j






BIJBELVERKLARING.
XIX. DEEL.






D E
B IJ B E L,
DOOR BEKNOPTE
UITBREIDINGEN,
EN OPHELDERENDE
AENMERKINGEN,
verklaerd; DOOR
J. van NUYS KLINKENBERG,
a. L. M. THEOL. ET PHIL. DOCTOR , HOOG-LEERAER IN DE H. GODGELEERDHEID EN KERKELTKE GESCHIEDENIS, AEN HET ILLUSTRE ATHENEUM , EN PREDIKANT IN DE GEMEENTE TE AMSTERDAM ; MITSGADERS LID VAN HET ZEEUWSCH' GENOOTSCHAP DER WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN.
NEGENTIENDE DEEL.
te amsterdam, bt JOHANNES ALLART,
UDC CL XX X I X.
Met Privilegie van de Ed. Gr, Mog. Heeren Statten van Holland en Hrestniesland.



Met Adprobatie der Gecommitteerden van de Eerw. Klasfis van Amfterdam.
den ai(le Dec. 1789.



1 NL È ( D 1 N Ö
TOT HET %
EUANGELIUM
VAN
M A R c u &
TTet gewijde gefchïedverhael , door marcüs *-X zaemgefteld, heeft dit opfchrivt Ta km MAPKON Wvyftm. — Zoortgelykê opfchrivteft hebben alle de Gefchiedverhalen der Euangelisten. Uit derzelver eenslüidendheid mag men bëfluiten , dat die Tijtels van dezelvde hand aor-s fprongelyk, en, eerst na het verzamelen van den' Euangelifchen Kanon, vóór de Boeken der Euangelisten geplaetst zijn.
In onze Overzetting wordt dit opfchrivt vë'rtaeld : Euangelie volgens {de befclirijving van) uinCvs. —r— Het woord Euangelie beteekent hier de gêfchiedenis van den Heiland ; een Euangefié genaemd, omdat het een verhael behelst van allergewichtigfte en zeer heuchelyke zaken. Het Euangelie mya. MAPKON \ het Euangelie volgêné Umcvs, zegt zo veel als de gêfchiedenis ï& ꧧ
XIX. peel',



ti INLEIDING.
Heiland, volgens het verhael, of de befchrijving van marcus. Conf. eusebius Hifi. Eccl. 1. Hf. c. 24.
Tot nader verftand van dit gewijde Boek, zullen wy kortelyk het een en ander aenmerken, omtrent
I. Den Schrijver.
Zijn naem is marcus j een naem, die by de Romeinen zeer gemeen was. In het vervolg zal het ons blijken , dat hy een Jood van geboorte ware. Hy zal dan, geduurende zijne reifen onder de Heidenen , den naem van marcus hebben aengenomen, gelijk saulus , toen hy tot het Apostelfchap geroepen was , den zijnen in dien van paulus veranderd heeft, barsabas werd ook genaemd justüs, en simeon heet ook niger, Hand. I: 23. Xfll: 1.
De naem van marcus komt ons verfcheidene malen voor, in de fchrivten van het Nieuwe Testament.
lucas fpreekt, in de Handelingen der apostelen, van eenen marcus, den zoon van eene godvruchtige vrouw , maria genaemd, die te Jerufalem woonachtig was. Aen het huis van deze vrome vrouw hielden de Christenen dikwijls godsdienstige byeenkomften, en derwaerds begav zich ook de Apostel petrus , nadat hy wonderdadig uit zijne gevangenis verlost was, Kap. XII: 12. De
eigen



INLEIDING. IU
eigen naem van dezen marcus was joannes. Deze zelvde joannes, die toegenaemd werd marcus, is met barnabas en paulus medegegaen , toen zy Jerufalem verlieten, om het Euangelie te verkondigen onder de Heidenen, Kap. XII: 25. Hy vergezelde die Apostelen tot Pergen, eene Stad in Pamphilia; maer aldaer fcheidde hy zich van hen af, en keerde weder naer Jerufalem , Kap. XIII: 1-13. Hier over was paulus zeer te onvrede: want, toen hy naderhand met barnabas te Jerufalem was terug gekeerd, en eenen nieuwen tocht ondernemen zou, wilde hy den gemelden joannes, toegenaemd marcus, niet medenemen, waerop barnabas zeer gezet was. Dit maekte, dat 'er twist ontftond tusfchen de beide Apostelen , zodat zy zich van eikanderen fcheidden. barnabas begav zich naer Cypren, en nam dezea marcus mede; maer paulus verkoos silas tot zijnen reisgenoot, en vertrok naer Syrien , Kap. XV: 37-41.
De Apostel paulus maekt ook, in zijne brieven, melding van eenen marcus; CdII. IV: 10, 11. fpreekt hy van eenen marcus, die een Jood van oorfprong, een neev van barnabas , en een mede. arbeider was in den dienst van het Euangelie. In den "briev aen philemqn vs. 24. fpreekt hy van eenen marcus, welken hy telt onder zijne medearbeiders. Toen hy hmotheus ontbood, om te Rome , alwaer hy gevangen was, by hem te ko« XIX. deel. [A 2]



iv INLEIDING.
men, begeerde hy, dat timotheus ook marcus zou medebrengen, 2 Tim. IV: 11.
Eindelyk fpreekt petrus ook van eenen marcus, welken hy zijnen zoon noemt, 1 Petr. V: 13.
Zie daer alle de plae'cfen van het Nieuwe Testament , in welke van eenen marcus gefproken wordt. Maer nu is de vraeg, of 'er overal één en dezelvde perfoon bedoeld worde? Zo begrijpen het zommigen. Anderen denken aen drie onderfcheidene marcussen , één van welken in de Handelingen der Apostelen, een ander, van welken in paulus brieven, en een derde, van welken in petrus eerften briev gefproken wordt. Volgens nog anderen zijn 'er twee marcussen geweest, één, van welken in de Handelingen der Apostelen, en in paulus brieven melding gemaekt wordt, en één, welken petrus zijnen zoon noemt.
De zaek is onzeker. Voor het naest evenwel zouden wy ons by de laetfte voegen.
Die joannes toegenaemd marcus , die in de Handelingen der Apostelen voorkomt; fchijnt dezelvde te zijn, met dien marcus, van welken in paulus brieven gefproken wordt. Die marcus, van welken wy melding vinden Coll. IV: 10, was een neev van barnabas. Het laet zich daerom aeer gemakkelyk begrijpen, dat barnabas tegen paulus zich de zaek van marcus hebbe aengetrokken, zodanig dat hy zich daerom van paulus
af-



INLEIDING. v
affcheidde, en marcus met zich nam, Hand. XV: 37-41. Naderhand derhal ven moet paulus zich met marcus verzoend hebben: want hy telt hem onder zijne medearbeiders, Phil. vs. 24; hy wilde hem tot de Collosfenfen zenden, Coll. IV: 10, en toen hy te Rome gevangen was, ontbood hy hem te gelijk met timotheus, 2 Tim. IV: 11.
Maer van dezen joannes, toegenaemd marcus, moet die marcus onderfcheiden worden, welken petrus zijnen zoon noemt, 1 Petr. V: 23, en die doorgaens voor den Schrijver van dit Euangelie gehouden wordt, eusebius Hifi. Eccl. 1. VI. c. 26. Trouwens joannes, toegenaemd marcus, vergezelde paulus en barnabas van Jerufalem naer Pamphilien, en naderhand was hy de reisgenoot van barnabas naer Syrien, hoe kan hy dan de geduurige metgezel van petrus geweest zijn? Daerenboven, hoe zou paulus hem zijnen medearbeider hebben kunnen noemen, en hem tot zich naer Rome ontbieden , indien hy de reisgenoot van petrus was, aen welken het Euangelie der befnijdenis byzonder was toevertrouwd, Gal II: 7 ?
petrus noemt hem zijnen zoon, 1 Petr. V: 23. Er is geen grond voor om te denken,, dat hy, in den eigenlykea zin , een vleefchelyke zoon van den Apostel petrus geweest zy. Hy zal de zoon van petrus geweest zijn in dien zelvden zin, als paulus zijnen medehelper timotheus zijnen zoon
XIX. deei, [A 3J



vi inleiding:
noemt, voorzover hy door petrus tot het Christendom bekeerd was, en hem getrouwelyk diende, in de prediking van het Euangelie. Volgens nicephorus , was hy de zusters zoon van petrus ; dan het kan beide zamengaen.
marcus dan, de Schrijver van dit Euangelie, is zeer waerfchijnlyk een Jood geweest, die door petrus bekeerd is, en dien Apostel, als zijn medehelper in den dienst van het Euangelie, beftendig vergezeld heeft.
De verdere levensbyzonderheden van dezen
marcus zijn onzeker. ■ eusebius geevt 'er ons
het volgende bericht van, dat marcus naer Egvpte gereisd zy, en aldaer het zelvde Euangelie, het welk hy ook fchrivtelyk had opgefteld, gepredikt , en het eerst eene Kerk te Alexandrien geplant hebbe , Hijl. Ecch j. fiE c. 16. Volgens hieronymus , is hy Bisfchop van Alexandrien geweest; en aldaer overleden, procem. in matthjeum,
en de Firis Illufir. c. 8. pafias verhaelt, by
eusebius !. c. 1. III. c. 39 , uit den mond van joannes, Ouderling te Ephefus, „ dat marcus, „ de tolk van petrus, nauwkeurig hebbe aenge-
teekend het gene hy zich te binnen kon bren„ gen, doch niet in die orde, als de dingen door „ christos gefproken en gedaen zijn, omdat hy
geen tct:horer van den Heer, maer naderhand „ een raedgezel van fetküs geweest was." epipiiaSWS hield hem voor eenen der LXX Discipelen
van



INLEIDING. vji
van den Heiland Haref. 51. Maer dit ontkent pafias, zeggende, dat marcus den Zaligmaker in het vleesch nooit gehoord of gezien hebbe. cleMens van Alexandrien verhaelt, dat vele Christenen te Rome, nadat petrus aldaer het Euangelie verkondigd had, aen marcus verzochten, dat hy de dingen, welke petrus gefproken had, in gefchrivt wilde Hellen, en dat marcus toen zijn Euangelie opgefteld, en aen de Christenen te Rome overgeleverd hebbe, en dat petrus, van marcus opftel kennis gekregen hebbende, de uitgaev van heü zelve noch verboden noch aengemoedigd hebbe. eusebius Hifi, Eccl. I VI, c 14. Volgens irenjeus evenwel, zou marcus zijn Euangelie, eerst na den dood van petrus , hebben uitgegeven, tantra Haref. 1, III. c. x.
De Euangelist fchijnt dan de eerfte geweest te zijn, die het Euangelie in Egypte gepredikt heeft. Maer wanneer hy derwaerds gegaen zy is onzeker. Misfchien is hy, volgens het verhael van zommigen , meer dan eens in dat land geweest. chrysostomus bericht, dat marcus zijn Eaangelie in Egypten gefchreven hebbe, Hom. I. in mattiueum. Maer volgens de overlevering der ouden, is het waerfchijnlyker , dat hy dit gefchrivt te Rome hebbe opgefteld, eusebius Hifi. EcqI 1. II. c. 15.
Wanneer hy geftorven zy is zeer onzeker. Zommigen hebben zijne» dood te zeer vervroegd. XIX. deel. [A 4]



fm INLEIDING.
Volgens eusebius en hieronymus, is hy in Egypten geftorven, in het 8ftejaer van NfRo, het 62^ van de gewone Christelyke Jaertelling. Anderen hebben zijnen dood te laet gefield. De Schrijven van het Alexandrijnfche tijdfchrivt heeft zijnen doodbepaeld op het jaer 101, onder de regeering yan trajanus , en de Euangelist zou in een gewest 'van Egypte, Bucolia geheten, om het geloov levendig verbrand zijn. calmet Oudh. van
het Nieuw Verbond I Deel. p. 234, 235. . Dit
verfchil is een kennelyk teeken van onzekerheid.
Hoa het zy , volgens de meeste Oudvaders, heeft marcus zijn Euangelie te Rome gefchreven, werwaerds hy met petrus, omtrent het jaer 44, vertrokken was. Conf. simon Hifi. Crit. du Textt du N. T. Chap. 10.
Het Jichaem van marcus zou, in het vervolg, van Alexandrien naer Venetien gevoerd zijn, alwaer men, ter zijner eere, eene zeer prachtige Kerk' gefticht heeft, en hem tot befchermer van het Gemeenebest, byzonder van de Stad zelve verkozen heeft. In de facriftie, of kleedkamer V-in ds gemelde Kerk te Venetien, zou men éénen van marcus duimen bewaren. Ook zou men 'er te Hanover, in de Kerk van het Kafteel, éénen beïittèin keyszler Reizen, Briev. 76. p. 207. • pat nu dit Euangelium echt, en door marcus ^eieLr^yen ?y, blijkt uit het opfchrivt, waervai* reeds boven gefprokeri hebben, en het welk



INLEIDING.
is
In alle Affchrivtea en Overzettingen gevonden wordt, als mede uit het eenftemmig getuigenis van aïïe de Oud vaderen, die onmiddélyk na de tijden der Apostelen geleevd hebben, als clemëns Sm Romein, ignatius, irenjeus en anderen, die dit boek altoos voor het Euangelie van marcus erkend hebben. Voeg 'er by, dat niemand van de vyanden des Christendom* de echtheid van dit
Euangelie immermeer betwist hebben. Het
is waer, zommigen hebben dit gefchrivt het Euangelie van petrus genaemd, dan dit gefchiedt niet, om dat petrus het zelve zou opgefteld of aen marcus in de pen gegeven hebben , maer om dat marcus zijne berichten van petrus, welken hy geduurig vergezelde , meerendeels gehoord had en omdat 'er vry wat gelykformigheid is , tus' fchen zijnen ftijl, en dien van petrus. Daerom zegt chrysostomus , dat marcus de redeneerwijs van zijnen meester vry wel gevolgd hebbe.
II. Over de plaets waer, en de gelegenheid, by welh marcus zijn Euangelie gefchreven heeft.
Hebben wy reeds gehandeld. _ Te weten de Christenen te Rome, die door den dienst van den Apostel petrus bekeerd waren , verzochten marcus, zijnen beftendigen metgezel en medearbeider, dat hy hun een fchrivtelyk verhael wilde mededeelen van het gene hy , uit petrus rn0nd3
?m WSk CA 5]



x INLEIDING.
omtrent het leven, de leer, de daden, en heg lijden van den Heiland gehoord had. Aen dit verzoek voldeed marcus , wanneer 'er eene inwendige aendrijving van den Heiligen Geest bykwam , en fchreev derhalven dit Euangelie te Rome.
III. Ovtr den tijd, wanneer marcus zijn Euangelie gefchreven heeft.
Volgens iren^us Contr. Haref. 1. III. c. i, heeft marcus zijn Euangelie , kort na den marteldood van petrus en paulus, aen de gemeenten overgeleverd. Er is gene reden, om dit bericht te ver«i werpen. Zo veel is althans zeker, dat marcus na de verfpreiding der Apostelen geleevd hebbe: want hy befluit zijn Euangelie met deze woorden, de Apostelen, uit Jerufalem uitgegaen zijnde, predikten overal, en de lieer wrecht mede, en bevestigde het woord door teekenen, die daerop volgden9 Kap. XVI: 20. Gevolgelyk was het Euangelie, toen hy fchieev, reeds alom verkondigd, en het had reeds aenmerkelyke uitwerkfelen gehad , in vele gewesten.
Nu wordt de Marteldood van petrus en paulus gefield, op het 10 of ndejaer van nero, het 64. of 65fte van de gemene jaertelling.
IV. De



INLEIDING. [ x
IV. De inhoud
\s Gefchïedkundig. Hy verhaelt het leven en de bedrijven van den Heiland, beginnende met de prediking van joannes den Doper, en eindigende met den Hemelvaert van onzen Verlosfer.
De inhoud is derhalven geheel gelykvormig met dien van mattileus Euangelie, maer het gefchiedverhael is merkelyk korter. Dan hier uit volgt geenszins, dat marcus Hechts een uittrekfel uit het Euangelie van matthjeus zou gemaekt hebben, gelijk velen der Ouden beweerd hebben. Het tegendeel is uit den inhoud allerblijkbaersr. Hy gaet vele dingen met ftilzwijgen voorby, welke matthjeus heeft aengeteekend. Ook vindt men by marcus verfcheidene byzonderheden, welke matthjeus geheel en al heeft overgeflagen. Dit hebben wy hier en daer in onze Uitbreiding opgemerkt ; en de Wel Eerwaerdige de lange heeft 'er een gansch register van opgegeven, by toe. laer over het Euangelie van marcus, Inleiding p. 6.
Men heeft opgemerkt, dat marcus meer uitvoerig is in die dingen, welke petrus betreffen, en men geevt 'er deze reden van, dat hy zijn verhael uit deh mond van dien Apostel ontleend hebbe. „ Aen den invloed , dien petrus in dit „ Euangelie had, kon het wel zijn toe te fchrij„ ven , dat die by uitftek grote lof, welken „ christus by Matth. XVI: 17-19. aen dezen
XIX. deel.



m ÏNLEiPIISfG.
„ Apostel geevt, by marcus ontbreekt, eusebius „ is reeds op deze aenmerking gekomen, dewelke s, jon es en lardner echter te ver trekken, Ik „ vind ook, dat marcus in die plaetfen voorna„ melyk kleine byvoegfels tot matth^us heeft, „ waer petrus in de gefchiedenis is ingevlochten, „ als Kap. li 29-33- IX: 34. XI: 20. XIV: 30." michaelis Inleiding in de Godlyke fchriffen van hei Nieuwe Verbond II Deel. I St. p. 261, 262.
marcus fiaet vele dingen óver, welke matth^eus uitvoerig verhaeld heeft, by voorbeeld, de geflachtlijst van den Zaligmaker, de geboorte van den Heiland te Bethlehem, de Bergpredicatie, voornamelyk tegen de Pharizeeuwen ingericht, de vloeken over de Pharizeeuwen en §chrivtgeleerden uitgefproken, Matth, XXIII, en veelerlei aenhalingen van Voorzeggingen uit het Oude Testament. —1— De Ridder m.chaelis veronderftelt, dat marcus het Euangelie van mattileüs gelefen, en by zijn opftel voor zich gehad hebbe, en op dezen grond meent hy, in het wechlaten. van de gemelde byzonderheden, welke tot de Joden nadere betrekking hadden, een innerlyk kenmerk te vinden, ter bevestiging van het zeggen der Ouden, dat marcus zijn Euangelie ten nutte der Romeinen gefchreven hebbe. L, C. p. 2Ö3-265. Maer-het is op ver na niet bewezen, dat marcus het Euangelie van mattileüs gekend, en voor zich gehad hebbe*
V. Qm



INLEIDING. m
V. Over de tael, in welke marcus zijn Euangelié ge* fchreven heeft.
Volgens baronius, en andere Roomschgezinde Schrijveren, zou marcus oorfprongelyk in het Latijn gefchreven hebben. De voornaemfte redenen voor dit begrip zijn deze twee , omdat de welvoeglykheid vorderde, dat marcus, ten nutte der Christenen te Rome fchrijvende, zich van hunne tael bediende , en omdat 'er, aen het einde der Syrifche Overzetting, gezegd wordt, dat marcus zijn Euangelie te Rome gepredikt, en in de Latijnfche tael overgeleverd hebbe.
De eerfte reden is van geen gewicht altoos. De Griekfche tael was, in dien tijd, zo algemeen bekend , dat zy genoegzaem van allen, vooral te Rome, verftaen wierd. Ook bewijst deze reden te veel! want dan moest paulus zijnen Briev aen de Romeinen althans in het Latijn gefchreven hebben : „ De Griekfche tael was des tijds te „ Rome bekender, dan de Franfche by ons; zelvs „ zo, dat de gemeenzaemfte Brieven van augus„ tus, welke nog over zijn gebleven, doorgaens „ of Grieksch of met Grieksch gemengd zijn. „ Het is dienvolgens niet te verwonderen, „ dat marcus zijn Euangelie in het Grieksch ge* „ fchreven heeft." L. C. p. 268.
Wat de Syrifche Overzetting aengaet, deze is veel jonger dan het oorfprongelyke. Daerenbo-
XIX, DEEL.



xiy INLEIDING.
ven zegt de gemelde aenteekening wel, dat marcus het Euangelie wel in het Latijn gepredikt, maer niet dat hy zijn verhael in het Latijn gefchreven hebbe. Om 'er niet by te voegen, dat dergelyke aenteekeningen veelal het werk zijn van latere affchrijveren.
Voor het overige is 'er nooit een Latijnsch affchrivt te voorfchijn gekomen, en de Ouden hebben bykans eenparig erkend , dat marcus in het Grieksch gefchreven hebbe.
Het is waer, men zegt, dat 'er te Venetien een Latijnsch Handfchrivt bewaerd werde, het welk door de eigen hand van marcus zou gefchreven zijn.
Toen Vader mabillon zich te Venetien bevond, verlangde hy dit zeer merkwaerdig gedenkftuk te zien; maer hem werd ten antwoord gegeven, dat het zelve bewaerd wierd in eene heilige kas, verzekerd met zegelen , welke voor niemand , wie het ook wezen mogt, geopend werden. Evenwel gelukte het den Benedictijner de montfaucon , in het jaer 1564. om het zelve te zien. —— Hy bericht dat het gemelde Handfchrivt, op een Egyptisch papier, het welk velen voor pergament hebben aengezïen, gefchreven zy, als mede dat de tael Latijn zy, en geevt zich zeer veel moeite, om anderen te wederleggen, die daer in Griekfche letteren menen ontdekt hebben. Hy erkent, dat het door ouderdom of vochtigheid van de
plaets,



INLEIDING. xv
plaets, alwaer het bewaerd werd , reedg zo ver verdorven ware, dat men het zeer bezwaerlyk
lezen konde. Evenwel houdt hy het niet
voor een eigen handfchrivt van marcus, maer voor een affchrivt van de vierde eeuw.
misson , die het twee malen zeer nauwkeurig bezien heeft, zegt in zijne Reizen I Deel. p. I2<5 127, dat het op pergament gefchreven zy. maf* pei houd de flof voor papier, uit katoen of boom-
wolle gemaekt. misson hield het voor een
Grieksch affchrivt, hy meende daerin het woord KATA, en de Griekfche letter A en s gezien te hebben, montfaucon daerentegen beweerde, dat deletters, welke misson gezien had, gene Griekfche maer Latijnfche waren; menende, dat misson BaTA, ontleend uit de twee woorden ibat Autem de Latijnfche A, voor de Griekfche A en de Latijnfche E, voor de Griekfche s had aengezien" Ook meende hy op zommige plaetfen, de Latijnfche D en R te hebben waergenomen, die kennelyk van de Griekfche A en P onderfcheiden zijn Eindelyk heeft laurentius , A torre ontdekt dat du Handfchrivt van Forti naer Venetien gekomen zy. Te Forli wordt nog een Latijnsch Handfchrivt der IV Euangelien gevonden het welk blanchini heeft laten drukken. Daeraen ontbreekt het Euangelie van marcus, en daeruit mar men beiluiten, dat een ftuk van het zelve naer Venetien gevoerd zy, behelfende het Euangelie
XIX. deel.



xvi INLEIDIN G»
van marcus. Vergelyk michaelis L. C. p. 270^ 271.
Maer het zy het Handfchrivt, het welk te Vè* netten bewaerd wordt, Grieksch, het^zy het Latijn zy , het doet weinig ter zake. Het moge zeer oud zijn, maer daerom is het nog geen oor. fprongelyk fchrivt van marcus: want men weet, dat 'er al zeer vroeg Latijnfche Vertalingen der Heilige Schrivten geweest zijn.
VI. Het Goilyk gezach van marcus Euangelie.
De eerfte Christenen hebben het Godlyk gezach der IV Euangelien, en derhalven ook van marcus , zonder eenige twijffeling eenparig erkend , gelijk wy, in onze inleiding tot de euangelien , XVIII Deel, nader hebben aengewezen.
Alleenlyk komt het in bedenking , dat marcus niet behoorde onder de Apostelen, die den Geest der onfeilbaerheid hadden , en door denzelven geleid werden in alle waerheid. Daerom denkt de Ridder michaelis L. C. g. 115. dat de Godlyke ingeving van marcus , gelijk ook die van lucas, die gene Apostelen waren, zo volkomen niet kunne bewezen worden, als die der overige Schrijveren van het Nieuwe Testament. Daer „ blijven, zegt hy, nog drie Boeken overig, die „ niet van Apostelen, maer enkel van medeheL „ pers der Apostelen zijn , het Euangelie van.
mar-



INLEIDING. xvif
}j marcus en lucas , en de Handelingen der Apostelen. Welke gronden heeft men om te gelo„ ven, dat dezelve mede tot den Kanon behoren? „ Ik moet hier terftond bekennen, dat het bewijs „ voor deze Boeken zwakker is , dan by de „ Sehrivten der Apostelen. ——~ Men heeft bui„ ten dien aen hen, die het bewijs voor de in„ geving gedeeltelyk, of geheel en al, op het „ caracter van eenen medearbeider der Apostelen „ willen bouwen, deze tegenwerping gemaektj „ men zou volgens hunne grondftelling verplicht m ZW) de echte Brieven van den Romeinfchen „ clemens, en van andere Apostolifche Vaderen,
„ als Godlyke Brieven aen te nemen. • Een
„ veel gewichtiger reden, door zommigen geop„ perd, is deze: de Apostelen zelve hebben deze „ fchrivten als Canoniek aenbevolen, Zodrae „ dit zeker is, vervalt alle twijffeling over der„ zeiver Canoniek aenzien ; maer wat Apostel „ heeft zulks gedaen ? waer vindt men zijne „ aanbeveling of getuigenis?" I Deel. I Stut p. io>-
Zommigen houden marcus voor éénen der LXX Discipelen , welke de Heiland benevens de XII Apostelen heeft aengefteld, Matth. X. Luc. X, en deze meent men, hebben, zo wel als de Apos-telen, de gaev der onfeilbaerheid gehad. Vergel. ». c, van voorst marcus en lucas in het gemeen $ in voorzover jesus op/landing betreft, in het byzcridtf
XIX, deel- [.Bj



xvin INLEIDING.
verdedigd §. n, 12. Maer, volgens het gene wy boven beredeneerd hebben , kan marcus, die eerst naderhand door petrus bekeerd is, niet tot de LXX Discipelen behoord hebben. Daerenboven was het ambt der LXX Discipelen niet altoosduu-
rende, maer flechts voor eenen tijd. Ook
menen wy aengetoond te hebben, dat marcus , de Schrijver van dit Euangelie, van dien johannes, toegenaemd marcus, welken wy in de Handelingen der Apostelen, en in de Brieven van paulus ontmoeten, wel onderfcheiden worden.
Zo veel is zeker, dat marcus een medehelper van petrus geweest zy , in den dienst van het Euangelie. Nu was de onfeilbaerheid niet, by uitfluiting , alleen aen de Apostelen eigen. De medearbeiders der Apostelen , die met hun de eerfte grondflagen van het Christendom gelegd hebben , hadden de onfeilbaerheid even zo zeer nodig. De Propheten ontvingen zo wel, als de Apostelen, Openbaringen door den Geest, Eph. III: 5, en zy, die het Euangelie het eerst verkondigd hebben, hebben zulks gedaen door den Heiligen Geest, 1 Petr. I: 12. stepiianus fprak door den Geest, en was vol van den Heiligen Geest, Hand. VI: 8, 10. VII: 55. stephanus werd geleid door den Heiligen Geest, Hand. VIII: 29. —■ Verg. van voorst 1. c. g. 13 15.
Dat nu marcus, ook een medehelper der Apostelen , den Geest der onfeilbaerheid gehad , en
door



INLEIDING.
xix
door denzei ven zijn Euangelie gefchreven hebbe, mag men daeruit befluiten, dat niemand der eerfte Christenen aen den Godlyken oorfprorg van zijn Euangelie getwijffdd hebbe. Zy hebben de vier Euangelien, zonder eenige bedenking, met de Godlyke fchrivten der Apostelen in éénen rang gefteld.
De bedenking, dat marcus Kap. XVf: 8. in zijn verhael zy blijven fleken, zodat de ia laetfte verfen van eene andere hand wezen zouden, is
geheel ongegrond. hieronymm zegt, in
zijnen 150 Briev , dat dit gedeelte van marcus Euangelie, in zeer weinige Griekfche Handfchrivten gevonden werde. Maer alle de Oud va¬
ders vóór hieronymus hebben dezelve erkend, of immers niemand heeft daeromtrent eenige bedenking geopperd. Ook is het onmogelyk, dat hieronymus alle de Handfchrivten , welke *er in zijnen tijd in onderfcheidene oorden waren, gezien en onderzocht hebbe. Daerenboven wordt dit laetfte gedeelte van marcus Euangelie, in alle de Overzettingen, welke nog voor handen zijn, eenparig gevonden. Het is waer, in zommige Handfchrivten wordt gezegd , dat het zelve in meest alle Griekfche Handfchrivten ontbreeke. Maer het is waerfchijnlyk, dat één der affchrij. veren na hieronymus, deze aenmerking van dien Oudvader ontleende, en dat de volgende affchrij-
XIX. deel. [B 2j



xx INLEIDING.
vers, de één na den anderen, dezelve hebben overgenomen. Vergel. van voorst L. C. §. 18.
VII. De verdeeling van marcus Euangelie.
I. Vooraf gaet het algemene opfchrivt van dit ganfche Boek, waermede marcus wil te kennen geven, dat de openbare verkondiging van het Euangelie begonnen zy op dien tijd, waervan hy eenen aenvang maekt, Kap. I: i.
II. Het gefchiedkundig verhael zelve, Kap. I: r— XVI: 20, behelst twee hoofddelen.
M, Eene befchrijving van het gene de Heer jesus, als Propheet, geleerd en gedaen heeft, Kap. I: 2— XIII: 373, Een bericht van het gene Hy, als Priester, ter verzoening van de zonden,geleden heeft, met zijne daerop gevolgde verhoging, Kap. XIV—XVI. tf, In het eerste Deel Kap. I: 2— XIII: 37, fpreekt de Euangelist, A. Van 's Heilands toerusting tot het Prophetisch ampt, Kap. I: 2-13. A. Kap. I: 2-8. vermeldt de Euangelist het gene 's Heilands toerusting, tot het Prophetisch ambt, voorafging. «. Het getuigenis der Propheten, Kap. I: 2, 3. en
0. Het



INLEIDING. xxi
(3. Het getuigenis van joannes den Doper, Kap. I: 4-8. B. Daerop volgt de gemelde toerusting zelve, Kap. I: 9-13. Deze gefchiedde, *. Door zijnen Doop, vs. 9 -11, die^
a. Op zich zelve wordt voorgefteld, vs. 9, en
b. In de verheerlykende omflandigheden, vj. 10, 11.
0. Door de verzoeking van den Duivel, vs. 12, 13. B. Kap. I: 14— XIII: 37. geevt de Euangelist een omftandig bericht van het gene de Heer jesus, als Propheet, geleerd en verricht heeft.
A. De Heer jesus leerde als Propheet, eerst in Galilea, Kap. I: 14— IX: 50.
B. Daerna op zijnen tocht door Judsea, Kap. X—XIII.
A. Ten aenzien van 's Heilands Prophetifche bediening in Galilea, Kap. I: 14-— IX: 50.
et. Geevt de Euangelist vooraf een algemeen bericht, Kap. I: 14, 15. 0. Daerna gaet hy over , tot verfcheïdene merkwaerdige by zonder heden , Kap. I: 16- IX: 50. a. Eerst verhael t hy , hoe de Heep jesus zommigen, van het vischnetj, XIX. deel. [B 3]



xxïi INLEIDING.
tot zijne beftendige Discipelen geroepen hebbe, Kap. I: 16-20. b. Wijders bericht hy uitvoerig, hoe de Godlyke Leeraer zijne Prophetifche bediening in Galilea, op eene zeer luisterrijke wijs , vervuld hebbe , Kap. I: 21— IX: 50. a. Eerst doet hy verflag van verfcheidene zeer merkwaerdige byzonderheden, welke in Galilea dienden , om den Heiland alom bekend te maken in dat land, Kap. 1: 21 -45.
1. Te Capernaum, op eenen Sabbath., vs. 21 - 34. —. In de Synagoge, vs. 21-28, alwaer
/. Hy leerde, op eene verbafende wijs, vs,. 21 , 22. en
//. Zijne leer bevestigde, door zijne wonderdadige macht over de onreine geesten, vs. 23-28. —. Aen het huis van simon, vs. 29-34. Aldaer genas Hy /. De Schoonmoeder van simon, vs. 29-30. en //. Vele andere ellendigen , vs. 32-34. a-



INLEIDING. xxiii
2. Des anderen daegs begav zich de Godlyke Leeraer buiten Capernaum, vs. 35-4?. — Eerst bereidde Hy zich tot het verder werk in het eenzame, vs- 34-37. ——. Daerna begav Hy zich in het omliggend land, vs. 38-45.
/. Hy predikte en wierp de duivelen uit, vs. 38, 39. //. Hy reinigde eenen melaetfchen, vs. 40-45. 6. De Euangelist gaet vervolgens voort, tot het verder verhael van jesus verrichtingen in Galilea, Kap. II—IX. Hier vinden wy
1. Een bericht van 's Heilands handelingen, onder het oog der Schrivtgeleerden en Pharizeeuwen, die zijne leer en daden lasterden, Kap. II,III, en
2. Een vertoog, hoe de Heiland zich, in den verderen voortgang zijner bediening, onaengezien den laster zijner vyanden, gedragen hebbe, Kap. IV—IX.
1. Het eerfle ftuk behelst verXIX. deel. [B 4]



xxïï INLEIDING.
fcheidene byzonderheden, welke niet in de juiste tijdorde verhaeld worden, Kap. II, III. —. In Kap. II. kan men twee hoofddelen onderfcheiden. /. In het eerfte ontmoeten wy den groten Leeraer te Capernaum, bezig in het genefen van eenen geraekten, naer ziel en lichaem, en levi roepende uit het tolhuis, vs. 1-15. //. Het tweede behelst eene verdediging van jesus en zijne leerlingen, tegen de lasteringen der Pharizeeuwen, omdat Hy at met de tollenaren , en omdat zijne Discipelen niet rustten op den Sabbath, vs. 16-28. /. Kap. II: 1-15. vinden wy de genezing van eenen geraekten, en de roeping van levi.
t- De genezing van eenen geraekten, naer ziel en lichaem, vs. 1-12.
.j. De aenleidende omftan-



INLEIDING. xxv
ftandigheden komen ons voor, ys. 1-4. en
4|. De genezing zelve, vs. 5-12. ff. Vs. 13.15. wordt de
roeping van ievx ver-
haeld.
//. Vs. 16-28. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland zich en zijne leerlingen, tegen den gemelden laster der Pharizeeuwen, verdedigd hebbe. f. Den eerften aenval der Pharizeeuwen vinden wy vs. 16, 17. L Den aenval zei ven,
vs. 16. 44. Het antwoord van den Heiland, vs. 17. ft- Den tweeden aenval der Pharizeeuwen, met het antwoord van den Heiland, ontmoeten wy vs. 18-22. fff. Daerop volgt de derde aenval van den Heiland, en de wederlegging daervan,vs. 23-28. XIX; PUL, 5]



xxvi INLEIDING.
. Kap. III. behelst het vervolg van eenige byzonderheden, welke onder het oog der Pharizeeuwen zijn voorgevallen.
/. De genezing van eene verdorde hand, op den Sabbath, en het gene by die gelegenheid is voorgevallen, vs. I-I2. ■f. De genezing zelve wordt verhaeld, vs. 1-5. •ff. Door deze genezing werden de Pharizeeuwen zo geweldig ontftoken, dat de Heiland het raedzaem oordeelde, om hunne woede te ontwijken, vs. 6-12. 4. De verbittering der Pharizeeuwen wordt onsafgeteekend,vs. 6. |j. Dan, vsrmits zijne uur nog niet gekomen was , ontweek Hy de woede zijner vyanden, vs. 7-12. //. Vs. 13-19. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland



INLEIDING, xxvn
land zijne XIL Apostelen verkozen hebbe, om het Euangelie van zijn Koningrijk voort te planten. ///. Vs. 20-35. geevt deEuangelist nog eene proev van 's Heilands gedrag, onder de bitterfte tegenfpraek der Pharizeeuwen. f. Er viel eene hevige redentwist voor, tusfchen den Heiland en de Pharizeeuwen, over de wonderen, welke Hy verrichtte, vs. 20- 30. j. Vooraf gaet eene bepaling van den tijden de gelegenheid, vs. 20, 21. |j. De Heiland wederlegt de bofe lastering der Pharizeeuwen , vs. 22-30.
De lastering van deze booswichten vinden wy vs. 22. IJ. De verantwoording van den Heiland
XIX. DEEL,



xxvni INLEIDING.
ontmoeten wy va, 23.30.
*. Hy wederlegt dien laster op eene levendige en nadrukkelyke wijs, vs. 23-27.
§. Uit de onbeftaenbaerheidderzake zelve, vs, 23-26. §§. Daeruitjdatmen eene meerdere macht bezitten moet, dan de Satan , zal men hem fnuiken, vs. 27. *. By deze gelegenheid deed de Heiland eene zeer nadrukkelyke waerfchouwing aen de Pharizeeuwen, vs, 28-30.
§. De waerfchouwing vinden wy vs. 28, 29. §§. Waerover deEu» angelisteeneaenmer-



INLEIDING. xxix
merking maekt, vs. 30. ff. By wijs van aenhangfel, verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland zich, door zijne bloedverwanten, die tusfchen beide kwamen om Hem ie fpreken, niet liet aftrekken van het werk, waerin Hy thans bezig was, vs. 31-35. 2. Kap. IV—IX. bericht de Euangelist zeer uitvoerig, hoe de Heiland zich, in den verderen voortgang van zijne bediening, onaengezien den laster zijner vyanden, gedragen hebbe. KaP< IV: 1-34. geevt marcus verfcheidene gelykenisfen op, welke de Godlyke Leeraer, ter nadere verklaring van de natuur zijns geestelyken Koningrijks , heeft uitgesproken. /. Eerst wordt de plaets met de overige omflandigheden aengewezen, vs, 1, 2,
XIX. deel.



xxx inleiding;
//. Daerop volgen de gelykenis fen zelve, vs. 3-32. f. Van eenen zaedzaeier, vs. 3-25.
L De gelykenis zelve vinden wy vs. 3-9. JL De verklaring daer-
van, vs. 10-20. 441 Hierop volgen eenige leerzame fpreuken, vs. 21-25. ff. Van het zaed in dea akker, vs. 26-29. fff. Van het mostaertzaed, vs. 30-32. ///. De Euangelist voegt 'er eene aenmerking by, vs. 33» 34-
——. Kap. IV: 35— V: 20. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland zich naer het land der Gadarenen begeven hebbe , met het gene Hy , zo op de reis, als in het gemelde land, verricht heeft. /. Op de reis deed Hy een verbafend wonder, in het {lillen van eenen geweldigen



I N L E I D I N G. XXXI
gen ftorm, Kap. IV: 35-41.
f. De Euangelist verhaelt de voorbereidende omHandigheden, vs. 35-38. ff. Het wonderwerk zelve,
vs. 39, en ttt' De uitwerkfelen daer.
van, vs. 40, 41. //. Aen de overzijde van het Galileefche meir gekomen zijnde, deed de Heiland een verbafend wonder. Hy verdreev een aen tal van duivelen uit eenen bezetenen, die in eene kudde zwijnen voeren, met dat gevolg, dat de zwijnen van defteilteinde zeeftortten, en de ingezetenen, die geen inzien hadden in 's Heilands weldadige oogmerken , bevreesd wierden, en Hem verzochten, om hun land te verlaten, Kap. V: 1-17. f. Het wonderwerk zelve vinden wy vs. 1-13. en
XIX. DEEL.



kxh JNLEIDINCj
ff. De uitwerkfels daervan, vs. 14-17. ///. Kap. V: 18-20. verhaelt de Euangelist het gene 'er, by 's Heilands vertrek uit het land der Gadarenen, is voorgevallen. —»——. Wijders verhaelt marcus, hoe de Heiland teCapernaum zy wedergekeerd , met het gene Hy gefproken en ge* daen heeft, Kap# V: 21-43. /. De terugkomst van den Godlyken Leeraer wordt befchreven vs. 21, en //. De verbafende wonderen, welke Hy aldaer verricht heeft, worden onaftandig aengeteekend, vs. 22-43.
Het wonderwerk was tweeledig, beftaende in de opwekking der dochter van eenen Overffcen der Synagoge, en de genezing van eene bloedvloeiende vrouw, daer tusfchen infchietende, vs. 22-43.' f. De aenleiding tot dit dub-



