis heeft zeven duimen lengte en tot vyf duimen breedte; de hoorn is puntig en een weinig naar agteren geboogen, platagtig op de zyden, en van eene zwartagtige kleur; dezelve heeft een voor, die in de lengte loopt en diep is op haar agterft gedeelte, de onderfte zyde van de bafis heeft eene geelagtigen fchorfch die op eenige plaatfen is afgevallen alwaar men zeer duidelyk e poriën ziet.
N<\ MXLII. Andere hoorn van een rhinoceros. Deze hoorn heeft agt duimen hoogte en omtrent vyf duimen middellyn aan de bafis; de middelfte en bovenfte deelen van den hoorn zyn platagtig op de zyden, ongetwyfeld omdat dezelve door de wryving is afgefleeten, want men ziet op verfcheiden plaatfen vooruitfteekende vezels, die naar de borflels van een fchuier gelyken, maar die kort en zeer hard zyn. Daar zyn fcheuren die in de lengte "loopen en holligheden op verfcheiden andere plaatfen van dezen hoorn; dezelve heeft eene geelagtig gryze kleur, N°. MXLIII. Andere hoorn van een rhinoceros. De lengte van dezen hoorn is van negen duimen; deszelfs bafis heeft vyf duimen lengte, en drie duimen en een halve breedte. De hoorn is zwart en fterk agter over geboogen; deszelfs fchorfch is van de bafis afgenoomen die olyfkleurig is en bedekt met oneffenheden, het onderft van de bafis is zeer hol en zeer -poreus.
N\ MXLIV. Andere hoorn van een rhinoceros. De zyden van dezen hoorn zyn afgefleeten gelyk die van den hoorn onder N^. MXLII bygebragt, en met ziet by deszelfs bafis dezelfde borflels in de gedaante van fchuiers; dezelve is van eene bruine kleur, en heeft byna een voet hoogte; de lengte van deszelfs bafis bedraagt vyf duimen, en de breedte vier en een vierde gedeelte van een duim.
N\ MXLV. Andere hoorn van een rhinocerGs, De lengte van dezen hoorn bedraagt eenen voet vier duimen en twee lynen; deszelfs bafis heeft flegts vyf duimen middellyns; de hoorn is agterover geboogen en op verfcheiden plaatfen, voornamelyk naar de bafis toe, gefcheurd en gefpleeten.
N°. MXLVI. Andere hoorn van een rhinoceros. Deze hoorn (PI. VIII, fig. 4) heeft een voet agt duimen lengte; de bafis is ten naaften by rond en heeft byna eenen halven voet middellyn. De hoorn heeft eene fterke kromming naar agteren toe; digt by de bafis is dezelve bezet met uitfteekende en digt op een zittende vezels,gelyk de borflels van eenen fttaier; derzelver kleur is vermengd met olyfkleur en bruin.



BESCHRYVING VAN HET KABINET. I23 N°. MXLVII. Een zeer groote hoorn van een rhitiorei-Ki
aan zyn
drie voeten agt du2^ eS hS^W^ 5" *?" daar Van °veriSis noS dien van den rhinoeeSsW^^tl^El ^ h°°rn geIykt 20 fterk W« en zelfs door zyne^ante ^IW' Zyn Tefzel' zyne kIeur
ander dier kan toefch™™ "iet Seloof dat men denzelven aan eenig
dnimen CSL l^ ^ °nderfl gedeeIte heeftvier dat het agtofe^^teTMn^fïnrf1611 bre7?dteL°P deszelfs breedfte plaats, flen aan die ÏS hPf n T WeIker bafis niet rond is> min' een weinig e^2°T WMmn Wy hier fPreeken> is
over het Siddelff^dS^S^ SnXS^Vt de IenSte
van den hoorn heeft eene • g ^ Zyde" Het bovenft §edeeIte
te is een weini*naar ^!rÏÏrkei,kr0niminff1nfar Voren' en he£ onderft gedeelfen; daaimo^eop S g^ok^S? 88,1 aIle>or«e» vanrhinoeeros,
No' K ^öora w" w* fbhveèfös..
gefatfoeneerd zyn, de eerfte fNV MYT vAn Y 7 ?0e dat-zy bewerkt en
k véeHiiF^ »n^^^«
Dit ftuk toS^JnSl^' T ^7 ^ **» vier lynen 3 ng, en een n duim', teelfs bafis is twee d»^n
puntL den hoorn ^h<^ ffi^S*!^^* t0t PM de No. MT TTT pt Zi , ne foort van beker van te maaken.
Dit vat ofSLkerh utW ^ ee« is twee dx^TL^^^y^ een,h.oom genoomengeworden,het drie duimen en eefhalven br«3*«« Y ^ dTen ^ °P zyne ^ ™ den zyn met bloemwerk "em2 breedtC gemeetCIK De 'an"
bladeren en vmg^ f^^d! ^ °P deSZeIfs buitenfte wimdcn>
Q a



124 DE NATUURLYKE HISTORIE
N° MLIV. Een klein doosje uit den hoorn van een rhinoceros gemaakt.
Dit doosje is rond en heeft flegts veertien lynen middellyns en agt hoogte. De Hr Baron van Swieten , eerfte Geneesheer en Bibhothekans van hunne Keizerl'vke Majefteit vereerde hetzelve aan den Hr. de la Con damine te Amfterdam in 1745, en zeide hem dat men te Goa geloofde dat de ftof van dat doosje van een eenhoorn was.
N'. MLV. De ftaart van een rhinoceros.
De ftomp van dezen ftaart is byna eenen voet lang; men heeft daar de valfche wervelbeenderen uitgehaald, en daar is niet dan het vel van overig dat zwart gefronft, en gerimpeld is. De borftels koomen aan wederszyden uit dezen'ftomp uit die plat is, en daar zitten 'er ter lengte van vier duimen en een halven op van het einde van den ftomp af, aan de eene zyde, en flegts ter lengte van twee duimen aan de andere zyde. Zy zyn zwart, de langfte zvn byna twee voeten lang, drie vierde van eene lyn breed, en eene halve lvn dik • deze ftaart gelykt volmaakt naar dien die door Doktor Grew(7) befchreeven is geworden, en waarvan de Hr. Parsons de afbeelding gegeeven heeft in de Philofoph. Tranfacl. voor het jaar 1743. Na MLVI. Een fteen van een rhinoceros.
De gedaante van dezen fteen gelykt ten naaften by naar die van eene pyramide met drie gelykzydige vlakken; deszelfs hoogte is van twee duimen zes lvnen en eene halve; deszelfs hoeken zyn rondagtig; deszelfs oppervlakte is; slad en van eene geelagtige kleur, vermengd met zwart; dezelve weegt twaalf oneen drie drachmen en een halven. Daar ftaat in eene aantekening, die by dezen fteen behoort,vermeld,dat dezelve in het lighaam van een rhinoceros gevonden is welken men uit de Indien aan de koning van Perfietoezondt, en die onder wege geftorven is, in den jaare 1609...
(i) In het Mufeum Regalis Societatis.,



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS. it$
DE KAMEEL (*> en de DROMEDARIS (**).
D Eze twee namen dromedaris en kameel drukken geene twee verfchillende foorten van dieren uit, maar wyzen alleenlyk twee onderfcheidene raffen aan, die van onheugelyke tyden in de foort van den kameel hebben plaats gehad'. Het voornaamft, en om zo te fpreeken het eenigfl duidelyk kenmerk, waarin deze raflèn verfchillen, beftaat hier in, dat de kameel twee bulten of bogchcls op den rug heeft, en de dromedaris flegts een, ook is deze laatfte kleiner en minder fterk dan de kameel; maar beiden koppelen zy met malkander,, teelen te zamen voort, en de jongen die van deze gekruifte raifen geboren worden , zyn fterker, en men verkieft dezelve boven alle andere f». Die meftifchen,
(*) Kameel, in 't Griefch Kctpfaof. in 't Laryn Camelus; in 't Itah'aanfch Camelo; in 't Spasnfch Camelo; in 't Hoogdultfcri Kameel; in 't Engelfch Camel; in 't Hebreeuwfch Gamal; in 't Chaldeeuws Camala; in 't oud Arabifch Gemal; in 'c hedendaagfch Arabifcb Gimel. Men* ziet dat de naam van den Kameel in 't Hebreeuwfch, in 't Chaldevuwfch, en in 't Arabifch, ten naaften by dezelfde is; en dat het van deze oude (aaien is, dat de Grieken ,de Laiynen, de It?Iiaanen, de Spanjaarden, de Duirfehers, de Engelfchen, de Franfchen, de Nedeilan* ders den na-im van dit dier, zonder groote verandering in hunne taaien hebben afgeleid.
Camelus BaBrianus Arjst. Hifi. Anim. lib II. cap, x.
Camelus vel Camelus BaBrianus. Geïner. Icon. Qjiadrup. pag. 22.
Camelus, Projper Alpin. Hifi. nat. Egypt. vol 11. p. 224. tab XIII.
Camelus duobus in dorfo tuberibusfeu BaBrianus. Ray Synaps. Qjiadrup. pag. 145-.
(**) Dromedaris in 't Grieks A?°M«f of liever Camelus Dromas, want Dromas is flegts een byvoeglyk naamwoord afgeleid van Drumos dat loop of fnelheid beteekent, en Camelus Dromas of Dromas Kameel wil zeggen loopenden Kameel. Dromedarius in 't hedendaagfch Latyn ; Macbarry in de Levant volgens Shaw.
Camelus, Arabius, Arist. Hifi. Anim. lib. II. cap. 1.
Camelus Arabica, vel Camelus Droma. Gesner. Icon, Qjiadrup. fig. I. p. 23, Dromas; Pro?per Alpin. Hifi. nat. Egypt. vol. II. p. 223 tab. XII. Camelus in dorfo gibbo unico,feu Dromedarius Ray. Synops. Quad. p. 143, Cbameau. Mémoir, pour fervir a l'Hifloire des animaux, P. I. p. 69 fig. 'pi. yt. (e) De Perfiaanen hebben verfcheiden foorten van kameelen ;zy noemen'die,'welke twee bulten hebben Bugbur, en die, welke maar een hebben Scbuttur. Van deze laatften zyn 'er vier foorten, te weeten die, welke zy by uitfteekendheid Ner noemen, dat is te zeggen hef mannetje; die geteeld zyn van een dromedaris of een kameel met twee bulten, en van een wyfje met eenen bult,dat men Maje noemt; en deze laaten zig niet door andere dekken. Dit zyn de befte en meeft geachte van alle kameelen, en daar zyn 'er die voor honderd ecus verkogt worden; zy draagen negen of tien quintaalen laft, en zyn onvermoeid. Als zy togtig zyn' eeten zy weinig, fchuimbekken, worden telkens boos, en byten; zo dat men, om hen te beletten van hunne beftierders te kwetfen, verpligt is hen muilbanden aan te doen, die de Perfiaanen agrab noemen. De kameelen die van deze voortkoomen, verbaft'eren fterk, en zyn laf en lui, en 't is hierom dat de Perfiaanen hen Jurda Kaidem noemen; ook wórden zv niet hooger dan tot dertig of veertig ecus verkogt.
De derde foort is die, welke zy Lobk noemen, maar zy zyn zo goed niet als de Bughur: ook fchuimbekken zy niet als zy togtig zyn, gelyk de Nérs, maar in den bronstyd ftooten of drukken zy van onder de keel een rood blaar je, 't welk zy met den adem inhaalen; zy zetten het hoofd op, en fnorken dikwils; men verkoopt hen voor zeftig ecus, zy zyn op verre na zo fterk niet als de andere; en hierom noemen de Perfiaanen van een fterken moedigman fpreekende, hem dikwils Ner,terwyl zy een bloodaard en lafhartigen door de benaaming van Lobk aanduiden.
Zy noemen de vierde foort Scbuttri Baad , en de Turken Jeldovefi, dat is te zeggen windi •kameel,zy zyn kleiner maar wakkerer dan de andere, wam daar de gemeene kameelen flegt*
Q 3



iz6
DE NATUURLYKE HISTORIE
van den dromedaris en den kameel gefprooten maaken een nieuw ras,dat insgelyks voortteelt, en dat zig ook met de eerfte raffen vermengt, zo dat 'er in dezeToort, even als in die der anderen huisdieren, veele verfcheidenheden gevonden worden, waarvan de algemeenfte tot het verfchil der klimaaten betreklyk zyn; Aristoteles (V) heeft de twee voornaame, of hoofd-raffen zeer wel aangeduid; de eerfte, dat is te zeggen die met twee bulten onder den naam van Bactrianifchen kameel (o), en den anderen onder dien van Arabifchen: men noemt de eerften Turkfche kameelen (p) en de andere Arabifche; deze verdeeling houdt nog heden ftand, gelyk als ten tyde van Ariftoteles;het blykt alleen, na dat men die deelen van Afrika en Afia, die den Ouden onbekend waren, ontdekt heeft, dat de dromedaris onvergelyklyk talryker en meer verfpreid is dan de kameel; den laatften vindt men niet veel dan in Turqueftan en in eenige andere ftreeken van de Levant (r), terwyl de
flappen, draaven en galoppeeren die zo wel als de paarden. Voyage 4'Olearius tom. I. pag. 550.
00 Camelus proprium inter cajteras quadrupeJes habet in dorfo, quod tuber appellant: fed ita ut Baétxianas ab arabiis differant, alteris enim bina alteris fingula tubera habentur. Aristot. Hifi. anim. lib. II. c. 1. Nota. Theodorus Gaza, wiens overzetting ik altyd gebruikt heb, als ik in dit werk eenige plaatfen uit Ariftoteles beb aangehaald, fchynt zig hier op eene twyffelagtige wyze uitgedrukt te hebben: Alteris enim bina, alteris fingula tubera batentur , beteekent alleenlyk, dat zommige twee, andere flegts een bogchel hebben, terwyl de Griek, fche text nauwkeurig aanwyft, dat het flegts de Arabifche kameelen zyn, die maar eene bult hebben, en dat de Baéiriaanfcbe twee hebben. Ook heeft Plinius, die in het artykel van den kameel, gelyk in veele andere ftukken, Aristoteles alleenlyk heeft nagefchreeven, deze plaats beter overgezet dan Gaza; zeggende j 'Cameli Baclriani & Arabici differunt, quoi ilii bina babent tubera in dorfo, hi fingula, Flin. Hifi. nat. lib. VIII. cap. 18.
(0) Baftriane, eene Provintie van Afie, die thans Turqueftan, het land der usbeks, enz. bevat.
(P) Wy gingen met kameelen naar den berg Sinaï, omdat 'er geen water op d:zen weg is,
en dat andere dieren geene vertnoeijenis kunnen ondergaan zonder te drinken maar
deze Arabifche kameelen, die klein zyn en verfchillende van die van Cairo, die naar Syrië en andere plaatfen gaan, trekken drie of vier dagen voort zonder drinken.... Men gaat van Cairo naar Jerufalem niet met de kleine Arabifche Kameelen, gelyk naar den Berg Sinaï, dat een bergagtige weg is, maar op groote, die men Turkfche kameelen noemt. Voyage de Piztro della Valle, tom. I. pag. 360 en 408. — De foort, die wy dromedaris noemen, wordt hier (in Barbarye) Maibari geheeten; zy is niet zo gemeen in Barbarye als in de Le. vant.... Dit dier verfchilt van den gewoonen kameel hier in, dat deszelfs lighaam ronder en beter gemaakt is, en dat het maar éénen bult op den rug heeft. Voyage de Shaw, tom. I. p. 309 en 310.
(g) De Akademie hadt de zendelingen, die in hoedanigheid van wiskundigen des Konings, naar China gezonden wierden, gelaft naar eenige byzonderheden, raakends de kameelen te verneemeh. Zie hier het antwoord 't welk de AmbaiTadeur van Perfie gaf op de vraagen, die de Hr. Conbtance, hem van wegen de zendelingen liet doen. 10. Dat men in Perfie kameelen zag met twee bulten op den rug, maar dat zy oorfpronkelyk waren van Turkeftan, en van het ras der geenen welken de koning der Mooren hadt doen koomen uit dat land, 't welk voor zo ver men weet, de eenigfte plaats van geheel Afie is daar men van deze foort vindt, en dat deze kameelen zeer geacht waren in Perfie, omdat hunne dubbelde bult hem meer gefchikt maakt voor het vervoeren vanlaften. 20. dat deze bulten niet geformeerd waren door de kromming van de ruggegraat, die niet verhevener was op deze plaatfen dan op andere, maar dat zy alleenlyk uitgroeijingen waren van een klieragtige zelfftandigheid, gelyk aan die der deelen alwaar de melk in de dieren geformeerd en bewaard wordt: dat voor het overige de bogchel van voren een half voet hoogte en de andere een duim minder heeft Mémoires pour fervir b. l'bifioire des animaux part. 1. p. 80.
(r) De kameelen der Kalmukfcbe Tartaaren zyn vry groot en fterk, maar zy hebben beiden twee bulten. Rel. de la grande Tartarie Amfi. 1737. pag. 267.



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS. u7
dromedaris gemeener dan eenig ander laftbeeft in a™k;« i • mgte gevonden wordt in het geheele noorS gr°°te me'
zig van de middellandfehe Zee tot t^rl^^1^ Afrika CO • dat denzelven wedervindtin Egypte (u)fn j£2? ^P? ,uitftrekt' en men in de noordelyke deelen ^d^bf^U^^), eindige uitgeftrektheid lands, en de kameel™o?in 1?" u'nt^ eene on* eerfte bewoont dorre en heete landen de V Ju n kI-ein befkk beP^Id; de tigd land; en de geheele foort zo wel t™?, eentmindM droog en gemaapaald in een gorde'l van d^f viaTo^Srï S1 f" ? de fchyntberitanie tot aan China uittokt Zv bel,?, brfdte5die zig van Mandei; dit dier, fchoon in h^h^^lV^^ of b^en dezen gorten, alwaar de hitte overmaatig i; 2Vne£ r^de> Vreeft e§ter de klimavan den olyfant begint, en zv kan n?L °,U,dt °P te beftaan> daar die denden hemel van fe verzen/de luX^S n°Ch °nder denbran~
onzen gemaatigden gordel. êHet 1^7^ h^ ,dl ^ klima«en van O), want niS flegfsis tohSI^^^X^0^ ^ gevonden worden, maar ook dat, daahvZn*Telen 111 de grootfte menigte hetdorftelanden aVithetmeeS«b^S^V^/^^ is" Arabie is wy kennen: de kameel is het foberib■ van al^ S heeft' Tan aIIe ,anden die gen zonder drinken doorbrengenSf 2 1L f' enkan ve^heiden dadig; de kameel heeft de voe^jiUgS^o"^0^ dW°g en Zan* kan integendeel zig op vogtige en SibhS i e zand te IooPen> cn 6 b F voguöe en glibberige gronden niet wel op de been hou-
(ƒ) Camelus animal blandum ac domeftfrnm in defertis Libys, Numldte", * fiTbï 2?£™in Af';c; .''"venitur prsfertim 748. ■LE01'- AtRiCASi. Dejcrip. A/ricce. vol. IJ.
(O De Mooren hebben talryke troepen kameelen =»„ «i Senegal par M. Adjotok, paf. 3ff. P Kamee,en aan de oevers van den Niger. JWe («) Au.iiö vero in Eeypto lonsè nlnra
AVk11'* nat- £sypt. panl.pZ. 2™ qUatW centum mil]ia camelornm vivere. (e) Deietotur etiam taxtari Buratshoi re Deen».'! • ,
copia eft. unde compluresa Caravannis ad finam tèndenTibnf6 ^me!is' ^UOIUm 0» magna melus duodecim, vel ad fumnum quindecim «bel»? h l "S rfd,n»»"tur, ita ut optimus ca. Ham noftri temporis illuftratura, &. edenS GCL ™ f^' SS heeft overvloed van vee, en byzonder van paarlten en V ?' I<56"- - Tartaryen
VEurope Pans 1693. tom. VII. p. 204. paarden en kameelen. rw HiftoriL7?e
f» Dit geboorte land der kameelen is Arahniet flegts die, weiken men dervvaards gebragt heeft ^ fcho,?n ?en ben ook elders vindt er egter geen land in de wereld, waar mfn hen inTu J *e,f' d'e daar eeboren S n Arabie. Foyage du P. PHILI„£> 1 ! n?ene §roote 'Menigte vind" als in Atab.e, dat zelfs de armfle ten minftfn tien 7ez?r d/r k»«»eelen fs zo grcó
Jen, dje vier honderd ja duizend bezitten. o.,ï,lW' en daar zyn 'e/vee-
(») De groote woeflynen van Solyma ai„„f „ Lww" ^ ^»». P«. 226. noch zelfs vliegen, en alwaar men niets 'dan he,«« ? "°Ch .voge,s' noch wilde beeften kameelen ziet, zouden zonder het behulp dezer dieren^^.^"f',fp5°ren en ónderen var! kunnen zeven of agt dagen zonder eeten en drinken Uev.n 61^8 door te trekken ^yn; zy hebben zo ik het niet nauwkeurig had 11 'eeven , het geen ik niet seloofH ,™
EMopia. Lettr. IV. Ree. p. 259 - De re' aT"* Relat' d» *W 2 Poncet el ftyn doende, trokken wy zes dagreizen?voort ^ÏPP° 13331 Ifpahan door ^ groote w0i?: vonge gevoegd de negen dagen uitnaïken" daar S u 'r Vi'nden' d^elkeêby de drfe
iameelen zond» drinken overbragten. ^7de TaSLS?ïeb' en we,ken «S-



Il8 DE NATUURLYKE HISTORIE
j r \ «TPix.t het (rras en de weiden daar ontbreeken, zo heeft men 'er ook SnSnde en en de kameel vervult de plaats van deze laftdieren. Men kan SZSen^lZZyl land der dieren niet veel vergiffen, als men t zelve S^bSSn^nwa overeenkomfl beoordeelt;hun waare geboorte land rdat dfar zy volgen, dat is te zeggen dat, waarmede hunne natuur overeen1 onï, w arUar dezelve zig geheeï fchynt gefchikt te hebben mzonderhe^ 7o die zelfde natuur van het dier geene andere wyzingen toelaat , en zig niet naar den invloed van andere khmaaten fchikt. Men heeft vrugtloos ge«ooodTe Sneelen in Spanje te vermenigvuldigen (,), men heeft hen vrugtC naar Amerika overgebragt, zy hebben noch in het een noch in het ander and in de Óoft-Indiën vindt men hen niet veel boven Suratte
en Onnuf Nietdïzy, volftrekt gefprooken, in de Indiëri in Spanje en Amerika en zelfs in kouder landen" gelyk Frankryk Duitfchiand , enz. (a) dSzouderkunne^
mfftallen houdt, ruim voedt, met zorg oppaft, hen van werk bevrydt, en Xenlyklaa?uitgaan om by fchoon weder eene wandeling te doen, kan men hen in 't leven houden, en zelfs hoopen, dat zy zullen voortteelen; maar hunne ïoortbrenszels zyn weinig en zwak, en zy zelve worden zwak en kwynen, lv Sen da/alle hunne waarde in deze klimaaten, en in plaats van nuttig tYzvn ftStken zy tot laft voor hen die hen opvoeden,- daar zy m hun geboorte'land, al de rykdom hunner meefters, om zo te fpreeken uitmaaken m De Arabieren befchouwen den kameel als een gefchenk des hemels , als een heib> dier Cc), zonder welks hulp zy noch zouden kunnen reizen, noch toSdd dryven, noch zelfs beftaan. De melk der kameehnnen dient hen voor dTelyksvoedzel; zy eeten ook derzelver vleefch, inzonderheid dat der SSe Sn, dat zeer lekker is naar hunnen fmaak; het hair van de kameelen dat fyn enzagt is, en dat jaarlyks door eene volkomene ruijing of uitval-
SdlrTyt ^JTorten v.n ^fen {y-^
San laan bunnen Se°t ■ooSome^ loTaardfnaPJ glibberig is en zy zouden den van een fch"uren door de agterfte beenen van malkanderen te verwyderen ; het zyn de ^èL kameelen de maar zes of zeven honderd ponden draagen... . De kameelen der koud^ landen èelvk dl van Tauris tot Conftantinopel, zyn groote kameelen, die gemeenlyk de lancien , geiyK o e va.j flykerige wegen, maar op vette glibberige gron-
^J^^'tf^T^^ totbhonderd in 't vervolg, oP dat zy daar " " hunnen koomen. Voyage de Tavernier, tom. I. pag. 161.
Men ziet verfcheiden kameelen in Spanjen, welken de Gouverneurs der front.er t,la(atfen van Afrika daar zenden; maar zy leven daar niet lang, omdat het land al te koud L„. hm is UAfrique de Marmol, tom, I. pag 5°- , , ,
fk\ De Hr Marquis de Mohtmirail heeft ons laaten weeten, dat men hem verzekerd had? dat zyne Maj. de koning van Polen, keurvorft van Sa*e, kameelen en dromedardlen
* Muando de divitiis princlpl, •ut nobikls cm-usdarn fermo fiat. poffidere aïunt tot cameiorum, non aureorum millia. Lïon.
rJdo quod ex ipfis indigeaa accipiunt. Pro;p. Awrous. Hift. Egypt. Part. I. pag. 225.



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS.
hng (d) vermengd wordt, dient hen om ftoffen van te bereiden, daar zy zig mede kleeden, en daar zy eenige huisgeraaden van maaken. Met hunne kameelen hebben zy met alleen nergens gebrek aan, maar vreezen zelfs niets (e) ;zy kunnen m een dag vyftig mylen woefteny tuffchen hen en hunne vyantkmdellen; alle de legers van de wereld zouden omkoomen met eene bende Arabieren te willen vervolgen; dus zyn zy ook niet meer onderworpen dan hen behaagt. Dan verbeelde men zig een land zonder groente en zonder water, een brandende zon, een altyd droogen hemel, zandagtige vlakten, nog onvrugtbaarer bergen, waarop het oog zig uitftrekt, en het gezigt zig verheft, zonder zig op eenig leevend voorwerp te kunnen veftigen? een doSde aarde die, om zo te fpreeken gevild is door de winden, en die niets vertoont dan beenderen, keyftcenen, hier en daar verfpreid, rotfen overeind ftaande of omgeflaagen; eene open woefteny, alwaar nooit een reiziger onder eenigen boom geademd heeft, alwaar niets hen vergezelt, niets hem de leevende Natuur vertegenwoordigt; eene volftrekte eenzaamheid, duizendmaal akeliger dan die der boffchen; want de boomen zyn nog wezens, vertoonen nog eenig leven, voor den menfeh, die zig alleen bevindt; eenzaamer, minder befchut, meer verloren m deze onbegrensde ledige ruimten, ziet hy overal de uitgebreidheid als zyn graf; het licht des daags, droeviger dan de fchaduw van den nagt, wordt niet herboren dan om zyne naaktheid en onmagt te befchynen, en om hem al het akelige van zyn ftaat te vertoonen door de grenzen van het ydel, dat hem omringt, voor zyne oogen te verwyderen, en rondom hem den afgrond van een ongemeeten afftand, die hem van de bewoonde aarde affcheidt, voor zyne befchouwing verder uit te ftrekken; een ongemeeten afftand, welken hy vrugtloos poogen zoude door te loopen; want de honger, de dorft en de brandende hitte dringen hem alle oogenblikken, die hem overig zyn tuffchen de wanhoop en den dood
De Arabier ondeitufTchen heeft, met behulp van den kameel, die gaapingen , die klooven der Natuur weeten over te koomen en zelfs zig toe te eigenen; zy dienen hem voor wykplaats, zy verzekeren zyne ruft, In beveiligen zyne onafliankelykheid Maar wat is 'er, daar de menfehen gebruik van maaken, zonder het te misbruiken ? Die zelfde Arabier, vry, onafhankelyk,ge-
(d) Het hdr valt dit dier in de lente uit, en wel zo geheel, dat het zie als een eefchraant varken vertoont, en dan beteert men het, om het voor't fteeken der vliegen te bSut en ?4 /vhe ft ffe" Z eTZ^ *ï .a"« ««bieren voor 't gebiuTk■ men nl a 'er z.er ryne ft.rTen tan en men maakt 'er in Europa hoeden van hetzelve met beverhair vermengende. Foyage de Cn.ROm, tom. II. pag. & — In de lente v it al het haiï den kameelen m minder dan dr.e dagen uit; het vel blyft geheel naakt, en dan kwellen dS vliegen ben zeer fterk: men vindt daar geen beter middel voor, dan hen het 5» tl teeren Foyage de T^RjmER, tom. I. p. 162. Prater alia emohmenta^Z IfcaTnMs capiunt ; vefies quoque 6? tentoria ex iis babent ; ex eorum enim pilis multi multa fiunt paT'^6 US' P P" oile£lantur- Pkosp- Alpin. Hifi. JEgypTPartTl.
(O De kameelen maaken den rykdom der Arabieren, en zelfs alle hunne fterkte en vei. bgheid, wantzy voeren met behulp van hunne kameelen alle henne bezittingen IS°dt *£. ftynen. alwaar zy mets van hunne vyanden noch van eenigen overval te °«e2én hebben LAfnquedOgxlby, pag. 12, — Qui porro camelos pojfident Arabes fleriliter v'vunt acUh^i' utpotecum quibus in defertis agere^poffint; ad qu^e,profter ariditat ^ pervemre valent. Leon. Afric. Dejcrip. Ajruce. vol. II. pag 740 ' ë mC £rmctPes
XI. Deel. R r 6' i*y



ip DE NATUURLYKE HISTORIE
ruft, en zelfs ryk, in plaats van de woeflynen als bolwerken zyner vrybeid te eerbieden, bezoedelt die door misdaaden; hy trekt dezelve door, om de aangrenzende natiën te overvallen, om flaaven en goud te winnen";hy bedient 'er zig van om zyne roveryen te oeffenen , daar hy ongelukkig meer voordeel van heeft dan van zyne vryheid;want zyne onderneemingen zyn bykans altyd gelukkig; in weerwil van het wantrouwen zyner nabuuren en de meerderheid hunner fterkte, ontfnapt hy hunne vervolging en voert ongeftraft alles weg wat hy geroofd heeft. Een Arabier, die zig tot dit beroep van roover fchikt; verhardt zig al vroeg tegen de vermoeijenis der reizen; hy beproeft hoe lang hy zonder flaap kan leeven ;hy leert den honger, den dorft, de hitte verdraagen; ter zelfder tyd rigt hy zyne kameelen af; hy leert hen dezelfde moeijelykheden verdraagen, hy voedt hen daar toe op, hy oeffent 'er hen in, hy gewent 'er hen aan, en hy begint deze oeffening reeds weinige dagen na hunne geboorte (f): hy buigt hen de beenen onder den buik, hy dringt hen om in deze houding ter aarde te blyven, hy belaadt hen met eene vry zwaaren laft, dien hy gewent te draagen, en welken hy niet afneemt dan om een nog zwaareren op te leggen; in plaats van hen ten allen tyde te laaten weiden, en als zy dorft hebben te laaten drinken, begint hy met den tyd van hun eeten te regelen en doet hen allengs grooter ftukken wegs afleggen, eer zy voedzel krygen, waarvan de hoeveelheid tevens verminderd wordt; als zy wat fterk zyn,rigt|hy hen op 't loopen af; hy moedigt hen door 't voorbeeld der paarden aan, "en brengt het zo verre dat zy even vaardig en fierker worden (g). Eindelyk zo dra hy wegens de fterkte, de vaardigheid en de foberheid zyner kameelen overtuigd is, belaadt hy hen met het geen noodig is voor zyn en hun beftaan, vertrekt met hen, koomt, zonder verwagt te worden, op de grenzen van de woeflyn, taft de eerfte reizigers, die hem voorkoomen aan, plundert de afgelegen wooningen, belaadt zyne kameelen met zyn buit, en zo hy vervolgd wordt, zo hy genoodzaakt is zyn hertred te verhaaften , dan is het dat hy alle zyne talenten, en die zyner kameelen doet blyken: op een der vaardigde gezeeten (h) geleidt hy de bende ; hy doet dezelve nagt
(ƒ) Men legt de jonge kameelen op den buik, met de vier beenen onder denzelven gevouwen, en men houdt hen de vyftien of twintig eerfte dagen na hunne geboorte in dat portuur om hen te gewennen, van hetzelve te kunnen neemen; zy gaan nooit anders liggen; men geeft hen dan ook maar een weinig melk, om hen te Ieeren met eene geringe hoeveelheid voedzel te beftaan; waartoe men hen zo wel gewent, dat zy agt of negen dagen zonder drinken kunnen doorbrengen, en wat het eeten betreft, niet flegts nuttigt de kameel verre weg het minft van alle dieren, maar men moet zig waarlyk verwonderen, hoe zulk een groot dier van zo weinig voedzel kan beftaan. Voyage de Chardin, tom. II. pag. 28.
tV) De dromedaris is byzonder opmerkelyk door zyne groote fnelheid; De Arabieren zeggen dat hy zo veel wegs in eenen dag kan afleggen , als een hunner befte paarden in agt of tien. De Begb, die ons naar den berg Sinaï geleidde, was op een dier kameelen gezeeten, en nam dikwils het vermaak om ons de groote vaardigheid van dat dier te toonen; hy ver liet onze karavane, om eene andere, die zo verre af was, dat wy dezelve naauwelyks zien konden, te gaan herkennen, en kwam in minder dan een kwartier uurs weder te rug. Voyage de Shaw, tom. 1. pag. 311. —• Men voedt in Arabie eene foort van kameelen op, om voor een (hellen loop te dienen; zy gaan een fterken draf, en zo fchielyk, dat een paard hen niet dan in galop kan by houden. Voyage de Chardin , tom. II. pag. 28.
(b) De dromedariflen zyn zo fnel, dat zoaimigen vyf-en-dertig of veertig mylen in een dag afleggen, en dus agt of tien dagen in de woeftynen voortrekken, met zeer weinig voed.



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS, iji
en dag voorttrekken, zonder zig bykans op te houden, noch te eeten, noch te drinken; hy legt hgtelyk drie honderd mylen in agt dagen tyds af (7), en geduurende al dien tyd van vermoeijenis en beweeging laat hy zyne kameelen bekaden, hen dagelyks niet dan een uur ruft en een bal deeg tot voedzel geevende; zomtyds loopen zy dus negen of tien dagen zonder water te vinden; zy onthouden zig van allen drank (k), en zo by geval een kom of plas op eenigen afftand van hunnen weg is, rieken zy het water meer dan een half uur verre (/), de dorft, die hen dringt, doet hen hunnen tred verdubbelen, en zy drinken in eene reis voor al den voorledenen tyd,en voor even langentoekomftigen tyd; want dikwils duuren hunne reizen verfcheiden weeken, en hunne tyd van onthouding duurt zo lang als hunne reizen.
InTurkye, in Perfie, in Arabie, in Egypte, in Barbarye, enz. gefchiedt de vervoering der waaren niet dan door middel van kameelen ), dit is van alle vervoer middelen of reistuigen de vaardigfte en minft koftbaare. De kooplieden en andere reizigers voegen zig tot een karavane te famen, om de aanvallen en rooveryen der Arabieren te weeren; die karavanen zyn dikwils zeer talryk, en beftaan altyd uit een grooter getal kameelen dan menfehen; elk dezer kameelen is naar zyne fterkte belaaden; hy kent zyne eigen kragten zo
zei. Alle Arabifche Heeren van Numidie, en de Afrikaanen van Lybie, gebruiken hen als poftpaarden, als de gelegenheid zig aanbiedt om eene iange reis te doen; zy bed enen 'er z'gook van in den ftiyd. L'Afnque de Marmol, tom. I, pag. 40. — De egte dromedaris is veel ligter, en vaardiger dan de andere, hy kan honderd mylen op een dag afleggen , en dus zeven of agt dagen na malkanderen voorttrekken door de woeflynen, en dat met zeer weinig voedzel. L'Afriqve d Ogilbv pag. 12. '
(i; De dromedariflen zyn kleiner,ranker, en vaardiger dan de kameelen, en worden niet veel gebruikt dan om menfehen te draagen; zy hebben een goeden draf, die vry zagt is en leggen veertig mylen op een dag af: het is alleen de zaak, zig daar wel op te houden, en daar zyn menfehen die 'er zig op laaten vaftbinden uit vrees voor vallen. Relation de Thevenot . tom. I. pag* 312,
(k) De kameel kan' vier of vyf dagen zonder drinken leeven; een klein gedeelte boonen en garft, of eenige ftukken deeg, van de bloem van meel gemaakt, zyn hem voor zyn voedzel genoeg; dit is bet, wat ik dikwils op myn reis naar den berg Sinaï ondervonden heb fchoon eik onzer kameelen ten minften zeven cuintaalen droeg, en wy togten afleidden van twaalf, zomtyds van vyfiien uuren daags, tweeën een halveEngelfche myl op 't uur gerekend. Foyage de Shaw, tom L peg 311. — Adeo fitim cameli tolerant , ut potu absoue incommodo diebus qumdecim abjlinere pcjjint. Ncaturus alicquin ft camelarius triduo abfo'uto aquam illis porrigat. quod faiguhs^qumis aut novenis diebus confueto more potentur , vel urgente necejjltate quindems. Leon. Afric. Defcript. Africae. vol. II p0g. 749. Men moet-
zig verwonderen over het geduld, waarmede de kameelen den dorft verdraagen, en de laat" fte reis, dat ik de woeflynen ben doorgetrokken, daar de karavane niet minder dan vyf-'en! zeft.g dagen in doorbrengt, waaren onze kameelen eens negen da'sen zonder drinken omdat wy geduurende alle die dagen geen water ergens ontmoeteden. Foyage de Tavernier tom I, pag. 162.
{I) Wy kwaamen aan een land van heuvelen, aan welker voet groote platten waren - onze kameelen, die negen dagen zonder drirken hadden doorgebragt,rooken het water een half uur verre, zy zetleden het op een fterken draf, dat hunne gewoone wyze van voorttrekken is en in menigte in deze plaflen gaande, maakten zy flraks het water drabbig. Idem ibid' pag. 202.
(m) De kameelen verfchafFen een groot gemak om de bagage en koopwaaren te laaden
en men vervoert dezelve door dit middel met weinig koften De ftap der kameelen
wordt geregeld, gelyk ook hunne dagreizen Hun voedzel is niet moeijelyk te bekoo-
men; zy leeven van diftels, brandnetels, enz Zy kunnen twee of drie geheele dager*
dorft lyden. Foyage d Olsabius , tom. I pag 552. 6 s
R %



i32 DE NATUURLYKE HISTORIE
wel, dat, zo men zyn laft te groot maakt, hy denzelven weigert f» te draagen, en ftandvaftig blyft liggen,tot dat men denzelven verligt heeft;gemeenlyk draagen de groote'kameelen duizend (o) en zelfs twaalf honderd ponden (/>)■> de kleinfte zes, of zeven honderd ponden. In deze reizen van koophandel overdryft men hen niet; want dewyl de weg dikwils van zeven of agt honderd mylen is, regelt men hunne beweeging en hunne dagreizen ; zy gaan dan flegts flappende, en leggen maar tien of twaalf mylen daags af; alle avonden ontheft men hen van hunnen laft, en men laat hen in vryheid weiden; zo men eene groote en eene goede weide aantreft, neemen zy in minder dan een uur tyds zo veel als zy noodig hebben om vier-en-twintig te leeven (?), en den geheelen nagt te herkauwen;maar zelden vinden zy die goede weiden; ook hebben zy dat lekker voedzel niet noodig, zy fchynen zelfs de alfem, de diftel (r) de brem , de caffia f», en de andere doornagtige planten boven het zoetfte gras te verkiezen; zo lang zy groene planten krygen kunnen (f), onthouden zy zig ligtelyk van drinken.
Voor het overige is die gemaklykheid, waarmede zy zig lang van drinken onthouden, geene enkele gewoonte, maar veel meer een gevolg van hun
O) Als men hen wil beladen buigen zy, op de ftem van hunnen geleider, de knien ;en zo zy daar mede aarfelen, flaat.men hen met een ftok, of drukt hen den hals naar beneden, en dan buigen zy, als gedwongen en op hunne wyze zugiende, rr:et zig neder te leggen , opotn buik, en blyven in die geflalte, tot dat men hen als zy hun laft hebben, beveelt op re ftajn , dit is de oorzaak, dat zy aan den buik, aan de beenen en aan de kniën groote knobbels neb' ben, aan de kant daar zy 'er de aarde mede raaken: zo zy voelen dat hen a! te veel hit wordt opgelegd, geeven zy menigvuldige teekenen met het hoofd aan hem die hen bc.aaden , en maaken een jammerlyk gefchreeuw; hunne gewoone laft is het dubbeld van 't geen de fterkfte muilezel zou kunnen draagen. Voyage du P. Philippe, pag. 369.
(0) Daar zyn kameelen die tot vyftien honderd pond kunnen draagen; het is waar, dat men hen dezen laft niet oplegt, dan wanneer de kooplieden de komptoiren naderen, alwaar de tollen betaald moeten worden, waar van zy een gedeelte ontgaan door twee kameelenmet den laft van drie te belaaden; maar dan laat men den kameel met dien grooten laft flegts twee of drie mylen afleggen. Voyage de Tavernxer , tom 11. pag 335.
(ft) De oofterlingen noemen den kameel een [.and-Schip, uit hoofde van den grooten laft, dien hy overvoert, en die gemeenlyk van twaalf of dertien honderd ponden is voor de groote kameelen; want daar zyn 'er van twee foorten, roordelyke en zuidelyke, gelyk de Peifi. aanen hen noemen. Deze laatfte, die de reizen van de Perfi.ianfche golf naar Hifpahan doen, zonder verder te gaan, zyn veel kleiner dan de andere, en zy draagen maar omtrent zeven honderd ponden, brengende evenwel zo veel en meer voordeel voor hunne meesters op, omdat zy byna niets van onderhoud koften: men Iaat hen, geheel belaaden, langs den weg weiden, zonder hoofdftel of halfter. Voyage de Chardin, tom II pag 27.
(q) Viiïum cameli parcifiimum exiguique fumtus ferunt , fc? magnis laboribus robuftijjlmt refiftunt Nullum animal illius cjf molis citius comedit- Prosp. Alpin. Hifi. Egypt.
pag. 225. . , .„',.,
(r) Na dat de kameelen ontlaaden zyn, laat men hen loopen, om de frruwellen af te
fcheeren Schoon hy groot is en veel werkt, eet hy egter weinig en vergenoegt zig met
het geen hy 'vindt. Hy zoekt byzonderlyk diftels daar hy veel van houdt. Voyage de Ta.
vernier, tom. I. pag. 162. , .
(j) Cameli pascentes fpinam in JEgypto acutam Arabicamque etiam vocatam acaciam , m
Arabia Petrea, atque juncum odoratum in Arabia deferta ubivis abfmthii fpecies aliasque her.
bas virgulta Jpinofa, quae in difertis repenuntur. Prosp. Alpin. Hifi. JEgypt. part. I.
?af*) 2Als" men den kameel belaadt, verlaagt by zig op den buik en hy duldt niet. dat men hem meer laft oplegt dan hy draagen kan; ook kan hy verfcheiden dagen zonder drinken overbrengen, mits dat hy een weinig gras hebbe om te weiden. L'Afrique d'OoiLBY, pag, 12.



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS. 13?
maakzel. Daar is in den kameel, behalven de vier maagen, die gemeenlyk in de herkauwende dieren gevonden worden, een vyfde zak, die hem voor bewaarplaats dient om 't water te bergen («), die vyfde maag ontbreekt in de andere dieren, en behoort alleen aan den kameel; zy is van eene genoegzaame ruimte om eene groote hoeveelheid vogts te bevatten, het blyft daar in zonder bederving, en zonder dat het ander voedzel zig daarmede vermengen kan; en wanneer het dier door den dorft gedrongen wordt, en noodig heeft het drooge voedzel te bevogtigen, en voor de herkauwing bekwaam te maaken, doet het in zyn pens, en zelfs tot den flokdarm, door eene eenvoudige famentrekking der fpieren, een gedeelte van dit water overgaan. Het is derhalven in gevolge van dit zeer zonderling maakzel, dat de kameel verfcheiden dagen zonder drinken kan overbrengen, en dat hy in eene reis eene verbazende hoeveelheid waters neemt, 't welk in deze bewaarplaats goeden helder blyft; omdat de vogten van 't lighaam op de fappen der fpysverteering zig daar niet mede vermengen.
Als men acht geeft op de mismaaktheden of liever de onovereenkomftigheden van dit dier met de andere, zal men niet kunnen twyffelen of deszelfs natuur door den dwang der flaverny, en den geduurigen arbeid , daar men hem toe genoodzaakt heeft, mcrkelyk veranderd zy. De kameel is van ouder tyden af, een volkomener, zo wel als ardbeidzaamer flaaf dan eenig ander der huiffelyke dieren; hy is het van ouder tyden, omdat hy in die klimaaten t' huis hoort, alwaar de menfehen vroegft befchaafd zyn geweeft ;hy is het volkomen , omdat men in de andere foorten van getemde of huiffelyke dieren, gelyk die van het paard, den hond,de runderen, het fchaap,het varken, enz. nog individu's in hunnen natuurftaat, nog wilde dieren van diezelfde foorten, door den menfeh nog niet onderworpen vindt, terwyl de geheele foort van den kameel flaaf is; men vindt hem nergens in zyn oorfpronkelyken ftaat van onafhankelykheid en vryheid; eindelyk hy is de arbeidzaamfte flaaf, en hy is dat meer dan eenig ander dier, omdat men hem nooit voor de pragt heeft gehouden, gelyk de meefte paarden; noch voor vermaak, gelyk bykans alle honden; noch voor 't gebruik van de tafel, gelyk het rundvee, het varken, het fchaap; men heeft hem nooit dan als een laftbeeft befchouwd, 't welk men zelfs de moeite niet heeft genomen van intefpannen of te laaten trekken, maar welks lighaam mén aangemerkt heeft als een leevend voertuig,'t welk men beladen, ja overladen, konde houden, zelfs geduurende den flaap; want als men haaft heeft, ontflaat men zig zomtyds van hen den laft te ontiïeemen, die hen verdrukt, en waar onder zy nederzinken, om met gebogen beenen (y) en het lighaam op de maag fteunende, te flaapen. Ook draagen zy alle merken van flaverny en lidtekenen van fmart onder aan de borft; op het borftbeen is eene dikke en breede eeltagtigheid, zo hard als hoorn ; daar zyn dergelyken aan alle de gewrigten der beenen, en fchoon deze eeltagtigheden aan alle dc kameelen gevonden worden, leveren zy zelve het bewys uit dat zy
(«"> Zie hier agter de nauwkeurige befchryving, welke de Hr. Daubenton, van deze vyf de^maag, welke hv refervoir noemt, heeft gegeeven.
(v) Des nagts flaapen de kameelen dus geknield, herkauwende het geen zy des daags geeeeten hebben. Voyage du P. Philippe , pag- 369.
R 3



i?4 DE NATUURLYKE HISTORIE
niet natuurlyk zyn, maar voortgebragt door overmaat van dwang en {mart; want dikwils zyn zy vol etter (V). De bord en de beenen zyn dan mismaakt door deze eeltagtigheden, de rug is nog meer mismaakt door de dubbele of enkele bult, die daar op is; de eeltagtigheden planten zig door de voortteeling zo wel als de bulten voort, en dewyl het blykbaar is, dat die eerde mismaaktheid alleenlyk herkomdig is uit de gewoonte, welke men heeft om deze dieren van hunnen vroegften'leeftyd af te dwingen om op de maag te liggen (V), met de beenen onder 't lighaam gevouwen, en om in deze houding niet flegts de zwaarte van hun lighaam, en de laften, die men hen oplegt, te draagen, zomoet men ook vermoeden, dat de bogchel of bogchels van den ruggeen anderen oorfprong hebben dan de drukking van die zelfde laften, die ongelyk draagende, op zekere plaatfen van den rug het vleefch zullen hebben opgedrongen en het vet en vel doen zwellen; want deze bulten zyn niet beenagtig, zy beftaan alleenlyk uit eene vette en vleezige zelfftandigheid, omtrent van dezelfde vaftheid als de fpeenen of prammen der koeijen (y): dus moeten de eeltagtigheden door den aanhoudenden arbeid en dwang des lighaams zyn voortgebragt, en deze mismaaktheden, die eerft louter toevallig waren, en alleenlyk tot de individu's, tot dat dier, dat 'er mede bezet was, behoorden, zyn algemeen en blyvende geworden, en hebben zig tot de geheele foort uitgeftrekt. Men kan insgelyks vermoeden dat de zak, die het water bevat, en die flegts een aanhangzel van de pens was, is voortgebragt door de gedwongen uitzetting van dit ingewand; het dier na een langen dorft, zo veel, en miflchien meer water op eene reis drinkende, dan de maag bevatten konde, zal dit vlies zig uitgezet, en allengs naar deze overmaat van vogt gefchikt hebben; gelyk wy gezien hebben, dat dezelfde maag in de fchaapen zig uitzet en ruimtekrygt,evenredig met den omtrek van voedzel,dat het dier gebruikt; dat dezelve klein blyft in de fchaapen, die men alleenlyk met brood voedt, en zeer groot wordt in de zulken die gras eeten.
Men zou deze gillingen over de onovereenkomftigheden van den kameel volkomen kunnen beveiligen of om verre werpen,zo men wilden vondt, die men met de tamme of huiffelyke vergelyken konde; maar deze dieren beftaan, gelyk ik gezegd heb, nergens in hunnen natuurftaat, of zo zy beftaan, heeft niemand dezelve opgemerkt of befchreeven; wy moeten derhalven onderdellen dat zy alles, wat zy goeds en fchoons hebben, aan de Natuur verfchul-
(w) De eeltagtigheden der beenen geopend hebbende, om haare zelfftandigheid, die een middelftof is tuffchen het vet en het ligament te onderzoeken, bevonden wy in den kleinen kameel, dat in zommigen eene verzameling van vry dikke etter was De eeltagtig.
heid op het borftbeen was agt duim lang, zes breed, en twee dik; daar was infgelyks veei etter in. Mémoires pour favir a l'biftoire des animaux, part. I. pag. 74, 75.
tx) Zo dra de kameel geboren is, buigt men hem de beenen onder den buik, en men doet hem daar op liggen; daarna bedekt men hem met een kleed, dat tot op de aarde hangt, waarop men eene menigte fteenen legt om hem het opftaan te beletten, en men laat hem vyftien of twintig dagen in dezen ftaat; men geeft hem ondertuflehen melk te drinken, maar weinig tevens, opdat hy leere met weinig drank toe te koomen. Voyage de Ta vernier, tom. 1.
^(y/net kameelen vleefch is laf, byzonderlyk dat van de bult, waarvan de fmaak is alt die van de fpeen eener zeer vette koe. L'Jfrique de Makmol, tm. I. pag. 50.



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS. ,„
veelmoeds als ondervverpelykheid: op 't eerfte teelenhw™, ZY ^J™
ntfeBSSsMS***
rl.M g een U"r ruft' waarna zy hlm gezang hervattende hen nno- JPr
(z) De kameelen zyn zeer gehoorzaam aan den meefter die h«t „„t^m, • zy, wanneer hy hen wil beiaden, of van hunnen laft nn^, • geIe,dt' ,n 20 verre- dat
een enkel woordt, verlaaeen en ftraL rn^er Tn t f ot)th*fffn> z'ë °P eenig teeken, of op beiden veel. CosmogïZZZ*"F?! 'fe »^» ™ ■» £ nen van te gaan liggen als men hen wil belaaden dar m7n h! 11 °m hen '2 gewen* tyd de beenen onder 't liehaam hmVr- L , ' ,„„ ' ^ hen in hunnen vroegften leef. het niet zonder verwonder tof zien kan 7of1?,/ VI"*8 het ^omarnen dat men zy haar nagt verblyf moet houden' koome'n aïe de k.f JïT *~B/ °P,^ plaatV da" hooren, zig van zelve in een krine fchikkfr, „JJ. „ l *die,aan een zelfden meefter beeen touw behoeft los te maXd^akTen van"^1'" ■« flo¬
ten van den kameel ter aarde vallen; als merwede 2/ ZG Ve za8te!yk aa" weêrskander tuffchen de baaien of pakken"ig^m^At il?^ko°^ deZelfde kameel we'
s vsarjstrfin korten ™ =e ^ *
kni^erv^ vier beenen
pag 255. — De kameelen knielen om beladen ofPontladen e tnrlnLA B°D"IE-"-Gooz' oP als men wil. Relation de Thevenot; torn 1 p°l ,I2" t6 WOrden» vervo!ge"s ftaan zy
mS/enD?..!e,,D^^rn S,J^^i^rÏÏaf rMt ^7°'^kt *
wil verpligten om meer wegs dan naar eewoMte «f ^ÏJflff' l5*'-""" A,s men den kameel digheden, te zingen om hem Iuft en moed teTeeven ^8,eD' beg'm- m^n in pIaats van ha" niet verder voort wil gaan, en dandow hVallw ™' zodra,men ziet dat hy «aan blyft en zang dan een paard naa,de"pooten ÏUmÏJ 1™™**' h? meer naar dien
meefter geleidt de kameelenal ztaSe en v£ ,vd ttfTï' T'}' ^ De
fluit, hoe fterker de kameelen gaan, en zyZn^fti zod^a X?1-*0* ™V hJ zingt' en vers, om malkanderen te vervingen, 4Mfi"5 *T
«■Stf^ Se'en men hen leert gaan en hen
kadans.en gaan fchielyk of langzaam naar d'en Joon ZViïïLZn™™ ftappe" "F dien buiten gemeen grooten mars wil doen afleggen weetln?h„„„ï '«12 WaTet men hen een befft willen hooren. Foyage dc CHAitDmfS. J -ST* meefle" den tO0D' dien «7



,36 DE NATUURLYKE HISTORIE
hunnen laft- men neemt hen denzelven af, door de koorden of touwen los te maaken en dTba len van weerszyden zagtelyk te doen nedemUen; zy b!yv^n dus op den buik liggen, en flaapen tuffchen hunnen laft, tot dat men dien den volgenden dag met°evenveel vaardigheid en gemak weder vaft maakt, als men dien daags te voren hadt los gemaakt. ■ _ .
DeeeïtSheden, de gezwellen op de borft en_ beenen de kneuzingen, enderoovlnop 'tvd, het geheel verlies van 't hair; de honger, de dorft, de ma'erS, zyn niet de eenigfte ongemakken daar de kameelen aan onder, bevïlvïmen heeft hen tot dit alles voorbereid door hen ten opzigte van de £ te ve\mi ken. Men behoudt maar één ongefneeden mannetje tegen agt of tien wvfies Cd), en alle de werk-kameelen zyn gemeenlyk rumen; zy zyn OT^®?mSnda fterk dan de hengften, maar zy zyn handelbaar en kunnefop alle tyden gebruikt worden, daar de ongefnedenen met alleen mmder oXwe pelvk zyn:maar byna woedende worden CO « den bronstyd, die ïeer^aMn C/5 duurt, en die alle jaaren in de ente (g) koomt, men verzeker? dat zy dan geduurig fchuimbekken,en dat 'er een of twee roode! blaasSvan de grootte* als een varkensblaas, uk kunnen bek koomen Ch). In &n tvd[eeten zy zeer weinig, zy byten de dieren, de menfehen en zelfs bmmen meefter, aan wien zy m alle andere tyden zeer onderwerpelyk zyn. D^npTlin^êfchiedtniet overeind op de wyze der andere viervoetige dieren maar hit wyfje hurkt neder, en ontvangt het mannetje in dezelfde plaat, fing'dfczy neem?om te ruften(0,te flaapen, of zig te laaten belaften. ^Die
0} ^ Afrikaaner, e„allenj.^^^jf^: .K^' " houden maar eenen henpft tegen »en ^ >™ { * fchuimbekken, en byten de eee
ren, die hen naderen, en rren " katrieelen t0Ptir,S zyn- raoeten W < die dezdve °P' 3?' hen lU^V^Vfi ^hf leeven! Jant zy Zyn dan kwaardaariig en woedende. Voyage de Jea» <°™<™*- £Se die tvd duurt veertig da?en. en den-
Jü Ï»^K?£'hute^ge^nf zagtaarligheid weder aan. L'Aftique de
t7i«^o^^^^^a^ roede verengt "zig dan, gelyk aan alle dieren nagts, gelyk de katten, * i™u .g deze)ve meer ingetrokken ,
gebeurt, d.e veel op df"iSerI'fgo"e'n°Lnnen. Fa^e de Shaw; t.m.1. pag. 3". - In waardoor zy 't water E^klyker loozen Kunnen s door ^ dr,ft en het
de maand v.n february word ^ kamee^ Jg- Boulaïe-le-Gouz, pag. 256.
a {h}^XnAti dat men, zo men niet voorzigHg metibem omgaat gevaar loopt van gedan zo woedende, flat men , tv neemen zv het ftuk weg; en daar vloeit uit hunnen
beeten te worden; ?™*™£$^*^V*x zyden, dik en gezwollen gelyk een varbek een witte fchuim ^„J^^'^f j3 " If5l. L De kameelen leeven. ala zy togtig kensblaas. royagede■J™*™> thevenot, tom. II. pag. »». - to«



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS. iJ7
plaatfing, daar zy toe gewend worden, wordt zo als men ziet, eene natuurlyke houding, dewyl zy die in de koppeling van zelve neemen - het wvfïe draagt byna een jaar (k), en brengt gelyk alle andere groote dieren maar één jong ter wereld; zy heeft zeer veel melk, deze is dik, en maakt een goed voedzel, zelfs voor de menfehen, wanneer men den zelven met een groote hoeveelheid waters vermengt. Men laat de wyfjes niet veel werken • men laat hen in vryheid weiden en voortteelen (7), het voordeel dat men van het jong en van de melk trekt, overtreft mogelyk dat, 't welk haare arbeid zoude aanbrengen (m), daar zyn egter plaatfen alwaar men eene menigte wyfies even als de mannetjes, aan de deelen der voorttelling verminkt (n) om haar eveneens te doen arbeiden, en men wil, dat deze bewerking, welverre van haare kragten te verminderen, haare fterkte zo wel als lyvigheid vermeerdert In het algemeen kunnen de kameelen naar maate zy vetter zyn de lange vermoeijeniffen beter wederftaan. Hunne bulten fchynen uit den overvloed van het voedzel geformeerd te zyn; want in de groote reizen waarin men verpligt is het voedzel te bezuinigen, en waarin de kameelen dikwils honger en dorft lyden, verminderen die bulten allengs, en worden zo gering dat de plaats en de verhevenheid niet meer getekend zyn dan door de hoogte van 't hair dat altyd langer is op deze deelen dan op het overige van den rug; de mager-' heid des lighaams neemt toe naar maate de bulten verminderen. De Mooren die alle de koopwaaren van Barbarye en Numidië tot in Ethiopië brengen vertrekken met wel gelaaden kameelen,die fterk en zeer vet zyn (o) en leiden die zelfde kameelen te rug zo mager, dat zy hen gemeenlyk voor een ge-
223. — A's de kameelen koppelen ontvangt bet wyfje het mannetje in dezelfde houdins als of het belaaden werdt, namelyk op den buik liggende. Voyage de Jean Ovington »"> 223. — Het ia opmerkelyk, dat de wyfjes in de koppeling op den buik liggen gelyk afa wanneer men haar belaadt; zy draagen elf of twaalf maanden. Voyage de Chardin tam 11. pag. 28. — Het i, waar dat do wyfjes twaalf maanden draagen? maar zy bedriegen z,g, dat het mannetje haar dekkende, haar zyn agterfte aanbiedt; die dwaaling koomt daar. van, omdat de kameelen p.ffende, de roede tuffchen de agterfte beenen doorbrengen • maar koppelende doen zy anders; het wyfje ligt zig op den buik en het mannetje dekt haar in deze houding. Voyage d Olearius, tom. I. pag. 553.
(*) De wyfjes draagen byna een geheel jaar,of van de eene lente tot de andere Vo*™, de Shaw, tom. I. pag. 311. ^uyaSe
(0 Camelos f(emi?ias intaStas propter earum lac fervant, eas omni labore folutas vaeari termiu tentes ptr lota filveftria pascentes, &c Prosp. Alpin. Hifi. JEgypt. Pars I tav ë""perm,t
(w) Van de melk, die men van de wyfjes kameelen bekoomt, maakt men kaazen die 7PM klein zyn, en die by de Arabieren voor zeer lekker gekeurd en in hooge waarde Pehouden worden. Voyage du P. Philippe, pag. 37c. ö waarae genooden
(n) Men fnydt de mannetjes en zomtyds zelfs de wyfjes, die 'er te fterker en erootur door worden. Wotton pag 82. c" stoter
(0) Als de kameelen beginnen te reizen, moeten zy vet zyn, want de ondervindina heeft geleerd, dat dit dier, veertig of vyftig dagen voort getrokken hebbende, zonderTarft £ eeten, het vet van zyn bult begint te verliezen, vervolgens dat van zyn buik. en eindeh v
dat der beenen, waarna hy geen laft meer kan draagen De karavaanen van Afrik-
die naar Ethiopië gaan bekommeren zig niet over de te rug reize, om dat zv dan niet,' zwaars te vervoeren hebben; en als zy daar aankoomen veikoopen zy de maeere kameel™ &c. L'Jfrique ie Marmol, tom. I. p. 40. — Camelos macilentos, dorfique vulneribus fau' cios, vili preuo defertorum mcohs faginandos divsndunt. Leon Arr.ic. Dejcript. Afrkas vol II. pag. 479- •* ' *
XI. Deel. S



i38 DE NATUURLYKE HISTORIE
ringen prys aan de Arabieren van de woeflyn weder verkoopen, om hen op nieuws vet te maaken.
De Ouden hebben gezegd, dat deze dieren in ftaat zyn om op den ouderdom van drie jaaren fj>) voort te teelen;dit koomt my twyffelagtig voor; want op drie jaaren hebben zy nog de helft niet van hunnen groei (q). Het mannetjes teellid (r) is, gelyk dat van den ftier, zeer lang en zeer dun; in de oprigting ftrekt het zig, gelyk dat van alle andere dieren, maar in den gewoonen ftaat gaat de fchede agterwaards en de pis wordt tuffchen de agterfte beenen uitgeworpen f7), zodat de mannetjes en de wyfjes op dezelfde wyze pisfen. De jonge kameel zuigt de moeder een jaar lang (Y), en zo men hem wil fpaaren om hem in 't vervolg fterker te maaken, laat men hem de twee eerfte jaaren vryelyk zuigen en weiden, en men begint hem niet dan op den ouderdom van vier jaaren te belaaden en te doen werken f»,hy leeft gemeenlyk veertig en zelfs vyftig jaar (v), en dewyl deze levens-duurzaamheid reeds meer dan evenredig is met den tyd van zyn groei, is het zonder eenigen grond, dat eenige fchryvers verzekerd hebben dat hy tot honderd jaaren leefde.
Alle de hoedanigheden van dit dier, en alleen de voordeden, die men daar van heeft, onder een oogpunt te famentrekkende, zal men zig niet kunnen weerhouden, het zelve aan te merken als het nuttigfte en dierbaarfte van alle fchepzelen die den menfeh onderworpen zyn. Het goud en de zyde zyn niet de waare rykdommen van het Ooften ; het is de kameel die de fchat van Afia uitmaakt, hy is waardiger dan de olyfant, want hy werkt, om zo te fpreeken, evenveel, en verteert miffchien twintig maal minder;daarenboven is de geheele foort onderworpen aan den menfeh, die dezelve voortplant en vermenigvuldigt naar zyn welgevallen, terwyl hy geen meefter is van des olyfants als welken hy niet kan vermenigvuldigen, en waarvan hy de individu's een voor'een met moeite moet magtig worden. De kameel is niet alleen meer waard dan de olyfant maar miffchien zo veel als het paard, de ezel, en het runddier, alle drie te famen; hy draagt alleen zo veel als twee muil ezels;hy eet zo weinig als de ezel, en voedt zig met even grove groente; het wyfje verfchaft langer tyd melk dan de koe (w), het vleefch der jonge kameelen
Incipit 6f mas & fmmina coïre in triinatu. Arht. bijl. anim. Lib. V. c. XIV.
(fl)In 1752 zagen wy een wyfjes kameel van drie jaaren, zy hadt nog de helft haarer hoogte niet. Hift. Nat. des Anim. par M. Arnault de Nobleville & Salerne, tam. IV. pag. 126 en 130. ^
(r) Schoon de kameel zeer groot is, heeft zyne roede, fchoon ten minden drie voetlang, niet meer dan de dikte van een pink. Voyage «"Olearius, tom. I. p. 554.
•(ƒ■) D*e kameelen piflen agterwaards, zodat hy, die agier hen is, zo hy niet oppaft, ge. heel nat wordt. Cosmograpbie du Levant par Thevet, p. 74 — De kameel pift agterwaards tegenftrydig met andere mannelyke dieren. Voyage de Villemont. pag. 688.
ft} Separant prolem a parente annkulam. Aristoteles Hift Anim. lib. VI. cap. XXVI.
(u) De kameelen welken de Afrikaanen Hegin noemen, zyn de grootfte en zwaarfte, maar men belaadt hen niet voor dat zy drie of vier jaar oud zyn. L'dfrique de Marmol , tom. I, pag. 48
Oo) Camelus vivit diu, plus enim quam, quinquaginta annos. Arist. Hift. Anim lib. VI. cap. XXVI. „ . . . „.„ A
(w) Parit in vere, lac fuum usque eo fervat, quo jam concepent. Arist Hijt Anim. lib) VI. cap. XXVI, tt Fvmina poft partum interpoftto anno cett. Idem lib. V. cap. XIV.



VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS. i39
dingen" ^htt aÏL^^to,5 verfchaffen nuttige
f», zo wel als vnnr h / kt' dient hen voor ftrooijing of bedding
zelfde uitwerpzelen KkMi; e5"?dyk men maakt kluiten van die
en heldere?vS^&£%ut^ ^!^J^' en byna zulk eene levendige woeftynen la t! h°1"' dit zeIfs *■ een groot behulp in dele
BTFOmZELTOT DE NATUURLTKE HISTORIE VAN DEN KAMEEL EN DEN DROMEDARIS.
«ed^^SdL^^ tC V°Tn biT 'f ^een ^ van de kameeIe» en drobuhr in JnïZr febben' wy zullen alleenlyk bybrengen wat de Hr. Nienl a bfchly™g van Arabie daar van gefehreeven heeft
„ iSSS^SSSSS^ VM middelmaatige
' « donker bruin ^ W» ' £r e^ter ook die Sroot en ]°4
„At , zyn" Wa»neer de kameelen willen koooelen ^aar W
TO&Jssas?5 t bindt haar de voornflekrttnvafop dS
„ nonü, raakt de aatde met zyne voorfte voeten. Hy fchynt koud gkuuren-
tenfl^fh^ *et kameelen vleefch, dat zy met vet laaten frui-
mol, foW.I.pa/ 5oelliaVC iL"Lgew.oone'""Ityden bewaaren/ £^/wjHe de Mar. « t« magno bonore exiflunt • i, HL J■ camem in cibo Plurimi faciunt, came-
maBantur, quorum ca^e f\vMi rZJr„r^.^ CaPris cam,eli «»»'•"
anni aut Mennes
Prosp. Alpin. Hifi. Mgypt PaT\ pag 226™ °',Be ^*,"*a' ^e /am"tt'"-
'er in Perfie ook fyne Gor.
^fvo^
heelcn dag voor de§Zon bootTegt en SleTZ" ™Cft- ^ me" ,en dien einde de" Bede* avond, fpreidt men dezelve m en gék* >?3 W°rdt' Zy by"a tot Poeder valt> e° ge ftroo dat daar mede vermengd c KV i^* Wy "iet kunnen doen> weSens het lan-
t» De Ouden hebben kwalyk^beweeVd lf!i f£VEN,°T' ?' 73' den hebben; ik heb niet Ktit?01,DW,M T afkeer Van de P""
van Xenopbon zegt, dat de kameelm • g °LEAE,IUS • het 8een Plinius in navolging
van fprak: lagieden' zy 4 uit? . SderfïK Tk^ paarded,5 '°en * 'er de petfiaai>"" kameelen, paarden, en ezelsin dezelfde ftJ tf. "byna geene karavaan, waarin men geen nen. Foyage dOLEARivS , tom I pag 553 ZOnder dat Zy afkeer van nwlkanderen too.
on^gemeeS ÏÏÏ'XUS^ ^STT'nfleT, ^7 ™*<"*k«. d-d«
staaf sa as
-^^^^^ IV. pa. 3r3. Van
d-e Schryvers de ftukken, tot^it dïr bïb^1^0^ A'"«



,4o DE NATUURLYKE HISTORIE
de koppeling, en onverfchilliger dan eenig ander dier; men moet hem zom" tvds lang kittelen eer men hem kan opwekken: de koppeling geëindigd " zvn.de haalt men 't mannetje weder te rug,men doet het wyfje ichielyk " oprvzen door haar met een muil een klap van agteren te geeven, terwyl een
ander haar doet weg gaan. Het gaat, zegt men op dezelfde wyze toe in „ Mefopotamie, in Natolie, en waarfchynlyk overal.
Ik heb gezegd, dat men kameelen en dromedanffen hadt overgebragt naar de Kanarifche eilanden, naar de Antillifche eilanden, naar Peru, en dat zy nergens wel geflaagd hadden in de nieuwe wereld. Doétor Brown verzekert, in zyne hiftorie van Jamaïka, aldaar dromedarifien gezien te hebben, welken de Engelfchen, in deze laatere tyden, in vry grooten getale derwaards gebragt hebben, en dat zy fchoon zy 'er kunnen beftaan, egter van weinig dienft zyn, omdat men hen niet naar behooren weet te voeden en op te paden. Zv hebben evenwel in alle die klimaaten voortgeteeld, en ik twyffel met ot zv kunnen zelfs in Frankryk voortteelen. Men kan in de kourant van o Junv i>774 zien, dat de Baron van Brenkendorf, kameelen op zyn landgoed bv Berlyn hebbende laaten koppelen, daar den 24 Maart van dit zelfde Jaar i77<, na verloop van twaalf maanden, een jongen kameel van geKreegen heeft die gezond en welvaarende is. Dit fadtum beveiligt dat, t welk ik wegens de voortteeling der kameelen en dromedariffen te Dresden gezegd heb en ik ben verzekerd, dat indien men met de kameelen Arabifche of Barbarifche oppaffers, gewoon hen te behandelen, liet overkoomen, men deze foort van dieren, welken ik als de nuttigfte van alle,zonder uitzondering be~ fchouw, onder ons zoude, kunnen veftigen.



I, —
LE DE.OMADAIEE.









1



BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. 141
B ESC HR TV ING VAN DEN DROMEDARIS,
De dromedaris (PI. IX}, en de kameel (PI. XXII) zyn groote dieren, van eene zeer miffelyke en buitengewoone gedaante voor het oog; zy hebbenden hals en de pooten zeer lang, een kleinen kop, een korten ftaart, en den rug belaaden met een of twee groote bulten,die zig zo hoog verheffen als de kop van het dier, of die omgeboogen op de zyden van het lighaam nedervallen. Deze dieren fchynen mismaakt, wanneer men derzelver evenredighedenen geftalten met die van het paard of van het hert vergelykt, die ook den hals en de pooten zeer lang hebben. Het bovenft gedeelte van den hals van den dromedaris en van den kameel verheft zig niet in eene regte lyn by het voortkoomen uit den fchoft, gelyk de fraaie hals van het paard (d), en heeft geene kromte by het naderen aan den kop, maar dezelve ftrekt zig naar voren uit by het voortkoomen uit den fchoft, en vervolgens heeft hy een nog duidelyker indrukzel dan dat het welk onder de gebreken van den hals Kemels-hals genoemd wordt; het overige van het bovenft gedeelte van den hals van den dromedaris en van den kameel, loopt in eene regte lyn voort tot aan den kóp; het onderft gedeelte daarentegen in plaats van in eene regte lyn te loopen van het borftftuk af tot aan den onderkaak toe, maakt een zeer fcherpen hoek die beantwoordt aan het indrukzel van het bovenft gedeelte; deze kromte van den hals zit op omtrent een derde gedeelte van zyne lengte van den fchoft af; de twee overige derden ftaan in eene regte lyn naar boven gerigt, een weinig evenwel naar voren: de kwalyk gemaakte hals en de kleinheid van den kop geeven aan den dromedaris en aan den kameel een zwak en kwynend voorkoomen.
Deze dieren hebben een zeer langwerpigen fmoel; zeer fterk uitfteekende oogputten, korte ooren, een gevuld lyf, een mager en ftyl afloopend kruis, en kwaalyk gemaakte pooten,die,welke ik gezien heb hadden de vvaaden naar buiten gekeerd en te veel uitfteekende naar agteren, en de voorpooten ook naar agteren gedraaid ter plaats van de knie, die dik was. De vier voeten zyn ook zeer groot, voornamelyk de voorfte (Plaat X, alwaar de voet van boven gezien zuordt, by fig. 1, en van onderen by fig. 2), byna rond in hunnen omtrek (ABCD, fig. 1 en 2), plat van onderen en van voren, geëindigd door twee groote nagels'^.F) tegen eikanderen aan geplaatft,en naar onderen toe omgeboogen. De nagels zyn aan de zyden en gooten geboogen, en derzelver punt buigt wederom in den bal (GH, fig. 2) van den voet toe, die in zyn midden door eene voor (IK) verdeeld is en in de lengte loopt, weinig diepte heeft, zig van de tuffchenruimte der nagels tot aan den hiel (K) uitftrekt: de beide nagels zitten aan twee vingers vaft, die van malkanderen gefcheiden zyn door eene vry diepe groef (GH, fig. 1) en die tot aan de zelfftandigheid van den bal van den voet doorgaat.
(d) Zie het IV deel Tan dit werk, bladz. 91 en 137.



DE NATUURLYKE HISTORIE
De dromedaris en de kameel gaan niet op hunne zyde liggen, gelyk de paarden en de meefte andere viervoetige dieren; zy hurken op zulk eene wyze neder, dat hunne pooten geboogen zyn, en dat de borft en de buik aan den grond raaken; hierom zit 'er ook eene groote eeltagtigheid onder de borft op het agterft gedeelte van het borftbeen, op "de plaats die het meeft tegen den grond raakten wryft: daar zitten ook diergelyke eelten, maar kleiner, aan de buigingen van den elleboog en van de knie der voorfte pooten, ter plaatfe van de kniefchyf, en op de waaden van de agterfte pooten; deze eeltagtigheden zitten bloot en zyn zeer hard. Ik heb een van deze dieren zig zien nederflaan, hy begon met de voorfte pooten tot op een zeker puntte buigen, maar dezelve voorby dat punt geboogen hebbende, fcheen hy geen meefter meer van deze beweeging te zyn,- het gewigt van zyn lyf overtrof zyne kragten, het evenwigt ontbrak hem geheel en al, zo dat het dier log op zyne knieën nederviel; vervolgens boog bet langzaam zyne agterfte pooten; maar in plaats van de gelykheid van deze beweeging te onderhouden, liet het zig lomp nedervallen op de geleeding van de kniefchyf; alsdan floeg hy zyne elleboogen en zyne waaden neder, en eindelyk raakten het onderft van de borft en de buik aan den grond; deze val ging zo fchielyk dat het dier zyn vel zoude gekwetft hebben, indien hetzelve niet door de eelten was befchermd geworden; of indien die eelten niet reeds gevormd waren geweeft zouden zy zulks weldra zyn geworden. Het dier ligtte zig met meer gemak wederom op, maar was zonder vlugheid in alle zyne beweegingen; indien het van houding of plaatfing veranderde, was het met moeite dat het zyne pooten bewoog, of zynen kop droeg, en hy fcheen met zyn eigen gewigt overlaaden te zyn. In een ftaat van ruft, hadt hy een voorkoomen van domheid in zyne houding, en zyne oogen waren dof zonder eenige levendigheid ; men weet evenwel dat de dromedariffen en de kameelen veel kragt en leerzaamheid bezitten, en dat zy zelfs zeer fnel ter been zyn.
De dromedaris verfchilt voornameïyk daarin van den kameel dat hy flegts eenen bult heeft; dezelve zit op den rug geplaatft. De kruin van den kop is rond en verheven; de lippen fteeken voorby den neus uit ter lengte van twee duimen; de onderfte lip is in het midden gefpleeten door eene infnyding die eenen duim en vier lynen diepte heeft; de neusgaten hebben twee duimen lengte; daar zit tuffchen dezelven een indrukzel in het vel. De dromedaris die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, hadt ook een indrukzel in de gedaante van eene vry diepe goote langs de onderfte en voorfte zyde van den hals.
Dit dier was zeer mager en byna geheel van hair ontbloot; zyn vel was gerimpeld, en bedekt met een zeer dik vuil, dat eene foort van fchurft was; het uitvallen van het hair was ongetwyfeld gedeeltelyk door die ziekte, en gedeeltelyk door het ruien veroorzaakt; het overige hair hadt eene bruine en zwartagtige kleur op zommige plaatfen; hetzelve was van tweederlei foort: de eene zagt en wollig, en de andere dikker, langer en ftyver; het hair dat op den kop, op den hals en op de pooten zat, was kort; dat van het lyf hadt omtrent zes duimen lengte; het eind van den ftaart was met een dik en ruw hair bezet, gelyk paarden hair, gedeeltelyk zwart en gedeeltelyk grys; de-



BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. HJ
zelve was eenen voet en vier duimen lano-- w
een zwart en grys hair bezrt róvk da? ƒ V^ den ruS was met eene zeer duidelykebos ^K^ttohï™^'^ fy"er en dat hetzelve zat op de i^^^h^t ^^0^0^1^ hadt» was door de magerh d Whet'dievUlt gePlaatft> die geheel weg geffonken
Ff Tani- gCheeIe 1;§haam in eene ^gte lyn gemeeten van hef' eind der lippen tot aan den aars. gemeeten van het
Hoogte van het voorfte ftel.
Hoogte van het agterfte ftel.
aS SS- •'
AfS ya/r ï" SVi1 den eenen hoek wt den anderen.' Afftand tuffchen de beide oogleden» ""uwen.
Afftand tuffchen den voorften hoek en het eind der linnen ' Afftand tuffchen de agterftên hoek en het oor. PP
Sten. ° ^ VTfte h°eken °°êen iD eene reSte fc? §^ Dezelfde afftand over de kromte van het neusbeen gemeeten Omtrek van den kop tuffchen de oogen en de omn ïSn Lengte van de ooren. " gemeeten-
Breedte van derzelver bafis over d'e buitenfte kromte gemeêten Afftand tuffchen de ooren om laag gemeeten gemeeten. Lengte van den hals. 4 v
Omtrek by den kop. * Omtrek by de fchouders. Omtrek van het lighaam agter de voorpooten. Dezelrde omtrek over de eelta<m"2heiH van h„t- k„.nu *
Dezelfde omtrek over den bult gemeeten ' " Omtrek van het lyf voor de agter pooten gemeeten. Lengte van den ftomp van den ftaart. ucclcnOmtrek aan zyn begin. . '
Lengte van den voorpoot van den 'ellebooe tot aan de kniP Omtrek op de dikfte plaats gemeeten. g Kni6, Omtrek van de knie. . * *
Lengte van den pyp. . *' *
Omtrek op de dunfte plaats, *' Omtrek van den kogel.
Lengte van den koot. * '
Omtrek. . * <
Omtrek van den voorften voet. * 1
Lengte van de nagelen. ' Breedte. . "
Afftand tuffchen de twee nagels.
Lengte van den voet. ' Breedte. *
voet. duim. lyn,
7- 6. ff.
4. 8. ff.
4. 7- o.
I. I. 5- 6.
0. 9. o.
1. 2. o.
1. o, o. o. 4. ff. o. o. 10* o- i. J. o. o. 10.
O. 9. o.
O. 4. 6.
;e-
°- S- 9.
o- 8. 4.
2- 3- o. °- 3- <J. °- J- o.
0. 4- 6.
2. 7- 6. t 7. ff. 2. 4. 6.
4- 4- 6. 5* 2. ff*
l
4~ 10. ff.
5- o. o.
3- 4. o.
1. 4. ff.
0. 7. ff.
1. 8. o. i* 8. o. !• 3- o. l* 3- o. °- 7- o. o. 11. 6". °' 2« 4» O. IO. ff. U 6. o. °« I. 8. o. 1. 4.
O. O. 7;
O. 64, O.
°' 5. 2i



144
DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lyti.
1. 9. o.
2. I. O.
0. 6. 4.
1. 5- oo. 6. O. o. 9. 10.
0. 2. o. O 9 6.
1. 4. o. O. 1. 11. o. 1. 2. o. 5. O. o. 4. 3.
Lengte van den agterpoot van de knie tot aan den enkel. Omtrek by de knie.
Breedte ter plaats van den enkel. • •
Lengte van den hiel van de pyp af tot aan den kogel toe.
Omtrek op de dunfte plaats.
Omtrek van den kogel.
Lengte van den koot. •
Omtrek. • • •
Omtrek van den agterftên voet.
Lengte van de nagelen.
Breedte.
Lengte van den voet. Breedte.
Deze dromedaris woog drie honderd negen-en-zeftig ponden. De onderbuik geopend zynde vondt ik daar eene zeer groote pens in, die daar het grootft gedeelte van vervulde, en die zig meer naar agteren uitftrekte in de linkerdan in de regter-zyde; daar zaten aan de regter zyde van de pens nog andere maaien, waarvan wy ftraks zullen melding maaken,en de darmen lagen in het agterft gedeelte van den onderbuik en in de regter zyde op de maagen geplaatft. Het netvlies was zeer kort, en lag byna geheel tuffchen de maagen in de darmen verborgen. .
De twaalfvingerige darm hadt weinig lengte en vereemgde zig metdennugteren darm in de regterzyde; de omwentelingen van den nugteren darm lagen in die zelfde zyde, en die van den omgeboogen darm in de regter buikzyde, en in de onderbuiksftreek; de blinde darm ftrekte zig fchuinfch uit van die ftreek af tot in de regter buikzyde. De kronkeldarm maakte eenige groote omwentelingen in de darm-en onderbuiks-ftreeken onderden omgeboogen darm; dezelfde darm maakte 'er nog andere volgens de lengte van het lighaam, in de regter zyde, onder den nugteren en twaalfvingengen darm; vervolgens waren'er byna ovaale en om een middelpunt loopende omwentelingen van den kronkeldarm, en het agterft gedeelte van de navelftreek agter de pens getrtaatft • gelyk men 'er ook by andere herkaauwende dieren heeft gevonden; eindelyk vereenigde zig de kronkeldarm met den regter darm in de regter zyde want de pens befloeg de linker zyde byna geheel.
De maagen opgeblaazen zynde hebben zeer verfchillende gedaanten vertoond van die der maagen van den os en van andere herkaauwende dieren, die reeds in dit werk befchreeven zyn. De eerfte (AB, PI. XI, op welke de maagen van den dromedaris van boven, en PI. XII, op tvelke zy van onderen pekten, afgebeeld ftaan) (e) was de grootfte van allen ; dezelve befloeg het srootfte gedeelte van'de onderbuik, voornamelyk in de linker zyde; deze maag hadt geenen hals van dezelfde gedaante als die van den pens van den os; de flokdarnr fC,P/. XI) plantte zig ten naaften by in het midden van deszelfs bovenften zyde in; het gedeelte (DAE, PI. XI en XII), dat aan de borft
en
Ce) Deze afbeeldingen zyn met een fpiegel getekend, dierhajven ziet men de regter deelen aan de linker, en de linker deelen aan de regter zyde liggen.



Ho/tl. XI'.
71. XI. =n









f



BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. i4y
en aan de linker zyde vaft zat, was rondagtig, en het andere gedeelte (FGBH) hadt eene diepe (/) en loodregt neergaande infnyding, die hetzelve in twee groote bolrondheden verdeelde, waarvan de eene (G) meer naar voren zat dan de andere (F) in de regter zyde. Daar was eene foort van kam (GBH) die zig naar voren uitftrekte van het midden der voorfte bolrondheid langs de regter zyde van den pens; deze rand of kam wierdt door eenen regel van opgeblazenheden gemaakt, gelyk aan die, welke op den kronkeldarm van het paard en van verfcheiden andere dieren zitten; dezelve was twee voeten lang, drie duimen hoog, en drie of vier duimen breed; daar zaten ook op de agterfte bolrondheid (F) opblaazingen aan twee regels (KL) geplaatft, die zig van boven naar beneden uitftrekten; deze opblaazingen liepen dwarfch, en hadden elk omtrent twee duimen breedte, zy die op den linker regel geplaatft zaten, hadden omtrent het dubbeld van de lengte der anderen, die flegts drie of vier duimen bedroeg.
Het bovenft gedeelte der agterfte bolrondheid (F) wierdt geëindigd door een verenging (M) die vyftien duimen omtrek, en met eenen platten zak (N) gemeenfchap hadt, die rondagtig was overliet grootfte gedeelte van zynen omtrek; deze zak was, gelyk men zulks nader zien zal, eene tweede maag. De derde (O) was de kleinfte van allen; de verenging (P) die dezelve van de tweede maag (N) affcheidde, hadt vier duimen en een hal ven omtreks, en die van de vernaauwing (OJ die tuffchen de derde (O) en de vierde maag (RS) inzat, was van zes duimen drie lynen. Het gedeelte dat zig van die vernaauwing (gjtot aan den portier (T) uitftrekte, fcheen flegts eene maag te zyn; zy hadt de gedaante van een ftuk van een darm welker beide einden (RS) in eene tegenftrydige rigting geboogen waren; elk eind was dikker dan het midden (F), en daar zat in de bolrondheid van het gedeelte dat aan den portier uitkwam, eene ronde opzetting of opblaazing (X) gelyk aan die welke by de inplanting van den omgeboogen darm,met den blindendarm in het paard, in den haas, enz. gevonden wordt.
De maagen geopend hebbende om haar inwendig maakzel te onderzoeken , heb ik gevonden dat haar inwendig voorkoomen niet genoegzaam was om derzelver getal en plaatfing aan te wyzen. Indien men het getal der maagen van den dromedaris door dat van de zakken bepaalt, die elk twee openingen hebben, zyn 'er vier maagen, gelyk men zulks koomt te zien door de optelling der vernaauwingen: indien men voor verfchillende maagen van de anderen flegts die neemt, die inwendig een byzonder maakzel hebben,zyn 'er ook vier maagen, maar zy zyn niet allen eveneens dan in de eerfte onderftelling: eindelyk, indien twee vernaauwingen, eene aan ieder eind van een zak, genoeg zyn om eene maag te maaken, fchoon deszelfs inwendig maakzel niet verfchillend zy van dien der naaft gelegen maag, en indien men ter zelfder tyd toeftaat, dat het verfchil van maakzel genoeg is om het kenteken van eene maag te bepaalen, fchoon 'er flegts eene vernaauwing zy, dat is te zeggen, eene enkelde opening, heeft de dromedaris welken ik befchryf, vyf maagen : de volgende befchryving zal daar het bewys van opleveren. De muts is door geene vernaauwing van den pens gefcheiden by den os,het hert en alle herkaauwende dieren welke ik ontleed heb; als men dus fielt dat eene maag XI. Deel. T



i4<J DE NATUURLYKE HISTORIE
flegts eenen mond kan hebben, onderwerpt men zig aan het aangenoomen gevoelen.
De eerfte maag (AB, PI. XI en XII) van den dromedaris kan vergeleeken worden met den pens van andere herkaauwende dieren,door zyn grooten omtrek , en hy moet daar den naam van draagen: want zy is een waare pens, dewyl men daar het hooi in zyn geheel in vindt zonder gekaauwd of verteerd te worden; deze pens heeft geene duidelyke tepels noch wolligen rok aan zyne binnenfte wanden, maar deszelfs vliezen maaken holligheden.
De zak (N) die aan het bovenft gedeelte van de linker bolrondheid van den pens vaft zit, hadt ook holligheden die in deze vliezen gemaakt waren, en die zig in deszelfs binnenfte wanden openden: deze holligheden waren in een veel grooter getal dan die van den pens, want zy vervulden byna de geheele holligheid van den zak waar van wy fpreeken, daar bleef flegts een doortogt voor de fpyzen in over; zy zyn op zulk eene wyze gemaakt dat zy water kunnen inhouden; en in de daad heb ik gevonden dat zy daarmede vervuld waren. Na den pens geopend te hebben, beneven den zak die daar aan vaft zat, deed ik daar al het hooi uitneemen, waarmede zy gedeeltelyk vervuld waren, en ik geloofde dezelve volkoomen ledig te zyn, toen ik die omkeerende en in verfchillende rigtingen drukkende, uit de holligheden die tusfchen derzelver vliezen bevat zyn, eene groote hoeveelheid water zag loopen ; het kwam als uit eenen bron voort, naar maate men de opgeblazenhedennederdrukte die op de uitwendige wanden van den pens zitten,en zo dra men ophieldt die opblaazingen neder te drukken,. liep het water in de holligheden der binnenfte wanden te rug, en verdween geheel en al; daar liep nog meer water uit den zak die aan den pens vaft zat, dan aan den pens zelven. Ik geef aan dien zak den naam van verlaatbak, omdat het water daar in blyft huisveften, terwyl de fpyzen daar flegts doorgaan. Deze waarneeming maakt waarfchynelyk het geen men wegens de kameelen en dromedarilfen gezegd heeft, welken de Reizigers den buik openfneeden om water uit hunne maag te haaien , wanneer zy geenen anderen toevlugt hadden om laaffenis te bekoomen in de brandende woeflynen van Afia en Afrika,-in de daad,ik heb in den verlaatbak en in de holligheden van den pens twee of drie pinten van een vry helder en byna fmaakeloos water gevonden, dat men zoude hebben kunnen drinken, fchoon het dier reeds tien dagen dood geweeft was, en men het na zynen dood op een kar ten minften vyftig mylen verre vervoerd heeft; dit water zoude beter en in eene grootere hoeveelheid voorhanden zyn in een dromedaris dien men aanftonds opfneedt, na hem gedood te hebben. Het fchynt my toe dat het dier naar zyn zin water uit den verlaatbak kan doen loopen, met denzelven zamen te drukken door de werking der fpieren van die maag of van die van den onderbuik, en hetzelve in den pens doen vloeien naar maate hy zulks noodig heeft, om de fpyzen te bevogtigen welke hy gebruikt heeft, wanneer hy geen water vindt om te drinken; en die zelfde fpyzen wel bevogtigd zynde kunnen hem laaven door van den pens tot naar den bek op te klimmen, geduurende den tyd van de herkaauwing,- ook is het wel zeker dat de kameelen en de dromedarilfen eenen langen tyd zonder drinken kunnen doorbrengen; en wanneer zy water vinden, drinken zy daar eene groote hoeveelheid van, waar-















BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. ,47
van een gedeelte, naar het fchynt, in den verlaatbak blyft huisveften voor dc volgende dagen. Ik zal dezen verlaatbak en de holligheden van den pens niet befchryven, dan na dat ik de befchryving van het inwendig maakzel der andere maagen zal gegeeven hebben.
Schoon de verlaatbak aan den pens vaft zit, gelyk de muts by andere herkaauwende dieren, beantwoordt dezelve niet aan deze maag, maar verfchilt van denzelven daarin dat hy geen netwerk heeft op zyne binnenfte wanden, en dat hy aan het agterft gedeelte van den pens vaft zit; terwyl de muts integendeel aan het voorfte gedeelte gehegt is; eindelyk de verlaatbak kan geene fpyzen inhouden gelyk de muts, en men vindt daar niet dan water in - deze is eene maag welke de dromedaris meer heeft dan andere dieren Maar het is my yoorgekoomcn dat de derde maag (O, PI. XI en XII), die de kleinfte van allen is, met den muts van andere herkaauwende dieren overeenkomt, omdat 'er op derzelver binnenfte wanden (AB, PI. XIII en XVII), verhevenheden zitten die een netwerk maaken; maar zy fteeken op verre na zo veel met uit als in den muts van den os, van den ram, van den bok, noch zelfs zo veel niet als in dien van het hert en andere wilde dieren die herkaauwen; deze foorten van tuffchenfchotten hebben geene lyn hoogte zy zyn noch ingegroefd, noch uitgetand, noch bezet met tepels, gelyk in den os, het hert, enz. daar zitten geene tepels in de tuffchenruimte der figuuren;eindelyk daar zitten in den muts van den dromedaris ttegts voetfpooren van het netwerk dat in den muts van den os, van het hert, enz. zo duidelvk o-emaakt is. J fe
De vierde maag (CD, pl. XIIIen XVII, en AB, PI. XVIII, alwaar het vervolg van den boekenpens fiaat afgebeeld), wordt doorniet eene vernaauwing geëindigd die dezelve van de vyfde affcheidt; dezelve heeft weinig lengte,en gelykt meer door zyne gedaante naar een darm dan naar eene maag; maar zo dra dezelve geopend is geweeft, heeft zy zig een vierde gedeelte van haare lengte ingetrokken en verkort, ook hebben derzelver vliezen dwarfche rimpels gemaakt, die geheel en al verdweenen wanneer men de vliezen volgens de lengte van de maag uitrekte. Daar zaten op derzelver binnenfte wanden dunne bladen die zig van het eene eind tot het ander uitftrekten zv zaten ten getale van dne-en-vyftig op de twee derde deelen der uitgeftrektheid van deze maag; doch ik heb 'er flegts vyf-en-veertig geteld op de laatfte derde : deze bladen drie lynen breedte aan het begin van diezelfde maag, en vyf lynen op het overige hebbende, verdweenen de meeften aan het begin van devyfdemaag (EF,Pl. XIII) en daar waren 'er flegts zeftien die zigmet de plooien van deze laatfte maag vereenigdende bladen van de vierde maag van den dromedaris verfchillen daarin van die van de derde maag van den os van het hert, enz. dat zy allen ten naaftenby dezelfde breedte hebben, ten minften als men dezelve met malkanderen vergelykt aan een zelfde gedeelte van de maag, en dat zy geene tepels hebben; die verfchillen beletten niet dat deze maag met den boekenpens van den os, en van andere herkaauwendende dieren overeenkomt, en dat men dezelve den naam van boekenpens moet o-Ceven; maar de Franfche naam van millct (of gierfl-bladen gelyk men zulks miffchien zoude kunnen vertaaien), zoude dezelve niet paffen, gelyk aan
T 2



i48 DE NATUURLYKE HISTORIE
den boekenpens van den os, dewyl zy niets heeft dat naar gierft-korrels gelykt, zo als de tepeltjes die op den boekenpens van den os zitten.
De vyfde maag van den dromedaris was uitwendig niet onderfcheiden dan door eene kromte (S,Pl. XIen XII) welke hy boven den portier (T) maakte, en door eene vry groote opblaazing (X) die in de bolrondheid van de kromte geplaatft; zat; maar van binnen (EF, Pl. XIII, en CD, Pl. XFIII) hadt dezelve plooien die zeer verfchillende waren van de bladen der vierde maag, fchoon zy daar een vervolg van waren; deze plooien waren met zo vooruitfteekende, noch by gevolg zo breed, als die van de lebbe van den os, maar zy hadden veel meer dikte, en zy fchooten zydehngfche takken die naar de inmondiging van bloedvaten geleeken; daar waren omtrent zeftien plooien die zig van het eene eind van die maag tot het ander uitftrekten. Dezelve was inwendig bekleed door eenen wolligen rok, waaruit een vogtdrupte dat naar dat van de lebbe van den os geleek. Alle deze kentekenen byeengenoomen toonen dat de vyfde maag van den dromedaris aan de vierde maag van den os en van andere herkaauwende dieren beantwoordt, en dat dezelve ook met den eigen naam van lebbe moet benoemd worden. ' De dromedaris heeft dus vyf maagen, den pens namelyk, den verlaatbak, den muts, het boek en de lebbe: als men onderfielt, gelyk wy reeds gezegd hebben, dat twee vernaauwingen, eene aan elk eind van eene zak genoeg, zvn om eene maag te maaken, fchoon derzelver inwendig maakzel met verfchillend zy van dat van de maag waaraan hy uitloopt, en nog daarenboven onderftellende dat het verfchil van maakzel ook genoeg zy om het kenteken van eene maag te maaken, fchoon dezelve niet van de naaft aangelegen maag sefcheiden is door eenige vernaauwing. Maar zo men de maagen niet onderscheidde dan door de verengingen die dezelve van eikanderen fcheiden zouden het boek en de lebbe 'er flegts eene uitmaaken; mdien men integendeel geene andere voor verfchillende maagen aanzag dan dezulke,, die groote verfchillen in hun inwendig maakzel vertoonden, zouden de pens en de verlaatbak flegts eene zelfde maag uitmaaken. Wat hier ook van zy,ik vrees niet derzelver getal vrugteloos te vermenigvuldigen, fchoon ik 'er vyt telle- omdat ik daar voornamelyk toe ben overgehaald door de verfchillen tusfchen derzelver werkingen; zo 'er nog eenige twyffel overig bleef,zoude het flegts zvn aangaande het onderfcheid tuffchen den verlaatbak en den pens; maar ik ^eloof"dezelve in de daad zeer onderfcheiden te zyn:. de verlaatbak wezendlvk niet dan water bevattende,en flegts tot doorgang voor de fpyzen dienende - terwyl de pens veel voedzel inhoudt voor de herkaauwing, en Heats weinig water bevat in vergelyking van de hoeveelheid der ipyzen, baaden zv voor een gedeelte in het water dat zig in deszelfs holligheden onthoudt.
Daar zaten in de voorfte bolrondheid (G , Pl. XI en XII, en in het gedeelte BH) van den pens zeftien holligheden (Pl. XIF) die van eikanderen gefcheiden zyn door middelfchotten die op zodanige fteden geplaatft waren alwaar men van buiten indrukzelen tuffchen de opblaazingen zag,- demeeftenvan die holligheden hadden vier of vyf duimen lengte, een of twee duimen breedte en tot twee duimen diepte in het midden haarer lengte ; zy waaren door dwarfche tuifchenfchotten, in verfcheiden bakjes van verfchillende grootten.









Ir '' ;i












To^.XI y% XVIII.






BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. 149
gefcheiden; alle deze tuffchenfchotjes hadden eenige gelykenis naar de klapjes van het hart; want zy vielen toe wanneer de bakjes ledig , maar ligtten zig op en rekten zig uit wanneer zy vol waren. Ik heb drie-en-dertig bakjes geteld in de zeftien holligheden waarvan wy gefprooken hebben, en waarvan de meeften elk nog eene reeks van kleiner bakjes bevattede. Daar waren flegts elf holligheden (PL XV) in de agterfte bolrondheid (F, PL XI en XII) die aan den Verlaatbak (N) raakte, maar de middelften hadden tot zes duimen lengte; derzelver breedte was flegts van omtrent eenen duim, en de diepte van twee duimen in het midden, deze holligheden waren Verdeeld in een groot getal bakjes; want daar wierden 'er tot een-en-zeftig van zeer ongelyke grootten gevonden.
De verlaatbak (N,PL XI en XII alwaar hy van huiten, en GFL,PL XIII, alwaar hy van binnen gezien zvordt),hadt kleiner bakjes dan die van den pens (AB, PL XI en XII, alwaar dezelve van buiten; en IK, PL XIII, alwaar dezelve van binnen gezien wordt), maar in een grooter getal, gelyk reeds gezegd is; zy waren in veertien holligheden (Pl. XVI) gemaakt, welker grootften vier duimen lang, een halven duim breed en omtrent een duim diep waren ; deze holligheden waren verdeeld en geonderdeeld in een groot getal van bakjes door middelfchotten die in de lengte en in de dwarfchte liepen, en daar zaten daarenboven aan den bodem van de meeften van die bakjes klepjes, die daar gootjes of kleine bakjes maakten; zodat de holligheden van die maag een zeer groot getal beliepen, en van zeer ongelyke grootten waren, maar van een zeer gefchikt maakzel om het water in te houden, en te beletten dat de fpyzen hetzelve niet oppompten, wanneer zy door het ledige gedeelte van die maag heen gingen; want zo dra derzelver inwendige wanden wierden zamengedrukt, raakten de middelfchotten met hun eind aan malkanderen en flooten de bakjes toe, ook heeft men daar geene fpyzen in gevonden, terwyl zy in het water dreeven in de meefte bakjes van den pens, gelyk ik zulks reeds heb doen opmerken, en nog wierden 'er geene fpyzen gevonden dan in de zulken die te breed en te ondiep waren, om te maaken dat derzelver tuffchenfchotten hen konden toe fluiten, door malkanderen met hunne einden aan te raaken.
De twaalfvingerige darm was zeer dik by den portier , en maakte eene opzetting (T, PL XI en XII) welke ik voor eene maag zoude genoomen hebben, indien ik niet door derzelver vliezen die even zo dun als die van de dunne darmen waren , had kunnen heen zien. De nugtere darm hadt minder dikte dan de twaalfvingerige en omgeboogen darm, die al dikker wierdt naarmaatehyaanden blinden darm naderde: deze darm was een weinig dikker in het midden zyner lengte dan aan zyne beide einden, en hy geleek naar den blinden darm, van andere herkaauwende dieren. De kronkeldarm was even dik als de blinde ter lengte van zes voeten ; deze dikte verminderde ter lengte van een voet; verder op was de kronkeldarm ten naaften by even dik als de nugteren darm ter lengte van een-en-twintig voeten: vervolgens wierdt hy langzaamerhand dikker tot aan den regten darm toe.
Het darmfcheil was zeer kort en met bloemwerk op zyne randen, op zulk eene wyze dat de darmen boogen van cirkels maakten door daar aan vaft. te zit-
T 3



ifo DE NATUURLYKE HISTORIE
ten; deze rondte maakte de zyde van den darm, die aan het darmfcheil Vaft zat, korter dan de tegen overgeftelde zyde; hoe naauw ik ook zorg gedraagen heb om het darmfcheil by de darmen af te fnyden, maakten zy een groot getal opblaazingen, wanneer ik de maat van hunne lengte genoomen heb, die in de volgende tafel wordt opgegeeven; opgeblaazen zynde, hebben zy rondom het kleine ftuk van het darmfcheil, dat aan derzelver wanden overig was, eene krul-lyn,gelyk aan die van een fchot-afhaalder. In dien ftaat, was de lengte van de zyde die van het darmfcheil was losgemaakt, flegts van omtrent dertig voeten, omdat de opzwelling der darmen denzelven op verfcheiden plaatfen deedt krommen; maar de tegen overgeftelde zyde meetende, heb ik gevonden dat hy vier maaien zo lang was, hebbende omtrent honderd-entwintig voeten lengte, de middelterm tuffchen deze twee uiterfte zoude eene lengte van vyf-en-zeventig voeten maaken voor de dunne darmen, van den portier af tot aan den blinden darm, in plaats van vier-en-veertig die in de volgende tafel zyn opgegeeven; ik heb deze laatfte maat verkoozen omdat deze overeenkomftig is met de maaten op andere dieren genoomen die in dit werk befchreeven zyn geworden, hunne darmen altoos in de lengte gemeeten zynde voor dat zy waren opgeblaazen; ik heb 'er veele gezien die zig kromden als zy met lugt gevuld waren, maar derzelver kromte was niet zo fterk als die van de darmen van den dromedaris.
De lever (Pl. XIX, fig. i) lag geheel in de regter zyde geplaatft, en zat aan het middelrif vaft door eenen fchraagband; dezelve hadt eene zeer verfchillende gedaante van die der lever van andere dieren, welker befchryving reeds in dit werk is opgegeeven; dezelve beftont uit een ftuk, want Zy hadt niet eenè infnyding die zig tot aan haaren wortel (A) uitftrekte, zy was flegts uitgerand en uitgefneeden aan zynen onderften en buitenften rand (BDCK), en daar zaten op haaren onderften en binnenften rand (FGH) eenige ondiepe infnydingen die weinig diepte hadden, en die eenige verlengingen maakten op die zyde, en verfcheiden infnydingen in verfchillende ftreeken, en op eene zeer onregelmaatige wyze. Deze zelfde zyde was bezaaid met knobbeltjes ter grootte van erwten, van eene witagtige kleur, in het ingewand gekaft , en uit eene zeer harde ftof famengefteld ; daar zaten 'er ook eenige op den buiten kant en in de zelfftandigheid van de lever. Dit ingewand hadt van buiten eene loodkleurige, en van binnen eene roode verw : dezelve woog zeven ponden drie oneen en eene halve. Daar wierdt geene galblaas in gevonden.
De milt (Pl. XIX, fig. 2) hadt flegts twee zyden, zy was dun en gekromd in de gedaante van eene halve maan; zy hadt uitwendig eene gryze, en van binnen eene zwartagtige roode kleur. Zy woog vyf oneen twee drachmen en eene halve.
Het alvleefch hadt twee takken, waarvan de een eens zo lang was dan de ander, en zig van den twaalfvingerigen darm tot aan de milt uitftrekte; de kortfte lag tegen den twaalfvingerigen darm aan geplaatft.
De regter nier lag zo veel meer dan de linker naar voren als haare geheele lengte bedroeg; deze laatfte was door den pens naar agteren gedreeven; zy



~Zóm .XX.
-PLXZX.
A






TT Tl. XX.






BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. iyi
waren beiden niet zeer langwerpig; zy hadden een zeer ondiep indrukzel een klein lebbetje, en alle de tepels vereenigd P muruKzu,een
De longen beflonden flegts uit twee kwabben, eene aan elke zyde: zv verfchilden enkel daarin van eikanderen dat de regter long een aanlWzelhadt by de bafis van het hart, die fcheen overeentekoomen met de vSd^ fwab van de regter long van de meefte dieren; de beide longen v n dendromedaris Z ren uitgerand op den onderften rand van deszelfs%oorfte gedeehf en deïe uitranchng hadt evenveel diepte in de linker long dan in de f egteiomdahet hart volmaakt m het midden van de borft geplaatft zat, zonder de punt naar de linker zyde gerigt te hebben : hetzelve &was zeer dik en zeer punt g De
dil inTwee Eb ? ëf ?I?S eenen tak uit> maar die tak'was Inwenhe? har en l^t^™"*?** affchutZel b? ^ uitko1^
ftand^a'n «twendig in ««e takken op'een kleinen af-
Het voorfte gedeelte (AB, Pl. XXIII, fig. ,) Van de tong was dun rond een wemig breeder dan het midden (CD) en in twee gelyke SeSSteS gefXi?
d ele„°0haeaTeer Tn5i^ ^ * kngte ^ over tw^f derde
nmVril t,f, f gt bezaaid1met menige kleine knobbeltjes en ftyve, puntige, zeer fyne en agterover liggende tepeltjes; daar zaten op het aaterft gedeelte eenige zeer dikke en weinig verhevene tepels; dfe geenen dfc o? het midden (F) van dat agterft gedeelte van de tong z ten , hSn nochvoor noch agter-over; die, welke voor deze regt opftaande tepels zllen(G) hadden eene rigtmg naar voren, en die (H)'welke by den wortel van de tong zaten, hadden hunne ftrekking agter over. Daar zaten ook op hetLerflI deelte van de tong groote kelk-klieren, van vier of vyf lynen middeXns zv
Het verhemelte hadt eene zwartagtige kleur, en was met twaalf zeer onregelmaaüge groeven doorfneeden; daar liep in het midden vl dLelven fen toompje in de lengte, dat zig tot tegen over de eerfte baktanden niïftïSe.S dat eike groef in twee gelyke deelen fcheidde; de ruggen van de groeven wa ren door eene reeks van groote knobbeltjes gemaakt dt tegen eikanderen Tan geplaatft waren; daar waren 'er nog grooter die onregefmaatinSi^ eerfte baktanden geplaatft zaten. Het ftrotklepje was rondagtig f ze* dik en weinig holrond, de agter herflenen zyn my voorgekoomen gr&oof te zyn n ver" gelyking van de voor-herffenen; zo wel de groote als de kleine heXS todden oneffenheden en groeven, gelyk by de meefte andere dieren dé ^rond waarop de kleme herflenen draagen, was zeer dik. De groote herifenen woogen twaalf oneen en zes drachmen, en de kleine twee oneen en een Thdvl
CAB ff y^ZT T V?r' twee aan elke ^ de ^ee eerften (AB, Pl XX) zaten anderhalven duim voorby de opening van de voorhuid en twee dunnen en een halven van eikanderen af; daar was flegl twle du tuffchenwydte tuffchen de twee eerften en de twee laatften (CD) ie op del
^^aZX^*™ T dS ^ tW£e eCrften ' ~ Daar was geen balzak voorhanden; ook was het dier zeer jong; maar de



i52 DE NATUURLYKE HISTORIE
zaadballen waren reeds in den bilnaad naafl de roede neer gefchooten. De voorhuid (E) dak vooruit ten naaften by gelyk die van het paard, maar dezelve hadt flegts eene zeer naauwe opening, omdat het roedehoofdje (F) en de roede (G) dun waren, gelyk by andere herkaauwende dieren en by de varkens. Het roedehoofdje hadt eene zeer langwerpige kegelagtige gedaante die door eene kromme punt in de gedaante van een kolf of haak (H) geëindigd wierdt; deze kromte wordt onderhouden door een toompje dat het einde van het roedehoofdje naar omlaag trekt, en van de pisbuis voortkoomt, welker eind (I) op vyf lynen afftand van dat van het roedehoofdje zat. De rigting van de opening van den pisbuis en van de opening van de voorhuid, die een weinig naar agteren gekeerd ftaan, heeft invloed op de rigting van den pisftraal, die tuffchen de agterfte pooten van den kameelen van den dromedaris heen gaat. Het vel van den dromedaris, waarvan wy hier fpreeken, zyne tepels, de binnenfte wanden van de voorhuid, en de buitenfte wanden van het roedehoofdje waren zwart.
De zaadballen (KK) waren zeer klein, omdat zy hunnen geheelen groei nog niet hadden, ondertuffchen hadt de opperbal (LL) reeds eenen vry grooten omtrek. De zaadballen hadden eene platte eironde gedaante, en men zag in hun binnenft de voetfpooren van eenen peesagtigen as. De afvoerende buizen (MM) hadden niet meer dikte by de blaas dan over het grootft gedeelte hunner uitgeftrektheid; zy waren vereenigd door een vlies ter lengte van vyf of zes duimen, voor dat zy aan de pisbuis kwamen. De blaas (N) hadt weinig omtrek in vergelyking van de grootte van het dier, en zy was byna rond. De zaadblaasjes maakten flegts eene maffa die zeer vaft gepakt was,men zag flegts binnen in dezelve een vogt dat uit eenige holligheden uitdrupte. De voorftanders hadden elk de gedaante van eene olyf, zy waren nog meer vaftgepakt dan de zaadblaasjes, en hadden gemeenfchap met de pisbuis.
Het wyfje van den dromedaris, dat ten onderwerp gediend heeft voor de befchryving van de teeldeelen, was negen voeten eenen duim en zes lynen lang, in eene regte lyn gemeeten van het eind van den fmoel tot aan het begin van den ftaart;de hoogte van het voorfte ftel was van vyf voeten en eenen duim; die van het agterfte ftel van vyf voeten; het lyf hadt zes voeten en een halven omtreks agter de voorpooten gemeeten, agt voeten vier duimen in het midden over den bult, en flegts vier voeten vyf duimen voor de agter pooten; de lengte van den ftomp van den ftaart was van anderhalven voet. De bult hadt eenen voet eenen duim en agt lynen hoogte, en vyf voeten vier duimen en een halven omtrek aan de bafis.
De opening van de voorhuid zat op den rand van de klink, en hadt niet dan drie lynen middellyns; maar maakte eene groote diepe holligheid vaneenen duim en vier lynen. De kittelaar zat aan de onderfte wanden van de holligheid vaft, en was daar niet ten vollen vry of los van als met haar hoofdje, dat eene lyn lengte hadt, en puntig en naar om laag geboogen was, gelyk het roedehoofdje van het mannetje. De opening van de pisbuis zat op drie duimen afftand op den rand van de klink; voorby die opening zat eene plooi die in de lengte liep, of eene foort van verlenging in de gedaante van een kam, welks lengte en breedte van anderhalven duim waren; andere rimpels, die
veel



BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. m
veel kleiner waren, zaten rondom de fcheede geplaatft op den zelfden afftand van dc randen van de klink; eenige van die rimpels ftrekten zig verder dan de anderen langs de fcheede uit; het overige van deze buis was glad tot bv de opening van de lyfmoeder, die zeer breed was, want dezelve Was niet Stekend dan door dwarfche en golvende rimpels; zy zaten üegts ten getale"van twee of drie op de bovenfte zyde van de opening, maar daar zaten'er tot ast toe op de onderfte zyde, alwaar zy eene ruimte van vier duimen en een haïven lengte befloegcn; de hoorns waren zeer kort en naar buiten geboogen • de opening der trompetten was op derzelver buitenkant geplaatft op vier en eene halve lyn afftand van derzelver eind af; de trompetten fchooten in de hoornen ter lengte yan eene lyn;de zaadballen of eierneften waren bedorven, men kon daar aan mets onderfcheiden dan de blaasjes; waarvan de grootfte omtrent drie lynen en eene halve middellyns hadden. ur e
Lengte van den pens, aan de regter zyde van den flokdarm, Van
het voorfte tot het agterfte gedeelte gemeeten. Omtrek.
Breedte van het voorfte gedeelte.
Breedte van het agterfte gedeelte.
Omtrek van het voorfte gedeelte.
Omtrek van het agterfte gedeelte. ,
Hoogte van den pens.
Lengte van den verlaatbak. . * ,
Omtrek op de dikfte plaats.
Lengte van den muts.
Omtrek. . .
Lengte van den boekenpens. ,
Omtrek op de dikfte plaats. ,
Omtrek op de dunfte plaats. . -
Omtrek van de lebbe in de lengte gemeeten. f
Omtrek op de dikfte plaats dwarfch gemeeten.
Lengte van den boekenpens en de lebbe te zamen genoomen.
Omtrek van de vernaauwing tuffchen den pens en den verlaatbak
Omtrek van de vernaauwirg tuffchen den verlaatbak en den boekenpens. . . t
Omtrek van de vernaauwing tufichen den muts en den boekenpens.
Omtrek van den flokdarm. , .
Omtrek van den portier. . ,
Lengte van de dunne darmen van den portier af tot aan den blinden darm. .
Omtrek van den twaalfvingerigen darm op de dikfte plaatfen.
Omtrek op de dunüe plaatfen.
Omtrek van den nugteren darm op de dikfte plaatfen.
Omtrek op de dunfte plaats.
Omtrek van den omgeboogendarm op de dikfte plaatfen"
Omtrek op de dunfte plaatfen.
Lengte van den bünden darm. .
Omtrek op de dikfte plaats. . .
Omtrek op de dunfte plaats. .
Omtrek van den kronkeldarm op de dikfte plaatfen.
Omtrek op de dunfte plaatfen.
XL Deel. V
voet. duim. lyn.
2. 2. O.
5- 8. o.
2. 2. O.
i. io. 6.
6. o. o.
5- I. 6.
i. i. 9.
I. o. O.
1. 8. o. o. 4. 6".
0. 7. 6.
2. o. o.
1. 5. o.
0. 10. 6.
1. 10. 6.
1. 6. o.
2. 6". o. !• 3« o.
o. 4. 6.
O. 6. 3.
o. 6. o.
0. 4. 6.
44* o. o.
1. O. O.
o. 3. O.
o. 4. O.
O. 2. 9.
0. J. 6. . °' 3- 9.
1. 8. o.
O. II. o.
O. 9. 6.
O. II. o.
o« 3« o.



ï?4 D £ NATUURLYKE HISTORIE
voet» duim. lyn.
o. 7. O.
0. 10. O. 42. O. O. 26. o. o.
1. 8. o. I. I. 6.
0. 2. 8.
1. 2. O.
O. 4. 3.
O. 2. 2.
O. 2. 4.
O. O. 5.
O. O. 5.
O. 4. 9.
O. 4. 1.
O. I. II.
0. 8. 4.
1. I. O.
O. 4. 2.
0. 4. 6.
1. 4- 4.
o. 7- 3«
o. y. 6.
O. I. 6.
O. II. o.
o. 4- °«
O. O. II.
o. o. 5.
o. o. 3.
o. 1. o.
O. O. 2 |.
o. 0. 4.
O. 4. 2.
o. 3. 9.
O. O. 2.
o. 1. 10.
O. 2. II.
0. 1. 8.
1. 2. O.
o. o. 7.
o. 4. 9.
o. o. 5.
o. o. 6.
O. 10. O.
O. o. 4.
o. o. 6.
o. 1. 7.
o. o. 9.
o. o. 6.
I
Omtrek van den regten darm by den kronkeldarm. \ . Omtrek van den regten darm by den aars.
Lengte van den kronkeldarm en den regten darm te zamen genocmen. Lengte van de geheele darmbuis zonder den blinden darm. Lengte van de lever. . • »
Breedte. . • . •
Derzelver grootfte dikte. . . .
Lengte van de milt. • . .
Breedte. . *
Breedte van het regter eind. Breedte van het linker eind.
Dikte. . . •
Dikte van het alvleefch. » .
Lengte van de nieren. • ♦ ..
Breedte. . . .
Dikte. » . .
Lengte van het peesagtig middelpunt van de holle ader tot aan
de punt. . . •
Breedte. . • •
Breedte van het vleezig gedeelte tuffchen het peesagtig middelpunt
en het borftbeen. Breedte van elke zyde van het peesagtig middelpunt. Omtrek van den bodem van het hart. . i
Hoogte van de punt af tot aan het begin van de longflagader. Hoogte van de punt af tot aan het longenzakje. Middellyn van de groote .flagader van buiten naar buiten gemeeten. Lengte van de tong- . . •
Lengte van het voorfte gedeelte van het toompje tot aan het eind. Breedte van de tong. . . .
Breedte van de vooren of groeven van het verhemelte. . Hoogte van de randen.
Lengte van de randen van de opening van het ftrottenhoofd.
Breedte van diezelfde randen.
Afftand tuffchen derzelver onderfte einden.
Lengte van de herffenen. . • •
Breedte. . • • •
Dikte. . . •
Lengte van de agter herffenen.
Breedte. . ...
Dikte. • • •
Afftand tuffchen den aars en de opening der voorhuid. Afftand tuffchen de randen van de voorhuid en het eind van het ro<
dehoofdje. . . .
Lengte van het roedehoofdje.
Breedte. . ...
Dikte- • . • » . ,
.Lengte van de roede van de vaneenfplyting der fponsagtige hghaa
men tot de inplanting der voorhuid. ' • Breedte van de roede. . . •
Dikte. . . .
Lengte van de zaadballen. . Breedte. . • • •
Dikte. . • •






lïrrv.XI. ■ TL XXI.



BESCHRYVING VAN DEN DROME
Breedte van den opperbaJ.
Dikte. , «
Lengte der afvoerende vaaten.
Middellvn. • ♦
Lengte Van de koorden der roede.
Micdctlyn» • •
Groote omtrek van dc blaas. '•* Kleme omtrek. • Lengte van dc zaadblaasje* * Breedte. * Dikte. *
Lengte van de pisbuis) * *
Omtrek, . * •
Lengte van dc voorftanderen.
Breedte, ' •
Dikte.
Afftand tuffchen den aars en de klink Lengte van de klink. Lengte van de fcheede. . *
Omtrek op de dikfte plaats. Omtrek op de dunfte plaats.
Groote omtrek van de blaas. * Kleine omtrek.
Lengte van de pisbuis. * Omtrek.
Lengte van den hals der lyfmoeder.
Omtrek. . •
Lengte van de hoornen der lyfmoeder * * Omtrek op de wydfte plaatfen. Omtrek aan het eind van eiken hoorn
Av^n°den hToV^ gemeeten tuffchen de eierneften en het
Lengte van de kromme lyn welke de trompet doorloopt.' Lengte van de eierneften. y *
Breedte. . *
Dikte. . •
De kop (Pl XXI) van den dromedaris van zyne bekleedzelen ontbloot zynde , vond dc het bekkeneel niet zeer uitgeftrekt, maar van agteren door eene zeer groote graat geëindigd; de oogputten zyn zeer fcherp, voornamelyk met Sn\a^rftrdeelte' ï ^lislangwerpig'enzeer verheven ter p Jfe van tZ hit . Tniïider neusgaten is zeer l»ng: ook zyn de neusbeenderen Wt' ™Sn^°fhoofdsbeen « een weinig ingedrukt in het midden; hetzelve heeft weinig lengte, maar het is zeer breed tuffchen de oogputten ; de bogt Swni ir heeft, wemig lengte en kromte: de takken van hèt onderft kaakbeen hebben een kort uitfteekzel, dat puntig, naar om hoos gerist en onder het knokkelswyze uitfteekzel geplaatft is S g S '
Daar zitten geene fnytanden in het bovenft kaakbeen; maar in het onderft zitten, ei zes, die ten naaftenby allen even breed zyn. De dromedaris heelt
Va-
DAR IS. i$s
voet. duim. lyn.
o. o. 3.
0. o. 1.
2. 2. O.
O. O. I.
1. O. O.
0. O. 2.
1. 2. O. I. I. O. O. I. 2. O. I. 3. O. O. 6.
O. 4. 3.
0. 1, 6.
o. 0. 10.
o. o. 5.
o. 0. 4.
o. f. 3.
0. 3. 6.
1. 4. o.
1. I. o.
0. 8. o.
1. 8. o. i. J. o. o. 4. O.
O. 2. O.
O. II. O.
o. 10. c.
o. 5. O»
o. 6. 6.
O. O. 4.
eind
o. 4. o.
o. 7. 6.
o. 1. 6.
o. 1. 6.
o. o. J.



i5<5 DE NATUURLYKE HISTORIE
haaktanden, gelyk het hert (f), maar in een veel grooter getal; want daar zitten 'er tot drie toe in elke zyde van de beide kaakbeenderen (g), maar zy worden veel ftandvaftiger gevonden in het bovenft dan in het onderft kaakbeen ; in dit laatfte zitten 'er flegts twee in elke zyde van het geraamte dat ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft. De eerfte haaktand van het bovenft kaakbeen zit op vyftien lynen afftand van zyn eind, de tweede op zeven lynen afftand van den eerften, en de derde op elf lynen van den tweeden en op zeventien lynen van den eerften baktand; daar wordt geene groottere ruimte gevonden tuffchen den eerften haaktand van het onderft kaakbeen, en den derden fnytand, dan tuffchen dezen en den derden; maar deze haaktand zit minder voorover dan de fnytanden; de tweede haaktand van het onderft kaakbeen zit op dertien lynen afftand van den eerften haaktand, en twee duimen eene lyn van den eerften baktand. Daar zitten vyf baktanden aan elke zyde van het bovenft kaakbeen, en flegts vier aan elke zyde van het onderft kaakbeen; deze tanden, fchoon zy in een minder getal voorhanden zyn dan die van den ftier,van den ram, van den bok, enz. gelyken zy dezelven byna geheel en al, ten aanzien hunner evenredige grootte en gedaante. De dromedaris, wiens geraamte ik hier befchryf, hadt in het geheel flegts vier-entwintig tanden, maar wanneer het getal der haaktanden volkoomen is, en dat 'er by gevolge zes in het onderit kaakbeen zitten (IS) gelyk in het bovenft, bedraagt het volle getal der tanden zes-en-dertig.
De zydelingfche of dwarfche uitfteekzels van het eerfte nek wervelbeen zyn zeer kort; het doornagtig uitfteekzel van het tweede wervelbeen is ook zeer weinig verheven; hetzelve eindigt van agteren door twee knobbelagtigheden die aan dat eind de gedaante van een hart geeven; het derde wervelbeen heeft flegts eene verhevenheid voor doornagtig uitfteekzel, dat van het vierde is een weinig grootter;dat van het vyfde nog grootter, en zo vervolgens tot het zevende toe. De onderfte tak van het zydelingfch uitfteekzel is zeer groot en in het midden van zyn onderft gedeelte uitgerand. Schoon de dromedaris een zeer langen hals heeft, heeft hy flegts zeven wervelbeenderen in den hals gelyk andere viervoetige dieren, maar met uitzondering van het eerfte en van het laatfte, zyn zy allen zeer lang en evenredig in grootte aan de lengte van den hals van het dier.
Daar zyn twaalf wervelbeenderen in den rug, en bygevolg twaalf ribben , zeven waare en vyf valfche. De doornagtige uitfteekzels van de wervelbeenderen ftaan allen agter over, met uitzondering van dat van het laatfte wervelbeen , dat byna loodlynig ftaat; de langfte zyn die van het derde en van het vierde wervelbeen : zy helpen in geenerlei wyze om den bult van den dromedaris te maaken; want dezelve ftaat op de doornagtige uitfteekzelen der laatfte wervelbeenderen geplaatft die de kortfte zyn; dat van het zevende is het breedfte aan het eind. Het borftbeen is zamengefteld uit vyf ftukken, waarvan
(ƒ) Zie deel VI van rit werk bladz. 42.
(g) Zie hier na de befchryving van dat gedeelte van het Kabinet, dat betrekking heeft op den dromedaris.
(7>) Zie hier na de befchryving van dat gedeelte van hiï Kabinet, dat betrekking heeft op den dromedaris.



BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS. 157
het eerfte het fmalfte, en het laatfte het grootfte is: de eeltagtigheid van het borftbeen zit onder het vierde en vyfde been. De ribben zyn breed; de eerften , eene aan elke zyde, geleeden zig met het voorfte gedeelte van het eerfte ftuk van het borftbeen; de geleeding der tweede ribben zit tuffchen het eerfte en het tweede been, die van de derden tuffchen het tweede en het derde been, en dus vervolgens tot de zesde en zevende ribben toe, die zig met de middelfte en agterfte gedeelte van het vyfde ftuk van het borftbeen vereenigen.
De wervelbeenderen der lendenen zyn zeven in getal; het doornagtig uitfteekzel van het eerfte is het langfte, en dat van het zesde is het kortfte , de zydelingfche uitfteekzels van het vyfde wervelbeen zyn de langfte, de anderen hebben minder lengte naar maate de wervelbeenderen waaraan zy vaftzitten, nader by het heiligbeen of de wervelbeenderen van den rug zitten.
Het heiligbeen beftaat uit vier valfche wervelbeenderen, en daar zitten 'er flegts veertien in den ftaart van het geraamte dat ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft; maar het fchynt dat 'er eenigen aan ontbreeken.
Het bovenft gedeelte van het heupbeen is zeer breed, en maakt eenfcherpen hoek met zyn voorfte eind; de eironde gaten zyn byna rond.
Het fchouderblad is langwerpig, by gevolg is zyne bafis kort, naar evenredigheid van de lengte van het been; die bafis maakt een boog van een cirkel welker bolrondheid vooruitfteekende is; de doorn eindigt om laag door een puntig uitfteekzel.
Het armbeen is kort, zyn bovenft eind heeft veel breedte en dikte, omdat deszelfs ftompe uitfteekzel zeer groot en ten getale van drie zyn, door twee gooten van een gefcheiden, dat buitenfte van de drie is het grootfte en het minfte verheven; daar zit onder dat uitfteekzel op de buiten zyde van het middelft bovenft gedeelte van het been eene zeer fcherpe graat.
Daar zit flegts een been in den voorarm, men onderfcheidt daar flegts het bovenft gedeelte van de ellepyp aan, en voornamelyk den elleboogsknokkcl; men ziet ook op den buitenkant van het onderft gedeelte van het voorarmbeen eene famenvoeging, die het onderfte gedeelte van den ellepyp fchynt aan te duiden.
Het dyebeen is kort in vergelyking van de grootte van het dier, deszelfs onderfte eind is naar agteren geboogen; de grootte draaijer heeft veel uirgeftrektheid, en het bovenft eind van het been is plat van voren en van agteren.
De kniefchyven zyn langwerpig , zy hebben niet meer breedte dan dikte.
Daar zit flegts een been in den agterpoot onder de knie, of in het eigenlyk gezegde been, en het is korter dan dat van den voorarm; de doorn van dit fcheenbeen is dik en vooruitfteekende.
Daar zitten vier beenderen in den eerften regel van de voorhand en drie in den tweeden. De beentjes van den eerften regel verfchillen weinig van die van het paard, van den ftier, enz. door hunne gedaante en plaatfing. liet tweede beentje van den tweeden regel is naar evenredigheid kleiner, en het derde grootter dan by het paard, maar zy hebben ten naaften by dezelfde plaatfing, by gevolge heef: de kameel minder overeenkomft met gevingerde voeten dan met de enkeldhoevigen,door de beentjes uit den tweeden regel van de voorhand.
De voorvoet beftaat uit het hielbeen , het kootbeen, het teerlings-
V 3



158 DE NATUURLYKE HISTORIE
been, het fchipbeen, twee wiggebeentjes en nog een zevende been dat tusfchen het buitenfte gedeelte van het onderfte eind van het fcheenbeen en het hielbeen zit; het teerlingsbeen is gedeeltelyk onder het hielbeen, en gedeeltelyk onder het kootbeen geplaatft; het eerfte wiggebeentje is kleiner en zit agter het tweede.
De pypen van de pooten zyn een weinig minder lang en dikker dan die der agterfte pooten; alle vier hebben zy op het midden van hunne voorfte zyde eene groef die in de lengte loopt; die diep is op het bovenft gedeelte van het been, en het onderft is geheel in twee takken verdeeld, die zig beiden met den eerften regel van een der vingeren geleeden; de agterkant der pypen is uitgehold in de gedaante van een goot over zyne middelfte, en bovenfte middelfte gedeelten.
Daar zitten twee vingers aan iederen voet; die van de voorfte voeten zyn dikker en langer dan die van de agterfte.
De nagels bedekken den derden regel, en zitten aan een zool vaft die onder den voet loopt,en die dezelfde kleur, evenveel hardheid, evenveel doorfchynendheid en dikte heeft dan de nagels, ook fchynt dezelve van de eigen zelfftandigheid te zyn; maar men ziet daar geene vezels aan die in de lengte loopen, gelyk aan de nagels, noch ook eenige dwarfche groeven die de verfchillende trappen van hunnen groei aanwyzen.
Lengte van den kop van het eind van het bovenft kaakbeen tot aan
het agterhoofd. . Breedte van den fmoel.
Breedte van den kop ter plaats van de oogputten.
Lengte van het onderft kaakbeen, van het eind van diötzelfs eind af
tot aan het eind van deszelfs takken. Breedte van het onderft kaakbeen voorby de fnytanden. Breedte ter plaatfe van de ftangruimtens.
Hoogte van de takken des onderften kaakbeens tot aan het knokkels-
wyze uitfteekzel. Hoogte tot aan het kroonswyze uitfteekzel. Breedte ter plaats van den omtrek der takken. Breedte der takken onder de groote uitranding. Dikte van het voorfte gedeelte des bovenften kaakbeens. Breedte van dat kaakbeen ter plaatfe van de ftangruimtens. Afftand tuffchen de oogputten en de opening der neusgaten. Lengte van de opening.
Breedte. . . .
Lengte van de eigenlyke neusbeenderen. Breedte. . .
Breedte van de oogputten. *. .
Hoogte. . . ,
Lengte van de langfte fnytanden buiten het been. Breedte aan het eind. . .
Afftand tuffchen de fny.en bak-tanden.
Lengte van het gedeelte van het bovenft kaakbeen dat voor de baktanden zit.
Lengte van de grootfte dezer tanden buiten het been. * .
voet. duim. lyn.
I. 5. 4.
O. I. 4.
o. 8. 1.
r. n 2.
o. 1. 7.
o. 1. 4.
o. 5. 4.
O. 7. 2».
O. 3, Ó".
O. 2. I,
O. O. 4.
O. I. 2.
O. 4. O.
O. fj. 3.
o. 1. 7 £.
O. 3. 2.
o. o. 7 J.
o. 1. 10 J.
o. 1. 115,
O. I. 4.
O. O. 7.
o- 3- J.
o. 5. 6".
O. I. O.



BESCHRYVING VAN DEN DROMEDARIS.
Breedte. . voet
Dikte. . # . ' . o.
Lengte van de twee voornaamfte ftukken van het tonaoeen - o
Lengte van de tweede ftukken. tuugoeen. o
Lengte van de derde ftukken. " °'
Lengte van het middelft been. ' °'
Lengte van de, takken der vork. ' °'
Bneedden.Van &" T eerile werveIbeen van boven naa be- °'
Lengte van de eene zyde naar de ande're * " °*
Lengte van het lighaam van het tweede wervelbeen ' « Hoogte van hec doornagtig uitfteekzel. *
Breedte. . • o.
Hrefend;a^wheerve!bln^^0rnagt^ hetwe]k * van het *
^dS^bSf? ^ dC "«^ dat Ukde-rvelbeenderen °'
ISe v'at È Uk'fteekzel- " • o!
Lengte van het lighaam des eerften werve'lbeens dat het langfte is o
Lengte der eerfte nbben. j^uc Js. o.
Hoogte van den driehoek welken zy maaken. °'
Wydte ter wydfte plaats. * °*
Leagte van de agtfte rib die de langfte* is " °'
Lengte van de laatfte der valfche nbbën die de kortfte is". I'
Breedte van de breedfte nb. . * *■
Breedce van de fmalfte. ' * o.
Lerg-e van het borftbeen. °'
Breedte van het vierde been dat het breedfte is * l'
Breedte van het eerfte been dat het fmalfte is ' ' °"
^S'^da. Sïï|Slïtatal van het'eerile der a
Breedte van dat van het derde, dat het breedfte is ' °'
Breedte van dat van het laatfte, dat het fmalfte is. " °'
Ldf hrfangfie2?^"^^ vaa het v^e wervelbeen °'
van delende- °'
Lengte van het heiligbeen. * . °*
BreeJte van deszelfs voorfte gedeelte." " - °'
Breedce van deszeifs agterft gedeelte " * °*
LïfgfteVailhetCerrte ValfC.hE wervêlbeen van den ftaart dat. het °'
Lengte van den bovenkant van het heupbeen * - °'
H°venfte van bS SSf" PanS7yze h°I,jg'hdd tot ™'h<* ■».. °'
Breedte boven de panswyze holb"°*held. * °'
Middellyn van deze holligheid. * °*
LzfLv:Lóejrvan de ei:onde gaten 'af «* «g. °-
Breedte in het midden. * °-
Diepte van de goot. ' • °«
Lengte van de eironde gaten. °'
• o.
iS9
duim. Ijrn,
I. IO.
0. IO.
3- IQ*
2- 3-
1. o{
0. 8.
2. 9.
1. 2.
1. 7. 5- li.
0. 8.
4- i.
*• 3'
7- o.
7- 6.
2. II. 2. 6. 7- u 4- II.
3- 9. 8. 4. 4. 8.
1. li.
0. 71 4. 6.
4- 5-
1. I.
3- 6.
3- U
I. O.
6. i.
1. IO.
8. 6.
7. 8.
2. II.
1. 2.
9. 2.
9. 6.
2. O. 2. O.
I. 6.
J. 6.
1. IO.
2. - 2J,



I6b DE NATUURLYKE HISTORIE
Breedte.
Breedte van het bekken.
Hoogte. .
Lengte van het fchouderblad.
Lengte van de bafis in eene regte Ivn gemeeten.
Lengte van de agterfte zyde. y ëemeeceQ'
Lengte van de voorfte zyde.
Breedte van het fchouderblad op de fmalfte plaatfen.
Hoogte van den doorn op de vehevenfte plaats.
Middellyn van de panswyze holligheid.
Lengte van het fchouderblad.
Omtrek op de dunfte plaats. * * "
Lengte van her been van den voorarm , van'deszelfs onderfte emr\ af tot aan het eind van den elleboogsknokkel onderlte eind
befn toe" h" ^ af t0t de geleedl'Dg met h« fchouder-
Breedte in het midden. * . *
Lengte van het dyebeen. Middellyn van deszelfs hoofd.
Omtrek van het midden des beens. '
Lengte van de kniefchyven.
Breedte. ,
Dikte. . '
Lengte van het fcheenbeen. Omtrek van het midden des beens. Hoogte van de voorhand. Lengte van het hielbeen.
Hoogte van het wigge, en fchip been te zamen genoomen ' Lengte van de pypen der voorfte pooten. """"-en. Breedte van het midden des beens. ' Lengte van de pypen der agterfte pooten. Breedte van het midden des beens.
^ftrvoïten?611^11 eerfte ^els* van de vingeren der
Lengte van de beenderen van de tweede regels"" Lengte van de beenderen van de derde regels '
L^erftenvoetenfnderen "V"*6 ^ van de Ageren der Lengte van de beenderen van de tweede regels" Lengte van de beenderen van de derde regels. '
voet. duim. lyn
°- 2. o.
°- 7- £>.
°- ö. 8.
i- 3- io.
0. 8. 3.
1. O 10. O. II. 3. O. 2. J.
0. I. 3, °' 2. I. I- I. O.
o- J. 8.
1. 7- 8.
I. 5- o.
0. 1. 8.
1. 4. 6. O. 1. 9,
o. 4. 4.
o» 2. 11.
o. 1. 6.
o. 1. 6.
*• 3* o.
0. 4. 1. °« 2. 1. °- 4- 10. °- 1. 1. *• °- 3> °' 1. <?.
1. o. I °- 1. 1.
°- 3. 4-
O. 2. O. O. O. II.
°- 3- o.
O. I. g, O' O. IO.
BE'



\^ vl TL XXII.
le Chameau






BESCHRYVING VAN DEN KAMEEL. léi
B ESC HRTVING VAN DEN KAMEEL.
Het fchynt dat de kameel (Pl.XXII) en de dromedaris dieren van dezelfde foort zyn; het voornaame verfchil dat tuffchen deze beiden plaats heeft, beftaat in het getal der bulten welke zy op den rug draagen; de dromedaris heeft 'er flegts een, en de kameel heeft 'er twee; die , welke ten onderwerpe voor deze befchryving gediend heeft, hadt den kruin van den kop weinig verheven; de lippen ftaaken voor den neus uit, ter lengte van drie duimen; de bovenfte was in het midden gefpleeten ,door eene infnyding die eenen duim en tien lynen diepte hadt; deze infnyding eindigde aan eene groef die zig over de lip uitftrekte tot aan de voorfte einden der neusgaten; zy waren tegen elkanderen aan geplaatft, en maakten ieder eene fpleet van drie duimen vier lynen lengte; zy ftonden in de fchuinfchte gerigt, zodat het agterft eind van een der neusgaten op byna vier duimen afftand van het eind van het ander neusgat zat; daar zat in het midden van die ruimte een knobbeltje dat met hair bezet was, gelyk het vel van de rondom liggende deelen, en dat vyftien lynen breedte, tien lynen lengte van voren naar agteren, en een halven duim hoogte hadt; de neus was zeer verheven; de hals geleek naar dien van den dromedaris, maar daar liep geene goot op de onderfte en voorfte zyde van den hals.
Een van de bulten van dezen kameel zat op het voorfte gedeelte van den rug by den fchoft, en de ander op de lendenen geplaatft, de voorfte hadt negen duimen hoogte en breedte aan de bafis, en drie duimen dikte in het midden; de voorfte bult hadt drie duimen breedte en dikte aan zyn eind, en de agterfte vier,- deze beide bulten hongen over de regter zyde.
Deze kameel hadt het grootfte gedeelte van zyn hair verlooren, voornamelyk het langfte van de twee bulten; het hair van het gedeelte des lighaams van dit dier is van eene zeer twyffelagtige kleur; van verre fcheen hetzelve ligt bruin van kleur te zyn, maar van naby wierdt men daar zeer bleeke tinten vaal, en ouduidelyke tinten ifabelle kleur aan gewaar; men wierdt daar ook een zeer digt dons gewaar, dat tot drie duimen lengte hadt, en dat afchgraauw of grys was by den wortel, en vaal of ifabelle langs het overige van zyne lengte; dit dons was doormengd met hairen die een weinig dikker en langer waren, bruin van kleur aan den wortel, en vaal naar de punt toe; de lippen en de zyden van het neusbeen waren afchgraauw van kleur; daar zat eene vlak van die kleur agter dc oogen en eenige tinten daarvan met zwart vermengd rondom dezelve; de kruin van den kop, de bovenfte en onderfte zyden van den hals, de bulten, het onderft en het bovenft gedeelte van den buitenkant van den arm en van den voorarm, en het eind van den ftaart waren met lange hairen bezet, van eene bruine en zwarte of zwartagtige kleur; die van het eind van den ftaart hadden eene roffe kleur; dc langfte waren eenen voet lang: de buik, de knieën, de voeten, en dc ftaart, behalven het eind, hadden eene zwarte of zwartagtige kleur. XL Deel. X



i<J2 DE NATUURLYKE HISTORIE
Het eind van de bulten was gelyk een fchuimfpaan met gaten doorboord, die omtrent eene lyn middellyns hadden, en die eene of anderhalve lyn van eikanderen af Honden; daar kwam uit ieder gaatje een vlok hair in de gedaante van een penfeel voort; daar zaten hairtjes aan de beide winkbraauwen en eenige borflels ter plaatfe van de winkbraauwen; daar zaten groote eelten op het agterft gedeelte van het borftbeen, op de elleboogen, op de geleedingen der vuiflen, en op de knieën; die van het borftbeen was het grootfte; dezelve hadt eene driehoekige gedaante, waarvan de top naar voren itont; deszelfs zyden waren elk negen lynen lang, en de bafis flegts agt.
Lengte van het geheele lighaam in eene regte lyn gemeeten van
het eind der lippen tot aan den aars. Hoogte van het voorfte ftel. Hoogte van het agterfte ftel.
Lengte van den kop, van het eind der lippen tot aan het agterhoofj. Omtrek van het eind van den fmoel vóór de neusgaten gemeeten. Omtrek van het eind van den fmoel agter de neusgaten gemeeten. Omtrek van den bek. . Afftand tuffchen de hoeken van het onderft kaakbeen. Afftand tuffchen de neusgaten aan hun onderft eind. . Dezelfde afftand aan het bovenft eind van de neusgaten. . Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen. Afftand tuffchen de beide oogleden. Afftand tuffchen den voorften hoek en het eind der lippen. Afftand tuffchen den agterftên hoek en het oor. Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen in eene regte lyn gemeeten.
Dezelfde afftand over de kromte van het neusbeen gemeeten. Omtrek van den kop tuffchen de oogen en de ooren gemeeten. Lengte der ooren. . . .
Breedte van derzelver bafis over de buitenfte kromte gemeeten. Afftand tuffchen de beide ooren om laag gemeeten. . Lengte van den hals. . . .
Omtrek by den kop. . . .
Omtrek by de fchouders.
Omtrek van het lighaam op den fchoft voor den eerften buk en het midden van de eeltagtigheid des borftbeens gemeeten.
Omtrek van het midden des lighaams op de dikfte plaatft tus* fchen de twee bulten gemeeten.
Omtrek van het lighaam voor de agterpcoten gemeeten. .
Lengte van den ftomp van den ftaart.
Omtrek aan zyn begin. . .
Lengte van den arm van den elleboog tot aan de knie.
Omtrek op de dikfte plaats. •
Omtrek van de knie. . .
Lengte van de pyp.
Omtrek op de dunfte plaats.
Omtrek van den kogel. . .
l engte van den koot. . Omtrek. . • •
Omtrek van den voorften voet. « •
vnct. duim. lyn.
1 o. 6. O.
6. i. o. 5. I. o. 2. I. f). f. 2. 8.
I. 9. 3.
I. 4. 6.
o. j. 9.
o. o. 7.
o. 3. 10.
o. i. 9.
0. o. 11.
1. 1. o. o. 7. O.
0. 9. O.-
1. I. 5.
3- i. o,
o. j. 9.
o. 6. o,
0. 7. 4. 3« 2. o.
2. 4. O. 3- 7' o*
7- 7. o«
7. II. O. 5» 9. o.
1. 8. o.
0. 9. 6,
1. IO. 4.
2. 3. o. I. 4. 6. I. I. 9.
0. 8. 5.
I- 3- 5-
o- 3* 3.
1. 1. 4. 2* I. O.



BESCHRYVING VAN DEN KAMEEL. 163
voet. duim. lyn.
O. J. 2.
o. I. 9»
o. o. 5.
O. 8. 8.
o. 8. 2.
2. 1.. o.
2. 5- 4-
0. 6. 9.
1. 7. o.
0. 7. 9.
1. 10. O.
0. 3. O.
1. O. O.
1. 10. 3.
o. 5. O.
o. i. 7-
o. 7. 6.
O. 6. 10.
Lengte van de nagelen volgens derzelver kromte.
Breedte. ■ ...
Afftand tuffchen de beide nagelen.
Lengte van den voet. •
Breedte. . • •
Lengte van het been van de knie tot aan den enke], .
Omtrek by de knie. . • :
Breedte ter plaatfe van den hiel. . .
Lengte van de pyp van den enkel tot aan den kogel.
Omtrek op de dikfte plaats.
Omtrek van den kogel. . .
Lengte van den koot. . • •
Omtrek. « • •
Omtrek van den agterfte voet. Lengte van de nagelen.
Breedte. • • •
Lengte van den voet.
Breedte. • • , •
Deze kameel woog dertien honderd ponden; de pens lag in de linkerzyde van het voorfte en middelfte gedeelte van den onderbuik, de vier andere maagen lagen naait malkanderen gefchaard aan de regter zyde van den pens, zo dat de portier in het midden der regter zyde van het dier lag;het netvlies was, gelyk dat van den dromedaris, zeer kort en lag byna geheel tuffchen de maagen en de darmen verborgen.
De twaalfvingerige darm eindigde in de regter zyde aan den nugteren darm, die zyne omwentelingen insgelyks in de regter zyde, en in de navelftreek maakte; die van den omgeboogen darm lagen in het voorfte gedeelte van den onderbuik onder de vyf maagen , en in de linker zyde, van waar hy fchuinfch naar dc regte zyde overging voor dat hy zig in de regter darmftreek met den blinden darm vereenigde; de blinde darm ftrekte zig van die ftreek tot in den eigenlyken onderbuik uit; waarin hy zig naar voren verlengde, en vervolgens verlengde hy zig tot op het midden van de navelftreek ; de kronkeldarm maakte grootte bogten in de darm-en onderbuiks - ftreeken, en vervolgens ovaale omwentelingen die als om een middelpunt liepen, gelyk by den' dromedaris en andere herkaauwende dieren; het kluwen dat door deze omwentelingen gemaakt wierdt, lag in de linker zyde geplaatft; eindelyk voegde zig de kronkeldarm by den regten darm, door zig in de linker zyde voorby den pens toe te buigen.
De vyf maagen en de darmen waren van buiten en van binnen gelyk aan die van den dromedaris; ik heb daar flegts de volgende waarneemingen aan gedaan : de kam of de rand die door eenen regel opblaazingen gemaakt was, die zig langs de regterzyde van den pens van het midden van deszelfs voorfte bolrondheid uitftrekte, hadt twee voeten negen duimen lengte; die van de kortfte opblaazingen der agterfte bolrondheid, was van vier duimen, tot vier duimen en een halven; de middelfchotten van den muts hadden anderhalve lyn hoogte; de bladen van de vierde maag waren ten getale van vyftig op iwee derde deelen van derzelver uitgeftrektheid, en daar zaten 'er flegts zes-
X 2,



ió4 D £ NATUURLYKE HISTORIE
en-veertig in het ander derde gedeelte: deze bladen waren negen lynen breed aan het begin van die maag,maar over het overig gedeelte hadden zy omtrent veertien lynen breedte, de meeften verdweenen by het begin van de vyfde maag; want daar waren'er flegts zes-en-twintig die zig met de plooijen van die laatfte maag vereenigden.
De lever fcheen naa-r dien van den dromedaris te gelyken, fchoon hy door verfcheiden waterblaazen- bedorven en misvormd was ; dezelve woog elf ponden en dertien oneen; de milt was gaaver;zy hadt de gedaante van eene halve. maan gelyk die van den dromedaris, en eene gryze kleur op haare buiten fte oppervlakte, en roodagtig in haare inwendige zelfftandigheid; zy woog een pond agt oneen en een drachme: de regter nier zat veel meer naar voren dan de linker; en zy geleekeu naar die van den dromedaris.
De longen van den kameel verfchilden niet van die van den dromedaris dan daarin dat de kwab van de linkerzyde veel dieper uitgerand was dan de regter; de punt van het hart ging in die uitranding door; het middelrif, het hart, de verdeeling der groote flagader, het verhemelte, het flrotklapje, de! groote en kleine herffenen waren eveneens van maakzel als by den dromedaris.
Daar hadden eenige verfchillen in de tong plaats; om dezelve duidelyker te vertoonen, heeft men de tong v«n den kameel naaft die van den dromedaris doen af beelden; de tong van den kameel (Pl. XXIII, fig. a) was naar evenredigheid breeder aan het voorfte gedeelte (JE) en aan zyn eind (C) uitgerand; derzelver tepels vertoonden zig duidelyker, maar de agt kelkklieren van haar agterft gedeelte waren niet allen volkoomen, voornamelyk de eerfte van den linker regel (DE) en de laatfte van den regter regel (EG).
De herffenen van den kameel woogen een pond en twee oneen, en de agterherffenen eene once en drie drachmen.
De tepels van den kameel.geleeken naar die van den dromedaris in getal en in plaatfing.
De buitenfle en binnenfte teeldeelen van die twee dieren verfchilden met dan door hunne afmeetingen, gelyk men zig daar van overtuigen kan, als men de volgende tafel met die van de afmeetingen der ingewanden van dep dromedaris vergelykt...
Lengte van den pens aan c'e regter zyde van den flokdarm gemeeten
van het voorfte tot aan het agterfte gedeelte. Omtrek. • •- •
Breedte ^an het voorfte gedeelte. Breedte van het agterft gedeelte. .. Omtrek van het voorfte gedeelte. » •
Omtrek van het agterft gedeelte. . Hoogte van den p'-ns. • • *•
Lengte van de verlaatbak. . •
Omtrek op de dikfte plaats.
Lengte van den muts. .- • •
Omtrek. • • *
Lengte van den boekenpens.
roet. duim. lyn.
2. 7. O.
6. 3. •• 2. IO. O. 2. 3.. O.
7. O. O. 6. I. O. Ti 6. O. ï. 3. O. I. 2. O* O. 4. O. o. 7. 6". 3- 3- O-



r ^T 2>L XX7/7.
J_om . JLJ. 1






BESCHRYVING VAN DEN KAMEEL. i6y
voet. duim. \yn.
Omtrek op de dikfte plaats. . • . 2.46.
Omtrek op de dunfte plaats. . . . 1. 4. o.
Omtrek van de lebbe in de lengte gemeeten. . 2. 8. c
Omtrek in de dwarfchte op de dikfte plaats gemeeten. . 2. 2. o.
Lengte van den boekenpens en de lebbe te zamen genoomen. 4. o. o.
Omtrek van de vernaauwing tuffchen den pens en den verlaatbak. 1. 6. o.
Omtrek van de vernaauwing tuffchen den verlaatbak en den muts. o. 4. o.
Omtrek van de vernaauwing tuffchen den muts en den boekenpens. o. 6. 6
Omtrek van denllokdarm. . . . o. 7. O,
Omtrek van den portier . . . o. 7. o Lengte van de dunne darmen van den portier tot aan den blinden-
darm. . • . . 71. o. c.
Omtrek van den twaalfvingerigen darm op de dikfte plaatfen. 1. 8. 6.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 4. 7.
Omtrek van den nugteren darm op de dikfte plaatfen. . o. <5. 3.
Omtrek op de dunfte plaats. . . o. 3. 6.
Omtrek van den omgeboogen darm op de dikfte plaatfen. o. 9. o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . .■ o. 4. 9.
Lengte van den blinden darm. . . ,3. P- o.
Omtrek op de dikfte plaats. . . . 1. 6. o.
Omtrek op de dunfte plaats. . , j. o. o.
Omtrek van den kronkeldarm op de dikfte plaatfen. . 1. ö. o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 5. 6.
Omtrek van den regten darm by den kronkeldarm. . 1. o. o.
Omtrek van den regten darm by den aars. . I. 3* °*
Lengte van den kronkel-en regten.darm te zamen genoomen. 56. o. O.
Leng:e van de geheele darmbuis zonder den blinden darm. 127. o. o.
Lengte van de lever. . . • 1. 9. o«
Breedte. . . . *• 4* °»
Deszelfs grootfte dikte. . . 0. 3. 2.
Lengte van de milt. r • I. 5. O.
Breedte. . . .0. 7. o.
Breedte van het regter eind. . • o. 2. o.
Breedte van het linker eind. .- • o. 3. O.
Dikte . . . ' f* .?* ?
Lengte der nieren. - • • o. 7. o.
Breedte. . • • . o. 5. 0.
Dikte. • • • o. 2. 1. Lengte van het peesagtig middelpunt van de holle ader tot aan
de punt. . '• • • 1. o. o.
Breedte • • • ■ 1. 9. 0. Breedte van het vleezig gedeelte tuffchen het peesagtig middelpunt
en het borftbeen. . . o. 5. 6.
Breedte van elke zyde van het peesagtig middelpunt. . o. 7. o.
Omtrek van den bodem van het hart. • 1. 11. o.
Hoogte van de punt af tot aan het begin van de long en flagader. 1. 1. o.
Hoogte van de punt af tot aan het longenzakje. . o. 10. o.
Middellyn van de groote flagader van buiten gemeeten. . o. 2. 9.
Lengte van de tong. . . • . *• 5* °»
Lengte van het voorfte gedeelte van het toompje tot aan het eind. o. 5. o.
Breedte van de tong. • • • o. 1. 2.
Breedte van de groeven van het verhemelte. . °- °* 7»
Lengte der randen van de openiDg van het ftrottenhoofd. o> U 3»
X 3>



i66 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lyn.
o. o. 3 f.
o. o. 9.
o. J. 3«
o. 3. 2.
0. 2. 3.
1. 7. o.
o. o. 10.
o. 4. 8.
0. o. 6. c. o. 8.
1. 3- °' o. o. 8. o. o. 11.
2. 4» o.
0. O. I 2. 2. I. O.
1. II. O. O. 2. O. O. 2. 2.
o. o. 3.
0. 6» o.
O. 1. 9.
O. O, II.
o. o. 7.
o. o. 6.
Breedte van dezelfde randen.
Afftand tuffchen derzelver onderfte einden.
Lengte van de groote herffenen.
Breedte. . • •
Dikte. . • • •
Afftand tuffchen den aars en de opening van den voorhuid.
Afftand tuffchen de randen van den voorhuid en het eind van net
roedehoofdje. • Lengte van het roedehoofdje. . •
Breedte. . • •
Dikte. . • • , , . • .. ,
Lengte van de roede, van de vaneenfplyting der holagtige lighaa-
men tot aan de inplanting van den voorhuid. Breedte van de roede. . Dikte. . . . •
Lengte van de afvoerende vaten. • Middellyn over het grootfte gedeelte van derzelver lengte. Groote omtrek van de pisblaas. . • •
Kleine omtrek. • • •
Lengte van de zaadblaasjes.
Breedte. . • • *
Dikte.
Lengte van de pisbuis.
Omtrek. • • •
Lengte van de voorftanderen. • Breedte. • •
Dikte.
De kop van het geraamte (PI. XXIV) van den kameel ismy voorgekoomert niet met dien van den dromedaris te verfchillen, dan door de kentekenen die niet dan van den ouderdom en van de grootte van het dier afhingen; want de kameel was veel grootter en ik geloof dat hy ook veel onder was; het voornaame verfchil beftont in het voorhoofdsbeen dat in het midden minder inge-
drDaarWzat flegts eene haaktand in elke zyde van het onderft kaakbeen, dezelve zat tegeneen derden fnytand aan geplaatft, en was naar agteren geboogen • hv hadt veel van de gedaante van een hondstand, en wanneer de bek geflooten was, raakte hy aan de voorfte zyde van het middelfte gedeelte des tweeden haaktands van het bovenft kaakbeen; hy was aan het eind afgefleeten door de wryving, en hy hadt den bovenften haaktand ook aangedaan ter plaats alwaar hy denzelven ontmoette; maar de punt van dezen was nog geheel en dezelve hadt de gedaante van een hondstand; deze beide haaktanden ware'n ten naaftenby even groot; en veel grooter dan de eerfte en de derde haaktand van het bovenft kaakbeen; zy waren puntig gelyk hondstanden, zy hadden omtrent twee duimen lengte, en een duim breedte aan de bafis • de eerfte haaktand van het bovenft kaakbeen zat op eenen duim agt lynen afftands van het eind des kaakbeens geplaatft, en flegts op agt lynen afftand van, den tweeden; de derde zat eenen duim van den tweeden af, en zeftien lynen van den eerften baktand; de eerfte haaktand fchoot tuffchen den laatften fnytand



S 'To^.XI. T/.XXIV _






BESCHRYVING VAN DEN KAMEEL. 167
en den haaktand van het onderft kaakbeen in, wanneer de bek geflooten was; de derde bovenfte haaktand kwam met eenen tand van onderen overeen, en bleef meer dan twee duimen boven het onderft kaakbeen ftaan, fchoon de bek geflooten was.
De wervelbeenderen van den nek verfchillen flegts daarin van die van den dromedaris, dat het doornagtig uitfteekzel van het tweede wervelbeen naar evenredigheid grooter is, en dat van het zevende langer.
Het grootfte verfchil dat ik tuffchen de wervelbeenderen van den rug, de ribben en het borftbeen van den kameel, en die zelfde deelen by den dromedaris heb gevonden, is dat de dooragtige uitfteekzels van het negende, tiende en elfde wervelbeen van den rug byna loodlynig ftonden by den kameel, in plaats van agter over geboogen te zyn, gelyk die van den dromedaris; het eerfte rugwervelbeen van den kameel en van den dromedaris is het langfte, en die van het midden van den rug zyn de kortften.
Het doornagtig uitfteekzel van het zevende wervelbeen uit de lendenen is het korfte van allen. Daar zitten agttien valfche wervelbeenderen in den ftaart.
De beenderen van het bekken, van de pooten, en van de voeten, de nagels en de voetzool van den kameel verfchillen van diezelfde deelen by den dromedaris niet dan in grootte, gelyk men zulks kan zien door de afmeetingen die in de volgende tafel worden opgegeeven.
voet- duim. lyn.
Lengte van den kop van het eind des bovenften kaakbeen tot aan
het agternoofa. . . .
Deszelfs groote breedte. . ,
Lengte van het opperarm-of fchouder-been, .
Omtrek van hetzelve op de dunfte plaats. .
Lengte van het been van den voorarm van het onderft eind tot aan het eind van den elleboogsknokkel.
Lengte van het onderft eind af tot aan de geleeding van het fchouderbeen toe. . ,
Breedte in het midden.
Lengte van de pypen der voorfte pooten. . Breedte in het midden. . . .
Lengte van het dyebeen. . . .
Omtrek in het midden.
Lengte van het fcheenbcen. . .
Omtrek in het midden. . . .
Lengte van de pypen der agterfte pooten. Breedte in het midden. . .
I. tl. 3'
0. 10. 6.
1. 3. 6.
0. 8. I.
1. <?. 2.
I. 5. o.
0. 2. 4.
1. O. O.
0. 1. 6.
1. 7. 6.
0. 6. 4.
1. 4. 6.
0. 5. 11.
1. 4- o. o. 1. 31



t6s DE NATUURLYKE HISTORIE
BESCHRYVING VAN DAT GEDEELTE VAN HET KABINET, DAT BETREKKING HEEFT TOT DE NATUURLYKE HISTORIE. VAN DEN DROMEDARIS EN VAN DEN KAMEEL.
No. MLVII. De nagels en de zool van den voet van een dromedaris. De nagels zitten aan den zool vaft: men bewaart dezelve om de overeenkomften van kleur;van doorfchynendheid en van hardheid te doenzien, die tuffchen den voetzool en de nagels gevonden worden; maar men ziet aan de nagels vezels welke men niet aan den voetzool gewaar wordt.
No. MLVIII. De pens en de verlaatbak van een dromedaris. De beide maagen zyn opgedroogd; de kammen en alle derzelver opblaazingen hebben zig buiten op den pens wel ftaande gehouden; dezelve is geopend Geworden, en men ziet daar inwendig de holligheden van, die met de kammen en de opblaazingen van buiten overeenkoomen; men ziet ook de holligheden die in de binnenfte wanden van den verlaatbak zitten, benevens de middelfchotten die alle die holligheden van malkanderen affcheiden.
No. MLIX. Het regter gedeelte van den pens van een dromedaris, No. MLX. Het linker gedeelte van denzelfden pens. No. MLXI. De verlaatbak van hetzelfde dier. Dit ftuk, en die, welke onder de twee voorgaande nommers zyn bygebragt; koomen van den dromedaris die ten onderwerp gediend heeft voor de befchryving van dat dier, en zyn op Plaat XIV, XV en XVI afgebeeld geworden; zy zyn gedroogd en men ziet daar zeer duidelyk alle de holligheden aan van derzelver binnenfte wanden, en de kammen die op de buitenfte wanden van de beide ftukken van den pens gevonden worden.
No. MLXII. De muts, de boekenpens en de lebbe van een dromedaris. Deze drie maagen zitten aan malkanderen vaft, zy zyn volgens hunne lengte geopend geworden, en in moutwyn bewaard; zy zyn uit den dromedaris genoomen die ten onderwerp voor de befchryving van dit deel gediend heeft; men onderfcheidt daar gemakkelyk het netwerk van den muts aan, benevens de bladen van de vierde maag en de plooijen van de lebbe. Dit ftuk is op Plaat XVII en XVIII afgebeeld.
No. MLXIII. Een zeer groot ftuk van den pens van een kameel. Hetzelve is geopend en gedroogd, men ziet daar de holligheden van het regter en van het linker gedeelte van deze maag aan, benevens de middelfchotten die deze holligheden in verfcheiden vakken fcheiden. No. MLXIV. Een ftuk van den pens van een kameel. Dit ftuk fchynt my toe van de regter zyde van den pens genoomen te zyn, want daar zitten zeer weinig holligheden aan.
No. ML-ii.*'



BESCHRYVING VAN HET KABINET. 169
No. MLXV. Het geraamte van een dromedaris.
Dit is het geraamte dat ten onderwerp voor de befchryving en de afmeetingen der beenderen van den dromedaris gediend heeft.
No. MLXVI. Een ander geraamte van een dromedaris.
De eerfte haaktand van elke zyde van het onderft kaakbeen van dit geraamte is voorover geboogen, en zeer digt by denderden fnytand geplaatft; daar is in het bovenft kaakbeen flegts de tweede haaktand alleen die wel gevormd zy, maar men ziet den eerften die begint door te breeken, en een gat in het been die den tandkas van den derden aanwyft. Daar zit ook een gat in het onderft kaakbeen, vlak tegen over dat van het bovenft, en dat de plaats van den tweeden onderften haaktand fchynt aan te wyzen. Daar zit aan de linker zyde een kleine tand op twee lynen afftand van den eerften baktand geplaatft; ik weet niet of die kleine tand een baktand of een haaktand is; dezelve ontbreekt in de regter zyde, alwaar zelfs geen voetfpoor van een tandkas gevonden wordt.
Het fchynt dat dit geraamte van een individu koomt dat nog jonger is dan dat waaraan het voorgaand geraamte behoorde.
voet. duim. lyn.
Lengte van den kop van het eind des bovenften kaakbeens tot aan het agterhoofd. . . •■ I. 3. 5.
Deszelfs grootfte breedte. .- »« o. 7. 2.
Lengte van het fchouderbeen. . . o. 11. 6.
Omtrek op de dunfte plaats; . . o. 4. 11;
Lengte van het been van den voorarm van het onderft eind af tot aan het eind van den elleboogtknokkel. . 1. 5. 4;
Lengte van het onderft eind af tot aan de geleeding met het fchouderbeen. . • . r. 3* 3*
Breedte in het midden. .- . o. 1. 7.
Lengte van de pypen der voorfte pooten. o. 11. 4.
Breedte in het midden, .- »- o. 1. 21.
Lengte van het dyebeen.' •■ . 1. 3. 4.
Omtrek in het midden. . •■ o. 3. iti
Lengte van het fcheenbeen. • T* li-'- 9* *
Omtrek in het midden. • .- o. 4. 2.
Lengte van de pypen der agterfte pooten. . o. 11. 11.
Breedte in het midden. •* o. 1. o,
No. MLXVII. Ander geraamte van een dromedaris. Daar zitten drie haaktanden in elke zyde van de beide kaakbeenderen van dit geraamte; de eerfte van het bovenft kaakbeen zit op vyftien lynen afftand van het eind van dat kaakbeen geplaatft; de tweede haaktand zit op agt lynen afftand van den eerften; de derde- op eenen duim zeven lynen afftand van den tweeden, en op eenen duim elf lynen van den eerften baktand. De eerfte haaktand van onderen zit tegen den laatften fnytand aan geplaatft; wanneer de bek geflooten is, eindigt hy in de opene plaats die tuffchen de twee eerfte haaktanden van boven gevonden wordt; de tweede tand van onderen zit op veertien lynen afftand van den eerften, op eenen duim agt lynen afftand van den derden van onderen, en tegen over den derden van boven; de XL Deel,. Y



170
D E N A T U U RLYKÈ HISTORIE
derde van onderen zit op elf lynen afftand van den eerften baktand ; de eerfte haaktand van onderen en de twee haaktanden van boven zyn de grootften van allen. Daar zitten vier baktanden in elke zyde van het onderft kaakbeen en vyf in elke zyde van het bovenft, en daarenboven nog een zeer kleine tand die tegen het voorfte van den eerften bovenften baktand geplaatft zit. Dit geraamte is grooter dan de beide voorgaande; ik geloof dat het van dien dromedaris is, wiens befchryving de Heer Perrault onder den naam van een kameel gegeeven heeft (i).
Lengte van den kop van het eind des bovenften kaakbeens af tot
aan het agterhoofd. De grootfte breedte van den kop. . •
Lengte van het fchouderbeen. Omtrek op de dunfte plaats.
Lengte van het been van den voorarm van het onderft eind af tot aan het eind van den elleboogsknokkel.
Lengte van het onderft eind af tot aan de geleeding met het fchouderbeen toe. . . •
Breedte in het midden.
Lengte van dé pypen der voorfte pooten. .
Breedte in het midden. •
Lengte van het dyebeen. • t •
Omtrek in het midden. • ( •
Lengte van het fcheenbeen. ' •
Omtrek van het midden des beens. .
Lengte van de pypen der agterfte pooten. .
Breedte in het midden. • • .
No. MLXVIII. Het tongheen van een dromedaris. Dit ftuk beftaat uit negen beenderen, gelyk het tongbeen van het paard en van den os, maar het gelykt meer naar dat van den os dan naar dat van het paard; doch de twee eerfte ftukken zyn kleiner, maar de tweede, de derde, en de takken der vork hebben meer lengte, en het middelft been van de vork heeft geenen knokkel van voren.
No. MLXIX. Het geraamte van een kameel. Dit is het geraamte■<■ dat ten onderwerp gediend heeft voor de vergelyking welke wy tuffchen het geraamte van den kameel en dat van den dromedaris gemaakt hebben, benevens ook voor de afmeetingen der beenderen van den kameel in de befchryving van dat dier opgegeeven. No. MLXX. Het tongheen van een kameel. Hetzelve beftaat uit negen beenderen, gelyk het tongbeen van den dromedaris; maar het verfchilt daarin van hetzelve, dat de beenderen van de vork korter en minder breed zyn aan hun voorfte gedeelte, het geen miffchien enkeld van het verfchil van ouderdom koomt.
voet. duim. lyn.
1. 7- 4«
0. 8. 7.
1. 4- 7-
0. 7. O.
2. O. 6.
1. 9. 7-
0. I. II»
1. 3- 5-
0. 1. 6.
1. 9. O.
0. 5. 2.
1. 8. 3.
0. 5. 1.
1. 3. IO. o. 1. 31.
(f) Mémoires pour fervir i l''Hifloire naturelle des Animaux, Part. I.



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 171
DE BUFFEL (*),de BONASUS CV),de AUROCHS (T) de BIS ON CO»
en de ZEBU (J).
Schoon de buffel in Griekenland thans gemeen, en in Italien een huisdier is, was hy noch by de Grieken noch by de"Romeinen bekend; want hy heeft nooit een naam gehad in de taal dezer volkeren. Het woord zelfvan buffel, geeft een vreemden oorfprong te kennen, en heeft geen wortel in de Griekfche of Latynfche taaien; inderdaad is dit dier uit de heetfte landen van Afrika en de Indien herkomflig, en is niet dan tegen de zevende eeuw naar Italië gebragt, en daar natuurlyk geworden. Het is verkeerdelyk, dat de hedendaagfchen hetzelve den naam van bubalus gegeeven hebben,die in 't Griekfch
(*) Buffel. Dit dier heeft geen naam noch in 't Griefch, noch in 't Latyn; verkeerdelyk hebben de hedendaagfche.Auteuren, die in 't Latyn gefchreeven hebben, hetzelve Bubalus pehecten; Ai.drovandus beeft het met meei regt Btffelus geraamd; de Italiaanen noemen bet Bufalo; He Duitfcbers Buffel; men noemt betn Empakaffa , of Pakafja in Congo .volgens Dapper,- en Gu-arobo aan de Kaap volgens Kolbs , Buffelusvel Bubalus vulgarit, Jonston de quadr. ■pag. 38. tab, 20. Buffel. Kolbe. NB. Ik haal Jonfton en Kolbe hier niet aan dan uit hoofde van de plaaten, die zy van den Buffel gegeeven hebben, die minder liegt zyn dan die der andere fchryveren.
(a) Bonafus quoque e fylvefiribus comigens enumerandus eji. Aristoteles Hift. Animal. Lib. II. cap. 1..... Sunt nonnulla, quce Jimul bifulca funt, jubam babeant cornua bi' na, orbem injiexu mutuo colligentia gerant, ut Bonafus, qui in Prnonia terra £f Media gignitur.
Idem ibid.^ Bonafus etiam interiora omnia bubus fimilia continet. Idem lib. XII, cap. XVI
Bonafus gignitur in terra Paonia, monte Meffapo, qui Paonis £? media terra collimitium eft, £5? monapios a Paonibus appellatur, magnitudine tauri, fed corpore quam bos latiore j bre•üior enim £? in latera auüior eft. Tergus diftentum ejus locum feptem accubantium occupat't catera forma bovis fimilis eft, nifi quod cervix jubata armorum tenus ut equi eft, Sed vill* molliore quam juba equina cjf compofititre , color pili totius corporis flavus, juba prolixa £f aê oculos usque demiffa, i§ frequenti colore inter cinereum £f rufum, non qualts equorum, quos partos vocant eft , fed villo fupra fquallidiore , fubter lanario. Nigri aut admodum ruft nullifunt, vocem fimilem bovi emiitwit, cornua adunca in fe flexa £f pugnce inutilia gerunt, magnitudine palmari aut paulo majora, amplitudine non multo arüiore quam ut fingula femifextarium capiant, nigritie proba. Amice ad oculos usque demiffa, ita ut in latus potius quam ante pendeant. Caret fuperkre dentium ordine ut bos, & reliqua cornigera omnia. Crura birfuta atque bifulca babet i caudam minorem , quam pro fui corporis magnitudine , fimilem bubula. Excitat pulverem £f fodit, ut taurus. Tergore contra iBus prcevalido eft. Carnem babet gufiu fuavem: quamo ■ brem in uju venondi eft. Om percufj'us ejl fugit, nifi defatigatus nusquam confifiit. Repw gnat calcurans £f proluviem alvi vel ad quatucr pafjus projiciens, quo prafidio facile utitur £f plerumque ita adurit, ut pili infettantium canam abfumantur. Sed tune ea vis eft infimo, cum bsllua excitatur £f metuit: nam fi quiescit, nihil urere poteft. Talis natura & fpeeies bujus animalis eft. Tempore pariendi univerfi in montibus enituntur; fed priusquam fatum edant excremento alvi circiter eum locum, in quo pariunt, fe quafi vallo circumdant, £f muniunt; largam tnim quandam ejus excrementi copiam bac bellua egerit, Idem lib. IX. c. 45. Overzeit. van Theodorus Gaza.
(fe) Urus Caji Jul. Claris comment. Lib. VI. cap. V. (c) Bifon, jubatus Bifon Plinii £f aliorum.
{d) Petit bceuf d'Afrique. Obf. de Belost , feuill. ji8 en 119, alwaar men de afbeel. ding ziet.
Guabex in Barbarye, volgens Makmot.. Bekker el Wasb, by de Arabieren, dat is te zegg&n wild Runddier, volgens Shaw tom. 'I. pag. 313»
Y a



i72 DE NATUURLYKE HISTORIE
en Latyn wel een Afrikaanfch dier uitdrukt, maar een dier dat zeer verfchillend is van den buffel, gelyk men Hgtelyk zou kunnen toonen door.de plaatfen der oude fchryveren. Zo men den bubalus tot een geflagt wilde brengen, zou hy eer tot dat van de gazelle dan tot dat van het runddier of den buffel behooren. Belon te Kaï'ro een klein runddier met een bult, van van den buffel in het gewoone rund verfchillende, gezien hebbende, verbeeldde zig dat deze de bubalus der Ouden konde zyn; maar zo hy de kenmerken, door de ouden aan den bubalus gegeeven wel vergeleeken hadt met die van zyn klein runddier , zou hy zyne dwaaling zelf bemerkt hebben; en daarenboven kunnen wy 'er met zekerheid van fpreeken, want wy hebben dat klein rund met den bult leevend gezien, en de befchryving die wy daarvan gemaakt hebben, met die van Belon vergelykende,kunnen wy niet twyffelen ot 't is hetzelfde dier. Men vertoonde het in 1752, op de Paryfche kermis onder den naam van zebu; wy hebben dien naam overgenomen om dit dier aan te duiden;want het is een byzonder foort van runddier, en niet een foort van buffel of bubalus.
Aristoteles van runderen gewaagend, fpreekt niet dan van het gemeene rund, en zegt alleenlyk dat 'er by de Arachotas in de Indien wilde dieren en koeijen zyn, die van de gemeene en tamme runderen verfchillen,gelyk de varkens van de wilde zwynen; maar op eene andere plaats, welke ik in de nooten hier boven heb aangetrokken, geeft hy de befchryving van een wild runddier van Pfeonie, (eene nabuurige Provintie van Macedonië) 't welk hy bonafus noemt \ dus zyn de gewoone runderen en de bonafus de eenige dieren van dit geflagt door Aristoteles aangeweezen; en 't geen zonderling moet fchynen,is, dat de bonafus, fchoon door dezen grooten wysgeer vry breed befchreeven, door geen der Griekfche ofLatynfche Natuurbefchouwers, die na hem gefchreeven hebben , is herkend,en dat zy alleen hem over dit onderwerp flegts nagefchreeven hebben; zodat men heden zelfs nog niet den naam van den bonafus kent, zonder te weeten welk het werkelyk beftaand dier zy, waar op men denzelven moet toepaffen. Zo men evenwel in aanmerking neemt, dat Aristoteles van de wilde runderen der gemaatigde lugtftreek fpreekende, niet dan den bonafus heeft aangeduid , en dat integendeel de Grieken en Latynen der volgende eeuwen niet meer van den bonafus gefproken hebben; maar die wilde runderen onder den naam van urus en bifon aangeduid, zal men overhellen om te denken, dat de bonafus het een of ander dezer dieren zyn moet,- en inderdaad zal men vergelykende wat Aristoteles van den bonafus zegt met het geen wy van den bifon weeten, zien,dat het meer dan waarfchynlyk is, dat deze twee naamen niet dan hetzelfde dier beteekenen. Iulius Caesar is de eerfle, die van den urus gefproken heeft. Plinius enPAUSANiAS zyn insgelyks de eerden, die den bifon hebben aangekondigd ; in den tyd van'PLiNius gaf men reeds den naam van bubalus aan den urus of aan den bifon; de verwarring is met den tyd alleenlyk toegenomen- men heeft by den bonafus, by den bubalus, by den urus, by den bifon 'den catopleba, den thur, den bubalus van Belon,den bifon van Schotland', dien van Amerika gevoegd, en alle de Natuurbefchryvers hebben zo veele'verfchillende foorten gemaakt als zy naamen gevonden hebben,-de waar-



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 173
'heid is hier in zo veele nevels ingewikkeld, van zo veele dwaalingen omringd, -dat men het my mogelyk dank zal weeten, door dat ik eenige opheldering heb poogen te brengen "in dit gedeelte der natuurlyke Hiftorie, 't welk door de tegenllrydighcid der getuigeniflen, door het verfchil der befchryvingen, door de menigte der naamen, de verfcheidenheid der plaatfen, de verwarring der taaien, en de duifierheid der tyden tot eeuwige duifterniffen veroordeeld ■fcheen.
Ik zal eerft het hoofdzaakelyke van myn gevoelen over dit onderwerp opgeeven, waarna ik de bewyzen daar by zal voegen.
i°. Het dier, 't welk wy thans onder den naam van buffel kennen, was by ■de Ouden niet bekend.
20. Die buffel, thans in Europa huiffelyk, is dezelfde als de huiffelyke of wilde buffel in de Indien en in Afrika.
30. De bubalus der Grieken en Romeinen is niet de buffel noch het kleine runddier van Belon, maar 't dier 't welk de Heeren van de Akademie der Weetenfchappen onder den naam van Barbaryfcbe koe befchreeven hebben, en dat wy bubal zullen noemen.
4°. Het kleine rund van Belon , 't welk wy gêzien hebben, en dat wy zebu zullen noemen, is flegts eene verfcheidenheid in de foort van runderen.
53. De bonafus van Aristoteles is het zelfde dier als de bifon der Latynen.
6°. De bifon van Amerika zou wel oorfpronkelyk van den Europtfchen bifon kunnen koomen.
70. De urus of aurochs is hetzelfde dier als onze ftier in zyn natuurlyken en wilden ftaat.
8°. Eindelyk de bifon verfchilt niet van den aurochs dan in toevallige verfcheidenheden, en bygevolg is hy, zo wel als de aurochs van dezelfde foort als de huiffelyke runderen ; zo dat ik alle de benaamingen en alle de gewaande foorten der Natuurbefchry veren, zowel oude als hedendaagfche, tot drie zoude kunnen brengen, te weeten die van het rund, den buffel, en den bubal.
Ik twyffel niet of zommigen dezer voorftellen zullen zig als ftoute verzekeringen vertoonen, inzonderheid in de oogen van hen die zig met de naamlyften der dieren hebben opgehouden, en die zodanige lyften zelve gegeeven hebben; ondertuffchen is 'er niet eene onder deze verzekeringen, welke ik niet in ftaat ben te bewyzen; maar voordat ik in die oordeelkundige onderzoekingen, welke yder dezer voorftellen in 't byzonder vereifcht, aanvange , zal ik de waarneemingen en facla voorftellen, die my in dit onderzoek geleid hebben, en die my zelven licht gegeeven hebbende, de duifternis by anderen insgelyks zullen kunnen verdryven.
Het is met de huisdieren in verfcheiden opzigten niet gefteld gelyk als met de wilde dieren; hunne natuur, hunne grootte, en hunne gedaante zyn minder ftandvaftig en meer onderworpen aan verfcheidenheden, inzonderheid in de uitwendige deelen des lighaams; de invloed van 't klimaat, zo vermogende in de geheele Natuur, werkt met meer kragt op gevangen dan op vrye wezens; het voedzel door de hand van den menfeh bereid, dikwils gelpaard en kwalyk gekoozen, gevoegd by de hardigheid van een vreemde lugtftreek^,
Y 3



174 DE NATUURLYKE HISTORIE
brengen met der tyd veranderingen voort, diep genoeg om ftandvaftig te worden door zig met de volgende geflagten voort te planten. Ik beweer niet, dat deze algemeene oorzaak van verandering vermogende genoeg zy om wezens, welker afdrukzel zo vaft is als dat van de vorm der dieren, in den grond te verbafteren; maar zy verandert ben in zekere opzigten, zy vermomt hen, en geeft hen eene andere uiterlyke gedaante, zy vermindert of onderdrukt zekere deelen, en geeft hen nieuwe; zy fchildert hen met verfcheidene kleuren; en door haare werking op de gefteïdheid des lighaams, heeft zy ook haaren invloed op de natuurlyke gcaartheid, op het inftinct, en op de inwendige hoedanigheden; een enkel gedeelte in een geheel zo volmaakt als 't lighaam van een dier op eene verfchillende wyze gefchikt, is genoeg om het geheel een merkelyk gevoel van deze verandering te doen hebben; en het is te dezer oorzaake, dat onze huiffelyke dieren byna zo veel van geaartheid, en natuurlyke ingeeving als in gedaante verfchillen van die, waarvan zy hunnen eerften oorfprong hebben.
Het fchaap verfch aft ons daar een treffend voorbeeld van; deze foort, zo als dezelve thans gefteld is, zou geheel voor onze oogen, en zelfs in korten tyd, omkoomen, zo de menfeh ophieldt daar zorg voor te draagen, en haar te befchermen; zo verfchillende is zy van haar zelve, zo veel verminderd van haare oorfpronkelyke foorte : maar om hier niette fpreeken dan van 't geen ons voornaam voorwerp maakt, zullen wy zien hoe veele verfch eidenheden de runderen ondergaan hebben door de verfchillende en verfchillend faamgevoegde uitwerkzels van het klimaat, van het voedzel, en van de behandeling in hunnen ftaat van onafharikelykhekf, eh in dien van huiffelykheid.
De algemeenfte en de opmerkelykftc verfcheidenheid in de huiffelyke, zelfs in de wilde runderen, "beftaat in die foort van bogchels, die zy tuffchen de fchouders hebben; men heeft dit ras van gebulte runderen bifons geheeten, en men heeft tot hier toe geloofd, dat de bifons van eene verfchillende foort waren van die der gemeene runderen; maar dewyl wy thans verzekerd zyn dat deze gebogchelde runderen met onze runderen koppelen en voortteelen,en deze bogchel reeds in het eerft volgend geflagt vermindert en in het tweede of derde verdwynt, is het zeker dat dezelve flegts een toevallig en veranderlyk karakter is, 't welk niet belet dat de gebulte of gebogchelde runddieren niet van dezelfde foort zouden zyn als de onze. Men heeft eertyds in de woefte deelen van Europa wilde ftieren en koeijen gevonden, zommige met en zommige zonder bult; dus fchynt deze verfcheidenheid in de Natuur zelve plaats te hebben; zy fchynt voort te koomen van den overvloed en de kragtige zelfftandigheid van het gras en ander voedzel, dat deze dieren gebruiken; want wy hebben in de kameelen opgemerkt, dat, wanneer deze dieren mager zyn, en flegt gevoed worden,zy zelfs de vertooning niet hebben vanbulten. Het runddier zonder bult heet de uroóhs9tn aurochs in de taal der Germaanen,en het wilde rund met een bult wierdt in die zelfde taal vifen genaamd ; de Romeinen die noch de eene noch "de andere dezer wilde runderen kenden, voor dat zy die in Germanie gezien hadden, hebben deze naar men overgenoomen; van urochs hebben zy urus, en van vifen, bifon gemaakt, cm hebben niet begreepen, dat het wilde rund, door Aristoteles b$-



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS} &c. iw
Snreh^nndei' naai^vaiVb°nafus' het een ofMdei' ^zcr anderen zou kunnen zyn, aan welker Germaanfche naamen zy een Latynfchen en Gnefchen draai gegeeven hadden, 3
iJ^ltuTrf 'f*™) dm fr,0cIlS en den bif011 * de langte van 't hair,dehals,de fchoudcren,het onderft van de keel zyn in den bifon bedekt niet zeer lange hairen, terwyl alle deze deelen by den aurochs flegts met vry kort hair bedekt zyn, dat gelyk is aan dat des lighaams, uitgezonderd het voorhoofd, het welk niet gekroesd hair is bedekt. Maar dat verfchil van hair is nog toevalliger dan dat van den bult, en hangt insgelyks van het voedzel
Znllft"' gfYt Wy gÊt00nd hebben ]" de he"™> ^ fchaapen, de honden, de katten, de konynen, enz. dus zyn noch de bult, noch het verfchil m de langte en hoeveelheid van het hair geene foortely'ke kenmerken, verdeden ' ^ verfcIieidenheden, die de eenheid van dc foort niet
Eene meer uitgeftrekte verfcheidenheid dan de andere, en waar in de Natuurbefchryvers eenftemmmg meer kenmerk fchynen gefteld te hebben dan dezelve yerdient,_ is de gedaante der hoornen ; zy hebben geen acht gcflaagen, °fS,JUTe' dC %UUr' de êT00«e/de plaatfing, de rigting, en zelfs het ge al der hoornen zo zeer veranderen, dat het onmogelyk is te bepaalen, welk voor een gedeelte het waare model der natuur moge zyn. Men ziet koeyen, welker hoornen meer gekromd, meer verlaagd, meer handende zyn; men ziet andere die dezelve regter, langer, verhevener hebben f daar
ffiln 6e^nJ^fC> Pens die.zomtyds ^ee, zomtyds vier hoornen hebben, enz. Daar zyn rallen yan koeyen, die in 't geheel geene hoornen hebben, enz. deze uitwendige deelen,die, om zo te fpreeken, aan het lighaam dezer dieren zyn bygevoegd, zyn het even onbefteiidig al/de kleuren van 't hair die, gelyk men weet, op allerhande wyzen in de huiffelyke dieren verfchillen en zig vermengen. Dat verfchil derhalven in de figuur en rigting der hoornen, da zo gemeen en zo menigvuldig is, nioeft niet als een ondeAheidend kenmerk der foorten befchouwd worden; het is ondertuflchen on dit karakter alleen, dat onze Natuurbefchryvers hunne foorten geveftL hebben en gelyk Aristoteles m de aanduiding die hy van den bonafus geeft, ze-t dat zjn hoornen bmnenwaards gekromd zyn, hebben zy den bonafus van alle andere runderen afgezonderd, en hebben 'er eene byzondere foort van sremaakt,. en dat wel op de enkele befchouwing der hoornenfSnte r^J& zelf ooit gezien te hebben; voor het ovcrige&brengen wy, wegens deze vfrfcheidenheid der hoornen m het huiflelyk vee, de koejjen en de fchaapen £ ver dan de ftieren en de rammen by, omdat de wyfjes 'hier veel falryker zyn dan de mannetjes, zodat men overal dertig koeyen of fchaapen'Sn eeSn ftier of ram kan waarncemen. y &
De verminking der dieren door het ontmannen fchynt geen nadeel aan het dier op zig zelven te doen en alleen zyn invloed uit de*foort te bepaalen ,het is evenwel zeker dat dit gebruik aan den eenen kant de Natuur ftu en aan den anderen dezelve verzwakt. Een enkel mannetje veroordeeld om dertig of veertig wyfjes te voldoen, moet zig noodwendig uitputten om haar a e te genoegen; en m de koppeling is de drift ongelyk, fwakker in 't manneg



ï75 DE NATUURLYKE HISTORIE
dat al te dikwils geniet, al te fterk in 't wyfje, dat maar één oogenblik geniet; dus moeten alle de voortbrengzels tot de vrouwelyke hoedanigheden ftrekken; want dewyl de drift van de moeder op 't oogenblik haarer ontvangenis fterker is dan die van den vader, zullen 'er meer wyfjes dan mannetjes geboren worden, en de mannetjes zelve zullen veel meer van de moeder dam van den vader hebben: het is ongetwyffeld te dezer oorzaak, dat 'er meer meisjes dan jongetjes geboren worden in die landen, waarin de mans een groot getal vrouwen hebben, terwyl in die, alwaar het niet vry ftaat meer dan eene vrouw te hebben, het mannelyk geflagt zyne meerderheid bewaart en wezendlyk maakt, door inderdaad meer mannetjes dan wyfjes voort te brengen. Het is waar dat men onder de huilfelyke dieren gemeenlyk de fchoonfte verkieft om aan het fnyden te onttrekken en het geflagt voortteplanten, en dat deze de vaders van een talryk krooft worden: de eerfte voorhrengzels van dit uitgekozen mannetje zullen, zo men wil, fterk en volkomen zyn; maar door' al te veel kopyen naar dien eenen en zelfden vorm te maaken, wordt het indrukzel mismaakt, of drukt ten minften de Natuur niet in alle haare volkomenheid uit; het ras moet derhalven verzwakken, inkrimpen, verbafteren, en 1 't is moogelyk om de eigen reden, dat 'er meer monfters onder de huiflelyke 1 dan onder de wilde dieren gevonden worden, waaronder het getal der mannetjes, die tot de voortteeling medewerken, zo groot is als dat der wyfjes; daarenboven als 'er maar een mannetje tegen verfcheiden wyfjes zyn, hebben ■ zy geen vryheid om haaren fmaak te raadpleegen; de vrolykhèid, de vrye vermaaken, de zagte beweegingen zyn haar ontnomen; daar' blyft nietsprikkelends in haaren drift over, zy lyden door haar vuur, zy kwynen, terwyl zy de koude naderingen verwagten van een mannetje, dat zy niet verkoren hebben, dat haar niet voegt, en dat haar altyd minder vleit dan een ander, dat zig vrywillig hadt doen verkiezen ; van deze droevige verliefdheden, van deze koppelingen zonder fmaak, moeten vrugten even droevig en wezens even laf voortkoomen, die nimmer den moed, noch de fierheid, noch' de kragt zullen hebben, welke de Natuur in ydere foort niet heeft kunnen voortplanten, dan door alle de Individu's hunne vermogens in hun geheel te laaten, en inzonderheid hen de vryheid en zelfs het louter geval, in hunne verkiezingen of ontmoetingen te laaten behouden. Men weet, door het voorbeeld der' paarden, dat de gekruifte raifen altyd de fchoonfte zyn; men moeft derhalven in ons vee de wyfjes niet tot een enkel mannetje van haar land bepaalen, 't welk reeds veel naar zyn moeder gelykt, en derhalven, wel verre van de foort weder op te beuren en te herftellen, niet anders kan dan dezelve verder verhagen. De menfehen hebben in deze praktyk hun gemak boven andere voordeden verkoren; wy hebben niet gezogt de Natuur te bewaaren , ofte verfraijen ; maar dezelve aan ons te onderwerpen, en daar een willekemriger genot van te hebben: de mannetjes vertoonen de eer van de foort, zy zyn moediger, grootfeher, altyd minder onderwerpelyk; een groot getal mannetjes onder onze troepen zou dezelve minder onderwerpelyk maaken, minder gemaklyk om te geleiden, om te bewaaren; men heeft onder deze flaaven fchoon van den laagften rang, alle de hoofden die zig zouden hebben kunnen verheffen, moeten onderdrukken..