INLEIDING. tatff
dubbele wonder vinden wy vs. 22, 23. ff. Het dubbele wonder' zelvs, vs. 24-43. L De Godlylce Verlosfer was aenftonds gereed, om zich naer het huis van derf Overften der Synagoge te begeven, vs. 24. |i. Daerop volgde d« opwekking van des Overften dochterken, voorgegaen door eentf andere wonderdadige* genezing, welke onder denweggefchiedde, vs. 25-43. De wonderdadige; genezing onder deri weg, beftond iri de oogenblikkeiy» ke herftelling vari eene vrouw, welkö twaelv jaren lang eenen onophoudelyken vloed gehëdf
Alt, ÈZVê-t



xxm INLEIDING.
#. De opwekking van het dochterken des Overften wordt verhaeld, vs. 35-43*. DegemeldeOverfte, wiens naem jairus was, kreeg middelerwijl bericht , dat zijn dochterken reeds geftorven ware, vs. 35. •*. De Heiland maekte het dode kind levendig , vs. 36-42, en ***. Verbood dit wonderwerk ruchtbaer te maken, vs. 43-
ttmmm. De Heiland begav zich vervolgens naer zijne Vaderftad Nazareth, en predikte aldaer. Maer het ongeloov van zijne landgenoten gav aenleiding, dat Hy naer de omliggende vlekken henen ging. — Middelerwijl zond Hy zijne Apostelen uit, om te



INLEIDING. 3fm
te prediken , Kap. Vf: 1-30.
/. De prediking van den Heiland in zijn Vaderland , met de geringe vrucht daervan, vinden wy vï. i-o". //. In eene der omliggende vlejtken zijnde, zond de Heiland zijne Apostelen uit, om te prediken, vs. 7-3°-
f. De uitzending der Apostelen vinden wy vs. 7-1 r. ft* Hunne verrichting, vs. 12, 13ttt- Het uitwerkfel daervan , vs. 14-29. |. Het oordeel van velen over den Heiland , vs. 14, 15. 4|. Het oordeel van he-
rodec, vs. 16-29.
tttt- Hfit verflag, het welk de Apostelen deden Van hunne verrichting, vs. 30.
• g . — Wanneer de Heiland het ombrengen van joannfs den Doper gehoord had, begav Hy XIX. BEEt. [C ü]



ÏXXVI
INLEIDING.
zich, om de woede van hedodfs te ontwijken, vermits zijne uur nog niet gekomen was, te fcheep, naer de andere zijde van het Galileefche meir, Matth. XIV: 13, Joh. VI: 1. Hy nam zijn verblijv in eene eenzame plaets, en heeft aldaer de menigte, welke tot Hem kwam, geleerd en wonderdadig gefpijfigd, Kap. VI: 3r-34/. Het vertrek van den Heiland vinden wy v3. 31,32. //« Hy onderwees de fcharen, welke Hem te voet gevolgd waren, vs. 33, 34, en ///. Spijsde deze grote menigte, met eenen zeer geringen voorraed van brood en visch, vs. 35-44. -. Verder begav zich de Godlyke Propheet naer het land Gennezareth, Kap. VI: 45— VII: 23.
/. In den overtocht verrichtte Hy een verbazend wonderwerk. Hy wandelde op de ze©, en ftilde eenen gewel-



INLEIDING. mmï
weldigen ftorm, Kap. VI: 45-52.
//. Hoe de Heiland in het landfchap Gennezareth zy aengekomen, en wat Hy aldaer verricht hebbe, verhaelt de Euangelist, Kap VI: 53— VII: 23, t- Hy genas vele kranken, Kap. VI: 53-56. ff. Het gene vervolgens,in het land van Gennezareth , is voorgevallen, wordt Kap. VII: 1-23, aengeteekend. |. De Pharizeeuwen brachten een bezwaer in, het welk door den Heiland wederlegd werd, vs. 1-13. i. Het bezwaer der Pharizeeuwen zelve vinden wy vs. i-5,en Ü. Het antwoord van den Godlyken Leeraer , vs. 6-13* *. Hy paste de Godfpraek van jesaias Kap. XXIX: 13,
*1A. BE2I-, [C 3]



ixxviH INLEIDING.
op deze huichelaren toe,vs. 6,7, en **. Toonde hun aen, dat zy, door hunne willekeurige inzettingen,Gods zedelyke gebo^ den vernietigden, vs. 8-13. 44, Uit de onderhandeling met de Pharizeeuwen en Schrivtgeleerden, neemt de Heiland aenleiding , om de ichaer tegen de geveinsdheid der Pharizeeuwen te waerfchouwen , en zijne Discipelen nader te onderrichten, vs. 14-23. i. De grote Leeraer waerfchouwde de fchaer, tegen de geveinsdheid der Pharizeeuwen , vs. 1416.
Ook gav Hy, by die zelvde gelegenheid, een nader onderricht



INLEIDING, xxxi*
richt aen zijne Discipelen, vs, 17-23. wmxfT*» Kap. VII: 24.30. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland zich naer de zeekusten van Tyrus en Sidon bege. ven , en aldaer de dochter van eene Cananeefche vrouwwonderdadig genezen hebbe. Kap. VII: 31— VIII: 9. befchrijvt de Euangelist de reis van den Heiland, door het midden van Decapolis, en de twee merkwaerdige wonderen, welke Hy aldaer verricht heeft, /. De reis derwaerds vinden wy Kap. VII; 31, Het wonderwerk , het welk de Heiland aldaer verrichtte , was tweederlei, Kap. VII: 32— VIII; 9. f. Het eerfte beflond in het genezen van eenen doven, die tevens zeer belemmerd was in het fpreken , Kap. VII;
XIX. MEI» £C 4]



st INLEIDING.
ff. Het ander was het /pijzen van 4000 menfchen, met eenige weinige broden en visfchen? Kap. VIII: 1-9. |. De aenleiding wordt ons aengeteekend , vs. 1-5, en -J4. Het gemelde wonderwerk zelve, vs. 6-9. rw-—-——. Kap. VIII: 1Ó-12. verhaelt marcus de reis van den Heiland naer Dalmanutha, gelegen aen den Oosteroever van het Galileefche meir , niet verre van Gedara, en het gene by die gelegenheid is voorgevallen.
•w^ Vervolgens begav zich de
Godlyke Leeraer naer Bethfaida, alwaer Hy zijne Discipelen waerfchouwde, tegen den zunrdeesfem der Pharizeeuwen , en eenen blinden genas, vs. 13-26'. jMdmW«*» Wijders reisde de Heiland naer de vlekken by Csefarea, PhjlippL ae De Euangelist



INLEIDING. xli
verhaelt het gene aldaer is voorgevallen , Kap. VIII. ?7— IX: 29.
/. Hier hield Hy een zeer merkwaerdig gefprek met zijne Leerlingen, Kap. VIII: 27-33. f. Eerst onderzocht Hy; wat de menfchen van Hem dachten, vs.27,28. tf. Daerna waervoor Hem de Discipelen hielden, vs. 29, en tf t' By die gelegenheid , deed Hy eene zeer duidelyke ontdekking, omtrent zijnaenftaende lijden , als den weg tot zijne heerlykheid, vs. So-33-
//. Vervolgens flelde deGodlyke Leeraer , zo aen de ganfche fchaer zijner toehoreren , als aen de Apostelen , ettelyke gewichtige vermaningen voor, Kap. VIII: 3i- IX: 1. ///. Kap. IX: 2-13. befchrljvc de Euangelist de verheerXII mh [C 5 J



jan INLEIDING.
lyking van christus op dea berg, en de gefprekken, welke daerby zijn voorgevallen.
f. Deze verheerlyking zelve wordt in hare omftandigheden opgegeven, vs. a-8. .ff. Daerop volgt het ge« fprek, het welk de Heiland, by die gelegenheid, met zijne Apostelen gehouden heeft a vs. 9-10.
4. De Heer jesus gebood , om deze wondergebeurtenis , toe zekeren tijd; toe , geheim te houden a vs. 9.
4|. De Discipelen namen uit dit bevel: aenleiding, om den Heiland eene vraeg voor te Hellen, vs. 10-13.
i. De vraeg der Disr cipelen vinden wy vs. 10, 11, en
tt. He*



INLEIDING. iljiï
#. Het antwoord van den Heiland,vs. i2, *3-
////. De Heiland deed vervolgens nog een verbazend wonderwerk,Kap. IX: 1429.
f. Het wonderwerk zelvs wordt ons befchreven vs. 14-27.
|. De aenleiding was tweevouwig, vs.1418.
*. De eerfle was de twist der Discipelen, met de Schrivtgeleerden, 14, 15. #• De nadere aenleiding was, dat jesus onderzoek deed, naer de oorzaken van den t wist, tusfchen zijne Discipelen en de Schrivtgeleerden , ■ vs. 16-18. U> Hierop volgde de
XIX. deel.



WK* INLEIDING.
wonderdadige gene-' zing van een kind, het welk door den Duivel allerellendigst gefolterd werd vs, 19-27.
\. De voorbereidfelen, of voorafgaende handelin» gen van den Heiland , zo met de fchaer,als met den Vader van het on« gelukkig kind , worden vs. 19-24, befchreven. *. De fchaer werd beftraft over haer ongeloov^ vs. 19. **. Daerop volgde 's Heilands onderhandeling , met den Vader van het ongelukkig kind, vs. 20-24, De wonderdadige ge-



INLEIDING. xtT
genezing wordt befchreven , vs. 25-27. tf. By deze gelegenheid, hield de Heiland een gefprek met zijne Discipelen, vs. 28, 20. -----— Ten laetften verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland naer Capernaum gegaen zy, en wat Hy aldaer verricht hebbe, Kap. IX: 30-50. /. De reis zelve vinden wy vs. 30.
//. Op deze reis onderrichtte de Heiland zijne Discipelen , omtrent zijn aenftaende lijden, fchoon zy het niet verftonden, vs. 31,3 2. ///• By zijne komst te Capernaum , hield de Heiland nog eene zeer merkwaer* dige redewisfeling met zijne Discipelen, vs. 3 3-50. f. De Heer jesus opende dit gefprek, met zijne Discipelen te vragen, wat zy onder den weg
XIX. deel.



xtvi INLEIDING.
behandeld hadden, vs. 33» 34ff. By deze gelegenheid hield de Heer jesus eene redevoering, in welke Hy den hoogmoed ernftig tegen ging, en de nederigheid als eene hoofddeugd aenprees, vs. 35-5°.
L Deze redevoering werd door den Heiland begonnen, maer door de tusfchenfpraek van joannes afgebroken, vs. 35-41. *. jesus befliste niet zo zeer den twist der Discipelen over het meesterfchap, maer Hy veroordeelde den hoogmoed , als de bron van dezen ongepastent wist, vs.
35-37. •f. Hierop volgde eene infpraek van joannes,



INDEIÖINÖ. xtw
XIX. DEEL»
nes , welke door den Heiland beantwoord werd , v». 38-41.
§. De infpraek van joannes vinden wy vs. 38, en §§. Het antwoord van den Heiland, vs. 30-4r. 4|. Na deze tusfchenfpraek, hervatte de Heiland den draed van zijne redenvoering, ter aenprijzing van de nederigheid en lievderijke hoogachting voor de zulken, die aen de kinderkens gelijk zijn, vs. 42-50. *. In het gemeen waerfchouwt Hy tegen het geven van ergernis aen de kleinen, vs. 42. **. Meer byzonder vermaende Hy zijne Discipelen , om



üvm INLEIDING.
zich te wapenen tegen de zelvsverheffing,vs. 43-50,; §. Dit wordt voor-
gefteld , vs.
43-48, en §§. Gebillykt, vs.
49» 5°.
£. Kap* X—XIII. verhaelt de Euangelist, hoe de Heer jesus zijne Prophetifche bediening in Judsea hebbe waergenomen. «. Eerst maekt de Euangelist melding van het gene 'er, op de reis naer Jerufalem , is voorgevallen, Kap. X. a. Vs. 1-31. verhaelt hy, wat jesus gedaen en gefproken heeft, nadat Hy over de Jordaen, in de landpalen van Judsea gekomen was. a. Hier beantwoordde Hy eene ftrikvraeg der Pharizeeuwen, omtrent de echtfcheidingen, vs. 1-12. ï. De omftandigheden van tijd en plaets worden ons opgegevenvs. 1.
2. Des Heilands gefprek met de Pharizeeuwen wordt befchre* ven, vs. 2-12.
Hunne listige vraeg vin* den wy vs. 2.
HeÉ



INLEIDING. km
—. Het antwoord van den Heiland was uitvoerig, vs. 3-12; /. Eerst bewijst Hy, dat de willekeurige echtfcheidingen ongeoorloovd zijn, vs. 3-9. //. Daerna beantwoordt Hy eene bedenking van zijne Discipelen, vs. 10-12. B. De lievderijke jssus zegende ettelyke kinderkens,met oplegging der handen, vs. 13-10". r» Vervolgens beantwoordde Hy de vraeg van eenen vermogenden jongman, vs. 17-31. 1. De vraeg van den rijken en aenzienlyken jongman vinden wy vs. 17; 2; De Heiland gav op deze vraeg een zeer uitvoerig antwoord, vs. 18-31.
«-» Het antwoord van den Hei« land zei ven vinden wy vs. 18-21.
—. Het uitwerkfel daervan op het gemoed van den vrager, vs. 22. Het gefprek van den Hei-
XIX. DEEK-. [D]



t INLEIDING.
land daerover , met • zijne Discipelen, vs. 23-31. /. Zo in het gemeen, vs. 23-27.
//. Als met petrus in het byzonder, vs. 28-31. b. Wijders bericht de Euangelist, wat 'er op den weg is voorgevallen, toen de Heer jesus naer Jerufalem reisde, Kap. X: 32-52. a. De Heiland voorfpelde zijne aenftaende lotgevallen,vs. 32-34, en j&. Hy beantwoordde het voorftel der zonen van zebed^ius , vs. 35-45-
1. Het voorftel zelve vinden wy
vs. 35-37. a. Het antwoord van den Heiland , vs. 38-40, en 3. Het gefprek, het welk de Heer jesus , by die gelegen■ heid, met zijne Discipelen gehouden heeft, vs. 41-45. C. Eindelyk genas de Heiland twee blinden, door zijn wonderdoend Alvermogen, vs. 46-52. $. Kap. XI—XIII. verhaelt de Euange» list het gene de Heiland te Jerufalem
ge-



INLEIDING. ti
gefproken en gedaen heeft, In de laetfte dagen voor zijn borgtochtèlyk lijden.
a. Op den vierden dag voor het houden van zijn laetfte Pafcha, deed Hy zijne plechtige intrede binnen Jerufalem, Kap. XI: r-ii. h. Kap. XI: 12 -19. verhaelt de Euangelist , wat 'er op den volgenden dag, zijnde de derde voor 's Heilands kruisdood, is voorgevallen, a. Zo op den weg van Bethania naer
Jerufalem, vs. 12-14. ft. Als te Jerufalem , en in den Tempel, vs. c. Eindelyk verhaelt marcus, wat 'er, op den tweeden dag voor het Paeschfeest, en voor 's Heilands dood, zy voorgevallen, Kap. XI: 20— XIII: 37.
8. Op den weg tusfchen Bethanien en Jerufalem, 's morgens vroeg, Kap. XI: 20-26". ft. Hierop volgt een bericht van het gene 'er, op dien zelvden dag, in den Tempel is voorgevallen, Kap. XI: 27— XII: 44. 1. De Heiland beantwoordde eene vraeg der Joodfche Overheden, XIX. ©bes. [D 2]



uï i N L E I P I N G.
dopr welk eene macht Hy fprak en handelde, Kap. XI: 27— XII: 12.
—. De vraeg der Joadfchc Overheden vinden wy Kap* XI: 27, 28.
. Het antwoord van den Heiland , op deze boosaertige vraeg, was zeer uitvoerig, Kap. XI: 29— XII: 12. /. Eerst antwoordde Hy door eene wedervraeg, Kap. XI: 29-33. //. De Heiland droeg hun vervolgens zeer gewichtige zaken voor, by wijs van gelykenis, Kap. XII: 1-12* f. De gelykenis zelve vinden wy vs. 1-9. ff. Het gefprek, het welk de Heiland daerover , met de Joodfche Op« perhoofden, gehouden
heeft, vs. 10, 11, en fff. Het üitwerkfel van dat voorftel op hunne gemoederen, vs. 12. 2. Vervolgens hield de Heiland verfcheidene gefprekken, Kap. XII: 13-34. Het



INLEIDING. im
—. Het eerfle was met de afgezcndenen van de Pharizeeuwen en Herodianen , over het geven van fchatting aen den Keizer, vs. 13-17. /. De aenleidïng vinden wy vs. 13.
//. De vraeg der Herodianen en Pharizeeuwen , vs, 14, en
///. Het antwoord van den Go dl y ken Leeraer , vs. 15-17..
as-*--. Het tweede gefprek van den Heiland was met de Sadduceeuwen, over de leer der opflanding, vs. 18-27. /. Hunne vraeg vinden wy
vs. 18-23, en //. Het antwoord van den groten Leeraer, vs 24-27. —.——. Het derde gefprek van den Heiland was met eenen Schrivtgeleerden , over het eerfle en voornaemfte gebod, vs, 21-34. 3. Daerna gav de Godlyke Propheet een allergewichtigst on=



inleiding:
derwijs, aen de fchaer en zijne Discipelen, over verfchillende onderwerpen, vs, 35-44. —. Eerst gavHy eene befchrijving van zijn perfoon, zo naer zijne Godlyke, als naer zijne menfchelyke natuür , vs, 35-37. r—Daerop waerfchouwde Hy de fchaer, tegen de Schrivtgeleerden en Pharizeeuwen, vs. 38-40. ———. Eindelyk prees Hy de rechtgeaerte weldadigheid , vs. 41-44' t. Kap. XHI. vinden wy een kort bericht van het gene de Heiland, over de verwoesting van den Tempel, en de voleinding der waereld , by het verlaten van het Heiligdom, en op den weg naer Bethanien, gefproken heeft. 1. De aenleiding tot deze redevoering beflond in eene vraeg, welke de Discipelen den Heiland voorftelden, vs. 1-4. By het uitgaen van den Tempel, vertoonden de Dis-» ei-



INLEIDING. rV
cipelen aen hunnen Meester het prachtige van dat gebouw , vs. i. —, By die gelegenheid voorfpelde de Heiland, dat de Tempel ten gronde toe zon verwoest worden, vs. 2.
Zy vraegden daerom, buiten de Stad gekomen zijnde, wanneer die verwoesting zou plaets hebben, vs. 3, 4.' 2. Het merkwaerdig antwoord van den Heiland wordt, by wijs van verkorting, opgegeven, vs. 5-37.
Deze redenvoering kan zeer voegzaem in drie hoofddelen onderfcheiden worden. —. In het eerfle deel vs. 5-13. fpreekt de gezegende jesus van de teekenen, welke de aennadering der verwoesting van den Tempel zouden aenwijzen, en in het voorbygaen een enkel woord, omtrent de voleinding der waereld.
In het tweede deel handelt de Heiland , deels over de XIX. DEEL £D 4]



m INLEIDING.
verwoesting van Jerufalem, deels over de voleinding dei' waereld, vs. 14-27. /. Oven de verwoesting van Jerufalem, vs. 14-23. f. Hetonmiddelykvoorafgaend teeken van Jerufalems verwoesting fielt de Heiland voor, vs. 14, tt- De noodzakelykheid om zonder uitflel te vluchten , dringt de. Heiland nader aen, vs. 15, io". fff. Wijders teekent Hy de fchromelyke omflandigheden, welke vóór en by het verwoesten van Stad en Tempel zouden plaets hebben, vs. 17-20.
ff ft- Deze rampen zouden nog, door veelerlei verleidingen , verzwaerd worden, vs. 21-23. //. Vs. 24-27. fpreekt dc Hemel fche Leeraer uitvoeriger over de voleinding fa waereld.
-■»«* Ja,



INLEIDING. uu
-r-'. In het derde deel van deze redevoering houdt de Heiland dezelvde orde, vs. 2 8- 3 7. /. Eerst fpreekt Hy, over de verwoesting van Jerufalem, vs. 28-30. //. Daerna over de voleinding der waereld, vs. 31-37. f. Hy handelt over den tijd van deze grote gebeurtenis, vs. 31,32. en tf. Voegt'er eene nadrukkelyke vermaning tot waekzaemheid by, v?0 33-37.
3, Kap. X1V-XVI. geevt de Euangelist een omftandig bericht van het borgtochtelyk zoenhjden, het welk de Verlosfer als Priester , ter verzoening van de zonden, ondergaen heeft, en van zijne opftanding uit de doden. A. De gcfchiedenis van 's Heilands lijden wordt in de byzonderheden befchreven Kap. XIV, XV. Wy onderfcheiden 'er in 4. De onmiddelyk vooragaende omftandig.
heden, Kap. XIV: 1-31, en & Het borgtochtelyk zoenlijden van den gezegenden Verlosfer zelvs, Kap. XIV' 3**t XV: 47. "'■'
XIX. DEEL, [D S]



win inleiding:
4. Tot de onmïddelyk voorafgaende omftandigheden van 'sHeilands lijden,Kap. XIV: 1*31, behoren de volgende by-: zonderheden.
tu Het overleg der Joodfche Overheden om den besten aller menfchen, na het verlopen van het aenftaende Paeschfeest, op eene listige wijs te vangen en te doden, vs. 1, 2.
$, Het verraed van judas, vs. 3-11-
a. De aenleïding daertoe was de zalving van den Heiland , door eene Godvruchtige vrouw te Bethanien , waer over de geldgierige judas zeer te onvrede was, vs. 3 - 9.
b. Daerop volgde het grouwzaem verraed zei vs, vs. 10, 11.
f. De laetfte Paeschmaeltijd, welken de Heiland met zijne Apostelen gehouden heeft, vs. 12-25.
a. De toebereiding tot die plechtigheid vinden wy vs. 12-16.
b. Den Paeschmaeltijd* zeiven a en het gene daerby is voorgevallen, vs. 17-25.
a. De Voorzegging van den Hei, land , omtrent hejt verraed van judas, vs. 17-21.
ö. De



INLEIDING. m
6. De inftelling van het Heilig Avondmael, in de plaets van het Pafcha, vs. 22-25. I Het uitgaen van den Heiland naer Gethfemane; en het gene Hy onder den weg met zijne Discipelen gefproken heeft, vs. 26-31. A Kap. XIV: 32- XV: 47 , geevt de Euangelist een omftandig bericht van 's Heilands borgtochtelyk zoenlijden zelve.
Wy onderfcheiden 'er vier hoofdbyzonderheden in, het gene de Heiland geleden heeft, eerstin Gethfemane, en daerna voor de rechtbank der Joden vervolgens voor den Riehterftoel van den Romeinfchen Stadhouder pontius pilatus, en eindelyk op Golgotha. fl. Het lijden van den Heiland in Gethfemane wordt omftandig befchreven , Kap. XIV: 32-42. «. Het lijden in Gethfemane zelve
vinden wy vs. 32-34. *. De Euangelist voegt 'er verfchei. dene gewichtige omftandigheden by, welke dit fchromelyk zielelijden van den beangften jesus vergezel, den, vs. 35-42?
XIX, mu»



lx INLEIDING.
fl. Kap. XIV: 43— XV: 1, befchrijv^ de Euangelist het lijden van den Hei-; land, voor de rechtbank der Joden. &. De voorafgaende omftandigheden vinden Kap. XIV: 43 - 54. a. De onfchuldige lijder werd, als een fnode boosdoener, gevangen genomen, vs, 43-46. h By die gelegenheid openbaerde petrus eenen ontijdigen en onbezonnen yver, vs< 47.
c. Vervolgens deed jesus eene vrijmoedige aenfpraek aen de Gerichtsdienaren , die Hem gevangen hadden, vs. 48, 49-
d. De Heiland werd van alle zijne Discipelen verlaten. Dit verhaelt mar° cus, en voegt 'er nog eene byzonderheidby, vs. 50-52.
e. Eindelyk werd Hy wechgeleid, naer. het paleis van den Hogepriester cajafhas, alwaer het meerderdeel der leden van den groten Raed vergaderd was, en petrus volgde Hera van verre, vs. 53, 54.
$. Het lijden van den Heiland zelvs, voor de rechtbank der Joden, vinden wy Kap. X?V: 55— XV: 1. Hiertoe behoort a. De



INLEIDING. lxï
if. De onrechtvaerdige handelwijs van Israëls Oudften , in het opzoeken van valfche getuigenisfen, Kap. XV: 55-60.
i. De Heer jesus werd, als een Godshsteraer, ter dood veroordeeld, vs. 61 -64.
c. Hierop werden den Heiland de allerfmadelykfte mishandelingen aengedaen, vs. 65. i. Tot verzwaring van zijn lijden , Werd de Heiland door petrus , driemalen achter ëén, allerfchandelykst verlochend, vs. 66-72; e. Het doodvonnis, het welk de Joodfche Overheden , in de gemelde nachtvergadering, ten huize van den Hogepriester cajaphas geveld hadden, werd des morgens vroeg, in de gewone Raedkamer, plechtig uitgefproken, Kap. XV: r. f. Kap. XV: 2-21, befchrijvt de Euangelist het gene de Heer jesüs, voor. den richterftoel van pontius pjlatus, geleden heeft.
a. Daer werd Hy, door de Joodfche Overheden, van vele fchenddaden befchuldigd, vsi 2-5.
XDL deel.



LXii INLEIDING.
b. De Stadhouder,bemerkende dat jesüs onfchuldig ware, wendde verfchei.dene pogingen aen, om Hem los te laten, vs» ó"-i4.
e. piiatüs liet zich door de woede van het volk vervoeren,om denonfchul* digen jesus ter kruisdood te veroordeelen, vs. 15.
d. De lijdende Borg werd door de Soldaten , op de fmadelykfte wijs, mishandeld, en vervolgens naer Golgotha geleid , om gekruicigd te worden, vs. 16-20. S. Eindelyk befchrijvt de Euangelist het
lijden van den Heiland op Golgotha,
met de gevolgen daervan, Kap. XV:
21-47-
a. Het lijden van den Heiland zelve
vinden wy vs. 21-37.
0. Het gene onder den weg gebeurd is, verhaelt de Euangelist, vs. 21.
6. Het gene op Golgotha is voorgevallen, vinden wy vs. 22-37.
1. By de eerfte aenkomst, vs. 22, 23.
2. Wijders werd de Heiland gekruicigd, vs. 24-28.
3. Hei



INLEIDING. Mn
3. Het^ lijden van den gekruiste» Middelaer werd merkelyk verzwaerd, vs, 29-36.
—. Zo door de fmadelyke laste, ringen, vs. 29-33. /. Van alle de omftanders, vs. 29.
/. Van de O verpriesters, vs. 30-32», en ///. Van de kruisgenoten , vs.
32b.
« . Als door eene akelige zons-
verduistering en inwendige benauwdheden, vs. 33-36.
4. Al dat duldeloos lijden eindigde in den dood van den Verlosfer, vs. 37.
h De gevolgen van 's Heilands dood worden Kap. XV: 38-47. befchreven.
Deze beftqnden g. In ettelyke verbazende wonderen als zo vele openbare bewijzen van zijne vlekkelofc onfchuld, vs. 38-4r. 6. In zijne begravenis, vs. 42-47. B. Eindelyk komt de Euangelist tot *s Heilands luisterrijke opftanding en hemelvaert, Kap. XVI.
XIX.



tXÏY
INLEID. ING*
A* Vs. i-ii. befchrijvt hy eenige verfchijningen van den verrezenen jesus, welke de waerheid zijner opftanding onlochenbaer bevestigen. «. Vooraf werd door eenen Engel, aen zommige vrouwen , by 's Heilands grav geboodfchapt dat Hy leevde j vs. 1-8.
a. De voorbereidende omftandighederi vinden wy vs. 1-4, en
b. De gemelde boodfchap van den En» gel zelve, vs. 5 - 8.
$. Hierop volgen de verfchijningen van den verrezenen jesus, vs. 9-18.
a. De eerfte was aen mama magdalena , vs. 9-11.
b. De tweede aen de Emmausgangeren, vs. 12, 13.
c. De derde aen alle de'Apostelen, vs. 14.
d. De vierde op eenenbepaeldenberg, vs. 15-18.
B. marcus befluit zijn Euangelie, met een kort verhael van 's Heilands hemelvaert, vs. 19, 20.



INLEIDING. tCT
Uitlegkundigen Schrivten.
Ter verklaring van marcus Euangelie in het byzonder, kan men in onze tael lezen :
c. hartzoeker over het Euangelie van marcus, IV Delen in 4°.
J. c wirts over het Euangelie van marcus, in 40. R. toe laer over het Euangelie van marcus, in 40.
XIX. DEE&.



INLEIDING
TOT HET
EUANGE LIUM
VAN
LUCAS.
"Wy beginnen , met
I. Den Schrijver.
Zijn naem is lucas.—— Zommigen menen, dat dezelve eene zamentrekking zy van lucanus, op dezelvde wijs als sïlvanus, by verkorting, silas geheten wordt, Hand. XVIII: 14-16. 1 Thesf» I: 1. 2 Thesf. I: r. 2 Cor. I: 19. Zelvs heeft men, in een zeer oud Latijnsch Handfchrivt, den naem lucanus voluit gevonden. Vergel. f. burmannus Harmonie p. 235.— Rom. XVI: 21. ont» moeten wy eenen lucius } volgens zommigen is die lucius dezelvde perfoon met onzen Euangelist, men zie clemens over lucas I Deel. Voorber. p. 3 ; volgens anderen wordt die lucius bedoeld, die Hand. XIII: 1. lucius van Cyrenen geheten wordt. t Hoe



inleiding: u%:
Hoe het wezen moge, men vraegt, of tvcxs de Schrijver van het Euangelie een Jood, dan een
Heiden van oorfprong geweest zy. « De zeer
geleerde h. de groot hield hem voor eenen heiden van afkomst, die eertijds een flaev geweest, maer door zijnen Meester vrygelaten was, voornamelyk omdat hy een Medicijnmeester was , en de geneeskunst , onder de Romeinen , veelal door de flaven geoefiend werd. De Heer michaelis beroept zich, ten betoge dat iucas van geboorte een Heiden geweest zy , op Coll. IV: n, 14.
Zo veel is onzes erachtens zeker, dat lucas, de Medicijnmeester, van welken Coll IV: 14. ge' fproken wordt, dezelvde zy met iucas , den Schrijver van dit Euangelie. Deze lucas was een beftendig reisgenoot van paulus, die den Apostel op zijne reifen ter bekeering van de Heidenen' overal vergezelde, die met hem te Jerufalem kwam,' en te Rome by hem bleev tot zijn einde, Hand.' XVI: 10— 2 Tim. IV: n. Philem. 24. ,AÜLm noemt dezen lucas eenen broeder, die lov had in het Euangelie door alle de Gemeenten , 2 Co>VIII: 18. Ook kan men geen fchijnbaer bewijs bybrengen, dat lucas de Medicijnmeester een ander perfoon geweest zy, onderfcheiden van luca? ,
den Schrijver van dit Euangelie Immers het
is eene bedenking van geen het minfte gewiekt, dat paulus dezen lucas , indien hy de opftellw
XIX. deel. CE 2]



lxviii INLEIDING.
van dit Euangelie was, veel eer den Euangelist, dan den Medicijnmeester zou genaemd hebben: want matth^us was zelvs tot het Apostelambt verheven , en evenwel wordt hy, naer zijn vorig beroep, de tollenaer genaemd.
Maer kan men nu, uit Coll. IV: 14. befluiten, dat lucas de Medicijnmeester , dezelvde met den Schrijver van dit Euangelie, een Heiden geweest Zy? u— Men redeneert op deze wijs. De Apostel noemt vs. 10, 11. aristarchüs , marcus, en justus, en voegt 'er by, die uit de befnijdenis zijn, deze alle zijn mijne medearbeiders in het Koningrijk van God. Maer lucas behoorde tot de medearbeiders van den Apostel. Derhalven wil paulus dit zeggen; deze aristarchüs, marcus, en justus zijn mijne medearbeiders, die uit de befnijdenis zijn, en lucas , die van deze onderfcheiden wordt, moet een heiden geweest zijn van oorfprong , even als epaphras en demas , die met hem worden
zamengevoegd- Maer dit bewijs is zeer fijn
uitgeplofen. Ook beflist het niet : want paulus kan vs. 10, 11. bepaeldelyk fpreken van die medearbeiders , die hy te Romen gevonden had, en lusas was de beftendige reisgenoot van den Apostel , van welken paulus niet behoevde te zeggen , dat hy zijn medearbeider ware. De Heer michaelis zelvs erkent, dat dit gehele bewijs wat zwak, en getrokken zy uit eene eenigszins duistere
plaets,



INLEIDING.
plaets, „ waerin paulus zich niet gansch bepaeld „ uitdrukt, wijl hy van buiten dien bekende per„ fonen fpreekt." 1. c. II D. I St. p. 273, 274.
Dat lucas een geboren Jood geweest zy, fchijnt daeruit te blijken, dat hy, in het bepalen der tijden, de Joodfche rekening gevolgd hebbe, fprekende van den tweeden eerjlen Sabbath, het Paeschfeest, de derde nachtwake enz., en voornamelyk omdat lucas den Apostel paulus , op zo vele reifen, en zelvs te Jerufalem vergezeld heeft, zonder dat de Joden daerover immermeer gevallen zijn, het welk men had moeten verwachten, wanneer hy een Heiden geweest was.
Zijn geboorteplaets was, volgens het algemeen gevoelen der oudheid, eusebius Hifi. Eccl. 1. W. c. 4, Antiochien in Syrien, alwaer vele Joden woonachtig waren. — Zijne Ouders en geflacht
zijn ons geheel onbekend. . Van zijne op-
voeding, zeggen de Ouden, dat hy zich, in zijne geboorteftad Antiochien , in allerlei wetenfchappen zou geoeffend, en vervolgens de beroemdfle fcholen van Griekenland en Egypte bezocht hebben , en dat dit de reden zou zijn, dat hy zuiverer en cierlyker Grieksch gefchreven hebbe , dan de andere gewijde Schrijvers, cave Jpoft. Oudh. I D. p. 35L Zo veel is blijkbaer genoeg,' dat hy de Griekfche tael, in hare kracht en cier' lykheid , zeer wel verftaen hebbe. Daervan getuigt zijn fchrijvftijl.
XIX. DEEL. CE 3 J



lxx inleiding:
Van zijn beroep was hy een Medicijnmeester-^ en men heefc opgemerkt, dat 'er, zo in zijn Euan^ geHe, als in de Handelingen der Apostelen, byzonderheden voorkomen, uit welke men befluiten mag , dat hy een Geleerde en wel bepaeldelyk een Arts geweest zy. „ By voorbeeld A^fww», „ beteekent niet by hem, zo als by de meeste Jo„ den , zonder by voegfel den Duivel, maer is, „ gelijk als by de echte Grieken en Wijsgeeren, „ een woord van eene middelbeteekenis, waerom „ hy , als hy van den Duivel wil fpreken, de „ eerftemael nog het bywoord axa^ov daerby „ voegt, K.3p. IV: 33, dat geen één der overige „ Euangelisten doet. De ftilftaende zee Geneza*.. „ reth, welke de overigen, naer de gewoonte der „ Hebreeuwen en Syriers, ècttejcx noemen, ont„ vangt by hem haren eigéclyken naem Mpm
Kap. V: 1,2. VIII: 22, 23, 33. Van de „ koorts van petrus fchoonmoeder geevt hy Kap.
IV": 38-, door ywyuKu, eene nadere be-
fchiijving, waeromtrent wetstein moet nage,* zien worden. Kap. XXII: 44. vindt men eene „ geneeskundige befchrijving , aengaende de
grootheid van den angst van jesus. De uit4 drukking isjjahs ayn Tfnw npifav Kap. XXIV: 2r. „t, kopit voornamelyk by oalenus voor. Hy be^ èhm zich Hand. Xül: u, by de blindheid >» v8® eei-m-as, wtlke maer eenigen tijd zou duu,» ren, van her ei|enJvke en rechte woord kO^.\
v waerfhoj*



INLEIDING. txxi
s, waeromtrent de Heer kypke kan nagelezen wor„ den." michaelis l. C. p. 277. Vergel. Mer<* der Ac adem. Verhand. IX Deel. p. 585,
Ondertusfchen is het by de Roomschgezinden een vry algemeen gevoelen, dat lucas een fchik der geweest zy. Ook vertoont men te Rome en elders verfcheidene fchilderyen, voornamelyk van de Moedermaegd maria , welke men zegt, dat door lucas gemaekt zijn. Maer de oude Christenen waren zeer afkeerig van beeldtenisfen, in zo ver, dat de heidenen hun, als eene ongodsdienstigheid, verweten, dat zy noch altaren noch beelden hadden. Is het dan wel te geloven, dat lucas de Moedermaegd maria en anderen zou gefchilderd hebben ? Daerenboven de tweede Kerkvergadering van nioea heeft zekerlyk niet geloovd dat lucas een fchilder ware: want, daer men zo* flerk voor de beelden yyerde , zou men niet nagelaten hebben, om zich op het voorbeeld van den Euangelist te beroepen. Eindelyk niemand der ouden heeft van lucas fchiiderkunst en fchil-
derftukken eenige melding gemaekt. . Vergel.
Merg der Academ. Verhand. lil Deel. p. 73.
Het is waer, nicephorus Hifi. 1. XLV. c. 2ft. siMON metaphrastes in vita Luccs, en theooojutsj lector Cotka. 1. i. beweren 3 dat lucas, een. fchilder geweest zy, das hy den Zaligmaker, de Moedermaegd, en de voornaemfle Apostelen zoi» afgebeeld hebben, -— Maer deze Schrijvers ka*
XIX. XJ.ES'^ f £ |ï



"tixxii INLEIDING.
men te laet* om eenigzins tegen het ftilzwijgen der ouden te kunnen opwegen, tiieodorus lector , de oudfte van allen, fchreev eerst in de VI Eeuw. simeon metaphrastes is nog jonger, en leevde eerst in de XI Eeuw. nicephorus behoort zelvs tot de XIV Eeuw. Trouwens de verftar;digften onder de Roomschgezinden zelve flaen 'er geen geloov aen. „ De Ouden, zegt caimet, heb„ ben die hoedanigheid van lucas niet gekend." Misfchien is het verdichtfel van lucas fchilderkunst daeruit voortgekomen, dat hy wijdlopiger is, dan de andere Euangelisten, in het befchrijven van het karakter en voorrechten van maria ; hiervandaen kan hy door zommigen de uitbeelder of fchilder van maria genoemd zijn, het welk anderen in het vervolg eigenlyk hebben opgevat. Vergel. clemens 1. c. p. XII.
Een Jood zijnde van geboorte, is lucas naderhand tot het Christendom bekeerd, maer waer en wanneer dit gefchied zy, kan niet volkomen be-
flist worden. Zommigen houden hem, op
het voetfpoor van epiphanius , voor éénen van 's Heilands LXX Discipelen. Dit vermoedt ook de Eerwaerdige van voorst 1. c. p. 29. „ het „ komt my, zegt hy, vry waerfchijnlyk voor, dat „ lucas één der zeventigen is geweest; nemen wy „ dit aen, dan kunnen wy best begrijpen, waerom „ hy alleen die aenflelling der LXX aenteekent; » ja veel breder dan de aenftelling der Apostelen.'*
Hy



INLEIDING, mm
Hy zou mede den Heiland verlaten hebben, toen hy Hem had horen zeggen, die mijn vleesch niet eet en mijn bloed niet drinkt, is mijns niet waerdig Maer naderhand, toen hy paulus te Antiochien hoorde prediken , zoude hy tot het Christelyk
geioov zijn wedergekeerd Dan dit begrip
wordt door lucas zeiven genoegzaem wederlegd daer hy zich Kap. È i.j, kennelyk onderfcheidc van de Discipelen, die den Heer jesus zeiven aenfchouwd hebben.
Zijne beftendige aenkleving aen paulus, weileen hy op zo vele reifen vergezeld heeft, maekt het zeer waerfchijnlyk, dat hy door dien Apostel, toen hy te Antiochien predikte, tot het geloov in Christus bewogen zy , zie cave L C p. 259. nicephorus zegt, dat het te Thebe, in Beotien gefchied zy. Maer deze laetfte Schrijver verdient weinig opmerking, te minder omdat wy nergens lezen, dat pauius te Thebe in Beotien ge', weest zy. —_ Den tijd van lucas bekeering bepaelt de zeer Geleerde «iLutis Proleg. ad N. T. 5- 112, op het jaer 41, maer zonder eenig bewijs by te brengen.
Zo veel is zeker, dat lucas, nadat hy het Christendom omhelsd had, den Apostel paulus op vele reifen vergezeld, en tot op het laetst van zijn leven, wanneer hy ¥an alle andere verlaten was by hem gebleven zy, 2 Tim. IV: 6,11, offchoon hy tusfehen beide wel eens van den Apostel af. XI*. m*l. [Es]



ixxiv INLEIDING.
gefcheïden geweest .is. - Wy weten uit Hand\
XVI: 10, dat lucas van de Macedonifche reis af, de gewone metgezel, en medearbeider van den Apostel paulus , in den dienst van het Euangelie geweest zy, Philem. vs. 24. Men zie bukman
1. c. p. 239. Het is niet waerfchijnlyk,
dat lucas , finds paulus hem tot reisgenoot en medearbeider had aengenomen., nog langer de Geneeskunst geoeffend hebbe; en het gene men verhaelt , van zeker geneesmiddel voor de oogen,; het welk iucas zou hebben uitgevonden, is zekerlyk een verdichtfel. Vergel. Merg der Academ^ Verhand. 1. c. p. 590.
Wat lucas, na den dood van paulus, verricht hebbe, hoe en waer hy geftorven zy, kan mede met gene zekerheid bepaeld worden. Dit algemene mag men vastffcellen, dat zulk een yverig dienaer van het Euangelie, die met paulus zo veel gearbeid, en zeer grote gevaren had doorgeftaen, zo lang hy konde , in zijnen yver zal volhard hebben , om het Koningrijk van Christus uittebreiden.
Volgens zommigen, heeft hy zich naer Egypte begeven, aldaer het Euangelie gepredikt, vele wonderen verricht 9 en zelvs zou hy de Bisfchoppelyke waerdigheid te Thibais bekleed hebben Volgens anderen zou hy, in Dalmatien en Galatien, en daerna in Jtalien en Macedonien, gepredikt hebber, cave 1 c. p. 360—
Ewen



INLEIDING. EXxr
Even zo zeer verfchilt men ook over zijnen dood. Zommigen willen dat hy eenen natuurlyken, anderen, dat hy eenen geweldigen dood geftorven zy. gregorius van Nazianze, en pauxinus, Bisfchop van nola, die beide in de IV Eeuw gebloeid hebben, beweren ftelJig, dat lucas den marteldood ondergaen hebbe. De meermalen ge. melde nicephorus geevt 'er dit meer onderfcheiden bericht van, dat hy in Griekenland gekomen zijnde, eenen groten opgang maekte met zijne Evangelieprediking, dat eenige ongelovigen daer door zeer verbitterd op hem zijn aengevallen, en hem, by gebrek van een kruis, aen eenen olij vboom hebben opgehangen, toen hy reeds den hogen ouderdom van 80 jaren bereikt had . hierony
mus di Script, Eccl. fchrijvt lucas eenen leevtijd"
toe van 94 jaren. basnage Annal. P0lit. Eccl
ad annum 95; is van oordeel dat lucas, indien hy op eene geweldige wijs is van kant gemaekt, onder Keizer domitianus den marteldood ondergaen
hebbe. Dan alles is onzeker.
Te Rome vertoont, men het hoofd van lucas De Bedutynen te Padua, en de Franciskanen te' Venetien, beroemen zich beide, dat zy het Kchaem van dezen Euangelist hebben- Beide beroepen zy zich op Pausfelyke Bullen, de eerfte op die van gresorius XIH, de andere op die van Pïus II. Zie keysz-er nieuwe Reizen tv stuk p< $6, 162. Volgens zomrniga Kerksiyke
X/ X deel, *



ixxvi INLEIDING.
Schrijveren is het lichaem van den Euangelist, door Keizer constantyn den Groten, of door zijnen zoon consamius , naer Conflantinopolen overgebracht, en in de Kerk aen de Apostelen
toegewijd, begraven. Over dit zogenaemde
heilig overblijvfel is in de XV eeuw een hevige twist ontftaen, tusfchen die van Padua en Venetien. De eerfle beweerden dat het lijk van lucas, van Conflantinopolen naer Padua gevoerd , en in het klooster van St. Justina begraven was, de anderen hielden ftaende, dat het gemelde lijk onlangs door de Franciscanen naer Venetien gebracht was, nadat Jaieza de hoofdftad van Bosnien, door den Hungaerfchen Koning mattiiias, in het jaer 1463, op de Turken veroverd was. Van weerskanten werden vele bewijzen aengevoerd, welke de bedriegeryen omtrent de overblijvfelen duidelyk aen den dag leggen, tot dat Paus pius U. die van Padua in het gelijk gefield, en den Venetianen het flilzwijgen opgelegd heeft, venema Hifi. Eccl. Tom. VI. p. 448 , 449-
Dat nu lucas de Schrijver zy van dit Euangelie, heeft geen betoog nodig. Dit is algemeen erkend, en nimmer wederfpro ken. Zommigen
hebben wel gewild, dat paulus dit Euangelie zou gedineerd, en lucas flechts als zijnen Amanuenfis gebruikt hebben. Men beroept zich op het getuigenis van [iren^eus , maer deze Oudvader is zich zeiven ook in dit geval niet gelijk, segaer
Oh-



INLEIDING, txxvn
Obfcrv. Philol. in lucam p. 4 , 5. Trouwens , in de voorreden Kap. I: 1-4, zegt de Euangelist uitdrukkelyk, dat hy zelvs dit gefchiedverhael, na een nauwkeurig onderzoek van zaken , gefchreven , en uit echte bronnen gefchept hebbe.
lucas heefc zijn Euangelie aen eenen voornamen man, met name theophilus, opgedragen, Kap. I: 1-4. Indien wy dezen man recht kenden, zouden wy, over den tijd en de plaets, wanneer en waer lucas zijn Euangelie gefchreven heeft beter kunnen oordeelen, maer ook in dit geval
vinden wy alles onzeker. Laten wy kottelyk
het een en ander aenmerken,
II. Over de opdracht van lucas Euangelie aen theophilus.
Het woord theophilus beteekent eenen Lievhcb' ber van God. Een naem , die zeer gewoon was, niet alleen onder de Romeinen, maer ook onder de Joden, cicero en tacitus fpreken, zo wel als josephus, van mannen, die den naem theophilus gedragen hebben. Uit dezen naem derhalven kan men in het geheel niet afleiden, of de bedoelde man een Jood , dan een Heiden geweest zy.
Zommigen hebben met origines , epiphamus , en andere Oudvaderen gedacht , dat theophilus geen eigen naem zy van eenen byzonderen perfoon , maer dat in het algemeen ieder Christen
XIX. DEEL.



txxviïi INLEIDING.
bedoeld worde, die een theophilus, dat is, eén iievhehher van God is. Maer de eertijtel van vooH treffelyke of machtige wederlegt dit begrip voiku*
men. Ook is het vermoeden van anderen
ten eenemael ongegrond, dat lucas wel eenen by'zonderen perfoon bedoeld, maer hem onder den vercierden naem van theophilus voorgefteld hebbe, opdat hy onbekend zou blijven, en aen gene vervolgingen worden blootgefteld. De Euangelist heeft, in de Handelingen der Apostelen, vele perfonen van aenzien, die het Christendom omhelsd hadden, uitdrukkelyk genoemd.
De evengemelde eertijtel vmvoortrefelykekt>aTi*Tt, verdient zeer onze opmerking. Onze Overzetters vertalen het door machtigfte , Hand. XXIV: 3. XXIII: 26. XXVI: 25. Deze benaming was in dien tijd een gewone eertijtel by de Grieken, wanneer zy lieden van eenen hogen rang aenfpraken. Men mag 'er met recht uit befiuiten, dat theophilus een man van aenzien geweest zy. Trouwens anders zou lucas gene redenen gehad hebben, om twee uitvoerige gefchrivten aen hem op te dragen.
Maer wie is nu deze theophilus geweest ? —Het zou verdrietig wezen alle de verfchillende gedachten van vroegere en latere geleerden in het brede op te teekenen. „ De Ouden zijn hierom» ,j trent zo onderling verfchillende , dat men „ hen niet meer als getuigen aenmtrken, ma&r
», hua-



INLEIDING, um
» hunne meningen flechts de waerdy kan geven , i, welke aen de mening der lateren toekomt, flechts „ met onderfcheid, dat zy de hunne niet met even „ die zorgvuldigheid en volledigheid uitwerk„ ten als eenige Geleerden van onze eeuw gedaen „ hebben." michaelis L. C. p. 286, 287. Te weten, in deze onze eeuw, hebben de zeer geleerde heumann, en de beide broeders theod. en jas. de hase , met opzet over theophilus gefchreven Bibl Brem. Clasf. IV.
De Heer heumann houdt theophilus voor eenen heiden, eenen magiftraetsperfoon van den eerften rang. Dit begrip fteunt op de volgende gronden, dat de eertijtel van voortreffelyken aen Land-' voogden, en andere hoge ambtenaren, in de wingewesten gegeven wierd dat deze Romeinfche ambtenaers het Christendom niet omhelfen konden, zonder hunne waerdigheid te verliezen, dat lucas gene melding make van zijne bekeering', en hem ook de genade niet toewenfche, om in zijn ge» loov verfterkt te worden. . Maer op deze bewijsredenen vallen vry wat bedenkingen. Het is ver van uitgemaekt te wezen, dat de aenzien' lyken onder de Joden niet, met den-eertijtel van voortreffelyken, konden begroet worden, en wy weten uit de Handelingen der Apostelen dat verfcheidene heidenen van rang en aenzien, den Christen Godsdienst omhelsd, e„ eVenwel in hunne waeraIX. deel.



ixxx INLEIDING.
digheden gebleven zijn. — Uit Kap. I: 4, alwaer theophilus gezegd werd onderwezen te zijn , kan men niets befluiten. Het oorfprongelyk woord beteekent wel zeer gemeenzaem, iemand in den Christelyken Godsdienst te onderwijzen, Hand. XVIU: 25. 1 Cor. XIV: 19. Gal. VI: 6. Maer onze lucas zelvs gebruikt het meermalen, in den gemener zin, yan bericht te ontvangen, by gerucht te horen, Hand. XXI: 21, 24. De Euangelist zou derhalven Kap. I: 4. in het gemeen kunnen aenduiden , dat de aenzienlyke theophilus, van jesus en zijne leer en daden , zeer veel by geruchte gehoord had.
De beide geleerde Broeders de hase houden theophilus voor eenen Jood van aenzien.
theodorus de hase vermoedt, dat lucas eenen Hogepriester bedoele, die theophilus genaemd was. —— josephus fpreekt van eenen Hoogepriester theophilus, eenen zoon van annas, die zo berucht is in de gefchiedenis van 's Heilands lijden. De Landvoogd vitellius ftelde dezen theophilus tot Hogepriester aen, in dat zelvde jaer, waerin Keizer tiberius geftorven is. Toen agrippa Koning geworden was, zette hy dezen theophilus wederom af. josephus Antiq. Jud.
1. XVIII. c. 5, 6. Aen dezen theophilus
nu, die, uit hoofde van zijne vorige waerdigheid, een zeer aenzienlyk man was, zou lucas zijn Euangelie ,



INLEIDING, lxxxi
gelie als een verdedigingsfchrivt opgedragen, en het zelve gefchreven hebben, toen paulus in Palaestina gevangen zat.
Maer uit dit alles blijkt niet meer, dan uiterlyk dit, dat de gemelde thbophilus de Hoogepriester door lucas zou kunnen bedoeld zijn. Het is niet meer, dan eene enkele mogelykheid. —— De gemelde Geleerde brengt nog wel andere omftandigheden by, om zijne gisfing waerfchijnlyk te maken. Maer tegen die bewijzen kan vry wat worden aengemerkt. Men zie michaelis L c. p. 292-294.
jacob de hase, broeder van den vorigen, denkt aen eenen Alexandrijnfchen Jood. Hy beweert, dat lucas zijn Euangelie te Alexandrien gefchreven , en aen eenen Jood van aenzien, aldaer woonachtig en theophilus genaemd, opgedragen
hebbe. Velen onder de oude Kerkvaders
hebben beweerd, dat lucas zijn Euangelie te Alexandrien gefchreven hebbe. Men beroept zich ook op de Syrifche vertaling, welke zegt, dat het Euangelie van lucas voortgebracht en verkondigd is in het groot Alexandrien, als mede op het getuigenis van bar bahlul, een Arabisch en Syrisch Woordenboekfchrijver, die zegt, dat theophilus, een eerjleling der gelovigen, en een zeer vermaerd man by de Alexandrijnen, en met hem eenige andere Egyptenaers, den heiligen lucas verzocht hebben, dat hy hun het Euangelie fchrijven trilde. —— Maer het getui» XIX Dsst. [F]



lxxxiï INLEIDING.
genis van iemand , die eerst in de X Eeuw een woordenboek gefchreven heeft, heeft zekerlyk geen genoegzaem gezach. „ Een man, zegt mi-
chaelis 1. c. p. 297 , die in de tiende eeuw „ fchrijvt, of wanneer ook iemand aen de eeuw „ wilde twijffelen , een woordenboek, dat het „ Syrisch-Arabisch in de gewone tael overbracht, 5, en dat gevolgelyk onder de Monarchy der Sa„ raceenen moet gefchreven zijn , kan geen ge„ tuige van eenen anders onbekenden perfoon der „ eerfte eeuw zijn, van wien de oude Schrijvers „ of, in het geheel niets weten, of hem nochtans „ niet in Alexandrien plaetfen."
Wy voor ons kunnen in gene der gemelde gevoelens berusten, en verklaren daerom niet te
weten, wie theophiius geweest zy. Die 'er
meer van begeert, lefe plevier over de Handelingen der Apostelen J Deel Voorbericht p. 8-27. Conf. Bibl. Brem. Cl. IV. Fase. 3. Disf. 3, 4, & Fase. VI. Disf. 4.
Om die zelvde reden is het ook onzeker, wat lucas bewogen hebbe, om zijn Euangelie aen theophilus op te dragen. —— Wanneer hy, volgens heumann , een man van aenzien onder de Romeinen geweest is, zou dit gefchrivt van lucas eene apologie of een verweerfchrivt van het Christendom zijn, gelijk velen der eerfte Kerkvaders dikwijls dergelyke verdedigingen van het geloov der Christenen, aen de heidenfche Keizere»



INLEIDING» Lxsxffi
ren en andere Overheden, hebben opgedragen. —» Uit de opdracht zeiven Kap. T: 1-4. zou men misfchien mogen befluiten , dat theophilus veel van jesus j zijne leer en daden, gehoord hebbende, aen lucas zijne begeerte verklaerd hebbe, om van die dingen zekere berichten te hebben, en dat die aenleiding gegeven hebbe, dat lucas, bemerkende dat 'er vele deels gebrekkige, deels valfche ge« fchiedverhalen rond gingen, befloten hebbe, de zaken van nieuws zeer nauwkeurig te onderzoeken, en in gefchrivt te ftellen. Dit kan hem eene zeer voegzame gelegenheid gegeven hebben, om zijn Euangelie aen dien theophilus op te dragen.
III. Over den tijd, wanneer lucas zijn Euangelie ge* fchreven heeft
is ook een groot verfchil.
Zo veel is zeker, dat lucas dit Euangelie gefchreven hebbe, vóór zijn tweede Boek, de Han* delingen der Apostelen genaemd. Dit blijkt duidelyk, uit de voorreden van het laetstgemelde Boek Hand. I: 1 , 2 j en wanneer men het flot van het Euangelie met het begin van de Handelingen der Apostelen vergelykt, zal men geredelyk bemerken, dat het eerfte niet lang voor het tweede gefchreven zy. — Nu heeft hy de Handelingen der Apes» telen, niet lang na de gevangenis van paulus gefchreven : want hy eindigt dat Boek, met de XIX. deel. £F 2]



lxxxiv INLEIDING.
tweejarige gevangenis van dien Apostel, zonder eenig bericht te geven van zijne volgende lotgevallen» Maer hoe veel tijd 'er verlopen zy, tusfchen het fchrijven van het Euangelie, en het opftellen van de Handelingen der Apostelen, kan met gene zekerheid bepaeld worden.
Zommigen menen, dat lucas zijn Euangelie gefchreven hebbe, geduurende de tweejarige gevangenis van paulus te Rome; burman Inleiding tot lucas p. 254, 255. Anderen zijn van gevoelen, dat dit Euangelie eerst na den dood van Apostel paulus gefchreven, of immers uitgegeven zy. iren&us, by eusebius Hifi. Eccl. 1. V. c. 8. aengehaeld, zegt dat lucas , gelijk ook marcus , het Euangelie in een Boek gefield hebbe, na den uitgang van petrus en paulus. Dan het is onzeker, wat 'er door het woord uitgang IfoJo» bedoeld worde, valesius, in zijne aenteekeningen op eusebius, neemt het in de beteekenis van den dood, en deze is zekerlyk de eenvouwigfte. Dan deze opvatting is flrijdig met het verhael van eusebius zei ven 1. II. c. 15. Anderen verftaen het daerom van de uitgang der Apostelen uit Rome. >— Daer wy van het fchrijven der Euangelien byna niets zekers hebben, dan dit,dat 'er maer vier zijn, kan men zich niet verwonderen, dat de oude Kerkvaders in dit fluk van eikanderen verfchillen. va. lesius S. C. grotius is van oordeel, dat lucas, toen paulus van Rome naer Spanje trok, zich
naer



INLEIDING. ijhxv
naer Achaje begeven, en aldaer zijn Euangelie, als i mede de Handelingen der Apostelen gefchreven hebbe. jac. de hase Bibl. Brem. Clasf. IV. bepaek het fchrijven van dit Euangelie tot dien tijd, wanneer paulus in de gevangenis te Jerufalem en te Caefarea bewaerd werd, eer men hem naer Rome voerde, Hand. XXIV: 7.
Gemeenlyk houdt men het daervoor, dat Lucas
na matth/eus en marcus gefchreven hebbe. ,
Dit gevoelen heeft haren grond in de orde, in
welke wy de Euangelien gerangfchikt vinden.
Maer deze orde is, in onderfcheidene Handfchrivten verfchillende, gelijk wy reeds voorheen her>« ben opgemerkt XVIII Deel. Meid. p. lxiv, xlv. „ 13y zulk eene verfchillenheid en twijffel, is de „ orde, waerin thans de Euangelisten ftaen, geen „ bewijs van den tijd, wanneer zy gefchreven „ hebben." michaelis 1. c. p. 306".
Onzes erachten heeft lucas het eerst van alle de Euangelisten gefchreven. Zo hebben het ook vele andere begrepen, als beza annot. ad Luc. I: r, gomarus Oper. torn. I. p. 201. basnage Annal. Pol. Eccl. ad annum 60. macknight heeft dit Iluk uitvoerig behandeld Harm. Obferv. Prcelim. Obferv. 7. De Ridder michaelis lïaet ten minflen dit toe, dat lucas het Euangelie van matth^eus en marcus niet gezien of gekend hebbe , toen hy het zijne fchreev , 1. c. p. 308. Trouwens dat lucas het eerst van alle zijn
XIX. DEEL. [F 3]



tw« INLEIDING.
Euangelie gefchreven hebbe, fchijnt ons duidelyk genoeg te blijken uit de voorreden of opdracht, Kap. I: 1-4. Hy zegt, dat velen re« ds ter hand genomen hadden , de Levensbyzonderheden yan den Heiland te befchrijven; door dezen velen kan hy zekerlyk matth^us en marcus niet bedoelen, die flechts een tweetal uitmaekten. Hy geevt te kennen, dat die opftellen zo onnauwkeurig en gebrekkig waren, dat theophilus 'er zich niet op verlaten konde. Buiten allen twijffel bedoelt hy de valfche en verdichte Euangelien, van welke swy, by eene andere gelegenheid, uitvoerig gefproken hebben, XVIII Deel. inleiding pag. xlviii. -* Wijders onderfcheidt hy zich zeiven , van de Schrijvers der verdichte Euangelien, zeggende, in tegenflelling tot deze, het heeft ook ons goedge-, dacht enz. Ook onderfcheidt hy de overlevering der ooggetuigen, van die der andere Schrijveren, die onéchte verhalen hadden opgefteld. Conf. venema Hifi. Eccl. Tom. III. p, 117, u8. Ein«! delyk uit deze veronderftelling , dat i,ucas het eerst van alle de Euangelisten gefchreven hebbe, laet het zich gemakkelyk verklaren, waerom mat^ thjeus en marcus verfcheidene merkwaerdige by? zonderheden, welke lucas uitvoerig heeft aengeteekend,met ftilzwijgen zijn voorbygegaen. Verg, 1V1ÏI Deel. mmy p, cvn, «vut,
IV- Om



INLEIDING, exxxvii
IV. Over deplaets, alwaer lucas zijn Euangelie gefchreven heeft
heeft men ook verfchillende begrippen. Men
Zie MICHAELIS 1. C. p. 3— 31a
hieronymus Frotem. in matth. beweerde, dat lucas zijn Euangelie hebbe opgefteld in de gewesten van Achajenen Beothien, bedoelende het gehele Zuidelyk Griekenland: want Beothien, benevens deszei vs hoofdftad Thebe, was een gedeelte van de Provincie Achajen, welke de Romeinen gefiicht hadden. Dan dit begrip wederfpreken anderen, byzonder burman 1. c. p. 247, en michaelis 1. c. p. 329—
Anderen denken aen Rome 1. c. p. 250. —, Zommigen zijn van gevoelen , dat iucas , toen paulus te Jerufalem, en daerna te Caefarea gevangen zat, in ééne van die beide plaetfen, zijn Euangelie gefchreven hebbe. theod. de hase Bibl. Brem. Clasfe IV. Fase. 3. Disf. 4—. Alles is onzeker. Alleenlyk verdienen de Onderfchrivten eenige
opmerking. In de Arabifche Overzetting
van het Nieuwe Testament, door erpenius uitgegeven, vindt men dit Onderfchrivt van lucas Euangelie: Hy heeft in het Grieksch, in eene Macedonifche Stad, 22 jaren na Christus hemelvaert, en in het 14& ]aer van den Keizer claudius gefchreven.
michaelis L c. p. 318. . De oude Syrifche
Overzetting zegt, dat lucas gefchreven hebbe XIX. deel, [F 4j



lxxxviii INLEIDING.
in het groot Alexandrien. Dus luidt het Op- of Onderfchrivt in de Syrifche Vertaling: in den naem van onzen Heer en God jesus ciiristus , fchrijven wy het Euangelie van den heiligen Euangelist lucas, dat hy in liet Grieksch in de hoofd/tad Alexandrien gefproken en gepredikt heeft, michailis 1. c. p. 298.
Men heeft lang gedacht, dat de Syrifche Overzetter het oog had op Alexandrien in Griekenland, te meer omdat de Arabifche vertaling melding maekt van eene Macedonifche Stad. Conf. fabricius Bibl. Grmc. 1. IV. c. 5. §. 4, tot dat de meermalen gemelde jac. de hase heeft aengetoond, dat de Syriër Alexandrien in Egypten bedoelt hebbe, het welk by uitnemendheid het grote Alexandrien genaemd werd , en dat daermede het Arabisch Onderfchrivt zeer wel te vereffenen zy, naerdien het Egyptisch Alexandrien, by de oude Sch rij veren , eene Macedonifche Stad geheten wordt, omdat deze Stad door alexander den Groten gebouwd was. Cjnf. Bibl Brem. Cl. IV. Fase. 4. Disf. 9.
tn de onzekerheid omtrent de plaets, alwaer lucas zijn Euangelie gefchreven heeft, fchijnthet laetstgemelde begrip de meeste opmerking te verdienen. Bibl. Brem. Cl. IV. Fase. 6. Disf. 4.
Dan de Heer michaelis heeft daer tegen drie
bedenkingen van aengelegenheid geopperd. ■
(1). Dat lucas juist het eenigftedeel van 's Heilands gefchieuenis, waeria Egypten betrokken is, hebbe
wech-



INLEIDING, txxxix wechgélaten, namelyk de vlucht van den jongge. boren Verlosfer naer Egypten. „ Zou lucas, „ die anders zo omflagtig en onderfcheiden pleegt „ te verhalen , dit gedaen hebben, wanneer hy „ in Egypten gefchreven, en zijn Euangelie zelvs „ aen eenen Patroon in Egypten had opgedra„ gen?" (2). Dat lucas, ook in de Handelingen der Apostelen, niets heeft, het welk tot Egyp. ten betrekkelyk is, dan de bekeering van den Kamerling der Koninginne van Candace, zonder eenige melding te maken, van het planten des Christendoms in Egypten. (3). Dat het, wanneer lucas m Egypten gepredikt, en aldaer zijn Euangelie gefchreven had, moeilyk te begrijpen zy, hoe apollos Hechts den doop van joannes zou gekend hebben. 1. c. p. 340-343.
V. De aenïeiding tot het fchrijven van dit Euangelie
kunnen wy, uit de voorreden of opdracht Kap. h 1-4. genoegzaem opmaken. Zy was gelegen in het verzoek of immers in het verlangen van theophilus, om eene ordenlyke en zekere gefchiedenis te hebben van 's Heilands leer en daden. Vele anderen hadden reeds, vóór lucas, zodanige verbalen opgefteld; maer mogelyk kon theophilus dezelve niet naer zijn genoegen machtig worden of hy had reeds ontdekt, dat men zich op dezelve' met genoegzaem verlaten konde. Althans theo!
XiX. DBEf. r_r sl



x(? INLEIDING.'
ïHiLüs fchijnt lucas gekend te hebben als eenen man, die in ftaet was om echte berichten te leveren , en aen welken zodanig een werk was toevertrouwd.Hier uit kunnen wy ligtelyk befluiten , tot
VI. Het oogmerk van lucas, in het befchrijven van zijn Euangelie,
Het was namelyk om theophilus te overtuigen, omtrent de onbetwistbare zekerheid van die dingen , welke hy van den gezegenden Verlosfer vernomen had, en hem ten dien einde een volledig verhael van 's Heilands leven ter hand te ftellen, het welk uit echte befcheiden was opgemaekt, en waerop die aenzienlyke man zich volkomen verlaten konde.
Dan dit boek was niet alleen en geheel voor theophilus gefchikt, maer lucas fchijnt ook ten oogmerke gehad te hebben, om meer algemeen te fchrijven voor de heidenen. Hier uit kan men reden geven, waerom lucas zijn gefchiedverhael merkelyk hoger ophale, dan matth&üs en marcus, van welke dit minder gevorderd werd, omdat zy fchreven ten nutte der Joden, aen welken deze dingen genoeg bekend waren,
Hy begint niet alleen met de geboorte, maer ook met de ontvangenis van den Heiland, zelvs verhaelt hy de ontvangenis en geboorte van joan-



INLEIDING. xci
ms den Doper, des Heilands Voorloper, met alle de buitengewone omftandigheden, welke daerby hebben plaets gehad. Dit was nodig voor de Heidenen , die van de plaets, alwaer dit alles gebeurd was, verder waren afgelegen, zo dat zy 'er of geheel niets of niet onderfcheiden genoeg van gehoord hadden. —— Om deze zelvde reden , fchijnt hy zo nauwkeurig te zijn, in het bepalen van den tijd, op welken de Heiland geboren is, en in het vermelden van de befchrijving, welke de Roomfche Keizer bevolen had, als mede in het aenteekenen van den tijd, op welken de Heer jesus zijne Prophetifche bediening aenvaerd heeft, zijnde het isde jaer van Keizer tiberius. Vergel,
CLEJIENS 1. c, p. xxxi, xxxii.
Vlf. Over den inhoud van lucas Euangelie.
De inhoud is geheel Gefchiedkundig, en behelst een geordend verhael van 's Heilands leven, leer, daden en lotgevallen. Hierin komt hy met de andere Euangelisten overéén. Ten aenzien evenwel van ettelyke byzonderheden, is hy, in de volgende Hukken, van de andere Euangelisten on, derfcheiden,
I. Hy haelt zijn gefchiedverhael veel hoger op,, dan de andere Euangelisten, gelijk wy reed» hebben aengemerkt.



xcn inleiding:
ft. In de gefchiedenïs van 's Heiland» geboorte, is hy veel uitvoeriger, dan de andere Euangelisten. Hy verhaelt, hoe de geboorte van
den Verlosfer, in de velden van Bethlehem, aen de herderen zy bekend gemaekt, met al het merkwaerdige, het welk daerby heeft plaets gehad. — Hy vermeldt de getuigenisfen , welke de Heer jesus in den Tempel ontving, in de tegenwoordigheid van zeer vele omftanderen, van den vromen grijsaert simeon , en de Pro-
phetesfe akna. Hy is de eenige, die ons
bericht geevt van 's Heilands opvoeding en kindfche jaren , byzonder van het proevftuk zijner wijsheid, het welk Hy gav, op den ouderdom van nauwlyks twaelv jaren.
3. Hy is ook nauwkeuriger en meer uitvoerig, in het vermelden van andere omftandigheden, welke zeer veel licht verfpreïden over de gefchiedenis van 's Heiland leven, daden en lotgevallen. Vele zeer leerzame gelykenis-
fen, welke de andere Euangelisten met ftilz-vijgen zijn voorbygegaen , heeft lucas opgeteekend, van den onrechtvaerdigen Richter, van den Pharizeeuw en den Tollenaer, van den
rijken man en lazarus enz. Geen één der
Euangelisten heeft zo veel opgeteekend, van de twisten en redenwisfelingen, welke de Heiland gehad heeft, met de Pharizeeuwen en Schrivtgeleerden, zijne bitterfte vyanden, als onze
lu*-



INLEIDING. ma
lucas. — Hy is de eenigfte die bericht geevt, omtrent het bloedig zweet van den Heiland in' Gethfemane, en zijne verfterking door eenen Engel.
4- Hy heeft voornamelyk-zijn werk gemaekt, om de wonderwerken van den Heiland op te teekenen, zodat men by hem veel meer wonderdadige genezingen ontmoet, dan by de andere Euangelisten.
5- Hy doet zijne lezers opmerken, dat jesus, als de messias , en de Zoon van God , erkend en aengenomen zy, niet alleen van vele Joden,
maer ook van Heidenen Hiertoe behoort
de Hoofdman te Capernaum, Kap. VIII. matthteus heeft ook wel de zaek zelve, maer'lucas is veel uitvoeriger. Zo befchrijvt hy ook het geloov van den Samaritaen die,; door den Heiland van zijne mehetschheid wonderdadig genezen was, Kap. XVII: 11-19.
& Eindelyk heeft lucas nog dit byzondere, dat hy zijn Euangelie, gelijk ook zijn tweede Boek, de Handelingen der Apostelen , aen eenen zeer aenzienlyken man, met name theophilus hebbe opgedragen.
VIII. De fchrijvwijs van den Euangelist. Deze is Gefchiedkundig, en hy verhaelt de za*
J XIX. DEEL.



XCIY INLEIDING.
ken in die orde , ió welke zy zijn voorgevaljer}> Dit beantwoordde best aen zijn oog¬
merk , om theophilus een nauwkeurig en onderfcheiden berieht van zaken te geven, en was het meest gefchikt, om het geheugen te hulp te komen.
Zijn ftijl is cierlyker, en zijn Grieksch zuiverer, dan dat der andere Euangelisten. Men ont* moet 'er zo vele Hebraïsmen, of Hebreeuwfche manieren van fpreken niet in. Dit heeft hieronymus reeds opgemerkt, in epijlola ad Damafum, en hebben ook vele lateren erkend, Conf. fabricius Bibl. Grote. 1. IV. c. 5. „ lucas heeft in die „ plaetfen, waerin hy zich aen niets te binden „ heeft, zomtijds recht zuiver Grieksch, by voor„ beeld in de vier eerfte verfen van zijn Euange„ lie; maer naderhand, in de gefchiedenis van „ christus, zeer harde Hebraismen, aengenamer
echter dan die in matthjeus en marcus.'; michaelis 1. c. I D. I St. p. 211.
IX. De Geloovwaerdigheid van lucas Euangelie.
lucas is zelvs geen ooggetuige geweest van die gebeurtenisfen, welke hy in zijn.Euangelie verhaeld.heeft. Maer hy had evenwel zijne berichten van lieden, die by de gebeurtenisfen wa» ren tegenwoordig geweest, en aen welker verha-'
(en



INLEIDING. SCÏ
Jan niet te twijfelen viel. Daerenboven had hy de zaken mtm zeer nauwkeurig onderzocht en uit echte bronnen gefchept.
Hy is de geduurige reisgenoot van paulus geween, en van dezen Apostel heeft hy zeer veel
kunnen vernemen De berichten aengaende
de geboorte van joannes den Doper, en de merkwaerdige omftandigheden van 's Heilands geboorte, kan hy door eene echte overlevering van de Moedermaegd Maria ontleend hebben. Ook .geevt hy in de Opdracht Kap. I: i-4. tekennen, dat hy voorzien ware , van echte oirkonden en befcheiden, op welke hy zich volkomen verlaten konde. „ Zo „ weinig zegt michaelis L. II Deel I St, p- %9. „ zo weinig als het, met den Godlyken oor! „ fprong van moses Boeken, ftrijdig is, dat hy „ zijn eerfte Boek uit oude oirkonden genomen „ heeft, of dat hy zich zomtijds op andere Boe>, ken beroept, Num. XXI: 27, zo weinig „i „ het de Godlyke ingeving van lucas verdacht „ maken dat hy dat, wat hy fchreev, gehoord „ hebbe.
Hy droeg dit zijn Boek op, gelijk naderhand de Handehngen der Apostelen, aen eenen zeer bekenden man, van een groot aenzien, theophilus genaemd. Ook deze byzonderheid bevestigt zeer de geloovwaerdigheid van dit zijn Euangelie.
XIX. PEEL.



x«vi INLEIDING.
X. Over den Godlyken oorfprong van lucas Euangelie.
De vier Euangelien zijn door de eerfte Christenen , als Godlyke fchrivten, eenparig erkend en aengenomen, en, hoe zeer men eenen tijdlang, over het Godlyk gezach van zommige Brieven, getwijffeld hebbe, is 'er nimmer eenige bedenking gevallen over het Euangelie van lucas.
Het is waer, hy was geen Apostel, en daeruit befluit de beroemde michaelis , dat de Godlyke ingeving van lucas niet zo volledig kunne bewezen worde, als van de overige Schrijveren des Nieuwen Testaments, die Apostelen 'geweest zijn. Deze redeneering fteunt op dien grond, dat de Apostelen alleen den Geest der onfeilbaerheid ontvangen hebben. „ Vermits ons de Kerk zijn , Boek, zegt hy, eenparig als een Godlyk Boek " heeft overgegeven, zo is 'er geen grond, om " het voor enkel menfchelyk te houden, fchoon , men ook moet toeftaen, dat zijne Godlyke Ingeving niet eene gelyke gewisheid, met de in, geving van andere Boeken des N. T. heeft,"
1. c. 11 Deel. I Stuk. p. 278. Maer lucas
was evenwel een medearbeider der Apostelen, byzonder van paulus, en als zodanig heeft hy ook buitengewone gaven ontvangen. Men vergelyke het gene wy boven, over de Godlyke ingeving van marcus Euangelie, hebben aengemerkt.
De



INLEIDINO —
De Eerwaerdige d c. van voorst j. c. p. 4r _43 voegt 'er by, dat lucas dezelvde zy met sjlas die° een Propheet geweest is, Hand. XV: 32, en dat hy derhalven door den Geest openbaringen ontvangen hebbe. - Dat lucas en mis of silvanu* 1 Thesf. I: 1. 2 Thesf. I: 1, één en dezelvde perfoon geweest 2y, heeft een ongenoemde Schrijver met opzet zoeken te betogen , Bundel van Godgel Oefen. VIII Deel. p. I25_ Dan in bet onderzoek van dit ftuk zullen wy ons thans met dieper inlaten; in het vervolg zullen wy daertoe voegzamer gelegenheid hebben.
XI. De verdeeling van lucas Euangelie.
I. De Euangelist laet eene inleiding, of opdracht voorafgaen, Kap. I: i-4.
II. Het Gefchiedverhael zelve is zeer uitvoerie Kap. I; 5— XXIV: J3. 6' K. De Euangelist begint met de gefchiedenis
der geboorte, zo van 'sHeilands Voorloper als van den Verlosfer zeiven , Kap. I- SJ. II: 52.
A. Eerst fpreekt hy over de ontvangenis, geboorte, en eerfle kindsheid van joannes den Doper, en wel zodanig, dat hy 'er de wondere ontvangenis van den Verlosfer, welke zes maenden na die van joannes gevolgd is, tusfchen inlasfche, Kap. I: j.g0.
XIX DEEL. j-Qj



xcvin INLEIDING;
d. Betreffende joannes den Doper, ver* haelt lucas, Kap. I: 5-25. «. Hoe de geboorte van dezen Boetgezant , aen zijnen Vader zacharias, door eenen Engel geboodfchapt zy, vs. 5-22.
a. De boodfchap zelve vinden wy vs.
5-17» en
b. De verzegeling daervan, vs. 18-22. {3, Hierop volgt de buitengewone ontvangenis van den gemelden Boetgezant, vs. 23 - 25.
B. Wijders verhaelt de Euangelist de wonderdadige ontvangenis van den Heiland, vs. 26-56.
et. Eerst befchrijvt hy de boodfchap j welke de Moedermaegd maria deswegens , door den zelvden Engel, die aen zacharias de geboorte van zijnen zoon had bekend gemaekt, ontvangen heeft, vs. 26-38.
a. De verfchijning van dezen Engel
vinden wy vs. 26-29, en l. Zijne boodfchap , met de oplosfin g der bedenkingen , welke maria daertegen inbracht, vs. 30-38. 0. Voorts verhaelt lucas, hoe de gezegende Moedermaegd , wonderdadig bevrucht zijnde, zich naer llïsabetk
hare



INLEIDING. XGIX
hare nichte begeven hebbe , Vs. 39 - 56.
a. Haer vertrek derwaerds vinden wy vs. 39.
b. Hare zamenfpraek met elisabet:- , vs. 40-45.
f. Den dankbaren lovzang , welken zy blijmoedig heeft opgeheven, vs. 46-55.
d. Hare wederkering naer Nazareth, nadat zy drie maenden by hare nichte vertoevd had, vs. 56. ft Kap. li 57 - 80. verhaelt lucas de geboorte van joannes den Doper, en zijne lotgevallen , geduurende zijne eerlb . kindsheid.
«. De geboorte en naemgeving van den boetgezant vinden wy vs. 57-63.
& By die gelegenheid fprak zacharias eene merkwaerdige Prophecy uit, vs. 64 - 79.
h Ook geevt de Euangelist een kort bericht, omtrent de opvoeding van joannes, vs. 80. & Kap. II. behelst eene uitvoerige gefehïedenis van 's Heilands geboorte, met een kort bericht, omtrent de lotgevallen^van zijne eerfte jeugd. XIX, deel. [Ga]



9 INLEIDING.
A. De gefchiedenis van 's Heilands geboorte ontmoeten wy vs. 1-20.
et. De Voorzienigheid befluurde de zaken zodanig, dat de Heiland te Bethlehem geboren wierd, gelijk de Propheten zo duidelyk van den messias voorfpeld hadden, vs. 1 - 7.
0. Deze geboorte van den Verlosfer werd aenftons bekend gemaekt, vs. 8-20,
a, Zo door de Engelen, aen eenige herderen, vs. 8-14.
b. Als door deze herderen , aen alle die zy ontmoetten, vs. 15-20.
B. Hierop volgt een bericht, omtrent de lotgevallen van 's Heilands eerfte jeugd vs. 21-52, betreffende
«. Zijne befnijdenis en naemgeving, vs. si.
0. Zijne voorftelling in den Tempel, met het gene daerby is voöfgevallen, vs. 22-39.
«. De voorftelling zelve vinden wy vs. 22-24, en
h De ontmoeting, welke het gezegend kindeken by die gelegenheid gehad heeft, vs. 25-38. a. Met den eerwaerdigen simeon, vs. 25-35. Hj. Met



INLEIDING. CI
6. Met de Prophetesfe anna, vs.
r. Zijne opvoeding te Nazareth,- vs. 39-52-
a. Geduurende de twaelv eerfte jaren
v3. 39-50.
h Van zijn twaelvde jaer, tot den tijd zijner openbare bediening, vs. 5 r 52. 3, Kap. III—XXIV. verhaelt de Euangelist de verrichtingen van den Heiland , in zijnen mannelyken ouderdom. A. In zijne prophetische bediening, Kap. JU—XXI.
4, Zijne plechtige inhuldiging , tot de Prophetifche bediening, wordt omftandig befchreven, Kap. III: 1— IV: 13. ct. De plechtige inwijding, tot de Prophetifche bediening zelve, vinden wy Kap. III,
a. Vooraf gaet eene befchrijving van joannes den Doper, des Heilands Voorloper, Kap. III: 1-20, a. Eerst geevt de Euangelist een algemeen bericht, omtrent de zending van den gemelden joannes, vs. 1-3.
6. Daerop volgt eene meer byzondere befchrijving van zijne verrichtingen en lotgevallen, vs. 4-20.
XIX. deel. £G 3]



cii ï N L E ï D I N &.
1. Zo omtrent zijne leer en da* den, vs. 4.18.
2. Als omtrent zijne gevangen* neming, vs. 19, 20.
1). De gelchiedenïs van 's Heilands docp , en de inwijding tot zijne Prophetifche bediening, vinden wy vs. 21, 22.
e. By deze gelegenheid geevt de Euangelist bericht van *s Heilands ouderdom en afkomst, vs. 23-38. @. Op de plechtige inwijding van den
Heiland, tot de Prophetifche bediev i)ing , volgde zijne verzoeking dooff
den Duivel, Kap, IV; 1-13. Wy
ontmoeten 'er in
a. De aenleiding tot deze verzoeking a vs. 1, 2.
b. De verzoeking zelve, vs. 3-12.
c. Den uitilag daervan, vs. 13.
Kap. IV: 14— XXI, geevt de Euan^ gelist een uitvoerig bericht van het ge ne de Heiland, in den loop van zijne Prophetifche bediening, geleerd en ge*
daen heeft,
«. Vooreerst ia Galilea 3 Kap. IV: 14*5 VII: 10.
0, in het gemeen, Kap. IV: 14, 1Sh Meer byiondef , Kap, IV: Vil: 1Q4 a. Te



INLEIDING» cu
0. Te Nazareth, Kap. IV; 16-39.
1. Hy predikte aldaer, vs* 16-20.
2. Dan zijne landslieden waren aen hem geërgerd, omdat zy zijne afkomst wisten, vs. 24.
3. Daer uit nam Hy aenleiding, om hunne vooroordeelen te wederleggen, vs. 25-27.
4. En even daec door geraekte Hy in groot gevaer van zijn leven, vs. 28-30.
B. Daerna begav zich de Heiland naer Capernaum, vs. 31-4r.
1. Hy predikte, en deed een zeer msrkwaerdig wonderwerk in de Synagoge, vs. 31-37.
2. Hy genas, in het huis van petros, de fchoonmoeder vaa dien Apostel, en herflelde vele andere kranken, vs. 38 41.
£. Wijders leerde de Heiland in andere plaetfen van Galilea, Kap. IV: 42— V: 16.
1. In onderfcheiden Synagogen, vs. 42-44.
Aen den oever van het mei? Gennezareth, predikte de Heiland uit een fchip, en bezorgXIT. dee£ [G 4]



civ INLEIDING.
de zijnen Discipelen eenen wonderdadigen vischvangst , Kap. V: i-ii.
—. 's Heilands prediking vinden wy vs. 1-3. ■e-;—. Den wonderdadigen vischvangst, vs. 4-11. 3. In eene zekere Stad genas Hy eenen melaetfchen, vs. 12-16'. &. Vervolgens kwam de Heer jesus wederom te Capernaum, Kap. V: 17— VII: 10.
1. Binnen de Stad genas Hy eenen "geraekten, Kap. V: 17-26. —• De genezing zelve vinden
wy vs. 17- 20. ——-. De zamenfpraek, welke de Heiland by die gelegenheid gehouden heeft, vs. 21-25. ——- *—. Het uitwerkfel daervan , op de gemoederen der omftanderen, vs. 26.
2. Aen den zeekant, even buiten Capernaum, riep de Heiland levi tot het Apostelfchap, en verkeerde, bydie gelegenheid, gemcenzaem •■met de tollenaren en zondaren, vs. 27-32.
3. De Heiland hield een ge¬
fprek ,



INLEIDING. «y
fprek, met de Discipelen van joannes den Doper, over het vasten , vs. 33-39.
4. Kap. VI: 1-5. wederlegt de Heiland den laster der Pharizeeuwen, datHy den Sabbath gefchonden had.
5. Op eenen anderen Sabbath genas Hy iemand, die eene lamme hand had,hetwelk door de Pharizeeuwen zeer kwalyk genomen werd, Kap. VI: <J-ii.
6. Buiten Capernaum gekomen zijnde, fprak en deed de Heiland verfcheidene merkwaerdige dingen, Kap. VI: 12.49/ —. Hy vernachtte op eenen
berg, in den gebede, vs. 12. — —. Des morgens koos Hy, uit zijne Discipelen, twaelv Apostelen, vs. 13-16".
• Vervolgens hield Hy eene
uitmuntende Leerreden op eenen berg, by de zee van Tiberias, en daervan daen
de Berg-predicatiegeheten, vs. 17-49.
yi ir f' De voorbereidende om-
Al \. DEEE. £0 5]



c« INLEIDING.
Handigheden vinden wj vs. 17 -19, //. De lesfen van den Godlyken Leeraer zelve, vs» ao-49.
f. Eerst befchrijvt Hy het gemoed sbeftaen en de hoedanighedenvan zijne rechtgeaerte Volgelingen , als den weg om wezenlyk gelukkig te worden, vs. 20-26. \\. Vervolgens teekent lucas die lievdeplichten hoofdzakelyk aen, welke de Godlyke Leeraer ^ aen alle zijne toehoreren, heeft voorgefchre* ven, vs. 27-49. L Hy bepaelt zich alleen tot die lievdeplichten , welke wyaen onze naesten verfchuldigd zijn, vsi 27-38.
Hetlievhebbender vyanden, vs» 27, 28.