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &o. 177
By alle deze oorzaaken van verbaflering in de huiffelyke dieren moeten wy nog eene andere voegen, die alleen meer verfcheidenheid dan alie de andere te famen heeft moeten voortbrengen, namelyk dat de menfeh deze dieren ten allen tyde van de eene lugtftreek naar de andere heeft overgevoerd; de runderen, de fchaapen, en de geiten zyn allerwegen heen gebragt, en worden, om zo te fpreeken, overal gevonden, overal ook hebben deze foorten den invloed van 't klimaat ondervonden; overal hebben zy zig naar de gefieldheid van de lugt en de aarde gefchikt, zodat onder die groote menigte van verfcheidenheden niets bezwaarlyker is dan die te herkennen, die zig minft van het oorfpronkelyk bewerp der Natuur verwyderen; ik zeg die, welke zig het minft daar van verwyderen, want daar is 'er mogelyk niet eene, welke men als eene volmaakte copy van dit eerfte bewerp, dit oorfpronkelyk indrukzel kan befchouwem
Na de algemeene oorzaaken der verfcheidenheden in de huiffelyke dieren voorgedraagen te hebben, zal ik thans de afzonderlyke bewyzen geeven van alles wat ik ten opzigte van de runderen en buffels gezegd heb. Ik heb gezegd, 10 ,, Dat het dier, 't welk wy thans onder den naam van Buffelken„ nen, by de oude Grieken of Romeinen onder dezen naam niet bekend „ was". Dit is blykbaar, dewyl geen hunner Auteuren hetzelve befchreeven heeft, dewyl men geen naam in hunne werken vindt, dien men daar op kan toepaffen, en men daarenboven uit de jaarboeken van Italië weet, dat de eerfte buffel daar tegen het einde van de zesde eeuw, namelyk in 505 gebragt wierdt (0).
3,0. „ De buffel, thans in Europa huiffelyk geworden, is dezelfde als de „ wilde of huiffelyke buffel in de Indien en in Afrika ". Dit heeft geene andere bewyzen noodig, dan dat men onze befchryving van den buffel, dien wy leevend gezien hebben, vergelyke met de berigten, welke de Reisbefchryvers ons gegeeven hebben van de buffels van Perfie (p), van Mogollien of Indoftan (?),van Bengale (V),van Egypte (V), van Guine'e (f), van de Kaap de Goede-hoop («); men zal zien, dat dit dier in alle deze landen hetzelfde is, en dat het zig van onzen buffel niet dat in zeer kleine verfchillen onderfcheidt.
3". „ De bubalus der Grieken en Latynen is niet de buffel, noch het kleine „ runddier van Belon , maar het dier, 't welk de Heeren van de Akademie ,, befchreeven hebben onder den naam van Barbaryfche koe,-" zie hier myne bewyzen. Aristoteles (jv) telt den bubalus by de herten en damherten, en geheel niet by de runderen (zo). Daarenboven haalt hy hem met den reebok aan, en zegt, dat hy zig gebrekkig met zyne hoornen verdedigt, en voor de
(o) Voyage de Mtsson, la Haye 1737. tom. III. p. 54.
(p) Voyage de Tavernier, tom I. p. 41 en 298.
(q) Relation de Thevenot. p. 11.
(r) Voyage de /'Huillier, Rotterd. 172G p. 30.
(s~) Defcription de l'Egypte par Maillet, tom. II. p. 121.
($i Voyage de Bosman, pag. 437.
(k) Defcript. du Cap de Bonne-Efperance par Koi.be. tom. III. p. 25.
(y) Genus id fibtarum cervi, damce, bubali fmguini deeft. Aristoteles Hiiï. an'mal lib. III. cap. VI. J
(w) Bubalis etiam capreisque interdum cornua inutilia funt, nam etfi contra nonnulla reh~> flant 6? cornibus fe defendant tarnen feroces pugnacesque belluas fugiunt. Idem de Part. Ai»> mal. lib- III. cap. II.
XI. Deel. Z



178 DE NATUURLYKE HISTORIE
woefte en ftrydbaare dieren vlugt. Plinius (x) ,van de wilde heeften van Germanie fpreekende, zegt, dat het door onkunde is, dat het gemeen den naam van bubalus aan deze runderen geeft, omdat de buhalus een Afrikaanfch dier is, dat in zeker opzigt naar een kalf of naar een hert gelykt. De bubalus is derhalven een vreesagtig dier, aan 't welk de hoornen nutteloos zyn, dat geen anderen toevlugt dan de vlugt heeft, om de wilde dieren te vermyden,en dat bygevolg vaardig is, en in geftalte naar de koe en het hert gelykt; alle deze kenmerken, waarvan geene op den buffel paffen, vinden zig volmaakt vereenigd in het dier, waarvan Horatius Fontana de aftekening zondt aan Aldrovandus (y), en waarvan de Heeren der Akademie (V) insgelyks de afbeelding en de befbhryving, onder den naam van koe van Barbarye gegeeven hebben, welke Heeren, even als ik,gedagt hebben, dat het de bubalus der ouden was (o). De zebu, of 't kleine runddier van Belon , heeft geen der kenmerken van den bubalus; hy verfchilt ?er byna zo veel van als het runddier verfchilt van eene gazelle; dus is Belon de eenigfte van alle de Natuurbefchryveren die zyn klein runddier voor den bubalus der ouden, genomen heeft.
4 \ „ Dat kleine runddier van Belon is alleen een verfcheidenheid in de „ foort van runderen ". Wy kunnen het ligtelyk toonen, door flegts te wyzen naar de figuur die gegeeven is door Belon , Prosper Alpinus , E dwards ,.. en naar de befchryving, welke wy zelve daarvan gemaakt hebben; wy hebben het leevend gehad; de geleider zeide ons, dat het van Afrika kwam, dat men het zebu noemde, dat het een huitfelyk dier was, en dat men het gebruikte om op te reiden. Het is inderdaad een zeer zagt en zelfs liefkoozend dier, van eene aangenaame gedaante, fchoon zwaar en wat al te vierkant ■ het is egter in alles zo gelyk aan een runddier, dat ik 'er geen netter denkbeeld van geeven kan, dan met te zeggen, dat als men een ftïer van de fchoonfte gedaante en het fchoonfte hair befchouwde met een glas, dat de voorwerpen de helft of meer verkleinde, deze verkleinde figuur die van den zebu zou zyn.
Men kan in de noot hier onder (b) de befchryving zien, welke ik van dit dier
(x) Germania gignit infignia boum ferorum genera, jubatos bifontes, excellentique vi £? vetocitate uros, quibus imperitum vulgus bubalorum .nomen impofuit; nam id gignat Africa ; vituli potius cervive quadam fimilitudine. Plin. Hift nat. lib VUl cap. 15. '
(y) Die aftekening is gegraveerd bl. 355. Aldrovandus. de Quad. Bifulc.
(Z) Memoir. pour fervir a l'Hift. des Anim. P. II. pag. 24 enz.
(a) Daar is reden waarom dit dier eer voor den bubalus der OiHen moet genomen worden, dan het kleine runddier van Afrika, dat Belon befchryft Idem ibid. pag. 26.
(6) Dit kleine runddier gelykt volmaakt naar dat van Belon; hy heeft het kruis ronder en voller dan de gewoone runderen; hy is zo zagtaartig, zo gemeenzaam, dat hy als een hond lekt, en aan iedereen vriendelykheid betoont; het is een zeer aartig dier, dat zo veel vernuft als onderwerpelykheid fchynt te hebben. Zyn geleider zeide ons, dat het van Afrika kwam, en dat het een-en-twintig maanden oud was; het was wit van kleur met geel en een weinig rood gemengdj de voeten waren geheel wit, het hair op de ruggenftreng was zwartigtlg, ter breedte van omtrent een voet; de ftaart hadt dezelfde kleur. In 't midden van die zwarte band was op het kruis eene kleine witte ftreep, waarvan het hair overeind ftondt; het hadt geene maanen.en het hair van de toupet was zeer klein, het hair des lighaams zeer glad; hy badt de lengte van vyf voet zeven duim, in eene regte lyn gemeeten, van het eind van den üiuit tot aan 't begin van den ftaart; vyf voet een duim omtreks agter



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 179
gemaakt heb, toen ik het in 1752 heb gezien; dezelve koomt zeer wel overeen met de afbeelding en befchryving van Belon, die wy geoordeeld hebben ook te moeten bybrengen, op dat men dezelve met malkanderen vergelyken moge (c\ Prosper Alpinus, die eene aanduiding en afbeelding van dit dier gegeeven heeft fV) zegt dat het in Egypte gevonden wordt; zyne befchryving koomt insgelyks met de onze en met die van Belon overeen; het eenigft v°erfchil, dat men in alle drie kan aanmerken betreft de kleuren van. t
de voorfte bsenen gemeeten, vyf voet tien duim in 't midden des lighaams onder den navel, en vyf voet een duim by de agterfte beenen. De kop hadt twee voet t.en duim omtreks voor de hoornen genomen, de fnuit een voet drie duim agter de neusgaten; de fpiying van den gefloten muil was maar van elf duimen; de neugaten hadden twee duimen lengte, en waren een duim breed; daar waren tien duimen van het einde van den bek tot aan het oog; de oogen ftonden zes duimen van malkander af, volgens de kromming eemeeten, en vyf duimen in een regte lyn genomen; het oog hadt twee en een half duim fengte van den eenen hoek tot den anderen, de agterfte boek van 't oog wasrjtartarnen van 't oor af; de ooien waren agter ,en een weinig ter zyde de hoornen; zy hadden zes dui men drie lvnen omtreks aan den wortel, en vier duimen vier lynen breedte aan de baiis, de kromming ^olgenS i dm was vier voet en drie lynen afftands tuffchen de beide hoornen S hadden een voet twee duim lengte, en zes in den omtrek aan de bafis, ™*e£ half duim op zes lynen afftands van het eind; zy waren van eene gewoone hoorn kleur en zwart aan °t einde; daar was eene voet zeven duim afftands tuffchen de twee einden der hoornen; de afftand tuffchen de ooren en de hoornen was van twee duim twee lynen;.te langte van 't hoofd van 't einde van den bek tot aan den fchouder, was twee voet vier duim zes lynen ; de uitlok hong drie en een half duim in 't midden van den hals, en flegts een Huim drie lvnen onder het borftbeen; de hals hadt drie voet negen duim omtreks juift geSen voogden bult of kwab, die op de fchouders was, net daar de hals eindig..op.een voet en een duim afftands van de hoornen ; de kwab was geheel van vleefch; zy• hadt een voet lengte in een regte lyn gemeeten, zeven voeten loodregte hoogte , en zes duimen d k?e - het hair dat het bovenft van dezen bult bedekte, was zwartagtig, en anderhalf duim lang; de voorfte beenen hadden vier duim negen lynen lengte van den hals tot aan t gewrief de elleboog een voet zes duim omtreks; de arm elf duim omtreks; de pyp hadt agt vóèten lengte, en vyf duim vier lynen omtrek aan de dunfte plaats; de hoorn twee duin vfer lvnen fengte, en de fpoor een duim; het agteift been hadt een voet twee en een half du" lengte, li elf duim drie lynen omtrek aan de kleinfte plaats; de wade vier duim drie En breedte. De pyp een voet lengte vyf duim agt lynen omtrek, aan de dunfte plaats, en K en «n half duim breedte; de ftaart hadt twee voet drie lynen tot aan 't einde der mrve^eenderen. en twee voet tien en een half duim tot aan 't einde der hairen, dieden ZondI «akten i de langfte hairen van den ftaart hadden een voet drie duim, de ftaart agt Sen omtreks aan dl bafis; de balzak was anderhalf voet van den aars af,volgende de ÏÏÖmte v°n denonderbuik; de ballen waren nog niet in den balzak nedergedaald, die egter twee en een half duim neerhing; daar waren vier tepels, gelyk die van den ftier, de roede was van een voet lengte, van den balzak af tot aan 't einde van de fcheede.
M Het l een zeef fraai runddier, gedrongen, vet, bevallig, kort van lighaam, wel gemaalt het is fchoon reeds volgroeid, minder lyvig dan een hert, maar voller en dikker ?an eên reebok, en zo wel gefchikt van ledenmaaten, dat het een vermaak is dit dier te ttm Zvne voeten gelyken naar die van een runddier: zyne beenen zyn hart en gedronpen-'zvn hals is dik en kort, hebbende een kleinen uitwas of kwab, die men in t Latyn ITlmria noemt- hy heeft den kop van 't runddier, waarop zyne hoornen ryzen uit een been *£^S&f*lorftoi dezelve zyn zwart en gekeept gelyk die van de Gazel e en als een haW maarBe«oeid .. .. hy heeft de ooren van een koe, zyne fchouders fteeken een wei. nfuitTmaar zyn wel gevuld"; zyn ftaart hangt tot aan de waden, en is met zwart hair gedektVhy was gelyk een runddier, maar niet zo hoog.... Wy hebben 'er hier de. afbee». ding bygevoegd? Belon voegt 'er ook nog by, dat dit klein runddier van t land van Azamie eène Plovintie van Afie, naar Kaïro was gebragt, en dat het m Afrika gevonden wordt. Obf. de Belon feuillet 118. verft en 119. reUo & verft. (d) Pkospek Alpinus, Hifi. nat. tëgypt; pas. 233.
Z 2



i8o
DE NATUURLYKE HISTORIE
hair» en de hoornen; de zebu van Belon was vaal rood onder den buik en bruin op den rug met zwarte hoornen; die van Prosper Alpinus was ros, met kleine vlekken geteekend , met hoornen van eene gewoone kleur; de onze was bleek vaal, byna zwart op den rug, met hoornen van gewoone kleur, dat is te zeggen van dezelfde kleur als de hoornen van onze runderen. Voor het overige zyn de afbeeldingen van Belon en van Prosper Alpinus hier in gebrekkig, dat de kwab of bult, die dit dier op de fchouders heeft, daar niet genoeg geteekend is; het tegendeel heeft plaats in de afbeelding, die Edwards (e) nieuwelyk van dit zelfde dier gegeeven heeft naar, eene afteekening hem door Hans Sloane mee gedeeld; de bult is te groot, en daarenboven is de figuur onvolkomen, dewyl zy waarfchynlyk naar een zeer jong dier geteekend is, wiens hoornen nog in 't groeijen waren; het kwam uit de Ooftindiè'n, zegt Edwards, alwaar men zig van die kleine runderen bedient, zo als wy van onze paarden. Het is uit alle deze aanduidingen, zo wel als door de verfcheidenheid van 't vel, en door de zagtheid van geaartheid van dit dier, blykbaar, dat het van een ras van runderen met een bult is, dat zyn oorfprong heeft genomen in den ftaat van huiffelykheid, waarin men de kleinfte individu's van de foort heeft verkozen om dezelve voort te planten; want wy zullen zien, dat in het algemeen de huiffelyke runderen met bulten, even gelyk onze huiffelyke runderen, kleiner zyn dan de wilde, en deze byzonderheden zullen beveiligd worden door de getuigeniffen van Reisbefchryveren, welken wy in 't vervolg van dit aitykel zullen aannaaien.
5 ~. „ De bonafus van Aristoteles is dezelfde als de bifon der Latynen".. Dit voorftel kan niet beweezen worden zonder in een oordeelkundig onderzoek te treeden, waarvan ik de byzonderheden aan myn leezer zal befpaaren (ƒ). Gesner, die zulk een bedreven letterkundige als bekwaam Natuurbefchouwer was, en die, even als ik, dagt, dat de bonafus wel de bifon zou kunnen zyn, heeft de berigten, welken Aristoteles van den bonafus geeft, zorgvuldiger dan iemand onderzogt, en heeft tevens verfcheiden uitdrukkingen van Theodorus Gaza , wien alle Natuurbefchry vers zonder onderzoek gevolgd hadden, verbeterd. Het is my, gebruik maakende van zyne kundigheden en in de berigten van Aristoteles agterwege laatende het geen dezelve duifter, tegenftrydig, en zelfs fabelagtig hadden , voorgekomendat dezelve tot het volgende gebragt kunnen worden. De bonafus is een wilde ftier van Pfeonie; hy is ten minften zo groot als eene huiffelyke ftier en' van dezelfde gedaante; maar zyn hals is, van de fchouders tot aan de oogen, bedekt met lang hair, zagter dan het maan hair van een paard; hy heeft de ftem van een runddier, de hoornen vry kort, en rondom de ooren naar omlaag gekromd; de beenen bedekt met lang hair, zo zagt als wol,en den ftaart vry klein naar de grootte des diers, fchoon voor het overige gelyk met dien van het rund. Hy heeft, even als de ftier, het gebruik van met de voeten te.
(e) Nat. Hifi. of Birds, by George Edwards, pag. 200.-
(f) No'a. Men moet hier vergelyken het gten Aristoteles van ('en bonafus zegt (Hifi.' Animal. lib. IX cap- 4$ ) met het geen hy elders zegr (lib. de Mirabilibui) en ock de by-zondere plaatfen-(Hifi: Animal. lib. II cap. 1, en 160 en de moeite neemen van Gesner Wthandeltng ovei dit onderwerp te leezen.



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 181
krabben; zyne buid is hard en zyn vleefch malfch en goed om te eeten. Door deze kenmerken, die de eenigfte zyn, waarop men uit alle de berigten van Aristoteles bouwen kan, ziet men reeds hoe veel de bonafus naar den bifon gelykt; alles ftrookt inderdaad met dat dier,uitgezonderd de gedaante der hoornen; maar gelyk wy gezegd hebben, de figuur der hoornen verfchilt veel in deze dieren zonder dat zy daarom ophouden van dezelfde foort te zyn; wy hebben hoornen dus gekromd gezien, die van een gebult runddier van Afrika voortkwamen, en wy zullen ftraks bewyzen, dat dit runddier met een ■ bult niets anders dan de bifon is. Wy kunnen het geen wy gezegd hebben ook bewyzen door de getuigenilfen der oude fchryveren te vergelyken. Aristoteles geeft den bonafus op voor een runddier van Pa^onie, en Pausanias (v) van de ftieren van Pasonie fpreekende, zegt op twee verfchillende plaatfen, dat die ftieren bifons zyn; hy zegt zelfs uitdruklyk, dat de ftieren van Pseonie, welke hy in de fchouwfpelen van Rome gezien heeft, zeer lang hair op de borft en rondom de kinnebakken hadden. Eindelyk Julius Caesar, Plinius, Pausanias, SoBiNUS,enz. hebben allen van de wilde ftieren fpreekende, den aurochs en den bifon aangehaald, en hebben niets van den bonafus gezegd; men zou derhalven moeten onderftellen, dat de foort van den bonafus in min dan vier of vyf eeuwen verloren geraakt ware, zo men niet wilde erkennen, dat die twee naamen bonafus en bifon flegts een en het zelfde dier aanduiden.
6<\ „ De bifons van Amerika zouden oorfpronkelyk wel van deEuropifche bifons kunnen koomen ". Wy hebben de gronden van dit gevoelen reeds gelegd in onze verhandeling over de dieren der beide werelden (li). Het zyn de proeven door den Hr. de la Nux genomen, die ons licht gegeeven hebben; hy heeft ons geleerd, dat de bifons of buit-runderen der Indien en van Afrika met de ftieren en koeijen van Europa voortbrengen, en dat de bult alleenlyk een toevallig karakter is, dat met het eerfte geflagt reeds vermindert en met het tweede of derde geheel verdwynt. Naardien dan de Indiaanfche bifons van dezelfde foort zyn als onze runderen, en bygevolg een zelfden oorfprong hebben, is het natuurlyk dien zelfden oorfprong ook tot den bifon van Amerika uit te ftrekken. Niets wederftreeft deze onderftelling, alles fchynt daarentegen faam te loopen om dezelve te beveiligen; de bifons fchynen uit de koude en gemaatigde landen herkomftig, hunne naam is uit de taal der Germaanen ontleend, de ouden hebben gezegd, dat hy gevonden wierdt in het o-edeelte van Germanie, dat aan Scythie grenft (i). Tegenwoordig vindt mennog bifons in 't Noorden van Duitfchiand, in Polen, in Schotland; zy hebben derhalven naar Amerika kunnen trekken, of van daar koomen, zo wel als alle andere dieren, die aan de beide werelden gemeen zyn:het eenigft verfchil tuffchen de bifons van Europa en die van Amerika is dat deze laatfte kleiner vallen, maar dat verfchil zelf is een nieuw vermoeden, dat zy tot de-
(a) Vid PAü.'ANrA"!, in Beoticis £ƒ Pbocicis.
(b) Zie in het IX Deel van deze Natuur). Hiftorie, de Artykels; De dieren van de oude wereld . en de dieten aan de beide werelden gemeen
(i) PauciJJima fcytbia gignit animalia, inopia fruüus, pauca contermina Mi Germania, injï* enia tarnen boum ferorum genera, jubatos bifontrs. Pltn Hift. nat. lib. VIII. cap. 15*
Z 33



xSi DE NATUURLYKE HISTORIE
zelfde foort belmoren,- want wy hebben gezien, dat in het algemeen de huilfelyke of wilde dieren , die of van zelve naar Amerika zyn getrokken, of derwaards overgebragt, daar kleiner zyn geworden,en dat zonder eenige uitzondering; daarenboven alle de karakters, zelfs die van den bult en het lang hair aan de voorfte deelen, zyn volftrekt dezelfde in de bifons van Amerika en in die van Europa; dus kunnen wy niet nalaaten hen niet flegts van dezelfde foort maar zelfs van 't eigen ras te befchouwen (k).
7°. „ De urus, of de aurochs is hetzelfde dier als onze gemeene ftier in ,, zyn natuurlyken en wilden ftaat;" dit kan terftond beveiligd worden door de vergelyking van de gedaante en het geheele voorkoomen van den aurochs, dat volftrekt gelyk is aan dat van onzen huiffelyken ftier; de aurochs is alleenlyk grooter en fterker, gelyk yder, dat zyne vryheid geniet, het altyd in grootte en fterkte zal winnen boven die, welke langen tyd in flaverny geleefd hebben. De aurochs wordt ook in eenige Provintiën van 't Noorden gevon den; men heeft zomtyds jonge aurochs aan haar moeder ontnomen (7), en dezelve opgevoed zynde hebben met de huiffelyke ftieren en koeijen voortgeteeld; dus is 'er geen twyffen aan of zy zyn van dezelfde foort.
8°. ,, Eindelyk de bifon verfchilt niet van den aurochs dan in toevallige ver„ fcheidenheden en zy zyn bygevolg beiden van dezelfde foort als het huis„ felyk runddier ". De bult en de langte en hoedanigheid van 't hair, de ge„ daame der hoornen zyn de eenige kenmerken, waarby men den bifon van den aurochs onderfcheiden kan : maar wy hebben gezien, dat de buit-runderen met onze huiffelyke runderen voortteelen; wy weeten daarenboven, dat de langte en hoedanigheid van 't hair in alle dieren van het klimaat afhangen, en wy hebben aangemerkt, dat in de runderen, de reebokken, en de fchaapen , de gedaante der hoornen juift dat is, waar in de minfie ftandvafligheid plaats heeft; die verfchillen zyn derhalven niet genoeg, om twee onderscheidene foorten vaft te ftellen, en dewyl onze huiffelyke runderen van Europa met de gebulte runderen der Indien voortteelen, is 'er niet aan te twyffelen, of zy teelen nog te meer voort met de gebulte runderen van Europa. Daar zyn , onder de bykans ontelbaare verfcheidenheden dezer dieren, onder de verfchillende klimaaten, twee eerfte raffen, beide van oudsher in den ftaat der Natuur beftaande. Het gebulte runddier of de bifon, en het runddier zonder
(]C) Zo als ik op 't punt was van dit artykel ter drukperfs over te geeven, zondt de Hr. Marquis de Montmirail my eene overzetting by wyze van uittrekzel, van eene reis in Penfyivanie, door den Hr. Kalm; waarin de volgende plaats gevonden wordt, die ten vollen beveiligt alles wat ik te vooren over den Amerikaanfchen bifon gedagt had. ,, Verfchei„ den perfoonen van rang hebben jongen van de wilde ftieren en koeijen , die in Karolina, ,, en in andere even zuidelyke landen als Penfilvanie gevonden worden , opgevoed ; die jonge ,, wilde runderen zyn tam geworden; zy behielden evenwel nog woeftheid genoeg om door v alle de heggen, die in hunnen doortogt waren, door te dringen; zy hebben zo veel kragt „ in den kop, dat zy de paliffa'den van hun park om verre rukten, om vervolgens allerhan„ de vernielingen in de bezaaide landen te gaan aanregten, en zodra zy den weg gebaand „ hadden, wierden zy van den geheelen troep huiffelyke koeijen gevolgd ; zy koppelden te „ famen, en dit heeft eene andere foort gemaakt". Foyage de Mr. Pierre Kalm Profes* feur l Aobo, & membre de VAcademie des fciences de Suede, dans l'Amerique feptentrional» Gottingue 1757. pag. 350.
(0 Vid, Épiliol. Anton. Schmebergenis ad Gesnerum Hift. Quadrup. pag. 141, 142.



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c, 183
bult of de aurochs: die raifen hebben zig ftaande gehouden,'t zy in den vryen en wilden, 't zy in den huiffelyken ftaat,en zy hebben zig verfpreid,of liever zyn door de menfehen overgebragt naar alle klimaaten van de wereld. Alle de huiffelyke runderen zonder bult koomen oorfpronkelyk van den aurochs. en alle de runderen met een bult zyn van den bifon gefprooten. Om een net denkbeeld van deze verfcheidenheden te geeven, zullen wy eene korte optelling van deze dieren maaken, zo als zy werkelyk in de verfcheiden deelen van de wereld beftaan.
i Om met het noorden van Europa te beginnen : de weinige ftieren en koeijen die in Ysland gevonden worden f» zyn van hoornen ontbloot, fchoon zy Van hetzelfde ras zyn als onze runddieren; de grootte dezer dieren is meer verbonden met den overvloed en de hoedanigheid der weiden dan met de lugtftreek. De Hollanders (V) hebben dikwils magere koeijen uit Denemarken laaten koomen, die in hunne weiden verbaasd vet worden, en zeer veel melk geeven. De Deenfche koeijen zyn grooter dan de onze; de runderen vanUkraine, alwaar de weiden uitmuntende zyn, worden voor de zwaarfte "van Europa gehouden (0), zy zyn ook van hetzelfde ras als onze runderen. In Zwitferland, alwaar de kruinen der eerfte bergen met een ryk en bloedende groente bedekt zyn; dewelke men eeniglyk voor het onderhoud van het vee fchikt, zyn de runderen eens zo groot als in Frankryk; alwaar men gemeenlyk aan deze dieren niets dan grof gras, dat de paarden niet eeten willen , overlaat: flegt hooi, bladen, zyn het gewoon voedzel van onze runderen geduurende den winter, en in de lente, als zy noodig zouden hebben zig te verfriffchen en te herdeden, houdt men hen buiten de weiden; zy lyden derhalven nog meer in de lente dan in den winter; want men geeft hen dan byna niets op ftal,en men geleidt hen langs de wegen, op de braaklanden of drieftvelden in de boffchen, en men doet hen fteeds groote wegen op dorre gronden afleggen, zodat zy zig meer vermoeijen dan gevoed worden; eindelyk laat men hen des zomers in de weiden toe; maar dezelve zyn dan bloot zy gloeijen nog van 't reizen, en dewyl de droogte in dit jaargetyde fterkftis' en het gras bygevolg niet fpoedig weder aangroeit, zo is 'er geen tyd in het geheele jaar, zo blyft 'er geen faifoen over, waar in zy ruim"gevoed en naar vereifch behandeld worden; dit is de eenige reden, die hen zwak maakt die hen onder houdt, en klein doet blyven;want in Spanje en in eenige ftreeken onzer Provintiën van Frankryk, alwaar men levendige weiden heeft en die eeniglyk voor de runderen bewaard worden, zyn zy veel grooter en fterker.
f» Islandi domejlica animalia balent vaccas fed muitte funt mutilce cornibus, Dithmab Blefken liland, Lugd, Bat. 1607 pag. 49.
(ra) Tegen de maand February bragt men eene groote menigte magere koeien uit Denemarken, welke de Hollanfche boeren koopen om in hunne weiden te iaagen zv zvn veel grooter dan die, welke wy in Frankryk hibbm; zy geeven gemeenlyk elk agtien of twintig pinten melk daags ,paryfche maat. Voyage Hiftorique de VEurope Paris 160,. tom. V tas 77. • fo)_De weiden van ukraine zyn zo yoortrefFelyk, dat bet vee aldaar, dat van geheel Eu. ropa in grootte overtreft; om de hand op 't midden van den rug van een runddier te kun-
Fi&S^im.TSSFdaa oiddclfflaat*e w * ui**



i84 D E NATUURLYKE HISTORIE
In Barbarye (p) en in de meefte Provintiën van Afrika, alwaar de gronden droog en het voedzel fchraal is, vallen de runderen nog kleiner, en de koeijen geeven veel minder melk dan de onze, en de meefte verliezen haare melk met haar kalf. Het is even eens met eenige deelen van Perfie (q), van neder Ethiopië (f), en van groot Tartarye (V); terwyl in andere landen op vry kleine afflanden, gelyk in Kalmukkie (t), in opper Ethiopië (»),en in Abysfinie (v), de runderen van eene verbazende grootte zyn; dat verfchil hangt derhalven veel meer af van den overvloed van voedzel, dan van de warmte of koude van de lugtftreek; in 't Noorden, in de gemaatigde landen, en in de heete landen, vindt men eveneens, op zeer kleine afflanden, kleine of groote runderen naar de betere of flegtere weiden, en naar het ruimer en bekrompener voedzel dat deze dieren hebben.
Het ras van den aurochs, of de runderen zonder bult, beflaat de koude en gematigde gordels; het is niet zeer uitgeftrekt naar de landen van 't zuiden; het ras der bifons of buit-runderen daarentegen vervult de zuidelyke Provintiën; men yindt in het geheele vafteland der Ooft-Indiën (w),op de eilanden
der
(P) In de koningryken van Tunis en Algiers zyn de runddieren, in 't algemeen gefproken zo groot en dik niet als de onze in Engeland; de grootten, wel gemeft zynde, weegen zeU den boven vyf of zes honderd pond; de koeijen hebben maar weinig melt.en hebben nog het gebrek van die te verliezen als zy haar kalf verliezen. Foyage de Shaw, tom. I. pag, 313. — Boves domeftici, quotquot in Africa montibus nascuntur, adeo funt exigui, ut aliis collati, vituti Mennes appareant, monticolce tamsn Mos aratro exercentes turn robuflos, turn laboris patientes afferunt. Laos. Afkican. Afric. Descript. tom. II p. 753 — De Guinee» fche koeijen zyn droog en mager.... De melk, die men 'er van heeft is in zo kleine hoe« veelheid en zo weinig vet, dat twintig ja dertig koeijen nauvvelyks de tafel van den Generaal verzorgen konden ; deze koeijen zyn zeer klein en ligt j het moet eene van de allerhelle zyn, als zy in haare allerhelle groei twee honderd en vyftig ponden weegt, fchoon zy naar evenredigheid van de grootte, eens zo veel moeten weegen. Foyage de Bosman, pag. 236.
(q) De volkeren van Caramanie, op eenigen afftand van den Perfiaanfchen golf, hebben eenige geiten en koeijen, maar hun hoornvee is niet fterker dan de kalveren of ftieren van één jaar in Spanje, en zy hebben de hoornen van ten minften een voet langte. Ambajjade de Silva Figueroa, Paris 1767, pag. 62.
(r) In de Provintie van Guber in Ethiopië houdt men veel groot en klein vee; maar de koeijen zyn 'er niet groo'er als veerzen. L'Afrique de Marmol, tom. III, p. 66.
(s) Te Krasnojarsk hebben de Tartaaren hoornbeeften. maar een koe in Rusland geeft twintig maal meer melk dan een koe van deze ftreeken. Foyage de Gmelin a Kamfcbatka; traduè de Mr. de l'Islk.
(t) De runderen der Provintiën, welke de Kalmukfche Tartaaren beflaan, zyn nog grooter dm die van ukraine, en de hoogde welken men tot hier toe kent. Relation de la grande Taf tarie, pag. 228.
(«) In het land van opper Ethiopië zyn de koeien groot gelyk kameelen en zonder hoor. nen. L'Afrique de Marmol, tom. III. p. 157.
(ju) De rykdommen der Abyffiniers beftaan voornaamlyk in koeijen... de hoornen der runderen zyn zo groot, dat zy meer dan twintig pinten bevatten; ook maaken de Abyffiniers daar hunne kruiken en flefTen van. Foyage d'Abyffinie du P. LoBO,Amfi. 1728. tom. Lp. 57.
(<ui) De runderen, die de koetfen te Suratte trekken, zyn wit, van eene fraaie geftaite, met twee bulten op dezelfde wyze als zommige kameelen; zy loopen en galopperen gelyk de paarden; men verfiert hen met fraaie fchabrakken tuigen, en peele fchelletjes aan den hals, zodat zy, door de ftraaten loopende of galoppeerenden zig van verre doen hooren ; ik kan zeggen, dat dit zeer aangenaam is te zien; men gebruikt deze koetfen niet alleen om door
dc



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 185
der ooflelyke f», en zuidelyke Zeen van Afrika f>), van het Atlas gebergte tot aan de Kaap de Goede - hoop (s), men vindt zeg ik in alle de landen, om zo te fpreeken, niet dan buit-runderen, en het blykt zelfs dat dit ras, dat in alle heete landen de overhand genomen heeft, veele voordeden heeft boven het ander; die buit-runderen hebben even als de bifon, daar zy van gefprooten zyn, veel zagter en glanziger hair dan onze runderen, die zo als de aurochs hard en niet zeer gevuld hair hebben. Die buit-runderen zyn ook vaardiger in 't loopen,beter gefchikt om den dienft van 't paard te vervullen (a)9
de (leden van Indien tot vermaak te ryden, maar ook op 't land, en voor alle reizen die men wil onderneemen. Voyage de Pietro della Valle, tom. VI. pag, 273. —■ De rydtuigen van den Mogol, die eene foort van koetfen zyn op twee wielen, worden ook door runderen getrokken, die fchoon uit der aart log en langzaam in hunnen tred, door de gewoonte egter en eene lange oefFening eene groote gemaklykheid krygen om voor deze rydtuigen te dienen , zodat 'er niet veel dieren zyn die zo veel kunnen trekken als zy; de meefte dezer mnderen zyn zeer groot, en hebben eene groote kwabbe vleefch , die zig, ter hoogte vin zes duimen , tuffchen de fchouderen verheft. Foyage de Jean Ovington, ram 1725 tom I. pag. 258. — De runderen van Perfie zyn gelyü de onze, uitgezonderd naar de grenzen van Indië, alwaar zy een bult of kwab op den rug hebben; men eet weinig rundvleefch in 't geheeleland; men houdt deze dieren niet dan om te draagen of te werken; men beftaat de hoeven van hen welken men voor het draagen wil gebruiken, met yzerter oorzaake van de fteenagtige bergen, die zy moeten overtrekken. Foyage de Chardin, tom. II. pag. 28. — De runderen van Bengale hebben eene foort van bult op den rug, wy vonden dezelve zo vet en van zulk een goeden fmaak, als 'er in eenig lani zyn, de grootfte en de befte worden niet hooger dan voor twee ryksdaalers verkogt. Foyage de la Compagnie des Indes de Hollande tom. III. pag. 270. — De runderen van Guzaratte zyn van maakzel zo als de onze, behalven dat zy een groote buk tuffchen de fchouders hebben. Foyage dt Mandelslo, tom II gag. 234.
(*) Het eiland Madagaskar voedt een oneindig getal runderen, zeer verfchillende van die van Europa, hebbende allen een zekere bult vet, in de gedaante van een kwab of uitwaf op den rug, het geen zommige fchryvers heeft doen zeggen, dat dit eiland kameelen voedde. Daar zyn drie foonen van runderen, te weeten die, welke hoornen hebben; die by welken de hoornen hangende, en aan het vel vaft zyn, en die, welke dezelve niet hebben, en zelfs geene gefchiktneid hebben om die ooit te krygen ; want in 't midden van 't voorhoof! hebben zy eene kleine verhevenheid van been met vel bedekt; zy laaten evenwel niet na tegen andere ftieren te vegten door hunnen kop tegen derzelver buik te ftooten ; zy loopen allen als herten , en zyn hooger van pooten dan die van Europa. Foyage de Flacourt , p. 3. — Hunne runderen op 't eiland Johanna by de kuft van Mosambique ver< fchillen hier in van de onze, dat zy een vle^zige uitwas tuffchen den hals en den rug heb< ben; dit ftuk vleefch is boven de tong te verkiezen, en is zo lekker als merg. Voyage de Jean-Henri Grosse. Londres 1738 pag. 42.
(y) De runderen van Aguada-Sandras zyn ook grooter dan de Spaanfche: zy hebben bulten , men zag 'er die geen hoornen hadden en die dezelve nooit hadden gehad. Premier Foyage des Holland aux Ind. Oriënt, tom. I. p. 218. — De Mooren hebben tairyke troepen op de oevers van de N'ger.... De runderen waren meertal veel grooter en hooger op de beenen, dan die van Europ.; zy deeden zig opmerken door een kwab vleefch, die zig meer dan een voet tuffchen de fchouders verhefte; dit ftuk is een lekker eeten. Foyage au Senegal par M. Adamson, pag. 57.
(z) De runderen zyn van drie foorten aan de Kaap de Goede.hoop, alle groot en zeer fnel in 't loopen; de eene hebben een bult op den rug, de andere hebben den hoorn zeer hangende, en andere hebben dien zeer verheven en fchoon, gelyk in Engeland omftreeks Lon< den. Foyage de Francois le Guat, tom II. pag. 147.
(a) Dewyl de runderen ganfeh niet fchuw of woeft zyn in de Indiën, zyn 'er veele lieden die 'er zig van bedienen om reizen te doen, en die dezelve beryden gelyk paarden; hunne gang is gemeenlyk zsgt: in plaats van gebit (leekt men hen flegts een touwtje door de lel der neu«!?aten,en men legt boven den kop van het dier een dik touw,waaraan die touwt» XL Deel. Aa



iS5 DE NATUURLYKE HISTORIE
en terzelfder tyd hebben zy eene minder domme en logge geaartheid dan onze runderen; zy hebben meer vernuft en zyn ook ondervverpeiyker (b); ook hebben zy meer gevoeligheid, meer betreklyke hoedanigheden, daar men voordeel mede kan doen; zy worden uit hoofde van dit alles in hun land met meer zorgvuldigheid behandeld dan onze befte paarden. De achting, die de Indiaanen aan deze dieren toonen, is zo groot (V), dat dezelve tot bygelooyigheid, den laatften term van blinden eerbied, is overgeflaagen. HeM-unddier, als hetnuttigft, is hen voorgekomen het waardigfte te zyn om geëerd te worden, zy hebben 'er een voorwerp van Godsdienftigheid, zy hebben 'er een afgod, eene magtige en weldaadige Godheid van gemaakt; want men wil, dat alles wat men eerbiedigt groot is, en veel goed of kwaad kan doen. De buit-runderen verfchillen miffchien nog meer dan de onze in de kleuren
jes vaft zyn, ajs een breidel, dewelke opgehouden wordt door de bult op 't voorft van den rug, welke bult onze runderen niet hebben; men legt hen een zadel op, gelyk de paarden en zo men hen maar een weinig aanzet om te fpoeden, g'.an zy zeer fnel voort; daarzyn 'er' die zo vee! koften als een goed paard. Men gebruikt deze dieren algemeen door geheel In' dien, en men fpant geene andere voor karren, koetfen, en wagens, welke men door meer runderen laat voorttrekken naarmaate de laading zwaarer is. Men befpant deze dieren met een lang juk, dat aan 't einde van den diffel is, en 't welk men op den hals der twee runderen legt; de voerman houdt dan het dik touw, daar de touwijes, die door de neusgaten gaan, aan vaft zyn. Relation de Thevenot, tom. III. pag. 151. — Die Indiaanfche vorft zat op een wagen, die door twee witte runderen getrokken wierdt; dezelve hadden een kor< ten hals, en een bult tuffchen de fchouderen, maar zy waren voor bet overige zo vaardig en zo behendig als onze paarden. Foyage d'Olerarius , tom I. p. 453. — De twee runde, ren, die voor myn koets gefpannen waren, kofteden my by de zes honderd roupies- de lee* zer moet zig deswegen niet verwonderen; want daar zyn onder die runderen, die flèrk zyn' en reizen van zeftig dagen lang doen, op dewelke zy twaalf of vyftien mylen daa^safleggen' en altyd draaven,- als zy op de helft van hunne dagreize zyn geeft men twee of drie ballen' van de grootte als onze ftuivers brooden, gemaakt van tarwemeel met boter en zwarte fui' ker, en des avonds hebben zy hunne gewoone maaltyd van ilfers, gekneusd en een halfuur in 't water geweekt. Foyage de Tavernier, p. 35, — Daar zyn onder die runderen dieeen paard in den draf volgen zouden; de kleinfte zyn de waardigfte; het zyn de Heidenen en byzonderlyk de Banianes en Buratfche Kooplieden, die zig van dezelve bedienen om rv' tuigen te trekken, Het is zonderling, dat zy niettegenftaande hunnen eerbied voor deze die ren geen zwaarigheid maaken om hen tot dezen dienft te gebruiken. Foyage de Gros<e P<*g- 253-
(Z>) In 't land van Camandu in Perfie zyn grootte runderen die geheel wit zyn- hebbende kleine hoornen, niet fcherp, op 't hoofd, en op den rug een bult als de kamee'len" waar. door zy zo fterk zyn, dat men hen doorgaands groote en zwaare laften kan laaten draagen en als men hen dezelve oplegt, buigen zy gemeenlyk de knien, gelyk de kameel, en hef' fen zig vervolgens met hunnen laft weder op; dus zyn zy door de lieden van dat land geleerd. Defcript. de VIr.de par Marc-Paül , liv. 1. cap. 22. — De boeren in Europa dryven hunne runderen meteen prikkel voort; die van Bengale draaijen hen alleen den ftaart deze dieren zyn zeer onderwerpelyk; zy zyn afgerigt om te gaan liggen, en zig weder od té heffen . om hunnen laft te neemen of af te leggen. Leur. Edif. IX. Recueil, pag. 422
(c) By de koningin zyn niet dan groote Dames, en men beplakt de vloer, en de'wanden, en de wegen, daar zy langs moet koomen, met die koedrek, daar ik reeds van gefprooken heb, by gelegenheid ik niet voorby kan een woord te melden van de zonderlinge eerbewyzen, die deze volkeren aan die koeijen toonen, hoe morfig en flykerig zy dikwils zyn; want men laat haar onverhinderd in des konings paleis koomen, en overal gaan daar zy willen , zonder dat men hen immer den doortogt weigert; zelfs maaken de koningen en alle de groote heeren plaats voor haar met zo veel eerbiedigheid als moogelyk is, en zy bewyzen dienzelfden eerbied ook aan de ftieren en de offen. Voyage de Fjuncois Pï&ard tom. L pag. 449. '



van den BUFFEL. DEtf BONASUS, den AUROCHS, &c. 187
van 't hair en de gedaante der hoornen; de fchoonfte zyn geheel wit, gelyk de koeijen van Lombardye (V). Daar zyn 'er die geene hoornen, daar zyn 'er die dezelve verheven opftaande hebben, en daar zyn andere by welken dezelve zo laag zyn, dat zy byna hangen; het fchynt dat men dit eerfte geflagt van bifons of buit-runderen, op nieuws in twee raifen moet verdeelen,- het een zeer groot,en het ander zeer klein, en dit laatfte is dat van den zebu; beide worden zy ten naaften by in dezelfde klimaaten gevonden (e), en beide zyn zy even zagt en gemaklyk te bellieren, beide hebben zy fyn hair en een bult op den rug; die bult hangt niet af van het maakzel van den ruggegraat of van de fchouderen, het is flegts een uitwas, een foort van kwab, een ftuk teder vleefch, zo goed om te eeten als een koetong; de kwabben van zommige runderen weegen van veertig tot vyftig ponden (ƒ), andere hebben die veel kleiner (g), zommigen dezer dieren hebben ook verbaazend groote hoornen, wy hebben 'er een in 's konings kabinet van drie en een half voet langte en van zeven duimen middellyns aan de bafis: verfcheiden Reisbefchryvers verzekeren 'er gezien te hebben, welker inwendige ruimte of holte groot genoeg was om vyftien, en zelfs twintig ponden vogts te bevatten.
In geheel Afrika (F) kent men het gebruik niet van het groot vee te ontmannen , en men maakt 'er ook weinig werks van in de Indien (f); als men de ftieren deze bewerking laat ondergaan, fnydt men hen de zaadballen niet weg, maar men verdrukt dezelve, en fchoon de Indiaanen een vry groot getal dezer dieren hebben om hunne rytuigen te trekken, en hunne landeryen te bewerken, voeden zy 'er evenwel op verre na zo veel niet op als wy; dewyl de koeijen in alle heete landen weinig melk geeven, dewyl men daar 't gebruik van kaas en boter niet kent, en het kalfsvleefch ook zo goed niet is
(d) Al het vee van Italië is graauw of wit. Foyage de Burnet, Rotterd. 16S7- Part' II. p 12. —• Alle de runderen der InHiën, en byzonderlyk die van Guzaratte en van Cam« baya zyn in 't algemeen wit gelyk die van Milaan. Voyage de Grosse, pag. 253.
(e) Die Indiaanfche runderen zyn van verfchillende geftalten , daar zyn groote, kleine, en middelbaare; maar doorgaands zyn zy allen goed voor den arbeid, en daar zyn 'er,die tot vyftien mylen daags afleggen; daar is een foort die byna zes voeten hoog is, maar de. ze zyn zeldzaam, en daar is een tegenftrydig foort, die men dwergen noemt, omdat zy geen drie voeten hoogte hebben; deze hebben even als de andere, een bult op den rug; zy loopen zeer fnel, en zy worden gebruikt om kleine karren te trekken; daar zyn witte runderen, die zeer duur zyn, en ik heb 'er by Hollanders gezien, die hen twee honderd ecus het ftuk kofteden; zy zyn waarlyk fchoon, goed, en fterk, en hunne kar daar zy voorgefpannen waren, maakte eene fraaije vertooning; als de lieden van rang, fraaije runderen hebben, draagen zy wel zorg om dezelve te bewaaren; zy laaten hen de einden der hoornen met kopere kookers beleggen , men geeft hen dekkleeden gelyk als aan paarden, men roft hen dagelyks met alle nauwkeurigheid, en men voedt hen even zorgvuldig. Relation d'un Foyage par Thevenot, tom. III, p. 252.
(f) Daar zyn runderen op Mad.-ig^k.ir, waarvan de kwab dertig, veertig, vyftig, ja tot zeftig ponden weegt. Foyage de Madagascar par de V, Paris 1722. pag 245.
(g) Da runderen hebben een groote fpitfe bult op den rug by den hals, en de eene heb' ben dezelve grooter dan de andere. Relation de Thevenot, tom. II. pag. 223.
(b) Men ziet op de kuft van Guinée niet dan ftieren en koeijen, want de Negers kennen de bewerking niet van de ftieren te fnyden om 'er oflen van te maaken. Foyage de Bosman, pag. 236.
(i) Als de Indiaanen de ftieren lubben gefchiedt dit niet door infnyding, ..... Het is door eene drukking der banden, die het voedzel, dat naar die deelen gevoerd wordt, onderfchep. pen. Foyage de Grosse, pag. 253. r
Aa 2,



i8B DE NATUURLYKE HISTORIE
als*m Europa, vermenigvuldigt men daar het hoornvee zo veel niet, en naardien alle de provintiën van Afrika en Zuidelyk Amerika veel minder bevolkt zyn dan ons Europa,zo vindt men daar eene groote menigte wilde koeijen en ftieren, welker kalveren men wegneemt; zy worden van zelve tam, en onderwerpen zig zonder eenigen wederftand aan allen den huiffelyken arbeid daar men hen toe verpligt; zy worden zo handzaam en gezeggelyk, dat men hen gemaklyker beftiert dan paarden; daar wordt niets dan des meefters ftem vereifcht om het te be ftieren en te doen gehoorzaamen; men paft hen op, men liefkooft, men bezorgt hen; men beflaat hunne voeten met yzer (k), men geeft hen een ruim en uitgezogt voedzel; deze dieren dus opgevoed, fchynen van eene andere natuur te zyn dan onze runderen, die ons niet kennen dan door onze kwaade behandelingen ; de prikkel, de ftok, de honger, maakt hen dom en zwak; in alles, gelyk men ziet, zyn wy eeniglyk op ons eigen belang bedagt, men moeft inderdaad beter behandeling houden met het geen van ons afhangt;de menfehen van een laageren ftaat en de minft befchaafde volkeren fchynen beter dan de andere de wetten van gelykheid, en de fchaduwingen der natuurlyke ongelykheid te voelen; de knegt van een boer gaat met zyn meefter als met zyns gelyken om, de paarden der Arabieren,de koeijen der Hottentotten zyn geliefde huisgenooten, gezellen van vermaak, medehelpers in den arbeid, met welken men zyne wooning, zyn bed, zyn tafel, gemeen heeft; de menfeh verlaagt zig door deze gemeenfehap minder dan het dier zig verheft en tot de menfehelykheid nadert; het wordt gevoelig; het krygt genegenheid, het krygt vernuft ; het doet daar alles uit liefde, 't geen het by ons uit vrees moet doen ; het doet veel meer, want dewyl zyne natuur door de zagtheid der opvoeding en de geduurige oplettendheden is verheven, wordt het voor byna meer dan menfehelyke dingen bekwaam : de Hottentotten (/) voeden runderen voor den oorlog op, en gebruiken dezelve ten naaften by gelyk de Indiaanen de olyfanten ; zy onderwyzen die runderen om de troepen vee te bewaaren (tri), te
(k) Dewyl 'er in de Provintie van Asmer (in de Indien) veele fteenagtige wegen zyn, zo beflaat men de voeten der runderen, als zy eene lange rei? door deze ftreeken moeten doen; men doet hen ter aarde vallen , door middel van een touw aan de twee voeten vaft gebonden, en zodra zy liggen, bindt men hen de vier voeten famen; men legt dezelve op een werktuig van twee ftohken kruifftlt'ngs gemaakt; ter zelfder tyd neemt men twee kleine dunne ligte yzers, welken men hen aan yderen voet legt; yder yzer bedekt flegts het een gedeelte der hoeve, en het wordt vaft gemaikt met drie Dagels, die meer dan een duim lang zyn, en welken rren ter zyde van de hoorn omflaat, gelyk aan onze paarden. Relation de THEVEnor, tom III pag- 150.
(I) De Hottentotten hebben runderen ,daar zy zig met voordeel van bedienen in de gevegten; zy noemen dezelve Backeleys, van het woord Backelcy, 't welk in hunne taal oorlog beteekent; yder leger heeft ahyd eene goede bende van deze runderen, die zig zonder moeite laaten beftieren, en welken het hoofd of de geleider op zyn tyd los laat; zodra zy dus los gelaaten worden ftorten zy met geweld op 't vyandlyk leger, fteeken met de hoornen, flaan agter uit, werpen om verre, vertrappen en vernielen onder hunne voeten al wat zig tegen hen vertoont, zod-rt, indien men 'er niet fchielyk by is om hen af te wenden, zy zig met woede op de gelederen ftorten, daar een groote wanorde in aanregten, en hunne meefters eene gemaklyke overwinning bereiden; de wyze, waarop deze dieren afgerigt en in tugt gebragt worden . doet zekerlyk veel eer aan 't vernuft en de bekwaamheid van deze volkeren. Defcription du Cap de Bonne-efperance par Kolbe , tom L pag. 160.
(ja) Deze backeleys zyn ben ook nog van veel dienft om hun vee, terwyl het aan 't wei;



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 189
geleiden, naar ftal te doen keeren, weer te rug te brengen, tegen vreemden en wilde beeften te befchermen; zy leeren hen vriend van vyand te onderkennen , teekens te verftaan, de ftem te gehoorzaamen, enz. De domfte menfehen zyn gelyk men ziet, de befte leermeefters der beeften : waarom heeft de meeft verlichte menfeh, wel verre van andere menfehen te leiden, zo veel moeite om zig zelven te beftieren ?
Alle de zuidelyke deelen van Afrika en Afia zyn dan met buit-runderen of bifons bevolkt, onder welken groote verfcheidenheden in grootte, kleur, gedaante der hoornen, enz. gevonden worden; alle de noordelyke landen daarentegen van die beide werelddeelen en van geheel Europa, de naby liggende eilanden, tot aan de Azores daar onder begreepen, hebben niet dan runderen zonder bult (V), die hunnen oorfprong van den aurochs hebben en eveneens als de aurochs, die ons runddier in zyn wilden ftaat is, grootter en fterker is dan onze huiffelyke runderen, zo is de wilde bifon of bult-runder in de Indien ook fterker en veel grootter dan de huiffelyke; hy is zomtyds ook kleiner, dat hangt eeniglyk af van de ruimte van 't voedzel; op Malabar (0), in Canara, in Abyffinie, op Madagaskar, alwaar de natuurlyke weiden ruimen overvloedig zyn, vindt men niet dan bifons van eene verbazende grootte; in
den is, te bewaaren; op 't minde teeken van hunnen geleider gaan zy de beeden, die te verre rfdwaalen te rug leiden.en houden den troep by malkander; zy loopen ook met woede tegen vteemdelingen aan, waardoor zy van een grooten diend zyn regen de bufebies ofroovers, die het vee zoeken weg te haaien; yder kraal heeft ten minden een halt dozyn van deze backeleys, die onder de moedigden worden uitgekoozen; als 'er een derft, of wegens zyn ouderdom niet langer dienen kan, doodt de eigenaar hem, en men kied onder den hoop een anderen om hem op te volgen; men laat die verkiezing aan een der oude lieden van de kraal, dien men voor den hekwaamden houdt om te onderfcheiden welk dezer dieren ge: maklykd onderweezen z*l kunnen worden ; men voegt dezen nieuweling by een ouden afge» regten knaap, en men leert hem dien gezel volgen , 't zy door dagen, 't zy dcor andere middelen ; des nagts bindt men hen met de hoornen aan malkanderen , en men houdt htn dus een gedeelte van den dag gebonden, totdat de nieuweling volkomen geleerd.dat is te zeggen, tot dat by een waakzaam troep bewaarder geworden is. Deze tioep bewaarers kennen alle de inwooners van de Kraal, mannen, vrouwen, en kinderew, en betoonen aan alle deze perfoonen denzelfden eerbied als een hond heeft voor allen, die in 't zelfde huis van zyn metder woonen. Daar is derhalven geen inwooner, die niet in alle veiligheid by de troepen kan naderen; nooit doen de backeleys hen het minde kwaad, maar zo een vreemdelirg, en bvzonderlyk een Européér dezelfde vryheid wilde neemen zonder van een Hottentot verge» zéld te zyn, zou hy veel waagen ; die troepbewaarders, die gemeenlyk rondom weiden zouden welhaad op een galop naar hem toekoomen, en indien de vreemdeling dan niet onder het bereik is om van de harders gehoord te worden, of vuurwapenen of goede beenen heeft, of een boom vindt, daar hy opkiautere, zo is by zonder heidei verloren; vergeeffth zou hy zyn toevlugt tot dokken of deenen neemen, een backeley laat zig door zulke zwakke wapenen niet vervaaren. Drfcript. du Cap de Bonne- efper. par Kolbe, Part. i. Cbap. XX. pas. 3°7-
(«) De runderen van Tercera zyn de grootde en fchoonde van Europa; zy hebben verbazend groote hoornen; zy zyn zo zagt en tam, dat als een meeder onder duizend, by malkanderen, den zynen by zyn naam riep, (want zy hebben elk hunnen byzonderen naam gelyk onze paarden,) het beeft terftond na hem toe koomen zoude. Foyage de la Compagnie des Indes de Hollande, tom. I, pag. 490. —— Zie ook le Foyage de Mandelüo, tom. 1. pag. 578-
(0) In de gebergten van Malabar en Canara worden wilde runddieren gevonden zo groot, dat zy de geftalte van den olyfant naderen, terwyl de huiffelyke of tamme van hetzelfde Jand klein, mager zyn, en niet lang leeven. Foyage du P. Vincent-MA&rE, Cbap. XII. TraduQ. de Mr. le Mabquis de Montmirati.
Aa 3



ipo DE NATUURLYKE HISTORIE
Afrika, en in 't fteenig Arabie (ƒ>) alwaar de landen droog zyn, vindt men zcbus of bifons van de kleinfte geflake.
Amerika is thans allerwegen heilagen met runderen zonder bult, welken de Spanjaarden en de andere Europëers daar hebben overgebragt; die runderen zyn' vermenigvuldigd en zyn flegts kleiner geworden in deze nieuwe landen; dc foort daarvan was volitrekt onbekend in zuidefyk Amerika; maar in het geheele noordelyke gedeelte tot aan Florida, Louifiana, en zelfs tot by Mexiko zyn de bifons of buit-runderen in groote menigte gevonden; die bifons, die voormaals de boffen van Germanie, van Schotland, en andere deelen van ons noorden bewoonden, zyn waarfchynlyk van de eene wereld naar de andere overgegaan, zy zyn gelyk alle andere dieren in de nieuwe wereld kleiner geworden, en zy hebben naarmaate zy in kouder of minder koude landen geleefd hebben meer of minder warme vagten behouden; hun hair is langer en meer gevuld, en hunne baard grooter, in de Hudfonsbay dan in Mexiko, en in het algemeen is het zelve daar zagter dan de fynfte wol (g). Men kan zig niet weerhouden van te denken, dat deze bifons van de nieuwe wereld niet van dezelfde foort zyn als die der oude; zy hebben 'er alle de voornaame kenmerken van behouden, de bult op de fchouderen , het lang hair onder den muil en op de voorfte deelen des lighaams, de korte beenen en ftaart; en zo men zig de moeite wil geeven van te vergelyken het geen Hernandes (r), Fernandes f7) en alle de andere Hiftorie-en Reisbefchryvers der nieuwe wereld (V) daar van zeggen, met het geen de oude en hedendaagfche Natuurbefchouwers (V), van den Europifchen bifon gefchreeven hebben, zal men overtuigd worden, dat het geene dieren van eene verfchillende foort zyn. Dus zyn dan de wilde en de tamme onhuiffelyke runderen, de Europi-
(p) Ik heb fe Mascati, eene ftad in fteenig Arabie, eene andere foort van berg runderen gez<'en, met een glinfteiend en wit hair, gelyk dat van de hermelyn , zo wel gemaakt van lighaam, dat het eer naar een hert dan naar een runddier geleek; alleenlyk waren zyne beenen korter, evenwel fyn en vaardig voor den loop; de hals korter, de kop en fhart gelyk die der runderen; maar de kop was beter gemaakt, met twee zwarte, harde, regte fyne hoornen omtrent drie of vier palmen lang, met knoopen, die het voorkoomèn hadden van gedraaid of met de fchroef gemaakt te zyn. Foyage du Pere Vincent-Marie Chap. XII. TraduÜion de Mr. le Marquis de Montmirail. '
(}) De wilde runderen van Louifiana zyn in plaats van hair, gelyk de onze in Frankryk bedekt met eene wol zo fyn als zyde, en geheel gekruld, en dezelve is gevulder des win' ters dan des zomers ; de inwooners maaken 'er veel gebruik van , zy hebben op de fchouders een vry verheven bult, en hebben zeer fchoone hoornen, daar de jaagers kruidhoorns van maaken, om hun buebruid in te bergen j tufTchen de hoornen, op den kruin des hoofds hebben zy een bos wol zo dik , dat een piftoolkogel, met een raakenden loop afgetrokken, daar niet doordringen kan, gelyk ik daar zelf de proef van genomen heb: het vleefch dier wilde runderen is voorrreffelyk gelyk ook dat der kalveren, het is zeer fappig en aangenaam van fmaak. Mémoir fur la Louifiane par Dumont, Paris 1753 pag, 75.
(r) Hernand Hift. Mexic. pag. 387.
0) Ffrnand Hifi. nouv Hisp. pag. 10.
(t> Singularités de la Erance Antarttique par The vet , pag. 148. — Mémoires fur la Louifiane par Dumont, p. 75 —» Description de la nouvelle France par la Pere Charlevoix, tom. III p. 130 — Lettres edifi. XI. Recueil pag. 318 en XXIII. Recueil p. 238 — Foyage de Rorert Lade, tom 11 p. 315. — Demiere découvertes dans l'Amérique fep. tentrionale par Mr. de la Salle, Paris 169'. pag. 144. enz.
u) Plin Hifi nat lib. VIII — Gesner Hift. Quadr. p. t.$. — Aldeov. de Quadr lts. pag. 253. — Rzacinsky, Hift. nat. Polon. pag. 214, &c K



van den BUFFEL, den BONASUS - den AUROCHS, &c. 191
fche, de Afiatifche, de Afrikaanfche en de Amerikaanfche, de bonafus, de aurochs, de bifon en de zebu, alle dieren van eene en dezelfde foort, die naar de verfchillende klimaaten, voedzels, en behandelingen, alle de veranderingen, door ons gemeld, hebben ondergaan. Het runddier, als het nuttigfl, is ook het algemeenft verfpreid, want zuidelyk Amerika alleen uitgezonderd (V), heeft men het overal gevonden; deszelfs natuur heeft zig eveneens gefchikt naar de hitte en de koude der zuidelyke en noordelyke landen; het fchynt reeds oud te zyn in alle de lugtflreeken, huiifelyk of tam by de befchaafde natiën, wild in de woefte landen, of onbefchaafde volkeren, heeft het zig door zyne eigen kragten ftaande gehouden in den ftaat der natuur, en heeft evenwel de hoedanigheden tot den dienft der menfehen betrekkelyk, nooit verloren. De jonge wilde kalveren, welken men in Indië en Afrika aan hunne moeders ontneemt, worden in korten tyd zo zagtaartig als die, welke uit de tamme raifen gefprooten zyn, en deze overeenkomfl van geaartheid bewyft nog nader, dat zy van dezelfde foorten zyn. De zagtheid van karakter in de dieren toont de natuurlyke buigzaamheid van het maakzel des lighaams; want van alle foorten van dieren, welker karakter wy onderwerpelyk gevonden, en welken wy aan den ftaat der huiffelykheid onderworpen hebben , is niet een, dat niet meer verfcheidenheden vertoont, dan men kan vinden in de foorten, die door de onbuigzaamheid van hun karakter wild zyn gebleeven.
Zo men vraagt welke van deze twee raffen, de aurochs of de bifon, het eerfte, het oorfpronkelyk ras der runderen zy? koomt het my voor,dat men daar voldoende op kan antwoorden, door eenvoudige gevolgen te trekken uit het geen wy hebben voorgedraagen : de bult of kwab van den bifon is, gelyk wy gezegd hebben, flegts een toevallig kenmerk, dat in cle vermenging der beide raffen uitgewifcht wordt en verloren raakt; de aurochs of het 'runddier zonder bult is dan het vermogendfte en maakt het huiffelyk ras; zo het tegendeel plaats hadt zou de bult, in plaats van te verdvvynen zig uitbreiden, en ftand houden in alle de individu's van deze vermenging der beide raffen; daarenboven is deze bult van den bifon, gelyk die van den kameel, minder een voortbrengzel der natuur, dan een uitwerkzel van den arbeid, een lidteken van de flaverny. Men heeft van onheugelyke tyden, in bykans alle landen van de wereld, de runderen verpligt om laften te draagen; deze hebbelyke, en dikwils overmaatige belafling heeft hunnen rug mismaakt, en die mismaakt-
r» Het fchynt dat de bult-runderen of wilde biforjs in Amerika nooit anders geween; zyn dan in het noordc-iyk gedeelte tot aan Virgina, Florida. het land der Illinois, Louifia na, enz. Want fchoon Uernandesdit dier c'en ftier van Mesikogenaamd heeft, ziet men egter uit een plaats van Abtonio de Solis, Hat dit dier vreemd was in Mexiko, en dat het in de dierengaarde van Montezumabewaard wierdtmetandere wilde dieren. die vannieuwSpanje kwaamen;,, op een tweede plein zag men in flerke houten kooijen alle de wilde beeften,« „ welken nieuw Spanje voortbrengt; maar Diets verwonderde zo veel als het zonderling „ gezigt van den ftier van Mexiko, hebbende de bult des kameels op de fchouders, de „ drooge en ingetrokken zyden van den leeuw; de ftaart ru;g, en den hals met lang grof
„ hair als maan en voorzien, met de hoornen en gekloofde hoeven van den ftier Deze
„ foort van Ampbitbeater kwam den Spanjaarden voor, een groot Vorft waardig te zyn". ,, Hijtoire dt l* conquèti du Mexique par Amtonio Be Solis.