INLEIDING. evr
Het afzien van we • derwraek, vs. 29. Ut. Eene algemene menfchenlievde , vg„ 30-36. ütt, Zich te onthouden van een üevdeloos oordeel, vs. 37. Wttt. Het uitoeffenen van weldadigheid, vs. 38.
4|. Er worden nog eenige merkwaerdige fpreuken bygevoegd, vs. 39-45UI- De laetfte aenmerking is deze, dat uiterlyke vertoningen, zonder waerachtige verbetering van het hart, niet kunnen baten, vs. 46-49. f. Binnen Capernaum terug gekomen zijnde , genas de Heiland den kranken dienstknecht van eenen hoofdman over honderd, Kap. VII: 1-10. 0. Nadat de Heiland in Galilea gepredikt , en aldaer vele wonderen ver-
XIX DEEL,



cvih INLEIDING.
richt had, deed Hy eene reis naer do delen van Judsea , Kap. VII: n—< VIII: 3-
«. Eerst verhaelt de Euangelist het gene te Nain is voorgevallen, Kap. VII: 11-50.
3. Des Heilands vertrek derwaerds
vinden wy vs. 11. 6. Te Nain verrichtte Hy een verbazend wonderwerk, vs. 12-17. 1. Het wonderwerk zelvs befchrijvt de Euangelist, vs. 12-15, en 2. De gevolgen daervan, vs. 16, 17.
(. Het gerucht van dit wonderwerk gav aenleiding tot twee merk waerdige gebeurtenisfen, vs. 18-50. 1. Het eerfte was de bezending , welke joannes de Doper, uit zijne gevangenis, aen den Heiiand deed, vs. 18-35—. Deze bezending zelve vinden wy vs. 18-23. ——. By die gelegenheid deed de Heiland eene zeer merkwaerdige redevoering over joanmes , en den uitflag van zijnen dienst, vs. 24-35.
/. De



INLEIDING. cix
/. De Heer jesus gav een uitmuntend getuigenis van joannes den Doper , vs. 24- 28.
f. Eerst wijst de Heiland ontkennender wijs aen, waer voor men joannes niet te houden had, vs. 24, 25. jf. Daerna toont Hy Heiliger wijs, voor welken groten en uitmuntenden man men dien Boetgezant te houden had, vs. 26-28.
//. Wijders teekent Hy den verfchillenden uitflag van joannes prediking, vs. 29-35.
f. De verfchillende uitflag van joannes prediking wordt voorgefteld, vs. 29» 3°tf. By deze gelegenheid fchilderde de Heiland de dwaesheid en boosheid der Joodfche Overheden, in eene eigenaenige gelykenis, vs. 31-35.
XIX. hul;



ex INLEIDING*
\. De gelykenis zelve vin* den wy vs. 31,34, en Ij. Zy wordt met eigenly* ke woorden nader verklaerd, vs. 33-35. è. De andere merkwaerdige gebeurtenis ontmoeten wy vs» 36-50.
—. De aenleiding wordt ons opgegeven, vs. 36. * 1 - De merkwaerdige gebeur^ tenis zelve wordt omftandig befchreven, vs. 37 -51. /. Eene zekere vrouw bewees hare lievde en hoogachting aen den Verlos* fer, vs. 37, 38. //. Het gedrag van deze vrouw werd , door den Gastheer, lievdeloos veroordeeld, vs. 39. ///. Maer de Heer jesus verdedigde het gedrag van deze vrouw, vs. 40 54.. f. Eerst fpreekt Hy tot den Pharizeeuw, door eene eigenaertige gelykenis, vs. 40-47.
j. De gelykenis wordt ® voor-



INLEIDING. c*ï
voorgemeld, vs. 4043, en
44. Nader toegepast, vs,
44-47. ff- Daerop wendde de Heiland zijne aenfpraek tot de boetvaerdige zondares , vs. 48-50. L De aenfpraek aen
deze vrouw was kort,
maer nadrukkelyk, vs.
48. .
44. Evenwel had zy verkeerde uitwerkfelen by de overige gasten, vs. 49. 444- Dit gav aenleiding, dat de Heiland haer nog eens, op eene Zeer minzame wijs,bemoedigde, vs. 50. b. Van Nain zette de; Heiland zijne reis voort, door de fteden van Judaea, Kap. VIII: 1-3. Kap. VIII: 4-56. verhaelt de Euangelist, wat de Heiland, in Galilea wedergekeerd zijnde, aldaer verricht hebbe.
«. De Godlyke Leeraer fteldeeene zeer
XIX. DBEL.



cxii INLEIDING
eïgenaertige gelykenis voor ,vs. 4-18. a. De gelykenis zelve vinden wy
vs. 4-8, en ft. De nadere verklaring daervan, vs. 9-18. b. De yver van den Godlyken Leeraer was zo groot, dat Hy zich, door zijne bloedverwanten, niet liet af. trekken, vs. 19-21. e. Vervolgens verrichtte Hy ettelyke verbazende wonderen, vs. 22-56. a. By zijnen tocht naer het land der Gadarenen, deed Hy twee grote wonderwerken, vs. 22-39.
1. Op de reis derwaerds hulde Hy een ontzettend onweder, vs. 22-25.
2. In het land der Gadarenen zelve , wierp Hy eene menigte duivelen uit eenen bezetenen, vs. 26-39.
—. Het wonderwerk zelve vinden wy vs. 26-33, en _— De uitwerkfelen daervan, vs. 34-39, zo. /. Op de inwoners van het
land, vs. 34-37» al' //. Op den perfoon, die herfteld was, vs. 38, 39-
ft. In



INLEIDING. cxiii
6. In Galilea van deze tocht terug gekomen , deed de Heiland twee verbazende wonderen. Hy wekte de dochter van jairus uit de doden op, en genas eene bloedvloeiende vrouw, vs. 40-56. 1. De aenleiding tot dit dubbel wonderwerk vinden wy vs. 40-42.
s. De Heiland wekte,by die gelegenheid, het dochterken, het welk inmiddels geftorve.n was, uit de doden op, en genas ter zelyder tijd eene bloedvloeiende vrouw, vs. 43-50'. —. De wonderdadige genezing, welke onder den weg gefchiedde, wordt befchreven vs. 42-48. -. De opwekking van jairus dochter wordt verhaeld,vs. 49-56".
I Vervolgens deed de Heiland eenegrote omreis, door alle de fteden en vlekken van het Joodfche land,predikende het Euangelie in de Synagogen, Kap. IX: 1-10.
a. De Heiland zond zijne Apostelen
XIX. dek. £j-jj



cxiv INLE IDING.
uit, om te leren en wonderen te doen, vs. i • 6.
b. Het gerucht van den Heer jesus, en zijne wonderen, had merkwaerdige uitwerkfelen op Koning herodes, vs. 7-9.
c. De Apostelen, tot den Heiland wedergekeerd, deden Hem verflag van hunne verrichtingen, vs. 10.
•. In de nabuurfchap van Bethfaida fpijsde de Heiland eene zeer grote menigte van menfchen, op eene wonderdadige wijs, met eenen geringen voorraed van brood en visfchen, Kap. IX: 11-17.
{. Wijders kwam de Heiland in de nabuurfchap van Csefarea Philippi, en vervolgens aen den oorfprong der beke Kifon, Kap. IX: 18-45-
a. Aldaer hield Hy een zeer merkwaerdig gefprek met zijne Aposte-len, om hen tot eene duidelyke kent nis van zijn perfoon op te leiden,
vs. 18-27.
b. Zes dagen later werd jesus op den 1 berg verheerlykt, vs. 28-36.
e. In den volgenden morgenftond genas de Heiland eenen bezetenen, vs. 37-45.
fl. De



INLEIDING. cxv
a. De genezing zelve vinden wy
vs- 37-42, en 6. Het gefprek, het welk de grote Leeraer, by die gelegenheid, met zijne Discipelen gehouden heeft, vs. 43-45Kap. IX: 46-50, trekt iucas in zeer korte woorden te zamen het gene 'er wederom te Capernaum is voorgevallen, ö. Kap. IX: 51— XII!: 21. befchrijvt de Euangelist eene reis, welke de,Heir land uit Galilea naer Jerufalem ge* daen heeft, met het gene op dien tocht is voorgevallen.
a. Eerst verhaelt lucas, hoe de geze» gende jusus door Samaria gereisd zy, vs. 51-56.
b. Wijders befchrijvt hy, wat 'er op dezen tocht, tot aen Bethanien toe, zy voorgevallen, Kap. IX: 57— X: 37. Hiertoe behoort
a. Een gefprek van den Heiland, met drie onderfcheidene perfonen, Kap. IX: 57-62. 6 De uitzending der LXX Discipelen , Kap. X: 1 ■ 24. t. De uitzending der LXX Discipelen zeiven vinden wy ts. 1 -16.
XIX. DEEL* [Hj]
*• ~ » .IJ



cxvi INLEIDING.
—. In het gemeen, vs. r. ——. Meèr byzonder, vs. 2-16". Hier befchrij vt de Euangelist /. De bevelen , welke de Heiland hun gegeven iieeft, vs. 2-11. //. De bedreiging over de genen , die hen verwerpen zouden, vs. 12-10'. 2. De wederkering dezer LXX zendelingen, na het volbrengen van hunnen last, en het gene daerby is voorgevallen, wordt befchreven vs. 17-24. C. Wijders beantwoordde de Godlyke Leeraer de vraeg van eenen Wetgeleerden, vs. 25-37. X. De vraeg van den Wetgeleerden wordt voorgefteld, vs. 25.
2. De Heiland antwoordde met ■ eene wedervraeg, vs. 26.
3. Deze wedervraeg werd door den Wetgeleerden recht beantwoord, vs. 27, 28.
4. De Wetgeleerde deed eene tweede vraeg , vs. 29, en
5. De Heiland beantwoordde dezelve , door eene zeer gepaste gelykenis,v8.30-37.
q. Kap.'



INLEIDING. ckvii
c. Kap. X: 38— XIII: 21. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland te Bethanien gekomen zy, met het ge« ne aldaer gebeurde, a. De Heiland werd, in het huis van lazarus , zeer vriendelyk ont» haeld, Kap. X: 38 -42. 6. De Zaligmaker leerde zijne Discipelen bidden , en verzekerde hun, dat een gelovig gebed gunftig verhoord worde, Kap. XI: 1-13.
1. De aenleiding daertoe was de vraeg van éénen der Discipelen, vs. 1. 3. Daerop volgde het onderwijs van den Heiland, vs. 2-13. —. Hy fchreev een formulier gebed voor, vs. 2-4. r— —• Hy verzekerde zijnen Discipelen , dat een gelovig gebed gunftig verhoord worde, vs- 5-13-
/. Deze ■ verzekering ftxlde Hy voor, by wijs van gelykenis, vs 5-8, en //. B<. kleedde dezelve met re- ' denen, vs. 9 -13. Dcz.. rederen waren ontleend XIX. deel, [H3]



«vin INLEIDING.
f. Uit het verband tusfchen een gelovig gebed, en het ontvangen der Godlyke zegeningen, vs. 9 , 10. fj\ Uit de handelwijs der natuurlyke Vaderen ,vs. 11-13.
£. De Verlosfer wierp eenen duivel uit, en wederleide by die gelegenheid den laster zijner vyanden , Kap. XI: 14-36. 1. Het wonderdadig uitwerpen van den onreinen geest vinden wy vs. 14. «. By die gelegenheid wederleide de Heiland den laster der Pharizeeuwen, vs. 15-36. —. Zijne vyanden befchuldigden Hem, dat Hy gemeenfchap hield met den Overften der Duivelen, en anderen oordeelden dit wonderwerk niet genoegzaem, maer begeerden een teeken uit den hemel, vs. 15, 16. ■ .ii . De Heiland beantwooordde hun, vs. 17- 36. /. Hy betoogde het ongerijm-



INLEIDING. cxis
rijmde van den gemelden laster, dat Hy gemeenfchap hebben zou met den Opperften der duivelen , daer Hy gekomen was, om de werken van ) den Duivel te verbreken, vs. 17-28.
f. Dit betoog vinden wy
vs. 17- 26, en ff. Het uitwerkfel daervan op het gemoed van zekere vrouw, vs. 27,28. //. Ten aenzien van het tee-' ken uit den hemel, verklaerde de Heiland , dat de Joden een allesbeflisfend teeken, in zijne opftanding, erlangen zouden , en gav by die gelegenheid eene eigenaertige fchets van de zedelyke gefteldheid des Joodfchen volks, vs. 29-36. b. De Heiland hield het middagmael by eenen Pharïzeeuw , en fprak by die gelegenheid zeer merkwaerdige redenen, Kap. XI; 37-54.
XIX. deel. [H 4]



cm IN L EI D IN G.1
1. De aanleiding tot dit gefprek ; was de verwondering van den
Pharizeeuw, dat de Heiland zich voor het eten niet gewasfchen had, vs. 37, 38.
2. Het gefprek zelvs behelsde eene fcherpe beflraffing, over de geveinsdheid, trotschheid, en gierigheid der Pharizeeuwen, vs. 39-52.
3. Het uitwerkfel van dit gefprek vinden wy vs. 53, 54.
e- Het overige, het welk geduurende dit vèrblijv van den Heiland te Bethanien is voorgevallen , befchrijvt de Euangelist , Kap. XII: 1— XIII; 21. 1. By gelegenheid dat 'er eene zeer grote fchaer van ettelyke duizenden by Hem vergaderd i was , gav de groote Leeraej eenige nodige lesfen aen zijne Discipelen, vs. 1-12. &, By gelegenheid , dat de Heiland, door eenen ongenoem-» i den perfoon uit de fchare, verzocht werd, om Richter te zijn in zijne ervbedeeling, waerfehou wde Hy zijne Leerlingen, te-



INLEIDING. «xi
tegen ongelovige zorg voor het toekomende, Kap. XII: 13-48.
—. De gemelde aenleiding vinden wy vs. 13, 14, en —•—.De waerfchouwende vermaning van den Heiland, vs. 15-48.
/. In het gemeen waerfchouwde Hy zijne toehoreren tegen de gierigheid , vs. 15-21.
t. Hy ftelde die waerfchouwing niet alleen voor vs. 15, maer ff. Voegde 'er ook , tot naderen aendrang, eene zeer gepaste gelykenis by, vs. ió-ai. //. Daerna wendde zich de Heer jisus meer byzonder tot zijne Discipelen, vs. 22-48.
Zijn voorflel was deels afmanende, deels opwekkende.
f. De afmaning is vervat, vs. 22-30.
„T_ 4- Hy waerfchonwt
XiA. deïïi. [H 5]



exxu INLEIDING.
zijne Discipelen, tegen al te grote bekommeringen , over de dingen van den tijd, vs. 22. en 44. Bindt die waerfchouwing, door verfcheidene drangredenen, nader aen, vs. 23-30. ff. Daerop volgt de opwekking , vs. 31-48. Hy vermaent zijne Discipelen.
4. Om eerst en voor alle dingen bedacht te zijn op de eeuwige belangen, vs. 31-34. 44. Om yverig en waakzaem te zijn in hunnen plicht, vs. 35-38. De vermaning wordt voorgefteld, vs. 35, t4. Door eene gelyke^ nis nader aangedrongen, vs. 36.40, en
4t4. By gelegenheid van eene vraeg, welke
PE-



INLEIDING, cxxiit
petrus deed, verklaerde de Godlyke Leeraer, dat deze vermaning zich uitftrekke tot allen, maer evenwel allerij byzonderst tot de Leeraren, vs. 41-48.
3. Verder wees de Heiland aen, dat de voortplanting van zijne leer veelerlei verdeeld héden , verwarringen,en vervolgingen zoude te weeg brengen, Kap. XII: 49-59.
—. Deze verklaring zelve vinden wy vs. 49-53. r——. De Heiland nam daeruit aenleiding, om zijne toehoreren te vermanen, vs. 54-59. /. Om acht te geven, op de teekenen der tijden, vs 54-56.
//. Om alle twisten te vermijden en vrede te maken, vs. 57-59-
4. Wijders bracht de Heiland zijnen toehoreren onder het oog, dat 'er eerlang over de Joden een zeer zwaer oordeel, tot eene
XIX deel.



cxxiv inleidi.ng:
rechtvaerdige ftraf van hunne
hardnekkigheid,komen zoude,
Kap. XIII: i-p.
—. De aenleiding tot dit voor-* ftel was eene boodfchap, welke de Heiland ontving, omtrent den moord van eenige Galileers, vs. i. ——. Het voorftel zelve vinden wy vs. 2-9.
/. De Heiland bedreigt deze boodfchappers, te gelijk met alle de Joden, die Hem omringden , dat zy, in geval zy zich in het ongeloov bleven verharden,door zoortgelyke fchromelyke oordeelen j'ammerlyk zouden omkomen, vs. 2-5, ën //. Hy dringt deze waerfchouwing, door eene eigenaertige gelykenis, nader aen, vs. 6"-9.
5. Eindelyk deed de Heer jesus nog , op zijne terugreis, een verbafend wonder, Kap. XW: 10-21.
■—. Het wonder zelve vinden wy vs. 10-13.
• By



INDEIDING. CXxv
. Ey die gelegenheid fprak
de Heiland eenige merkwaerdige redenen, vs 14-21. /. De Overfte der Synagoge berispte deze wonderdadige genezing, omdat zy op eenen Sabbath verricht werd, vs. 14. //. In het antwoord van den Heiland, vs. 15-21. f. Verdedigde Hy zijn gedrag, vs. 15-17. tf. Hy leerde, in twee gelykenisfen, dat zijn Koningrijk , in weerwil van allen tegenftand, eenen •heerlyken voortgang hébben zou, vs. 18-21. Kap. XIII: 22- XVII: 10. befchrijvt de Euangelist eene reis, welke de Heiland uit Galilea naer Jerufalem gedaen . heeft, met het gene onder den Weg is voorgevallen.
a. Het algemeen bericht van deze reis vinden wy Kap. XIII: 22.
b. Het gene op deze reis is voorgevallen , verhaelt lucas Kap. XlII: 23- XVII: 10.
8. De Heiland waerfchouwde de
XIX. DEEL



cxxvi INLEIDING.
Joden, tegen het fchromelyk oordeel, het welk hun boven het hoofd hing, Kap. XIII: 23-30.
1. De aenleiding daertoe was de vraeg van iemand , over het getal der gener, die zalig worden, vs. 23.
3. Op deze vraeg , antwoordde de Godlyke Leeraer , met de gemelde waerfchouwing, vs. 24-30.
ft. Eenige Pharizeeuwen boodfchapten den Heiland , dat heuodes Hem lagen leggen wilde, Kap. XIII: 31-35.
x; De boodfchap der Pharizeeuwen vinden wy vs. 31. en
2. Het antwoord van den Heiland , op de gemelde boodfchap, vs. 32-35.
—. De Heer jesus antwoordde op die boodfchap zeer nadrukkelyk, vs. 32, 33, en . Voorfpelde by die gelegenheid den fchromelyken ondergang van Jerufalem, vs. 34, 35.
t. Op eenen Sabbathdag was de Godlyke Leeraer ten maeltijd,
aen



INLEIDING, cnw
aen het huis van eenen Pharizeeuw, Kap. XiV: 1-24.
1. De Heiland genas eenen waterzuchtigen, en betoogde, dat deze lievdedaed op eenen Sabbath geoorloovdware,vs. i-ö".
De genezing zelve vinden wy vs. i, 2, en
. De verdediging daervan,
vs. 3-6.
2. Op dezen maeltijd fprak de Heer jesus verfcheidene merkwaerdige redenen, vs. 7-34. — Hy vermaende tot nede^
righeid, vs. 7-11. en
. Tot weldadigheid , vs,
12-14.
Hyvergelèek zijn Koningrijk by eenen maeltijd, vs.' 15-24.
/. De byzondere aenleiding daertoe vinden wy vs. 15. en
//. De gelykenis zelve, vs. 16-24.
Ö Wanneer de Heiland , op den weg, met eene zeer grote menig, te van menfchen omringd was,
XIX. mee.



cxxviii INLEIDING.
deelde Hy hun ettelyke nuttige lesfen mede, Kap. XIV: 25-35»
1. Hy ftelde de ware hoedanigheden van zijne echte naervolgeren voor, vs. 25-27.
2. Hy waerfchouwde zijne toehoreren , om vooraf wel te overdenken wat zy ondernamen, wanneer zy zijne naervolgers worden wilden, door twee gepaste gelykenisfen, vs. 28-33.
3. Eindelyk letrde Hy, onder de gelykenis van een fmakeloos zout, hoe onnuttig een valsch genaemd Christen zy, vs. 34, 35-
e. De Heiland, van vele tollenaren en zondaren omringd zijnde, verdedigde zich tegen de Pharizeeuwen, dat Hy dit zoort van menfchen vriendelyk ontving, Kap. XV: 1— XVI: 31.
1. De aenleiding tot deze verdediging vinden wy Kap. XV: 1, 2.
2. De Heer Jesus verdedigde zijn gedrag, door het voorflellen
van



INLEIDING; cxxix
van vier eigenaertige gelykenisfen, Kap. XV: 3— XVI: 13. —. De eerfte gelykenis was genomen uit het gedrag van eenen herder, Kap. XV:3-7.
/. De gelykenis zelve vinden wyvs. 3-<5, en //. De toepasfing daervan, vs. 7.
—— De tweede gelykenis vertoont eene vrouw, welke zich zeer verblijdt, over het vinden van eenen verloren penning, Kap. XV: 8-10. /. De gelykenis zelve wórdt
voorgefteld, vs. 8, 9,en //. De toepasfing daervaa, vs. 10.
De derde gelykenis was die •Van den verlorenen zoon t Kap. XV: 11-3 2.
Zy vertoont onseenen man, die twee zonen had van een zeer onderfcheiden gedrag. /• De jongfte zoon gedroeg zich Hecht, maer beterde zich ten laetften, vs. 11-24, t' Eerst bracht hy al zijd XIX deeé, £t]



cxxx INLEIDING.
goed losbandig door,vs. ii-14. ff. Hy ondervond de treurige gevolgen van zijn wangedrag, vs. 15, 16. fff. Hy keerde, met berouw en fchuldbekentenis, tot zijnen Vader weder,vs. 17-20, en tfff. Zijn Vader ontving hem met grote blijdfchap, vs. 21 - 24. //. De handelwijs van den oudflen zoon wordt befchreven, vs. 25-32. f. Hy was zeer misnoegd over de vreugde van zijnen Vader, vs. 25-28*. ff. Maer de Vader beantwoordde hem met eene zonderlinge zachtmoedigheid, vs. 28b-32. ——. De Heer jesus voegde 'er nog eene vierde gelykenis by, van eenen onrechtvaerdigen Rentmeester, die zich, toen hy afgezet werd, op eene vernuftige wijs, vrienden wist



Inleiding; t*m
wist te maken * Kap. XVI1-13.
A De gelykenis zelve wordt
voorgeteld, vs. 1-8 , en //. Nader toegepast,vs.o.r3i 3. Wijders verzette de Heiland zich regelrecht tegen de Pharizeeuwen j Kap. XVI: 14-31. —* De nadere aenleiding daerJ toe vinden wy vs. 14.
De Heiland wendde zich regelrecht tegen de boos; aertige en geldgierige Pharizeeuwen, vs. 15-514 A Met duidelyke woorden; vs. 15-18.
f. Hy vertoonde hun, dat zy zich te vergeevsch voor het oog der men* fchen rechvaerdigdent vs. 15. ft Hy beftrafte hen, over het verwerpen van Gods Koningrijk, het welk van joannes tijd af on* der hen verkondigd was, vs; 16, fff. Hy brengt hun ondef VtV. het» dat zy, met g]jj
AlA. DEEL. £1^1



(Sin INLEIDING.
hunne gewaende nauwgezetheid, overtreders van de wet waren, vs. 17, 18. //. De Godlyke Leeraer voegde 'er eene eigenaertige gelykenis by, van den rijken man en den armen lazarus , om de verkleevdheid der Pharizeeuwen,aen de dingen van de waerdd, in de rampzalige gevolgen aftefchilderen, en hun tevens onder het oog te brengen, dat zy de ware mening der Godlyke Wet over het hoofd zagen, vs. 19-31.
f. Hy teekent den verfchillenden ftaet van deze menfchen in dit 1 leven, vs. 19-21, en
|f. Hun onderfcheiden lot in de eeuwigheid, vs. 22-31.
L Dat van lazarus, vs.
22, en 4|. Dat van den rijken 3.3-3*-
f. De



INLEIDING, cxxxiii
f. De Heer jesus waerfchouwde zijne Discipelen tegen deergernisfen, en vermaenden hen, om hunne beledigers gaerne te vergeven, Kap. XVJI: i-io.
1. De waerfchouwing en vermaning vinden wy vs. 1-4.
—. De waerfchouwing tegen de ergernisfe^vs.i-s3, en —— De vermaning tot verzoenbaerheid, vs. 3b, 4.
2. Het een en ander gav aenleiding tot een nader gefprek, vs. 5-10.
— De Discipelen bemerkende, dat zy daertoe veel geloov nodig hadden, baden om vermeerdering van geloov, vs. 5.
-—. Hierop antwoordde de Heiland vs. c5-io, zo dat Hy . /. Eerst de kracht van het geloov aentoonde , vs. 6", en
//. Daerna door eene gely.' kenis leerde, hoe men God in ootmoed dienen moet, zonder daervan een ver«
XIX. deel.' [I 3]



txxxiv INLEIDING.
dïenftelyk werk te maken , vs. 7 - io.
*. Kap. XVII: n— XXI: 31. befchrijvt lucas de laeifte reis, welke de Heiland naer Jerufalem gedaen heeft, om aldaer, doorzijn borgtochtelyk lijden, de verzoening te weeg te brengen.
a. Eerst geevt de Euangelist een algemeen bericht van deze reis, Kap, XVII: 11.
b. Daerna verhaelt hy eenige merkwaerdige byzonderheden, welke op dezelve zijn voorgevallen, Kap, XVII: 12— XXI: 38.
g. De Verlosfer genas tien melaetfchen, onder welke maer één man was, zijnde een Samaritaen, die blijken gav van eene hartelyke dankbaerheid,Kap. XVII: 12-19, By gelegenheid dat de Pharizeeuwen vraegden, wanneer Gods Koningrijk komen zou, vertoonr de de Heer jesus hun , dat zy gansch zeer verkeerde begrippen hadden, omtrent dat Koningrijk, en voorfpelde tevens den onderr gang van Jerufalem, Kap.XVIL XVIII: 8.
h Ï3e



INLEIDING. CXXXy
1. De gemelde vraeg der Pharizeeuwen vinden wy Kap.XVII: 20, en
2. Het antwoord van den Heiland, Kap. XVII: 21— XVIII: 8. —. Eerst wees Hy het verkeerde van de vleefchelyke begrippen dar Pharizeeuwen aen, vs. 21.
».—, Daerna richtte Hy zijne tael tot de Discipelen, en voorfpelde den ondergang van Stad en Tempel, vs.
/. Deze Voorzegging wordt op zich zelve voorgefteld, vs. 22 - 24. %.. //• De omftandigheden van
tijden en zaken worden , nader aengewezen, vs.; / ^ 25 -36.
///, Er wordt eene vermaning , tot eene tijdige vlucht, bygevoegd, vs. " .32-36". ////. Wijders antwoordde de Heiland, op eene nadere vraeg der Discipelen, vs. 37. /
XIX. deel, £1 4}



cxxxvï INLEIDING.
/////. Eindelyk leerde de Hei* land, door eene keurige gelykenis,dat de zijnen, in het midden van zo velé rampen, den moed niet behoorden op te geven, maer aen te houden in het gelovig bidden,Kap, XVIII: r-8.
f. Het oogmerk van deze gelykenis wordt opge* geven, vs. i, ff. De gelykenis zelve, vs,
2-5, en fff. De toepasfing daervan, vs. 6-8.
ï. By gelegenheid, dat de Heiland de verwaendheid van eenige werkheilige Pharizeeuwen waernam, prees Hy de boetvaerdige ootmoedigheid aen, als het eenige middel om Gode te behagen, Hy bediende zich daertoe wederom van eene zeer levendige gelykenis, Kap. XVIIf: 9-14, x. De aenleiding tot het voor*
ftellen van deze gelykenis vin-?
den wy vs, 9, 3, De gelykenis zelve, vs, 10-13,
3- 9e



INLEIDING. CSXXVII
3- D toepasfing daervan, vs. 14. Ö. Nadat de Heiland in de landpalen van Judea gekomen was, verg Mare. X: 1, zegende Hy ettelyke kinderkens, welke tot Hem gebracht werden , en leerde, dat men, om een rechtgeaert onderdaen van zijn Koningrijk te wezen , de kinderkens in nederigheid moet gelijk worden , Kap XVIII: 15-17. é. AI verder voort reizende, beant. woordde de Zaligmaker, onder den weg, de vraeg van eenen rijken en aenzienlyken jongman , Kap XVIIII: 18-30. . ï- De vraeg van den gemelden
jongman vinden wy vs. 18. 2. Op deze vraeg gav de Godlyke Leeraer een zeer uitvoerig antwoord, vs. 19-30. — Da redewlsfding van den Heiland, met dezen aenzienlyken en vermogenden perfoon, vinden wy vs. 19.23. /. Deze redewisfeling zelve wordt voorgefleld , vs. 19-22, en
//• De uitwerking daervan, XIX. EEgr. fji £j



cxxxvm INLEIDING.
op het gemoed van den Overften, befchreven, vs,
*3-
By deze gelegenheid hield de Heiland een nader gefprek met zijne Discipelen, vs. 24-30.
/.. Eerst met alle de Discipelen in het gemeen , vs. 24-27.
//. Daerna met petrus in het by zonder, vs. 28-3a f, De Jordaen overgetrokken zijnde , en al verder naer Jerufalem voortreizende, gav de Heer jesus zijnen Apostelen een zeer duidelyk bericht van zijn aenftaende lijden, Kap. XVIII: 31 -34.
1. De Heiland voorfpelde zijn aenftaende lijden, vs. 31-33..
2. Maer de Apostelen verftonden 'er niets van, vs. 34.
5. Te Jericho gekomen zijnde, verrichtte de Heiland verbafende wonderen, en ftelde eene zeer eigenaertige gelykenis voor, Kap,. XVIII: 35— XIX: 27. 1, Het wonderwerk was tweeledig, Kap, X VIII: 35- XIX: 10, — Eerst



INLEIDING. cxxx«
—. Eerst genas de Verlosfer eenen blinden,met een enkel woord fprekens, Kap. X Vllfc 35-43-
Het ander wonderwerk gefchiedde aen eenen rijken en fchraepzuchtigen Tollenaar, by welken de Heiland, enkel door hem aen te zien' eene geheele omzetting in het gemoed te weeg bracht Kap. XIX: i-i0. ' /. De merkwaerdige bekee, ring van den gemelden Tollenaervindenwyvs.i-6-,en//, Ettelyke byzonderheden welke by die gelegenheid zijn voorgevallen, vs. 7-IO * VervolSe™ ftelde de Heiland eene zeer eigenaertige gdyke. mi voor, Kap. XIX: Ix.l? - De aenleiding tot deze gelykenis vinden wy vs. u De gelykenis zelve was ia. gericht, omaentetonen, dat zijn Koningrijk niet zy van deze waereld, vs. i2-2?. Zy vertoont eenen Prins, die XIX. deel. Wdeho^§i%om,



cxl INLEIDING.
het Koningrijk, het welk her» wettig toekwam, plechtig te aenvaerden. Middelerwijl gav hy , aen elk van zijne bedienden, eene zekere fomme gelds, om 'er winst mede . te doen. Na zijn vertrek kreeg hy bericht; dat zommigen hem niet voor Koning erkennen wilden. By zijne terugkomst hield hy rekening met zijne knechten, om elk naer zijnen yver te vergelden, en deed den weder fpannelin gen zijne rechtmatige wraek ondervinden, /. De hoofdzaek van deze leerzame gelykenis wordt voorgefteld, vs. 12. //. In de nadere uitbreiding vs. 13-27, befchrijvt de Heiland. 1 f. Het gene de gemelde Koning deed by zijn vertrek, vs. 13, 14» ff. Het gene hy deed by zijne terugkomst, vs,
15-27-
g. Kap. XIX: 28-44- verhaelt de
Euan-



INLEIDING. cxli
Euangelist, hoe de Zaligmaker zijne reis voortgezet, en te Jerufalem gekomen zijnde, aldaer zijne plechtige intrede gedaen hebbe.
1. Vooraf gaet een algemeen bericht van 's Heilands vervorderde reis naer Jerufalem, vs. 28.
2. In het meer byzonder bericht van dezen merkwaerdigen optocht naer Jerufalem, vs. 29-44, ontmoeten wy
—. De toerusting, welke jesus op zekeren afftand van Jerufalem maekte, tot zijne intrede in die Stad, vs. 29-35. Hier geevt lucas berich\ /. Van 's Heilands bevelen, aen zijne Discipelen, vs» 29-31» en //. Van derzei ver uitvoering, vs. 32-35.
Hierop volgt des Heilands
Koninglyke intrede in Jerufalem zelve, vs. 36*-44. /. Het gene de fchaer betreft verhaelt de Euangelist, vs. 36-40, en //• Het gene de Heiland voor
AlX. DEEL.



exni inleiding;
zich zeiven deed , vs. 41-44-
i. Kap. XIX: 45— XXI: 38. béfchrijvt de Euangelist de verrichtin gen van den Heiland, geduu. rende zijn laetfte verblijv binnen Jerufalem.
1. Binnen Jerufalem gekomen zijnde, begon Hy met het reinigen van den Tempel, Kap. XIX: 45, 46.
2. Vervolgens verhaelt de Euangelist , wat de Heiland, in den Tempel te Jerufalem , gefproken hebbe, Kap; XIX: 47— XXI: 38.
—. In het gemeen bericht luï cas, dat de Heiland het volk leerde, en daerdoor den nijd der Overften tegen zich verwekte, Kap. XIX: 47, 48. Kap. XX, XXI. geevt de Euangelist een meer byzonder bericht van het gene de Heiland in den Tempel gefproken heefti /i Het eerfte gefprek was een antwoord, op de vraeg der Joodfche Overheden, door



INLEIDING, cxtm
door welk eene macht Hy fprak en handelde, Kap. XX: i-ro.
f. De vraeg der Joodfche Opperhoofden vinden wy vs. i, 2. ff. Hierop volgt het antwoord van den Godlyken Leeraer, vs. 3-19. |. Eerst antwoordde Hy door eene wedervraeg, vs. 3-8. ||. Ter nadere opheldering van zaken, voegde 'er de Godlyke Leeraer drie gelykenisfen by, Matth. XXI: 28— XXn.I4, van welke lucas 'er maer éene heeft opgeteekend, vs. 9-19. t. De gelykenis zelve vinden wy vs.
#. Het gefprek, het welk de Heiland daerover, met de ; Joodfche Opper.
AIA. DEEL.



cxliv INLEIDING.
hoofden.gehoudeii heeft, vs. 15^-18» fft. De uitwerkfelen daervan op het ge* moed der laetflenj vs. 19.
//. Het tweede gefprek in den Tempel hield de Heer ■ jesus met de Pharizeeuwen en Herodianen, over het betalen van fchatting aen den Romeinfchen Keizer, Kap. XX: 20-26. f. De listige vraeg van deze veinsaerts vinden wy vs. 20-22, en ff. Het antwoord van den Heiland, vs. 23-26. ///. Het derde gefprek was met de Sadduceeuwen, over de opftanding der doden, Kap. XX: 27-40. f. De Sadduceeuwen ftelden eene fchijnbare bedenking voor,tegen de leer der opftanding, vs. 27-33. ff. Op deze bedenking ant-



INLEIDING. mM
antwoordde de Heiland, vs. 34-38.
L Eerst toont Hy het ongegronde van die bedenking aen , vs. 34-36. 44. Daerna bewijst Hy de opftanding der doden met opzet, vs. 37, 38. fff. De Euangelist voegt 'er het uitwerkfel by, het welk 's Heilands redeneering had op de om ftanderen, vs. 39, 40. ////. Het vierde gefprek van den Heiland was met ettelyke Pharizeeuwen, Kap. XX: 41-47. /////• Vervolgens prees de Godlyke Leeraer de rechtgeaerte weldadigheid, en dit waren de laetfte woorden, welke Hy in den Tempel gefproken heeft, Kap. XXI: 1-4. //////. Kap. XXI: 5-36. geevt de Euangelist een kort beXIX. deel; £KJ



cxlvi INLEIDING.
richt van het gene de Heiland , by het verlaten van den Tempel, en op den weg naer Bethanien, gefproken beeft, f. De aenleiding tot deze redevoering beftond in eene gewichtige vraeg der Discipelen, vs. 5-7. L By het uitgaen van den Tempel, vertoonden de Discipelen aen hunnen Meester hetprach ige van den Teer pel, vs. 5. 4|. By die gtkgenheid, voorspelde de Heiland , dat de Tempel ten gronde toe zou Verwotst worden , vs 6.
444- Zy v raegden daerom, buittn deS ad gekomen zijnde , wanneerdie verwoesting zou plaets hebben , vs. 7.
t|. Het antwoord van den Hei-