.9* DE NATUURLYKE HISTORIE
held heeft zig in volgende geflagten voortgeplant; daar zyn van de niet mismaakte runderen geene andere overgebleeven dan in de landen, alwaar men zig van deze dieren niet bediend heeft om te draagen; in geheel Afrika, in het geheel Ooftelyk vaft land, zyn de runderen gebult, omdat zy van alle tyden laden op hunne fehouderen gedraagen hebben; in Europa, alwaar men hen niet gebruikt dan om te trekken, hebben zy deze verandering niet ondergaan , en geen hunner vertoont die mismaaktheid ; zy heeft waarfchynlyk voor eerfte oorzaak het gewigt en de drukking der laften, en voor tweede den overvloed van het voedzel; want zy verdvvynt als het dier liegt gevoed en mager wordt. Slaaffehe en gebulte runderen zullen uit hunne flaverny ontvlugt, of zullen in de boffen verlaaten zyn; zy zullen zig door eene wilde nakomelingfchap, met dezelfde mismaaktheid belaft,gemaakt hebben ;en deze mismaaktheid wel verre van te verminderen, heeft natuurlyker wyze moeten toeneemen door den overvloed van voedzel in alle onbeteelde landen; zodat dit'gemaakte , dit tweede ras alle de woefte landen van 't noorden en 't zuiden vervuld zal hebben, en even als andere dieren, welker natuur de koude kan verdraagen, naar de nieuwe wereld zyn overgegaan. Het geen deze zelfheid van foort van den aurochs, en den bifon nog meer beveiligt,is, dat de bifons of bult-runderen van 't noorden van Amerika, zulk een fterken reuk hebben, dat zy door de meefte Reisbefchryveren (w) muskus-of gemuskeerde runderen genaamd zyn, en dat wy ter zelfder tyd uit de getuigeniffen van de Waarneemers (x) zien, dat de aurochs of de wilde runderen van Pruiffen en Lyfland diezelfde muskus reuk hebben als de bifon van Amerika.
Van alle de naamen, welken wy aan 't hoofd van dit artykel geplaatft hebben , en die voor de Natuurbefchryveren zo wel oude als hedendaagfche, zo veele onderfcheidene en verfchillende foorten maakten, is ons dan niet over dan de buffel en het runddier; deze twee dieren, fchoon vry veel naar malkander gelykende, fchoon huiffelyk, dikwils onder 't zelfde dak,in dezelfde weiden 'leevende, fchoon dus onder 't bereik om met malkanderen te koppelen, en daar toe zelfs door hunne geleiders aangezet, hebben egter altyd geweigerd zig te vereenigen; zy koppelen of teelen niet te famen; hunne natuur is meer van den anderen verwyderd dan die van den ezel en het paard;
zy
(w) Vyftien mylen van de Deenfche rivier is de rivier van den zeewolf, by de buurfchap van de Hudfonsbay, en men vindt in dat land eene foort van runderen, die wy muskusrunderen noemen, omdat zy zo fterk naar de muskus rieken, dat men hun vleefch in zommige jaargetyden onmogelyk eeten kan; deze dieren hebben zeer fchoone wol, die langer is dan die der Barbaryfcbe fchaapen; ik had 'er in 1708 van mede gebragt in Frankryk, waarvan ik my kouflen heb laaten maaken , die fraaijer waren dan zyden koufTen.... Deze runderen, fchoon kleiner dan de onze hebben egter veel dikker en langer hoornen; derzelver wortels voegen z'g op 't bovenft van den kop te famen, en daalen ter zyde de oogen byna zo laag als den muil neder; vervolgens gaat het einde weder naar boven,'t welk als een halvemaan formeert; daar zyn 'er zo groot, dat ik 'er gezien heb, die van 't bekkeneel afgefcheiden, met hun beiden zeftig ponden woogen;zy hebben zeer korte beenen . zodat men op eenigen afftand niet zien kan aan welken kant het hoofd is. Hifloire de la nouvelle Francepar le P. Charlevoix, tom. III. pag. 132. — Zie ook de Foyage de Robebt Lade, tom. II. pag. 315-
(x) Vid. Epbemerides Geman. Dec. II. arm. 2. Obferv. VIIt



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 193
zy fchynt zelfs van malkanderen afkeerig, want men verzekert dat de koeijen de jonge buffels niet willen voeden, en dat de moeder-bulfels weigeren de kalveren der koeijen te laaten zuigen. De buffel is derhalven van eene harder en minder handelbaare geaartheid dan het runddier, hy gehoorzaamt moeijelyker, hy is geweldiger, hy heeft fterker en menigvuldiger grilligheden; alle zyne gebruiken zyn lomper en ongefchikter; hy is, na het varken, het morfigfle aller huisdieren, uit hoofde van de moeijelykheid die hy maakt om zig te laaten reinigen en bezorgen; zyne geflalte is ruw en fluitende, zyn uitzigt dom en woeft, .hy fleekt zyn hals onedel vooruit, en draagt zyn kop kwalyk, als zynde bykans altyd naar de aarde gebogen; zyn ftem is een vreeffelyk gebrul van een veel fterker en zwaarer toon dat het gebulk van een ftier; hy heeft de ledemaaten mager, en den ftaart kaal, en donkere houding, het gelaat zwart gelyk het hair en het vel; hy verfchilt van het runddier in het uitwendige voornaamlyk door deze kleur van het vel, 't welk men ligtelyk onder 't hair bemerkt, als dat ganfeh niet gevuld maar vry yl is; zyn lighaam is dikker en korter dan dat van het runddier; de pooten zyn hooger, de kop naar evenredigheid veel kleiner, de hoornen minder rond, zwart, en gedeeltelyk gedrukt; daar is een toupet van gekroesd hair op 't voorhoofd; zyn vel is ook dikker en harder dan dat van het runddier; zyn vleefch, hard en zwart, is niet flegts onaangenaam voor den fmaak maar zelfs hinderlyk voor den reuk (■v), de melk van de wyfjes buffel is niet zo goed als die van de koe, fchoon zy dezelve in grootter overvloed dan deze verfchaft (z). In de heete landen wordt bykans alle kaas van buffelmelk gemaakt; het vleefch der jonge buffels, die nog met melk gevoed worden, is hier niet beter door; de huid alleen is meer waard dan al het overige van het beeft, waarvan flegts de tong goed is om te eeten; de huid is vaft, vry ligt, en ondoordringbaar. Dewyl deze dieren in 't algemeen grooter en flerker zyn dan de runderen, maakt men 'er met vrugt gebruik van voor den ploeg; men laat hen laften trekken en niet draagen; men beftiert en bedwingt hen door middel van een ring, dien men hen door de neus fleekt; twee buffels voor een kar gefpannen of liever geketend, trekken zo veel als vier fterke paarden; dewyl zy hunne hals en kop natuurlyk naar om laag draagen, gebruiken zy trekkende, de geheele zwaarte van hun lighaam, en dat gewigt overtreft verre dat van een paard of van een ploegend runddier.
fj) Van Rome na Napels trekkende wordt men dikwils onthaald op buffels-vleefch en kraai, jen, en.nog is men gelukkig dat te vinden ; dat van de buffsl is een zwart, (tinkend , en bard vleefch .dat weinig anders dan door jooden of arme lieden te Rome gegeeten wordt. Voya. ge de Misson, tom. III. ƒ>. 54.
(3) Door Armenië in Perfie koomenden is de eerfte plaats waardig opgemerkt te worden. die. welke men de drie Kerken noemt, op drie mylen afftands van Erïvan; zy hebben in dat land eene groote menigte dezer dieren, welken zy voor 't ploegen gebruiken, en zy haaien van de wyfjes veel melk, daar zj boter en kaas van.maaken, en die zy met allerban. de foorten van melk vermengen; daar zyn wyfjes, die tot twintig pinten daags geeven. V»yage de Tavernier, lib. I. tom. I. pag. 4r. —- De wyfjes buffels draagen twaalf maanden, en geeven zo veel melk, dat 'er zyn,daar men twee-en-twintig pinten daags van heeft; men maakt daar ook zo veel boter, dat wy op zommigen der dorpen, welken wy op den Tyger vonden, twintig tot vyf-en-twintig baiken zagen met boter geladen , die men !?ngs de Per fifche go'f zo wel aan den kant van Perfie ais van Arabie, verkoopt. Idem ibid XL Deel. Bb



194
DE NATUURLYKE HISTORIE
De geftalte en grootte van den buffel zouden alleen genoeg zyn om te toonen, dat hy oorfpronkelyk uit de heetfte klimaaten is; de grootfte,de zwaarfle viervoetige dieren behooren alle aan de verzengde lugtftreek der oudewereld, en de buffel moet in grootte of liever in zwaarte en dikte, by den. olyfant, den rhinoceros, den hippopotamus geplaatft worden,- de giraffe en de kameel zyn hooger, maar veel minder dik, en alle zyn zy oorfpronkelyk uit de zuidelyke ftreeken van Afrika of Afia, en hooren daar t' huis; de buffels leeven egter ook, en teelen voort, in Italië, in Frankryk, en in de andere gematigde geweften; die, welken wy in des konings Dierengaarde levendig gezien hebben, hebben twee of driemaal voortgeteeld; het wyfjebrengt maar één jong ter wereld en draagt het omtrent twaalf maanden, het geen wederom het verfchil bewyfl van deze foort met die van de koe,die maar' negen maanden draagt. Deze dieren fchynen ook zagtaartiger en minder dom te zyn in hun geboorteland, en hoe warmer de lugtftreek is, hoe leerzaamer en onderwerpelyker zy zyn; in Egypte (V) zyn zy handelbaarer dan in Italië, en in de Indien (h~) zyn zy het nog meer dan in Egypte; die van Italië hebben ook meer hair dan die van Egypte, en deze meer dan die der Indien (V). Hunne vagt is nooit gevuld, omdat zy oorfpronkelyk zyn uit heete landen, en de groote dieren van die lugtftreek in het algemeen geen of weinig, hair hebben.
Daar is eene groote menigte wilde buffels in de landen van Afrika en in de Indien, die door rivieren befproeid worden, en alwaar groote weiden zyn; die wilde buffels loopen by troepen (d), en doen groote fchade in de beteel-
(a) Daar worden vsel buffels in Egypte gevonden; derzelver vleefch is goed om fe eeten, en zy hebben niet da woeftheid van de Europifche buffels; hsar melk is van veel gebruik, en men maakt 'er zelfs boter van, die uitmuntend goed is, Descript. de VEgypte par Maillet, pag. 27.
(b) De buffels zyn uitermaaten hoog, en verheven van fchouders; in het koningryk van Aunan, (in Tunquin) zyn zy ook fterk en goede werkers, zodat een enkele genoeg is cm den ploeg voort te trekken, fchoon het kouter al zeer diep fteeke; ook is het vleefch niet onaangenaam om ts eeten, fchoon dat der runderen gemeener en beter is. Hiftoire deTunquin par Ie P. de Rhodes, Lyon 1663. pag. Sr. en volgende.
(O Da buffel in Malabar is grooter dan het runddier, en ten naaften by van 'tzelfde maak. zei; hy heeft den kop langer en platter, de oogen grooter en byna geheel wit, de hoornen plat, en dikwils twee voeten lang, de beenen dik en kort; hy is lelyk, byna zonder hair, gaat langzaam , en draagt zeer zwaare laften; men ziet hen met benden gelyk de koeijen, en de wyfjes geeven melk, die gebruikt wordt om boter en kaas te maaken; het vleefch dezer dieren is goed om te eeten, fchoon minder lekker dan dit der runderen : zy zwemmen vol. • maakt wel, en trekken de grootfte rivieren over ; daar zyn tamme, maar daar zyn ook wilde, die ten uiterften gevaarlyk zyn, en die de menfehen verpletten of met eenen ftoot van den kop verfcheuren; in de boffchen zyn zy minder te vreezen dan elders, omdat hunne hoornen dikwils in de takken verward raaken, en den tyd om te ontvlugten geeven aan hen, welken zy vervolgen; het vel dezer dieren dient tot oneindig veel gebruiken, en men maakt' 'er zelfs kruiken van om water of andere vogten in te bewaaren; die van de kuft van Malabar' zyn byna alle wild, en het is den vreemdelingen geoorloofd daar jagt op te maaken, en de. zelve te eeten. Foyage de Delloit, pag. uo £? 111.
(d) Men ziet op de Ianderyen der Philippynfche eilanden zulk eene menigte wilde buffels,. gelyk aan die van China, weiden, dat een goed jaager met een lans alleen gewapend, daar ■ tien of twintig in eenen dag van zou kunnen dooden: de Spanjaarden dooden hen om 'er het vel van te hebben, en de Indiaanen om hen te eeten. Foyage de Gemelli Careri, tom, V. pag. 162.



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c loy
de landen, maar zy taften nooit de menfehen aan, en zyn niet geweldig, dan als men hen kwetft , als wanneer zy zeer gevaarlyk worden (e) jwant zy gaan regt op den vyand los, werpen hem over hoop, en dooden hem door hem te vertreeden; zy vrcezen egter zeer voor het gezigt van vuur (ƒ), en de roode kleur zelfs mishaagt hen. Aldrovandus, Kolbe, en verfcheiden andere Natuur-en Reisbefchryvers verzekeren dat geen menfeh rood durft draagen in het land der buffels; ik weet niet of deze afkeerigheid van 't vuur en de roode kleur algemeen is onder alle buffels; want onder onze buffels zyn 'er maar eenigen die het rood niet fchuwen.
_ De buffel, gelyk alle andere dieren der zuidelyke klimaaten houdt veel van zig in 't water te wentelen, en zelfs zig daar in op te houden; hy zwemt zeer wel, en trekt de fnelfte rivieren ruftig over; dewyl hy hooger op de beenen is dan het runddier, loopt hy ook vaardiger over den grond. Dc Negers in Guine'e en de Indiaanen in Malabar, alwaar de wilde buffels in grootten getale zyn, oeffenen zig dikwils om daar jagt op te maaken; zy vervolgen hen egter niet openlyk, noch taften hen voor de vuift aan, maar verwagten hen , op een boom zittende, of zig verbergende in 't digft der boffchen , daar de buffels niet gemaklyk kunnen doordringen, uit hoofde van de grootte hunner lighaamen en de belemmering hunner hoornen. Deze volkeren vinden het buffel vleefch goed, en hebben veel voordeel van derzelver vel en hoornen, die harder en beter zyn dan die der runddieren. Het dier het welk men te Congo empaccaifa of pacaffa noemt, fchoon zeer flegt door de reizigers befchreeven, koomt my voor de buffel te zyn, gelyk dat, waarvan zy onder den naam van empabunga, of impalunca, in het zelfde land gefprooken hebben, wel de bubal zou kunnen zyn, waarvan wy de hiftorie met die der gazellen, in het volgende deel zullen geeven.
(e) De Negers zeiden ons, dat, als men op de buffels fcb'et, zonder ben doodelyk te
kwetzen, zy met woede op hunne beftryders aanvallen, hen nederwerpen, en vertrappen
De Negers befpieden de plaatfen, alwaar de buffel? des avonds vergaderen; en klimmen op een grooten boom van waar zy dezelve febieten, daar niet afkoomende, voor daar zy zien, dat zy dood zvn. Foyage de B".<maw, pag. 437, 433.
(ƒ) De buffels zyn aan de Kaap de Goede-hoop grooter, dan die, we'ken men in Eu. ropa heeft; in plaats van zwart, gelyk deze, zyn 'er van eene donker roode kleur ; op het voorhoofd zit een bos gekruld en grof hair; hun geheele lighaam is wel geevenredigd, en zy ftetken den kop fterk voor uit; hunne hoornen zyn zeer kort, en hangen aan de zyde van den hals; de punten zyn binnenwaards gekromd en voegen zig byna te famen; zy hebben het vel zo hard en zo vaft, dat men hen zonder goede vuurwapenen bezwaarlyk dooden kan, en hun vleefch is noch zo vet noch zo malfch als dat der gewoone runderen. De buffel aan de Kaap wordt woedend op het gezigt van een rood kleed en op 't gehoor van een fnaphaanfchoot naby hem geloft; in zulke gelegenheden maakt hy een afgryzelyk gebulk, flaat met de voeten , roert den grond, en met geweld aanrennende tegen hem die gefchoten heeft of die in 't rood gekleed is, ftreeft hy alle hinderpaalen over om by hem te koomen, en Iaat zig noch door vuur noch door water ftuiten ; daar is niets dan een muur of dergelyk eene ondoordringbaare affluiting in ftaat om hem te wederhouden. Descript. du Cap de Bonne-efperance par Kolbe , tom. III. Cbap. XI. pag. 25.
Bb 2.



i9<5 DE NATUURLYKE HISTORIE
BTVOEGZEL TOT DE NATUURLYKE HISTORIE VAN DE RUNDEREN, VAN DEN BUFFEL, DEN BISON, EN DEN ZEBU.
D e runderen en de bifons zyn flegts twee verfchillende raifen, maar beide tot dezelfde foort behoorende. Schoon de bifon altyd van het runddier verfchilt , niet flegts in de kwab, die hy op de rug heeft, maar ook in de hoedanigheid, de hoeveelheid, en de langte van 't hair; de bifon of bult-runder van Madagaskar tiert ook zeer wel op 1'ifle de France; zyn vleefch is daar veel beter dan dat van onze runderen uit Europa gekomen, en na eenige geflagten gaat zyn bult geheel weg. Hy heeft gladder hair, ftigtiger pooten, langer hoornen, dan die van Europa;ik heb,zegt de Hr. van Guernhocnt, van deze gebulte runderen, die men van Madagaskar overbragt, gezien, die hoornen van eene verbazende grootte hadden (g).
De bifon, waarvan wy hier de af beelding (Pt. XXV*) geeven, en welken wy leevend gezien hebben, was jong gevangen in de boffchen der gematigde ftreeken van Noord-Amerika, vervolgens na Europa gevoerd, in Holland opgevoed, en gekogt door een zwitfcher, die hem van ftad tot ftad vervoerde in eene foort van kouw, daar hy niet uitkwam, en waarin hy zelfs den kop was vaftgemaakt aan vier touwen, die hem geheellyk in bedwang hielden. Het byfter zwaar hair, 't welk zyn kop omringt, is geen borftelig hair, maar een gewaterdwol met hangende vlokken gefcheiden, gelyk eene oude fchaapen vaot. Die wol is zeer fyn, gelyk ook die, welke de kwabbe en het geheele voorfte gedeelte des lighaams bedekt. De deelen, die zig in de plaat naakt vertoonen , zyn dat flegts in zekere tyden van het jaar, en dit is meer in den zomer dan in den winter; want in de maand January waren alle de deelen van 't li<rhaam ten naaften by eveneens bedekt met eene gekroesde, zeer fyne en zeer gefloten wol, onder welke het vel zig van eene bruine roet kleur vertoonde terwyl op de bult en op de andere deelen eveneens met eene langer wol bedekt, het vel runverwig of rosagtig is. Die kwab of bult, die geheel uit vleefch beftaat, verfchilt naar den welvaarenden ftaat van het dier; het zelve is ons niet voorgekomen van onze Europifche runderen te verfchillen dan in deze bult en in de wol; fchoon het dier zeer gedwongen wierdt gehouden was het egter niet woeft, het liet zig aanraaken en ftreelen door hen, die het oppaften.
Men moet gelooven, dat 'er voormaals bifons in 't Noorden van Europa waren; Gesner heeft zelfs gezegd, dat'er ten zynen,tyde in Schotland gevonden wierden : ik heb naar deze laatfte byzonderheid egter naaiiwkeurig onderzoek gedaan, en men heeft my uit Engeland en Schotland gefchreeven, dat men 'er geene geheugen is van'hadt. De Hr. Bell fpreekt in zyne reis uit Rusland naar China van twee foorten van runderen, welke hy in de Noorte) NoDte door den Graaf van GusRNHcëNT, medegedeeld.



van den BUFEEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 197
delyke deelen van Afia gezien hadt, waarvan de eene is de aurochs, of wilde ftier van hetzelfde ras als onze runderen; en de andere, waarvan wy de aanduiding volgens Gmelin gegeeven hebben, onder den naam van Tartaarfche, of knorrende koe, fchynt ons van dezelfde foort te zyn als de bifon. Men vindt 'er de befchryving van in het XV Deel van ons werk , en na deze knorrende koe met den bifon vergeleeken te hebben, heb ik bevonden, dat zy denzelven in alle kenmerken gelykt, behalven dat zy knorren in plaats van te bulken,- dog ik heb vermoed, dat dit knorren niet eene algemeene en ftandvaftige eigenichap ware; maar toevallig en byzonder in dit dier plaats hadde, op gelyke wyze als de zwaare afgebroken item van onze ftieren, dié zie niet volkomen doet hooren dan als zy tochtig zyn. Daarenboven heeft men my berigt, dat de bifon waarvan ik de figuur geef, zyne item nooit deedt klinken, en dat hy zelfs, wanneer men hem eenige fterke pyn aandeedt,nooit klaagde of kreunde, zodat zyn meefter zeide, dat hy ftom was, en men mag vaftftellen, dat zyne item zig eveneens ontwikkeld zou hebben door een geknor, of door afgebroken geluid, byaldien hy zyne vryheid genietende, een wyfje by zig hebbende, en door de drift ware opgewekt.
Voor het overige zyn de runderen zeer talryk in Tartarye,en Siberië. Daar is eene groote menigte te Tobolsk, alwaar de koeijen, zelfs in den winter by de ftraaten loopen,'en in de omliggende landeryen ziet men des zomers een verbazend getal van deze dieren (h). Wy hebben gezegd, dat in Irland de runderen geene hoornen hebben,- dit heeft inzonderheid plaats in de zuidelyke deelen van het eiland, alwaar de weiden niet overvloedig zyn , en in de landen die aan zee liggen, alwaar het voedzel fchaarfch is, een nieuw bewys, dat deze uitfteekende of uitgroeijende deelen niet dan door den overvloed van 't voedzel voortgebragt worden. In die ftreeken, die digt aan zee liggen, voedt men de koeijen met vifch, in water gekookt, en door 't vuur tot een pap gemaakt; deze dieren zyn niet flegts aan dit voedzel gewend, maar zy zyn daar zelfs graag naar, en hunne melk , zegt men, krygt 'ernoch een flegten reuk noch een onaangenaamen fmaak van (f).
De offen en koeijen in Noorwegen zyn in 't algemeen zeer klein, zy vallen wat grooter op de eilanden, die de kuiten van Noorwegen boorden; een verfchil, 't welk voortkoomt van het verfchillend voedzel, en ook van de vryheid die' men hen geeft om op deze eilanden naar hunnen zin en onbedwongen te leeven, want men laat hen volftrektelyk vry, alleen zorgdraagende van hen door eenige rammen, die zelve gewend zyn hun voedzel in den winter te zoeken te laaten vergezellen. Die rammen werken de fnceuw weg, die het gras bedekt, en de runderen doen hen weg gaan om daar zelve van te eeten; zy worden met ter tyd zo wild dat men hen met touwen vangen moet; voor het overige geeven deze half wilde koeijen zeer weinig melk, zy eeten, by gebrek van ander voedzel, wier met veel gekookt vifch-pap vermengd (T).
Het is vry zonderling, dat de bult - runderen of bifons, welker ras zig
fb) Hift givéra'e des Voyages, tom. xvitt. p ho
(i) Hi/ioire générale des Voyages, tom. xv1i1. p !<?• .
.(*) Hifi. nat. de la N^rviege par Pontopidan' Journ. Etranger. Juin 1756.
Bb 3



198
DE NATUURLYKE HISTORIE
fchynt uitgeftrckt te hebben van Madagaskar en de punt van Afrika, en van het uiterft der Ooftindiën tot in Siberië, in onze oude wereld,- en wélken men in de nieuwe wereld weder heeft gevonden tot het land der Illinois, tot Louifiane, en zelfs tot Mexiko, nooit de lauden van Panama zyn doorgetrokken; want men heeft noch runderen noch bifons in eenig gedeelte van zuidAmerika gevonden, fchoon het klimaat volmaakt wel met hunne geaartheid overeenkoomt, en deEuropifche runderen daar meer dan ergens elders in de wereld voortgeteeld hebben. In Buenos-aires, en nog eenige graaden verder, zyn deze dieren derwyze vermenigvuldigd, en hebben het land zodanig vervuld , dat niemand zig verwaardigt zig eenigen derzelver in 't byzonder toe te eigenen, omdat zy in 't algemeen genoeg te krygen zyn-; de jaagers dooden hen by duizenden, en dat wel enkel om de huiden en het vet. Men jaagt hen te paard; men fnydt hen de peezen der agterbeenen af met eene foort van haak, of men vangt hen in ftrikken van zwaare riemen gemaakt (/). Op het eiland Sainte Catherine, aan de kuif. van Brafiliën, vindt men eenige kleine runderen, welker vleefch weekagtig en onaangenaam van fmaak is : het welk, even als hunne kleine geftalte, veroorzaakt wordt door de fchaarsheid en hegte hoedanigheid van 't voedzel dat zy gebruiken; want by gebrek van gewoon voedzel onderhoudt men hen met wilde kalebaffen (m).
Daar zyn in Afrika eenige ftreeken, alwaar de runderen in zeer grooten getale gevonden worden. Tuffchen kaap Blank en Sierralione ziet men in de boffchen en op de bergen wilde koeijen, die gemeenlyk bruin van kleur, en welker hoornen zwart en puntig zyn; zy teelen verbazend voort, en het getal zou oneindig groot worden, zo de Europeërs en de Negers hen niet geftadig vervolgden en doodden (V). In de Provintiën van Duguela en van Tremecen, en in andere plaatfen van Barbarye, gelyk ook in de woeflynen van Numidie ziet men wilde koeijen van eene donkere kaftanje of marron kleur, vry klein, en zeer vaardig in 't loopen; zy gaan by troepen, zomtyds van honderd of twee honderd (o).
Op Madagaskar zyn de ftieren en koeijen van de befte foort uit andere Provintiën van Afrika overgebragt; zy hebben eene bult of bogchel op den rug ; de koeijen geeven zo weinig melk, dat men zes maal meer van eene Hollandfche koei bekoomt. Daar zyn op dit eiland van die buit-runderen of wilde koeijen, die in de boffchen zwerven; het vleefch dier bifons is zo goed niet als dat van onze runderen (p). In de zuidelyke deelen van Afia vindt men ook wilde runderen; de jaagers van Agra vangen hen op den berg Nerwer, die van boffchen omringd is ; die berg is op den weg van Suratte naar Golkonda; die wilde koeijen zyn gemeenlyk fchoon, en worden zeer duur verkogt (q).
De zebu fchynt eene verkleinde te zyn van den bifon; welk ras, gelyk dat
• (V) Voyage du P. Lopo, tom. I. pag. 38. (m~) Ibidem,
(n) Hifloire générale des Voyages tom. III p. 201. (0) L'Afrique de Marmol, tom. III. p. 66, 157. ' (p) Foyage de Franc/us le Guat , tom. II. pag. 71. (g) Voyage de Thevenot, tom. III. pag. 113.



van den BUFFEL, den BONASUS, den AUROCHS, &c. 199
van het runddier zeer aanmerkelyke veranderingen ondergaat, inzonderheid in de grootte. De zebu, fchoon uit zeer heete landen oorfpronkelyk, kan' in onze gemaatigde geweften leeven en voortteelen. „ Ik heb, zegt de Hr. „ CoLrasoN,eene menigte dezer dieren gezien in de parken van den Hertog „ van Richemont, van den Hertog van Portland, en in andere parken: zy „ teelden daar voort, en wierpen alle jaaren kalven, die de aartigfte fchep„ zeis van de wereld waren 5 de vaders en moeders waren uit China en de „ Ooftindiën gekomen; de kwab, die zy op de fchouders hebben, is eens „ zo dik by 't mannetje als by 't wyfje, dat ook van eene geftalte is beneden „ die van het mannetje. De kleine zebu zuigt de moeder, gelyk andere kal„ veren de koeijen zuigen, maar de moeder zebu verheft haare melk fchielyk „ in onze klimaaten, en men voedt het jong dan verder met andere melk. „ Men doodde een dezer dieren by den Hertog van Richemont, maar het „ vleefch wierdt niet zo goed bevonden als rundvleefch (r) ".
Men vindt ook onder het ras van ongebulte runderen zeer kleine Individu's, en die, even als de zebu, een byzonder ras kunnen maaken. Gemelli Careri zag op zyne reis van Ifpahan naar Schiras, twee kleine koeijen , welke de Bacha van de Provintie aan den koning zondt, en die niet dikker waren dan kalveren. Die kleine koeijen, fchoon niets dan ftroo tot voedzel krygende, zyn egter zeer vet (s). En het is my voorgekoomen, dat in het algemeen de zebus of kleine bifon, zo wel onze runderen van de kleinfte geftalte, vleeziger en vetter zyn dan de bifons en de runderen van gewoone grootte. ■
Wy hebben zeer weinig by te voegen by 't geen wy hier voor van den buffel gezegd hebben. Wy zullen alleenlyk melden, dat men hen in Mogoliën tegen leeuwen en tygers laat vegten, fchoon zy weinig gebruik van hunne hoornen kunnen maaken. Deze dieren zyn zeer menigvuldig in alle heete klimaaten byzonderlyk in mocraffige ftreeken, en zulke die langs rivieren liggen. Het water of de vogtigheid van den grond fchynt hen nog noodiger te zyn dan de warmte van 't klimaat (V), en 't is te dezer oorzaake, dat men hen niet vindt in Arabie, alwaar alle de landen te droog zyn. Men jaagt op de wilde buffels, maar met groote voorzorg, want zy zyn zeer gevaarlyk en koomen op den man aan zodra zy gewond zyn. ,, Nieeuhr verhaalt ten opzigte der „ tamme buffels, dat men in zommige ftreeken, gelyk te Bafora,het gebruik „ heeft, wanneer men de wyfjes buffels melkt, haar de hand tot aan den el„ boog toe in het teellid re fteeken, dewyl de ondervinding geleerd heeft „ dat zy dan meer melk geeven (u)". Dit koomt niet waarfchynlyk voor; maar het zou kunnen zyn, dat het wyfje van den buffel, even als zommige '
(f) Uittrekzel uit een brief van wylen den Hr. Colinson, aan den Hr. de Buffon, gedateerd . Londen 30 Decemb. 1764.
CO Voyage de Gemelli Careri, tom, II. p 338. enz. Paris. 1719
(t) Ik beb elders gezegd, dat de buffels in Frankryk we! flaagen zouden. Men heert hen onlangs in Brandenburg by Beriyn, doen voortteelen. Zie la Gazette de Frdnce van o Juny 1775-
(u) Description de VArabie par Mr. Niebuhr, pag, 145.



zoo
DE NATUURLYKE HISTORIE
onzer koeijen, poogingen deedt om haar melk op te houden, en dat de gemelde zagte bewerking de famentrekking der uijers deedt los laaten.
In de landen van de Kaap de Goede-hoop heeft de buffel de grootte van een runddier, ten opzigte van het lighaam, maar hy heeft korter pooten breeder kop, en is zeer gedugt. Hy onthoudt zig dikwils aan den buitenkant der boffchen, en dewyl hy een liegt gezigt heeft blyft hy daar ftaan met den kop om laag, om de voorwerpen tuffchen de Hammen der boomen onder 't loof te kunnen onderfcheiden, en zo dra hy iets onder zyn bereik verneemt, dat hem ongeruftheid verwekt, werpt hy zig met een vreeffelyk geloei daar op, en het is dan zeer moeijelyk aan zyne woede te ontkoomen; hy is in de vlakte minder te vreezen; zyn hair is ros, en op zommige plaatfen zwart; men ziet hen met talryke troepen te famen (v).
(«) Noot aan den Hr. de Buffon medegedeeld door den Graaf van GüerhoSst.



BESCHRYVING VAN DEN BUFFEL. 201
BESCHRT VING- VAN DEN BUFFEL.
De buffel (Pl. XXV) is van de grootte van den ftier, en gelykt veel naar dat dier,door de gedaante van het lighaam, van den kop, van de pooten,enz. de kop van den buffel evenwel, die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, met dien van een ftier vergeleeken zynde, hadt het voorhoofd een weinig bolrond, terwyl dat van den ftier holrond was, benevens het neusbeen meer verheven en de muil breeder en minder op waards geboogen. Dit verfchil van breedte was zeer duidelyk tuffchen de neusgaten; derzelver openingen ftonden ook veel fchuiner van beneden naar boven; de ooren van den buffel waren langer en puntiger dan die van den ftier; de oogen zaten digter by de hoornen, en verder van het eind van den fmoel af; de hoornen waren dikker, en hadden eene andere gedaante en eene andere rigting, zy waren zwart, plat van voren en van agtere,n, en puntig aan het eind; zo dra zy uit het voorhoofd te voorfchyn kwamen, ftrekten zy zig fchuinfch naar buiten, naar om laag en naar agteren uit; vervolgens kromden zy zig naar agteren en naar boven; daar zaten eenige dwarfche verhevenheden op het onderft gedeelte van de voorfte zyde van die hoornen, en eene zwaare graat die op de onderste zyde van dat zelfde gedeelte van die zyde en de lengte liep. De buffel heeft ook geene halskwab ; de ftaart was dunner dan die van den ftier, en men voelde daar geene wervelbeenderen in, ter lengte van elf duimen van het eind af.
Het vel hadt eene zwartagtige kleur over het geheele lighaam, behalven aan de liezen; het hair was zwart en ftyf,gelyk dat hetwelk men op de zyden van het lighaam van het wild zwyn vindt; het kruis, de borft, de buik, het grootft gedeelte van de pooten en van den ftaart waren geheel kaal, en daar zat flegts weinig hair op het overige des lighaams; de grootften waren drie duimen en een halven lang; die van het eind van den ftaart hadden zeven duimen lengte: deze buffel was in het begin van february geftorven.
Lengte van het geheele lighaam in eene regte lyn gemeeten van hei
eind van den fmoel tot aan den aars. Lengte van den kop van het eind van den fmoel tot aan' het begin
van de hoornen. Omtrek van den fmoel agter de neusgaten gemeeten. Omtrek van den bek.
Afftand tuffchen de hoeken van het onderft kaakbeen.
Afftand tuffchen de neusgaten om laag.
Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen.
Afftand tuffchen de beide oogleden wanneer dezelve geopend zyn.
Afftand tuffchen den voorften hoek en het eind der lippen.
Afftand tuffchen den agterftên hoek en het oor.
Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen in eene regte Ivo °-e-
meeten. . . °
Dezelfde afftand over de kromte van het neusbeen gemeeten. Omtrek van den kop voor de hoornen gemeeten. XL Deel. Cc
voet. duim. lyn.
5
8. 2. o.
I. 3. 6.
i. 8. 6.
I. o. o.
o. 7. o.
o. 2. o.
o. i. io.
o. i. o.
i • o. o.
o. 5. O.
o. 7. 8,
o. 9. 4.
3- 5- «<



2o2 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. iya.
Lengte der ooren. . • • o. 9. 6. Breedte van derzelver bafis over de buitenfte kromte gemeeten. o. 8. 9. Afftand tuffchen de ooren om laag over de kromte van het agterhoofd gemeeten. . • • 1. 4. o. Lengte van den hals. . • 1. 4. o. Omtrek van denzelven by den kop. . 2. 11. o. Omtrek by de fchouders, . • 4. 1. o. Hoogte. . . • 1. 8. o. Omtrek van het lyf agter de voorpooten gemeeten. . 6. o. o. Omtrek op de dikfte plaats gemeeten. . 7. 7. o. Omtrek voor de agterpooten gemeeten. • 6. 10. o. Lengte van den ftomp van den ftaart. • 2. 4. o. Omtrek van denzelven aan zyn begin. • o. 8. o. Lengte van den arm van den elleboog tot aan de knie* 1. 4« o. Omtrek op de dikfte plaats. « . 1. j. 6. Omtrek van de knie. # * 1. 1. o» Lengte van de pypen. . • o. 8. 6. Omtrek op de dunfte plaats. • • o. 8. o. Omtrek van den kogel. . • o. 11. 9« Lengte van den koot . • °» 2« 6«
Omtrek van den koot. • • o. 10. 6.
Omtrek van de kroon. . . . • 1. 2. 6.
Hoogte van het onderft van den voet tot aan de knie. I. 2. 0.
Afftand van den elleboog af tot aan den fchoft over de kromte gemeeten. • ' , • . ■ ' "' * 2. 2. o.
Afftand van den elleboog tot aan het onderft van den voet. 2. 3. o.
Lengte van de dije van den kniefchyf af tot aan de waade» 1. 7. o.
Omtrek van denzelven by den buik. . 2. 11. cv
Lengte van den pyp van de waade af tot aan den Kogel. 1. 1. 6.
Omtrek. » "■, • • °' 8' °'
Lengte van de fpoorgezwellen. • * o. 1. o.
Hoogte van de ho«ven. . • o. 3. o.
Lengte van den voorhoef af tot aan de hielen toe aan de voorfte
voeten. . • • o. 6. cv
Lengte aan de agterfte voeten. . - o. j. 0.
Breedte der beide hoeven te zamen genoomen aan de voorfte voeten, o. 4. 3.
Breedte derzelven aan de agterfte voeten. • o. 3. 9.
Afftand tuffchen de beide hoeven. • °- °. o.
Omtrek van de beide hoeven te zamen aan de voorfte voeten. 1. 4- o.
Omtrek aan de agterfte voeten. • ** 3- 6«
Deze buffel woog elf honderd vyftig ponden, ook was zyn vleefch en zyne
ingewanden naar evenredigheid zwaarer dan die van den os, en hadden eene donkerer kleur; het vel alleen woog honderd-en-veertien ponden.
Bv de opening van den onderbuik heb ik gezien dat de pens ontzachelyk groot was,en de geheele holligheid van den buik befloeg; men zag alleenlyk een klein gedeelte van den omgeboogen darm in de onderbuik-ftreek; de muts
zat voor den pens geplaatft tegen het midden van het middelrif aan; de lebbe fee aan de regter zyde van den pens, en de boekenpens op de lebbe.
De twaalvingerige darm hadt niet veel lengte, maar de nugtere darm was
zeer lang; dezelve maakte zyne omwentelingen in de navelftreek en m. de






—1
-Ik, iSe ye.. da. . 'j '



IiE BlSON.
^ „r 2L XXV*
SZm . XL . . - -—-n



I



BESCHRYVING VAN DEN BUFFEL. 203
regter zyde op den pens: de andere darmen lagen ten naaften by op dezelfde wyze als die van den os.
Het binnenft van den pens van den buffel was loodkleurig en niet zwartagtig, gelyk in den os; de tepels van denzelven hadden ook minder breedte; en waren buigzaamer by den buffel dan by den os ?
De muts hadt ook eene loodkleur; de middelfchotten van het net hadden minder hoogte dan die van den os, zy waren bezet met tepeltjes, die byna onzigtbaar waren gelyk ook de tuffchenwydte der middelfchotten ; de muts was naar evenredigheid grooter, en de boekenpens kleiner dan by den os,met betrekking tot de grootte der andere maagen.
De boekenpens was loodkleurig, gelyk de pens en de muts; dezelve hadt veertig groote, veertig middelmaatige, en tagtig kleine bladen.
Het binnenft van de lebbe was van eene zwartagtige kleur, in tegenftelling van die van den os, die vleefchkleurig is; dus hadt de lebbe van den buffel eene verfchillende kleur van die der andere maagen van dit dier, gelyk de lebbe van den os door haare vleefchkleur van de andere maagen van dat dier verfchilt, die inwendig eene zwartagtige kleur hebben.
De dunne darmen hadden allen ten naaftenby dezelfde dikte;de blindedarm (AB, Pl. XXVI~) was korter dan die van den os, gelyk alle de darmen over het algemeen; de kronkeldarm was aan zyn begin (C) even dik als de blinde darm ( A); zyne dikte verminderde langzaamerhand ter lengte van twee voeten ; vervolgens behieldt hy ten naaftenby dezelfde dikte tot aan den regter darm toe.
De lever was grooter dan die van den os, maar van dezelfde gedaante; dezelve hadt eene bruiner kleur van buiten en vooral van binnen; zy woog negentien en een half pond; daar was in het galblaasje een half pond van een zwart-oranje-kleurig vogt voorhanden; de milt geleek naar die van den os, zo wel door haare gedaante als door haare uitwendige kleur, maar van binnen was zy zwartagtiger; dezelve woog een pond en vyftien oneen.
De regter nier zat meer naar voren dan de linker, ter helft van haare lengte; dezelve hadt ook veel meer dikte: zy beftonden beiden uit verfcheiden knobbeltjes ,enz. te zamen gevoegd, gelyk die van den os.
De longen verfchilden veel van die van den os;de regter long van den buffel beftont flegts uit twee kwabben, eene groote die met de'kwabben, die by den os op eene ris gefchaard zitten, overeenkwam, en eene kleine by den bodem van het hart geplaatft., gelyk by den os; de linker long beftont uit een enkeld ftuk, daar zaten flegts eenige kleine uitrandigen aan het voorfte ge. deelte, dat een weinig misvormd was door het toezakken der lugtvaten.
De tong, het verhemelte, het ftrotklapje, en de opening van hetftrottenhoofd, geleeken naar diezelfde deelen in den os befchouwd; behalven dat de tepels van het voorfte gedeelte van de tong van den buffel talryker en buigzaamer waren dan die van den os, en dat de ronde korrels eene zwarte kleur hadden, terwyl die van den os wit waren; de kelkklieren waren minder groot by den buffel dan by den os.
De sroote en de kleine herffenen geleeken naar die zelfde deelen in den os
Cc 2



204
DE NATUURLYKE HISTORIE
gezien; de voorherffenen van den buffel vvoogen een pond, en de agterherffenen twee oneen en drie drachmen. De tepels waren ten getale van vier (ABCD, PL XXVII), op eenen rea gel in de dwarfchte arefchaard, in teffenfr.elli.u2- van de tenels van nnrWp Hi<=>.
ren, die aan twee ryen gefchaard zyn, die in de lengte loopen, een ter regteren een ter linker-zyde; daar was vyftien lynen afftands tuffchen de beide tepels (AB) van de regter zyde (>),en eenen duim tuffchen die (CD) van de Imker zyde ; de binnenfte tepel (B) van de regter zyde zat drie duimen en een halven van den linker binnenften lel (C); daar was twee duimen en eenhalven afftand tuffchen de lyn op welke de tepels zaten, en die op welke de balzak zat (E).
De teeldeelen verfchilden flegts daar in van die van den os,dat de zaadballen en zaadblaasjes veel kleiner waren-
Lengte van den pens van voren naar agteren gemeeten van den muts
af tot aan de bolrondheid van de linker zyde. Breedte. Hoogte.
Omtrek van het lighaam van den pens in de dwarfchte gemeeten. Omtrek in de lengte gemeeten van voren aan den flokdarm en van
agteren over het bovenft van de groote bolrondheid. Omtrek van den hals van den pens.
Diepte van de infnyding die denzelven van het lighaam affcheidt. Omtrek van de bafis der regter bolrondheid. Omtrek van de buis der linker bolrondheid.
Diepte van de infnyding die de beide bolrondheden van één fcheidt. Lengte van den muts. . Omtrek op de dikfte plaats.
Groote omtrek van den boekenpens. . Kleine omtrek van denzelven. . :
Omtrek van het lighaam der lebbe in de lengte gemeeten. Omtrek in de dwarfchte op de dikfte plaats gemeeten. Omtrek van den flokdarm. . Omtrek van den portier. . Lengte van de grootfte tepels van den pens. . Breedte. ,
Hoogte der tuffchenfehotten van het netwerk van den muts; lvliddellyn van de grootfte vakken van het netwerk. Lengte van de goot van den muts. Breedte. . . .
Breedte van de grootfte bladen van de derde maag. Breedte van de middelden,
Hoogte van de grootfte plooijen der lebbe. . Lengte van de dunne darmen van den portier af tot aan den blindendarm.
Omtrek van den twaalfvingerigen darm op de dikfte plaatfen. Omtrek op de dunfte plaatfen. .
voet. duim. lyn.
2. 7. O.
2. IO. 6.
1. 7. o. 7- 9. o.
7- 10. o.
4- 3- o.
o. 10. o.
3- O. o.
2. 6. o.
0. 8. o»
1. 5- 6.
2. II. O.
3- 2. O. 2. 10. O.
4- 1. o. 2. 8. o. o. 4. 6. o- 5. o. o. o. 8. o. o. 1. o. o. 2. o. I. O. O. 10. o.
O. I. O.
o. 9. O.
o. 6. 6.
O. I. 6.
70. O. O.
O. 6. 6.
o. 4. O.
(u>) Nota, Daar deze plaat XX VII niet met een fpiegel gegraveerd is, zyn de tepels van.de regter zyde van- het dier in de afbeelding, aan de. linker zyde.



^ vr ' 2LXXVI.
//77K.Ji-J-. I






,r- M. XXVII.
//rm, X /. : i






w
BESCHRYVING VAN DEN BUFFEL. a©5
_ , , . ,., _ voet. duim. lyn.
Omtrek van den nugteren darm op de dikfte plaatfen. o. 5. 6".
Omtrek op de dunfte plaatfen. . , o. 3! o»
Omtrek van den omgeboogen darm op de dikfte plaatfen. o. j.' o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 3. o*
Lengte van den blinden darm. . . j] «! o. .
Omtrek op de dikfte plaats. . . ^ ^ 3.
Omtrek op de dunfte plaats. . . o. 8*. o.
Omtrek van den kronkeldarm op de dikfte plaatfen. , 1'. n[ o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . , o. 5! o*
Omtrek van den regten darm by den kronkeldarm. » o. 7! o.
Omtrek van den regten darm by den aars. , x, 4, o.
Lengte van den kronkel-en regten-darm te zamen. . 30. o. o.
Lengte van de geheele darmbuis zonder den blinden darm. 100. o. o»
Lengte van den lever- . . .. 1. 10. o.
Breedte. . . r 1. 4. 6.
Deszelfs grootfte dikte. , . o. 3. 4.
Lengte van het galblaasje. . . o. 6. 6.
Breedte. . . , O. 4. 8*
Lengte van de milt. , . * 1. 7. o.
Breedte. , . , 0. 7. O.
Dikte. . .. . o. 1. o.
Lengte van de nieren . r o. 8. 6.
Breedte. .. , .0. 4. 9.
Dikte. . . . o. * 1. o.
Lengte van het peesagtig middelpunt van de holle ader tot aan de punt. o. 8. o.
Breedte. . . . 1. 5. o. Breedte van het vleezig gedeelte tuffchen bet peesagtig middelpunt
en het borftbeen. . . o. 5. 6»
Breedte van elke zyde van het peesagtig middelpunt. . » o. 6. 6»
Omtrek van den bodem van het hart. . 1. 8. 6.
Hoogte van de punt sf tot aan het begin van de longenflagader. o. 8. 6",
Hoogte van de punt af tot aan het longenzakje. , o. 6. 2.
Middellyn van de grooie flagader van buiten naar buiten gemeeten. o. 1. 10.
Lengte van de tong. . . r. 3. o. Lengte van het voorfte gedeelte van het toompje af tot aan het
eind toe. . .. «6. 5. 6.
Breedte van de tong. . .. o. 1. 8.
Breedte van de groeven van het verhemelte. . 0.0. 7.
Hoogte van derzelver randen. . . 0.0. 1,
Lengte van de randen der opening van het ftrottenhoofd. o. 1. 7.
Breedte van diezelfde randen. . , 0.0. 3.
Afftand tuffchen derzelver onderfte einden. ,. o. o. j.
Lengte van de groote herffenen. . . o. 4. 8.
Breedte. . . . o. 3. 9.
Dikte. . . . o. 1. 2.
Lengte van de kleine herffenen. ^ . o. 2. o.
Breedte. . « .. o. 2. 4.
Dikte. . . , o. 1. 3.
Afftand tuffchen den aars en den balzak. . 1. 4. 6»
Hoogte van den balzak. . . o. 4. o.
Dikte. • . . o. 4, o»
Breedte. . i ... o. 2. o.
Afftand tuffchen den balzak en de opening van de voorhuid. r. <?. o..
Cc 3



20Ó DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lyn.
Afftand tuffchen de randen van den voorhuid en het eind van het
roedehoofdje. . . • o. 5. o.
Lengte van het roedehoofdje. . ■ o. 3. 2.
Breedte. . . • o. o. j.
Dikte. . . • o. o. 8.
Lengte der roede van de vaneenfplyting der holagtige lighaamen tot
aan de inplanting van de voorhuid. . 2. 2. o.
Breedte van de roede, * • o. o. 6.
Dikte. . . . o. 1. 3.
Lengte van de zaadballen. . . o. 3. 3.
Breedte. . . • o. 1. 11.
Dikte. . . • o. 1. 4.
Breedte van den opperbal. . « 0.0. 4.
Dikte. . . . o. o. 1.
Lengte der afvoerende vaten. . .2. 10. o.
Middellyn over het grootft gedeelte van derzelver uitgeftrektheid. o. o. 4.
Middellyn digt by den blaas. . . . o. o. 9.
Lengte van de koorden der roede. . 3* °- °«
Middellyn. - , • 0.0.9»
Groote omtrek van de pisblaas. • • 2. 7. o.
Kleine omtrek. . . 2. 2. o.
Lengte der zaadblaasjes. . • o. 2. 1.
Breedte. . • • o. o. 11.
Dikte. . • • • o. o. 6.
Lengte van de pisbuis. . . o. 8. o.
Omtrek. • • • o. 3. 9.
Lengte van de voorftanderen. • • o. 2. o.
Breedte. • • • o. 1. o.
Dikte. • • • o. t. o.
Het geraamte {PL XXVIII) van den buffel heeft zo veele overeenkomfl met dat van den ftier, dat het genoeg is flegts de verfchillen op te geeven die tuffchen dezelve gevonden worden. De buffel heeft den kop een weinig dikker den muil langer, het voorfte eind der kaakbeenderen breeder, het voorhoofd grooter en meer bolrond \ het eind van het onderft kaakbeen minder opgeboogen, en de oogputten ronder.
De tanden van den buffel gelyken naar die van den ftier; daar zitten agt fnytanden in het onderft kaakbeen, en zes baktanden aan elke zyde van de beide kaakbeenderen.
Het overige van het geraamte van den buffel, dat ten onderwerpe voor deze befchryving dient, verfchilt daarin van het geraamte van den ftier, die in IV Deel van dit werk befchreeven is, dat hy van een ouder individu koomt, dat alle de aangroeifels met het lighaam van de beenderen vereenigd zyn, en de uitfteekzels grootef maaken;het doornagtig uitfteekzel van het vierde wervelbeen van den nek, is zeer naar voren geboogen; de zevende ribben geleeden zig met het agterft gedeelte van hetzelfde been van het borftbeen, en dc agtfte ribben tuffchen het zesde en het zevende been; van de drie verhevenheden door het agterft gedeelte van elk zitbeen gemaakt, is de onderfte veel langer van boven naar beneden, dan de twee bovenden, waarvan de buiten*



2Sm..JCI. Tl. JCXV7JZ.
r 1 . . ===== , 1 _ . a






BESCHRYVING VAN DEN BUFFEL. 207-
fte hooger geplaatft zit dan die welke daar in den ftier aan beantwoordden die met den naam van doorn beftempeld is.
De ftaart beftaat uit vyftien valfche wervelbeenderen.
De pypen zyn naar evenredigheid langer dan die van den ftier; men zal nog eenige andere verfchillen in de evenredigheid vinden, als men de afmeeting der beenderen van den buffel, die in de volgende tafel worden opgegeeven, vergelykt met die,Welke wy in de befchryving van den ftier, wegens de beenderen van dat dier hebben aangeteekend (x).
j voet. duim. lyn.
^engte van den kop van het eind des bovenften kaakbeens tot aan de
tuffchen wydte der hoornen. . . 1. ff. 10.
Breedte van het eind van den fmoel. . o. 4. 5,
Breedte van den kop ter plaatfe van de oogputten gemeeten. o. 9. 4.
Lengte van het onderft kaakbeen van het eind der fnytanden af tot
aan de kromte van deszelfs takken. . 1. 4. g.
Breedte van het onderft kaakbeen voorby de fnytanden. o. 3. 8.
Breedte van hetzelve ter plaatfe van de ftang ruimtens, o. 2. 3.
Hoogte van de takken van het onderft kaakbeen tot aan het knok-
kelswyze uitfteekzel toe. , . o. 6". o.
Hoogte van hetzelve tot aan het kroonswyze uitfteekzel. o. 7." «»
Breedte van de takken van het onderft kaakbeen onder de groote
uitranding. . . . o. 3. o.
Dikte van het voorfte gedeelte van het bovenft kaakbeen. o. o. 3.
Breedte van dat kaakbeen ter plaatfe van de ftangruimtens. o. 3. 8.
Afftand tuffchen de oogputten en de opening der neusgaten. o. 0. 2*
Lengte van die opening. . . o. 5 o.
Breedte. . . . o. 2. 6.
Lengte der eigenlyke neusbeenderen. .. o. 7. o
Breedte. . ; . Q. 1. 5.
Breedte der oogputten. » . 02?
Hoogte . . o.' 2.' 6.
Lengte der hoornen. . . 1. 4. 0".
Derzelver omtrek aan de bafis. . ; I. j. Q*
Lengte der langfte fnytanden buiten het been. . o. o*. 10'.
Breedte aan het eind. . . 0.0. 9.
Afftand tuffchen de fny-en-baktanden. . o. y. o.
Breedte van dat gedeelte van het bovenft kaakbeen dat voor de fnytanden zit. . . . o. 6. 8.
Lengte der langfte van die tand en buiten het been. o.' 1." o'
Breedte. . .0. 1. 6,
Dikte. . . . o. o. 8»
Breedte van het gat des eerften wervelbeens van boven naar beneden. . . . o. 1. o.
Lengte van de eene zyde naar de andere. , o. 1. 7.
Lengte van de zydelingfche uitfteekzel en van voren naar agteren. o. 4. 9*
Lengte van het lighaam des tweeden wervelbeens. . o. 3. ff.
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel. , o. 2. 5.
Breedte. . . . o. 3. 1,
Hoogte van het langfte doornagtig uitfteekzel hetwelk dat van het
zevende wervelbeen is. , . o. ff. g.
(*) Zie het IV Deel van dit Werk, bladz. 150 en volgende.



2o8 DE NATUURLYKE HISTORIE
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel van het tweede wervelbeen van""' ^ *%!
den rug, dat het langfte is. . o o 10.
Lengte van het lighaam des laatften wervelbeens dat het langfte is. 0 ' i o
Lengte van het lighaam des eerften wervelbeens dat het kortfte is. o'. i". 81
Lengte van de eerfte ribben. „ A V*
Lengte van de agtfte rib die de langfte is." * . 2' ;o' «*
Lengte van de laatfte der valfche ribben die de kortfte is. »' o' 6
Breedte van de breedfte rib. . i' ,
Breedte van de fmalfte. • o o to
Lengte van het borftbeen. . , < I*
Breedte van het vyfde been dat het breedfte is. . o' <j' o
Breedte van het eerfte been dat het fmalfte is. . o' i 7
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel van het eerfte lendenwer- ' '
velbeen dat het langde is. . o s o
Breedte van dat van het derde dat het breedfte is. . 0' a «?'
Lengte van het zydehngfch uitfteekzel des vierden wervelbeens dat '
het langfte is. . . , o T II Lengte van het lighaam van op één na het laatfte wervelbeen van
de lendenen, . .
Lengte van het heiligbeen. . 0' o' X
Breedte van het voorfte gedeelte. . * Q' Z 7
Breedte van het agterfte gedeelte. . . " o' 2 (* Lengte van het eerfte valfche wervelbeen uit den ftaart'dat het
langfte is. . . m 018
Lengte van de bovenfte zyde van het heupbeen. * . o 10' 4'
Hoogte van dat been van het midden der panswyze holligheid af tot
aan het bovenft des beens. . . 0
Breedte van hetzelve boven de panswyze holligheid. * o ö T*
Middellyn van die holligheid. . . 020"
Lengte der goot van de eironde gaten af tot aan deszelfs agterfte ' '
eind toe. . . o k n
Breedte in het midden. . o' ? 6
Diepte van de goot. . ' m o' o' 2"
Diepte der uitranding van het agterfte eind. . o' t 2'
Lengte der eironde gaten. . , Q* 7' '
Breedte. . . > o' 2 V
Hoogte van het bekken. . n' j t~*
Breedte. . . \ °' £ x*
Lengte van het fchouderblad. . " , 1' 2' j.
Breedte van deszelfs bafis. . . Q* g* **
Lengte van de agterfte zyde. . . 1.' o' t
Lengte van de voorfte zyde. . . 1" o' o
Breedte van het fchouderblad op de fmalfte plaats. . o. 2!
Hoogte van den doorn op de verhevenfte plaats. . o". j'. o'
Middellyn van de panswyze holligheid. . o.' 2* 6
Lengte van het fchouderbeen. . ." j" D*
Omtrek op de dunfte plaats. . . Q* 6\
Lengte van den ellepyp. , . 1* 2." 11"
Dikte op de dikfte plaats. . • * o." 2.' 2 *
Hoogte van den elleboogsknokkel. . . 0.' n. é5'
Lengte van het ftraalbeen. . , 0.' 11.' v'
Breedte van het midden des beens. . . o! u 10.
Lengte van het dijebeen. , . 1. a. 10!
Mid-



BESCHRYVING VAN DEN BUFFEL. 209
voet. duim. Iy».
Middeliyn van deszelfs hoofd. . , o. 2. o.
Omtrek van het midden des beens. . o. 5. 9.
Lengte der kniefchyven. . , o. 2. 9.
Breedte. • • • 0.2:5.
Dikte. • . . o. 1. 8 f.
Lengte van het fcheenbeen. . .1.1. o.
Omtrek van het midden des beens. , o. j. o.
Hoogte van de voorhand. . • o. 2. o.
Lengte van het hielbeen. . . o. 5. 4.
Lengte van de pypen der voorfte pooten. . o. 7. o.
Breedte van het midden des beens. , . o. 1. 6.
Lengte van de pypen der agterfte pooten. . o. 7. 7.
Breedte van het midden des beens. . . o. 1. 3K
Lengte der beenderen van de eerfte regelen. . o. 2. 4.
Lengte der beenderen van de tweede regelen. . o. 1. 8.
Lengte der beenderen van de derde regelen. , o. 2. €,
XL Deel.
Dd



2IO
DE NATUURLYKE HISTORIE
DE ZEBU.
I k heb onder het voorgaande artykel van den buffel reeds gewag gemaakt van dit klein runddier: maar dewyl 'er na dat dit artykel was afgedrukt, een in des konings dicrengaardc gekomen is, zyn wy daar door in ftaat om 'er Heiliger van te fpreeken, en 'er eene afbeelding naar 't leven geteekend met eene nauwkeuriger befchryving dan de eerde, van te geeven. Ik heb ook nieuwe onderzoekingen naar dit dier doende, bevonden, dat dit kleine rund, waaraan ik den naam van zebu gegeeven heb, waarfchynlyk hetzelfde dier is, dat in Numidie en in eenige noordelykè landen van Afrika, daar het zeer gemeen is, lant (y) of dant (z) wordt genoemd; en eindelyk, dat diezelfde naariïdsw?, die alleen aan dit dier moed gegeeven worden, uit Afrika naar Amerika is overgebragt, en toegepad op een ander dier 't welk naar dit niet dan in de grootte des lighaams gelykt, en dat van eene geheel andere foort is ; die dant van Amerika is de tapir of de maïpouri; en opdat men hem met den Afrikaanfchen dant, die onze zebu is, niet verwarre, zullen wy in 'tlaatde artykel van dit Deel, de hidorie van den tapir geeven.
(y~) Lant bovem Jimilitudine refert, minor tarnen cruribus &? cornibus elegantius } colorem album gerit , unguibus ingerrimis: tantceque velocitatis ut a reliquis animalibus, preeterquam ab equo barbarico fuperari nequtat, Farilius cc/late capitur, quod arena ajlu curfus velocitate un» gues dimoveantur, quo More affettus curfum remittit; &c. Leonis Afric. Afric. Descript. Vol, II. pag. 751.
(z) De dante, by de Afrikaanen lampt geheeten, heeft de gedaante van een klein runddier, maar hy heeft korte beenen . ... hy heeft zwarte hoornen, die zig in de rondte krommen, en die glad zyn; hy heeft witagtig hair en de nagels der voeten zeer zwart en gekloofd; voor het overige is hy zo fnel, dat geen dier hem agterhaalen kan, behalven misfehien een Barbarifch paard. Men vangt deze dieren gemaklyker in den zomer, omdat hunne nagels door het loopen op het brandend zant verflyten, en de fmart hen fchielyk doet ftilftaan, gelyk dit zelfde by de herten,en damherten in deze wildernhTen plaats heeft; daar zyn eene menigte dezer dantes in de woeflynen van Numidie en Lybie, inzonderheid in de landen der Morabiten, en men maakt van hunne huiden fraaije rondaflen, waarvan de befte tegen pylen beftand zyn; ook zyn dezelve zeer duur, en men maakt hen wit met zuure melk; het vleefch van dit dier is zeer goed, en de Mooren vullen 'er hunne kuipen mede, het heeft den fmaak van rundsrleefch, behalven dat het wat zoeter is, L'Afrique de Mabmol, ttm. 1. pag. 52,



Hm.XI. M. XLII.
1^- ... - . . _ ...... ■ , ■ ,'1
Zebu.