INLEIDING. cxtvit
Heiland vinden wy vst 8-36.
L Eerst fpreekt Hy, van de teekenen, uit welke men zou mogen befluiten,datde verwoesting van den Tempel naderde vs. 8 -19, beftaende in i. Verleidende lee-
ringen, vs. 8. £j> Geruchten van oorlogen, Vf, 9. 44t. Verwoesten de 00:logen zelve, vs. 10, ii, en Vervolgingen van de belijders des Euangeliums, vs. 12-19.
5- De Heiland voorfpelt deze vervolgingen , vs. 13, en <$§. Bemoedigt zij. ne Discipelen daer tegen, vs. 14-19-
XIX. DEEL. [K 2]



cxlviü INLEIDING.
44. Vervolgens handelt de Heiland , deels over de verwoesting van Jerufalem,deels over de voleinding der waereld , vs. 20-38.
%. Over de verwoesting van Jerufalem, vs. 20-24. Over de volein-j ding der waereld, vs. 25-28. 444. In het derde deel van deze redevoering vs. 29 - 36. fpreekt de Godlyke Leeraer.
%. Eerst over de verwoesting van Je^ rufalem, vs. 29-32. Daerna over de voleinding der waereld, vs. 33-36. 5. Hy fielt de zekerheidvan deze zaek voor, vs. 33» en



INLEIDING.
cxtix
§$• Voegt »er eene nadrukkelyke vermaning tot waekzaemheid by , Vs. 34*36".
///////. Eindelyk befluit de Euangelist de gefchiedenis van 's Heilands Prophetifche bediening, met een verhael, dat de Heiland, geduurende zijn laetfte verbüjv binnen Jerufalem, des daegs in den Tempel leerde, en den nacht op den olijvberg doorbracht, vs- 37, 38. B. Kap XXII-XXIV. geevt de Euangelist een uitvoerig bericht van het verzoenend lijden, het welk de Heiland als priester ondergaen heeft, en van zijne opftanding uit de doden.
4. De gefchiedenis van 's Heilands borgtochtelyk lijden wordt omftandigbefchreven, Kap XXII, XXIII. «. De onmiddelyk voorafgaende omftandigheden vinden wy Kap. XXII: i-3g.'
XIX. DEEL. [K 3J



w INLEIDING.
Hiertoe behoren de volgende byzon* derheden.
a. Het overleg van de Joodfche Opperhoofden , om den Heiland, na het verlopen van het aennaderend Paeschfeest, op eene listige wijs te vangen en van kant te maken, vs.
i, 2»
h Het verraed van judas , vs. 3 - 6. c. De laetfte Paeschmaeltijd, welke de Heer jesus met zijne Apostelen gehouden heeft, vs. 7-38. a. De toebereiding tot deze plechtigheid vinden wy vs. 7-13. &. Den Paeschmaeltijd zeiven , en het gene daerby is voorgevallen , vs. 14-38.
1. De Heiland voorfpelde, dat dit zijn laetfte Paeschmaeltijd ware, vs. 14-16.
2. Wijders ftelde Hy het Sacrament van het heilig Avondmael in, vs. 17-20.
3. Daerna voorfpelde Hy het verraed van judas, vs. 21-30,
Het verraed zelvs wordt kortelyk aengewezen, vs. Si,



INLEIDING. cli
——. Alle de Apostelen ware» zeer begerig om te weten, wie de deugniet wezen mogt, I vs. 23.
. By gelegenheid, dat zy
twistten over het Meesterfchap, gav de Heiland hun een nader onderricht, omtrent den aert van zijn Koningrijk, vs. 24-30. 4. Vervolgens verzekerde Hy petrus, dat hy Hem verlochenen zoude, vs. 31-34. 5- Ten laetften verklaerue Hy, dat zijn einde naderde, vs. 35-38-
9. Na deze voorafgaende omftandigheden, volgde het verzoenend lijden van onzen gezegen dn Borg, Kap. XXII: 39— XXIII: 56. Wy onderfcheiden 'er in vier hoofdbyzonderheden : het gene de Heiland geleden heeft in Gethfemane, voor de rechtbank der Joden, voor de richterftoel vin den Romeinfchen Stadhouder pontiüs pixatus, en op Golgotha.
a. Vooreerst het lijden van den HezV XIX. deel. [K 4J



clii INLEIDING
land in Gethfemane, Kap. XXII: 34-4<S.
g. Eerst verhaelt de Euangelist het zware zielelijden van den Heiland in Gethfemane, vs. 39-41. fi. Daerna hoe de beangfte Borg door eenen Engel verfterkt zy, vs. 43, 44, en t. Eindelyk hoe de Discipelen zich onder dit alles gedragen hebben, vs. 45, 46. b. Hierop volgt het lijden van den Heiland , voor de rechtbank der Joden, vs. 47"71g. De voorafgaende omftandighe^ den vinden wy vs. 47-53. 1. De vlekkeloos heilige jesus werd , al3 een fnoode boosdoener , gevangen genomen, vs. 47, 48. a. By die gelegenheid openbaerde petrus eenen ontijdigen en kwalyk geplaetften yver , vs. 49 51. 3. De Heiland deed eene vrymoedige aenfpraek aen zijne vyanden, vs. 52, 53. 6. Hec lijden van den Heiland
Zei vs ,



INLEIDING. «in
zelvs , voor de rechtbank der Joden, wordt uitvoerig befchreven, vs. 54-7'.
1. Hy werd Wechgeleid, naer het paleis van den toenmaligen Hogepriester cajaphas, alwaer het meerder deel van den groten Raed der Joden vergaderd was, en ter dood veroordeeld, vs. 54.
2. Hy werd door petrus fchandelyk verlochend , vs. 55-62.
—. De verlochenïng van petrus wordt omftandig voorgefteld, vs. 55- 60.. en ——-. Zijn hartelyk berouw, vs. 61, 62.
3. Wijders werden den Heiland de allerfmadelykfte mishandelingen aéngedaen , vs. 63-65.
4. Eindelyk werd het doodvonnis van den heiligen jesus , in den morgenftond, nader bekrachtigd, en plechtig uitgefprokefl, vs. 66-71.
e. Kap. XXIII: 1 - 25. verhaelt de
XIX. deel. [K 5]



cuv INLEIDING.
Euangelist, wat de Heiland, voor den richterftoel van den Romeinfchen Stadhouder pontius pilatus, geleden hebbe.
a. Des Heilands overlevering aen den Landvoogd vinden wy vs. i.
6. De Joodfche Overheden befchuldigden Hem van vele fchenddaden, vs. 2.
C. De Stadhouder verklaerde Hem onfchuldig, nadat hy Hem ondervraegd had, vs. 3, 4. fc. De Joodfche Overheden drongen nog al flerker aen, om pilatus te overreden, dat jesus den dood verdiend had. Hier door aen den eenen kant, en aen de andere zijde door de blijken van 's Heilands onfchuld gedrongen, bedacht de Stadhouder allerlei middelen, om zich van de zaek af te maken, vs. 5-22.
z. De vernieuwde befchuldigingt n van Lraè'is Oudften vinden wy vs. 5.
2. De pogingen des Stadhouders, om van deze zaek af te komen, vs. 6' 23. —. Eerst



INLEIDING. clt
— Eerst door den Heiland naer herodes, Koning van Galilea, te verzenden, vs. 6-12.
— —. Daerna door het volk de keus te geven, tusfchen den heiligen jesus en barabbas , eenen befaemden oproermaker, om éénen van beide los te laten, vs. 13 - 23. e. Eindelyk werd de Verlosfer ter
kruisftraf overgegeven, vs. 24,
55-
<£ Hec lijden van den Heiland op Golgotha, met de gevolgen daervan, wordt ons befchreven, vs. 26-56. 0. Het lijden van den Borg op
Golgotha zelve vinden wy, vs.
26-45.
1. Het gene onder den weg ge« beurd is verhaelt de Euangelist, vs. 26-32.
—» siMOïif van Syrenen werd gedwongen , om 's Heilands kruis te dragen, vs. 26.
* De lijdende Borg deed eene
zeer merkwaerdige aenfpraek, aen eene menigte van men-
XIX. SEEL,



CLVI INLEIDING.
fchen , die zeer bedroevd waren over zijne mishandelingen, |vs. 27-31. ~. Twee moordenaers werden met Hem ter kruisflraf wechgeleid, vs. 32. 2. Het gene op Golgotha zelve is voorgevallen ontmoeten wy vs. 33-45-
De Heiland werd gekrui-
cigd, vs. 33.
. Het gene na deze kruicï-
ging is voorgevallen,vinden wy vs. 34-45/. De Heiland bad voor zijne kruicigers, vs. 34". //. De Soldaten verdeelden
zijne kleederen, vs. 34b. ///. Het lijden van den Heiland werd merklyk verzwaerd , door fmadelyke lasteringen, vs. 35-37. ////. Er werd een opfchrivt boven het kruis geplaetst, vs. 38.
/////. Het gedrag der beide misdadigers , die met Hem gekruicïgd werden , was zeer



INLEIDING. ttm
zeer onderfcheiden vs. 35-43-
//////• De zon werd op den vollen dag verduisterd, vs. 44, 45-
Eindelyk ftierv de Midde-
laer, vs 46-49. 0. Hierop volgde zijne begravenis, vs. 50-56".
B. lucas befluit zijn Euangelie , met de gefchiedenis van 's Heilands opftanding en hemelvaert, Kap. XXIV. *. De gefchiedenis van 's Heilands opftanding vinden wy vs. 1 - 49.
lucas bepaelt zich tot eenige verfchijningen. van den verrezenen jesus', welke de waerheid van zijne opftanding volkomen bevestigen. «. Vs. 1-12. verhaelt hy, hoe de opftanding van den Zaligmaker, aen zommige vrouwen, by het grav, door eenen Engel geboodfchapt zy. 9. Het uitgaen der vrouwen naer het grav vinden wy vs. 1.3.
6. De heuchlyke boodfchap van den Engel. vs. 5-8, en
t. Het bericht, het welk de vtou-
wen daervan aen de Discipelen
gegeven hebben, vs. 9-12.
XIX. deel.



clvhi
INLEIDING,
b. Vs. 13-49. befchrijvt de Euange» list ettelyke verfchijningen van den verrezenen Heiland, fl. Vooreerst aen twee Discipelen, die , op denzelvden dag van *sHeilands opftanding, naer Emmaus gingen, vs. 13-25.
1. De gelegenheid, by welke , wordt ons voorgefteld, vs. 13, 14.
2. De verfchijning van den Heiland aen deze Discipelen, in eene onbekende gedaente , en hunne zamenfpraek met Hem, worden befchreven, vs.
15-29. Daerop volgde
3. De openbaring van den Heiland aen de Emmausgan geren, vs. 30-32.
4. Hunne wederkering naer Jerufalem, om deze raerkwaer-
) dige ontmoeting aen de Apostelen bekend te maken, vs. 33-35Ü. Daerna verfcheen de opgewekte Heiland, nog dien zelvden avond , aen de elv Apostelen, vs. 36-45.
1. De verfchijning zelve vinden wy vs. 36. 2. De



INLEIDING. clk
2. De ontroering der Apostelen-, vs. 37, en
3. De overtuigende blijken, met welke jesus aentoonde, dat Hy het zelve ware , vs. 38-45.
e. Vs. 46-49. fpreekt de Euangelisi van verfcheidene verfchijningen en gefprekken des opgewekten Verlosfers, aen en met zijne Apostelen, welke hier in korte woorden zijn zamengerrok&eit 0. lucas befluit zijn Euangelie, meteen
kort bericht van 's Heilands Hemel-
vaert, vs, 50-53.
XIX. DEEL,1



«lx INLEIDING.
XI. Uitlegkundige Schrhten.
In onze tael, hebben de volgende Schrijvers het Euangelie van lucas verklaerd:
r. toe laer over het Euangelie van lucas, III Deelen in 40.
h. g. clemens ontledende Verklaring van het Euanliet naer de befchrijving van lucas, III Deelen in 40. h. bruininö over het Euangelie van lucas , in 40. j. c. wirts over het Euangelie van lucas , in 40.
j. van Nuts Klinkenberg.
Amfterdam den I7d« Dec. 1789.
HET



HET HEILIG
EUANGELIUM
NAER DE BESCHRIJVING
VAN
MARCUS.
XIX. DEEL.
A






HET HEILIG
E U A N GELIUM
NAER DE BESCHRIJVING VAN
MARCUS.
het I. kapittel
\TS. i. behelst het algemene opfchrivt van dit ganfche Boek.
i. Het begin des Euangeliums Jesu Christi,
des Soons Godts.
De hoofdperfoon, wiens leven en daden in dit Boek befchreven worden, is onze gezegende Verlosfer, de Zalig, maker, die, by zijne bsfnijdenis, den naem jesus ontvangen heeft, die de chbistus is, deaiisssiAs, welken dc Proprieten beloovd hadden, zijnde niet een bloot mensch, of een gefchapen wezen van den meest verhevenen rang , maer gods zoon, in den allereigenlykften zin.
Het Euangelium van jesus christus , Gods zoin, zegt zo veel, als de goede tijding van het gene Gods zoon, in het vleeich verfchenen, als de Zaligmaker van zondaren, en de beloovde messias , geleerd, gedaen, en geleden heeft. —• Van 's Heilands geboorte maekt maecus in het geheel gene melding, of dit daerom gefchied zy, omdat mattiueus en lucas reeds voor hem gefchreven, en van jesus komst in de waereld bericht gegeven hadden, 'dan of hy daer veor
XIX. deel. ? A 2



+ M A R C U S. I.
eenige andere reden gehad hebbe , kunnen wy niet bapalen.
Dus luidt het opfchrivt: hit begin des Euangeliums van jesus ghrutus Gods zoon. Zegt dit alleen , dat hier het boek van marcus beginne ? of dat met de dingen, welke hier gemeld wo'den, het gene van den Heiland konde gezegd worden eenen aen vang neme. Niet het eerfte." want dit fprak van zelvs, en behoevde niet te worden aengeteekend. Nist het laetfte : want dan zou marcus het verhael van matthjïus en lucas tegénfpreken, die omtrent den Heiland reeds zeer veel vermeld hadden. De Euangelist fchijnt te willen zeggen, dat de openbare verkondiging van het Euangelie begonnen zy op dien tijd, waervan hy eenen aenvang maekt.
Men kan dit opfchrivt aen vs. 2, 3. hechten, en dan wil marcus leren, dat het begin der Euangelieprediking aen het Frophetisch woord beantwoord hebbe. Anders kan men vs. 1. befchouwen, als de voorreden op zich zelve, maer zo evenwel, dat het bewijs daer van terftond vs. 2 , 3. wordt opgegeven.
Na di{ opfchrivt , volgt het. gefchiedkundlg verhael zblve. Het behelst twee hoofddelen.
I. Eene befchrijving van het gene de Heer jesus, als Propheet, geleerden gedaen heeft, Kap. I: i-— XIII: 37^
II. Een bericht van het gene Hy, als Priester, ter verzoening van de zonden, geleden heeft, met zijne daerop gevolgde verhoging, Kap. XIV—XVI.
I. In het eerfte deel Kap. I: 2— XIII: 37- fpreekt de Euangelist
H» Esrst van 's Heilands toerusting tot het Prophetisch ampt, Kap. I: 2 -13.
A. Kap. I: 2-8. vermeldt de Euangelist het gene 's Heilands toerusting, tot het Prophetisch ampt, voorafging.
A. Het getuigenis der Propheten , Kap. I: 2, 3.
B. Het getuigenis van joahnes den Doper, vs. 4-8.
B. Daerop volgt de gemelde toerusting zelve, Kap.



MARCUS. 1. 5
2. Gelijck gefchreven is in de boeken der Propheten , (a) Siet, ick fende mijnen Engel voor uw aengeücnte, die uwen wegh voor u henen bereyden fal.
3. (b) De ftemme des roependen in de woefh'ine, Bereydt den wegh des Heeren, maeckt fijne paden recht. J
Gelijk gefchreven is in de Prophete*. — Het woordeken gelijk kan men toepasfen op de voorreden vs. 1, en dan wil marcus te kennen geven , dat de prédising 'van het Euangelie op die wijs begonnen zy, als het de Propheten voorfpeld hadden. Anders kan men het zo opvatten, dat dit gelijk flae op vs. 4, en dat aldaer het woordeken ourxf alzo zy uitgelaten, op deze wijs, gelijk gefchreven is in de Propheten — alzo was joannes dopende enz. Zulke uitlatingen zijn zeer gewoon, vergel. Matth. VI: 10. Rom. I: 28; en dan wil marcus zeggen, dat de Euangelieprediking op die wijs door joannes begonnen zy , als de Propheten voorfpeld hadden.
De Euangelist volgt de gewoonte der Joden, die dikwijls , in het aenhalen der Heilige Schrivten, verfcheidene plaetfen in één trekken. Hy beroept zich op twee plaetfen in de fchrivten der Propheten; de eene uit malea-
CHt Kap. III: 1. en de andere uit jesaia, Kap. XL: 3.
Over beide deze plaetfen, welke de komst en prediking van joannes den Doper, als den Voorloper van den messias voorfpslien, hebben wy reeds voorheen gefproken, over de eerfte, Matth. XI: 10, en over de andere, Matth. III3. Overeenkomftig nu dit getuigenis der Propheten, was het getuigenis van joannes den Doper, vs. 4 - g.
(s) Mal. 3: 1. Matth. tl: io. Luc. 71 ar. fPi lof „ m„..u 3? 3- Luc. 3I 4. joh. 1: 2J. 7 W Jef* 4°: 3' Matth'
XIX, DEEL, £ 3



6 M A R C U S. I.
M, Hier h een meer gtineen bericht, vs. 4, 5.
a. Betreffende den diëtist van joannes , vs. 41 en
b. De vrucht daervan, vs. 5.
Het meer byzonder bericht, vs. 6-8. beflaet
a. In eene befchrijving van joannes perfoon, vs. 6.
b. In een breder verjlag van zijne prediking, vs. 7,8.
4. (c) Joannes de Boetgezant, van wiens wonderdadige ontvangenis , geboorte , en byzondere levenswijs, Lucas Kap. I. in het brede bericht geevt, was, op Gods bavel Luc. III: 2.-Joh. I: 6, 33. doopende in de woeftijne van Juda , zijnde eene min bewoonde landftreek, zeer gefchikt tot de veehóedery, houdende zich voornamjlyk op omtrent den oever van de Jordaeu, aldaer doopte hy alle, die belijdenis deden van hunne zonden, Mattb. III: 6, ende hy was predikende den Doop der bekeeringe tot vergevinge der fonden, voor zo ver hy de msnfchen tot bekeering veimaende, en hun den weg ter verzoening aenwees , verzegelende het een en ander door dan Doop.
5 (d) Ênde het gerucht van zijne prediking verfpreidde zich zeer fpoedig , zodat het kwam tot alle inwoners van het Joodfche lant. Eene verbafende menigte v:.n menfchen, uit alle plaetfen van het Joodfche land, gingh tot hem uyt, ende by deze vosgden zich ook die van de hoofdilad Jerufalem J zelvs waren 'er Pharizeeuwen en Sadduceeuwen onder , Matth. III: 7. Luc. VII: 30; ende deze wierden alle van hem gedoopt, door indompeling , in de riviere de Jordaen , belijdende hare fonden. Er waren 'er wel , die tot zijn gehoor kwamen, maer hunne zonden niet beleden; deze werden door hem niet gedoopt, Matth. III: 7-10. Luc. VII: 30.
6. (e) Ende Joannes was gekleedt met een rok gemaekt van kcmelshayr, ende met eenen lederen
gor-
(c) Matth. 3: t, Luc. 3: 3. Joh. 3: 23« (rf) Mattti. 3: 5. Luc. Jt 7. t<j 2 Kon. l! 8, Matth. 3: 4.



MARCUS. L 7
gordel om fijne lenden: ende at (ƒ) fprinckhanen ende wilden honich. Vergel. Matth. lil: 4.
7. (g) Ende hy predickte de verhevene waerdigheid van jesus, feggende, Na my komt die ftercker is, die veel meer macht en gezach heeft dan ick, wien ick niet weerdigh en ben den geringften dienst te bewijzen, als daer is, by voorbeeld, nederbuckende den riem fijner fchoenen te ontbinden, Luc. ui: ie. joh. 1:27. of Hem de fchoenen na te dragen, Matth. III: 11.
8. (h) Jck hebbe ulieden wel gedoopt met water, ter verzegeling, dat de zonden zullen vergeven wor. den, aen allen die zich bekeeren, maer hy de messias , die na my komt, fal u doopen (/) met den Heyligen Geeft, vergel. Matth. III: 11.
De prediking derhalven van joannes diende in het gomeen, om onder Israël, by het welk de leer en de zeden zeer verbasterd waren, een hoogst herftel te weeg te brengen, en daerdoor een toegerust volk voor den messias te bereiden, in het byzonder om christus, in de hoge waerdigheid van zijn' perfoon , bekend te maken.
Het bericht van joannes en zijne prediking ftemde volkomen overeen, met het gene de Propheten voorfpeld hadden. Met recht beroept zich gevolgelyk de Euangelist op de beide gemelde Godfpraken van maleachi en jesaia, die voorfpeld hadden , dat de joannes de Voorloper van den me-sias wezen zou, om voor Hem den weg te bereiden.
matt^us maekt met opzet zijn werk, om de gefchiedenis van jesus met het Prophetisch woord te vergelyken, ten betoge dat jesus christus , uit abraham en david, door de Miegd maria , te Bethlehein geboren, de ware en beloovde messias zy. Maer marcus , die het Euangelie fchreev van jesus christus, als den zoon van God, is zeer fpaerzaem in het aenhalen van het Prophetisch woord, zodat het, behalven hier, nog maer éénmael gefchiede,
(ƒ) Lev. li! 22. (#") Matth. 3: ir. Luc. 31 16. Joh. 1: 27* (h) filacth. 3: 11. Fïand. 1: 5. ende 11: 16. ende 19; 4, (») Jef. 44: 3. Joel .: 23. Hand. 2; 4, ende 11: 15.
XIX. DEEL. A 4



§ MARCUS 1
Ksp. XV: a8. Hy moet derhalven gewichtige redenen j^ehad hebben , om zich aenftonds, Ib het begin van zijn Euangelie, op het Prophetisch woord te beroepen. Te weten, de Joden waren gewoon, uit Mal. IV: 5 te befluiten, dat de eigenlyk gezegde elia de Thisbiter vóór den messias komen zoude. Vermits nu elia niet verfchenen vv3= beweerden zy, dat ook de messias nog niet gekomen Zou nu de Euangelist jesui voordragen , als den öeioovden messias, dan moest hy eerst betogen, dat elia, a' dj Voorloper van den messias, reeds gekomen ware. Uit bewijst by uit de voorzegging van maleachi , beroepende zich niet op Kap. IV: 5, maer op Kap. Hl: 1, alwaai ds beloovde elia nader befchreven wordt als de Engel, die voor den messias den weg bereiden zou, en te gelijk op Jef. XL: 3. alwaer dezelvde zaek aüerduidelykst geleerd wordt.
B. De toerusting van den Heiland, tot zijne Prophetifche bediening, vinden wy vs. 9-13. Deze gefcMedde; A. Door zijnen doop, vs. 9-11, die
Op zich zelve wordt voorgefteld, vs. 9. en §. In de verheerlykende omftandigheden, vs. 10, 11.
3. Door de verzoeking van den Duivel, vs, 12, 13.
9. Ende het gefchiedde in die felve dagen, dat Joannes aen den oever van de Jordaen predikte en doopte, dat Jefus quam van Nazareth [gelegen] in Galilea, alwaer Hy zicb, geduurende de eerfte 30 jaren van zijnen leevtijd, als een byzonder perfoon bad opgehouden , ende wiert van Joanne gedoopt in de Jordaen , vergel.
l>V,Hh, III: IS-
1 ©, (k) Ende terflont als hy , na de indompeling, tóft het water opklom, fagh hy de hemelen opengaeh, ende den Geeft gelijck een duyve op hem n'pderdalen.
11. Eade
Matth. 3; |5. Lu£. 31 bi. Joh. Is 3»,



marcus. i. 9
11. Ende daer gefchiedde eene ftemme uyt de hemelen , (/) Gy zijt mijn geliefde Soon, in den wekken ick mijr. welbehagen hebbe, vergel. Matth,
IIJ: 16, 17.
ia- (?«) Ende terftont, zo als Hy tot de Prophetifche bedieung plechtig was ingehuldigd, dreef en dwong hem de Geeft uyt in de akelige woeftijne, welke tusfchen Jerufalem en Jericho gelegen is, bekend onder den naem van Quarantania, vergel. Mattb. IV: 1. . _ 13. Ende hy was aldaer in de woeftijne veertigh dagen , zonder eenig voedfcl te gebruiken , zich bezig houdende in gebeden, en godvruchtige overdenkingen. Nadat Hy, in deze allerakeligfte verblijvplaets, veer. tig dagen gevast had, werd Hy yerfocht van den fatan, vergel. Mattb. IV: 1-11;'ende hy was aldaer by de wilde gedierten , het welk de angstvalligheid van deze plaets nog grotelyks vermeerderde; ende de Engelen dienden hem , nadat de verzoeker befchaemd van 3Hem geweken was, vergel. Matth. IV: 11.
% Kap. 1: 14— XIII; 37, geevt de Euangelist een omftandig bericht, van het gene de Heer jesus, als Propheet, geleerd en verricht heeft.
Onze Euangelist gaet zeer veel van 's Hejlands eerfte verrichtingen met ftilzwijgen voorby, het welk joannes heeft aengeteekend, Kap. I—IV. Onze mabcus begint de prediking des Euangeliums van dien tijd af, dat joannes ds Doper ophield in het openbaer te leren.
CO Pralin 2: ƒ. Jef. 42: i. Matth; 3: iy. er>de 17: 5. Msrc. o- 7
XI3f. nsEt, A s



I0 MARCUS. I,
A. Dl Heer jesus leerde, als Propheet, eerst in Galilea, Kap.
I: 14— IX: 5©. B Diema op zijnen tocht i.aer Judaa, Kap. X—XIII.
A. Ten aenzien van 's Heilands Prophetifche bediening in Galilea,
Kap. I: 14— IX: 50. J. Geevt marcus vooraf een alganeen bericht, Kap. I: 14, IS-
14. (b) Ende na dat Joannes, op bevel van Herodes, in de gevangenis overgelevert was, quam Jefus in Galileen, zijn geboorteland, predikende het Euangelium des Koninckrijcks Godts, en lerende, dat het Koningrijk, het welk Hy als de messias ftond op te richten, eerlang eenen aenvang nemen zoude, om dus doende het werk, waerin Joannes de Doper verhinderd was, verder voort te zetten.
15 Ende feggende, De tijt van messias komst, welken de Heer beftemd heeft, en de Propheten bepaeld hebben, is vervult en verfchenen, ende het geestelyk Koninckrijck Godts, het welk de messias zal oprichten, is naeby gekomen: (0) Bekeert u, ftaet af van ongerechtigheid, ende gelooft den Euangelio, verlaet u op bet getuigenis , het welk ik geev, omtrent den weg der verzoening.
B. Na dit algemer.e beticht gaet de Euangelist over tot verfcheidene
merkwaerdige by zonderheden, Kap. I; 16— IX: 50. d. Eerst verhaelt hy, hoe de Heer jesus zommigen, van het vischnet', tot zijne beftendige Discipelen geroepen hebbe, Kap. I: 16-20.
Deze gebeurtenis is dezelvde met die, welke matthjeus heeft aengeteekend, Kap. IV: 18—, maer zy is onderfchei. den van het gene wy by lucas vinden, Kap. V. — Het was thans de eerfte mael niet, dat de Heiland petrus en andreas ontmoette. Zy waren eerst Leerlingen van joannes,
(«) Matth. 4: iï. Luc. 41 14. Joh. 41 43. CO JeC 5: ij



MARCUS. t. lt
hes, en vervolgens van jesus geworden, vergtel. Joh. h 41-43. Maer zy waren nog niet beftendig in 's Heilands gezelfchap; dit gefchiedde eerst na hunne roeping, welks hier en Matth. IV: 18-20. wordt aengeteekend.
16. (p) Ende wandelende by de Galileefche zee fagh, hy Simonem ende Andream fijnen broeder* uit de stad Bethfaida, joh. I: 45, werpende het net in de zee: (want fy waren viflchers.)
17. Ende Jfefus feyde tot haer, Volgt mv na met verlating van uw beroep, om my overal te vergezel' len, mijnè leer beftendig aen te horen, en mijne wonderen te aenfchouwen, ende ick fal maken dat gy viflchers (q) der menfcheh fult worden, door u bekwaem te maken, om menfchen, door uwe prediking, tot God te brengen en te behouden.
18. (r) Ende dit bevel was van eenen veel vermogen^ den invlo.-d op hunne harten: want fy terftont, zonder met aerdfche belangen te raedplegen, hare netten en al wat hun dierbaer was, gewillig verlatende ziin hem blymoedig ge volgt. J m
19. (s) Ende van daer. langs den oever der Gatn leèfcHè **■ een Weynigh voortgegaen zijnde, fagh hy Jacobum den [fone] Zebedei, ende Joannem fijnen broeder, ende defelve in 't fchip hare netten vermakende. r "«ten
20. Ende terftont riep hyfe: ende fy latende haren vader Zebedeum in het fchip, met de huer! hngen Z1Jn hem gewillig nagevolgt, om Hem altoos en overal te vergezellen.
0. Wijders bericht de Euangelist uitvoerig , hoe de Godlyke Leeraer zijne Prophetifche bediening in Galilea, op eene zeer luisterrijke wijs, vervuld hebbe, Kap. I: 2I__ IX: 50.
«. Eerst doet hy verjlag van verfcheidene zeer merkwaerdige XIX. DEEL.



I? MARCUS. I.
byzanierheden , welke in Galilea dienden, om dm Heiland alom bekend te maken in dat land, Kap. I: 21-45-
3. Te Capernaum, op eenen Sabbath, vs. 21-34. I. In de Synagoge, vs, 21-28. alwaer —. Hy leerde op eene verbalende wijs, vs. si, 22. en
0 —. Zijne leer bevestigde Hy, door zijne
wonderdadige macht over de onreine geesten, vs. 23-28% Aen het huis van Simon, vs. 29-34, Aldaer genas Hy. —. De jchoonmoeder van Simon, vs, 29-31. en
1 1 .. Vele andere ellendigen, vs. 32-34.
21. (t) Ende fy, Jesus namelyk met zijne nieuws geroepene Leerlingen, quamen binnen Capernaum s «ene Stad, aen de Westzijde der Galileefche zee, op de grenfen van Zebulon en Naphtali, alwaer de Heiland zijne woonplaets genomen had, Matth. IV: 13-16, ende terftont op den volgenden dag, zijnde een Sabbathdagh in de Synagoge gegaen zijnde, leerde hy, predikende het Euangelie van Gods Koningrijk, vergel. vs. 14, 15.
22. (v) Ende fy, die Hem in de Synagoge hoorden prediken , zo Overften als gemene Joden , verfloegen haer en Honden verbaesd over fijne leere: want hy leerde haer als macht hebbende, endeniet als de Schriftgeleerde, vergel. Matth. Vil: 28, 29.
23. (s) Ende daer was in hare Synagoge een menfche met eenen onreynen geeft, of van den duivel bezeten, ende hy riep uyt,
24. Seggende, Laet af, ftaek uwe prediking, wat hebben wy met u [te doen], gy Jefu Nazarener?
Zijt
CO Matth. 4: $3. Luc. 4: 31. C) Matth, 7: 48. Luc. 41 38. (x) Luc. 4; 33.



MARCUS. I. 13
Zijt gy gekomen om ons te verderven, en, voor den tijd, in den afgrond der eeuwige donkerheid neder te ftorten ? Ick kenne u, wie gy zijt, [namelick] de Heylige Godts, de messias, welken God zijnen Heiligen genaemd heeft, Pf. XVI: 10.
25. Ende Jefus beftrafte hem, feggende, Swijgt flil, ik ben met uwen lov niet gediend, verlaet den ongelukkigen lijder, ende gaet uyt van hem, welken gy reeds al te lang geplaegd hebtv
26. Ende de onreyne geeft, die den lijder ongaerne verliet, hem fcheurende met ftuipachtige bewegingen, ende roepende met een groote ftemme, dat hem ongelyk gedaen werd, verliet hy den lijder en gingh uyt van hem.
27. Ende fy, die thans in de Synagoge tegenwoordig waren, wierden alle verbaeft, fo dat fy onder malkanderen vraegden, feggende, Wat is dit? Wat nieuwe leere is defe? hoe zakelyk en duidelyk is zijn onderwijs, en vooral is het onbegtijpelyk, dat hy met macht oock den onreynen geeften gebiedt, ende fy hem aenftonds gehoorfaem zijn?
28. Ende fijn geruchte, het gerucht van zijne leer en wonderen , bleev niet binnen de muuren van Capernaum , maer gingh terftont uyt en verfpreidde zich zeer fpoedig in 't geheel omliggende lant van Galilea.
29. (y) Ende van ftonden aen uyt de Synagoge gegaen zijnde, quamen fy in het huys Simonis ende Andreè' met Jacobo ende Joanne.
simon en andreas waren afkomftig van Bethfaida, Joh. I: 45- Maer zy hadden, blijkens dit verhael, eene woning te Capernaum. Derwaerds begav zich de Hsiland, op de nodiging van petrus, vergezeld van joannes enjAcoiius.
30 Ende Sirnons wijfs moeder lagh met de koortfe: ende terftont feyden fy hem van haer, dat zy zeer ongefteld ware.
31. Ende hy tot haer gaeade vattede hare hant,
(jO Matth. 8: 14. Luc. 4: 38. XIX. DSIL.



14 MARCUS. L
niet om, naer de wijs der Geneesheeren , de pols te voelen, maer om haer onmiddelyk te herftellen, ende dit bleek ook by de uitkomst , want Hy rechtedefe op, vermits zy machteloos nederlag , ende terftont op dat zelvde oogenblik verliet haer de koortfe, ende fy diende haerlieden.
32. (z) Als het nu avont geworden was, doe de fonne ondergingh , brachten fy tot hem alle die qualick geftelt, ende van den duyvel befeten waren.
33. Ende de menigte der in woneren van de geheele ftadt was byeenvergadert ontrent de deure van het gemelde huis.
34. Ende hy genas 'er vele, die door verfcheyden fieckten qualick geftelt waren : ende wierp vele duyvelen uyt, ende en liet de duyvelen niet toe te fpreken, om dat fy hem kenden, en Hy van hen niet wilde genoemd wezen, verg. vs. 25
Hier hebben wy het een en ander, omtrent de overeen^ ftemming der Euangelisten, op te merken.
MATTHffius verhaelt Kap. IV: 12-17, dat de Heiland, nadat joannes in de gevangenis gezet was, zijnen predik, dienst in Galilea aengevangen , en zich daertoe met 'er woon, van Nazareth, naer Capernaum begeven hebbe. — Voorts vermeldt- hy , by die gelegenheid , de roeping van petrus en andreas, alsmede van jacobus en joannes, vs. 18.22. Daerop laet hy de omreis van den Godlyken Leeraer door Galilea volgen, vs. 23-25.
marcus ftemt in zo ver met matth2eus overeen, dat hy de aenkomst van den Heiland in Galilea, en den inhoud zyner prediking aenteekene , Kap. I: 14, 15, en daerop de roeping van petrus en andreas volgen late, vs. 16- 20. Maer daerna verhaelt hy, wat jesus, in de Synagoge te Capernaum, geleerd en gedaen hebbe, vs. 21-28, hoe Hy de fchoonmoeder van petrus en vele kranken genezen hebbe vs. 32-34» en daerop bericht hy, hoede Heiland, naer
de
(s) Matth. 8: 16. Luc. 41 4°'



MARCUS. I. I5
de woestijne, en vervolgens door Galilea hebbe omgereisd, ,vs. 35-39.
lucas vermeldt, even als marcus, hoe de Heiland in Galilea gekomen zy, en op den Sabbathdag geleerd hebbe, Kap. IV: 31. Ook verhaelt hy het uitdrijven van den onreinen geest, Kap, IV: 33.36, alsmede de genezing der fchoonmoeder van petrus vs, 38, 39, en het gene verder des avonds is voorgevallen , vs. 40 , 41. Daerop volgt het vertrek van den Heiland nser eene woeste plaets, vs.42, en zijne prediking door Galilea, vs 43, 44.
matth^us verhaelt de genezing van petrus fchoonmoeder , en vele anderen , die ongefteld waren, Kap. VII{: 14-16. Hy laet de genezing des knechts van den heidenfchen Hoofdman voorafgaen vs. 5-13, en hy laet 'er den overtocht van den Heiland, naer het land der Gergefenen op volgen. vs. 18 • 34- — Hier uit befloot de zeer geleerde schutte, in zijne J'oerboeken II Deel p. 40, 41, dat de genezing van petrus fchoonmoeder, door mattjuels verhaeld, wel vier maenden later zy voorgevallen , dan die, van welke marcus en lucas melding maken, op veronderftelling, dat matthsius in alles de juiste tijdorde gevolgd hebbe. Dan dit gefchiedt zonder genoegzarcen grond: want matthjEus bepaelt genen tijd in het geheel, Kap. VIJJ: 14, 16. Maer het blijkt, uit marcus en lucas, dat de Heiland in het huis van petrus overnacht, en den vol. genden morgen vroeg naer eene woeste plaets gegaen zy.
6. Des anderen daegs begav zich de Godlyke Leeraer buiten Capernaum, vs. 35-45. 1. Eerst bereidde Hy zich, tot het verder werk, in het
eenzame, vs. 34-37. a. Deerna begav Hy zich in het omliggend land, vs. 38-45.
■—. Hy predikte en wierp de duivelen uit, vs. 3 8, 3 9. — —Hy reinigde eenen melaetfchen, v. 40-45.
35. (a) Ende, daegs na den Sabbath, 'smorgens
(«) Luc, 4: 42. XIX. DEEL.



te M A R C U Si h
vroegh, als het nogh diep in den nacht was, op£ geftaen zijnde gingh hy, als het dag werd Luc. IV: 42. uit: ende gingh henen in een woede plaetfe Q>) ende badt aldaer.
36. Ende Simon, ende die met hem [waren} , zijn hem nagevolgf
37. Ende fy hem gevonden hebbende , feyden tot hem, 'er zijn reeds in den vroegen morgen vele kranken gekomen aen het huis, waerin Gy overnacht hebt, Sy foecken U alle, begerende * door uw wonderdoend vermogen, genezen te worden, en verzoekende, dat Gy van hen niet wilt wech gaen, verg. Luc. IV: 42.
38. Ende hy feyde tot haer, (c) Laet ons naer andere gedeelten van het land , en in de byliggende vlecken gaen, op dat ick oock daer predike; h) want daer toe ben ick gezonden en uytgegaen.
39. Ende hy predickte in hare Synagogen , door geheel Galileen , ende wierp de duyvelen uyt.
Vs. 40-45. wordt de genezing van eenen melaetfchen befchreven marcus bepaelt den tijd en de plaets niet. matthjeus s.aet dit wonderwerk aenftonds volgen op de Berg - Predicatie, Kap. VIII: 1.—- Maer lucas bericht ons nader, dat de Heiiand dit wonderwerk verricht hebbe, als Hy in eene der fteden van Galilea was, Kap. V: 12.
40. (e) Ende tot hem quam een melaetfche, biddende hem , ende vallende voor hem op de knien, ende tot hem feggende, Indien gy wilt, gy kont my reynigen , en van deze vuile ziekte ontheffen.
41. Ende Jefus met barmhertigheyt innerlick beweegt zijnde ftreckte de hant uyt, ende raeckte hem aen, ende feyde tot hem, Ick wil, wort gereynigt.
42. Ende als hy [dit] gefegt hadde , gingh de
me-
(&) Mattb. 14: 23- CO Luc. 4' 43« 09 Jef' 618 Luc» 4! 18. 00 Matth, 8; 2. Luc. 51 12.