BESCHRYVING VAN DEN ZEBU, 2II
emvifRrriNG FAN DEN ZEBU. Pjl Zekl (P.L XLJO die ten onderwerp voor deze befchrvvino- o-ediend
of alt,Sn ol, ft befchT°™« Yan zy"e tanden bleek het dat hy zeven saarde vanvS Hy W3S in de maand auSuftus ^ ■ de dier-
Ivhet teïen^frl? ^°on?en' ^ne h^rnen warenden reeds zo groot als
laL en^hebb^SSr '/*3 Zyn' zy zyn vyf duimen d"e Jynen
aan heleind Pn ï men d^ie lynen omtrek aan de baf^ ^y zyn zwart offen Dat ind 0Venê\van «k*^ kleur als de hoorns van onze
tolteS^ïlïïïï"5 Ty hierfpreeken' heeft °P den fchoft een bult tien duimen w< ,? 5 ^ h?°* 1S' en wiens omtrek aan de ba^ van zes. vïï^iinZ'nr;°rjiet.overige^ynt hyvan onze offen in de gedaante evenreydiinfd ïf^ * verfchillen, dat de pooten en de voeten naar evenredigheid minder dik, en de ooren langer zyn.
bovenft^ bren de h°™ ™akt is zwart, de pooten en het
SaS^^^S ^ V3n dGn ftaart hebben ^ne vaale kleur; het
Sooftj S? $ J£Ê ^ deQ'bult' ' • * > £
L^teder^ötrï°P het eind va° d'en fmoel tot'aan b« be. 2 5* °'
Omtrek van den fmoel agter de neusgaten. Z' 1°,' J"
Omtrek van den Bek. c. n. o.
Afftand tuffchen de hoeken van het onderft kaakbeen. * o 2' 6
Afftand tuffchen de neusgaten om laag gemeeten n 7' „'
AflSS T3ÏV lSt Tgkva,n den ,eenen hoek tot d™ aderen. ' o * l'
Affland tufTrhen de beide oogleden wanneer zy open zyn. o ' o
AflK ,UKen ^n voo^enhoek ^ het eind der lippen. o 6 6
AAand. tul™en den agterftên hoek en het oor. * F . o , „*
gemeeten D voorfte#hoeken oogen in eene regte lyn 3' °'
Deszelfs afftand over de kromte van het neusbeen. '. o t °'
Omtrek van den kop voor de hoornen. i , a 2'
Lengte der ooren. lm °' ö-
Afffi ^de b.?fis °P de buite'nfte kromte gemeeten. o! ï. ?' .
Afftand tuffchen de ooren en de hoornen. o t 3'
Afftand tuffchen de beide ooren om laag gemeeten. ' . 03' 7*
ken1 dSkeV'? tvT'^6" ^an dTn os ^rgelyken met die van een kalf van vyf weeKen, dewelke in t IV Deel van dit werk blad*. 248, zyn aangetekend. y
Dd 2



2i2 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. «luim. lyn.
Lengte van den hals. • • . o. 8. 6»
Omtrek by den kop. » • i. 5. o.
Omtrek by de fchouders. . • 2. o. o.
Hoogte. _ • • o 10. 3.
Omtrek van het lighaam agter de voorfte pooten gemeeten. 3. 5. 4.
Omtrek op de dikfte plaats. • • 3- a»
Omtrek voor de agterfte pooten. » 3- J« °.
Lengte van den ftomp van den ftaart. . i.[ 3. 3.
Omtrek aan zyn begin. . • • o. 4. o.
Lengte van den arm, van den elleboog tot aan de knie. o. 8. 2.
Omtrek op de dikfte plaats. • • o- 10. 8.
Omtrek van de knie. • • °- !• 6»
Lengte van den pyp. » • o. j. o.
Omtrek op de dunfte plaats. ♦ • o. 3. 2.
Omtrek van den kogel. . • ♦ o. 4. o.
Lengte van den koot. • * °* °- 7«
Omtrek van den koot. » » °« 4= 4-
Omtrek van de kroon. • . • o. 5. 2.
Hoogte van het onderft van den voet tot aan de knie. o. 7. 6.
Afftand tuffchen de elleboog en den fchoft . 1. 2. 2.
Afftand tuffchen den elleboog en het onderft van den voet. 2. 3. ff.
Lengte van den dije tuffchen den kniefchyf en de waade. o. 9. 8.
Omtrek bv den buik. , • , . ,'• 1. 4. 2.
Lengte van den pvp van de waade tot aan den kogel. o. 9. o;
Omtrek. • • * °' 3- &
Lengte van de fpoórgezwellen. - ► 0.0. 7.
Ste vVan Ü ÏSSrf tot aan den hiel in de vóorfte voeten. o. £ £
Lengte aan de agterfte voeten. • • o. 2. 3. Breedte van de beide hoeven te zamen genoomen aan de voorfte
voeten. '• " ' o. 1. 11.
Breedte aan de agterfte voeten. • * o. 1. 10.
Afftand tuffchen de beide hoeven. , * _ • 0.0. 3,
Omtrek van de beide hoeven te zamen aan de voorfte voeten. o. 6. 3.
Omtrek aan de agterfte voeten. .. * o. 6. o.



VAN DEN MOUFLON EN DE ANDERE SCHAAPEN. zij
DE MOUFLON (*} EN DE ANDERE VREEMDE SCHAAPEN.
D E zwakfte foorten der nuttige dieren zyn de eerfte onderworpen, en tot den ftaat van huiffelyke dieren gebragt,- men heeft het fchaap en.de geit in zyn bedwang gehad en tot zyne oogmerken gebruikt,eer men het paard, het runddier, of den kameel onderworpen heeft; ook heeft men hen gemaklyker van de eene lugtftreek naar de andere overgebragt; van daar die menigvuldige verfcheidenheden, die onder deze twee foorten van dieren gevonden worden ,_en de moeijelykheid om te herkennen welke de waare ftam van elk derzelver is; het is, gelyk wy getoond hebben,zeker,dat ons huiffelyk fchaap, zo als het thans beflaat, van zelf niet zoude kunnen leeven (V), dat is te zeggen dat het, om te blyven beflaan, der menfehen hulp van nooden heeft; het is derhalven eveneens zeker, dat de natuur het niet voortgebragt heeft zo als het thans is, maar dat het onder onze handen verbaflerd is : men moet derhalven onder de wilde dieren dat geen zoeken, daar het fchaap naafl by koomt, men moet het vergelyken met de huiffelyke fchaapen der vreemde landen, men moet tevens de verfchillende oorzaaken der verandering voordraagen, en de trappen der verbaflering, in haare opvolging nagaan; men moet eindelyk zien of men ten opzigte van het fchaap eveneens als ten opzigte van het runddier, alle de gewaande foorten niet tot een eerfl en oorfpronkelyk ras kan brengen.
Ons fchaap, zo als wy het kennen, wordt niet dan in Europa en in eenige gemaatigde geweften van Afia gevonden; in heeter landen gelyk naar Guinée (b)
(*) Mouflon, een woord afgeleid van 't Italiaanfch Mufione, 't welk de naam is van dff. dier op de eilanden Korfika en Saidinie; in 't Griekfch ^bV/xcdc volgens Strabo; in 't Latyn Musmon of Muflmon; in Siberië Siepnie-barani , dat is te zeggen wild febaap, volgens GmëLin; in Tartaiyen by de Monguls Argalis volgens denzelfden Gmelin.
Musmon Plinii. Hift. nat. lib. VIII. cap. 49 Nota. Plinius maakt gewag, lib. XXVIII. .tap. 9 en lib. XXX. cap. 15, van een dier, 't welk hy zegt, dat de oude Grieken Opbion noemden, dat ons voorkoomt het zelfde te zyn als de musmon of mouflon.
Tragelaphus. Belon Obferv. feuill. 54. fig. feuill. 54.. verfo. De tragelaphus , zegt Belon, is in hair gelyk aan den bok, maar hy heeft geen baard,- zyne hoornen vallen niet af; zy zyn gelyk aan die van een geit, maar zyn zomtyds gedraaid,gelyk die van een ram ; zya fnuit en 't voorfte gedeelte van het voorhoofd en de ooren zyn aan die van het fchaap gelyk, hebbende ook den balzak hangende en zeer groot; zyne vier beenen zyn gelyk aan die van een fchaap; zyn dijen ter plaatfe onder den ftaart zyn wit, de ftaart zwart; hy heeft het hair ter plaatfe van de maag en boven en beneden den hals zo lang, dat hy gebaard fchynt te zyn; hy heeft lang zwart maanhair aan de fchouders en de borft; hy heeft twee graauwe vlekken in de zyden, aan eiken kant een, en hy heeft de neusgaten zwart, en den fnuit wit, gelyk ook het geheel onderfte van den buik. Nota. Men zal zien, dat deze korte be. fchryving, dewelke Belon van zyn tragelaphus geeft, in alle wezendlyke kenmerken overeenkoomt met die, welke wy hier van den mouflon geeven.
Musmon, feu Mufimon. Gesner, Hifi. Quadr. pag. 823.
Hircus comibus fupra rotundatis, infra planis , femicirculum referentibus Capra orienta'
U's. La Cbevre du Levant. Bsisson, Regn. anim. pag. 71.
Ammon Capra comibus arcuatis, collo fubtus barbato, cauda nigra. Linneus Syfi. fiat, Edit.. X. pag. 70.
(3) Zie het arrikel van het fchaap in het V Deel van dir werk.
(>3 Qvis Africana pro vellcre lanofo pilis brevibus birtis veftita ; boe genus vidimus in •aivarin
Dd 3



Zi4 DE NATUURLYKE HISTORIE
overgebragt, verheft het zyn wol, en bedekt zig met hair; het teelt daar weinig voort, en zyn vleefch heeft zelfs de eigen fmaak niet meer; in de zeer koude landen kan dit dier niet beftaan; maar men vindt in diezelfde zeer koude^ landen , en byzonderlyk op Ysland, een ras van fchaapen (Pl. XXXI en XXXII) met verfcheiden hoornen, een korten ftaart, harde en dikke wol, onder dewelke , gelyk bykans alle de dieren van 't Noorden, eene tweede vagt is van eene zagter, fyner, en digter wol; in de heete landen daarentegen ziet men doorgaans niet dan fchaapen met korte hoornen en een langen ftaart, waarvan zommigen met wol bedekt zyn, andere met hair, en nog andere met wol en hair onder malkanderen vermengd; het eerft dezer fchaapen van de befte landen is dat (Pl. XXXIII), 't welk men gemeenlyk Barbaryfch-OO of Arabifch-(V) fchaap noemt, 't welk volkomen naar ons huiffelyk fchaap gelykt,den ftaart (f) alleen uitgezonderd,die zo fterk met vet is belaaden, dat hy zomtyds meer dan een voet breedte heeft, en meer dan twintig pond weegt; voor het overige heeft dit fchaap niets opmerkelyks dan den ftaart, welken het draagt, als of men het een kuffen op de billen hadt vaftgemaakt; onder dit ras van fchaapen met een langen ftaart, vindt men 'er die
regio wsflmonaftsrienfi S Jacobi diElo, quoad formant corporis extcrnam ovibus vulgaribucperfi'
mik verum pro iana ei pi lus fuit Specie a noftratibus differre non fiienter affirm.iverim;
fortajfe quemadmadum bomines in Nigritamm regionibus pro capillis lanam quandam obtinent, ita vice verfa pecudes bce pro lana pilos. Rav, Synaps, Quadrup, pag. 75. — In 'tkoningtyk van Congo, te Loango en te Cabinde, hebben de fchaapen, in plaats van die zagte wol, waarmede de onze bedekt zyn, flegts een ruw hair gelyk dat der bonden, omdat de brandende hitte van de lugt al het vettige en olie?gdge van de wol verdroogt, en haar die ruwheid ver. oorzaakt: ik heb hetzelfde aan de fchaapen in de Indien waargenomen. Voyage de f. Ovington , tom, ï. pag, 60. —- De fchaapen zyn vry menigvuldig op de geheele .Guineefefes kuft, en evenwel zyn zy zeer duur; zy hebben hetzelfde maakzel als de Earopifche, behalven dat zy de helft kleiner zyn , en dat zy, in plaats van wol, hair van een vinger lang'« te over het geheele lighaam hebben; het vleefch heeft niet de minde overeenkomfl met dat der Europifche fchaapen , en is ten uiterften droog. enz. Voyage de Bosman, pag. 237 en 238.
(d) Perfie heeft overvloed van fchaapen en geiten; daar zyn onder dezelve, welken wy Barbaryfche fchaapen, of fchaapen met lange ftasrten noemen, welke meer dan dertig pond weegen; die ftaart is een groote laft voor de arme dieren , en des te meer omdat dezelve final is van boven en breed om laag; men ziet 'er dikwils die denzelven niet zouden kunnen voorttrekken, en dezen helpt men met een wagentje op twee raderen, daar men dien ftaart met een foort van fcbabrak op vaft maakt. enz. Chardin Voyage tom II. pag. 28.
(e; Ovis laticauda Arabica. Ray, Synops. Quadrup. pag. 74. Nota. De meefte Natuurbefchry. vers hebben dit fchaap Arabifch fchaap genaamd; bat is evenwel niet oorfpronkelyk uit Ara. bie; het is daar zelfs vry zeldzaam; het is in zuidelyk Tartarye, in Perfie. in Egypte, in Barbarye, en op de ooftelyke kullen van Afrika, dat hetzelve in grooten getale gevonden wordt.
Aries laniger cauda latiffima..,, Ovis laticauda. La brebis a large queue. Brisson Regn. anim. pag. 75
(ƒ) Neque bis arietibus ullum ab aliis discrimen prceterquam in cauda, quam latiJJimam cir> tumferunt.... Nonnullis libras decem aut viginti cauda pendet, cum fua fponte impinguantur; verum in JEgypto plurimi farciendis vervecibus intenti, furfure bordeoque faginant; quibus aden craffescit cauda, ut fe ipfos dimovere non poffmt; verum qui eorum curam gerunt caudam exiguis vebiculis alligantes gradum promovere faciunt, vidi bujusmodi caudam libras ottoginta ponderare. Lseom. Araic. Descript. Afric. vol. II. pag. aS3«



VAN DEN MOUFLON EN DE ANDERE. SCHAAPEN. 215
denzelven zo lang en zo zwaar hebben O),dat men hen een klein kruiwagentje geeft om denzelven, terwyl zy gaan, te draagen; in de Levant is dat fchaap met een zeer fchoone wol bedekt, in heeter landen gelyk in Madagaskar en de Indien (b) is het met hair bedekt (7); de overvloed van het vet, dat zie in omze ichaapen by de nieren zet, daalt in deze fchaapen neder tot in de wervelbeenderen van den ftaart; de andere deelen van 't lighaam zyn 'er minder van belaft dan m onze vette fchaapen; het is aan 't klimaat, aan het voedzel, en de zorgen van den menfeh dat men die verfcheidenheid moet toefchryven • want deze fchaapen met breede of lange ftaarten zyn huilfelyk gelyk de onze* en zy hebben zelfs veel zorg en oppaffing noodig; derzelver ras is veel meer verfpreid dan dat van onze fchaapen; men vindt het gemeenlyk in Tartarye <T), 111 Perfie (7), in Syrië f», in Egypte f», in Barbarye, in Ethiopië, m Mozambique, op Madagaskar (0), en tot aandeKaapdeGoede-hoop(>).
(g) Ovis Arabica altera. Ray Syn. Quadr. pag. 74.
Artes laniger cauda longiffima.... Ovis longicauda. La brebis & longue queue. Brïsso» Regn. anim. pag 76. Nota, De Hr. Ray en Brisson maaken van dit fchaap met den langen-, en van dat met den breeden-ftaart twee verfchillende foorten; Link^us heeft dezelve zaam» g rï^i', V"afc^ennt;den ™n dezelfde foort, waarin wy 'c met hem volmaakt eens zyn.
(6) Het eiland Madagaskar voedt fchaapen met groote ftaarten; daar zyn *er die twintig ponden weegen, zynde belaaden meteen vet. dat niet fmelt, en dat zeer lekker is om te
eeten; die fchaapen hebben wol als geiten hair. Voyage de Flaccourt , pag. * Het
vleefch der jonge wyfjes en van de gefneedenen, is uitmuntend goed van fmaak, Idem pag. 151.
(i) De fchaapen der Tartaaren, gelyk ook die van Perfie, hebben een dikken ftaart, die geheel vet, en twintig of dertig ponden zwaar is; hunr.e ooren zyn hangende gelyk die onzer
krulhonden, en zy hebben een platte neus. Foyage ^'Olearius , tom. I. pag 321 De
Ichaapen in ooftelyk Tartarye hebben den ftaart van tien of twaalf ponden zwaarte; die ftaart is niet dan één klomp vet, dat zeer lekker is; de beenderen van denzelven zyn niet dikker da.i die van den ftaart onzer fchaapen. Relation de la grande Tartarie, pag. 187. . De fchaapen der Provintiën, die door de Calmukfche Tartaaren beflaagen worden, hebben den ftaart verborgen in een kulFen van verfcheiden ponden. Idem pag. 267.
(k~) De ftaart alleen van een dier Ferfiaanfche fchaapen weegt zomtyds tien of twaalf ponden , en geeft vyf of zes ponden vet, en hy is van een tegenftrydige gedaante met die van onze fchaapen, zynde breed om laag, en fmal van boven. Foyage de Ta vernier, tom II. pag. 379.
(0 Ik heb in Syrië, Judea, Egypte, den ftaart der fchaapen gezien, zo dik, lang en breed, dat dezelve dertig en meer ponden woog, en evenwel zyn die fchaapen niet veel grooter dan die van Bern, maar veel fchooner en de wol veel beter. Fo\aee de Villamont, pag. 629. J 6
(w) Daar zyn in Ethiopië zekere fchaapen welker ftaart vyf-en-twintig pond en meer weegt.... en andere welker ftaart een vadem lang, en als een wyngaardrank gedraaid is, met een hangenden hals als die der ftieren. Foyage de Drack, pag. 85
60- Smt.iM °vts>W<* upa quarta parte abundant: ir.tegram enim ovem fi quadrifide fecaveris pracife qmnque partibus plenarie conflabit. cauda fquidem, quam labent tam lata, cralTa R pinguts ejt, ut ob molem reliquis par fit. Hlg, Limt£cot, Navig. P. II. pag 10
(0) Het eiland St. Laurent (Madagaskar) heeft overvloed van vee; de ftaart dér rammen en fchaapen is verwonderlyk dik en zwaar; wy kreegen 'er een, die agt-en-twintig ponden woog. Foyage de Pyrard, tom. I. p. 37. 6h
(p) Het fchaap aan de Kaap heeft niets opmerkelyks dan de langte en dikte van zyn ftaart; die gemeenlyk vyftien of twintig ponden weegt; de Peifiaanfche fchaapen egter, die gemeenlyk kleiner van lighaam zyn, hebben nog grooter ftaarten; ik heb 'er zelf van dezen aan de Kaap gezien, welker ftaart ten minften dertig ponden woog. Descript. du Cap de Botme.efperance par Kolbe, tom. II, pag. gj. art jt



2,5 DE NATUURLYKE HISTORIE
Men ziet op de eilanden van den Archipel, en voornaandyk op het eiland Kandia, een ras van huiffelyke fchaapen, waarvan Belon de afbeelding en befchryving van heeft gegeeven onder den naam van ftrepficberos (q): dat fchaap heeft de grootte van onze gemeene fchaapen, het is, gelyk deze met Wol bedekt, en verfchilt 'er niet van dan in de hoornen, die regt opftaande,
en als een krullyn gedraaid zyn.
Eindelyk in de heetfte landen van Afrika en de Indien vindtmeneenras van sroote fchaapen met ruw hair,korte hoornen,hangende ooren, met eene foort van koflem aan de hals : Leo Africanus en Marmol noemen het adimain (f), en de Natuurbefchouwers kennen het onder den naam van den Senegalfchen-ram (s)Muineefchen-ram (f), fchaap van Angola, enz. het is huiffelyk, gelyk de andere, en eveneens aan verfcheidenheden onderworpen; wy geeven hier de afbeelding en befchryving van deze fchaapen (Pl. XXXIV,XXXV, XXXVI), die fchoon m byzondere karakters verfchillende, malkanderen egter m zo veele opzigten gelyken, dat men niet zeer kan twyffelen ofzy zyn van't zelfde ras; het is van alle de huiffelyke fchaapen dat, 't welk tneeft aan den ftaat der natuur fchynt te naderen; het is grooter, fterker, vaardiger, en bygevolg beter dan eenio- ander in ftaat om door zig zelf te beftaan, maar dewyl men het met dan in de heetfte landen vindt, en hetzelve de koude niet verdraagen kan, enmzyn eie-en klimaat door zig zelve niet kan beftaan op den voet van een wild dier, maar ° intern Daar zvn fchaapen op Creta, die met groote troepen loopen, en zo gemeen zyn als de andere, voornaamlyk op de berg Ida, welken de harders Striphocheri noemen, die hier ra van de onze verfchillen, dat zy de hoornen regt op draagen; dit fchaap verfchilt nergens in van 't gemeene; uitgezonderd, dat, terwyl de rammen de hoornen gebogen hebben, dit fchaap dezelve regt op draagt, en dat dezelve als een fchroef gedraaid zyn. Obferv. de Bj> lon . feuillet 12. fis feuillet 16. .
De adimain , een huiffelyk dier , gelykt in gedaante naar een ramhet heeft de ooren lang en hangende; de Lybiers gebruiken dit dier voor een laftbeeft..... Ik heb relfin mvne jeugd bet vermaak genomen van my, op den rug dezer fchaapen zittende, een vierde van een myl verre te laaten voeren. Leohis Afric. Descript. Afrxc. vol. II. pag. 7<;2. — Zie ook L'Afrique de Marmol , tom. I. pag 59-
ffi De fchaapen of om netter te fpreeken, de rammen van Senegal, (men heeft het gebruik niet van hen te fnyden) zyn ook van eene onderfcheiden foort; zy hebben van den ram van Frankryk niets dan den kop en den ftaart; wat voor het overige de grootte en zwaarte betreft, zv hebben hier in meer van den bok.... Het fchynt dat de wol ongemaklyk is ppweeft voor 't fchaap in een land, dat hen reeds al te heet was; de natuur heeft dezelve in een maatig lang en vry dun yl hair veranderd. Foyage au Senegal par M. Abanson ,
taSl's)2Aries Guineenfis five Angolenfis. Marcgrav Hift. Bras. fig pag. 234.
Aries tilofus, pilis brevibus veftitus, juba longijftma, auriculis longts penduhs.... üvts Guineerks. La brebis de Guinee. Brisson Regn. Anim. p. 77. Guineenfis ovis aurtbus pendulis val'aribus laxis, occipite prominente. Lwnjeus , Syfl. Nature Edit. X. pag. 71.
(t\ De fchaapen van Guinée zyn wat verfchillende van die, welken wy m Europa zien, zy ,vn eemeenlyk hooger op de beenen, zy hebben geen wol, maar een vry kort honden hair, Hat zaet en fyn is; de rammen hebben lange maanen, die zomtyds op de aarde nederhangen, en die hen den hals van de fchouderen tot de ooren bedekken; zy hebben hangende ooren, knooüiae hoornen, vry kort, puntig, en voorwaards gedraaid; deze dieren zyn vet, hun vleefch is goed, en heeft een aangenaam en geur, zo zy op gebergten of aan ftrand weiden; maar het riekt naar fmeer, zo hunne weiden moeraffig of vogtig zyn; de fchaapen zyn zeer vrugtbaar ... zy werpen twee jongen V eene* dragt* Foyage de Desmaichais , tom. I. pag. 141.



VAN DEN MOUFLON EN DE ANDERE SCHAAPEN. 217
integendeel des menfehen zorg behoeft; dewyl het met een woord niet dan een huiffelyk dier is, kan men het niet als den eerften ftam,als het oorfpronkelyk ras befchouwen, waarvan alle de andere hunnen oorfprong zouden getrokken hebben.
Zo wy dan in de orde der klimaaten de fchaapen befchouwen, die louter huiffelyk zyn, hebben wy i°. het fchaap van 't Noorden met verfcheiden hoornen, welks wol ruw en zeer grof is; de fchaapen van Ysland, van Moskovie (u), en van verfcheiden andere ftreeken van 't Noorden van Europa; deze hebben alle de wol dik, en fchynen van hetzelfde ras te zyn.
2°. Ons fchaap, welks wol fraai en zeer fyn is in de zagte klimaaten van vSpanjen en Perfie, maar die in zeer heete landen in een vry ruw hair verandert ; wy hebben deze overeenkomfl van invloed reeds opgemerkt tuffchen de klimaaten van Spanje en van Chorafan, eene Provintie van Perfie, op het hair der geiten, der katten, der konynen,enz. dezelve werkt eveneens op de wol der fchaapen, die zeer fraai is in Spanje, en nog fchooner in dit gedeelte van Perfie (v).
30. Het fchaap met den grooten ftaart, welks wol ook zeer fchoon is in de gemaatigde landen, gelyk Perfie, Syrië, Egypte; maar die in heeter klimaaten in hair, meer of minder ruw, verandert.
4°, Het fchaap ftrepficheros, of het fchaap van Creta, dat wol heeft gelyk de onze, en naar dezelven gelykt, uitgezonderd de hoornen," die regt, en als een fchroef gegroefd zyn.
50. De adimain of het groot fchaap van Senegal en der Indien, dat nergens
(u) Daar kwamen te Petersburg twintig harders van Silefïe, welken men vervolgens naar Cazan zondt, om daar de fchaapen te fcheeren, de Muskoviten te leeren de wol te berei« ••^en.... Maar dit ontwerp is nog niet gelukt, waarvan men voornaamlyk voor rede geeft, dat 'de wol te grof is; dewyl de fchaapen en geiten zig van alle tyden hier vermengd en te famen voortgeteeld hebben. Nouveau Mém. fur Vètat de la Moscovie. Paris 1721. tom. I. pag. 290.
(v) Men deedt voormaals te Mefchet in 't land van Chorafan, aan de grenzen van Per* fie, een grooten handel in deze fchoone lamsvellen, van een verzilverd graauwe kleur, welker' wol geheel gekroesd en dunner is dan zyde, dewyl die, welken de bergen, ten zuiden van deze ftad opleveren, en die welke uit de Provintie van Kerman koomen, de fchoonfte van Perfie zyn. Relation de la grande Tartarie, pag. 187. — Het grootfte gedeelte van deze zo fchoone en zo fyne wol, wordt gevonden in de Provintie van Kerman, dat het oud Caramanie is; de befte wordt gewonnen in de gebergte, digt by de ftad, die denzelfden naam draagt als de Provintie, de fchaapen van deze kwartieren hebben dit byzonder, dat als zy nieuw gras gegeeten hebben van January tot Mai, hunne geheele vagt als van zelf afvalt, en het beeft zo naakt en zo glad van vel wordt als een fpeenvarken, dat men in heet water afgefchrobd heeft; zodat men hen niet behoeft te fcheeren gelyk in Frankryk: nadat zy dus de wol van hunne fchaapen hebben afgenomen, kloppen zy dezelve, de grove raakt
weg, en het fyne van de vagt blyft alleen over Men verft deze wollen niet; natuurlyk
zvn zy bykans alle van een helder bruine, of graauwe afchkleur, en daar zyn weinig witte onder. Voyage de Tavernier , tom. I. pag. 130. —- De ichaapen der Ubekfche en Befchacfche Tartaaren zyn bedekt met eene grautwagtige en lange wol,aan 't einde gekruld in kleine witte bokkels, die geflooten zyn, als paarlen, het geen eene fraaije vertooning maakt; 't is hierom, dat men meer werks maakt van de vagt dan van 't vleefch. omdat deze foort van bont de duurfte van allen is, daar men zig in Perfie van bedient, de zabel alleen uitgezonderd Men voedt hen met groote zorgvuldigheid, men houdt hen meeft in de fchaduwe,en als men hen te water moet leiden, dekt men hen als paarden: deze fchaapen hebben een zesr k'einen ftaart gelyk de onze. Voyage ^'Olearius , tom. I. pag. 547. XL Deel. ' Ee



tiS DE NATUURLYKE HISTORIE
met wol bedekt is, en daarentegen meer of minder kort, meer of minder ruw hair heeft, naar de hitte van het klimaat: alle deze fchaapen zyn flegts verfcheidenheden van eene en dezelfde foort, en zouden zckerlyk met malkanderen voortteelen; dewyl de bok, wiens foort veel meer verfchilt, met onze fciiaapen voortteelt, gelyk wy by ondervinding wecten; maar fchoon deze vyf of zes raffen van huilfelyke fchaapen allen verfcheidenheden van dezelfde foort zyn, geheel afhangende van 't verfchil van de lugtftreek, van de behaudeling, en het voedzel, fchynt egter geene van deze rallen de eerfte en oorfpronkelyke ftam van allen te zyn;geene fchynt Hark,vaardig, levendig genoeg, om aan de verflindende dieren te wederftaan, om hen te vermyden, hen te ontvlugten; allen hebben zy eveneens befchutting, oppaffing, befcherming noodig; allen moeten.zy derhalven befchouwd worden als verbasterde rallen, door de handen van den menfeh geformeerd,en voor zyne nuttigheid voortgebragt; terzelfder tyd, dat hy deze huilfelyke rafleu zal gevoed, gekweekt, vermenigvuldigd hebben, heeft hy waarfchynlyk het wilde ras, dat fterker, onhandelbaarer, en gevolgelyk ongemaklyker en minder nuttig voor hem was, gejaagd en verdelgd. Hetzelve zal dan alleen bepaald zyn tot een klein getal, en tot onbewoonde ftreeken, alwaar het zig zal hebben kunnen ftaande houden; men vindt nu in de gebergte van Griekenland,op de eilanden van Cyprus, van Sardinië,van Korfika en in dewoeftyncn van Tartarye, het dier 't welk wy mouflon genoemd hebben , en dat ons voorkoomt de oorfpronkelyke ftam van alle de fchaapen te zyn; het leeft fn dén ftaat der natuur, het beftaat zonder de hulp van den menfeh; het gelykt meer dan eenig ander wild dier naar alle de huiffelyke fchaapen, het is levendiger, fterv ker, en vaardiger dan eenig van dezelve; het heeft den kop, het voorhoofd , de oogen, en het geheele wezen van den ram, het gelykt hem in de gedaante der hoornen en in de geheele geftalte des lighaams,eindelyk het teelt voort met het huiffelyk fchaap (w); het welk alleen genoeg zou zyn om te bewyzen dat het van dezelfde foort, en dat het de oorfpronkelyke ftam van die foort is; het eenige, waarin onze fchaapen en de mouflons niet overeenkoomen, is, dat de eerfte met hair en niet met wol bedekt is; maar men heeft gezien, dat, zelfs in de huiffelyke fchaapen, de wol geen wezendlyk karakter uitmaakt, dat dezelve een voortbrengzel is van de gemaatigde lugtftreek, dewyl diezelfde fchaapen in de heete landen geen wol hebben, en alle met hair bedekt zyn, terwyl hunne wol in de koude landen zogrofenzoruwisalshair; derhalven is het geen wonder dat het oorfpronkelyk fchaap, het wilde, het ftam-fchaap, dat de koude en hitte heeft moeten lyden, dat zonder befchutting, zonder bezorging in de boffchen heeft moeten leeven en voortteelen, niet bedekt is met eene wol, die het in de ftruwellen welhaaft verloren zoude hebben, met eene wol, die altyd voor den invloed der lugt en de ruwheid der jaargetyden bloot gefteld, in korten tyd van natuur moeft veranderen en
(<u>) Eft fjf «« Hifpania, fed maxime Corftca, non maxime abfimile peetri, (fcilicet ovilï) ge> r.us musmonum, caprino villo, quam pectris velleri propius, quorum e genere £? ovibus natos pristi nmbros vocarunt. Plin. Hift. nat. lib. VIII. cap. 49. Nota. Men ziet uit deze plaats, dar de mouflon van alle tyden af met het fchaap heeft voortgebragt, de ouden noemden alle meftifchen, of dieren van een haften ras umbti, imbri, ibrü



VAN DEN MOUFLON EN DE ANDERE SCHA APEN. 119
verbafteren. Daarenboven koomt uit de koppeling van den bok met het huis* felyk fchaap eene foort van mouflon voort; want dit voortbren *zel is een lam met hair bedekt; ook is het niet een ontvrugtbaare muilezel, het is een me* fiifch , die tot de oorfpronkelyke foort opklimt, en die fchynt te toonen dat onze geiten cn onze huilfelyke fchaapen iets gemeen hebben in hunnen'oorfprong; en gelyk de ondervinding ons heeft doen blyken, dat de bok hVtelyk voortteelt met het fchaap, maar dat de ram niet voortteclt met de «reit is 'er geen twyffel aan, of onder deze dieren, ftceds in hunnen ftaat van verbatte* ring cn hmffelykheid befchouwd,de geit de heerfchcnde,en het fchaap dc onder gefchikte foort is; dewyl de bok met goeden uitflao- het fchaap befprrngt, en de ram onvermogende is om met de geit voort te teelen; dus is ons huiflelyk fchaap een veel meer verbafterd foort dan die van de geit, en daar is alle reden van te denken, dat zo men aan de geit de mouflon gaf in plaats van den huiflclyken ram, hier van jonge geitjes zouden voortkoomen, die tot de foort van de geit weer opklimmen zouden, gelyk de lammeren, van den bok en het fchaap gefprooten, tot de foort van den ram opklimmen.
Ik begryp, dat de Natuurbefchouwers, die hunne leerwyzen gebouwd, en ik durf zeggen alle hunne kennis van de natuurlyke hiftorie gegrond hebben op de onderfcheidmg van eenige byzonderc karakters, hier zullen kunnen regenwerpingen inbrengen, die ik by voorraad gaa beantwoorden; het eerfte kenmerk der fchaapen, zullen zy zeggen, is wol te draagen, en het eerfte kenmerk der geiten is met hair gedekt te zvn; het tweede kenmerk der rammen is hoornen te hebben kringswyze gekrómd, en agterwaards gedraaid, dat der bokken is dezelve regt te hebben en naar boven gekeerd. Deze zvn zullen zy zeggen, de onderfcheidende en onfeilbaare kenmerken, waaraan men altyd de fchaapen en geiten kan onderfcheiden; want zy zullen niet kunnenontkennen dat zy al het overige gemeen hebben; de eene en andere hebban geene fnytanden in het bovenft kaakebeen,en hebben 'er agt in her onderft de eene en andere hebben geene hondstanden, de beide foorten hebben evene'ens den voet gefpleeten, zy hebben enkele en blvvende hoornen; beid*» hebben zvde prammen in dezelfde ftreek van den buik, beide leeven zv van oTas en herkaauwen; hun inwendig maakzel heeft nog meer overeenkomfl: want d-t fchynt in de beide dieren volftrekt hetzelfde te zyn,- hetzelfde «retal en hetzelfde maakzel der maagen, dezelfde fchikking der ingewanden en darmen de eigen zelfftandigheid in 't vleefch, dezelfde byzondere hoedanigheid fn 't'vet en in 'tzaadvogt; dezelfde tydvandragt, dezelfde tyd ook voor den 010 ; en voor de duuring des levens. Daar blyft derhalven niet over dan de wol en de hoornen, waardoor men deze foorten van dieren kan onderfcheidenmaar de wol, gelyk wy reeds hebben doen voelen , is minder eene zelfftandi>heid der Natuur, dan een voortbrengzel van het klimaat,door de zorgen van den menfeh geholpen, en dit is by de ftukken beweezen; het fchaap der heete landen, het fchaap der koude landen, het wilde fchaap, hebben geen wol maar hair; van den anderen kant hebben de geiten in de zeer zaote klimaaten eer wol dan hair, want dat van de geit van Angora is fchooner en fvner dan de wol van onze fchaapen; dit karakter is derhalven niet wezendlvk het is louter toevallig en zelfs dubbelzinnig; dewyl het aan de beidefoortcn eveneens
E e 2



no DE NATUURLYKE HISTORIE
kanbehooren of ontbreeken, volgens de verfchillende klimaaten. Dat der hoornen fchynt nog minder zeker te zyn; zy verfchillen in getal, in grootte, in gedaante en rigting. Onder onze huiffelyke fchaapen hebben de rammen gemeenlyk hoornen,en de fchaapen hebben die niet;ik heb evenwel onder onze troepen rammen zonder hoornen, en fchaapen met hoornen gezien; ja ik heb niet flegts fchaapen met twee, maar zelfs met vier hoornen gezien: de fchaapen van 't Noorden en van Ysland hebben 'er zomtyds agt; in de heete landen hebben de rammen flegts twee zeer korte hoornen, en dikwils hebben zy 'er even zoo weinig als de fchaapen ; in de eene en andere zyn de hoornen glad en rond; in de andere zyn zy gedraaid en platagtig; de punt, in plaats van agterwaards te ftaan, is zomtyds naar voren of naai- buiten gekeerd, enz. Dit kenmerk is derhalven niet ftandvaftiger dan het eerfte, en by gevolg is 't niet genoeg om verfchillende foorten vaft te ftellen f», de dikte en de langte van den ftaart zyn even weinig genoeg om foorten te maaken; dewyl deze ftaart, om zo te fpreeken, een'konftlid is 't welk men meer of minder doet uitzetten door de zorg en oppaffing, en den overvloed van goed voedzel; en dewyl wy onder onze huiffelyke fchaapen raffen hebben, gelyk by voorbeeld zekere Engelfche fchaapen, die een zeer langen ftaart hebben in vergelykmg der gewoone fchaapen. De hedendaagfche Natuurbefchouwers egter, eeniglyk op het verfchil der hoornen , van de wol, en rle dikte van den ftaart acht «/eevende, hebben zeven of agt verfchillende foorten in het geflagt der fchaapen vaftgefteld; wy hebben haar alle totééne gebragt; van het geheel geflagt maaken wy maar ééne foort, en deze vermindering koomt ons zo gegrond voor dat wy niet vreezen dat dezelve door verdere waarneemingen zal tegengefpr'ooken worden. Zo noodzaaklyk het ons is voorgekoomen, dat wy de hiftorie der dieren befchryvende, die op hen zelven, een voor éénen onafhankelyk van eenig geflagt befchouwen, zo zeer gelooven wy daarentegen, dat wy de geflagten in de huiffelyke dieren moeten toelaaten,en zelfs uitftrekken, omdat 'er in de Natuur niet dan individu's en opvolgingen van individu's, dat is te zeggen,foorten beftaan;en wy geen invloed hebben gehad op die der onafhankelyke dieren, maar integendeel die der huiffelyke dieren hebben veranderd, gewyzigd, en bepaald; wy hebben derhalven natuurkundige en wezendly-
M De Hr. Linnjeus heeft met reden zes verfcheidenheden en niet zes foorten in het huiffelyk fchaap gemaakt; 10. Ovis ruftica cornuta, 10. Anglica muUca, cauda forotoque ad gcnuapendulis. 3c Hifpanica cornuta, fpird extrorfum trattd. 4°. Polycerata e C-otblandia50. ■ Africana, pro lana pilis brevibus birta. 60. LaticaudajplatyuraArabica Lmn. fyjl. nat Edu. X pag. 70. Aile deze fchaapen zyn inderdaad niet dan verfcheidenheden; waarby deze Schry. ver hadt moeten voegen de adimain of Guineefchen ram , en den ftrepficberosvzn Candia, waarvan hy twee foorten maakt,verfchillende van malkanderen en van onze fchaapen;en op dezelfde wyze, zo hy den mouflon hadt gezien, en geweeten, dat dezelve met het fchaap voortteelt, of zo hy flegts de plaats van Plinius over den mufimon hadt geraadpleegd, zou hy denzelven niet in 't geflagt der geiten, maar in dat der fchaapen geplaatft hebben. De Hr. Brisson heeft ook dit dier niet flegts in het geflagt der geiten geplaats, maar hy heeft daar •rplfc nok den itrebRcbtros in gebragt, welken hy noemt bircus lamger, en wat meer is, hy St vier Sdffito fo«Ungm«kt van bet huiffelyk fchaap met wol gedekt, van het huiflelyk fchaap met hair gedekt, in de heete landen van het fchaap met den breeden ftaart, en van bet fchaap met den langen ftaart; wy brengen, gelyk men ziet, vier foorten volgens Linnjkus, en zeven foorten volgens Brisson, tot eene foort.



VAN DEN MOUFLON EN DE ANDERE SCHAAPEN. %i
ke geflagten gemaakt, geheel verfchillende van die overnatuurkundige en harfenfchimmige geflagten, die nooit dan denkbeeldig beftaan hebben: die natuurkundige geflagten zyn wezendlyk te famengefteld uit alle de foorten welken wy behandeld, gewyzigd, veranderd hebben; en dewyl alle deze foorten door de hand van den menfeh op eene verfchillende wyze veranderd, egter flegts een genieenen en eenigen oorfprong in de natuur hebben, zo moet het geheele geflagt ook maar eene foort formeeren. Toen wy, by voorbeeld, de hiftorie van den tyger befchreeven, hebben wy zo veele verfchillende foorten van tygers toegelaaten, als 'er inderdaad in alle de deelen der aarde gevonden worden; omdat wy zeer zeker zyn, dat de menfeh de foorten dezer onhandelbaare dieren, die alle beftaan, zo als de Natuur ze voortgebragt heeft, nooit heeft behandeld of veranderd; het is eveneens met alle vrye en onaf hankelyke dieren; maar de hiftorie der runderen of der fchaapen geevende, hebben wy alle de runderen tot een enkel rund, en alle de fchaapen tot een enkel fchaap gebragt, omdat het even zeker is, dat het de menfeh en niet de Natuur is, die de verfchillende raffen, waarvan wy de optelling gemaakt hebben heeft voortgebragt. Alles loopt famen om dit denkbeeld te onderfteunen, »t welk, fchoon duidelyk in zig zelve, miffchien egter niet genoeg gevoeld zal worden; alle de runderen teelen te famen voort; de proefneemingen van den Hr. de la Nux en de getuigeniffen van de Hren. MentzeLius en Kalm hebben' 'er ons van verzekerd; alle de fchaapen teelen te famen voort, en zy teelen voort met den mouflon,en zelfs met den bok;myne eigen proefneemingen hebben 'er my van overtuigd : alle de runderen zyn dan niet dan e'éne foort, en alle de fchaapen niet dan ée'ne andere, hoe uitgeftrekt de geflagten wezen mogen.
Ik zal uit hoofde van 't belang der zaake niet aflaaten te herhaalen, dat het niet door dergelyke byzondere karakters is, dat men de Natuur kan beoordeelen,en verfchillende foorten onder de dieren vaftftellen;dat de leerwyzen, wel verre van de hiftorie der dieren op te helderen, daarentegen eeniglyk gediend hebben om dezelve te verduifteren, door de benaamingen te vermenigvuldigen, en het getal der foorten met de benaamingen buiten noodzaaklykheid te vermeederen; door willekeurige geflagten in te voeren, welke de Natuur niet kent, en de waarlyk beftaande wezens met harfenfehimmen te verwarren door ons niet dan valfche denkbeelden van het wezen der foorten te seeven' door dezelve te vermengen of van den anderen af te fcheiden, zonder o-rond , zonder hoedanigheden, dikwils zonder de natuur waargenomen of zelfs0de individu's gezien te hebben; en 't is te dezer oorzaake dat onzeNaamlyftmaakers zig alle oogenblikken vergiffen, en zo veele dwaalingen als regels fchrvven; wy hebben 'er reeds zo veele voorbeelden van gegeeven, dat men wel 'fterk bevooroordeeld zou moeten zyn om 'er aan te kunnen twyffelen. De Hr. Gmelin* fpreekt zeer verftandig over dit onderwerp, en zelfs by gelegenheid van het dier, dat hier in aanmerking koomt (y).
f v) De Arrali of Stepnie barani, die de gebergten van zuidelyk Siberië beflaan, van den vloed Irtifchlot aan Kamfchatka, zyn zeer levendige dieren, en die levendigheid fchynt hen buiten de klsffe der fchaapen uit te fluiten, en hen eer in die der herten te brengen; ik zal •er hier eene korte befchryving van geeven, die zal doen zien, dat noch de levendigheid,
Ee 3



zit
DE NATUURLYKK HISTORIE
Wy zyn overtuigd dat men, gelyk de Hr. Gmelin zegt, de Natuur niet kan Ieeren kennen,dan door een beredeneerd gebruik zyner zintuigen te maa-
noch de traagheid, noch de wol, noch het hair, daar het dier mede gedekt is, noch de kromme, noch de regte hoornen, noch die blyven, noch die,welken het dier alle jaaren ver» lieft, geene genoegzaam onderfcheidende kenmerken zyn, waardoor de Natuur haare ktaffen onderfcheidt; zy bemint de verfcheidenheid, en ik ben verzekerd, dat zo wy onze zintuigen beter willen te beftieren, dezelve ons tot veel onderfcheiderer kenmerken, wegens het verfchil der dieren leiden zoude dan wy gemeenlyk door onze rede vinden , dewelke deze onderfcheidende kenmerken doorgaans niet dan zeer oppervlakkig var. De uiterlyke gedaante van het dier, voor zo verre den kop, den hals, de pooten en den korten ft-iart betreft, gelykt naar die van het hert, waarnaar dit dier, gelyk ik gezegd heb, ook gelykt, door zyne levendigheid , in zoverre, dat men geneigd zou zyn te zeggen, dat het nog wild is; het dier, dat ik gezien heb, wierdt gezegd drie jaaren oud te zyn, en egter dorden tien mannen het niet aantaften om het t' onder te brengen; het grootfte van deze foort nadert in geftalte aan die van een damhert; dat, 't welk ik gezien heb, was van den grond tot boven aan «den kop anderhalve Rufïïfche el hoog; zyne lengte van de plaats, daar de hoornen uitkoomen, was van een en drie vierde el; de hoornen groeijen boven en digt by de oogen, regt voor de ooren; zy krommen zig eerft naar agteren, en vervolgens naar voren , als een cir> kei; het einde is wat naar om hoog en naar buiten gekeerdj van hunnen oorfprong af tot by na de helft zyn zy zeer gerimpeld; hooger zyn zy gladder, zonder dat zy dat egter volkomen fyn. Het is waarfchynlyk van dit maakzel der hoornen, dat de Ruften gelegenheid genomen hebben om aan dit dier den naam van wild fchaap te geeven,- zo men op de berigten van de bewooneren dezer ftreeken kan ftaat maaken, beftaat alle zyne kragten in zyne hoornen. Men zegt dat de rammen van deze foort dikwils vegten en malkanderen met de hoornen aanvallen, die zy zomtyds afftoottm; zodat men dikwils op de ftcppe deze hoornen vindt, welker opening by den kop groot is, dat de jonge voffen der /leppen zig dikwils van deze holligheden bedienen om zig daar In te bergen. Men kan ligtelyk de kragt berekenen, die 'er noodig is om zulk een hoorn aftefcheuren of te ftaan, dewyl deze hoornen zo lang net dier leeft, geftadig in dikte en langte toeneemen, en de plaats van hunnen overfprong aan 't bekken zal fteeds eene meerdere hardheid krygen; men zegt, dat een wel gegroeide hoorn, als de maat over de kromming genomen wordt, tot twee elle langte heeft, dar hy dertig en veertig Ruflïfche ponden weegt, en aan zyn oorfprong de dikte van een vuiftbeeft:de hoornen var» die, welken ik gezien heb, waren van een witagtig geele kleur, maar hoe ouder het dier wordt hoe meer zyne hoornen naar den bruinen en het zwartagtige trekken. Het draagt zyne ooren ten uiterften regt, dezelve zyn puntig en tamelyk breed; de voeten hebben ge. kloofde hoeven, en de voorfte pooten hebben drie vierde ellen hoogte; de agterfte hebben meer; als het dier zig op een effen gelyken grond overeind houdt, zyn de voorfte pooten altoos uitgeftrekt en regt, de agterfte zyn gekromd, en die kromming fchynt te verminderen, naar maate de gronden daar het dier overtrekt, fteiler zyn; de hais heeft eenige hangende plooijen; de kleur van 't geheele lighaam is graauwagtig met bruin gemengd; langs den rug is een geelagtige of liever rosagtige, of voffenkieurde ftreep, en men ziet diezelfde kleur voor en agter de pooten en aan den buik, alwaar dezelve wat bleeker is; die kleur duurr van 't begin van auguftus in den herfft en den winter, tot in de lente, op welker aannadermg de. ze dieren ruijen, en allerwegen rosagtiger worden; de tweede ruityd koomt op 't einde van july; zodanig is het maakzel der rammen:de geiten of wyfjes zyn altyd kleiner, en fchoon zy insgelyks hoornen hebben,zyn deze hoornen zeer klein en dun,in vergelyking van die, wel ke ik zo aanftonds befchreeven heb, en zy worden zelfs met den toeneemenden ouderdomweinig grooter; zy zyn altyd ten naaftenby regt, zy hebben geene rimpels, en ten naastenby de gedaante der hoornen van onze tamme bokken.
De inwendige deelen dezer dieren koomen overeen met die der andere herkaauwende dieren; de maag beftaat uit vier byzondere holligheden, en het galblaasje is zeer opmerkelyk; hun vleefch is goed om te eeten en heeft ten naaften by den fmaak van geiten vleefch; het vet inzonderheid heeft een lekkeren fmaak,gelyk ik hier boven reeds aangemerkt heb,op het getuigenis der volkeren van Kamfchatka; het voedzel van het dier is gras; zy koppelen in den herfft, en in de lente werpen zy één of twee jongen.
Door het hair,den fmaak van 't vleefch,de geftalte en de levendigheid behoort hef dier tot de klaffe der herten en hinden; de blyvende hoornen die niet afvallen, fluiten het buiten die



VAN DEN MOUFLON EN DE ANDERE SCHAAPEN. 223 ken, dan door te zien, waar te neemen, te vergelyken, en ziff ter zelfder
nZtf3Z &T ë n h3nd t£ maaken' waa™™n de dieren, die men nooit gezien heeft, en waarvan men niet dan den naam kent, onder Maffen brengt; die naam is dikwils dubbelzinnig, duifter, kwalyk-toi^en de? zelfs verkeerd gebruik verwart de denkbeelden, in'algemeen^^nSepaalende woorden, en verdrukt de waarheid in den Aroom der dwaaling Wv zvn Ls-
feWinTvVnT^f?' r * m°Ufl°nS kevende ^ en ^rnTdoil derdfenf • « 1 u?- Gme"n vergeleeken te hebben,dat de argali het zelf-
Tanden v ndr yii 1, f^T*',da] me? het in EuroPa in genoegzaam warme czCF)^J^mt^mMd®>. °P CvPrusC«), Sardinië en Corfica tb) üet wordt egter ook, en zelfs m grooteren getale, gevonden in alle de gebergten van ;t zuidelyk gedeelte van Siberië, onder een^Sek ee?
zvn \^£S^\ h£t fchynt daar zeIfs Sr00ter> «erker, welvaarender te zyn, net heeft derhalven eveneens het noorden en het zuiden kunnen bevolaI nJL Vne naïomdingfchap, huiffelyk geworden zynde, zal na langen tyd t^a,Ien va" fezen ftaat geleeden te hebben, verbafterd zyn, en z!l, volgens de verfchillende behandelingen en de verfchillende klimaaten, nieuwe
iiuiten net outten die klaffe. Zoude men dit dier n et moeien befchouwen als eenp ho™. dere kl.flb foraeetende en het voor den miifimon der Ouden erkennen f Het êAkt in de!
medegedeeld door den Hu. ». i/Isl,, »,n de flkïdemie der We\SkS^^SZ^I
nfh fi5 It?,1--anen n°emen hen thaDS m"fi°ne;zy hebben in pTaau van wolSr ielvk dat der bokken of liever een huid en een hair, dat niet veel verfchilt vand™^ en zy hebben hoornen gelyk de andere fchaapen, behalven dat dezelve^ alterwaards eek Ómd zyn; zy zyn van grootte en dikte als een middelmaatig hert; zy zyfne te^ been en 7J
Ita fê end 1lwafrrménrhne? £ S" ^t^? ™ b°VenIeer V00r m™ S
pel pal dSp-er /4m5o ^ C°rd°am °f C°rd°Uani n0emt' D""iption des IJles de VAubl*
Ö fi«r ^,'-M'- CP',U fW ,«* a6 ^ 9^dam accepi ccetera fereqovi
iXLd^/7Ü/t^lbut aUett' .n°n 'T^ ««"' ^itudine
TistsSt iSsr^Aw^tir&veiari> eurfu velecifm9'cw-



224 DE NATUURLYKE HISTORIE
karakters, daar toe betrekkelyk, nieuwe hoedanigheden en lighaams gefteldheid gekreegeu hebben ; welk alles zig in de volgende geflagten voortplantende ons huiflelyk fchaap, en alle de andere raifen van fchaapen, door ons gemeld, hebben voortgebragt.
BTVOEGZEL TOT DE NATUURLYKE HISTORIE VAN DEN MOUFLON EN VAN ANDERE VREEMDE SCHAAPEN.
geeven hier nog eenige afbeeldingen van vreemde fchaapen (PL XXVII* en XXVIII*) van een ram en een fchaap, welker tekening my toegezonden is door wylen den Hr. Colinson, lid van de koninglyke maatfchappy te Londen, onder de naamen van Valachian ram, en Valachian eve, dat is te zeggen ram en fchaap van Walachijen. Dewyl die bekwaame Natuurbefchouwer kort daarna overleden is, heb ik niet kunnen te weeten koomen, of dit ras van fchaapen, welker hoornen zo verfchillende zyn van dat der anderen, in Wallachije gemeen zy,dan of het flegts twee individu's zyn, die toevallig bevonden zyn te verfchillen van de gemeene foort van rammen en fchaapen van dat zelfde land.
Wy geeven ook de afbeelding (Pl. XXIX*) van een ram, welken men in de voorftad St. Germain in 1774 vertoonde, onder den naam van ram van de Kaap de Goede-hoop ; diezelfde ram was in 't vorig jaar aan 't Publiek aangeboden onder den naam van ram van Mogoliën met den dikken ftaart', maar wy zyn te weeten gekomen, dat hy te Tunis gekogt was, en wy hebben geoordeeld, dat het inderdaad een ram van Barbarye was, welke niet verfchilt van dien, waarvan wy hierna de afbeelding geeven op Pl. XXXIII, dan in den ftaart, die veel korter, en tevens platter en breeder is aan het bovenfte gedeelte. De kop is ook evenredig zwaarer,en gelykt naar dien van een Indifchen ram; het lighaam is wel bedekt met wol, en de beenen zyn kort, zelfs in vergelyking van onze fchaapen; de hoornen verfchillen ook wat in gedaante en grootte van die van 't Barbaryfche fchaap; wy hebben dit dier den ram van Tunis genaamd, om het te onderfcheiden van het ander; maar wy houden ons verzekerd, dat zy beiden van hetzelfde land van Barbarye, en van zeer nagrenzende raffen zyn (c).
Ein-
(0 Dc ram van Tunis verfchilt van dien onzer geweften niet flegts in zyn dikken en bree den ftaart; maar ook in zyne evenredigheden; hy is laager op de beenen, en zyn kop fchynt fterk en meer geboogen dan die van onze rammen ; zyn onderfte lip loopt puntsgewyze aan 't eind van 't kaakebeen af, en maakt den haazen bek. Zyne hoornen die een krul maaken, loopen agterwaards, zy zyn zes duimen lang in een regte lyn gemeeten, en hebben tien duim en ééne lyn flingering, tegen twee duimen twee lynen dikte aan den oorfprong; zy zyn wit en met rimpels geringd gelyk in de andere rsmmen. De hoornen, die over de ooren gaan, maaken dezelve hangende, zy zyn breed en loopen in een punt uit. Dit huiffelyk dier is zeer wollig, inzonderheid op den buik, de dijen,den hals, en den ftaart. Zyn wol op verfcheiden plaatfen meer dan zes duimen lang, zy is in 't algemeen wit, uitgezonderd dat 'er een donker vaal op de ooren is, en dat het grootfte gedeelte van den kop en de voeten ook donker
vaal



XE BEL IEH A7ALACHIEN .



■






■JZme XI. XXVIll*
XA BRXBIS VALACHIEUE.



LE BELLER DL TXJJSIS









;Z2^ JCI . I/. XOT*
X,E MOllVAWr.



VAN DEN MOUFLON EN ANDERE SCfJAAPEN. iz$
Eindelyk geeven wy ook de afteekening (PL XXX*) van een ram,welken men insgelyks in de voorftad St. Germain in 1774 vertoonde, onder den naam van morvant van China. Die ram is hier in zonderling, dat hy eene foort van maanen op den hals draagt, en dat hy op de borft en onder den hals zeer lang hair heeft, 't welk neerhangt en eene foort van lange das maakt, van rolfe en
vaal zyn naar het bruine trekkende. Het geen deze ram zonderling heeft, is de ftaart, die hem het geheele agterfte bedekt; hy is elf duimen breed , en tien duimen negen lynen lang. Dit vleez'g gedeelte is rond, en loopt met een klein wervelbeendje.dat vier duimen en drie lynen langte heeft, in een punt uit, onderden buik tuffchen de beenen gaande, of regt ne. derdaalende. Als dan fchynt de vlok wol aan 't einde van den ftaart de aarde te raaken. Deze ftaart is als ingedrukt en hol van boven, zo wel als van onderen , zinkt in 't midden en maakt een klein gootje; het bovenft van dezen ftaart, en het grootft gedeelte van deszelfs dikte zyn bedekt met lange witte wol, maar het onderft heeft geen hair of wol ,en is bloot verfch vleefch, zodat men dezen ftaait opligtende, zou denken de billen van een kind te zien.
Lengte des lighaams in een regte lyn gemeeten van het einde van den bek tot
aan den aars. . . 3, g. o.
Lengte van den kop van het einde van den bek tot aan 't begin der
hoornen. . . . o. 7. ir.
Lengte van 't oog van den eenen hoek tot den anderen. , o. 1. 2.
Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen. . G. 3. g'.
Afftand tuffchen den voorften hoek en 't eind der lippen. . 0t 5> IO>
Lengte der ooren. . . o. 5. 1.
Breedte van de bafK . . . o. 1. 5.
Afftand tuffchen de ooren en de hoornen, . 0< I#
Afftand tuffchen de twee ooren beneden gemeeten. . 0, 4,
Lengte van den hals. . ♦ . o. ïo. o!
Omtrek by den kop. . . 1. 6. 4.
Hoogte van het voorfte!. . . 2. o, o.
Hoogte van het agterfte!. . . 2. 2. 1'.
Omtrek des lighaams 3gfer de voorfte pooten gemeeten. . 3, 2. 6.
Omtrek op de dikfte plaats. . . 3. 8. 2.
Omtrek voor de agterfte pooten. . . » ^ 3*
Lengte van den ftomp des ftaarts. . • . 1. 1! 9'.
Zyne breedte. . . , o. ir. o.
Lengte van den arm, van den elleboog tot aan de knie. . o. 7. 9.
Lengte van de pyp. . . , o. 5. 6.
Lengte van de koot. . . , o. 1. rj.
Onntrek van de kroon. . , q. 4. 1'.
Hoogte van 't onderft des voets tot aan de knie. . j, 4, g[
Lengte van de dij van de kniefchyf tot aan de wade. . j. o. 3."
Lengte van de pyp van de wade tot aan de kogel. . o. 6. 8*.
Lengte der fpoorgezwellen. . , o. 2! 1*.
Hoogte der hoeven. . . . o. 1!
Lengte van de voorhoef af tot aan de hiel in den voorften voet. o. 3" 2!
Lengte in de agterfte voeten. . . o. 2. 5.'
Lengte van de twee hoeven te famen genomen in den voorften voet, o. j. 10".
Breedte in de agterfte voeten. . . o. 1.
Afftand tuffchen de twee hoeven. , ; o! o! 2."
Omtrek der beide hoeven van de voorfte voeten. o. 7. g'.
Omtrek van de agterfte voeten. . o. 6. 5'.
XI. Deel. Ff



S25 DE NATUURLYKE HISTORIE
gryze hairen gemengd, omtrent tien duim lang, en ruw in 't aanraaken. Hy heeft op den hals ook een ftreek regt opftaand maanhair, niet dik, maar dat zig tot op 't midden van den rug uitftrekt. Dit hair is van dezelfde kleur en lievigheid als dat van de das;alleenlyk is het korter en met bruin en zwart hair gemengd. De wol die het lighaam bedekt,is wat gekroesd,en aan 'teindezagt in 't aanraaken, maar aan dat gedeelte, 't welk digt aan 't lighaam van het dier zit, is zy regt en ruw. In 't algemeen is hy omtrent drie duimen lang, en van eene helder geele kleur; de beenen zyn donker ros; de kop is gevlakt met meer of min vaale tinten, de ftaart is vaal, en voor 't grootft gedeelte wit,en ten opzigte van de gedaante gelykt hy vry wat naar den ftaart van een koe, zynde aan 't einde met hair bezet. Deze ram is laager op zyn pooten dan de andere rammen, daar men hem mede zoude kunnen vergelyken; het is naar den Indiaanfchen,hier na op Pl. XXXIV verbeeld, dat hy meer dan naar eenigen anderen gelykt. Zyn buik is zeer dik, en flegts veertien duimen nega lyn en (d~) boven de aarde verheven.
voeti duim. lyn."
(d) Lengte des lighaams in een regte Jyn gemeeten van den fnuit tot
aan den aars. . 3-7. ï.
Lengte des lighaams over deszelfs oppervlakte gemeeten. . 4. 3. o.
Hoogte van het voordel. . . 2. 9. 9.
Hoogte van het agterftel. . . 2. 8. o.
Lengte van den kop van 't einde van den fnuit tot aan 't begin der hoornen, o. 8. o.
Lengte van 't oog van den eenen hoek tot den anderen. . o. 1. 3.
Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen. . o. 3. 10.
Afftand tuffchen den voorften hoek en 't eind der lippen, . o. 6. o.
Lengte der ooren. . . o. 5. 3.
Breedte aan de bafis. . . * o. i. 6.
Afftand tuffchen de ooren en hoornen. .. . o. o. 7.
Afftand tuffchen de ooren om laag gemeeten. . o. 1. 4.
Lengte van den hals. . . . o. 5. 1.
Omtrek by den kop. , i 1. 5. 2.
Omtrek des lighaams agter de voorfte pooten. . 3, 3. 3.
Omtrek aan de dikfte plaats. » . 3. 3. g.
Omtrek voor de agterfte pooten. » . 3. 2. 4.
Lengte van den ftomp des ftaarts, . i r. 2. 7.
Zyne breedte. • . . o. 1. 3.
Lengte des arms van den elleboog tot aan de knie. . o. 9. r.
Lengte van de pyp. . . .. o. 7. r.
Lengte van de koot. . . o. 2. 6.
Omtrek van de koot. . • • o. 3. 3..
Omtrek van de kroon. . . . 0. 5. 10.
Hoogte van 't onderft van den voet tot aan de knie. .' 0< 0> 7>
Lengte van de dij van de kniefchyf tot aan de wade. . o. 10. 10,
Lengte van de pyp van de wade tot aan de kogel. ^ 0. 7. o.
Lengte van den voorvoet. . .. c. 4. ioi
Lengte der fpooren. . • . o. 2. 3.
Hoogte der hoeven. . . . o. 1. o.
Lengte van de voorhoef tot aan de hiel aan den voorvoet. . o. 4. 9.
Lengte van den agterftên voer. . . o. 3. 8.
Breedte van denzelfden voet. . . 0. lm IO#
Afftand tuffchen de twee hoeven. . . 0.0. 3.
Omtrek der beide hoeven van den voorften voet. _ o. 1 u 4.
Omtrek van de hoeven van den agtervoet .. . o. 9. 6.



VAN DEN MOUFLON EN ANDERE SCHAAPEN. 227
De Hr. de Seve, die de afmeetingen gedaan, cn de befchryving van dit dier en den ram van Tunis gegeeven heeft, voegt 'er by, dat de dikte van zyn buik het voor een draagend fchaap deedt neemen. De hoornen zyn ten naasten by gelyk die van onze rammen;maar de hoeven der voeten zyn niet verheven , en zyn langer dan die van den Indiaanfchen ram.
Wy hebben gezegd,en wy herhaalen het hier, dat de mouflon de eenige en oorfpronkelyke dam is van alle andere fchaapen, en dat zyne gefieldheid fterk genoeg is om in koude, gematigde en heete klimaaten te kunnen beftaan; zyn hair is flegts meer of minder dik, meer of minder lang naar de verfchillende lugtftreek. De wilde rammen van Kamfchatka, zegt de Hr. Steller, hebben den gang van de geit, en het hair van het rundier. Hunne hoornen zyn zo groot en zo dik:,dat zommige tot vyf-en-twintig of dertig ponden weegen. Men maakt 'er vazen, lepels, en andere huisgeraaden van; zy zyn ook zo levendig en zo vaardig als de rheebokken; zy onthouden zig op de rotzigfte bergen, en tuffchen afgronden en ftylten; hun vleefch is lekker, gelyk ook het vet, dat zy op den rug hebben; maar het is om hunne vagten te bekoomen, dat men de moeite neemt om jagt op hen te maaken (e).
Ik denk, dat'er tegenwoordig zeer weinige, of liever dat 'er geene waare mouflons op 't eiland Korfika gevonden worden. De groote krygs-beweegingen, die in dat eiland voorgevallen zyn, zullen waarfchynlyk hunne volkomene verdelging uitgewerkt hebben; maar men vindt daar nog fpooren van hun oud beftaan in de geftalte zelve van de raifen der fchaapen, die daar nog werkeiyk beftaan. In de maand van auguftus 1775, was hier eenKorfifche ram, die aan den Hertog de Ia Vrilliere toebehoorde; hy was niet groot, zelfs in vergelyking van een fchoon franfch fchaap, dat men hem tot gezellin gegeeven hadt: die ram was geheel wit, klein, en laag op de pooten, de wol was lang, en vlokkig: hy hadt vier breede en zeer lange hoornen, waarvan de twee bovenfte de aanmerkelykfte waren; en deze hoornen hadden rimpels, gelyk die van den mouflon.
In de landen van 't Noorden van Europa, gelyk in Denemarken en Noorwegen , zyn de fchaapen niet fraai; en om de foort te verbeteren, laat men van tyd tot tyd rammen uit Engeland koomen. Op de eilanden die aan Noorwegen grenzen, laat men de fchaapen het geheele jaar door in 't open veld; zy worden grooter en dikker, en hebben beter en fraaijer wol dan die, welke door de menfehen worden opgepaft. Men wil, dat die rammen, die in volle vryheid leeven, altyd den nagt doorbrengen aan dien kant van het eiland, van waar des volgenden daags de wind moet koomen; het welk tot waarfchouwing verftrekt voor de zeelieden, die op deze waarneeming altyd acht geeven (ƒ).
Op Ysland verfchillen de rammen en fchaapen hier in voornaamlyk van de onze, dat zy bykans alle grooter en dikker hoornen hebben ; daar worden verfcheiden gevonden, die drie, en zommige die 'er vier, vyf, en
(e") Hifi. Cénér. des Voyages. tom. XIX. pag. 252.
(ƒ) Hifloire naturelle de la JUorwege par Pontopp.dan. Journal ètranger. Juin 1756.
Ff st



228 DE NATUURLYKE HISTORIE
zelfs meer hebben: men moet evenwel niet denken, dat deze byzonderheid zig tot het geheele ras der Yslandfche rammen uitifrekke, en dat zy daar allen meer dan twee hoornen hebben: want onder een troep van vier of vyf honderd fchaapen, vindt men naauwelyks drie of vier die vier of vyf hoornen hebben; men zendt deze naar Koppenhagen als'eene zeldzaamheid, en men koopt hen op Ysland duurder dan de andere het welk alleen genoeg is om te bewyzen dat zy daar zeer zeldzaam zyn (g).
(g) Hifloire générale des Voyages, tome XVIII, pag. 19*



Tom XI. ' 26. XXIX.
LE MOTJFFLON.






BESCHRYVING VAN DEN MOUFLON. 129
B E S C H R T VI N G VAN DEN MOUFLON.
Schoon de mouflon (TV. XXIX) met hair en niet met wol bedekt zy, heeft hy evenwel meer overeenkomfl: met den ram dan met eenig ander dier: want zyn neusbeen is krom geboogen, en zyn voorhoofd minder verheven dan dat van den bok; hy heeft een indrukzel voor den voorden hoek van het oog ; hy heeft ook gelyk de ram, de oogen digter by de hoornen geplaatft, en de ooren minder lang dan de bok ;.de hoornen gelyken volmaakt naar die van den ram; want zy zyn van eene geelagtige kleur, en hebben drie vlakke zyden; zy maaken een ftuk van een cirkel uit, dat zig tot boven de ooren uitftrekt, en dezelve ftaan fchuinfch van agteren naar buiten gerigt.
Het eind van den fmoel en de binnenkant der ooren van den mouflon, die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, hadt eene witte kleur, met eene ligte tint geel vermengd; het agterft gedeelte van het neusbeen, her voorhoofd, de zyden van den kop, de buitenkant der ooren, het agterft gedeelte van het onderft kaakbeen, en de keel hadden eene gemengde kleur uit wit, grys, en afchgraauw bruin beftaande; het wit hadt de overhand rondom de oogen en op de keel; de zyden van den hals, de ruimte die tuffchen den fchouder en den elleboog zit, de buikzyden-, het kruis, de ftaart, en de buitenzyde van de dije en van den agterpoot, onder de knie hadden eene rosagtige vaale kleur, naar die van het hert gelykende; het agterft van den kop, de fchouder, de arm, de voorarm byna geheel, de zyden van de borft.en de binnenkant van den agterpoot onder de knie hadden eene bruine kleur; deze . kleur maakte eenen ftreep langs het onderft gedeelte van de buikzyden , en op het voorfte van de dije en van een gedeelte van den agterpoot onder de knie; daar was eene andere zwarte ftreep, die zig langs de bovenfte zyde van den hals op den fchoft en langs den rug tot aan het midden uitftrekte; die ftreep wierdt geëindigd door een groote vlak van dezelfde kleur; daar liepen ook naaft aan de zyden van de witte kleur van den keel twee zwarte ftreepen, die zig onder dit wit vereenigden; het onderft gedeelte van den hals,en het voorfte gedeelte van de borft, hadden eene zwarte kleur; het onderft van het agterft gedeelte der borft, de oxels, de elleboog, de agterfte zyde van den voorarm, de pyp en al het overige van den voorften poot, de buik, de balzak, de bilnaad, de liezen, de binnenkant der dijen, de pyp, en het overige der agterfte pooten waren wit van kleur, vermengd met eene tint geel en zelfs vaal; doch beide deze kleuren vertoonden zig veel duidelyker op zommige plaatfen dan op andere; daar zat ook een weinig grys en zelfs wit aan elke zyde van den aars, ten naaftenby gelyk by het hert.
Deze mouflon hadt ftyf en kort hair; maar hy was in den ruityd op het eind van november geftorven, het langfte hair hadt tot vier duimen lengte, en zat voor aan de borft; dat van de andere deelen des lighaams was flegtsomtrent , anderhalven duim lang.
Ff 3



I
23° DE NATUURLYKE HISTORIE
_ voet. autra. iyn. Lengte van het geheele lighaam in eene regte lyn gemeeten van het
eind van den fmoel tot aan den aars. . 3. 8. o.
Hoogte van het voorfte ftel. . . 2. j. 6.
Hoogte van het agterfte ftel. « . 2. 6. o. Lengte van den kop van het eind van den fmoel tot aan het begin
der hoornen. . . . o. 7. 6.
Omtrek van den fmoel agter de neusgaten gemeeten. • o. 7. 8.
Omtrek van den bek. . . . o. J. 2.
Afftand tuffchen de hoeken van het onderft kaakbeen. o. 2. 8»
Afftand tuffchen de neusgaten om laag gemeeten. • o. o. 4 J.
Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen. o. 1. o,
Afftand tuffchen de beide oogleden wanneer zy geopend zyn. o. o. 7.
Afftand tuffchen den voorften hoek en het eind der lippen. o. 6. o.
Afftand tuffchen den agterftên hoek en het oor. . o. 2. o. Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen in eene regte lyn
gemeeten. . . o. 3. 8.
Dezelfde afftand over de kromte vaD het neusbeen. . o. 4« 7«
Omtrek van den kop voor de hoornen gemeeten. • 1. 4. f5.
Lengte der ooren. . . . o. 3. 8.
Lengte van de bafis over de buitenfte kromte gemeeten. o. 2. 8.
Afftand tuffchen de ooren en de hoornen. . o. o. II.
Afftand tuffchen de beide ooren om laag gemeeten. . o. 5. o.
Lengte van den hals. . . . o. 10. o.
Omtrek by den kop. . . 1. o. 6.
Omtrek by de fchouders. - . . 1. 4. o.
Hoogte. . . o. 5. 3*
Omtrek van het lighaam agter de voorpooten gemeeten. 2. 4. o.
Omtrek op de dikfte plaats- . • 2. 4. 6.
Omtrek voor de agterpooten. • • 1. 9» o.
Lengte van den ftomp van den ftaart. • o. 3. 8.
Omtrek aan zyn begin. . . • o. 2. 3.
Lengte van den arm, van den elleboog af tot aan de knie. o. 9. 8.
Omtrek op de dikfte plaats. . • o. 7. o.
Omtrek van de knie. . • • o. 4. 6.
Lengte van den pyp. . • o. 6. o.
Omtrek op de dunfte plaats. . • • o. 3. o.
Omtrek van den kogel. . • o. 4. 6.
Lengte van den koot. . • o. 1. 5.
Omtrek van den koot. . • o. 4. o.
Omtrek van de kroon. . • . o. 4. 0.
Hoogte van het onderft van den voet af tot aan de knie. o. 10. 6.
Afftand van den elleboog tot aan den fchoft. . 1.0.0.
Afftand van den elleboog tot aan het onderft van den voet. I. o. 0.
Lengte van de dije, van den kniefchyf tot aan de waade. o. 11. 4.
Omtrek by den buik. . • • o. 10. 6.
Lengte van den pyp van de waade tot aan den kogel. . o. 9. o.
Omtrek. . . • °" 1' V
Lengte van de fpoorgezwellen. • • o. o. 1 r.
Hoogte van de hoeven. . °* 2' 4» Lengte van den voorhoef af tot aan den hiel aan de voorlte
voeten. . • • " , "
Lengte aan de agterfte voeten.. • • IO«



BESCHRYVING VAN DEN MOUFLON. a3I
Breedte van de beide hoeven te zamen genoomen san de voor- '
fte vleten. . . .016
Breedte aan de agterfte voeten. . , o* 1" 4*
Afftand tuffchen de beide hoeven. . D^ Q* ^\
Omtrek van de be.de hoeven te zamen genoomen aan de voor- " '
fte voeten. . . ( ,
Omtrek van dezelven aan de agterfte voeten. " 0 5'
Deze mouflon woog een-en-vyftig en een half pond; het netvlies, de vier maagen en de darmen zyn in gedaante en plaatfing gelyk aan die van den ram bevonden, behalven de groote bolrondheid van den pens,die grooter en vooruitfteekender was dan die van den ram: de vier maagen openende heb ik opgemerkt dat zy door hunne inwendige deelen van de maagen van 'den os van den ram, en van den bok verfchilden,gelyk de maagen van het hert(7;)' van het damhert, en van den rheebok,van die der tamme dieren verfchillen • en zelfs de tepels van den pens van den mouflon waren nog kleiner naar evenredigheid dan die van het hert en andere wilde dieren, die in dit werk befchreeven zyn geworden ; de maazen van het netwerk van den muts hadden minder uitgeftrektheid by den mouflon dan by den ram, en de tepels van de bladen van de derde maag waren kleiner en minder verheven.
De lever en de milt van den mouflon hadden dezelfde gedaante en dezelfde plaatfing als de lever en de milt van den ram, maar zy waren minder dik • het galblaasje van den mouflon was platter dan dat van den ram, en bevattede een vogt van eene geelagtig bruine kleur, terwyl het galblaasje van een ram, die te gelyker tyd als de mouflon ontleed wierdt, veel grooter en byna «reheel vol was van een vogt dat eenige tinten geel en groen hadt; daar wierden geene.botjes in de lever van den mouflon, noch in deszelfs galblaasje avonden gelyk men in de rammen, de fchaapen, enz. vindt; de lever wooV vyftien oneen, en de mdt eene once en zes drachmen.
Het alyleefch en de nieren hadden hetzelfde maakzel als in den ram,zv waren minder op een gepakt; het hart hadt dezelfde gedaante als dat van den ram, maar het is my voorgekoomen naar evenredigheid grooter te zvn - de mouflon geleek ook naar den ram door de gedaante, het maakzel en het'getal der kwabben van de long; doch dezelve waren minder van eikanderen gefcheiden.
De tong geleek naar dien van den ram,gelyk ook het voorfte gedeelte van het ftrotklepje; het verhemelte was met dertien groeven doorfheeden, selvk aan die van den ram,en daar hadt geen merkelyk verfchil van gedaante en van legging plaats tuffchen de groote en kleine herffenen van dit dier, en diezelfde deelen by den mouflon; de groote herffenen woogen drie oneen en zes drachmen en de kleine herflenen drie drachmen en agttien greinen
Het roedehoofdje geleek naar dat van den ram door zyne gedaante en'vooral door het uitwasje dat hetzelfde eindigde; de pisbuis ftak ook, gelyk die van den ram, buiten uit, en welker lengte van dertien lynen voorby het einde va"
(£) Zie het VI Deel van dit werk, btedz. 35 enz.



iji DE NATUURLYKE HISTORIE
het roedehoofdje was; de plooi van de roede hadt omtrent eenen duim lengte; deszelfs koorden, de pisblaas, de zaadballen, enz. waren gelyk aan diezelfde deelen in den ram gezien.
voet. duim. lyn.
Lengte van den pens van voren tot agteren, van den muts af tot aan
het eind der bolrondheid van de linker zyde. . i. o. o.
Breedte. • • • i. o. o.
Hoogte. . . . o. 7. o.
Dwarfche omtrek van het lighaam van den pens. . 2. 8. o.
Omtrek van denzelven in de lengte genoomen, van voren by den flokdarm, en van agteren op den kruin van de groote bolrondheid
gemeeten. . . • 3. o. o>
Omtrek van den hals van den pens. . 1. 3. 6.
Diepte van de infnyding die denzelven van het lighaam fcheidt. o. 2. 6.
Omtrek van den bodem der regter bolrondheid. . 1. 6. 6.
Omtrek van den bodem der linker bolrondheid. . o. 9. 6.
Diepte der infnyding die de beide bolrondheden van een fcheidt. o. 3. o.
Lengte van den muts. . . o. 6. o.
Omtrek op de dikfte plaats. . . I. 3. o.
Groote omtrek van den boekenpens. . * o. 10. 3.
Kleine omtrek . . • o. 9. o.
Omtrek van het lighaam der lebbe in de lengte gemeeten. 2. 3. o.
Dwarfche omtrek br> de dikfte plaats. • • 1. 2. 6.
Omtrek van den flokdarm. .. • .0. 2. 6.
Omtrek van den portier. . . o. 2. 6.
Lengte der langfte tcpelen van den pens. * o. o. 1 £.
Breedte. . . • o. o. o f.
Hoogte der tuffchenfehorten van het netwerk van den muts. o. o. o£.
Middellyn van de grootfte vakken van het netwerk. . o. o. 7.
Lengte van de groef van den muts. . . o. 2. 2.
Breedte. • • • o. o. 6.
Breedte der grootfte bladen van de derde maag. . o. 1. 2.
Breedte der middelften. . • 0.0. 6.
Hoogte der grootfte plooijen van de lebbe. . o. o. 8.
Lengte der dunne darmen van den portier tot aan den blinden darm. 66. 6. o.
Omtrek van den twaalfvingerigen darm op de dikfte plaatfen. o. 2. 3.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 2. o.
Omtrek van den nugteren darm op de dikfte plaatfen. o. 2. o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. • • o. j. 9.
Omtrek van den omgeboogen darm op de dikfte plaatfen. o. 3. o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . • o. 2. 3.
Lengte van den blinden darm. • • o. 10. o.
Omtrek op de dikfte plaats. . • o. 8. 9.
Omtrek op de dunfte plaats. . • O- 7- <*»
Omtrek van den kronkeldarm op de dikfte plaatfen. • o. 7. o.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 2. 3.
Omtrek van den regten darm by den kronkeldarm. . o. 3. o.
Omtrek van den regten darm by den aars. • °- 4- °.
Lengte van den kronkel-en regtendarm te zamen genoomen. 16. 6. o.
Lengte van de geheele darmbuis, zonder den blindendarm. 83. o. o.
Lengte van de lever. . . • o. 4. 9.
Breedte. . . . o. 8. 9.^



BESCHRYVING VAN DEN MOUFLON. 233
_ ;■■ _ voet. duim. lyn.
Deszelfs grootfte dikte. ; , o. o. 11.
Lengte van het galblaasje. . . o. 2. 5.
Deszelfs grootfte middellyn. . , 0.0. 10»
Lengte van de milt. , . 0'. 5. 6»
Breedte. . , . O. 2. 10.
Breedte van het regter eind. . . o. 1. 9.
Breedte van het linker eind. , . o. 2. 9.
Dikte. . . .0. o. 3t.
Dikte van het alvleefch» . , 0.0. 3.
Lengte der nieren. . , , o. 2. 11.
Breedte. . .0.' u 7.
Dikte. . . . o. o. 10,
Lengte van het peesagtig middelpunt van de holleader tot aan de punt. o. 3. 1.
Breedte. . . . o. 2. 10.
Breedte van het vleezig gedeelte tuffchen het peesagtig middelpunt
en het borftbeen. . . , o. 3. 3.
Breedte van elke zyde van het peesagtig middelpunt. . o." 4. 6".
Omtrek van den bodem van het hart. . Q. 8. 9»
Hoogte van de punt af tot aan het begin van de longen-flagader. o. 4. *•
Hoogte van de punt af tot aan het longenzakje. . o. 3. o.
Middellyn van de groote flagader van buiten naar buiten gemeeten. o. o. 7.
Lengte van den tong. . 0_ r 2.
Breedte van deszelfs voorfte gedeelte vau he" toumpje tot aan
het eind. , . . o. 1. 4.
Breedte van den tong. . , o. o. 10.
Breedte van de groeven van het verhemelte. , 0. 0) 2.
Hoogte van de randen. . . q*. q* 0i,
Lengte der randen van de opening van het ftrottenhoofd. o! o! 8.
Breedte dierzelfde randen. . . 0.0. 2.
Afftand tuffchen derzelver onderfte einden. . o, 0[ 3,
Lengte van de groote herffenen. . . o. 2. 0.
Breedte. , : , o. 2'. 6»
Dikte. . . . ; O. I. Sm
Lengte van de kleine herffenen. . . o. 1. 2.
Breedte. . . .0". 1. 4.
Dikte. . . . . o. 1. o.
Afftand tuffchen den aars en den balzak. . o. j. 6.
Hoogte van den balzak. , , 0"# ». 9.
Dikte. , , # o'. 2. o.
Breedte. . . . o. 3. 9.
Afftand tuffchen den balzak en de opening van de voorhuid. o. j. 6.
Afftand tuffchen de randen van de voorhuid en het eind van het roedehoofdje. . , . o. 2. 2.
Lengte van het roedehoofdje, . , 0.1. 6.
Breedte. . g .0'. o. 4.
Dikte. . . ; o. o. J.
Lengte der roede van de vaneenfplyting der holagtige lighèamen tot
aan de inplanting van de voorhuid. . . o. 10. o.
Breedte van de roede. , , ; o o 4 i.
Dikte. . . o. o. y.
Lengte der zaadballen. . , o. 2. 9.
Breedte. . ; . o. 2. 1!
Dikte. . . , o. 1. <y.
A/. Deel. Gg



434 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lyn.
Breedte van den opperbal. . . o. o. 8.
Dikte. . • ■ o. o. i.
Lengte der afvoerende vaten. . . o. 9. 6".
Middellyn over het grootft gedeelte van derzelver lengte. o. o. o f.
Middellyn digt by de blaas. . . 0.0. 3.
Lengte van de koorden der roede. • . o. 9. o.
Middellyn. • .. • O. o. 1.
Groote omtrek van de blaas. « • o. 9, 6.
Kleine omtrek. <• « • o. 8. 6.
Lengte der zaadblaasjes, • . o. 1. 3.
Breedte, . • • • o. o. 9.
Dikte. . • • o. o. 3J.
Lengte van de pisbuis, . « o. 3. 9.
Omtrek • ► °> o. 9-
Het geraamte (Pl. XXX) van den mouflon gelykt zo volmaakt naar dat van den ram (i) dat het my is voorgekoomen daar flegts van te verfchillen door het voorhoofdsbeen, dat by den mouflon niet holrond is tuffchen de beide oogen, gelyk by den ram, benevens door de afmeetingen der beenderen die in de volgende tafel zyn opgetekend.
voet. duim. lyn.
Lengte van den kop van het eind des bovendien kaakbeens tot aan
de tuffchenwydte der hoornen. • . o. 7. 8.
Breedte van den kop ter plaats van de oogputten. « o. 4. 7.
Lengte der hoornen. . • 1. 5. 8.
Omtrek aan de bafis. • • O. 7. 6.
Lengte van het fchouderbeen. . . o. 6. 3.
Omtrek op de dunfte plaats. . • o. 2. 3.
Lengte van de ellepyp. ■ . o. 8. 4.
Lengte van het ftraalbeen. .. o. 6". 9'
Breedte van het midden des beens. . o. o. 8.
Lengte van het dijebeen. . • o. 7. 10.
Omtrek van het midden des beens. . ; o. 2. 4.
Lengte van het fcheenbeen. . « • . o. 9. 2.
Omtrek van het midden des beens. i . o. 1. 11.
Lengte van de pypen der voorfte pooten. . o. y. 6".
Breedte van het midden des beens. ■ o. o. 7.
Lengte van de pypen der agterfte pooten. . o. 6. o.
Breedte van het midden des beens. . o. o. 6.
(i) Zie het V Deel van dit Werk, bladz. 23.



To,u.Xl. P/.XXX









/cm.\ /■ IV. XXXI.
le Beller d ' islande .



la Brebis d' isla^de .






BESCHRYVING VANEEN YSL ANDS C I-I EN R AM. 23?
Gg vu
BESCHRTVING VAN EEN TSLANDSCHEN RAM.
De Yslandfche ram (TV. XXXI j gelykt naar onze rammen, door de gedaante des lighaams en van den kop; hy verfchilt daar niet van dan door de gedaante der hoornen, door de lengte van zynen ftaart, en door de hoedaanigheid van zyne wol. De Yslandfche ram, die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, hadt drie lange hoornen, die geplaatft waren, een aan elke zyde van het voorhoofd, en een tuffchen de beide anderen in; de beide zydelingfche hoornen waren naar om laag en naar binnen geboogen, ten naastenby gelyk onze rammen; de linker hoorn ftrekte zig naar voren uit, en kwam met zyn eind zo naa aan den bek, dat hy het dier hinderde : ook hadt men denzelven aan zyn eind afgefneeden; de middelfte hoorn was bovenwaards gerigt, zo dra dezelve uit het voorhoofd te voorfchyn kwam, ter lengte van twee duimen, en verder np hong dezelve zig naar de linkerzyde tot aan het eind toe; maar dezelve hadt veel minder krnmrp. dan de zydelyke hoorns; de drie hoorns waren niet regelmaatig op het voorhoofd geplaatft; de regter hoorn fcheen op dezelfde plaats te ftaan alwaar de regter hoorn ftaat by die rammen die 'er flegts twee hebben, de middelfte en de linker hoorn van den Yslandfchen ram fcheenen ter plaats te ftaan alwaar de linker hoorn van andere rammen ftaat, maar zy ftaaken voorby die plaats uit tot op het midden van het voorhoofd en van het linker flaapbeen; de middelfte hoorn was de grootfte,en raakte met haare bafis aan de twee zyde hoornen; de linker hoorn was kleiner dan de regter.
De Yslandfche ooi (TV. XXXII) hadt flegts twee hoornen; die van de regter zyde ftont naar agteren gerigt, en was naar om laag geboogen; de linker was naar buiten gerigt, en zeer fterk naar om laag geboogen; de ftaart van het mannetje en van het wyfje was zeer kort._
De wol van den Yslandfchen ram verfchilde veel van die van onze rammen ; dezelve was dik , lang , glad , hard , en tot agt duimen lang op alle gedeelten van het lighaam, behalven op den kop,, op den ftaart, op het onderft der pooten, enz. deszelfs kleur was rosagtig bruin,byna op het geheele lighaam; de wol van het onderft van den hals en van het voorfte van de borft was zwart of zwartagtig; onder die lange wol zat eene andere foort, die fyner, gladder, zagter en korter, was, meer naar dien van onze fchaapen geleek, en eene afchgraauwe kleur hadt; de wol van den kop was zeer kort, dezelve hadt eene zeer bleek vaale kleur, met eenige tinten bruin; het eind van den fmoel was witagtig; de ftaart was zwart; aan het onderft van de agterpooten zat een kort hair,gelyk dat der pooten van onze rammen ^etzelve was met eene bruine en eene zwartagtige kleur vermengd, en daar zat grys op de knieën en aan de vier voeten.



23<5 DE NATUURLYKE HISTORIE
Lengte van het geheele lighaam in eene regte lyn gemeeten van het*0"' dU'm' 'yn"
eind van den fmoel tot aan den aars. . 3- 7- o»
Lengte van den kop van het eind van den fmoel tot aan de tuffchen-
wydte der hoornen. . . o. 6. 4.
Omtrek van den fmoel agter de neusgaten gemeeten. . o. 7' 7.
Omtrek van den kop, . , o. 5. 8.
Afftand tuffchen de hoeken van het onderft kaakbeen. o. 2.' 6*.
Afftand tuffchen de neusgaten om laag gemeeten. . o. o. 3J,
Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen. o. 1. 2.
Afftand tuffchen de beide oogleden wanneer zy open zyn. o. o. 7.
Afftand tuffchen den voorften hoek en het eind der lippen. o. 5. 2.
Afftand tuffchen den agterftên hoek en het oor. . o. 2. j.
■offtand tuffchen de voorfte hoeken der oogen in eene regte lyn ge«
meeten. . . , o. 3. 6.
Dezelfde afftand over de kromte van het neusbeen. . o. 4. 2.
Omtrek van den kop voor de hoornen gemeeten. . 1. 7. o.
Lengte der ooren. . . . o. 2. 9.
Breedte van derzelver hafis over de buitenfte krumic gemeeteu. o. 3. 2.
Afftand tuffchen de ooren en dc huuruen. . o: o. 4.
Afftand tuffchen de ooren om laag gemeeten. . o, 4. o.
Lengte van den hals. . , c. 4. 8^
Omtrek by den kop. . . . 1. 3. 6.
Omtrek by de fchouders. . . 1. j. o.
Omtrek van het lyf agter de voorfte pooten gemeeten. 2. 8. 6.
Omtrek op de dikfte plaats gemeeten. . 3. j; o.
Omtrek voor de agterfte pooten gemeeten. . 2. 4. o.
Lengte van den ftomp van den ftaart. . . o. 4. o.
Omtrek aan zyn begin. . . o. 3. e!
Lengte van den arm van den elleboog tot aan de knie. o. 8. 9.
Omtrek op de dikfte plaats. . . o. 7. 9.
Omtrek van de knie, . , , o. 5. o.
Lengte van de pyp. . « . o. 5. 3.
Omtrek op de dunfte plaats. , . o. 3. 6,
Omtrek van den kogel. . . o. 5. 6.
Lengte van den koot. ■ , o. 1. 6.
Omtrek van den koot. , . o. 4. 10,
Omtrek van de kroon. . . o. 8.
Hoogte van het onderft van den voet tot aan de knie. . o. 7. 6.
Afftand van den elleboog tot aan den fchoft. • t. o. o.
Afftand van den elleboog tot het onderft van den voet. . 1. 3. o.
Lengte van de dije van den kniefchyf tot aan de waade. o. 11. 3,
Omtrek by den buik. . • 1. o. o.
Lengte van den pyp van de waade tot aan den kogel. . o. 7. 9.
Omtrek. . . . o. 3. j.
Lengte van de fpoorgezwellen. . . o. 1. 6,
Hoogte van de hoeven. i . 0.0. 10.
Lengte van de voorhoef af tot aan den hiel aan de voorfte voeten, o. 2. 7.
Lengte aan de agterfte voeten. . . o. 3. 6.
Breedte van de beide hoeven te zamen genoomen aan de voorfte voeten, o. 1. 11.
Breedte aan de agterfte voeten. . o. 1. 9.
Afftand tuffchen de beide hoeven. . o. o. 3.
Omtrek van de beide hoeven te zamen aan de voorfte voeten. o. 7. 9.
Omtrek aan de agterfte voeten. ■ « o. 9, q,



BESCHRYVING VAN EEN YSLANDSCHEN RAM. aj7
Deze Yslandfche ram woog zes-en-tagtig ponden en een halven; de darmen lacren geplaatft gelyk by onze rammen; de pens en de dunne darmen lagen n de regter buikzyde, de blinde darm ftrekte zig m de onderbmksftreek van voren tot agteren uit, en boog zig links om; de krullynige omwentelingen van den kronkeldarm lagen in de twee bolrondheden van den pens,inde onderbuikftreek op den blinden darm , en men zag eene omwenteling van den kronkeldarm in de linker buikzyde.
De vier maagen en alle de darmen van den Yslandfchen ram geleeken volmaaktelyk naar die van onzen ram,door hunne uiterlyke gedaante,en zy verfchildendaar inwendig niet van,dan door de kleur van hunne binnenfte vliezen, die niet bruin was, en door de mindere hoogten der tulTchenfchotten die het netwerk van den muts maakten. .
De'lever en de milt waren grooter, minder dik, minder vaft van zeltltandigheid, en van eene roode kleur, die minder met bruin doormengd was dan bv onzen ram; voor het overige hadden de lever, het galblaasje en de milt van deze twee dieren dezelfde gedaante en hetzelfde maakzel; de lever woog een pond zeven onzen en twee drachmen, en de milt twee oneen twee dracnmen en een halve. m
De lono-en verfchilden flegts daarin van die van onzen ram ,dat demiddelite kwab van den regter long niet geheel van de agterfte kwab geicheiden was, en dat het voorft gedeelte van de long eene dieper uitrandmg hadt; de nersfenen woogen twee oneen en zes drachmen.
Het geraamte van den Yslandfchen ram geleek zo veel als dat van den mouflon naar het geraamte van onzen ram; het eenig verfchil dat ik tuffchen dezelve heb opgemerkt, is dat het agterft gedeelte van het voorhoofdsbeen meer verheven is dan by de Yslandfchen ram; omdat de hoornen dikker en meer in getal zyn,
voet. duim. lyn.
Lengte van den kop, van het einde des bovenden kaakbeens tot aan
de tuffchenwydte der hoornen. . . o. 6. 7*
Breedte van den kop ter plaatfe van de oogputten gemeeten. o. 4. 0.
Lengte der hoornen. . . ' o 7'. 6.
Omtrek aan derzelver bafis. . * «* « t
Lengte van het fchouderbeen. • t °' i*
Omtrek op de dunfte plaats. . • o. a. J-
Lengte van den ellepyp. . • °' «' «.
Lengte van het ftraalbeen. . • „08
Breedte van het midden des beens. . • o.
Lengte van het dijebeen. . • „ i* </.
Omtrek van het midden des beens. . °«
Lengte van het fcheenbeen. . • «• °' £
Omtrek van het midden des beens. , • T 1' 10
Lengte van de pypen der voorfte pooten. . <=». ♦
Breedte van het midden des beens. . . n < 8
Lengte der pypen van de agterfte pooten. . °» »• '
Breedte van het midden des beens. • * v' »"
Gg 3



233 DE NATUURLYKE HISTORIE
BESCHRTVING VAN EEN INDIAANSCHEN RAM.
D e Indiaanfche ram (PL XXXIV) heeft, gelyk onze ram, het neusbeen geboogen , een indrukzel voor den voorden hoek van het oog, het voorhoofd minder verheven dan dat van den bok, en de oogen digter by de hoornen geplaatft; maar de kop is zeer langwerpig, en plat op de zyden van den fmoel, die veel hoogte heeft, wanneer men het van ter zyden befchouwt,en die zeer dun fchynt wanneer men het dier vlak van voren ziet; de ooren zyn lang en neerhangende. De hoorns van den Indiaanfchen ram, die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, hadden eene zwarte of zwartagtige kleur,- zy waren kort en geboogd als een fegment van een cirkel, zyftrekten zig fchuinfch naar buiten en naar agteren uit, en de punt was binnenwaards geboogen, in dier voege, dat indien men haar in dezelfde rigting verlengd"hadt, zy in den hals zouden gegaan zyn agter de bafis der ooren; deze hoorns hadden eene platte zyde op hunnen binnenkant; het buitenft was rondagtig'afgekant by de bafis; maar naar de punt toe liep 'er op de hoornen van onzen ram eene graat die den buitenkant in twee zyden verdeelde. Daar zaten onder den keel twee knobbels,gelyk by de bokken en by de geiten; de ftaart hing byna tot op den grond.
Dit dier hadt, in plaats van wol, hair gelyk aan dat van den mouflon, niet alleen in lengte en hardheid, maar ook in kleuren; het neusbeen, het eind van den fmoel, de plaats der wenkbraanwen, het binnenft der ooren, het agterhoofd, de plaats rondom de boven gemelde knobbels en de elleboogen waren grys van kleur; daar zaten ook hairen van die kleur op het midden van den buitenkant der pooten ; de kruin van den kop, de omtrek der oogen, de buiten zyde der ooren, het grootft gedeelte van het onderft kaakbeen, de keel, de knobbels, de zyden van den hals en het agterft gedeelte van den bovenkant van denzelven, de rug, de zyden van het lighaam, het kruis, de fchouders, de buitenkant van den arm en van de dije, en de vier pooten hadden eene meer of min donker vaale kleur, door welke op zommige plaatfen eene bruine kleur liep,vooral ter zyden van de knie en op de buikzyden, alwaar eene groote bruine vlak liep; de binnen kant van den voorarm en van den agterpoot onder de knie was byna geheel bruin ; deze kleur vertoonde zig ook op het voorft van de pypen en van de voeten; de zyden van den fmoel, het bovenft der oogen, de plaats rondom de bafis der hoornen, het voorfte gedeelte van het bovenft van den hals en de plaats der hoeken door de takken van het onderft kaakbeen gemaakt, hadden eene zwart of zwartagtige kleur; het onderft van den hals en het voorft gedeelte van de borft hadden eene kaftanje bruine kleur; het agterft gedeelte van de borft en van den buik hadden eene vaale, bleeke en zelfs witagtige kleur op zommige plaatfen; de ftaart was vaal van kleur, cn gemengd met grys en bruin tot op omtrent een derde gedeelte zyner lengte van zyn begin af; het overige hadt eene witte kleur, met eene ligte tint geel vermengd.



Tnm X7 . Ti. XXXIII
JLE MOUTO^T DE BA1BAEIE.









Tam,.*!. M. XXXIV
LE BE LIER DES IMS.



Jont. XI. TL XXXV.
ATJTRE DELIER DES INDES .






Hm.XI. _ 2>6.XXXVI
LA -BREBIS DES I^DJ^ö.






BESCHRYVING VAN EEN INDIAANS CHEN RAM. 239
Lengte van het geheele lighaam in eene regte lyn gemeeten van het
eind van den fmoel tot aan den aars. . 4. 1 o
Hoogte van het voorfte ftel. . . 2 tl' 6*
Hoogte van het agterfte ftel. . . 2'. 11. oi Lengte van den kop van het eind van den fmoel tot aan het begin
van de hoornen. . . . 0.0.0
Omtrek van den bek agter de neusgaten gemeeten. . Q* 7" g"
Omtrek van den bek. . . .0.' 6 8^
Afftand tuffchen de hoeken van het onderft kaakbeen. o.' 2. 6.
Afftand tuffchen de neusgaten om laag gemeeten. . ©. o'. 4!
Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen. o! 1. 2!
Afftand tuffchen de beide oogleden wanneer dezelve open zyn. o.' o.' 8 £,
Afftand tuffchen den voorften hoek en het eind der lippen. o. 6. o.
Afftand tuffchen den agterftên hoek en het oor. . ©" j\ Ix*
Afftand tuffchen de voorfte hoeken der oogen in eene regte lyn. o'. q! 2*
Dezelfde afftand over de kromte van het neusbeen. . o. j. <v
Omtrek van den kop voor de hoornen gemeeten. . 1! 5.' «5*
Lengte van de ooren. • . . ol f. 2»
Breedte van derzelver bafis over de buitenfte kromte gemeeten. o.' 2.' 10.
Afftand tuffchen de ooren en de hoornen. . o. o. 10.
Afftand tuffchen de beide ooren om laag gemeeten. « o! al
Lengte van den hals. . . . 1 o ol
Omtrek by den kop. . ; . 1" 2* o.
Omtrek by de fchouderen. . . 180
S00gtf* ,. * i • o. 6. o.
Omtrek; van het lighaam agter de voorpooten. . 2. ia. 6.
Omtrek op de dikfte plaats. . . 2, IO, g".
Omtrek voor de agterfte pooten. . . 2' <j' öl
Lengte van den ftomp van den ftaart. . . t. i' o.
Omtrek aan zyn begin. . . 0. i
Lengte van den arm van den elleboog tot aan de knie. o. 1V o.
Omtrek op de dikfte plaats. . . 0^0
Omtrek van de knie. . . . ol 5 ol
Lengte van den pyp. . . G' i\ Q*
Omtrek op de dunfte plaats. i . o. 2 10.
Omtrek van den kogel. » . o. 4. 5.
Lengte van den koot. ; . 0.1, si
Omtrek van den koot. . .. 0* 4* 2I
Omtrek van de kroon. . , ó. V. o'.
Hoogte van het onderft van den voet tot aan de knie. o. 11*. o.
Afftand van den elleboog tot aan den fchoft. . o. 11. 10.
Afftand van den elleboog tot onder aan den voet. . 1. 9. 6.
Lengte van de dije van den kniefchyf tot aan de waade. 1. 1" o.
Omtrek by den buik. . . 1. 1. o.
Lengte van den pyp van de waade tot aan den kogel. . o. iol 6.
Omtrek . . . Q. „. 6.
Lengte der fpoorgezwellen. . . o. O. 10.
Hoogte der hoeven. . . . o& r. 10.
Lengte van den voorhoef af tot aan den hiel aan de voorfte voeten, o. 2* tf#
Lengte aan de agterfte voeten. . , 0.. 2. 4, Breedte der beide hoeven te zaamen genoomen aan de voorfte
P00ten« • . o; r. Tv



24o DE NATUURLYKE HISTORIE
D E
„ , , „ voet- duim. lyn.
Breedte aan de agterfte voeten. . . o. i. 6.
Afftand tuffchen de beide hoeven. . .0.0. 2.
Omtrek van de beide hoeven aan de voorfte voeten. o. j. 0".
Omtrek aan de agterfte voeten. . . o. j. 2.
Het duidelykft verfchil dat ik tuflchen de vveeke inwendige deelen van den Indiaanfchen en van onzen ram heb opgemerkt, beftont in de gedaante en in de evenredige grootte der vier maagen (PL XXXVII) ;de pens (JBCD)hadt zyne beide bolrondheden (CD) veel grooter dan die van den os (k), de muts (E) was ook veel grooter dan de boekenpens (F), terwyl hy integendeel kleiner is by den os, en de lebbe (GH) hadt eene veel grootere uitgeftrektheid naar evenredigheid van die van den pens (ABCD).
Het galblaasje was zeer groot en ftak buiten de lever uit; daar wierden blaasjes in dit ingewand gevonden.
De twee kwabben van de linker long waren niet geheel van eikanderen gefcheiden.
Het roedehoofdje zat aan de voorhuid in diervoege vaft, dat men hetzelve daar niet buiten konde doen gaan; hetzelve was geëindigd door eenige knobbeltjes, gelyk dat van onzen ram en van den bok, en de pisbuis ftak, gelyk by deze dieren, buiten het roedehoofdje uit.
Men heeft te Parys een anderen Indiaanfchen ram (PL XXXV) vertoond, ten naaftenby van dezelfde grootte als die , welke ten onderwerp voor de voorgaande befchryving gediend heeft; dezelve was met wol en met eene ftyve foort van hair ondereen vermengd, bedekt: dat hair en deze wol zaten op den hals en op de fchouders aan bosjes,gelyk het hair van het konyn van Angora (L); de kop van dezen ram was wit van kleur; het hair van het overige van het lighaam was wit of vaal; de wol was grys; dit dier hadt onder den keel twee knobbels die twee duimen en agt lynen lang waren.
(*) Zie het IV Deel van dit werk, Pl. XV, fig. 1. (O Zie het VI Deel van dit werk, Pl. XLVI.



Zin. JU. _






VAN DEN AXIS. 24ï
DE AXIS (*).
D ewyl dit dier niet bekend is dan onder de algemeene naamen van Sardinië fche hinde,en hen van de Ganges, hebben wy geoordeeld hetzelve den naam te moeten laaten behouden, welken Belon het gegeeven heeft (m), en welken deze van Plinius ontleend hadt; omdat inderdaad de karakters' van den axis van Plinius wel kunnen paffen op het dier, dat hier in aanmerking koomt, en omdat de naam zelf nooit op eenig ander dier is toegepafl; dus vreezen wy niet verwarring te maaken of in dwaaling te vallen met dien ouden naam aan te neemen, en denzelven toe te paffen op een dier, dat onder ons nog geen naam hadt: want eene benaaming van 't geflagt, gevoegd by eene aanduiding van 't klimaat, is geen naam; maar eene omfchryving, eene fpreckwys, waardoor men een dier met die van zyn geflagt verwart, gelyk by voorbeeld dit dier met het hert, fchoon het daar mogelyk geheel van onderfcheiden is, zo wel in foort als in lugtftreek. De axis is inderdaad van het klein getal der herkaauwende dieren,die hoornen hebben gelyk het hert, hy heeft de geftalte en de vaardigheid van het damhert; maar 't geen hem van het hert en het damhert onderfcheidt, is dat hy de hoornen van het hert en de geftalte van het damhert heeft, dat zyn geheele lighaam met witte vlekken fraai gefchikt en van malkanderen afgefcheiden, getekend is, en eindelyk dat hy zig in de heete geweften onthoudt f»; terwyl het hert en het damhert gemeenlyk eene
(*) Axis, Obferv. de Belon , feuill. ito. verfo 120. reiïo.
Bicbe de Sardaigne. Mémoires pour fervir k V Hifloire des animaux, Part. II. pag. 73. fig. plancbe XLV.
(m) Ook was 'er een mannetje en wyfje van eene foort van hert of damhert, in de die. lengaardevan dit kafteel, welken wy niet wel kenden, maar die wy vermoeden dat het de axis waren, waarvan Plinius in zyn VIII Boek cap. 21, gefproken heeft, met deze woorden. „ In India... & feram nomine Axim, linnuli pelle pluribus oandidioribusque maculis, facram Libero Patri". Beiden waren zy zonder hoornen, en hadden een langen ftaart gelyk het damhert, die hen tot op de buiging der waden hing, en waaruit bleek, dat het eer herten waren; wy namen deze dieren inderdaad voor damherten; maar hen nader opgemerkt en de kenmerken der damherten met hen vergeleeken hebbende, verwierpen wy dit gevoelen; het wyfje is kleiner dan het mannetje; hun geheele vel was gefprikkeld met roode en witte vlekken; terwyl het lighaam vaal was naar den geele trekkende, en wit onder den buik; hier in van de giraffe verfchillende; want die heeft het lighaam wit, en de vlekken donkerer en van boven vry breed, maar niet ros, gelyk in dit dier. Zy hebben een helderer en lugtiger ftem dan het hert; wy hebben hen hooren balken, waardoor wy, benevens door zo veele andere duidelyke kenmerken overtuigd zynde, dat het noch damherten noch herten w'aren, hen axis genoemd hebben. Obfervat. de Belon, feuill, 119 en 120.
(jj) Dit dier was in des konings dierengaarde onder den naam van bert van de Gauw men ziet uit deze benaaming, zo wel als uit de plaatfen van Plinius en Belon, dat het dè heete landen bewoont. De getuigeniflen der Reisbefchryveren, welken wy hier aanhaalen beveiligen dit, en bewyzen tevens, dat de gemeene foort van hert zig niet veel verder dan de gemaatigde geweften verfpreid heeft. „ Ik heb, zegt le Maike, geene herten in Senegal ,, gezien met zulke hoornen als in Frankryk" Foyage de le Maire , pag. 190. — Daar zyn in 't Schiereiland van Indie, aan deze zyde van de Ganges, herten, die over 't geheele lighaam kleine witte vlekken hebben. Foyage de la Compagnie des Indes de Hollande, tom IV. p. 4*3- — Men vindt in Bengale herten die gevlekt zyn gelyk de tygers. Fowe d'e Luillier pag. 54. J 0
XI. Deel. Hh



Hz DE NATUURLYKE H I S T O R I E
eenpaarige kleur van hair hebben, en in grooteren getale in de koude landen en in de gemaatigde geweften, dan in de heete lugtftreeken gevonden worden.
De Heeren van de Akademie der Weetenfchappen ons de afbeelding en de befchryving der inwendige deelen van dit dier geevende, hebben weinig van deszelfs uiterlyke gedaante (o), en niets van 't geen tot deszelfs hiftorie behoort ; zy hebben het alleenlyk hinde van Sardinië genaamd, omdat zy het denkelyk onder dien naam uit des konings dierengaarde ontvangen hadden; maar niets duidt aan, dat dit dier oorfpronkelyk op Sardinië t' huis hoort, geen fchryver heeft gezegd, dat het op dit eiland als een wild dier beftaat, en men ziet integendeel uit de plaatfen, die wy bygebragt hebben, dat het in de heetfte geweften van Afia gevonden wordt; dus was de benaaming van hinde van Sardinië kwalyk toegepaft; die van hert van de Ganges zou beter pafien, zo het dier inderdaad van dezelfde foort ware als het hert; dewyl dat gedeelte van Indie, dat door de Ganges befproeid wordt, zyn geboorteland fchynt te zyn; het blykt egter ook dat het in Barbarye gevonden wordt (p), en het is waarfchynlyk, dat het gevlekte damhert van de Kaap de Goede-hoop wederom hetzelfde dier is (q).
Wy hebben gezegd, dat 'er niet eene foort nader koomt aan eene andere foort (r) dan die van het damhert aan het hert; de axis fchynt evenwel eene fchaduwing tuffchen beiden te maaken; hy gelykt naar het damhert in de grootte des lighaams, in de lengte van den ftaart, in de foort van livrei, die hy zyn geheele leven draagt, en hy verfchilt 'er wezendlyk niet van dan in de hoornen; die zonder doorloopend grondftuk zyn, en naar die van 't hert gelyken. De axis zou derhalven wel eene verfcheidenheid kunnen zyn van het klimaat afhangende, en niet eene verfchillende foort van die van het damhert ; want fchoon het uit de heetfte landen van Afia herkomftig is, beftaat het egter gemaklyk in Europa, en teelt daar voort. Daar zyn benden van in de dierengaarde te Verfailles, zy teelen zo gemaklyk met malkanderen voort als de damherten; nimmer heeft men egter opgemerkt, dat zy zig of met de damherten of met de herten vermengd hebben, en dit is 't geen ons heeft doen
(o) De hoogte van elke dezer hinden was van twee voet agt duim v»n 't bovenft van den rug tot op de aarde gemeeten. De hals was een voet lang; bet agterfte been, van de knie af rot onder aan den voet, was twee voeten, en tot aan den enkel een voet.
Hun hair hadt vier kleuren: vaal, uit zwart en graauw;daar was wit onder den buik en van binnen op de dijen en de beenen, op den rug was vaal, bruin; in de zyden eene vaale ifabelle kleur; het een en ander vaal op den tronk des lighaams was met witte vlekken en verfchillende figuuren geteekend; daar waren langs den rug twee reiien van deze vlekken in eene regte lyn, het overige was zonder orde bezaaid; langs de zyden was van weerskanten een witte ftreep of lyn; de hals en 't hoofd waren graauw, de ftaart geheel wit van' onderen , en zwart van boven, zynde het hair zes duimen lang. Mémoires pour fervir i l'Hift. des Animaux, Part. II. pag. 73.
(p) De Arabieren noemen ook bekker-el-wash eene foort van damhert,dat juift de hoor» nen van een hert heeft, maar niet zo groot is: die, welke ik gezien heb, waren in degeberg. ten by Sgigata gevangen, en fcheenen my van een zeer zagte en handelbaare geaartheid te zyn; het wyfje heeft geene hoornen, enz. Voyage du Dr. Shaw, pag. 313.
(q) Men ziet aan de Kaap de Goede.hoop eene foort van gevlekte damherten wat
minder dik dan de damherten in Europa.... hunne vlekken zyn wit en geel; nooit loopen zy met benden te ramen. Description du Cap de Bonne-efperance par KcxBE.font, I, pag. 120.
(7) Zie in het VI Deel van deze Natuurl. Hiftorie het artykel damhert.



VAN DEN AXIS,
243
vermoeden, dat het niet eene verfcheidenheid van de eene en andere foort,' maar eene afzonderlyke foort ware, tmTchen de twee andere; dewyl men evenwel geene regtftreekfche en befliiTende proeven over dit onderwerp genomen, of de nodige middelen gebruikt heeft om deze dieren te verpligten om zig te vereenigen, zullen wy niet Heilig verzekeren, dat zy verfchillende foorten uitmaaken.
Men heeft in de artykels van het hert en het damhert gezien, hoe veele verfcheidenheden deze dieren, inzonderheid in de kleuren van 't hair ondergaan; de foort van het hert en die van het damhert, zonder zeer talryk te zyn in individu's, zyn zeer verfpreid; beiden worden zy in de eene en andere wereld gevonden, en beide zyn zy aan veele verfcheidenheden onderworpen, die ftandvafhge rallen fchynen te maaken. De witte herten, welker ras zeer oud is, naardien de Grieken en Romeinen daar reeds melding van gemaakt hebben , de kleine bruine herten, welken wy herten van Korfika geheeten hebben, zyn niet de eenige verfcheidenheden van deze foort; daar'is in Duitfchiand een ander ras (V), dat in dat land bekend is onder den naam van Brandhirfch, en by onze jaagers onder dien van Ardennes hert. Dit hert is grooter dan het gemeene, cn vcrfchik van de andprp herten niet flegts in de vagt, die het van eene donkerer en byna zwarte kleur heelt, maar ook in een lang hair, op de fchouderen en onderden hals; dewyl deze foort van maanen, en van baard, dit dier eenige gelykheid geeven, de eerde met het paard, de andere met den bok, hebben de ouden aan dit hert de famengeftelde naamen gegeeven van hippelaphus en tragelaphus; naardien deze benaamingen groote letterkundige onderzoekingen veroorzaakt hebben, en de geleerdfte Natuurbefchryvers hier omtrent weinig overeenifemmen,en naardien Gesner (0,Cajus en anderen gezegd hebben, dat de hippelaphus de eland ware, meenen wy hier de redenen te moeten bybrengen, die ons tot andere gedagten hebben geleid, en doen gelooven, dat de hippelaphus van Aristoteles hetzelfde .dier is als de tragelaphus van Plinius,en dat deze beide naamen eveneens en eeniglyk het Ardennes hert beteekenen.
Aristoteles (u) geeft aan zyn hippelaphus een foort van maanhair op den
(s) Alterum cervi genus ignotius, priors tnajus pinguius, turn pilo denfius &? colore nU grius; unde Germams a femiufti ligni colore Brandhirfch nominatur: boe in Mifence, faltibus Boemix vicinis repentur. Fabricius, apud Ge'ner Hiji. Quadr pa" 207
(f) Gesner ; Hifi. Quadrup. pag. 491, 49i.
(«) Qjiin etiam Hippelaphus fatis fummis jubce continet amis, qui aforma eaui & cervi, quam babet compojitam, nomen accepit, quafi equicervus dici meruiffet... .. Tenuiffimo juba ordine a capite adjummos armos crmescit. Proprium equicervo villus qui ejus gutturi, modo barbce, de pendet. Gent cornua utrunque, excepta famina .... £? pedes babet bffulcos. Magnitude equicervi non dijjidet a cervo. Gignitur atud Aracbctas, ubi etiam bwes fylvefires funt, qui differunt ab urbsnis, quantum inter fues urbanos £? fylvefires hiterefl. Surtt colore atro , corpore robujto, nüu leytter adunro, cornua gerunt refvpinatiora; equicervo cornua funt capra proxi • ma. Arist. Hifi. anim. lib. II cap. 1. Nota. Theoi^rus Gaza. wiens Latvr.fche overzette wy gebruiken, heeft een fout begaan met £of*ae door capra, in plaats' v?n caprea te veitaalen ; men moet ^erhalvtn voor het woord capra dat van caorea zetien. dat is fe zeg' gen wilde bok, of fteenbok in plaats van geit leezen Nota 9, De wilde runderen daar Aris toteles hier vsn meldt koomen uy voor tuffelste zvn; de korte befchiyving, die hy 'er van geeft, paft op hen volkomen; het klim"* koomt ook wel oveieen: hunne gelykheid met
Hh 2 ■



244 DE NATUURLYKE HISTORIE
hals en boven op de fchouderen, een foort van baard onder den keel, hoornen aan 't wyfje; hy zegt dat de hippelaphus de grootte heeft van 't hert, en bv de Arachotas (in de Indien) geboren wordt,alwaar men ook wilde ftiejen vindt welker lighaam fterk, hun vel zwart is, met een verhevenen muil, en de hoornen meer agterwaards gekromd dan die der huiffelyke runderenMen moet erkennen, dat deze karakters van den hippelaphus van Aristoteles omtrent even goed op den eland en op het Ardennes hert paffen; zy hebben beide lange hairen op den hals en de fchouderen, en andere lange hairen onder den keel, die hen een foort van baard aan den ftrot, en niet aan de kin maaken maar de hippelaphus de grootte van 't hert niet hebbende, verfchilt hier in van'den eland,die veel grooter is,en 'tgeenmy voorkoomthetfluktebefliffen, is dat de eland een dier der koude landen zynde, nooit by de Arachotas heeft beftaan. Dat land der Arachotas is eene van de Provintiën die Alexander in zyne reis naar de Indien doortrok; zy ligt aan de andere zyde van het Kaukafich gebergte tuffchen Perfie en Indie; dat heete klimaat heeft nooit elanden voortgebragt, dewyl zy naauwelyks in de gemaatigde landen kunnen beftaan, en men dezelve niet dan in't Noorden van de eene en andere wereld vindt De herten integendeel zyn nipt bysunJci aan dc landen van 't Noorden bepaald men vindL ben in grooten getale in de gemaatigde en heete geweften • dus kunnen wy niet twyffelen of die hippelaphus van Aristoteles, die by 'de Arachotas gevonden wordt, en die in 't zelfde land is alwaar men den buffel vindt, is het Ardennes hert, en niet de eland.
Indien men nu Plinius over den tragelaphus, met Arisoteles over den hippelaphus, en beiden met de Natuur vergelykt, zal men zien, dat de tragelaphus hetzelfde dier is als de hippelaphus , en hetzelfde als ons Ardennes hert Plinius (v) zegt, dat de tragelaphus tot de foort van het hert behoort, en dat hy daarvan niet verfchilt dan door den baard, en ook door 't hair, dat 11V op de fchouderen heeft; deze kenmerken zyn ftellig, en kunnen niet dan oo 't Ardennes hert tocgepaft worden, want Plinius fpreekt elders van den eland onder den naam van alces. Hy voegt 'er by dat de tragelaphus by de Phafis avonden wordt, 't geen wederom op 't hert en niet op den eland paft' wymeenen derhalven met grond te kunnen zeggen, dat de tragelaphus van Plinius, en de hippelaphus van Aristoteles, beiden het hert aanduiden 't welk wy Ardennes hert noemen; en wy meenen ook dat de axis van Plinius het dier uitdrukt,'t welk men gemeenlyk hert van de Ganges noemt; fchoon de naamen niets doen tot de Natuur, men bewyft egter aan hen, die de Natuur beoeffenen, een wezendlyken dienft met hen die naamen te doen. verftaan.
het runddier en hunne zwarte kleur hebben den wysgeer doen gelooven, dat zy niet meer van de huiffelyke runderen verfchilden dan de wilde zwynen van de tamme varkens; maar de butfrl en het runddier zyn, gelyk wy gezegd hebben, twee onderfcheiden foorten. Zo de Ouden geen byzonderen naam aan den buffel gegeeven hebben, is dit, omdat zy du dier, dat hen vreemd was, flegts onvolmaakt kenden, en het voor een wild runddier namen dat van dezelfde foort. ware als het huiffelyke, en daar alleenlyk door ligte verfcheidenheden van
Ve(v)[£aihm e!i ftecie (cervi videlicet) barla tantum fcf amorum villa diftans, quem tragelapban vocant, nön alibi quam juxta Pbafm amnem nascens. Puk. Hift. Natur. hb. VIII. cap. 33*






-IS^.XI. TLXXXV11I.
.= '
% AXIS MALE.



■ TÓm.XI. , TL XXXIX.
E Axis eemelle.






BESCHRYVING VAN DEN AXIS. 24?
BESCHRTVING VAN DEN AXIS.
De axis (PL XXXVIII) is ten naaftenby even groot als het damhert, ook heeft hy veele overeenkomfl: met dat dier en met, het hert; hy gelykt fterk naar het damhert, door de gedaante van den kop en van het lighaam, door de lengte van den ftaart,en door de kleur van het hair; hy draagt eene livrei welke hy niet aflegt gelyk het hert, maar welke hy in alle ouderdommen bewaart gelyk het damhert; maar zyn gewei heeft geene greep gelyk dat van het damhert, en verfchilt niet van het gewei van het hert dan enkeld door zyne grootte.
De axis die ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft, was in de diergaarde van Verfailles in de maand january geftorven ,• hy droeg toen flegts een nieuwgroei van omtrent vyf duimen lengte, de groote fcheuten waren byna even lang als de takken ; daar zat aan die van de regter zyde eene tweede fcheut vaft, die nog zeer jong was, hebbende flegts zeven lynen lengte; dezelve zat aan de vaneenfplyting van den tak en van de groote fcheut geplaatft; de kraagen hadden vyf duimen en een halven omtrek.
Dit dier hadt traanputten gelyk het hert en het damhert; zy waren negen lynen diep, en gedeeltelyk vervuld met eene verdikte ftof van eene weekagti1ge zelfftandigheid. Het hadt ook, gelyk het hert, een bosje hair in de gedaante van een halm aan elke zyde van het neusbeen, en een ander bosje op den buitenkant van het bovenft gedeelte van den pyp der agterfte pooten.
Dit dier was met witte vlakken befpikkeld op een vaalen grond; het hadt eene bruine vlak aan elke zyde van den onderften lip, en eene andere die grooter was op het midden van het neusbeen, dit was ook omringd van eene kleur die met wit, bruin en rosagtig vermengd was, de zyden van het neusbeen hadden eene witte kleur; het voorhoofd, het bovenft en het agterft van den kop waren doormengd met vaal en bruin, omdat elk hair bruin was en de punt vaal hadt; de zyden van den kop waren vermengd met geel en wit, of ten minften eene witagtige kleur; de ooren waren ook witagtig, met uitzonderingvan den voorften rand, die bruin was; het voorfte gedeelte van het bovenft der zyden van den hals hadt eene gemengde kleur, die uit witagtig, afchgraauw, ligt en ros was zamen gefteld; het overige van de zyden van den hals, deszelfs agterfte gedeelte,en het onderft van deszelfs voorfte gedeelte, de fchoft, de fchouders, de rug, de lendenen, dè zyden van het lighaam over hun geheel, het kruis en de buitenkant der dijen, hadden eene donkere geele kleur, vermengd met bruin aan het bovenft van de zyden des lighaams-, en zelfs zwartagtig langs het agterft gedeelte van den hals, langs den rug en de lendenen tot aan den ftaart toe. Dit vaal was doorzaaid met witte vlakken, die ver van eikanderen afftonden,behalven die,welke op de billen en op het onderft gedeelte van de zyden des lighaams zaten, en die eene byna aaneengefchakelde ftreep maakten; de buitenkant en het onderft gedeelte vam den binnenkant van den agterpoot, en de agterfte zyde van den ftaart hadden
Hh 3



24<5 DE NATUURLYKE HISTORIE
eene vaale kleur zonder witte vlakken, de buitenkant van den arm en de pypen van de vier pooten hadden tinten van eene vaale en van eene witagtige kleur. Het onderfte van het onderft kaakbeen, de keel, het bovenft van het voorfte gedeelte van denhals, de borft, de buik, de voorfte zyde van den ftaart, de binnenkant van den arm, van den voorarm en van de voeten waren wit.
Het wyfje (PL XXXIX) van den axis is een weinig kleiner dan het mannetje ; hetzelve heeft ook witte vlakken op eenen grond van eene vaale kleur • maar deze kleur is minder donker. Dit wyfje draagt geen gewei.
Het mannetje woog negen en negentig ponden en een half; het geleek naar het hert door de ligging en het maakzel van het netvlies, van de vier maagen en van de darmen, en zelf door derzelver gedaante, de pens hadt evenwel geene derde bolrondheid gelyk by het hert; maar de linker bolrondheid was naar de regterzyde geboogen, gelyk by dat dier, in plaats van agterwaards gerigt te zyn gelyk by den os. Het grootft gedeelte van de binnenfte wanden van den pens hadt geene tepels, en die welke op het overig gedeelte van denzelven zaten waren zeer klein; de tufichenfchotten van het netwerk van den muts hadden zeer weinig hoogte, de maazen evenwel waren volkoomen ; maar de tepels van de tufichenfchotten en van de tuffchenwydte der vakken vertoonden zig flegts gelyk zeer kleine knobbeltjes. Daar waren flegts zesen-veertig in de derde maag, en flegts twaalf plooijen in de lebbe.
De lever beftont uit twee groote kwabben en eene kleine, gelyk de lever van het hert en van den os; daar wierdt geen galblaasje gevonden; dit ingewand was roodagtig bruin van kleur,zo wel uitwendig als inwendig; hetzelve woog een pond veertien oneen en eene halve.
De milt geleek naar die van het hert, door haare gedaante; zy was van buiten loodkleurig, en van binnen zwartagtig rood; dezelve woog twaalf oneen en zes drachmen.
Het alvleefch fcheen gelyk te zyn aan dat van den os en van het hert;maar de nieren verfchilden zo veel van die van den os als de nieren van het hert naar welke zy geleeken; de regter nier zat zo veel meer naar voren als drie vierde deelen van zyne lengte bedroeg.
De longen, het hart en de tong geleeken naar diezelfde deelen van het hert en van den os. Daar liepen over het verhemelte veertien of vyftien groeven, eveneens van maakzel en fchikking als by het hert.
Het ftrotklepje,en de groote en kleine herflenen geleeken ook naar het ftrotklepje en naar de groote en kleine herflenen van het hert; de herflenen woogen vier oneen en drie drachmen, en de agter herffenen zes drachmen en eene halve.
De axis heeft vier tepels gelyk het hert, twee aan elke zyde van de roede; de regter zaadbal lag voor den linker in den balzak geplaatft, daar zat geen velletje op het voorfte gedeelte der binnenfte wanden van den voorhuid, gelyk by het hert.
De blaas was niet zo langwerpig als die van het hert, maar hadt ten naastenby dezelfde kromte. Voor het overige geleeken de teeldeelen volmaakt naar die van 't gemelde dier.