MARCUS I. i?
melaetfcheyt terftont van hem, ende hy wiert gerefynigt.
4j. Ende als hy hem ftrengelick verboden hadde , dedt hy hem terftont van hem gaen.
44: Ende feyde tot hem, Shi, dat gy niemant yet en fegt: maer gaet henen ende vertoont ufelven den Priefter, ende offert voor uwé rtyniginge het gene (ƒ) Mofes geboncn heeft, hair toÊ een getuygemife, verg. Matth. VIII: 2-4
45 Maer hy uytgegaen zijnde be^on velé dingen te verkondigen, *'an het gene jesus gedaen had * ende dat woort , betreffende zijne wonderdadige genezing , uit eene oveimaet van blijdfchap , allerwegen te verbreyden. Dit rr.aekte, dat de Heiland , door dé nieuwsgierige menigte, verdrongen wterd: alfo dat hy niet meer en konde openbaerlick in de'ftadt komen , maer was buyten in de woefte en eenzame plaetfen, ende fy quamen ook daer tot hem van alle kanten.
Het II. kapittel.
b. De Euangelist gaet vervolgens over, tot het verder verhaal van jesus verlichtingen in Galilea , Kap. 11—IX. Hiér vinden v>y
flj Èen bericht van 's Heilands handelingen, onder hei oog der Phariwuwen m Schrivtgelte'den, die zjne leer én
daden lasterden, Kap. II, III en Een vertoog f hoe de Heiland zich, in den verderen voortgang zijner bediening, onatngtden den laster zijner vyanden, gedragen hebbe Kap. IV—IX. 0. Het eerfte fiuk behelst verscheidene byzonderkedsn, wél-
(ƒ) Lev. 13: 2. ende 14! 2. XIX. DEEL, B



i8 MARCUS.IL
ke niet in de juiste tijdörde vermeld worden , Kap. II, III.
l ', In Kap. II, kan men twee hoofddelen onderfcheiden. —■. In het eerfle ontmoeten wy den groten Leeraer te Capernaum, bezig in het genefen van eenen geraekten, naer ziel en lichaem , en levi roepende uit het tolhuis, vs. 1-15.
—. Het tweede behelst eene verdediging van jesus en zijne Leerlingen, tegen de lasteringen der Pharizeeuwen, omdat Hy at met de tollenaren, en omdat zijne Discipelen niet rustten op den Sabbath, vs. 16-28.
QFfchoon marcus doorgaens de tijdorde in zijne verhalen volge , moet dit evenwel met zekere bepaling verftaen worden. Hy heeft, even als de andere Euangelisten, de gewoonte, dat hy nu en dan zaken byéén voege, welke by elkander behoren , bet zy dat de gevolgen uit voorafgegane dingen by de aenleiding gemeld worden, het zy dat de aenleiding by de gevolgen gevoegd worde.
>—. Vs. 1 -15. vinden wy de genezing van eenen geraekten, en de roeping van levi. /. De genezing van eenen geraekten, naer ziel en lichaem, vs. 1 -12.
Deze gebeurtenis hebben wy reeds aengetroffen, Matth. IX: 1-8.
Het verhael van marcus is breedvoeriger, dan dat van MATTHiEus. Derhalven heeft marcus het Euangelie van matthjjus niet verkort. Zelvs heeft hy verfcheidene byzonderheden, van welke matthsus gene melding maekt.— mattileüs verhaelt deze gebeurtenis buiten de tijdorde, en hecht dezelve aen de roeping van matthsus , en den maeltijd in het huis van den tollenaer, als de voorafgaende aen-
lei-



MARCUS.IL i9
leiding. Hy plaetst derhalven dit voorval later dan het gebeurd is. marcus verhaelt deze zaek wel in de recht» tijdorde, maer voegt 'er tevens de gevolgen by.
f. De omleidende omftardigheden vindén wy vs. 1-4. ft- De genezing zelve, vs. 5-12.
1. Ende (a) na [fommige] dagen , geduurende welke jesus eene omreis gedaen had , door veribheidene vlekken van Oalilea , verg. Kap. L 21-34, is hy wederom binnen de Stad Capernaum gekon en: ende het wiert gehoort dat hy in het huys was, alwaer Hy zijn verbiijv hield, verg. Joh. I: 40.
2. Ende terftont vergaderden [daer] vele menfchen van verfchillenden aert, en met onderfcheidene oogmerken. Er waren niet flechts gemene Capern3ïten , die veel al weinig doorzicht hadden, maer 'er waren ook Pharizeeuwen en Leeraers der wet onder, het zy dat deze juist op dien tijd te Capernaum verkeerden, het zy dat zy ' daer opzettelyk gekomen waren, om van naby naer jesus leer en daden te vernemen. Zommigen kwamen, om van den Heiland geleerd, anderen om door Hem genezen te worden, vergel. Luc. V: 17, nog anderen om Hem te befpieden, en gelegenheid te zoeken om Hem te berispen. De toevloed was ongemeen groot, alfo dat oock fdfs de [plaetfen] ontrent de deure, het voorportael en de gemene itraet , [haer] niet meer en konden vatten: ende hy fprack het woort van het Euangelie tot haer.
3, (b) Ende daer quamen [fommige] tot hem, brengende eenen geraeckten, die door eene beroerte geheel verlamd was, zodat hy noch gaen noch (laen konde, en daerom van vier gedragen wiert.
4. Ende niet konnende tot hem genaken overmits de fchare, ontdeckten fy het dack daer hy was: ende [dat] opgebroken hebbende, lieten fy het beddeken neder daer de geraeckte op lagh.
O) Matth. 9: 1. L«c. 5: 17. C*0 Matth. 9: I. Luc g.' ig. XIX. DEEÊ. B 2



2o MARCUS. II.
Om dit wel te verlTaen, dient men te weten, dat de huizen in het Oosten platte daken hadden, en als men op het dak was, kon men van daer wechgaen, zonder in huis te komen, verhel. Matth. XXIV: 17; ook kon men op bet dak komen, zonder in huis te gaen ; het zy dan langs eenen trap, die buiten aen de woningen was, zo alt zommigen willen, het zy dat men het begrip volge van den Heer shaw, in zijne reis naer Barbaryen, gedaen in het jaer 1727 en vervolgens. — Langs den gemciden buitentrap konde men den geraekten op het dak dragen , en hem door de geopende tichelen naer beneden laten, vermits de woning maer ééne verdieping had. Maer volgens den gemelden shaw, zijn de buizen in het Oosten zo gefteld, dat zy aen den ingang eene gaendery hebben, voorts komt men aen eene grote binneplaets , daer men gewoonlyk merfchen ontvangt, zijnde dezelve onderfcheiden van de vertrekken, welke ter woning voor het huisgezin gefchikt zijn. De gemelde gaendejy is van boven plat, en bezet met eene baluftrade. Op dat plat klimt njen langs eene trap, die digt by de voordeur opgaet. De binnenplaets wordt, voor een gedeelte, met een dekfel, als een zonnefcberm bedekt. Nu kon men den geraekten, langs dien trap, boven op de gaendery brengen, en hem, een gedeelte van het dekfel losmakende, daer door naer beneden op de binnerplaets nederlaten.
Het is waer, men diende nog aen te wijzen, dat de bouwkunde in het Joodfche land gelykvormig ware, aen die op de kust van Barbaryen. Ondertusfchen toont het gezegde genoegzaem de mogelykheid van het gene hier door den Euangelist verhaeld wordt.
5. Ende Jefus haer geloove Ziende en bemerkende, dat de dragers, zo wel als de lijder zelvs, op zijnen almachtigen byftand vertrouwden , feyde op eenen zeer I vriendelyken toon, tot den geraeckten, Sone, uwe : fonden zijn n vergeven.
6 Ende fommige van de Schriftgeleerde, die zo uit de vlekken van Galilea, als van Jerufalem gekomen wa-1 ren, faten aldaer in jbsus tegenwoordigheid, om Hem
te



MARCUS. II. ai
te befpieden, ende overdachten in hare herten, hoe jesus zich da macht kon aenmatigen , om de zonden te vergever.
7. Wat fbreeckt defe man, dachten zy by zich zeiven, aldus [Goif]!aft ri/.gen? (c) Wie kan de fonden vergeven dan alleen (jodt? Hy matigt zich een recht aen , het welke Gode den AÜerhoogften alleen toekomt.
8 Ende de alwetende Jefus terftont in fijnen Geeft bekennende dat fy alfoo in haerfelven overdachten, feyde lot haer met verontwaardiging: Wat overdenckt gy defe dingen in uwe herten?
9. Wat is lichtelicker, te feggen tot den geraeckten , De fonden zijn u vergeven : ofte te feggen, Staet op, ende neemt uw beddeken op, ende wandelt?
10 Doch op dat gy by ondervinding meugt we> ten, dat de Sone des menfchen macht heeft om de fonden op der aerden te vergeven: (feyde hy tot den geraeckten,)
n Ick fegge u, Staet op ende neemt uw beddeken op, ende gaet henen nae uw huys.
12 Ende terftont ftont hy op, volkomen genezen en gezond, ende het beddeken opgenomen hebbende , gingh hy uyt in aller tegen woordigheyt: fo dat fy haer alle ontfetteden, ende verheerlickten Godt, feggende, Wy en hebben noyt fulcks gefien.
Vergel. Matth. IX: 1-8.
//. Vs. 13-15. wordt di roeping van levi verhaeld.
13. (d) Ende hy gingh wederom uyt de Stad Capernaum nae de Galiieefcne zee : ende de geheele
CO PI"alm 3^: 5' ende 5H 3. Jef. 43= 25- CO Matth. 9:  Luc. 5:
XIX. DEEL. B 3



I
22 MARCUS. II.
fchare quam aen den oever tot hem, ende hy leerdefe.
14 Ende voorbygaende faghhy Levi den [fone~] Alphei, den broeder van den Apostel Jacobus, fitten in het tolhuys, alwaer de goederen, welke over de Galileefche zee gevoerd werden , moesten vertold worden . ende feyde tot hem, Volgt my, om my overal en be. ftendig te vergezellen. Ende hy aenftonds, zonder eenige tegenbedenking, opftaende volgde hem.
Deze levi is van matth«us , wiens roeping Matth. IX: 9. verhaeld wordt, wel te onderfcheiden. Deze levi is dezelvde perfoon , die elders lebejeus of judas thaddeus genaemd wordt, vergel. XVIII Deel. M, p. cxi— cxv. Hy werd op dezelvde wijs als matth^us geroepen , ook was hy een tollenaer. Alleenlyk had hy eene hogere bediening, zodat hy een man van meerder aenzien en vermogen ware, dan mattbjeus.
15. Ende het gefchiedde als hy aenfat in deflelVen Levis huys, alwaer ook Maithasus onder de gasten was, dat oocïc vele tollenaren ende fondaren aenfaten met Jefu ende fijne difcipelen: want fy waren vele, ende waren hem gevolgt.
Dit verhael van den maeltijd, welke de Heiland aen het huis van levi gehouden heeft, hecht de Euangelist onmiddelyk door ende aen het vorige: en het gefchiedde, als Hy aenzat in deszelven huis enz. Niet dat dit aenftonds na de roeping van levi zy voorgevallen: want alles te verlaten, om jesus te volgen, en Hem ter zelvder tijd in zijn hui« te onthalen, z:jn twee zeer onderfcheidtne zaken. Ook blijkt het uit Matth. IX- 18, dat jairus tot den Heiland kwam, terwijl Hy bezig was het eten van zijne Leerlingen, tegen de berispingen der Pharizeeuwen , te verdedigen. Nu kwam jairus tot jesus , wanneer Hy wedergekeerd was, uit het land der Gergafenen. Daer uit volgt nu , dat jesus, uit het land der Gergafenen wedergekeerd zijnde, ïich aen dun zeekant te Capernaum opgehouden, en aen het huis van llvi den tollenaar gegeten hsbbe. By deze
63-



MARCUS. II. 23
gelegenheid vielen de gefprekken voor met de Pharizeeuwen , ten dele onder, ten dele na den maeltijd, aen den zeekant , en aldaer kwam jairus tot den Heiland.
lucas zegt Kap. V: 23: levi richtte Hem eenen groten maeltijd aen in zijn huis. Of dit nu een zoort van affcheidsmael geweest zy, aen de overige tollenaren, kunnen wy niet bepalen. Aldaer zat jesus aen, in een groot gezelfchap, met vele tollenaren, bedienden van levi , en met zondoren , lieden van eene losfe en overdadige levenswijs, gelijk ce tollenaers doorgaens waren. Zy waren vele, en waren jesus meerendeels uit nieuwsgierigheid gevolgd.
jp..—. Vs. 18-28. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland zich en zijne Leerlingen, tegen den laster der Pharizeeu.
wen , verdedigd hebbe. f. Den eerften aenval der Pharizeeuwen vinden wy vs. 16, 17. L Den aenval zeiven , vs, 16. • 41* Het antwoord van den Heiland, vs. 17.
16". Ende de boosaertige Schriftgeleerde ende de Pharifeen , fiende hem eten met den tollenaren ende fondaren, feyden tot fijne difcipelen, Wat [is 'f\ onbetamelyk, dat uw Meester zo gemeenzaem is, met het flechtfte flag van menfchen, dat hy met de tollenaren ende fondaren eet ende drinckt ?
17. Ende Jefus \dai] hoorende feyde tot haer, Die gefont zijn en hebben den Medicijnmeefter niet van nooden, maer die fieck zijn. Nu verbeeldt gylieden u zeiven, dat gy gezond zijt, veel beter en heiliger dan andere menfchen. Derhal ven kunt gy niet kwalyk nemen , dat Ik, die de geestelyke Medicijnmeester ben , minder werk maek van ulieden, die waent gezond te zijn, en mijne hulp niet nodig te hebben, dan van de tollenaren en zondaren , die gaerne erkennen willen , dat zy geestelyk krank zijn. (e) Ick de groote Leeraer der gerechtigheid
CO Matth. 9: 13. ende git 31. Luc. 5: 32. ende 19: 10. iTim»
is 15.
XIX. DEEL. B 4



84 MARCUS. II.
en ben niet gekomen om, door het Euangelie, op eene minzame wijs, te roepen rechtveerdige, en hen te bewegen tot bekeering, vermits de rechtvaerdigen de befceerirg niet nodig hebben, en gylieden verbeeldt u zulke rechtvaerdigen te wezen; maer ik ben gekomen om fondaers, die erkennen dat zy op eenen verkeerden weg wandelen , tot bekeeringe te roepen, en de zodanigen zijn, ïie tollenaers.
ff. Den tweeden aenval der Pharizeeuwen, met het antwoord van den Heiland, ontmoeten wy vs. 18-22.
18. (ƒ) Ende de difcipelen Joannis ende der Pharifeen vafteden, ende fy quamen ende feyden to| hem , Watrom vaflen de difcipelen Joannis erde der Pharifeen, ende uwe difcipelen èn vasfen niet ?
joannes de Doper, die thans nog Ieevde in de gevangenis, had zijne Discipelen. Ook hadden de Pharizeeuwen, vooral die Leeraers van anderen waren, hunne Discipelen.
D.a Discipelen van joannes vastten zier dikwijls, naer den geftrengen aert der bediening van den Boetgezant, Mattb. XI: 18 De Pharizeeuwen en hunne Leerlingen wairen opk gewoon menigmalen te vasten, uit kracht van hunne willekeurige inftellif.gen. Thans was het een vastendag, zo zommigen menen, ter gedachtenis der verbranding van den Tempel. De een en de ander verkiaerden dseïom geërgerd te wezen , aen de Discipelen van den liviland, omdat zy niet vastten. Denkelyk waren de Lee*, lingen van joannes, door de Pharizeeuwen, opgezet en asegehitst,
De. Heiland beantwoordt deze vraeg vs. 19,-22. zodanig, dat Hy erkent, dat'zijne Leerlingen de geflrenge levens, w.ijs dei; Discipelen van jojnnes den Doper en van de Phameeuwen, niet saervolgden, maer Hy §eevt 'er eene twee. fcïltii reden van; de eerfte is ontleend van de tijdsomftan-
{ƒ) Matth. 9: 34. Luc, 5^ sa.



MARCUS. II. a5
digheld vs. ig, 20, en de andere van den toeftand zijner Letrliogen , vs. 21, '22.
19. Ende Jefus feyde tot haer, met eene zeer gepaste wedervraeg, (g) Konnen oock de bruyloftskinderen vaften, terwijle de bruydegom by haer is? Soa langen tijt fy den bruydegom by haer hebben , en konnen fy niet vaften.
20. Maer de dagen fullen komen, wanneer de bruydegom van haer fal wechgenomen zijn: ende alfdan fullen fy vaften in defelve dagen.
Het gehele voorfte" is verbloemd, en ontleend van de bmilofun, welke by de Joden doorgaens zeven dagen lang gevie d werden. —- De Heiland wil met één woord zeggen, dat Hy tf at s by zijie Leerlingen tegenwoordig, en dat het dernaWtn voor hun even zo weinig de tijd ware om te vasten, als het voor de fpeelnoten wezen zou, om
geduurtnde de dagen van de bruiloft te treuren Door
zijnen dood en hemetvaert. zou Hy do Discipelen verlaten , en dan zou het voor hun de tijd zijn, om treurig te vasten. Vergelyk onze aenteekeningen by Matth, IX: 16 XVII Deel. p. 167 168
21. Ende ook daerenboven is de tegenwoordige gefteldheid mijner Leerlingen van dien aert, dat zy zulk eene geftrcnge levenswijs geenzins vordere: want, om de zaek met een paar gelyfcenisfen op te helderen , niemant en naeyt eenen lap ongevolt lakens op een oudt kleet: anders fcheurt deffelven nieuwe aengenaeyde lap [yet] af van het oude [kleet], ende daer wort een éigcr fcheure.
22. (h) Ende niemant en doet nieuwen wijn in oudt [leder]i'dcken: anders de nieuwe wijn doet de [ZfsferjTacken berften, ende de wijn wort uytgeitot c , ende de j_/eóferjfacken verderven: maer hieuwen wijn moet men in nieuwe [lederifacken doen.
Dcor deze twee eigenaenige gelykenisfen s leerde de
O) JM» 6s: 5.' 2 Por. in 2. (A) Matth. 9: 17.



26 MARCUS. II.
Heiland, aen den eenen kant, dat zijne Discipelen nog ta zwak waren, om, naer de wijs der'Pharizeeuwen, en de£ Discipelen van joannes den Boetgezart, behandeld te worden , en dat zulk eene geftrenge behandeling, met hunnen tegenwoordigen ftaet, niet overeen kwam; aen den anderen kant, dat ook de Pharizeeuwen en de Discipelen van joannes , volgens hunne grondbeglnfelen, ongefchikt waren, voor het meer verheven onderwijs van den Heiland.
■fff. Hier op volgt de derde aenval der Pharizeeuwen, en de wederlegging daervan, vj. 23-28.
23. (i) Ende het gefchiedde, dat hy op eenen Sabbathdagh door het gezaeyde gingh, buiten op het veld in den omtrek van Capernaum, ende fijne dif° cipelen begoften al gaende aren te plucken.
Het was op eenen Sabbathdag. Lucas noemt het Kap» VI: 1. den tweeden eerjlen Sabbath. — Het was op eenen tijd, dat het graen begon rijp te worden, maer evenwel nog niet gemaeid was. Nu begon de inzameling der granen by de Joden, met den garstenoogst, en eindigde met den tarwenoogst, volgens onze rekening, van het laetst van Mnert, tot het laetst van Mai. Zo de airen, welke de Discipelen plukten, garst geweest is, was het omtrent den tijd van Paesfchen, en zo het tarwe geweest is , was het kort voor Pinxteren.
Zo thans de garstenoogst begon te rijpen, kan het da gewone Sabbath, voor den tweeden dag van het Paeschfeest, geweest zijn, op welken tweeden dag de fiKkel in het koorn geflagen, en de gaev ten beweegoffer aengebracht werd, of de eerfte Sabbbath, na den tweeden dag der ongezuurde broden. — Anderen denken aen den eerften Sabbath van, het jaer. Maer vermits 'er eene tweedeilei jaertelling was, van het Burgeilyk jaer, beginnende met onze maend September, en van het Kerkelyk jaer, beginnende met onze maend Maert, was de eerfte Sabbath van het Burgerlyk jaer
de
(i) Deuter. 23: 25. Matth. ia: 1. Luc. 6: 1.



MARCUS. II. 2?
de eerfle eerfte, en die van het Kerkelyk jaer de tweede eerfte Sabbath. De laetstgemeide viel kort voor Paesfchen in. —. Anderen denken aen den Sabbath , die onmiddelyk voor den Pinxterdag ging, en op denzelven inviel, verg. XVIII Deel. p. 213.
24. Ende de Pharifeen feyden tot hem, Siet, wat doen uwe Discipelen, en gy beftraft hen niet ? waerom doen fy op den Sabbathdagh (k) dat niet geoorloft en is ?
Nergens had God verboden , op den Sabbathdag van het gezaeide te plukken en te eten. Maer de Pharizeeuwen verklaerden, in hunne willekeurige inftellingen, dat de allerminfte bezigheden op den Sabbath ongeoorloovd waren. Het plukken en uitwrijven van koornairen befchouwden zy als een zoort van oogst. Zy hielden daerom de Discipelen voor Sabbathfchenders , en deden tevens een ftilzwijgend verwijt aen den Heiland, dat Hy, zulk eene handelwijs toelatende, betoonde genen eerbied voor den Sabbath te hebben.
25. Ende hy feyde tot haer, Hebt gy noyt gelefen wat (/) David gedaen heeft, als hy noot hadde, ende hem hongerde, ende den genen die met hem [vawfj?
26. Hoe hy ingegaen is in het huys Godts, ten tijde Abjathars des Hoogenpriefters, ende de toonbrooden gegeten heeft, die niemant en zijn geoorloft te eten (m) dan den Priefteren, ende oock gegeven heeft den genen die met hem waren?
Dit geval brengt de Heer jesus zeer gepast by, om het gedrag van zijne hongerende Discipelen te verfchonen, en den las'erenden Pharizeeuwen den mond te floppen, omdat de heiligheid van beide, zo van den Sabbath als van de toonbroden, enkel fchaduwachtig was, verg. XVIII Deel. p. 214, 215.
27. Ende hy feyde tot haer, De Sabbath is ge-
(*) Exod. 20: 10. (I) 1 Sara. 21: 6. (m~) Lev. «4: 9. XIX. DEEL.



2g MARCUS. II.
maeckt om <kn menfche. Dit willekeurig gebod heeft God gegeven , ten nutte van den mensch , op dat de rnensch, na eenen zesdaegfchen arbeid, eenen tijd van nodige rust en verademing hebben zou. De Sabbath is om den mensch, maer niet de menfche om den Sabbath, de met sch is niet gemaekt, om dienstbaer te zijn aen den S'btiath, of dat de Sabbath hem tot eene kwelling wezen zoude.
28. («) So is dan de Sone des menfchen een Hcere ouck van den Sabbath , die de verbindende kracht van dit fchaduwachtig gebod kan doen ophouden, en zijne Ducipelen, in geval van noodzakelykheid, daervan ontflaen.
HET III. KAPITTEL.
2. Kip. III, behelst het vervolg van eenige byzonderheden, -welke, onder het oog der Pharizeeuwen, zijn voorgevallen. —. De genezing van eene verdorde hand, op den Sabbath, en het gene by die gelegenheid is voorgevallen, vs. 1 - 12.
De genezing zelve wordt verhatld, vs. 1-5.
1. (a) J7Nde hy gingh op eenen volgenden Sabbath
wederom in de Synagoge, om den openbaren Godsdienst by te wonen : ende aldaer was een menfche hebbende een verdorrede hant. Het ongemak bepaeide zich tot zijne recbtehand, zodat hy buiten ftaet was, door arbeid zijn onderhoud te verkrijgen, Luc. VI: 6. Zijne rechtehand was , even als een ftuk hout, zonder leven, kracht, of gevoel.
2. Ende zijne bittere vyandc-n, de Schrivtgeleerden en Pharizeeuwen j gingen Ham geduuorig niet loden fchoenen
na,
(rf) Mattb. ia: 8. Luc. 61 5. (a) Matth. 12: 9. Luc. 66.



MARCUS. hl aö
»3, om iets in Hem te vinden, het welk zy berispen moeten; fy namen hem daerom ook tbans waer, of hy op den Sabbath hem genefen foude. op dar fy hem befchuldigen mochten , als eenen Sabbathfcnender, naardien zy, volgens hunne willekeurige infteHingen, beweerden , dat men op den Sabbath gene lijders genezen mogt, of iets daertoe aenwenden, ten zy zy in büjkbaer doodsgevaer verkeerden.
3. Endehy, die nimmer eene gelegenheid, om wel Te doen, liet voorbygaen, hoe zeer Hy het boo.iaerfig opzet zijner vyanden kende, feyde tot den ongeiukkigen menfche, die de verdorrede hant hadde, rijs op vanuwe plaets, Staet op in het midden van deze vergadering, opdat elk u zien kunne. Dusdoende maekte de Heüand aenftake, om den man te helpen.
4. Ende daerom vielen HemdeboosaertigePharise uwen in de reden, zeggende, mag men zo wel op den Sabbath, als op andere dagen , lijders genezen ? Matth. XII: 10. Maer Hy vong deze wijzen in hunne arglistigheid, door hun onder het oog te brengen, dat het genezen op den Sabbath buiten allen twijffel een werk van weldadigheid ware; hy feyde daerom tot haef , gy doet my eene vraeg, welke ik aenftonds volledig zal beantwoorden , maer veYgunt my, dat ik ulieden ook alvorens eene vraeg voorfteüe, Js het geoorloft op Sabbathdagen goet te doen gelijk ik voornemens ben, door dezen ellendigen te he'^en! Ofte quaet te doen, gelijk gylieden voornemens zijt? Is het geoorloovd een menfche te behouden, en uit den nood te redden , zo als ik voornemeus ben , ofte iemand te dooden , zo als uw boosaertige toeleg is, omtrent bïja perfoon ? Zou iemand op eenen Ssbbath nm een fchett) uit het water redden? en zou het dan ongeoorloovd zi'n op eenen Sabbath, eenen ongeiukkigen mömch te helpen' die een voortrtffelyker fchtpfel is? Matth. XII: n\ X2' Ende fy fwegen flille, niet wetende wat zy zouden antwoorden.
5. De Heiland wendde zijne oogen naer alle hoeken van de Synagoge, waer zich Pharizeeuwen bevonden om
XIX, BEUL.



3o MARCUS. IU.
te zien, hoe hunne aengezichten ftonden. Ende als hy* fe met toorne rontom aengefien hadde, zodat zijn heilige afkeer van de geveinsdheid der hatelyke Pharizeeuwen uit zijn aengezicht te lezen ware, met eenen bedroeft zijnde over de verhardinge van haer herte, feyde hy tot den menfche, Streckt uwe hant uyt. Ende hy ftrecktefe uyt, (b) ende fijne hant wiert oogenblikkelyk herftelt , gefont gelijck de andere.
D'W deze genezing werden de Pharizeeuwen zo geweldig ontjloken, dat de Heiland het raedzasm oordeelde, om hunne
■woede te ontwijken, vs. 6-12. f. De verbittering der Pharizeeuwen wordt ons afgeteekend, vs. 6.
6. ( C ) Ende de Pharifeen , die met uitzinnigheid ver. vuld, en als dol waren van kwaedaer tig beid, vergel. Luc. VI: 12, de Synagoge verlatende, en uytgegaen zijnde, hebben terftont met den Herodianen, die de belangen van Herodes en van het hov bevorderden , vergel. Matth. XXII: 16. t' famen raet gehouden tegen hem, hoe fy hem fouden dooden, en met welken fchijn zy Hem, ten dien einde, aen den waereldlyken Richter zouden overgeven.
ff. Dan vermits zijne uur nog niet gekomen was, ontweek Hy de woede zijner vyanden, vs. 7 -1 %.
7. Ende Jefus vertrock met fijne difcipelen nae de Galileefche zee: (d) ende hem volgde een groote menigte van Galilea, van waer het gerucht zijner wonderen zich allerwegen verfpreid had, ende van Judea,
8. Ende van Jerufalem, ende van Idumea, ende [van] over den Jordaen: ende die [van] ontrent
(V)11 Kon. 13: 6. CO Matth. 12: 14* Joh. ioj 39. ende 11; 53. (O Matth. 4: 25. Luc. 6: 17.



MARCUS. III. 3r
trent Tyrus ende Sidon, een groote menigte gehoort hebbende hoe groote dingen hy d'ede quamen tot hem. *
9. Ende hy feyde tot fijne difcipelen, dat een fchipken fteets ontrent hem blijven foude 0m der fcharen wille, op dat fy hem niet en fouden verdringen, en Hy gelegenheid hebben mogt, om wan neer Hy het nodig keurde, in dat fchip te gaen, en daeruit
, het volk te leren.
10. Want hy hadd'er vele genefen , ajfo dat . hem alle de gene die [eenige] qualen hadde-
overvielen. Er was zulk eene menigte van kranken' en de drift, om geholpen te worden, was zo groot dat elk de eerfte wezen wilde. De lijders verdrongen elkander, en vielen jesus als het ware op het Jijv, 0p dat fv hem flechts mochten aenraken. J > 11. Ende de onreyne geeflen als fy hem fagen Vielen in de perfonen , die door hen bezeten wfren' van fchrik voor hem neder ende riepen, feggende ' Gy zijt de Sone Godts, en hebt derhalven macht om ons uit de menfchen uittedrijven.
12. Ende, vermits hy geen getuigenis van de duivelen hebben wilde, geboodt jesus haer fcherpelick dat fy hem niet en fouden openbaer maken, op dat de Pnarizeeuwen niet zouden voorwenden, dat Hy gemeen fchap hield met de duivelen. Ook deed Hy dit zelvdj verbod aen de fchare, omdat Hy gene toejuiching van menfchen begeerde, vergel. Matth. XII; Hö.
— £VT ^' * EuaflS^, hoe de Heiland
zijne Kil Apostelen verkozen hebbe, m het Etutngelie van zijn Koningrijk voort te planten.
1-3. f» Ende hy klom tegen den avond op den bergh, niet verre van de Galileefche zee, om te bidden;
(O Mattb. io: 1. Mare, 61 7. Luc. 61 ij. ende 9: ,. XIX. DEEL,



32 MARCUS. III.
aldaer bleev Hy den nacht over in her gebed, ende als het dag geworden was, vergel. Luc. VI: 12, riep Hy tot hem, uit de genen die hem volgden . die hy wilde, om uit hen zijne XII Apostelen te verkiezen , ende fy quamen tol hem, op den gemelden berg
14. Ende hy fteld'er twaelve, op datfe met hem fouden zijn , niet alleen om oor- en ooggetuigen te zijn van zijne leer en wonderen , maer ook om beftendig in zijn gezeJfchap te verkeeten, en zijnen gemeenzamen omgang te genieten, om daerdoor, tot hunne gewichtige bediening van zijne gezanten, te worden toegerust, ende op dat hy defelve als zijne Rijksboden fuude uytfenden, eerst onder de Joden , en daerna in de gehele waereld, om het Euangelie der zalightid te prediken:
15. Ende om door mededeeiing van wor.dirgaven macht te hebben, de fieckten te genefen, ende de duyvelen uyt te werpen.
16. Ende Simoni gaf hy den [toe]p.aem Petrus.
17. Ende Jacobum den [fone] Zcbedei, ende Joannem den broeder Jacobi, ende gaf haer [toe] namen Boantrges, 't weick is, fonen des dun der s.
18- EndeAndream, ende Philippum, ende Bar* tholomeum , ende Mattheum , 1nae Thomam , ende Jacobum , den [fone] A'phei, ende Thaddeum, ende Simonem Cananittn:
19. Ende Judam ifcariot, die hem oock naderhand verraden neeft.
Nog driemalen vindt men de naemlijst der XIIApostelen, Matth. X: 2-4 Luc; VI: 14 16. Hand. 1: 13, en telkens vindt fflën eenig ondprfcheid in de orde van opgaev. — Kertelyk merken wy flechts het volgende aen :
ï. In het hoofdzakelyke ftemt de rangfehikking é op alle de gemelde plaetfen,overeen, waqreer men de XII Apospelen, in drie viertallen, onderfcheidt. Overal vindt men het eeifte viertal, petrus, tacobus, joakhes, en
Alf-



MARCUS. UÏ. 3|
andreas vooraen, daerop volgt altooi het tweede vier.
Ul philippus bartholomeus, thomas, «J MATTNiEUS j,
er i. ddyk Komen de overige, in het derde viertal, a. Overal beeft petrus de eerfte plaets, niet omdat hy hei eerst geroepen , of de waerdigfte onder" de Apostelen was, maer denkelyk omdat hy het voorrecht hebben zou* om het Koningrijk der hemelen , door de prediking' van het Euangelie, het eerst voor Joden èn Heidenen te openen;
3- Het fchijnt, dat matth*us de XII Apostelen in dië orde rant>fchikke, verens welke zy van je:us zijn uitgezonden, om te prediken; dat lucas hen plaerfe in dië orde, volgens welke zy uit jesus volgelingen, tot het Apostelampt geroepen zijn; dat marcus ook wel de ordé van hunne roeping volge, maer evenwel petrus, jacobus, èn joannes, even als Hand. I; 13, het eerst en voor andreas genoemd hebbe, omdat in deze drie het een en ander aenmerklyk was. 4. Het waren alleen deze d.ie, petrus, jacobus, joannes welker namen de Heiland veranderd heeft, het welk van ouds iets byzonders aenduidde. Trouwens zy waren jesus byzonderfte en meest vertrouwde vrienden , welke Hy b)ven alle de andere, by zekere gelegenheden, alleen by zich nam.
5- De Apostelen kregan thans de macht, óm wonderen te doen, kranken te genezen, en duivelen uit te werpen, vs. 15 zelvs om doden op te wekken, Matth, X: fi. -~' Ondertusfchen was dit vermogen, om won leren ie verrichten, maer voor eenen tijd, en een voorfpel van het gene na jesus verheerlyking zou plaets heabeh , TohX'V: i2. » j •
f. Omtrent elk der XII Apostelen, zullen wy korelyk iets «eggen
NK, De eerfte is petrus. — Hy was geboortig' vün Bethfaida in Galilea, en een visfeher van zijn Band. werk.— Zijn eigen naem was siüon; maer jssüS gav hem den raem van cei-hasj het welk ia.Èei'
XIX. D£Et. £



34 MARCUS. HL
Grieksch overgezet is petrus , en beteekent eenen rotsfteen. Waerfchijnlyk werd by dus vernoemd, om hem te vereeren , naerdien hy een voorname Heen zou wezen, aen het gebouw van Gods' Kerk.
53, De tweede is tacobus,een zoon van zebedeus, geboortig van Capernaum, alwaer hy van de vl»; fchery zijn beftaen vond.
} J. De derde is joannes , die, met zijnen broeder' jacobus, te gelijk geroepen werd. . Deze genoot de zeer byzondere gunst van zijnen Meester, en noemt zich daerom zeer dikwijls den Discipel, •welken jesus liev had.
Deze joannes ontving, even als zijn broeder jacobus, eenen nieuwen naem van boaneeges, dat i», zonen des donders. Waerfchijnlyk heeft de Heiland deze beide dus benoemd, met betrekking tot hunne Apostoliiche bediening, omdat zy zich, met eenen by zonderen yver, tegen de vyanden van het Euangelie verzetten zouden, omdat hunne prediklng, even als de donder, geweld zou doen, op den tegenftand van het ongeloov. —- Van jacobus lezen wy meermalen in de Handelingen der Apostelen , dat by den post van Spreker waernam; byzonder donderde hy, met zijne prediking, tegen de verharde en vleefchelyke Joden. Mogelyk heeft zijn yver en donderende prediking hem , by de vyandige Joden, in den haet gebracht, zodat herodes hem, om de Joden te believen, met het zwaeid gedood heeft. — Wat joannes aengaet, offchoon zijne briefen aen de Christenen niets, dan lievde en zachtmoedigheid, ademen, za! hy evenwel zijne ftem als etnen donder gebiuikt hebben, zo tegen de ongelovigen in het gemeen, als tegen de zulken, die de Godheid van christus lochenden, in het byzonder, gelijk uit zijne fchrivten genoegzaem blijkbaer is.
Vii



MARCUS. 117. 35
"li» De viarde is andreas,mede een isfcher var Beth-
faida, en een broeder van petros, te gelijk met
hem geroepen, nn, De vijfde is philippus, mede van Se-hfaida. -el
te onderfcheiden van philjppui , den Diacon >a
Euatgelist, Hand. VI. 1% De zesde is bartholomeus, waerfchijnlyk dezelvde
met nathanael , Joh. I.
T ?, De zevende is mattth2ejs, die oorfprongelyk etn tolbediende was buiten Cape* ra im.
nn. De achtfte is thomas, waerfcnijnlyk msJe een Ga» lileefche visfcher.
13D. De negende is jacobus, een zoon var alpheus, die gehuuwd was aen maria , de zuster van de moeder des heeren. Deze alpheus was dc-balven de Oom van den Heiland, en had vier zonen ; 'odat jacobus en zijne drie broeders volle neven van den Heiland waren. — Deze jacobus wordt. om hem van den voorgemelden jacobus te ondsrfcheiden, gemearlyk bygenaemd jacobus alphei, ook wel jacobus de kHne of jongere, omdat hy later dan de eers gemelde geroepen is. * \ De tiende is thadoeus, mede een zoon van alpheus, en een broeder van den laetstgenoemden
jacobus.
33, De elvde is simon cananites , waerfchijnlyk dm bygenaemd, ter onderfchciding van simon petrus , omdat hy van Cana in GaUea afkomftig was. Eindelyk was de laetfte de rampzalige van alle menfchen, die zijnen Godlyken Meester verraien heeft , namelyk judas, nair zijne geboodplae-ts Karioth, bygenaemd iskarioth, als of men zeide een man van Karioth. 7. Het waren derhal^en geringe en ongeleerde menfchen," Galileers , visfchers , en tollenaers , welke d«; Heer jesus tot de zeer verhevene bediening van het Apostelfchap verkozen heeft. — Hy had 'er wijze en gewichtige redenen voor, V XIX. DEar.. " Q %



3t5 MARCUS. III.
KN. Opdat het blijken mogt, dat zijn Euangelie en Kr> ningrijk niet door menfchelyke vermogen wsg voorgezet.
33, Oen de vooroordeelen der vleefchslyke Joden tegen ts gaen , en te tonen, dat zijn Koningrijk niet was van deze waereld, dat niet vele wijzen, edelen, •f rijken, maer de armen dezer waereld, van öod verkozen waren.
} 3, Om het krachtdadige der werking van den Heiligen Geest openbaer te maken, d^erin, dat geringe en ongeletterde menfchen, die nimmer in menfchelyke wetenfehappen onderwezen waren, het Euangelie met zo veel kracht van overtuiging predikten.
«1 % Eindelyk omdat, tot de Apostolifche bediening, menfchen vereischt werden , die aen eene harde levenswijs gewoon, en daer door tegen arbeid, moeite, en gevaer gefterkt waren. 8. Maer waarom verkoos jesus zulken heillofen menich , als judas was, mede tot de waerdigheld van het Apostelfchap ? —• Hy had ook hier voor zeer wijze en gewichtige redenen. — Dit gefchiedde voornamelyk, opdat de gezegende Zaligmaker in judas eenen getuige van zijne vlekkelofe onfchu'.d en heiligheid, by zijne vyanden, hebben zoude. Een getuigenis, het welk van des te meerder gewicht en allesbeflisfende is , naerdien judas , benevens de overige Apostelen, alle de geheime verrichtingen van den Heiland wist. Had jesus zich ooit in eenig geval vergrepen, het kon judas niet onbekend geweest zijn, en had hy iets ten nadeele van zijnen Meester geweten, hy zou het zekerlyk aen zijne vyanden geopen. baerd hebben. Maer nu heeft hy, door de kracht der waerheid gedrongen, een merkwaerdig getuigenis gegeven tegen zich zeiven , toen hy wanhopig uitriep: ik heb gezondigd, verradende het onjchuldig bloed.
-. Vs.