BESCHRYVING VAN DEN AXIS, a47
Lengte van den pens van voren naar agteren van den muts af tot dU m' ,ya'
aan het eind der bolrondheid van de linker zyde. . i 2
g-eedte. . . . 1. i. 6.
Hoogte. • • o. 8. o.
Dwarfche omtrek van het lighaam van den pens. , « e> 0,
Omtrek van denzelven in de lengte gemeeten die van voren by den flokdarm en van agteren op het bovenft van de groote bolrondheid heen gaat. . . * 4. ' 6.
Omtrek van den hals van den pens. . .15! o"
Diepte der infnyding die denzelven van het lighaam affcheidt. o'. 4'. o
Omtrek van de bafis der regter bolrondheid. . It . Q*
Omtrek van de bafis der linker bolrondheid. . c' T ^
Diepte der infnyding die de beide bolrondheden vaneenfcheidt. 0. 1. 6.
Lengte van den muts. . . . o. 6. o.
Omtrek op de dikfte plaats. . . i, 2'. o'.
Groote omtrek van den boekenpens. . 1'. 2! <y*
Kleine omtrek. . . . o. 10! o.
Omtrek van het lighaam der lebbe in de lengte gemeeten. 1. 10. o.
Omtrek in de dwarfchte op de dikfte plaats gemeeten. . 1. o. o.
Omtrek van den flokdarm. . . o. 3, 9.
Omtrek van den portier. . . o. 3.' 4.
Lengte der langfte tepels van den pens. . .0.0. 2.
Breedte. . . . 0.0. of.
Hoogte der tufichenfchotten van het netwerk van den muts. o. o. o {.
Middellyn van de grootfte vakken van het netwerk. . o. o. 5.
Lengte der goot van den muts. . » o. 1. 7.
Breedte. . . . . o. o. 8.
Breedte der grootfte bladen van de derde maag. . o. 1. j.
Breedte der middelften. . . o. o. n.
Hoogte der grootfte plooijen van de lebbe. . o. o. 8.
Lengte der dunne darmen van den portier tot aan den blinden darm. 30. o. o.
Omtrek van den twaalfvingerigen darm op de dikfte plaatfen, o. 4. 6.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . 0.1. 9.
Omtrek van den nugteren darm op de dikfte plaatfen. . o. 2. 3.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . 0.1. 9.
Omtrek van den omgeboogen darm op de dikfte plaatfen. o. 2. 9.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 2. o.
Lengte van den blinden darm. ; . o. 9. 6.
Omtrek op de dikfte plaats. . . o. 7. 6.
Omtrek op de dunfte plaats. . . o. 5. 4.
Omtrek van den kronkeldarm op de dikfte plaatfen. : o. 7. <y.
Omtrek op de dunfte plaatfen. . . o. 3. 6".
Omtrek van den regten darm by den kronkeldarm. . c. 3. o.
Omtrek van den regten darm by den aars. . o. 6. 6.
Lengte van den kronkel-en van den regten-darm te zamen genoomen. 18. o. o.
Lengte van de geheele darmbuis zonder den blindendarm. 48. o. o.
Lengte van de lever. » . o. 10. 6.
Breedte. . . * o. 6. 4.
De grootfte dikte. , 0. 1. 6.
Lengte van de milt, » ; • o. 7. ia
Breedte. . I • o. 4. 3.
Dikte. ► . ; o. 1. 3,
Dikte van het alvleefch. » % 0.0. 34



248 DE NATUURLYKE HISTORIE
voet. duim. lytii
Lengte der nieren. . * °« 3* S»
Breedte. . . • o. i. 10.
Dikte. . . •"■„/• o. i. a|.
Lengte van het peesagtig middelpunt van de holle ader tot aan
de punt. • . • o. 3. i.
Breedte. • • • . o. 6. 4. Breedte van het vleezig gedeelte tuffchen het peesagtig middelpunt
en het borftbeen. . ■ • o. 2. o.
Breedte van elke zyde van het peesagtig middelpunt. o. 3. o.
Omtrek van den bodem van het hart. • o. 9. 9.
Hoogte van de punt tot aan bet begin van de longenflagader. o. 4. 8«
Hoogte van de punt af tot aan het longenzakje. . o. 3. 3.
Middellyn van de groote flagader van buiten naar buiten. o. o. 8.
Lengte van de tong. . . . o. fj. o.
Lengte van het voorfte gedeelte van het toompje tot aan het eind. o. 1. 10.
Breedte van de tong. . « 0.1. 2.
Breedte der greeven aan het verhemelte. • o. o. 3 f.
Hoogte der randen. . . • o. o. o |.
Lengte van de groote herffenen. • - « ©. 3. 2.
Breedte. . . • o. 2. 5.
Dikte. . . . o. 1. y.
Lengte van de kleine herffenen. . • c. 1. 3.
Breedte • • • • o. 1. 6.
Dikte. . . • . o. 1. 1.
Afftand tuffchen den aars en den balzak. . o. 8. o.
Hoogte van den balzak. . • o. 2. 3.
Breedte. . • • o. 1. 8.
Dikte. . . • o. 2. o.
Afftand tuffchen den balzak en de opening van de voorhuid. o. 4. 3. Afftand tuffchen de randen van de voorhuid en her. eind van het
roedehoofdje. • • . o. o. 6.
Lengte van het roedehoofdje. . • o. 1. 9.
Breedte. . . • o. o. j{.
Dikte. . . . ; o. o, 71. Lengte der roede, van de vaneenfplyting der holagtige hghaamen af
tot aan de inplanting van de voorhuid» ' • o. 8. 6",
Breedte van de roede. . « • o. o. 5.
Dikte. . . • o. o. 71.
Lengte der zaadballen. i • o. 1. 4.
Breedte. . . • o. o. 9.
Dikte. . • . o. o. 6.
Breedte van den opperbal. • • 0.0.1 \.
Dikte. . . • o. o. o|.
Lengte der afvoerende vaten. • • '.; *• 1. o.
Middellyn over het grootft gedeelte van derzelver uitgeftrektheid. o. o. of
Middellyn by de blaas. • • o. o. o |.
Groote omtrek van de pisblaas. . . 1. 1. o.
Kleine omtrek. • . • • o. 10. o.
Lengte van de zaadblaasjes» . • o. o. 10.
Breedte. . • • °* °- 4 s
Dikte. . . . o. o. 21.
Lengte van de pisbuis.' • • °- 3- 3«
Omtrek. . • . o. 1, 6.
De-



TZÓm,.JCI j>{, ^T



■i
L



BESCHRYVING VAN DEN AXIS. 249
Deze kop van het geraamte (Pl. XL) van den axis heeft den fmoel minder lang naar evenredigheid dan die van den kop van het hert; dezelve is ten naaftenby even lang als de kop van het damhert; maar de osgputten zyn meer vooruitfteekende, en het voorfte gedeelte der neusbeenderen is meer verheven.
De axis heeft geene haaktanden gelyk het hert, maar hy heeft agt fnytanden in het onderft kaakbeen, en zes baktanden in elke zyde van de beide kaakbeenderen, gelyk het hert en het damhert; de buitenfte fnytanden zyn fmaller dan die van het hert, naar evenredigheid van de twee middelfte fnytanden.
De heupbeenderen van het geraamte dat ten onderwerp dient voor deze befchryving, zyn byna korter dan die van het damhert; daar hebben ook verfchillen van evenredigheden plaats tuffchen de beenderen der pooten van dit dier met die van andere dieren vergeleeken.
Lengte van den kop van het eind des bovenden kaakbeens tot aan
het agterhoofd. . . o. 9. 4.
Breedte van den kop ter plaatfe van de oogputten. . o. 4. 4.
Afftand tuffchen de oogputten en de opening der neusgaten. o. 3. 1.
Lengte van die opening. , , o. 2. o.
Breedte. . . .0.1.0.
Lengte der eigenlyke neusbeenderen. . o. 2. 9.
Breedte. . . , o. o. 7. ;
Lengte van het fchouderbeen. , , o. 7. O.
Omtrek op de dunfte plaats. . , o. 2. 6.
Lengte van den ellepyp. . , o. 8. 4.
Lengte van het ftraalbeen. . , o. 7. 1.
Lengte van het dijebeen. , ; o. 9. 1.
Omtrek van het midden des beens. i O. 2. 9.
Lengte van het fcheenbeen. . . O. 9. 9.
Omtrek van het midden des beens. « . O. 2. 8.
Lengte van de pypen der voorfte pooten. . o. rj. 3.
Breedte van het midden des beens. . , o. o. 7 f.
Lengte van de pypen der agterfte pooten. { o. 6. 10.*
Breedte van het midden des beens. , . 0.0, 7|.
XL Deel li



2jo DE NATUURLYKE HISTORIE
BESCHRYV ING
VAN DAT GEDEELTE VAN HET KABINET, DAT BETREKKING HEEFT TOT DE NATUURLYKE HISTORIE VAN DEN BUFFEL, VAN DEN AUROCHS, VAN DEN MOUFLON, VAN DEN YSLANDSCHEN RAM, &c. EN VAN DEN AXIS.
No. MLXXI. Een geraamte van een buffel. D e befchryving van dat geraamte en de afmeetingen van deszelfs beenderen ftaan in de befchryving van den buffel aangetekend.
No. MLXXII. De beide hoornen van een buffel. Deze hoornen zyn byna even lang als die van den buffel, die ten onderwerpe voor de befchryving van dit dier gediend heeft, maar dezelve zyn minder dik aan de bafis; voor het overige gelyken zy naar dezelve, behalven dat de graat van derzelver voorften rand niet even dik is; maar de dwarfche groeven ftaan duidelyker getekend. Zy zyn uit Syrië aan den Hr. Girard, Heelmeefter van den koning te Tripoli toegezonden.
No. MLXXIII. Andere hoorn welke naar die van den buffel gelykt. Deze hoorn (PL XLI, fig. i) koomt van de linker zyde, en heeft eenen voet elf duimen lengte (ABC),en byna een voet omtrek aan de bafis (DE), digt by dewelke voetfpooren van dwarfche groeven zyn, maar al het overige van den hoorn is glad en fchynt afgefleeten te zyn,het zy men denzelven afgefchraapt en gepolyft hebbe, of dat het dier dat denzelven gedraagen heeft daar de oppervlakte van hebbe afgefleeten door tegen harde lighaamen aan te wryven • deszelfs kleur is zwartagtig. '
No. MLXXIV. Twee hoornen die zeer veele overeenkomfl hebben met die van den buffel. Deze hoornen (Pl. XLI, fig. s en 3) verfchillen van die van den buffel die ten onderwerp voor de befchryving van dit dier gediend heeft, door de volgende kentekenen : derzelver kromte is gelykmaatig over hunne geheele lengte, en zy zyn een weinig langer, fchoon zy minder dikte hebben: want zy hebben eenen voet zeven duimen lengte, en elf duimen omtrek aan de bafiszy maaken vier ruggen of graaten die in de lengte loopen; eene (A) naar voren, eene (B) naar agteren, en twee (CD) naar onderen; zy zyn minder plat van boven en van onderen, en derzelver kleur is geelagtig bruin.
No. MLXXV. De hoorns van een buffel van de Kaap de Goede-hoop De twee hoorns (AABBCC, Pl. XLI, fig. 4, alwaar zy van boven,'en fig. 5, alwaar zy van onderen vertoond worden,) zitten aan het voorhoofde-



'Tm .XI. 'J>1. XIT






BESCHRYVING VAN HET KABINET.
been (DE) vaft, en flegts op vier lynen afftand van malkanderen met de bovenfte einden (AA, fig. 4) van derzelver bafis; maar daar is een afftand van een voet tuffchen de onderften (AA, fig. 5); deze hoornen zyn plat van boven en van onderen, behalven aan hun eind (BC, fig. 4 en 5) dat rond is zy hebben een zeer grooten omtrek; by het voortkoomen uit het voorhoofd ftaan zy fchuinfch naar omlaag en naar agteren gerigt, vervolgens ftaan zy insgelyks fchuinfch naar om hoog en naar voren gerigt; eindelyk is hunne punt naar om hoog en naar binnen gekeerd; de afftand (BB) tufl'chen de kromten van deze hoornen in eene regte lyn en aan den buitenkant gemeeten, is van twee voeten negen lynen; deze twee hoornen zyn elk twee voeten en vyf duimen lang voor hunne grootfte lengte, volgens derzelver kromte gemeeten; de omtrek van de bafis op derzelver randen gemeeten, is van twee voeten en vier duimen; maar als men dien omtrek ter plaats (AF, fig. 5) van het onderft gedeelte der randen van de bafis meet, bedraagt dezelve flegts een voet en agt duimen; deze hoorns zyn bruin en zwartagtig, bedekt met rimpels en kleine groeven die in de lengte loopen, behalven aan het eind (BC, fig. 4 en 5) dat glad is; daar loopen ook dwarfche groeven op derzelver binnenkant naaide bafis toe.
No. MLXXVI. Andere hoornen van een buffel van de Kaap de Goede - hoop.
Deze verfchillen flegts daarin van de voorgaande dat zy minder dik en langer zyn, want zy hebben twee voeten en agt duimen voor hunne grootfte lengte; daar is tuffchen de kromten van de beide hoornen, drie voeten en eenen duim afftand van buiten naar buiten gemeeten; zy zitten een duim van eikanderen af met de bovenfte gedeelten van hunne bafis, en negen duimen met de onderfte gedeelten; daar loopen dwarfche groeven die zeer duidelyk zyn op de bovenfte zyde gelyk op de onderfte; deze hoorns zyn met de voorgaande door den Hr. Abt de la Caille , lid van de koninglyke Akademie der Weetenfchappen, van de Kaap de Goede - hoop medegebragt. No. MLXXVII. Het geraamte van een aurochs.
De kop van dit geraamte is dikker dan die van den buffel, daarentegen is het eind der kaakbeenderen veel minder breed dan by dat dier, en zelfs finaller dan by den ftier; de aurochs heeft het voorhoofd minder bolrond dan de buffel, de oogputten meer vooruitfteekende, de neusbeenderen minder langen meerder breedt; de opening der neusgaten zyn grooter, en het kaakbeen aan de onderfte zyde is ronder.
De hoorns van den aurochs gelyken meer naar die van den ftier dan naar die van den buffel, door hunne dikte en door hunne gedaante; zy zyn byna rolrond over het grootft gedeelte van hunne lengtê, en puntig aan het eind; de regter hoorn van het geraamte, dat ten onderwerp voor deze befchryvino-dient ftaat fchuinfch naar buiten en naar om hoog gerigt, vervolgens buigt dezelve zig naar binnen, en zyn eind naar om laag, en de punt ftaat naar acteren gerigt.
De tanden van den aurochs gelyken naar die van den buffel en van den ftier door het getal, de gedaante en de plaatfing; daar zitten agt fnytanden in het onderft kaakbeen, en zes baktanden in elke zyde van de beide kaakbeenderen.
Ii 2



5J2 DE NATUURLYKE HISTORIE
De wervelbeenderen van den nek zyn flegts ten getale van vyf voorhanden , in het geraamte van den aurochs dat het onderwerp van deze befchryving maakt: maar ik twyffel niet of 'er ontbreeken twee aan dezelvcn; want ik heb niet een viervoetig dier gezien dat minder dan zeven wervelbeenderen in den nek hadt; het koomt my zelfs voor dat men in het opzetten van dit geraamte juift het derde en vierde heeft weggelaaten; de zydelingfche uitfteekzels van het tweede zyn minder fcherp aan hun agterfte eind als by den buffel en by den ftier, en de onderfte tak van het zydelings uitfteekzel van op e'e'n na het laatfte wervelbeen is breeder en minder lang.
Daar zitten veertien wervelbeenderen in den rug, en veertien ribben aan elke zyde, waarvan 'er agt waare ribben zyn, gelyk by den buffel en by den ftier ; maar daar zyn 'er zes valfchen; de twee laatften der valfche ribben geleeden zig tuffchen het zesde en het zevende been van het borftbeen, die de twee laatfte zyn; het zevende is langer en minder breed dan by den buffel en den ftier; de ribben van den aurochs hebben minder breedte dan die van deze twee dieren ; de wervelbeenderen der lendenen zyn flegts ten getale van vyf.
Het agterfte gedeelte van elk zitbeen heeft drie ten naaftenby eveneenfche uitfteekzels; de buitenfte zit laager geplaatft dan by den buffel.
De pooten van dat geraamte zyn naar evenredigheid langer en minder dik dan die van de geraamten van den buffel en van den ftier; dit verfchil wordt beveiligd door de afmeetingen die in de volgende tafel worden opgegeeven, indien men dezelfde met de afmeetingen van het geraamte van den ftier (w) , en van den buffel vergelykt die in de befchryvingen van deze dieren zyn opgegeeven.
De ftaart beftaat uit agtien valfche wervelbeenderen (x).
voet. duim, Jyn.
Lengte van den kop van het eind des bovenden kaakbeens tot aan
de tuflchenwydte der hoornen. . • i. ö. 7.
Breedte van den fmoel. . . o. 2. 7.
Breedte van den kop ter plaats van de oogputten. . o. 10. j.
Lengte van het onderft kaakbeen van het eind der fnytanden tot
aan de kromte van deszelfs takken. . . 1. 3. 6.
Breedte van het onderft kaakbeen voorby de fnytanden. o. 2. 7.
Breedte ter plaatfe van de ftangruimten. . . o. 1. 6,
Hoogte der takken van het onderft kaakbeen tot aan het knokkels-
wyze uitfteekzel. . . . o. 5. 8.
Hoogte tot aan het kroonswyze uitfteekzel. . o. 6. 11,
Breedte der takken onder de groote uitrandina;. . o. 2. 2.
Dikte van het voorfte gedeelte van het bovenft kaakbeen. o. o. 3.
Breedte van dat kaakbeen ter plaats van de ftangruimten. o. 3. 6»
Afftand tuffchen de oogputten en de opening der neusgaten, o. 4. 9,
Lengte van de opening. • • o. 6. 4.
Breedte. . . • o. 3. 1.
Lengte van de eigenlyke neusbeenderen, . o. 6. 9.
Breedte. . • • o. 1. 5.
Breedte der oogputten. • • o. 2. 6.
Hoogte. . • * o. 2. 3.
(«uO Zie het IV Deel van dit Werk, bladz, 250. (1) Zie hier voren , bladz. 207 van dit Deel.



BESCHRYVING VAN HET KABINET. tjj
voet. duim. lyn.
Lengte van de hoornen. . . i. 2. o.
Omtrek aan de bafis. . . . o. 6. 9»
Lengte van de langfte fnytanden buiten het been. . o. o. 8.
Breedte aan het eind. . . 0.0. 6".
Afftand tuffchen de fny-en baktanden. . o. 4. 2.
Lengte van dat gedeelte van het bovenft kaakbeen dat voor de baktanden zit. . • . o. 5. 2«
Lengte van de langfte van die tanden buiten het been. o. o. 8.
Breedte. • . • o. 1. 8.
Dikte. . . . o. o. 8.
Lengte van het gat des eerften wervelbeens van boven naar beneden
gemeeten. . . . o. 1. 2.
Lengte van de eene zyde naar de andere. . 0.1. 10.
Lengte van de dwarfche uitfteekzels van voren naar agteren. o. 3. 7.
Lengte van het lighaam des tweeden wervelbeens. . o. 3. j.
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel. . . o. 2. o.
Breedte. . . . o. 3. 4»
Hoogte van het langfte doornagtig uitfteekzel hetwelk dat van het
zevende wervelbeen is. ... O. 6". 3.
Hoogte van het doornagtig uitfteekzel des tweeden wervelbeens
van den rug dat het langfte is, . . o. 11. 3.
Lengte van het lighaam des laatften wervelbeens dat het langfte is. o. 1. n.
Lengte van het lighaam des eerften wervelbeens dat het kortfte is. o. I. 8.
Lengte van de eerfte ribben. . . o. 10. 7.
Lengte van de negende rib die de langfte is. . 1. 11. 3.
Lengte van de laatfte der valfche ribben die de kortfte is. I. 4. 9»
Breedte van de breedfte rib. . . 0.1. 8.
Breedte van de fmalfte. . . . o. o. 7 {•
Lengte van het borftbeen. . . 1. 6. o.
Breedte van het vyfde been dat het breedfte is. . o. 3. 7.
Breedte van het eerfte been dat het fmalfte is. . o. 1. X.
Hoogte van de doornagtige uitfteekzels van het eerfte wervelbeen
der lendenen dat het langfte is, . . o. 2. 10.
Breedte van dat van het derde dat het breedfte is. . o. 2. o.
Lengte van het dwarfche uitfteekzel van het vierde wervelbeen dat
het langfte is. . o. 5. o.
Lengte des lighaams van op een na het laatfte wervelbeen der lendenen. . • . . o. 1. 10»
Lengte van het heiligbeen. . . o. 9. 6.
Breedte van het voorfte gedeelte. . . o. 8. o.
Breedte van het agterft gedeelte. . o. 3. 2.
Lengte van het eerfte valfche wervelbeen van den ftaart dat het
langfte is. . • . o. I. il»
Lengte van de bovenfte zyde van het heupbeen. . o. 8. 5,
Hoo°te van dat been van het midden der panswyze holligheid af tot
aan het bovenft van dit been . . o. 10. 6.
Breedte boven de panswyze holligheid, . o. i» 7 £•
Middellvn van die holligheid. . 0. 2. o.
Lengte der goot, van de eironde gaten af tot aan het agterfte eind, o. 5. 4*
Breedte in het midden. . • • o. 5. 4»
Diepte van de goot. . . . o. 3. o.
Diepte der uitranding van het agterfte eind. . o. 2. II»
Lenate der eironde gaten. . » o. 3. u
li 3



254 DE NATUURLYKE HISTORIE
„ . voet. duim. lyn.
Breedte. i . . o. 2. 6.
Breedte van het bekken. . . . o. 5. 9.
Hoogte. . . . o. 7. 8.
Lengte van het fchouderblad. . . 1. 4. 6.
Lengte van deszelfs bafis. . . o. s! 2.
Lengte van de agterfte zyde. . . 1.2*9.
Lengte van de voorfte zyde. . . 1. 4. o.
Breedte van het fchouderblad op de fmalfte plaats. . o. 2. 3»
Hoogte van den doorn op de verhevenfte plaats. . o. 1. 11.
Middellyn van de panswyze holligheid. . . o. 2. 6.
Lengte van het fchouderbeen» . .1.1. 8.
Omtrek op de dunfte plaats. . o. 5. 5.
Lengte van de ellepyp. . * 1. 4. 5.
Hoogte van den elleboogsknokkel. , . o. 3. 11.
Lengte van het ftraalbeen. . . . 1. o. 10.
Breedte van het midden des beens. . . o. 1. 7},
Lengte van het dijebeen. . . 1. 3. 8«
Middellyn van deszelfs hoofd. . . O. 1. 11 f.
Omtrek van het midden des beens. . . o. 5. o.
Lengte der kniefchyven. . . o. 2. 9.
Breedte. . . . o. 2. gf.
Dikte. . . .. o. i„ 6.
Lengte van het fcheenbeen. . . 1. 4. o.
Omtrek van het midden des beens. . o. 5. 1,
Hoogte van de voorhand. . . o. 1. 9.
Lengte van het hielbeen j . . o. 5. 8«
Lengte der pypen van de voorfte pooten. . o. 8. o.
Breedte van het midden des beens. . . o. 1. 4|.
Lengte der pypen van de agterfte pooten. . 1. 2. 4.
Breedte van het midden des beens. . . O. 1. 1.
Lengte der beenderen van de eerfte regelen. '. o. 2. 6.
Lengte der beenderen van de tweede regelen. . o. 1. 4.
Lengte der beenderen van de derde regelen. . 0. 2. 11.
No. MLXXVIII. Beentjes uit het hart van een aurochs.
Deze zyn twee in getal, een groot en een klein ;zy zyn grooter dan die van den os (y); zy zyn in het hart van den aurochs gevonden, wiens geraamte onder het voorgaande nommer befchreeven is.
No. MLXXLX. Het been uit den hoorn van een zeer grooten os.
Dit been is aan zyn eind afgebrooken, en zit met zyne bafis aan een gedeelte van het voorhoofdsbeen vaft; dit ftuk is opmerkelyk door zyne verbaazende grootte. De Hr. Marquis de Rennepont vondt hetzelve ouder het visfchen in de rivier Orne by de Moijeuvres in 1753, en deedt het prefent aan den Hr. Graaf de Tressan , die hetzelve het volgend jaar aan het Kabinet van den koning zondt; wy zullen dikwils gelegenheid hebben om den Hr. de Tressan in het vervolg van dit werk aan te haaien, om het groot getal byzonderheden welke hy aan het Kabinet bezorgd, en om de waarneemingen welke hy ons medegedeeld heeft: want hy vereenigt in zyne nafpeuringen het
(y) Zie het IV Deel van dit weik, bladz, 260.



BESCHRYVINGgVAN HET KABINET. 2jj
voordeel van den Liefhebber der Natuurlyke Hiftorie met de inzigten van den Natuuronderzoeker. Hy heeft het been waarvan wy hier fpreeken vergeleeken met een been uit den linker hoorn van eenzwaaren os mt Auvergne, en hy heeft deze beide beenderen volftrekt overeenkomftig in gedaante, en alleenlyk zeer verfchillende in grootte bevonden; het been dat in de rivier Orne gevonden is, heeft dertien duimen agt lynen omtreks op de dikfte plaats, terwyl dat uit den hoorn van den zwaaren os van Auvergne ftegts zes duimen vyf lynen omtreks heeft op dezelfde plaats; dit verfchil van grootte zal minder verbaazend fchynen, indien men het been in de rivier Orne gevonden, met den zeer grooten hoorn van een os vergelykt die onder No. cdlxi (z) is bygebragt, en die eenen voet negen duimen omtreks aan de bafis heeft.
No. MLXXX. Het been uit den linker hoorn van een zeer grooten os van Auvergne.
Dit is het been waar van onder het voorgaand nommer gefprooken is, en dat tot een voorwerp van vergelyking gediend heeft met het been in de rivier Orne gevonden, en onder dat nommer bygebragt.
No. MLXXXI. Het geraamte van een mouflon. Dit geraamte koomt van het dier dat ten onderwerp gediend heeft voor de befchryving van den mouflon. Ik heb in dezelve de voornaamfte afmeetinsen van dit geraamte opgegeeven.
No. MLXXXlI. Het tongbeen van een mouflon. Dit been gelykt volmaakt naar dat van den ram.
No. MLXXXIII. Het geraamte van een Tslandfchen ram. De voornaame afmeetingen van dit geraamte zyn in de befchryving van den Yslandfchen ram opgegeeven; dit geraamte is van hetzelfde dier genoomen dat ten onderwerp voor deze befchryving gediend heeft.
No. MLXXXIV. Beentjes uit het hart van den axis. Daar is 'er flegts één, en het gelykt naar dat van het damhert f».
No. MLXXXV. Het geraamte van een axis. Dit geraamte heeft ten onderwerp gediend voor de befchryving en de afmeetingen van den axis.
No. MLXXXVI. Hettoneb een van een axis. Dit been verfchilt daarin van dat van het damhert, dat deszelfs eerfteftukkea meer gekromd, en de tweeden naar evenredigheid langer zyn.
flie?^ IveDeelbebjadr'25svan ^ 8edeeIte Van het Kab!net da' betrekking heeft op de» («) Zie het VI Dsel van dit werk, bladz. 68.



9 $6 DE NATUURLYKE HISTORIE
DE TAPIR (*) OF DE ANTA.
Dit is het grootfte dier van Amerika, van die nieuwe wereld, alwaar de leevende Natuur, zo als wy vroeger gezegd hebben, fchynt verkleind'en ingetrokken te zyn, of liever, alwaar zy geen tyds genoeg fchynt gehad te hebben om haare volkomen grootte te krygen. In plaats van die koloffaale gevaarten, welken de oude wereld in Afia voortbrengt, in plaats van den olyfant, den rhinoceros, den hippopotamus, de giraffe, den kameel, enz. vinden wy in deze nieuwe landen niet dan onderwerpen in 'tklein gefatzoeneerd • tapir's, lama's, vigogne's, cabiai's, allen twingtig maal kleiner dan die daar men hen in de oude wereld mede vergelyken moet; en niet flegts is de ftof hier ten uiterften bezuinigd; maar de geftalten zelve zyn onvolmaakt, en fchynen verwaarloosd of mislukt te zyn; de dieren van zuid-Amerika, die «Heen tot deze nieuwe wereld belmoren, zyn bykans alle zonder flagtanden, zonder hoornen, en zonder ftaart; hunne geftalte is onbevallig en grillio-,hun lighaam en hunne ledemaaten zyn kwalyk geëvenredigd, kwalyk verbonden; en zommige, gelyk de miereneeters, de luijaards, enz. zyn van zulk eene elendige natuur, dat zy naauwelyks de vermogens hebben van zig te bewee-
gen
(*) Tapir, dit is de naam van dit dier in deszelfs geboorteland in Brafilie, Tapira vol. gens den Hr. de la Condamine. Voyage de la riviere des Amazones, pag. 193 Tapiieréte, volgens Marcgrave en Pi?oN Eté is een byvoeglyk naamwoord dat in de Brafiiiaanfcbe taal groot betekent, dus is Tapiier été de groote Tapir, Tapihire, volgens Thevet Sin. gularites delaFrance ^ntarüique, pag 96. Tapirouffou, volgens de Lerv. Voyage au U re til P*g- 151- OuJJou is miffchien een vermeerderend byroeglyk naamwoord, gelyk été Dit dier* dat niet flegts in Brafilie, maar ook in Guyane en in Peru gevonden wordt, heet in de Gali' bifche taal op de kaften van Guyane. Maïpouri, en in Peru Vagra, volgens den Hr de ia Condamine. ibid. Maipouri, of Manipouris in C.iyenne, volgens Barrere Hifi de la Franco Equin. pag. 160. Anta by de Portugezen in Brafil en Paraguay. Ent, volgens Souchu du Rennefort, pag. 203. Danta by de Portugeezen en Spanjaarden, volgens den Hr. de la Condamine, p. 163. en Christ. d'Acüna. Relat de la riviere des Amazones trad. par Gemberville, Paris 1682. tom. If pag 157 en ook volgens Charlevoix, Hift. du Paraguai, tom. I pag 32. Ante volgens Herrera. Descript. des Ind. Occid Amft 1622, pag. 25 en volgens Maffêe Hift des Indes trad par de Pure, tas 60 Beori in" nieuw Spanje. Hifi. Gén. des Voyages par VAbbé Prevöt, tom II. p. 636. Dante of Dan, ta, volgens Jofeph Acosta Hifi. nat. des Indes, &c. trad. de Robert Regnault, p 201 Nota. Zommige Schryvers hebben het muilezel of wilden muilezel, ook koeëzel, ook wil', de koe genaamd. De dantes, zegt Acojta, gelyken naar kleine koeijen, en nog beter naar mui ezels, omdat zy geen hoornen hebben. Hifi. nat. des Indes, pag. 200. — TapiroufTou
ezelkoe van Brafilie Men kan zeggen, dat dit dier half koe en half ezel ii, fcboori
het van beiden geheel verfchilt, zo wel in den ftaart, dien het zeer kort heeft, als in do tanden, welken het vel fnydender en fcberper heeft. Voyage de Lerv, pag. i<;r. De Tanf. hire fchynt my zo veel te hebben van den ezel als van de koe. Thevet , pak. 96. — De Antes zyn beeften als muilezels, maar kleiner. Herrera, pag. 2sr.
Tapiierete Brafilienfibus. Lufitanis Anta. Marcgrave. Hifi. Brafil
Tapierete. Pison, Hift. Nat Brafil. pag. 161. fig. ibid
Sus aquaticus multifulcus. Tapierete Brafilienfibus Marcgravii anvitulusJomTOm. Tabir. Maipuri. Barrere, Hifloire naturelle de la France Equinox, pag. 160. Tapirus. Le Tapir ou Manipouris, Brisson, Regn, anim. pag. 119.






Tom. XI. TLXLHI.
le Tapir.



VAN DEN TAPIR. 2$j
gen «i te eeten; zy fleepen met fmart een kwynend leven in de eenzaamheid der woeflynen, en zouden in een bewoond land niet kunnen beftaan; dewyl de menfehen en de fterke dieren hen dan wel ras verdelgen zouden.
De tapir (Pl. XLIII), heeft de grootte van eene kleine koe of van een zebu, maar zonder hoornen en zonder ftaart; de beenen zyn kort, het lighaam geboogd, als dat van een varken : hy is in zyne jeugd bont, gelyk het hert, vervolgens wordt het hair eenpaarig donker bruin; het hoofd is dik en lang met eene foort van fnuit, gelyk de rhinoceros; daar zyn tien fnytanden, en even veel baktanden in yder kaakbeen; een kenmerk, 't welk den tapir geheeb ]yk van 't geflagt der runderen en der andere herkaauwende dieren onderfcheidt, enz. voor het overige, dewyl wy van dit dier alleenlyk het vel en eenige andere overblyfzels hebben, kunnen wy niet beter doen, dan hier de befchryvingen by te brengen, die Marcgrave en Barrere naar het dier zelve gemaakt hebben, en tevens te melden, 't geen 'er de Reisbefchryvers cn Hiftoriefchryvers van gezegd hebben.
De tapir fchynt een droefgeeftig en eenzaam dier te zyn (b), dat niet dan des na,°ts te voorfchyn koomt, dat geen vermaak heeft 'dan in 't water, waar in het zig meer dan op 't land onthoudt; hy leeft in de moeraden, en verwydert zig niet veel van den oever der meiren en rivieren; zo draa hy gedreigd, yervolgd, of gekwetft wordt, werpt hy zig in 't water, (c) en blyft lang ge-
(6) TaDÏÏerete Brafilienfibus, Lufitanis An(a. Animal quadrupes, magnitudine juvtnei fej meflris; figura corporis quodammodo ad portum accedens, capite etiam tali, verum crajfiori, oblonge, fuperius in acumen definente j promuscide fuper os prominente, quam validijfimo netvo tontrabere £? extendere potejl; in promuscide autem funt fiffura oblongce; inferior oris pars ep? brevier fuperiore. Maxilla ambce anterius faftigiatoe, £f i»< qualibet decem dentes incifores fu* terne £5* inferne; binc per certum fpatium utraqus maxilla caret dentibus; fequuntur dein mola» res grandes omnes in quolibet latere quinque, ita ut baberet vinginti molaies vinginti incifo, res, Oculos babet parvos porcinos, aures abrotundas, majusculas, quas verfus anteriora fur'i< git. Crura vix longiora porcinis, & crqffiuscula , in anterioribuspedibus quatuor unvults, in. boflerioribus tres; media inter eas major ejl in omnibus pedibus; in prioribus pedibus tribus quar. 'ta parvula exterius ejl adjuntta: funt autem unguice nigricantes, non fo'.idce fi.d cavce quet dei trabi pofjunt. Caret cauda, & ejus loco procejfum babet nudum pilis, conicum , pirvum more Cutian (Agouti) mas membrum genitale longe erfsrere potejl inflar cercopitbici: incedit dorfo incurvato ut Capy^ara (Cabiai), cutem folidam babet inflar. alcis, piios breves, Color pilorum in juniorihus ejl umbra lucidce, macuiïs variegatus albicantibus ut capreolus, in adultis fuscus Jive nigricans fine maculis. Animal interdiu dormit in opacis fylvis latitans. Noclu aut vianeegre* ditur pabuli caiifa. Optime potejl natare. Vefcitur gramine, arundine faccbaüfera, brajfica, tfc* Caro ejus comeditur ,fed ingrati faporis ejl. Mürcgravii , Hifi. Brafil. pag. 229. —- Tapir, cf Maypouri, een tyreéfiagtig dier, dat meer onder, witer leeft, dan op 't land, alwaar het van tyJ tot tyd het tederfte gras gnat plukken; hy heeft zeer kort ha:r,irjet zwarte en witte ftreepen, die zi:* over de langte des lighaams van 't hoofd tot den ftaart uittrekken, Hy b'aaft als een yzird; by fchynt iets van rlen muilezel en het vatken te hebben, .Men ziet manipouris, ge!yk zommigen het uitfpreeken, in ae rivier van.Ouyapok. Het vleefch van dit dier is grof en van een onaangenaamen fmaak. Babeere Effaifur l'Hiftoire naturelle de ta Franco equinox, pag. 160. Yfu . v ' ' '
(c) Tnpiierete beftia iners fif focors apparet, adeoque luct/uga, ut in denfis meiiterranets filvis interdiu dormine amet ; ita ut fi detur animal aliqntd, quod noSu tantum, nunquam ver* ae die venetur, ba>c fane ejl Brafilienfis beftia, tic. Hift nat. Brafil, pag. 101. —— De anttt fcheert over dag het gras, en des nagts eet hy eene foort van klei of potaarde, welke hy
vindt in de moeraiTen, daar hy zig mét her ondergaan van de zon naar toe begeeft De
jagt op de anta gefebiadt niet dan des n?£<s, en is zeer gemaklyk; men gaat deze dieren op. wasten in de plaatfen daar zy gewend zyn de ™vk te neemen, en werwaards zy zig van XI. Deel. Ivk



z58 DE NATUURLYKE HISTORIE
noeg onder, om een groot einde wegs af te leggen voor dat hy weder te voorfchynt koomt: die wyze van doen, welke hy met den hippopotamus gemeen heeft, heeft zommige Natuurbefchouwers doen denken, dat hy van hetzelfde geflagt ware (d), maar hy verfchilt 'er zo veel van in natuur, als hy in klimaat daar verre van af is; men behoeft, om daar van overtuigd te zyn, de fkaks aangehaalde befchryvingen flegts te vergelyken met die welke wy'van den hippopotamus gegeeven hebben. De tapir, fchoon zig in 't water onthoudende, voedt zig niet met vifch,en fchoon hy den muil met twintio-fcherpe fnytanden gewapend heeft (e), is hy egter geen vlcefchvreetend dier; hy leeft van planten en wortels, en maakt van zyne wapenen geen gebruik teo-en andere dieren; hy is van eene zagte, bange geaartheid, en ontwykt alle gevegt, en alle gevaar. Met korte beenen en een zwaar lighaam laat hy niet na vry fnel te loopen, en hy zwemt nog beter dan hy loopt: hy trekt gemeenlyk in gezelfchap met andere van zyne foort, en zy maaken zomtyds groote troepen uit. Zyn huid (ƒ) is van een zeer vad weefzel, en zo Hevig dat het dikwds tegen den kogel beftand is (g): zyn vleefch is onfmaakelyk en grof (/?); de Indiaanen eeten het egter. Men vindt dit dier gemeenlyk in Brazilië, inParaguai, in Guiane, in 't land der Amazoonen (/), en in de geheele uitgeflrektheid van't zuidelyk Amerika, van het uiterfl van Chily, tot aan nieuw Spanje.
zelve met troepen begeeven. Wanneer men hen ziet aankoomen gaat men hen met bran. dende fakkels te gemost, daar zy zo door verbyfterd worden, dat zy op malkanderen tui. melen, enz. Hifloire du Paraguay par le P. Charlevoix, tom. I. pag. 33. — De antas verbergen zig over das in hunne holen,en koomen 'er alleenlyk 'snagts uit om de koft te zoeken. Descript des Indes occidentales par Herrera, pag, i$r.
(d) De manipouri is eena foort van wilde muüezel; men fchoot op een, maar men doodd» hem niet, zo de kogel of de pyl de zyden van dat dier niet doorboordt, ontfnapt hy byna altyd; inzonderheid zo by by water kan koomen, om dat hv zig da?r ft^ks in ftort er< overzwemt naar den anderen kant, dan daar hy de wonde gekreegen heeft. Lettres Edi fiantes XXIV. Recueil, Lettre du P. Fauche, gedateerd Ouyapok 20 Avril 1738.
(e) Hippoporamus ampbibius pedibus quadrilobis, habitat in Nilo Hippopotamus terres-
tris pedibus pojlicis trifulcis. Tspiierete habitat in Brafilia. LinNjBus, Syft. nat. Ed. X pag, 74.
(ƒ) Schoon de Tapiroujjou fcherpe en fnydende tanden heeft, biedt hy geenen wederftand noch zoekt een ander middel van beveiliging dan de vlugt; hy is ganfch niet gevaarlyk ■ dè wilden dooden hem met pylen, of vangen hein in eene foort van voetangels. Voyage de Lert, pag. 152. J s
(g) De wilden maaken verbaazend veel werk van den tapiroujjou, ter oorzaake van zyn vel • want, als zy hem villen, fnyden zy al het vel van den rug in de rondte,- en nadat zy dat wel gedroogd hebben maaken zy daar fchildjes van zo groot als de bodem van een middel, maatig vat.... en dit vel, dus gedroogd, is zo hard, dat ik niet geloof, dat 'er een pvl is «lie daar door kan dringen. Idem. f'
(6) Het vleefch van den manipouri is grof en van een onaangenaamen fmaak. Lettres edifiantes XXIV. Rectteil, pag, 347.
(i) Men vindt in den omtrek van de rievier der Amazoonen een dier, danta geheeten, van de grootte van een muilezel, en dat daar in kleur en in lighaams geftalte zeer naar gelykt Relation de la Rieviere des Amazones, par Christophe d'Acüna, com. II. pag. 177. — De* eland, die in zommige bofchagtige ftreeken van de Cordeliere by Quito gevonden wordt, is niet zeldzaam in de boffchen van de Amazone noch in die van Guiana; ik geef hier den naam van eland aan het dier, 't welk by de Spanjaarden en Portugeezen onder den naam van danta bekend is. Voyage de la Riviere des Amazones, par Mr. de la Cohdaï*hie, pag. 163.



V A N D E N T A P I R., tS9
BYVOEOZEL TOT DE NATUURLYKE HISTORIE VAN DEN TAPIR (*).
Schoon de tapirs vry gemeen zyn in die ftreeken van zuid Amerika, daar de Europëers zig geveftigd hebben, en fchoon men hen daar zomtyds op de voorplaatfen van de Plantagien ziet, alwaar zy met andere huiiTelyke dieren gevoed en onderhouden worden, gebeurt het egter zeer zeldzaam, dat men hen naar Europa overbrengt. Ik geloof zelfs niet dat men daar tot hier toe meer dan eenen gezien heeft, die in 1705 te Amfterdam is vertoond geworden onder den naam van zeepaard, en waarvan een fchilder van dien tyd aftekeningen gemaakt heeft, die nog bewaard worden in de Verzamelingen van eenige liefhebberen; maar die dit dier zo onvolmaakt afbeelden, dat men het uit dezelven met wel herkennen kan. De Hr. de Buffon heeft den tapir nooit gezien, even weimg als andere Natuurbefchouwers, die van denzelven gefproken hebben; in de hiftorie welke hy van dit dier gegeeven heeft, is hy verpugt geweeft de befchryving, door Marcgrave en door Barrere daarvan gemaakt, te volgen, en verder by te brengen wat de Reisbefchryvers daar van gezegd hebben; de afbeelding, welke hy daar by gevoegd heeft, is hem door den Jdr. de la Condamine medegedeeld, en deze is de eenigfte die daar eenig denkbeeld van geeft; het is zelfs de eenigfte die daarvan gemaakt is; want men moet die, welke Marcgrave heeft gegeeven, en die door Pison is overgenomen, in geene aanmerking neemen, zy is al te flegt om eenige oplettendheid te verdienen.
Sints; eenige weeken hebben wy hierin Holland twee dezer dieren, waarvan het^ een van ftad tot ftad wordt omgevoerd, om het op de kermiffen te laaten zien, en het ander is in de dierengaarde van den Prins van Oranje ; die voor eenen Natuuronderzoeker miffchien de aanmerkelykfte van Europa is, wegens de menigte zeldzaame dieren, welke jaarlyks uit Ooftindiën, uit Afrika, en uit Amerika derwaars gezonden worden. De tapir, m deze dierengaarde is een mannetje, en wordt vertoond op (PL XLIV\ Zo men deze figuur vergelykt met die, welke door den Hr. de Buffon gegeeven is,naar de teekening van den Hr. de la Condamine, zal men daar meer dan een vry duidelyk verfchil in vinden. De (PL XLV) vertoont het wyfje m eene houding, welke dit dier vry dikwils neemt
Marcgrave heeft eene zeer goede befchryving van den tapir gegeeven, en de Hr. de Buffon denzelven nooit gezien hebbende, konde niet beter doen, dan deze in haar geheel by te brengen, gelyk hy gedaan heeft. Dewyl hem egier eenige byzonderheden ontfnapt zyn, zal ik hier de waarneemingen byvoegen welke ± op het dier zelven gemaakt heb. Dat, 't welk in de dierengaarde van oen Prins van Oranje gevonden wordt, moet zeer jong zyn, althans zo dit dier groeit tot de grootte van eene kleine koe, gelyk
(•) Door den Hoogleeraar Allamand op '* Lands Unirafiteit te Lfy'en.
Kk 2



2ÓO
DE NATUURLYKE HISTORIE
«ommige Reisbefchryvers zeggen ;hy haalt naauwelyks de hoogte van een varken waarmede men' hem zelfs ligtelyk zou verwarren, als men hem van verre ziet.' By heeft een zeer dik lighaam naar evenredigheid van zyne geftalte; het agterfte gedeelte van zyn rug loopt boogsgewyze en eindigt in een vry breed kruis zeer gelyk aan dat van een jong, wel gevoed veulen. De kleur van zyn huid en hair~is donker bruin, naar het blaauw hellende, en zy is eveneens over het geheele lighaam; men moet de hand over zyn rug ftryken, om te bemerken dat *ct hairtjes op zyn, niet langer dan vlashair; daar zyn 'er zeer weinig aan de zyden, en die welke het onderft gedeelte des lighaams bedekken,zyn vryyl en kort. Hy heeft maanen van zwartagtig hair, van anderhalf duim hoogte,' en zo ftyf als varkens borflels, maar minder ruw op het aanraaken, en deze borftelhairen verminderen in lengte naar maate zy de beide einde der maanen, den kop en den rug naderen; dit hair ftrekt zig in eene ruimte van drie duimen op het voorhoofd, en zeven op den hals, uit.
De kop van den tapir is zeer dik, cn by het begin van den fnuit is eene verhevenheid. Zyne ooren zyn byna rond, en in hunnen omtrek met eene witagtige ftreep hair geboord. Zyne oogen zyn klein, en geplaatft op eenen byna gelyken afftand van de ooren en van den hoek des monds. Zyn fnuit loopt uit in een kringswys vlak, ten naaften by zo als de fnuit van een varken r maar minder groot van omtrek, dewyl deszelfs middellyn geen anderhalf duim haaien kan; het is daar, dat de openingen der neusgaten gevonden worden, gelyk die van den olyfant aan 't einde van deszelfs fnuit zyn, niet welken fnuit de neus van den tapir veel overeenkomfl: heeft; want hy bedient 'er zig ook op dezelfde wyze van. Als hy hem niet gebruikt om iets aan te vatten , ftrekt hy zig niet veel verder dan de onderfte lip uit, en dan is hy kringswyze o-eheel gerimpeld; maar hy kan hem byna een half voet verlangen, en zelfs naar de eene en andere zyde draaijen ,'om te vatten 't geen men hem aanbiedt, niet evenwel zo als de olyfant doet met die foort van vinger, die aan het boven einde van zyn fnuit is, en waarmede ik een dezer dieren een ftuiver van den grond heb zien opneemen, om die aan zyn meefter te geeven. De tapir heeft dezen vinger niet, hy vat met het benedenfte gedeelte van zyn verlengde neus, die zig ten dien einde naar beneden ombuigt. Ik heb het vermaak gehad van hem op die wyze verfcheiden ftukken brood te zien neemen, welken ik hem aanbood, en die zeer van zyn fmaak fcheenen. Het is dan niet enkel zyn lip, die hem voor^fnuit dient, gelyk by den rhinoceros, zo als de Hr. de Buffon gedagt heeft, het is zyn neus, die inderdaad hem ook voor ltp'dient; want als hy het hoofd opligtende, dezelve verlengt om te vatten, 't geen men hem aanbiedt, laat hy de tanden van 't bovenft kaakbeen ontbloot: van boven heeft dit deel eene bruine kleur, gelyk het overige des lighaams, en is byna zonder eenig hair; van onderen is het vleefch kleurig; men kan zien, dat het eene zeer fterke fpier is, vatbaar voor verlanging en famentrekking, en die zig krommende de aangevatte fpyzen in den mond voort ftoot.
De beenen zyn kort en fterk. De voorfte voeten hebben vier vingers, drie van voren; waarvan de middelfte de langfte is; de vierde is aan de buitenftezyde; hy is hooger geplaatft, en kleiner dan de andere ; de agterfte voeten' hebben 'er. flegts drie. Deze vingers loopen uit in zwarte,puntige en platte-






^ Ti TI.XLIK
LE LA.PIR MALE.



-LE 1APIR FEMELLB . ex****/*






VAN DEN TAPIR. i&i
nagels, men kan dezelve vergelyken met de hoeven der dieren met gevorkte of in twee gefpleeten voeten. Zy omvangen het geheele einde' der vingeren : yder vinger is geteekend met een witte ftreep aan den oorfprong der nagelen. De ftaart is zo klein, dat hy naauwelyks den naam van ftaart verdient; het is flegts een ftompje, zo dik en lang als een pink, van onderen vleefch kleurig.
Marcgrave ze*gt, dat de jonge tapirs met verfcheiden kleuren geteekend zyn, maar dat zy volwaflen wordende die verliezen, en overal dezelfde donkere kleur zonder eenige vlekken van verfchillende kleuren aanneemen. Dit is het geval van den tapir, welken ik befchryf, en men zou 'er uit mogen befluiten, dat hy zo jong niet is als zyne geftalte fchynt aan te duiden.
Dit dier is zeer zagt en goedaartig; het nadert de geenen die in zyn verblyf treeden, en volgt hen gemeenzaam na, inzonderheid zo zy iets naar zyn fmaak by zig hebben, en laat zig van hen ftreelen. Ik heb in zyn gezigt of voorkoomen noch die droevige geaartheid, noch dat inwendig verdriet niet kunnen bemerken, die men "hem toefchryft, en welken men miffchien verward heeft met de zagtheid en bedaardheid van zyn voorkoomen.
Negen maanden daar na, dat dit dier hier in 't land gekoomen was, in juny 1772, heb ik het weêr gezien in de diergaarden van Z. D. H. ik was verwonderd over de verandering, die het binnen dien tyd ondergaan hadt, ik vond, dat zyn geheel lighaam met hair bedekt was; daar by zyn aankomft, naauwlyks eenigen daarop konden waargenoomen worden: zyn naakt en kaal vel, toen van eene blaauwagtige kleur, was veranderd in eene bruine, met fyn dons bezet, en daar tuffchen kwamen borflels uit, gelyk aan die van het varken, maar die niet zoo dik en zoo ftyf waren, en die naderhand nog toegenoomen hebben, gelyk men op het opgezette vel in het Kabinet van Z.D.H. zien kan. Dit is een nieuw bewys, wat eene werking het klimaat op de dieren heeft-
Deze mannetjes tapir in de diergaarde van den Heere Prins van Oranje,heeft daarin twee en een half jaar geleefd, en is in 't midden van de maand January 1774 geftorven; in dien tyd was 'er zeer veele koude.
Hoe veele moeite men zig gegeeven heeft, om het getal der tanden van dit dier op te neemen, was het toch niet mogelyk, zoo lang hetzelve leefde eene naauwkeurige kennis daarvan te bekoomen. Na den dood van hetzelve heeft men bevonden dat het twee-en-dertig tanden hadt, naamelyk; tien fnytanden, vier boven en zes beneden, vier hondstanden-y twee kleine tanden, in het bovenfte kaakbeen, tuffchen de honds-en de baktanden, op de plaats daar gewoonlyk de haaktanden ftaan, in de dieren die dezelve hebben; zeftien baktanden; op ydere zyde agt, vier boven en vier beneeden.
Zie hier de afmeetingen van de voornaamfte deelen van den mannetjes tapir..
voet- daim. lyn»
Lengte des lighaams van het einde van den fnuit tot aan den aars. 4. 2. o.
Hoogte van het voorflel. . . 2. 3. o.
Hoogte van het agterftel. . . 2. 6. o,
Lengte van den kop van het einde van den bek tot aan de ooren. 1. 2. o.-
Lengte der ooren. . . a 3. 6*
Afftand der oogen van de ooren. . o. 4. 6V
Rk 3



t6i DE NATUURLYKE HISTORIE
s\ « . , , , , . voet. duim.
Omtrek van den- hals by den kop. . . 2. o. o.
Omtrek van den bals by de fchouders. . 2. 8. o»
Lengte van den ftaart. . . . c. 2. 6.
Hoogte van den buik boven den grond. . . 1. 2. o.' Lengte van den grootften nagel, zo wel aan de voorfte als aan de
agterfte voeten. . . . 0. 1. 6.
Het wyfje, waarvan ik hier boven gefproken heb, en 't welk men op onze kermiffen heeft omgeleid, heb ik zelfs niet gezien; maar een perfoon, die belang neemt in alles wat tot de volkooraenheid van onze holiandfche editiën der Natuurlyke Hiftorie door de Heeren de Buffon en Daubenton, dienen kan, heeft hetzelve zorgvuldig waargenoomen , en zie hier de aanmerkingen, welke zy my heeft medegedeeld.
Dit wyfje is wat grooter dan het mannetje, dat ik befchreeven heb; men voedt het met roggenbrood, met brood van garften meel, met gras, enz. zy houdt bezonders veel van appelen , welken zy van verre riekt; zy koomt by de geenen, die dezelve hebben, en fteekt haar fnuit in hunne zakken om 'er dezelve uit te haaien; voor het overige eet zy 31 wat men haar aanbiedt, geele wortelen, vifch, vleefch, en zelfs haare eigen uitwerpzelen, als zy honger heeft.
Zy kent haaren meefter, gelyk een varken den geenen kent, die het te eeten geeft; zy is zeer zagtaartig; zy maakt geen geluid met de ftem; de man, die haar liet zien, zegt, dat zy vermoeid of getergd wordende een fcherpe fchreeuw geeft, die naar eene foort van geblaas gelykt. Het mannetje dat in de dierengaarde van den Prins van Oranje bewaard wordt, doet hetzelfde, zo ik my verlaaten mag op het berigt van hem, die hetzelve oppaft.
Haare hairen zyn gelyk aan die van het mannetje, zeer kort en byna geene op den rug; zy heeft 'er eenige, die merkbaarer zyn aan het onderft kaakebeen, in de zyden, en agter de voorfte voeten. Haare ooren zyn geboord met zeer fyne korte hairtjes van eene geelagtig witte kleur; zy heeft geene maanen, gelyk het mannetje; maar alleenlyk op de plaats, daar de maanen zyn moeften eenige hairen van malkanderen verwyderd,en langer dan die van het overige des lighaams. Zouden de maanen een kenmerk zyn waardoor het onderfcheid der fexen wordt aangeduit, gelyk by den leeuw en by aderen dieren ?
Zy heeft twee prammen, een halfduim lang, tulfchen de agterfte beenen. De deelen die het mannetje onderfcheiden, moeten, volgens Marcgrave, zeer groot zyn; zy waren klein in dat 't welk ik onderzogt heb.
Zy heeft twee hondstanden in yder kaakebeen, en die van het bovenft kaakebeen zyn grooter dan die van het onderft, het welkjuift het tegendeel is van 't geen men in de varkens ziet, en van 't geen in de figuur, door den Hr. de Buffon gegeeven, vertoond wordt. Daar is geen middel geweeft om haare tanden te teilen.
Als zy haare neus uitfteekt, vertoonen haare neusgaten groote en breede openingen, en deze fluiten zig als zy dezelve weder inhaak; het zelfde heeft plaats by het mannetje.



VAN DEN TAPIR, 2<5i
Zy heeft veel kragt m haare tanden• men ziet haar zomtyd daar mede dekreb-
hTZnIZ £ eCten êifCft'V3n de cene P]aats naar ^ andïïS De geftalte of houding, welke zy meeft verkieft, is op haare agterfte beenen, even als een hond, te zitten,en dit is ook de bevA^o^mT^
CpTxinzien kani 00k 15 hct die'waarin men haar \w v—S
Dit wyfjes tapir, dat men op de kermis te Amfterdam en anders lietzien en dat daar op ordre van den Hr de Buffon, voor honderd Duca en SoS wierdt, is op de reis na Parys te Bruifel geftorven,en hy heeft nie hetfeno!^t^^^^^ Het vYel daarvan ft^g.
Zie hier de afmeetingen van dit wyfje.
Lengte des lighaams van het einde van den fnuit tot aan den aars. T i™' 'o *
Hoogte van het voorliet, . °-
Hoogte van het agterftel. * 2. 8. o.
Lengte van den kop van het einde van dén fnuit tot aan de 'ooren. 1' i l'
Afftand der oogen tot de ooren. . «urm» 1. 2. o.
Omtrek van den kop aan 't begin der kaakebeenen. ?' 5'
Omtrek van den kop voor de ooren genomen. „' 3"
Lengte van het oog van den eenen hoek tot den anderen. ' n ?' »"
Lengte der ooren. . . • *• 2'
Breedte der ooren. , °' 3* ö.
Omtrek der ooren by den kop. °' 3- <?•
Afftand tuffchen de ooren. . " * n' l' °'
Omtrek van den hals by de fchouders. °'
Omtrek des lighaams agter de voorfte voeten. " 10* °*
Omtrek van 't midden des lighaams, .. ƒ• £>• o.
Omtrek voor, de agterfte voeten. . " 4" 3« °«
Lengte van den ftaart. . o* °" ^"
Hoogte der voorfte voeten tot aan de borft. * • ■ o. 2. 2.
Hoogte der agterfte voeten. . 2' °'
Omtrek der voorfte voeten. . # * o" r* «"
Omtrek der agterfte voeten. . o «
Lengte van dtH grootften nagel der voorfte voeten. 0' , 2' '
Lengte van den grootften nagel der agterfte voeten. . 0' , §'
In onze Amenkaanfche Kolomen geeft men aan de tapirs den naam van buffels; ik weet inderdaad niet om welke reden; want zy gelyken in't geheel aiet naar die dieren, welker naam zy draagen. è
Einde van het elfde fieeh



BERIGT AAN DEN BINDER.
Z04
In dit elfde Deel zyn LUI Plaaten, die op de volgende wym r.weten ingezet zvorden, zo dat de aangeweezene Plaaten, tegens malkander overkoomen, om by den eerften opftag van het mg, te gelyk te konnen voorden gezien.
Plaat i en ii * de eene tegens de andere over. . Pag. 58
. . . iii*. . . - 60
. . . ii. '. . • • 62,
. . . iii. . .64
; . . iv. . • .69
..' . y. . . . 7°
. . . vi. . . . ■ 73
. . . vil . . .116
. . . viii en viii* de eene tegens de andere over.' , 118
. . . ix en x. . . . 14°
. . . xi en xii. . .144
. . ; xiii en xiv. . . .146
. . . xv, xvi, xvii en xviii. . . 148
. . . xix en xx. . . 150
. . . xxl . : . . 155
. . . xxii. . . .160
. . . xxiii. . . ; 164
. . . xxiv. : . . 166
xxv en xxv* de eene tegens de andere over. 202
.* . xxvi en xxvii. . . . ; 204
. . xxviii. . : 206'
. . xlii. . . . 210
. XXV1I*,XXV1U*,XXIX*,XXX* de eene tegens de andere over. 224
. . . xxix. . . 228
. xxx,xxx\,en xxxii. de eene tegens de andere over. . 234
. xxxih, xxxiv, xxx Ven xxxvi ,de eene tegens de andere over. 23 8
.' . . xxxvii. ... 240
. . . xxxviii en xxxix, de eene tegens de andere over. 244
. . . xl. ... 249
. . . xli. . . . 250
. . . xliii. ... 256
. . . xliv en xlv, dc eene tegens de andere over. . 260
NB. De Plaat van het Schaap gemerkt, Tomé V, Pl. II*, wordt in het Vdt Deel, tegens over Pl. I, geplaatft.