MARCUS. 111. 3?
• 20 - 3 5' gee» de Euangelist nog eene proev van 's Heilands gedrag , onder de bitterfte tegenfpraek der Pharizeeuwen.
/. Er viel een hevige redentwist voor, tusfchen den HiU land en de Pharizeeuwen, over de wonderen, welke
Hy verrichtte, vs. 20-30. f. Vooraf gaet eene bepaling van den tijd en gelegenheid, ix. 20, xi.
20. Na de gemelde omreis door het land van Galilea. kwim c*e Heiland weder te Capernaum. Ende fy, jesus en zijne Discipelen, quamen in het huys, alwaer Hy zijn gewoon verblijv had te Capernaum: ende daer vergaderde wederom een zeer grote fchare, alfo dat fy oock felfs (ƒ) niet en konden broot eten, of gelegenheid hadden om het middagmael te houden.
Men moet hier invullen het gene matthjeus verhaeld heeft, Kap. XII: 22, 23; dat 'er een bezetene tot je*us gebracht wierd, die blind en ftom was, dat de Heiland de zen ongeiukkigen genezen heeft, met dat gevolg, dat d* menigte in verbaesdheid uitriep , is deze. niet. de zoon van savid, dat is de messias?
Men ftclle zich dan de gebeurtenis voor op deze wijs
De gemelde lijder werd in het huis gebracht, alwaer de Heiland binnen Capernaum zijn gewoon verblijv had, In dat huis bevonden zich, behalven jesus en zijne XII Apos. telen, ook Pharizeeuwen en Schrivtgeleerden, voor welken de deur niet gefloten werd, om hun geen misnoegen te geven. Zodra de lijder wonderdadig herfteld was, ging hy naer buiten , en vertoonde zich aen de fchaer. Dit had zo veel invloed op de menigte, dat zy jesus voor davids zoon, dat is voor den messias uitriepen. Hierop drongen 'er zeer velen, zommigen zelvs wat ruuw en woest, op de deur, om mede in huis te komen,en den wonderdoerden jesus van Baby te zien en te horen.. Zo doende laet het ziqh ge-
(ƒ) Mare. 6: 31. XIX, DEIi, e 3



38 MARCUS. III.
makkelyk begrijpen, dat de Heiland en zijn gezelfchap ver^ hinderd fierder het middagmael te houden.
21. Ende als de gene die hem beftonden, [dit] hoorden, gingen fy uyt om hem vaft te houden: want fy fey ien , Hy is buyten fijne finnen
Deze woorden zijn eenigzins duister. — Doorgaens vat men het op, als of de nae.'tbeftaanden van den Heiland zouden gezegd hebben: Hy is buiten vjne zinnen. Zommigen wrtalen het, om 'er eenen draeglyfeen zin aen te geven: Hy i< flmuw, even van de reis gekomen, is Hy zeer ver. moeid, en, vermits Hem de gelegenheid benomen is om het middagmael.te houden, is Hy flaeuw van honger en afmatting.
Dan de oorfprongelyke woorden, welke de Onzen hebben overgezet de geren die Hm beftonden, vertale men liever, zy die by Hem waren, zijne Leerlingen namelyk. Deze hielden den Heiland vast ., omdat zy, de boosaertige Pharizseuven namelyk, Z'iden: Hy is buiten zijne zinnen, hy is niet wet by het hoofd, hy is bezaten. Eenigen van zijne Discipelen , aen dit hatelyfc gerucht lichtvaerdig geloov gevende, hielden den Heiland vast. — Die opvatting ftrookï ©Dgemeen wel , met het verband van zaken , daer test» dezen laster nadrukkelyk wederlegt, vs. 23-30, byzonder inet de aenteekening van den Euangelist, vs. 31.
ff. De Heiland wederlegt de boosaertige lastering der Pharizeeuwen , vs. 22 - 30. L De lastering van deze booswischten vinden wy vs. 22.
22. Ende de Schriftgeleerde van den Pbarizeeuwfchan aenhang, die van Jerufalem afgekomen waren, om jesus lagen te leggen, en zich thans by Hein in het zsh'rie huis bevonden, feyden, (g) Hy heeft een zeer gemeen2aem verkeer met Beëlzebul, den opperden van feat Kr.cïogrijk der duisternis, de Vorst van alle de bofe g&ssteo woont in hem, en werkt doorhura, ende door da verborgene kracht» welke hera door den overften
der
(f} BttttS). V 84* «K*9 «a «*. tu& tu is» i<& S; 43.



MARCUS. UI. 39
der duyvelen veWeend wordt, werpt hy de duyvelen uyt, verg. Ma.th. XII: 24.
Ij. De verantwoording van den Heiland ontmoeten wy vs. 23-30» *. Hy weierlegt dien laster, op eene bondige en nadrukkelyke wijs, vs. 23-27. $. Uit de onbejlaenbaerheid der zake zelve ,vs. 23-26". JS- Dairuit, dat men eene meerdere macht bezitten moet, dan de Satan, zal men hem fnuiken, vs. 27.
23. Ende haer tot hem geroepen hebbende, (h) feyde hy tot haer in gelijckeniffen, Hoe kan de fatan den fatan uytwerpen ? en dit zou werkelyk gefchieden, indien ik, door behulp van Beëlzebul, de duivelen uitwierp. Welk eene ongerijmdheid ! Zou de opperfte der bofe geesten eerst moeite doen, om eenen memcn in zijne macht te krijgen, door eenen van zijne onderhori ge geesten in hem af te zenden, en hem dan die ingeno men woonftede wederom doen verlaten ? Zou dan de eene duivel zich vyandig tegen den anderen aenkanten ? Waerlyk dan zou Beëlzebul dwaes genoeg zijn, om tot omkeerirg van zijn eigen Rijk te arbeiden.
24. Ende indien een Koninckrijck tegen hemfelven verdeelt is , het zy dat Overheden en onderdanen tegen elkander «rijden, het zy dat de onderzaten, door verdeeldheden en partyfchappen in elkanders ingewanden wroeten, fo en kan dat Koninckrijck niet beftaen.
25. Ende indien een huys tegen hemfelven verdeelt is, zodat of de echtgenoten onder elkander, of de Ouders en de kinderen, of de kinderen onder elkander, in vyandfchap leven, fo wordt het algemeen belang verzuimd, alles moet fpoedig vervallen, en alsdan kan dat huys niet beftaen.
26. Ende indien de fatan tegen hemfelven op-
(*} Matth. 12: 45. XIX. DEEL. C 4



40 MARCUS. HF.
flaet, ende verdeelt is, en zijne eigene dienaren te» ftrijdt, fo en kan hy niet beftaen, maer zijn Koningrijk heeft eeriang een eynde.
27. (i) Daer en kan niemant in eens ftercken huys ingaen ende fijne vaten of kostbaerheden ontrooven, (£) indien hy niet eerft den ftercken binde: ende alfdan fal hy fijn huys berooven. Maee daertoe moet hy eene meedere macht bezitten, dan die fterke, Indien ik derhal ven niet eene meerdere macht bezat, tjaa de Satan , zou ik hem zijne bezittingen niet onttrekken kunnen, gelijk gylieden voor uwe oogen ziet, dat ik doe. Uit het gene ik aen de bezetenen doe, welke de Satan ia zijne bezitting genomen had, moet gy befluiten, dat wy beide gefiageoe vyanden zijn , en dat ik een verhevener vermogen bezit, door het welk ik de duivelen uitwerp.
** By deze gelegenheid deed, de Heiland eene zeer nadrukkelyk& •waerfchouwing aen de Pharizeeuwen, vs. 28-30. 5. De waerfchouwing vinden wy vs. 28, 29. 55, Watrover de Euangelist eene aenmerking maekt, vs. 30.
28. Voor waer ick fegge u, met allen dien nadrukkelyken ernst, welken het gewicht der zake vordert, (/^ dat alle de fonden, van welken grouwzaman aertook, hoe groot en zwaer zy wezen mogen, den kinderen der menfchen fullen vergeven worden , ende allerley lafteringen daer mede fy fullen gelaftert hebben. Van alle zonden , zelvs van Godslastering, is vergeving bjj, den throon der genade te verkrijgen, in geval van boetvaeivdigbeid.
<sp. (m) Maer fo wie gelaftert fal hebben tegen dm JHteyligen Geeft, die en heeft geen vergevinge ia der eeuwigheyt te wachten, maer hy is fchul-
digh. des, eeuwigen oordeels 3 verg. Matth. XII;
3»1! 3 3.*"
30. èflb
Jéö »« *9; ft) Col. 95 is, ci) 1 S»m- 21



MARCUS. III. 4r
30. Aen zulk zoort vas onvergeevbare zonden maekten. zich thans de Pharizeeuwen fchuldig. Zy verhardden zich tegen de blykbaerfte bewijzen van jesus eeuwige Godheid, en fchreven de verbazende wonderen , «>elke Hv door zijn Godlyk Alvermogen verrichtte, aen den opperft-i der bofe geesten toe. Want fy feyden, Hy hetft etjien OJ reynen geeft, door den invloed van dien geest doet by djze krachten, en heerscht hy over de andere duivelen.
1/^ By wijs van unhangfel , verhaelt de Euangelist, hoe de Hetlaru zich door zijne bloedverwanten , ait tusfchen beide kwamen om Hm te fpreken, niet liet aftrekken van het werk, waer in Hy thans bezig was, vs. 31-35.
31. («) So quamen dan fijne broeders of bloedverwanten, ende Maria fijne moeder: ende buyr.en aen de deur ftaende, vermits zy, wegens het gedrang der fchare, niet konden binnen komen, fonden fy tot hem eene boodfchap, ende riepen hem.
32. Ende de fchare fat rontom hem, en gav Hem bericht van de aenkomst zijner bloedverwanten , ende fy feyden tot hem, Siet, uwe moeder ende uwe broeders daer buyten foecken u.
33. Ende hy antwoordde haer, feggende, Wie is mijne moeder , ofte mijne broeders ? niet uit minachting of lievdeloosheid, maer om aen te wijzen, dat zijn werk omtrent de zulken, welke Hy voor zijne geestelyke maegfchap hield, Hem voor als nog verbood, om van daer te gaen.
34. Ende rontom overfien hebbende die om hem faten , om zijne leer aen te horen , feyde hy, Siet mijne moeder, ende mijne broeders. Deze zijn my even zo waerdig als miji.e maegfchap ; hunne belangen vorderen, dat ik het werk, waerin ik thans bezig ben, niet iaet varen , en daerom moet men my niet verhinderen, maer wachten tot gelegener tijd.
00 Match, ia: 46, Luc. 811> ^IX, DEEL. Q I



42 MARCUS. III.
35- 00 Want fo wie mijne leer gelovig aenneemt, en daerdoor den wille Godts doet, die is mijn broeder, ende mijne fufter, ende moeder, in eene geestelyke betrekking.
HET IV. KAPITTEL.
6. Kap. IV—IX. bericht dt Euangelist zeer uitvoerig, hoe de Heiland zich, in den verderen voortgang zijner bediening,
onaengezien den laster zijner vyanden , gedragen hebbe. i. Kap. IV: 1-34- geevt marcus vcrfcheidene gelykenisJen op, welke de Godlyke Leeraer, ter nadere verklaring van de natuur zijnes geestelyken Koningrijks, heeft uitgefproken. émm. Eerst wordt de plaets, met de overige omjiandigheden, ae> gewezen, vj. i, 2, «._-, Daerop volgende gelykenisfen zelve, vs. 3-12. /. Van eenen zaedzaeier, vs. 3-15. f. De gelykenis zelve vinden wy vs. 3-9. ff. De verklaring daervan, vs. 10-20. fff. Hierop volgen eenige leerzame fpreuken, vs. 21-25. Van het zaed in den akker, vs. 26-29. ff f. Van het mostertzaed, vs. 30-32. rn't ' De Euangelist voegt 'er eene aenmtrking by, *»• 33» 34-
X. (a) p^Nde, nadat jesus een weinig had uitgerust, begav Hy zich naer den zeekant, tegen den avond ; hy begon aldaer wederom tot de vergaderde menigte te fpreken , om hen te leeren ontrent de zee: ende daer vergaderde een groote fchare by hem, alfo dat hy in het fchip gegaen zijnde, het welk
aen
(0) Job. 151 14. s Cor. 5: «5, 1?. («) Matth. 13: 1. Luc. 8: 4*



MARCUS. IV. 4j
aerr den oever lag, om des te beter gehoord en minder belemmerd te worden, nederfat op de zee: ende de geheele fchare was op het lant aen den oever van de Zee, zeer verlangende om zijne prediking te horen.
_ 2. Ende hy leerdefe vele dingen door gelijckeniffen en zinbeeldige voordellen , gelijk de Leeraers in het Oosten gewoon waren, omdat zy het onderwijs aengeaaem maken, en zeer gefchikt zijn, zo om het geheugen te verfterken, als om eenen dieperen indruk op de gemoederen te maken. Zijne eerfte gelykenis ontleende Hy van eenen zaeier. Denkelyk wai het thans de zaeitijd, zodat Hy op de akkeren, welke aen den oever der Galileefche zee geitgen waren, eenen landman zag, die bezig was met z-aeien Althans de Heiland was-doorgaens gewoon, zijne gelykecisfen uit voorkomende omftandigheden te ontlenen; ende hy feyde, by deze gelegenheid, in fijne zinbeeldige leeringe tot haer,
3. Hoort toe, Siet, een zaeyer gingh uyt in zijnen akker, om granen te zaeyen.
4. Ende het gefchiedde, terwijl die landman bezig was tri het zaeyen, dat het een [deel zaets] viel by den wegh, op een hardbetreden voetpad, ende de vogelen des hemds quamen, ende aten het op, vermits het geheel bloot lag.
5. Ende het ander viel op het fteenachtige, daer het niet veel aerde en hadde, om genoegzame wortelen te maken, ende het gingh terftont welig op, om dat het geen diepte van aerde en hadde, en de warmte, door de terugkaetfing op den harden grond des te groter was.
6. Maer als de fonne opgegaen en op het hoogst geklommen was, fo werd de hitte verfchroeiende; daerom is het groen verbrandt geworden, ende om dat het, uit gebrsK van genoegzame aerde , geenen wortel en ook gene behoorlyke vochtigheid hadde , fo is het verdorret.
7. Ende het ander deel van het gezaeide viel in zulke plae-rfen, alwaer de doornen en distelen derzelvet ftof>
XIX.



44 MARCUS. IV.
zaed in het wilde gedrooid hadden, ende de doornefï wieffen op, ende verftickten bet felve, ende het en gaf geen vrucht
8. Ende het ander deel van het gezaeide viel in de goede wel toebereide aerde; daer groeide het voorfpoedig op , ende tot rijpheid gekomen zijnde , gaf het vrucht: die opgingh ende wies, ende het een droegh dertigh , ende het ander tfeftigh , ende het ander hondert [vont],
9< Ende hy feyde tot haer, Wie ooren heeft om te hooren, en begeerig li om te leren, die hoore met opmerkzaemheid naer de voorgedekte gelykenis , en overdenke aendachtig de verheven zedenles, welke daerin ligt opgefloten. Die lust heeft, om gewichtige waerheden te leren, en deze gelykenis oplettend nadenkt, kan 'er ligtelyk den zin van treffen,
10. (b) Ende als hy nu de fcharen van zich gelaten had, en alleen was, de gene die ontrent hem [waren] en Hem geduurig vergezelden, te weten die naderhand de LXX Discipelen geworden zijn, met de twaelve, die tot het Apostelfchap geroepen waren, vraegden hem nae de beteekenls en het oogmerk van de gelijckeniffe.
11. Ende hy feyde tot haer, (c) Het is u, en allen die mijne leer gelovig aennemen gegeven, en door de Godlyke genade vergund te verftaen de verborgenheyt des Koninckrijcks Godts, en de zeer verhevene ieerdukken van het Euangelie, welke de reden, aen zich/ zelven gelaten, nimmer zou ontdekt hebben, (d) maer den genen die buyten zijn, en tot mijn beftendig ge zelfchap niet behoren, gefchieden en worden alle defe dingen voorgefteld door gelijckeniffen , omdat zy mijn vorig allerduidelykst onderwijs ongelovig verworpen hebben.
12. (*) Op dat fy fiende fien, ende niet en be*
mereken,
( rb) Matth. 13! io: Luc. 3: o. fc) Matth. ut 25. 2 Cor. 2: 141 2 Cor. 3: 14. (O Jet". 6: 9. Matth. 13; 14. Luc. 3: ie. JoJh
«2: 40» Hand, 281 2$. Rom. 11: 8,



MARCUS. IVJ 4jt
mercken; ende hoerende hooren, ende niet en verftaen : op dat fy haer niet t'eeniger tijt en bekeeren, ende haer de fonden vergeven worden.
De Heiland haelt hier de Godfpraek van jesaia aen, Kap. VI: 9,10.—- Het oordeel der verharding, het welk door den Propheet bedreigd wordt , zou eerst in vollen nadruk over de Joden komen, na de verhoging van Christus , wanneer zy de prediking der Apostelen hardnekkig verworpen hadden. Evenwel zag men 'er, ten tijde van 's Heilands verkeer op de aerde, reeds de beginfelen van, en in zo ver heeft Hy hier deze Godfpraek met het hoogfte recht aengehaeld. Men zie de gelykluidende plaets Matth. XIII: 13-15, XVIII Deel. p. 247, 248.
13. Ende hy feyde tot haer, En weet gy de beteekenis en het oogmerk van defe gelijckenifie niet? Ende hoe fult gy dan alle de overige gelijckeniffën verftaen? Vermits gy lieden, mijne Discipelen, volvaerdig zijt, om mijne leer aendachtig te horen, zal ik u den verborgenen zin der voorgeftelde gelykenis nader verklaren. Zy vertoont de verfchillende uitwerkfelen der Euangelieprediking . by menfchen van onderfcheidene karakters.
14. (ƒ) De zaeyer, van welken ik gefproken heb, [is of beteekent den genen, die] het Euangelie predikt en het woort zaeyt, in den akker van de gemoederen der menfchen.
15. Ende defe zijn, die by den wegh [bezaeyt worden} , daer in het woort gezaeyt wort. Het zaed, het welk op het hardbetreden pad valt, vertoont de prediking van het Euangelie by zulke menfchen, die het Euangelie onachtzaem horen, zonder het zelve te verftaen of na te denken; ende als fy het gehoort hebben, fo komt de fatan, die 'er zich altoos op toelegt, om menfchen te verderven, terftont, ende neemt het woort wech, 't welck in hare herten gezaeyt was, maer genen indruk op het hart gemaekt had. Binnen korten tijd blijvt 'er niets meer van overig, even als het zaed, het
Cf) Matth. 13.- 19,. Luc, 8: II. XIX. CEEL,



46 MARCUS. IV.
welk op den harden weg gsvallen is, fchielyk verftrooid riekt.
16. Ende defe zijn defgelijcks, die op de {beenachtige [plaetfen'] bezaeyt worden : welcke als fy het woort geiiuort hebben, terftont het felve met vreugde ontfangen.
17. Ende en hebben geenen wortel van overtuiging en lievde tot de waerheid in haer'elven , maer zijn flechts voor eenen tijt met het Euangelie opgenomen. Daer na als verdruckinge ofte vervulginge komt om des woorts wille, fo worden fy tenlont ge-ergert. Het gaet met de prediking van he Euan. gelie by zulke menfchen, even als me het zaed, het welk op eene fteenrots gevallen is. In den beginne zou men zich vry wat goeds van het geloov dezer menfchen beloven , maer wanneer zy aen vervolging, om de belydenis van het Euangelie, onderworpen worden , ziet men zeer fpoedig, dat hun geloov niet op eenen «enoegzamen grond van hartelyke overtuiging gevestigd ware.
18. Ende defe zijn, die in de doornen bezaeyt worden: [namelick] de gene die het woort gezet, telyk hooren.
ip. (g) Ende de forgvuldigheden over de dingen defer werelt, ende de v<rltydinge des rijekdoms, ende de begeerlicki-'eden ontrent de andere uidelyke dingen, in het bart inkomende, verfticken ds kracht van het woort, ende het wort onvruebtbatr. De goede indrukken, welke de prediking van het Euangelie by zommige menfchen m^ekt, worden verdoofd door de aerdfche zorgen, en de bekommeringen over de ujddyke belangen , even als het goede zaed door de doornen verflikt wordt.
20. Ende defe zijn, die in de goede aerde bezaeyt Zijn, by welke het geestelyk zaej van het Gorllvk woord in eene vruchtbare aerde valt, welcke net wo'irt van het eeuwig Euangelie met blijdfchap, eerbied, en belangde-
ming
(g) Matth. iy. 23. Mare. 10: 23. Luc. 18: 24. 1 Tim. 6: 9.



MARCUS. IV. 47
ming hooren, ende gelovig aennemen, ende de zulke dragen vruchten van deugd en heiligheid, in onderfcheidene maet, het eene dertigh, ende het ander tfeftigh , ende het ander hondert [vout].
Zo onderfcheiden zijn de gevolgen der zaeijing, even 20 verfchillende is ook de uitflag der Euangelieprediking by onderfcheidene menfchen.
21. (A) Ende hy feyde tot haer, Komt oock de keerfe en wordt zy daertoe opgedoken , op datfè onder de koornmate ofte onder het bedde in eene flaepkamer gefett worde ? immers neen, dan zou de kaers aen het oogmerk niet beantwoorden, en geen het minde nut aenbrengen. [Is 't] niet, dat men eene kaers neemt en aenfteekt, op dacfe op den kandelaer gefett worde, om het licht te geven aen allen, die in het ver. teek zijn? Even zo moet ook gylieden, mijne Apostelen, het licht van het onderwijs, het welk ik u geev, niet verbergen , maer het zelve voor de geheele wsereld latea fchijnen, en mijne leer allerwegen verbreiden.
22. (O Want daer en is niets, in de geheimzinnige gelykenisfen, welke ik voordel, verborgen, dat niet ter gefchikter tijd aen de gehele waereld geopenbaert en fal worden : noch daer en is niet gefchiet [om] verborgen [te zijn], maer op dat het ter zijner tijd voor allen in 't openbaer foude komen.
23. So yemant ooren heeft om te hooren, en begeerte om gewichtige waerheden te leren , die hoore naer mijn onderwijs met de behoorlyke aendacht.
24. Ende hy feyde tot haer, Siet en overdenk wat gy hoort, zoekt het te verdaen, en in uw geheugen te bewaren, op dat gy 'er in volgende tijden nut van hebben moogt. (*) Met wat mate gy metet, fal u gemeten worden; elk zal behandeld worden, volgens de rechtvaerdige wet der wedervergelding; hoe gy meer vlijt
O ) Matth. 5: 15- Luc. 8: 16. ende Ui 33. r» Teb 12. Matth. 10: 26. Luc. 8: 17. ende lil 2. (k) Matth. 712. iuc. fc 38*
XIX. DEEL.



48 MARCUS. IV.
aenwendt, om mijne leer wel te verftaen, en aen anderen mede te deelen, hos groter miet van kennis gy ook voor u zeiven ontvangen zult; ende u die aendachtig en met vrucht hoort, fal [meer] kennis en doorzicht in gees. telyke zaken toegelegt Warden.
25. (/) Want fo wie gaven en vermogens heeft* en daervan een goed gebruik maekt, dien fal nog meer gegeven worden: ende wie nitt of weinige gaven en vermogens heeft, en'er geen nuuig gebruik vanmawtt; van dien fal ook het weinige genomen worden oock dat hy heeft.
Vs. 21-25. voegt de Euangelist ettelyke leerzame fpreuken by één, welke de Heiland, by deze en andere gele-» genheden, heeft voorgefteld.
26 Ende hy feyde eene andere gelykenis. Alfoo is het met het Koninckrijck Godts, met dat geestelyk Rijk gelegen , het welk ik als de messias zal oprienten, gelijck in het Rijk der natuur. Niets gefchiedt op éénen fprong , maer langzaem en by trappen. Het is even als of een menfche het zaet in de aerde wierpe:
27. Ende, zonder zich daerover verder te bekommeren, [voorts] des nachts onbezorgd fliepe ende des mor" gens opltjnde, de ééne nacht ende dagh voor* en de andere na, wetende dat zijne verdere zorg niet baten kan, maer dat hy flechts met geduld wachten morfu, tot dat het zaed opitoiiie, en ter zijner tijd vruchten drage; ende hy .zag vervolgens, dat het zaet uytfprote, ende langh wierde, hy deed 'er verder niets aen, zo dat hy felve niet en wifte hoe de natuur in dit geval werke.
28- Want de aerde, waerin het zaed gelegd is, brengt zonder menfehelyke hulp, door Gods vruchtbaermake den zesen, van felfs vrucht voort: eerft het kruyt, daer na de are, daer na het volle koorn in de are.
29. Ende als de rijpe vrucht [haer] voordoet en vertoont, dan begint eetst weder het werk van den
Land-
(.) Mattb. 13: 13. ende 35: 19. Luc. 8: 18. ende 19: 26.



MARCUS. IV. 4a
Landman; terftont fendt hy den fickel daer in, om dat de oogft daer is.
Gelijk in het natuurlyke, alzo gaet het ook in het gees» telyke. De landman verbeeldt de Leeraers. Deze kunnen niets meer doen, dan het zaed van het woord in de harten der menfchen zaeien. De vruchtbaerheid en de zegen hangt alleen van God af. Het geloov fchiet allengskens en meestentijd ongemerkt wortelen in het hart, het wast lang» zamerhand, en vertoont ten laetften de aengename vruchten van deugd en godzaligheid.
30. (;«) Ende hy feyde, Waer by fullen wy het Koninckrijck Godts, en de uitbreiding mijner Kerke, door de gehele waereld, vergelijcken ? ofte met wat gelijckenifle fullen wy het felve gelijcken?
31. [Namelick] het geestelyk Koningrijk, het welk ik op aerde ftae te vestigen, mag eigenaertig vergeleken worden by een moftaertzaet, het welcke, wanneer het in de aerde gezaeyt wort, het minfte is van alle de zaden die op der aerden , immers in het Joodfche land, bekend [zijn], en plegen gezaeid te worden.
32. Ende wanneer het gezaeyt is, gaet het op ende . wort het meefte en grootfte van alle de moeskruyden , ende maeckt zomtijds, tot eenen aenmerk&Iyken boom gewasfen, groote tacken, alfo dat de vogelen des hemels onder fijne fchaduwe konnen neftelen. Even zo zal ook mijn geestelyk Koningrijk, uit zeer geringe beginfelen , voortkomen, en zich fpoedig uitbreiden over de gehele aerde.
33. («) Ende door fulcke gelijckenilTe vele, fprack hy haer, die thans op den oever der Galileefche zee ftonden, het woort, nae dat fy het hooren konden. Hy fchikte zich, in deze gelykenisfen , naer de vat. baerheid zijner horeren. Evénwel verftonden zy zijne me. ning niet, en, omdat zy 'er Hem niet naer vraegden, verklaerde Hy zich ditmael niet nader.
34. Ende fonder gelijckeniffen en fprack hy
O) Mattb. 13: 31. Luc. 13: ig. O) Matth. 13: 34, XIX. DEEL. D



5o MARC U S. IV.
haer op dezen dag niet: maer hy verklaarde alle9 fijnen difcipelen in 't byfonder, die Hem om nadere onderrichting verzochten.
2. Kap. IV: 35-— V: 20, verhaelt de Euangelist, hot dt Hei'and zich naer het land der Gaiorenen begeven , met het gene Hy , zo op de reis, als in het gemelde land, vcticht heeft.
—-. Op de reis deed Hy een verbazend -wonder , in het Jlillen van eer en gweiligen ftorm, Kap. IV: 35-41. (, De Ew gelist verhaelt de voorbttnder.de omftandigheden, vs, 35-38. //. H t wonderwerk z:lve f vs. 39. - Dj uiiwerkfelen daervan, vs. 40, 41.
35. (0) Ende de Godlyke Leeraer was verfcheidene dagen bezig, om tot de zaemgevloeide menigte, door leerzame gelykeuisien , te fpreken, verg. Luc. VIII: 22. Op den laetften nu van die dagen, liet Hy de fchaer van zich gaen, en begav zich naer het huis, alwaer Hy binnen Capernaum zijn intrek genomen had, verg. Matth. XIII: 36; op denfelv^n dagh, als 't nu avont geworden was, begav Hy zich met zijne Discipelen wederom naer den oever. Spoedig verzamelde aldaer wederom eene zeer grote fchaer. Mier, feyde hy tot haer , tot zijne Discipelen namelyk, Laet ons overvaren aen d'ander zijde van de Galileefche zee.
36. Ende fy , de fchare op den oever gelaten hebbende, namen hem mede, gelijck hy in het fchip was; zonder eenigen toeftel tot die reis te maken, of iets voor hunnen Meester en voor zich zeiven te bezorgen, voeren zy aenftonds af, met dat zelvde fchip, uit het welk de Heiland gepredikt had , verg. vs. 1; ende daer waren nogh andere fchipkens met hem , in welke zich verfcheidene menfenen begeven hadden , ora Hem te volgen.
37. Ende
(0) Mttth. 8: 23. Luc. 8. 22.



MARCUS. IVï st
37. Ende daer wiert des nachts, terwi/i zy midred Op het Galiitefche meir waren. een groote ffcorm van wint: ende de baren floegtn over in het fchip, alfo dat her nu vol wiert, en 'er niets anders dan fehipbran;- te wachten ware.
38. "'ride jfsus was onder dat alles geheel onbekommerd, hy wss tn het achierfchip, flapeno'e zter gei rust op een oorkuffen, vermits Hy, door de bezigheiden van dtm dag, vermoeid was; ende zijne Dfccipelen waren des 'e meer bövnesd, fy weckten hem op, ende feydtn in de uiterfte verlegenheid tot hem, Metfter, tn bekommert het u niet dat wy vergaen t wy zijn in eer. oogenfchynlyk gevaer, om alle jammeriyk om te komen; zult gy u van uw wonderdoend Alvermogen nier bedienen . waervan wy reeds zo vele proeven ga. zien hebben, om fchip en volk te redden ?
39. Erde hy opgeweckt zijnde (p) beftrafte den wint , ende ft.yde door zijn almachtig bevel tot de Woedende zee, gy wind Swijgt en gaet liggeh, en tot de zee, weeft bedaerd en ftille: ende de wint gingh liggen, ende daer wiert groote ftilte, zodat de zje fpoedig effen baer wierd.
40; Ende hy feyde tot haer, tot de Discipelen, dié met Ht-m in het fchip waren, Watzijt gy foo vreefachtigh? Hoe en hebt gy geen geloove? fielt gy'zo weinig vertrouwen op de Godlyke voorzorg?
41. Ende fy , die in de andere fcheepkens waren, vreefden met groote vreefe, ende feyden tot malkanderen , Wie is doch defe, welk een verheven perfoon moet Hy wezen, dat oock de woedende ftorm wint ende de omituimige zee htm gehoorfaem zijn, zodat zy, enkel op zijn bevel, óogenblikkelyk bedaren?
C/0 Job 2ös 12. pf. 29. Jef. 51: 10.



58 MARCUS. V)
HET V. KAPlPTEt.
. Aen de Overzijde van het Galïleefihe meir gekomen zijt> de, vs. 1-17. deed de Heiland een verhazmd wonder. /. Het wonderwerk zelve vinden wy vs. 1- j 3. //. De uitwerkfelen daervan, vs. 14-17.
1. (a) J^Nde fy quamen over op d'ander zijde
der Galileefche zee, in het lant der Gergafenen, verg. Matth. VUL 28, anders genaemd het land der Gadarenen, omdat Gadara daervan de hoofdftad waj.
2. Ende fo ais hy uyt het fchip gegaen was, terftont ontmoetede hem uyt de graven een menfche met eenen onreynen geeft.
Deze bezetene was gewoon zich in de graven, welke rondom de gemelde Stad gelegen waren , te onthouden. Volgens het bericht van matthteus, Kap. VIII: 28, waren 'er twee zulke ongelukkige menfchen. marcus fpreekt maer van éénen, omdat het deze was, die alleen tot den Heiland het woord voerde.
3. Dewelcke [fijne7] wooninge en verblijv doorgaens in de graven en dergelyke akelige plaetfen hadde. Hy deed den menfchen , zo boosaertig was hy, op den weg veelerlei overlast, ende niemant, zo tomeloos was zijne woede, en konde hem binden, oock felfs niet met ketenen, welke hy wist los te rukken.
4. Want hy was menigmael met boeyen ende ketenen gebonden geweeft, ende de ketenen waren van hem in ftucken getrocken, ende de boeyen verbrijfelt; ende niemant was machtigh om hem te temmen.
5. Ende
O) Matth. 8: 28. Luc. 8; aC.



marcus. v. j3
5. Ende hy was altijt nacht ende dagh on de eenzame bergen ende in de graven, en dergelyke akelige plaetfen, onophoudelyk, met een allerakeligst geluid roepende ende flaende hemfelven met fleenen Met één woord , hy was in den allerakeligften toeftand in welken een mensch, door de bofe geesten, zou kunnen gebracht worden.
6. Als hy nu Jefum van verre fagh, liep hv f>?], ende aenbadt hem, zich eerbiedig aen zijne voeten nederwerpende.
7. Ende de duivelen, die in dezen ongeiukkigen gevaren waren, bemerkende, dat jesus hen wilde uitdrijven zochten dit voor te komen: want de rampzalige lyder door' tje bofe geesten beftuurd, met een groote ftemme'roepende , feyde hy , Wat hebbe ick voor als noff met u ye aoen\\ Jefu, gy Sone Godts des Allerhoogden ick befweere u by Godt, dat gy mv niet en pijniget. &y y
8. (Want hy feyde of had gezegd tot hem, Gv S^''^ ™ d^ ongelukkiger!
9. Ende hy vraegde hem, Welck is uw naem? op dat de omftanders bemerken zouden, hoe groot zijné macht ware, daer Hy zelvs eene verbafende menigte van bofe geesten bedwingen konde; ende hy antwoordde feggende. Mijn naem is Legio, ik mag wel by een talrijk Legioen der Romeinen vergeleken worden- want wy zijn vele. ' 1
io Ende hy badt hem feer, dat hy haer, zo zy toch den ongeiukkigen lijder verlaten moesten, buvten dat lant niet wech en fonde. W ï "
n. Ende aldaer, op eenigen afftand, aen de bergen was een groote kudde fwijnen weydende
12. Ende alle de duy velen baden hem, feVgende Sendt ons, zo wy in onze tegenwoordige woning niet langer blyven mogen, in die fwijnen, op dat wj Tn defelve mogen varen. -
xix. deel. d 3



54 MARCUS. V.
13. Ende Jefus liet het haer terftont toe. Ende de onreyne geeften uytgevaren zijnde, voeren in de fwijnen, die-terftond razende werden, ende de gehele kudde ftortede van de fteylte af in de zee van Tiberias, (daer warender nu ontrent twee duylent,) ende verfmoorden in de zee.
14. Ende de lieden , die de fwijnen weydden, zijn in grote verbaesdheid gevlucht, e de boodfchapten [fulcks~\ in de ftadt Gadara, ende op het omliggende lant : ende dit maekte alle de ingezetenen even nieuwsgierig, fy gingen uyt om te fien wat het was, dat 'er gefchiet was.
15. Ende fy quamen tot Jefum ende fagen den befetenen, die te voren woedende geweest was en naejtt gelopen had, bedaerd fittende, ende gekleedt, ende wel by fijn verftant, [namelick] die perfoon, welke het legioen duivelen in zich gehadt hadde: ende fy wierden bevreeft.
16., Ende die het gene 'er gebeurd was van naby geilen hadden vertelden haer, wat den befetenen gefchiet was, ende [oock] van de fwijnen,
17. (jbi) Ende fy, geen doorzicht hebbende in 's Heir Jands we;didige oogmerken, begonnen hem te bidden, dat hy hoe eer zo liever van hare lantpalen wech* ginge. vrefende dat j^sus nog meer oordeelen over hen zoude uitoeffenen.
matïhjeu' heeft ook. deze gebeurtenis verhaeld, mae? vs^l korter, Kap. VIII: 28-34- makcus is veel uitvoeriger, en voegt 'er verfcheidene merkwaerdige byzonderheden by. Voor het overige vergelyke men onze aenBürkingeB by de aengehaelde plaets van matthjeüs , S\nï]öeel. p. .53-.157-
(i) Kaad. 16; 39,



M A R C U S. V. 55
■y,ii.i.i . Vs. 18-20. verhaelt de Euangelist het gene 'er, by jesus vertrek uit het land der Gadarenen, is voorgevallen.
18. (c) Ende als hy in het zelvde fchip gingh, met het welk Hy gekomen was, om het land der Gadarenen, op hun dringend verzoek, te verlaten, badt hen de gene die befeten was geweefl:, en zo wonderdadig herfteld was, dat hy met hem mochte zijn, onder zijne Discipelen, om Hem geduurig te vergezellen.
19. Doch Jefus en liet hem [dat] niet toe, maer feyde tot hem, Gaet henen nae uw huys tot de uwe, die uwe maegfchap zijn, ende boodfchapt haer wat groote dingen u de Heere gedaen heeft, ende [hoe] hy fich uwer ontfermt heeft.
20. Ende hy gingh henen, ende begon reeds te verkondigen in de Heden van ['t lam van] Decapolis, door welke hy henen ging, wat groote dingen hem Jefus gedaen hadde: ende fy verwonderden haer alle.
Hier teekent marcus wederom ettelyke byzonderheden aen, van welke matthjeus in het geheel gene melding maekt. —- Opk verdient het zeer onze opmerking, dat de Heiland , die anders het verbreiden van zijne wonderen gevoon was te verbieden, aen dezen man bevolen hebbs, de grote dingen, welke aen hem gefchied waren, bekend te maken. In het Joodfche land wilde de Haer jesus genen ophev van zijne wonderen gemaekt hebben , om alle opfchudding onder het volk, en het gaven van voedfel aen de vleefchelyke vooroordeelen der Joden, die den messias als eenen aerdfchen Koning verwachtten, langs dien weg voor te komen; maer daervoor had Hy niet te vrezen, in het land der Gadarenen, het welk Hy gereed ftond, op het verzoek der verdwaesde in woneren, te verlaten,
CO Luc. 8: 38.
XIX. DEEL. D 4



5,6* marcus. v.
3. Vervolgens verhaelt marcus, het At Heiland te Capernaum zy ■wedergekeerd, mtt het gent Hy aldaer gefproken en gedaen
heefc, Kap. V: 21-43. —. De terugkomst van den Godlyken Leeraer wordt befchrevtn, vs. 21, tn ___De verbazende wonderwerken, welke Hy aldaer verricht heefc, omftandig aengeteekend, vs. 22-43.
2ï. (d) Ende als Jefus wederom in het fchip overgevaren was aen d' ander zijde van de Gaüieefche zee, en te Capernaum gekomen was, vergaderde 'er zeer fpoedig een groote fchare by hem: ende hy was ten maeltijd in het huis- van Levi, digt by de zee.
• By deze gelegenheid verrichtte de Heiland een tweeledig wonderwerk, zijnde de opwekking der dochter van eenen üver/ien der Synagoge , met de genezing van eene blotdvloeiende vrouw, da:r tusfchen infchietende, vs. 23-43. Dt aenleiding tot dit dubbele wonder vinden wy vs, 22, 23.
22. (<?) Ende Het, daer quam, terwijl jesus, in het huis van Levi den tollenaer, aen tafel zat, verg. Matth. IX: 18, één van de Overfle der Synagoge te Capernaum , die het medeopzicht had over die Godsdienstige vergaderplaets en haer onderhoud, met name Jaïrus ende hem fiende viel hy, in eene zeer eerbiedige houding, aen fijne voeten neder.
23. Ende badt hem feer ernftig en ootmoedig, om aijnen allesvermogenden byftand, feggende, Mijn eenig dochterken, de blijdfchap van mijn leven, is in haer uyterfte, en ligt reeds met den dood te worstelen, [ick hidde u,~] dst gy komt ende de handen op haer legt, op dat fy behouden worde: ende fy fü leven. Vol-
(tf) Lus. 8:41, CO Matth. 9: 18. Luc. 8: 41.



MARCUS. V. 57
Volgens matthjeus Kap. IX: 18. zeids jairus tot den Heiland , dat zijn dochterken reeds geftorven was. Dan hierin is gene de minfte ftrijdigheid. mattrsus is kort, en trekt de byzondere omftandigheden te zamen. Maer het verhael van marcus is veel omftandiger. Wy leren 'er uit, dat jairus uit zijn huis gaende, zijn dochterken in doodsnood gelaten had, en dat hy eerst, onder zijn verder gefprek met den Heiland, tijding van haer affterven gekregen hebbe.
jj. By deze gelegenheid deed de Godlyke Verlosfer een dubbel •wonderwerk, vs. 24-43. f. Hy was aer.Jlonds gereed, om zich naer het huis van jairus te begeven, vs, 24.
24. Ende de menschlievende jesus Hond aenftonds van tafel op , en begav zich naer het huis van Jairus ; hy gingh met hem: ende een groote fchare volgde hem, beftaende uit de tollenaren, met welke Hy gegeten had, Pharizeeuwen, Leerlingen van Joannes den Doper, vergel. Matth. IX: ig, ii, 14, en voorts uit eenen talrijken gemengden hoop, ende fy verdrongen hem.
ft- Daerop volgde de opwekking van jairus dochter, voorgegaen door eene andere wonderdadige genezing, welke onder den
weg gefchiedde, vs. 25-43. \. De wonderdadige genezing , onder den weg gefchiei, viru den wy vs, 25-34.
matthjeus verhaelt deze gebeurtenis zeer kortelyk, Kap. IX: 20-22 ; maer marcus is hier veel uitvoeriger, en voegt 'er zeer aenmerkelyke byzonderhedèn by. Uit deze en vele andere plaetfen blijkt allerduidelykst, dat mar. cus geenszins de verkorter zy van mattr/eus, gelijk zommigen gewild hebben. Hier over hebben wy in de inleidibg breder gehandeld.
25. (ƒ) Ende een feker vrouwe, die twaelf ja-
(ƒ) Lcv. 15: 25. Matth. 9: 20. Luc. 8i 43. XIX. DEEL. D 5



S8 MARCUS. V.
ren achter één onophoudelyk den vloet des bloets ge. hadt hadde,
26. Ende veel geleden hadde van vele Medjn cijnmeefters, die veelvuldige middelen beproevd hadden, om haer te genezen, ende alle het hare [daer aen] te kofte geleyt, ende geen bate gevouden hadde , maer met welcke het van tijd tot tijd veel eer erger geworden was.
27. \_Defe~\ ongelukkige Iijdares van Jefu , en zijn wonderdoend vermogen , waerdoor Hy vele kranken genezen had, hoorende fpreken, bediende zich van deze gelegenheid ; zy quatn onder de dikgedrorgen fchare van achteren, eude raeckte fijn kleet aen.
28. Want fy feyde en dacht by zich zelve , Indien ick maer fijne kleederen magh aenraken, ick fal gefont worden; zo groot was haer gelovig vertrouwen.
Zy was volgens de wet onrein, zodat zy ook anderen door aenraking onrein maekte, Lev. XV: 25. Num. V; 2,3. Zy durvde daerom den Heiland niet openbaer maken , en drong flechts door de fchaer henen, tot dat zy den Heilaad zo naby kwam, dat zy van achteren den zoom van zijn kleed konde aenraken. Dit oordeelde zy , in de kracht van haer geloov, genoeg om genezen te worden. Niet dat zy bygelovig genoeg ware, om aen het kleed van den Heiland eene wonderdadige kracht toe te fchrijven ; maer zy wilde dusdoende aen den Heiland een verborgen teken geven, van haren nood en van haer verlangen naer genezing, vertrouwende van zijne macht en goedheid, dat Hy haer konde en wilde helpen.
iq. Ende haer gefchiedde naer hare begeerte: want terftont is de fonteyne hares bloats opgedroogt, ende fy gevoelde aen haer lichaem, dat fy van die langdurige quale volkomen genefen was.
30. Ende terftont Jefus bekennende in hemfelven (g) de kracht, die van hem uytgegaen was, dat zijne klederen aengeraekt waren, eri dat 'er, door zijne
God-
(g Luc 6: ig.



M A R C ü S V. 5f
Godlyke kracht , eene wonderdadige genezing verricht ware, keerde hem om in de fchare, ende feyde Wie heeft mijne kleederen aengeraeckt, om haer, die dit gedaen had, in het oog te krijgen, daer Hy haer, door zijne Godlyke Alwetendheid, zeer wel kende.,-
31. Ende fijne difcipelen, niet wetende wat 'er gefchied was, en daerom zijne mening niet begrijpende, fey. den tot hem, Gy fiet dat de fchare u verdringt ende fegt gy, Wie heeft my aengeraeckt ? *
32. Ende hy fagh rontom, om hier.te fien, die dat gedaen hadde-
33 Ende de vrouwe vreefende ende beevende wetende wat aen hier gefchiet was, quam ende viel ootmoedig en eerbiedig voor hem neder, ende feyde h<~m alle de waerheyt, verhalende wat haer bewogen had, om je'us klederen aen te raken, en hoe zy daerop oogenMikkelyk genezen was,
34. (h) Ende hy feyde tot haer, op eenen vriendelyken toon, Dochter, uw geloove, waerdoor gy 0p mijne macht en goedheid vertrouwt hehr, 'at ]k u redden en dat dit r>p het enkel aenraken van mijne klederen gefchieden zoude, heeft u behouden en doen gezond wor» den. Vrees ni-t voor mijn ongenoegen, zijt wel ge moed, gaet h-nen in vrede en vergenoegd naer uw huis; ende zijt voor altoos genefen van defe uwe Jangduurige quale, voor welke de menfchelyke kunst ge-heel ftilftond.
Door dit wonderwerk werd ook het geloov van jaibu? gefterkt, die dusdoende in zijn vertrouwen bevestigd werd dat jesus macht en goedheid bezat, om zijn ftervend dochterken te kunnen en te willen herftellen.
(ft) Mauh. 9: 32. Mare. ro: 51,
XIX, mvL.



6o MARCUS. V.
Jj. De opwekking van jairus dochter -wordt verhield, vs. 35.43. *. jairus kreeg middelerwijl bericht, dat zijn dochterktn reeds gejlorven was, vs. 35. **• De Heiland maekte het dode kind levendig, vs. 35-42. en ***. Verbood dit wonderwerk ruchtbaer te maken, vs. 43/
35. (O Dewijle hy nogh fprack met de gemelde vrouw, quamen [eenige] van des Overften der Synagoge [huys], feggende, Uwe dochter is reeds geftorven. Nu is alle hoop afgefoeden, wat zijt gy den Meefter nog moeyelick? Er is nu niet meer aen te doen.
36. Ende Jefus terftont gehoort hebbende het woort dat 'er gefproken wiert, feyde tot den Overften der Synagoge, En vreeft niet, twijffel niet aen mijn Alvermogen, gelooft alleenlick, verlaet u op mijne macht en goedheid, en uw dochterken zal u weder gege* ven worden.
37. Ende, toen hy aen het huis van Jairus gekomen was, en liet Hy niemant toe hem in het zelve te volgen dan Petrum, ende Jacobum, ende Joannem den broeder Jacobi, die meermalen het uitfluitend voorrecht genoten , om alleen by zeer gewichtige gebeurtenisfen te, genwoordig te wezen.
38. Ende, mst deze drie begunftigde Apostelen, quam hy in het huys des Overften der Synagoge, ende fagh de beroerte of het misbaer der naestbeftaenden , {ende de gene] die feer weenden ende huylden, als mede de gehuurde klaegfters, en de pijpers, die de treurgezangen met een dof geluid vergezelden, vergel. Matth IX: 23.
39. Ende ingegaen zijnde, fevde hy tot haer, Wat maeckt gy beroerte, ende [wat'] weent gy? dit nvsbaer, en alle die rouwbedrijven komen hier niet te
(O Luc, 3: 49.



MARCUS. V. <5i
pas: want (k) het kïnt en is niet geftorven, maer het flaept.
Het dochterken was waerachtig geftorven, maer de Heiland fprak zo , omdat zy niet onder de macht van den dood blijven zou ; alhoewel het kind werkelyk geftorven ware, moest zy flechts befchouwd worden als iemand die fliep, uit hoofde der kortftondigheid van haren dood.
40. Ende dit zeggen kwam den pijpers en der klaegfters ongerijmd voor, fy belachten hem daerom j maer hy, als hyfe alle uit het huis van den Overften hadde uytgedreven, nam by hem alleenlyk den vader ende de moeder des kints, ende de gene die met hem [waren] , te weten de drie gemelde Apostelen , ende gingh binnen in het flaepvertrek, daer het dode kint op het bedde lagh.
41. Ende hy vattede de hant des kints , ende feyde tot haer, in de gewone landtael der Joden, Talitha kumi: 't welck is zijnde overgefett, Gy dochterken (ick fegge u), door mijn almachtig bevel, flaet op.
42. Ende terftont ftont het dochterken op, ende wandelde, want het was twaelf jaren [oudt]: ende fy, die 'er by tegenwoordig waren, ontfetteden haer met groote ontfettinge, over dit verbafend wonderwerk.
43- Ende hy geboodt haer feer, dat niemant en foude dat felve weten, ende feyde dat men haer foude te eten geven, op dat men des te meer mogt overtuigd wezen, dat zy leevde.
Het opwekken van eenen doden is een onbetwistbaer wonderwerk. In dit geval derhalven heeft de Heiland een onlochenbaer bewijs van zijne Godlyke zending gegeven, het welk boven alle tegenfpraek verheven is.
De Heiland wilde dit wonderwerk niet bekend gemaekt hebben, om gene ontijdige beweging onder de dikge-
(*) Joh. 11: li; XIX. DEEL.



«2 MARCUS. V;. drongen menigte te veroorzaker. Evenwel duurde hfe; niet lang, of het gerucht van beide deze wonderen, z© der genezing van de bloed vloeiende vrouw , als der op. wekking van jairus dochter, werd wijd en zijd ruchtbaer, vergel. Matth. IX: 26,
|;H E T VI. KAPITTEL
4. De Heiland begav zich vervolgens na-r zijne Vaderftad Nazereth, en predikte aldaer; maer hit ongdoov van zijne landslieden gav aenleiding , dat Hy naer de omliggende vlekken henen ging. Middelerwijl zond Hy zijne apostelen ■ uit , om te prediken, vs. 1 - 30.
-—. D' preüking van den Heiland in zijn Vaderland, niet de g-ringe vrucht daer fan, vinden wy vs. 1 - rj.
ï. («) J^Nde, nadat hy zich eenigen tijd te Capernaum had opgehouden , gingh jesus van daer wech, ende quam in fijn vaderlant, de .and-
ftreek van Nazareth, alwaer Hy opgevoed was, ende fijne difcipelen vq gden hem.
2. Ende ais het Sabharh geworden was, begon hy in de Synagoge te leeren , met eene kracht vaa zeegen , welke nimmer weergae kende; ende vele die [hem} hoorden ontfettedr>n haer, vooral wanneer zy zijnen oortprong naer het vleesch in aenmerking namen, feggende, Van waer [komen] defen onzen landsman defe buitengewone din^e i? tnde wat onvergelijkjyke wijfheyt is dit die hem gegeven is? van waer heeft hy die ongehoorde macht, dar oock fulcke krachten en vérbafende wonderen door fijne handen gefenieden ?
f a~) Matth. 13: 53. Luc. 4: 16.



MARCUS. VI» 63
3. (6) En is defe niet de timmerman, de fone Marie, ende de broeder of bloedverwant Jacobi ende Jufe, ende Jude ende Sirnonis, alle onze landslieden? ende en zijn fijne fufters of nichten, de dochters van zijne moeders zuster, niet hier by ons woonachtig? ende fy wierden aen hem ge-ergert, zy ftieten zich aen zijne geringe afkomst, te meer omdat zy zich, naer de tcecmaels heerfchende vooroordeelen, verbeeldden, dat de messias zich , in allen den uiterlyken luister van eenen aerdfchen Koning, vertonen zoude.
4. Ende Jefus feyde tot haer, (c) Een Propheet en is doorgaens niet onge-eert , en nergens minder geacht, dan in fijn vaderlant, ende onder [fijne'] magen, ende in fijn huys. De gemeenzame verkeerirg met eenen Propheet, en de kennis van zijne afkomst maekt, dat zijne landslieden hem de behoorlyke achting niet toedragen.
5 (d) Ende hy en konde aldaer geene kracht en niet vele wonderen doen, van wegen het ongeloov der Nazareners. Hun ongeloov was oorzaek, dat zy niet vele kranken tot jesus brachten, zodat Hy weinig gelegenheid had , om dezelve door zijn wonderdoend Alvermogen te genefen ; dan hy leyde evenwel eenige weynige fiecken de handen op, ende genasfe. Vergel. Matth. XIII: 54- 58.
6. Ende hy verwonderde hem en bedroevde zich over haer ongeloove, (e) ende Hy omgingh daerom en doorreisde de vlecken [daer] rontom, leerende en predikende het Euangelie.
(J) Joh. <5: 45. (O Matth. 13: 57. Luc. 4s 24. Joh. 41 44. (O Matth. 13: g3. («) Matth. 9: 35. Luc. 13! 22.
XIX. DEEL.



6\ MARCUS. VI.
i i i >. In eene der omliggende vlekken zijnde, zond de Heiland zijne Apostelen uit, om te prediken, vs. 7-30. /. De uitzending der Apostelen vinden wy vs. 7-11. Hunne verrichting, vs. 12, 13. Jij. Het uitwerk/el daervan vs. 14-29.
f. Het oordeel van velen over den Heiland, vs. 14, IS-
! ff. Het oordeel van herodes, vs. 16-29. ////. Eindelyk deden de Apostelen den Hiland verjlag van hunne verrichting , vs. 30.
Thans zond' de Heiland die XII Discipelen uit, die gefchikt waren tot het Apostelfchap, om het Euangelie, in alle plaetfen van het Joodfche land, te prediken, en deelde hun by voorraed de gaev der wonderen mede, om daer door hunne leer en Godlyke zending te bevestigen. Voor deze handelwijs had de Heiland zeer gewichtige redenen, vergel. XVIII Deel. p. 182.
7. (ƒ) Ende hy riep tot hem de twaelve, die naderhand Apostelen geworden zijn , ende begon haer uyt te fenden twee en twee, op dat zy eikanderen tot metgezellen en bemoediging dienen, zouden , ende gaf haer macht over de onreyne geeften , om dezelve uittewerpen , en om allerhande krankheden te genezen , vergel. Matth. X: 1.
8. Ende hy bepaelde hunne zending alleen tot het Joodfche land, Matth. X: 5, 6. Ook geboodt Hy haer, dat fy niets tot voorraed en fouden nemen tot den wegh, dan alleenlick eenen wandelitaf, maer genen ftok met yzer beflagen, waervan de reizigers anders gewoon waren zich te voorzien, om zich des noods te verdedigen, vergel. Mattb. X: 10, geen male, of reiszak met eetwaren gevuld, geen broot, geen geit in den gordel.
9. (g) Maer datfe fchoenfolen fouden aenbinden, maer gene andere fchoenen medenemen, ende met
geen
(_f) Matth* 101 1. Luc 6: 13. ende 9: 1. (j) Hand, 12: 8.



MARCUS. VL 65 geen twee rocken gekleedt zijn, gelijk zulke gewoon waren die meerder gemak zochten. Zy moesten zich aheen voorzien van het gene zy volftrekt nodig hadden, en zich voor het overige verlaten op de voorzorg van God, die hen in zijnen dienst gebruikte.
10. Ende hy feyde tot haer, So waer gy in een huys fult ingaen, en door den huiswaerd vriendelyk geherbergd wordt, blijft daer, fchoon gy naderhand eene betere verblijvplaets vinden mogt, tot dat gy van daer uytgaet, om die Stad of dat vlek te verlaten.
11. (Ji) Ende fo wie u, als mijne gezanten, niet en fullen ontfangen of herbergen willen, noch u en uwe prediking eerbiedig hooren, vertreckende van daer, (i) fchudt het ftof af, dat onder aen uwe voeten is, als iets onreins, haer tot een getuygeniile van hunne hardnekkigheid. (£) Voorwaer fegge ick u, het fal Sodoma oft Gomorra, welker ingezetenen den hogen God op zulk eene grouwzsme wijs getergd hebben, verdraeglicker zijn iri den dagh des oordeels, dan defelve ftadt, daer men u verfmaedt en uw Euangelie verwerpt.
12. Ende uytgegaen zijnde, nadat de Heiland hun nog verfcheidene onderrichtingen gegeven had, Matth. X: 16-42. gingen de Apostelen twee aen twee uit, door alle de vlekken van Galilea en de aengrenfende plaetfen; met allen yver predickten fy het Euangelie, en drongen by hunne toehorenen ernftig aen, dat fy haer fouden bekeeren.
13. Ende fy wierpen, ter bevestiging van hunne leer en zending, vele duy velen uyt de bezetenen, (/) ende falfden vele krancken met olie, tot een beeldfprakig teeken van de wonderkracht, door welke zy werkten, ende maecktenfe gefont, zonder het aenwenden van eenige middelen.
14. (tn) Ende de Koningh Herodes hoorde het
(h) Matth. 10: 14. Luc. 9: 5. (O Hand. 13! 51. ende 18: ö. C*5 Matth. 10: 15. Luc. ioj 12, (0 Jac. 5:14. Cm) M«th. 14: J, L«c. 91 7.
XIX. DEEL. E



66 MARCUS. VI.
gerucht van de verbafende wonderen, welke jesus en zijne Apostelen in alle plaetfen van Galilea verrichtten, (want fijn naem en wonderkracht was alomme openbaer geworden,) ende feyde, Joannes, die daer doopte in de Jordaen, en welken ik het hcofd in de gevangenis heb laten afflaen , is van den dooden opgeweckt, ende daerom wercken die krachten in hem, menende, dat jesus de opgewekte Joannes ware.
15. Andere feyden, Hy is Elias, die komen moet, ende andere feyden, Hy is een groot Propheet, of e als één der oude Propheten, die grote wonderen gedaen hebben.
16. Maer als het Herodes hoorde, feyde hy, Defe is Joannes, dien ick onthoofdt hebbe: die is van de dooden opgeweckt.
By deze gelegenheid geevt mabcus een bericht, omtrent het uiteinde van joannes den Doper, veel uitvoeriger dan dat van matthjeus, Kap. XIV: 3 -12.
17. (») Want de ftlve Herodes Antipas, vergel. XVIII Deel. p. 260-262, [eenige] van zijne dienaren uytgefonden hebbende, hadde Joannem den Doper in vroegere tijden gevangen genomen, ende hem in de gevanckeniffe gebonden, uyt oorfake van Herodias de huyfvrouwe fijns broeders Philippi, om dat hy haer getrouwt hadde. Over dit bloedfchandig huwelyk, had Joannes dezen Vorst in het aengezicht berlraft, en verklaerd, dat hy zich zwaerlyk bezondigd bad, door de Gemalin van zijnen nog levenden broeder ter vrouwe te nemen , Luc. ld: 19.
18. Want Joannes feyde of had gezegd tot Herodes Antipas, (0) Het en is u niet geoorloft de huyf. vrouwe uwes nog levenden broeders te hebben.
19. Deze beftraffing had de gemelde gemalin van Herodes geweldig verbitterd, zodat zy geduurig by den Vorst aenhield, om Joannes van kant te maken. Ende Hero-
dias
O') Matth. iaj 3. Luc. 3: 19, 20, ende 9: 9. (0) Levit. 18: 16. entte 20; ai.



MARCUS. VI ti dias leyde op hem toe, ende wilde hem dooder* ende en konde niet, omdat Harodes hebniet onderncI men durvde, uit vrees voor het volk, die den Bdetgezant zeer Veel eerbied toedroegen
20. Want Herodes zelvs vreefde daarenboven voor Joannem, en had veel ontzach voor dien Propheet, we» tende dat hy een (p) rechtveerdigh ende heyligh man was, ende hieldt hem in weerde : ende als hy hem hoorde, dede hy vele dingen , volgens 's mms wijze lesfen , ende hoorde hem geerne preoiüen.
21. Ende als 'er voor de boosaertige Herodlas eëti Welgelegen dagh gekomen was, een gde»en rijd, om hara wraei'.ucht re verzadigen, doe haer Gemael He-s
' roues namelyk (q) op den v^rjaerdagh fijner geboorte een prachtige mièltijr. aenrichtede voor fijne Groo< te, ende de Overfte over duyfent, ende de voornaemfte van Galilea:
22. Ende als de dochter van de felve Hefodias* gecacm i Sviome, wei&e zy by haren eerften en wettigen mm, den broeder van haren teganwoordigen Gemael, ge^
i woj.nen hai, mergel, josephus Ant'q. Jud. \, XVIII. c. 6 I in de eetzael inquam, ende danfre, ende Herodi : en Je den genen die mede aenfattm, met hare houding ;6n tuffen, o^ meen behaegde, fo feyde de ftoningh Bót het dochterken, Eyfcht van my wat gy oock ■rilt, ende ick fal 't u geven, bevestigende deze on(beredeneerde belovte met eenen onbedachtzamen eed.
23. (r) Sude hy fwoer haer, So wat gy van ffiy fuit eyfi'cnen lal ick u geven, [puck} tot dehsïk itoijns Konincknjcks.
24, Ende fy uyrgégaen zijnde feyde het tot ftsré boo-aertige moeder , buiten her gszdfchap , vragende haer om raed. Wat fal lek eyffchen? ende die ffefi de, Het hooft Joannis des Doopeis moet gy eii-
O) Mattffc <4: 5. ékus 21: afo (t) Gén. 40! 20. MitsS. U; fa \r) Richt, t >: 30.



68 MARCUS. Vf.
fcben en begeren, dat het u op ftaenden voet in eenen fchotel gegeven worde.
25. Ende fy terftont met haefte ingaende tot denKoningh, heeft 'et ge-eyfcht, feggende, Jck wil dat gy my nu terftont in een fchotel geeft het hooft Joannis des Doopers.
26. Ende de Koningh, op dezen wreedaertigen en onverwachten eisch feer ontroerd en bedroeft geworden zijnde , deels omdat hy Joannes hield voor eenen groten Propheet, deels omdat hy vreesde voor de woede van het volk, was met de zaek zeer verlegen , [nochtans] om de eeden, welke hy zo onbedacbtzaem gedaen had ende om zich niet verachtelyk te maken by de gene die mede aenfaten, en wilde hy haer ['t felve] niet afflaen.
27. (j) Ende de Koningh fondt terftont eenen fcherprechter, of eenen zijner Jijvwacbten, naer de gevangenis, ende geboodt fijn hooft daer te brengen. Defe nu gingh henen, ende onthoofde hem in de gevanckeniffe.
28. Ende bracht fijn hooft in een fchotel, ende gaf 't felve het dochterken: ende het dochterken gaf 't felve hare moeder , die zich in. dit ysfelyk fchouwfpel, uit woede en wraekzucht, grotelyks vermaekte
29. Zodanig was het treurig uiteinde van den yverigen Boetgezant. Ende als fijne difcipelen [dit] 'uiteinde van hunnen Meester des anderen daegs hoorden gin. gen fy, daertoe verlov bekomen hebbende,naer de'gevan. genis, ende namen fijn doot lichaem wech, ende" leyden dat, met alle teekenen van lievde en eerbied in een graf.
30. (0 Ende als de XII Apoftelen de lieden en vlekken van Galilea doorreisd, en allerwegen het Euangelie yverig gepredikt hadden, quamen zy [weder] te famen tot Jefum, ende boodfchapten hem alles, beyde wat wonderen fy gedaen hadden, ende wat fy geleert hadden. 5< Wan,
(O Wsttlii 14: ic. (O Luc. y. 10,



MARCUS. VI. óp
5. Wanneer de Heiland het ombrengen van joannes gehoord had, begav Hy zich, om de woeie van herodes te ontwijken, vermits zijne uur nog niet gekomen was, te fcheep, naer de andere zijde van het Gulileefche meir, Matth. XIV: 13. Joh. VI: 1. Hy nam zijn verblijv in eene eenezame plaets, en haft aldaer de menigte, welke tot Hem kwam, geleerd en wonderdadig gefpijsd, vs. 3i - 44-
—. Het vertrek van den H'iland vinden wy vs. 31^ 32. — ——. Hy onderwees de fcharen, welke Hem te voete gevolgd
waren, vs. 33, 34, en 1. 1 ■ . Spijsde deze grote menigte, met eenen zeer geringen voorraed van brooi en visch, vs. 35-44.
31. Ende jesus wendde zich tot de XII Apostelen, die nu van hunne omreis waren terug gekomen, en hy feyde feyde tot haer, Komt gylieden in een woefte plaetfe hier alleen, ende ruft een weynigh: want daer waren vele die quamen ende die gingen, nauwlyks was de één gegaen, begerende jesus te horen en van krank, heden genezen te worden, of de ander kwam al weder, (y) ende dit maekte dat jesus en zijne Apostelen gene gele ■ genheid hadden , om gemeezaem zamen te fpreken , fy en hadden felfs geenen gelegenen tijt om te eten.
32. (s) Ende fy vertrocken in een fchip, nae de overzijde van de Galileefche zee. Aldaer aengekomen zijnde, ging jesus met zijne Apostelen naer een woefte plaatfe, zijnde de woestijne van Bethfaida, alleen, om aldaer in de eenzaemheid wat uit te rusten, en onderling te fpreken.
33. Ende de fcharen fagenfe henen varen, ende vele wierden hem kennende , ende liepen gefamentlick te voete van alle fteden langs het ftrand derwaerts, ende quamen haer voor, zy waren 'er
(y) Mare. 3: 20. f>) Matth. 14. 13. Luc. 9: lo. Joh. 61 I. XIX. DEEL. E 3



70 MARCUS. VI.
reeds toen jesus aen land ftapte, endt girg- n te famen tot hem.
34. Ende Jefus uytgaende (y) High een groote fchare, ende in atrmertiirg lemende., dal zy zo <-eei moeite gedaer hadden, om Hem weder te vinden, wiert innerlick net aendoering van de tedeifte ontfermir-ge beweegt over haer; (3) want fy waren als ichapen die geenen herder en hebben, voor zo ver zy, door bunüe geestelyke leidslieden , jamnwrjyk verwaeilcosd werden: («)ende hy begon haer vele dingen te keren, e» geras dekranken, welke zy tot tiem brachten, Matth. XIV: 14.
35» (£) Ende als de Godlyke Leeraer met het een en ander eenen geruimen tijd had doorgebracht, zodat het nu late op den dagh geworden was, quamen fijne Difcptleii tot hem,ende feyde, Defe plaetfe i$ woeft, 'ex is noch fpijs noch huisvesting te vinden, ende de gewone tijd, om het middagmael te houden, is reeds lang vQcrby: want het is nu late op den dagh.
36. Laetk van u, op datfe henen gaen in de omliggende dorpen, ende vlecken, om aldaer huis. vesting te zoeken, ende opdat zy brooden en fpijs voor haerfelven mogen koopen: want fy en hebben niet wat. fy eten fullen, en hebben evenwel den ganfchen dag gevast,
37. Maer hy antwoordende feyde tot haerj. Gevit gy haer te etenj dit zal veel betamtnder zijn, dan de hongerige menigte naer de omliggende vlekken liten te zenden. Ende fy feyden tot hem , Sullen v.''henen gaen, ende koopen voor twee hondert peïiniï gen, zijnde omtrent honderd Guldens Hollandsch ssr, brp.ot, ende haer te eten geven ? Dit laet de ge» iteldbei f vat de algemene beurs niet toe.
38.. E; de hy feyae tot haer, gy zult evenwel nog wel ■xtya voortaed van eetbare waren bezitten : Hoe veel
broo*
CjO Matth. 9: 36. ende 14: H. faO Jer. 23: I. F.zech. 34; Bi {%) tuc 9: 11. Matti). 14: '5- Luc. p: ti. Joh. 61 5.



MARCUS. VI. ?r
brooden hebt gy ? Gaet henen ende tellet [hetl. (c) Ende doe fy het vernomen hadden, feyden fy, Vijve, ende twee viffchen, welke wy zo even van een jongs&en gekocht hebben , vergel. Joh. VI: p; maer wat zou deze geringe voorraed baten, voor zulk eene talrijke menigte ? ,
39. Ende hy geboodt haer, dat zy Hem de vijf broden , en de twee visfchen brengen zouden , vergel. Matth. XIV: 18 , en dat fyfe alle fouden doen nederfitten by weertfchappen, of by partyen, op het groene gras.
40. Ende fy faten neder in gedeelten, of onderfcheidene gezelfchappen , by hondert t'famen , ende by vijftigh t'famen.
41. Ende als hy de vijf brooden ende de twee viffchen in zijne handen genomen hadde, (d) fagh hy op nae den hemel , otn zijnen Vader voor deze goede gaven eerbiedig te danken, (e) fegende dezelve, volgens de gewoonte der Joden, ende brack de brooden in bekwame (lukken, ende gaffe, terwijl de voorraed ^ onder het breken geduurig vermeerderde , fijnen difcipelen, op dat fyfe onder de talrijke menigte verdeden en haer fouden voorleggen : ende de twee viffchen deylde hy op dezelvde wijs voor allen.
42. Ende fy aten alle, ende zijn verfadi'gt geworden.
43. Ende fy namen op twaelf volle korven broeken , ende overgefchotene Rukken van de gebraden viffchen. Zo verbafend was die geringe voorraed, door 's Heilands wonderdoend Alvermogen , vermenigvuldigd.
44. Ende die daer de brooden gegeten hadden waren ontrent vijf duyfent mannen, zonder de vrouwen en kinderen mede te tellen, vergel. Matth. XIV: 21.
<eC/?s"m!h9: \t 1T' LVC' °' lS' Joh' 6: 9' W J°h' Is XIX. DEEL. E 4



7* MARCUS. VL
6. Vervolgens begav zich de Heiland naer het land Gennifareth' Kap. VI: 45— VII: 23. —, In den overtocht verrichtte Hy een verbasend wonderwerk op de zee, vs. 45-52.
45. ( ƒ) Ende terftont, na het verrichten van dit zeer merkwaerdig wonderwerk, ging de gezegende jesuï met zijne Discipelen naer den zeeoever. Aldaer gekomen zijnde , dwongh hy fijne difcipelen in het zeivde ichip te gaen, met het welk zy hier gekomen waren, ende voor Hem henen te varen aen d'ander zijde van het Qalileefche meir, naer het landfchap Gennezareth, liggende tegen [over] Bethfaida, terwijlen hy de lcnare, die, wanneer zy de Discipelen zagen aen boord gaen, des te gereder zoude bewogen worden om te vertrekken, van hem foude laten, en haer affcheid geven.
Voor deze handelwijs had de Heiland zeer gewichtige ledenen, vergel. Joh. VI: 15. De wonderdadige fpij. zing van zulk eene verbafende menigte, met eenen zeer geringen voorraed, had zo veel invloed op de fchaer, dat zy Hem voor den messias erkenden. Maer zy verbeeldden zich, volgens de heerfchende vooroordeelen der Joden, dat Hy een aerdsch Koningrijk zou oprichten. Zy zouden daerom den Heiland, als Koning van hun volk, hebben uitgeroepen. De Apostelen waren nog bezet met dezelvde vleefchelyke vooroordeelen, en de lievde, welke zy hunnen Meester toedroegen, zou aenleiding gegeven hebben, om het volk hierin voor te gaen en te onderfteunen. Om nu dezen ontijdigen en kwalykgeplaetiten yver voor te komen, moesten de Discipelen eerst van de hand gezonden worden!
46. (g) Ende als hy, na het vertrek van zijne Discipelen, de fchaer van H«m gelaten, en defelve haer affcheyt gegeven hadde, gingh hy op den bergh alleen , om in het ftille eenzame te bidden , dat het
Jood5
CO Matth. 14: tl. Jol,. «: ,7, (g) Umh, ,4i 2J< Luc> ft Ifc



MARCUS. V£ 73
Joodfche volk, en byzonder zijne Discipelen, van hunne vleefchelyke vooroordeelen mogten ontheven worden.
47. Qi) Ende als het nu laet in den avont en geheel donker was geworden, fo was het fchip in 't midden van de zee, ende hy was alleen op het lant.
48. Ende hy fagh dat zijne Discipelen, vermits 'het hard woei en de wind hun tegen was, door de opzwellende golven geweldig geflingerd wierden, zodat fy haer feer pijnigden met roeien, om ['* fchip] tegen wind en ftroom voort te krijgen; (want de wint was haer tegen:) ende ontrent de vierde wake des nachts zijnde drie uuren na middernacht, quam hy tot haer' wandelende op de zee, ende zich houdende als wilde Hy haer voorbygaen.
49. Ende fy fiende hem wandelen op de zee en Hem niet kennende, omdat zy Hem in het geheel niet verwachtende waren, wierden zeer ontroerd, verg. Matth. XIV: 26. Zy meynden dat het een fpoockfel was" een geest in menfchelyke gedaente, ende van ontfteltenis niet wetende wat zy beginnen zouden, fchreeuwden zy feer van vrees.
50. Want fy fagen hem alle, hoewel zy Hem van ontroering niet onderkenden , ende wierden zeer ontroert: ende terftont fprack hy met haer, op eene zeer vriendelyke wijs , ende feyde tot haer , zonder zich over hunne volksdwaling, omtrent de zogenaemde fpoken en verfchijningen van geesten, uit te laten, Zijt wel gemoet, Ick uw weldadige Meester ben 't, en vreeft u daerom niet.
51. Ende hy klom tot haer in 't fchip, ende de wint ftilde, ook bedaerde de onftuimige zee op dat zelvde oogenblik , ende fy ontfetteden haer boven maten feer in haerfelven, ende waren verwondert. Niet alleen de Discipelen, maer ook het fcheepsvolk aenbaden Hem, in eene verrukking van eerbied, verwondering, en dankbaerheid, zeggende, waerlyk Gy zijt Gads zoon,' dit
(A) Matth. 14: 23. Joh. 6: 16. XJX. DE Si, E 5



47 MARCUS. VI.
een oabepaeld bewind voert over de ganfcbe fchepping» vergel. Matth. XIV: 33.
?2. Want fy en hadden niet gelett op [het mirakel] der brooden, zy hadden zich daervan geen be< hoorlyk begrip gemaekt, noch 'er de Godlyke Almacht van den Heiland in opgemerkt: want haer herte was verhardt, en hun verftand was verblind door vieefchelyke vooroordeelen.
Het wonderwerk, het welk onze Euangelist hier verhaelt vs. 45-52. is ook door mattreus aengeteekend, Kap. XIV: 22-33. Het bericht van marcus is wel veel korter, maer evenwel maekt hy melding van byzonderheden , welke kf.atth.eus met ftilzwijgen is voorbygegaen, by voorbeeld, dat de Discipelen zich afmatteden met roeien, en dat jesus zich hield, als of Hy hen wilde voorbygaen. Ondertusfchen maekt onze Euangelist in het geheel gene melding van mtkus, die met den Heiland op de zee wandelde, maer nit hoofde van zijn ongeloov begon te zinken, gelijk matXbsus verhaelt, Kap. XIV: 28-31.
— —. Kap. VI: 53— VII: 23. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland in het landfchap Gennezareth zy aengekomen,
en wat Hy aldaer verricht hebbe. f. Hy genas vele kranken, Kap. VI: 53 - 56.
53. (i) Ende als fy overgevaren waren, quamen fy in 't lant Genefaret, aen den Westeroever van de Galileefche zee, ende havenden aldaer, werpende het anker.
54. Ende als fy uyt het fchip gegaen waren, terftont bemerkten de ingezetenen van die landftreek, wie Hy was, vermits Hy dikwijls aldaer geweest was; zodrae zy Hem zagen, wierden fy hem kennende.
55. [Ende] het geheel omliggende lant doorloopende, om allerwegen bericht te geven, dat de wonderdoende jesus aldaer was aengekomen , werd zijne tegen-
woor*
(») Matth. 14: 54,



M A Rv C ü S. VI. 7J
woordigheid zeer fpoedig bekend. Velen maekten zich deze gunstige gelegenheid ten nutte; daerom begonden fy op beddekens, de gene die qualick geftelt waren , om te dragen, ter plaetfen daer fy hoorden dat hy was, op dat de lijders wonderdadig mogten gene. zen worden.
56. Ende fo waer hy quam in vlecken ofte fte» den, ofte dorpen, daer leyden fy de krancke op de rnerckten en andere openbare plaetfen, ende baden hem, dat fy maer den zoom fijns kleets aenraken mochten, ten bhjke van hun vertrouwen op jesus macht en goedheid. Ende foo vele als 'er hem met zulk een gelovig vertrouwen aenraeckten , wierden gefont, op dat zelvde oogenblik, hoe hardnekkig en verouisxd hunne ongefteldheid ook wezen mogt.
HET VII. KAPITTEL.
IJ. Vs, 1-23. verhaelt de Euangelist, wat'er verder in het land van Gennezareth zy voorgevallen. f. De Pharizeeuwen brachten een bezwa'r in, het welk door den Heer jesus wederlegd werd, vs. 1-13. \. Het bezwaer der Pharizeeuwen zelve vinden wj vs. 1 -5.
S. («) JTNde tot hem vergaderden, terwijl Hy in het landfchap Gennezareth verkeerde, «enigen van de Pharifeen, ende fommige der Schriftgeleerde, die van Jerufalem gekomen waren, met het boosaertig oogmerk, om Hem, zo het mogelyk was, in zijne redenen te verftrikken.
$. Ende fiende dat fommige van fijne difcipelen
(<0 Matth. 15: li,



7<S MARCUS. VII.
met onreyne, dat is, met ongewaffchen handen broot aten, berifpten fy [haer], over het nalaten van de uiterlyke plechtigheid der wasfching, aen welke zy ongemeen veel gewicht hechtten.
3. Want de Pharifeen ende al!e de Joden, van welke het meerderdeel der gezindheid van de Pharizeeuwen was toegedaen , en eten niet, 'ten zy dat fy [eerft] de handen dickmael, en met zeer grote zorgvuldigheid waffchen, zich ook in dit geval houdende aen de willekeurige infettinge der ouden, welke hun door de Pharizeeuwen, als een voorfchrivt van het alleruiteifte aenbelang, is overgeleverd.
4. Ende van de merckt, of andere openbare plaetfen , alwaer veel gewoel van volk is, [komende] en eten fy niet, ten zy datfe [eerft] gewafTchen zijn, uit vrees , dat zy, door aenraking van de andere menfchen, mogten verontreinigd zijn. Ende vele andere willeken', rige dingen en uitwendige plechtigheden zijnder, die fy aengenomen hebben te houden, [als namelickl de waiTchingen der drinckbekeren, ende kannen ende kopere vacen , ende bedden, op welke men gewoon is, aen de tafel aen te liggen.
Van de markt komende, eten zy niet, ten zy dat zy eerst ge-
•wasfchen zijn; zo heeft onze Overzetting. Dan men kan
de uitdrukking van de markt ook brengen tot het werkwoord eten, op deze wijs: ook eten zy niets van de markt, ten zy zy het zelve zorgvuldig gewafchen hebben. De woorden komende en eerst worden in den Grondtext niet gevonden. De Euangelist wil dan te kennen geven, dat de Pharizeeuwen gene eetbare waren, welke op de markt gekocht waren, gebruiken zouden, voor dat zy zorgvuldig gewasfchen waren.
Voorts hebben wy nog op te merken , dat het woord wasfchen eigenlyk beteekene indompelen, geheel ia het water fteken. in ons geval zegt het, in het gemeen, wasfchen, met water reinigen. Dit zelvde woord wordt van den Heiligen Doop gebruikt, zo dat men uit het oorfprongelyk woord geenszins moge afleiden, dat de Doop door indompeling moet bediend worden.
5. Daer



MARCUS. VII. 7?
5. Daer na wendden zich deze veinsaerts tot den Heiland zelvs, nadat zy eerst zijne Discipelen berispt hadden. Toen vraegden hem de Pharifeen ende de Schriftgeleerde , Waerom en wandelen en gedragen zich uwe difcipelen niet nae de infettinge der ouden, welke het reinigen en afsvasfchen zo uitdrukkelyk voorfchrijvt, maer eten het broot met ongewaffchen handen ?
jj.. Hierop volgt het antwoord van den Godlyken Lteratr , vs. 6-13.
*. Hy past de Godfpraek van jesaias Kap. XXIX: 13, op dez$ huichelaren toe, vs. 6, 7. en **. Toont hun aen, dat zy, door hunne willekeurige inzettingen, Gods zedelyïe geboden vernietigden, vs. 8-13.
<5. Maer hy antwoordde, op eenen zeer ernftigen toon, ende feyde tot haer, Wel heeft Efaias van u geveynfde gepropheteert, gelijck gefchreven is, (b) Dit volck eert my met de lippen: maer haer herte houdt hem verre van my.
7. (f) Doch te vergeefs eeren fy my, leerende leeringen, [die] geboden [zijn] der menfchen.
Over de aenhaling van deze Godfpraek, hebben wy; by de gelykluidende plaets Matth. XV: 8, 9. reeds het een en ander aengemerkt. De Propheet is bezig, om de laetfte verwoesting van Jerufalem door de Romeinen te voorfpellen. Er zou eerst een oordeel der verblinding over het Joodfche volk komen, tot eene rechtvaerdige ftraf van hunne grouwzame geveinsdheid. Die geveinsdheid was daerin blijkbaer, dat de ganfche Godsdienst beftond in ydele woorden , en uiterlyke vertoningen , in welke het hart geen deel had. — Deze Voorzegging van jesaias werd, ten tijde van 's Heilarjds omwandeling op aerde, allerduide-
W J*r-. 29: '3- Ezeeh. 33: 31. (e) Matth. 15: 9. Col. a: 181 80, 22. Tit. 1: 14,
XIX. DEEL.



78 MARCUS. VIT.
lykst vervuld In de Joden, by zonder in de Pharizeeuwea en Schrivtgeleerden.
8. Want nalatende het zedelyk Gebodt Godts, het welk van eene algemene en altoosduurende verplichting Is, houdt gy de willekeurige infettingen der menfchen , [ah namelick] wafTchingen der kannen, ende drinckbekers: ende andere diergelijcke en in zich zelve onverfchillige dingen doet gy vele, en met eene grote nauwgezetheid.
9. Ende hy feyde verder tot haer, Gy doet [feker] Godts gebodt wel te niete en maekt gene z#ariE>r)öid, om deszehs zedelyke verplichting te ontbinden, op dat gy uwe infettinge foudet onderhouden, en de menfche!yke overleveringen handhaven.
10, Want Mo fes heeft, uit Gods naem, in de Wet der X woorden gefegt, Exod. XX: 12. Deut. V: iq\ (d) Eert uwen vader ende uwe moeder. Ende, op eene andere plaets, Exod. XXI: 17 Lev. XX: 9, Wie vader ofte moeder vlo.ckt, die fal den doot fterven.
11 Maer gy lieden fegt, So een menfche tot vader of'e moeder, wanneer zy iets tot hunne onder» fteuning vragen het aelve weigert, eu ter zijner, verfchoning fegt, j Het >ene !<y, mijne Ouders, vrae^t ka* i»t u niet geven: wa, t net jrj korban, (dar is \te feggen] een gave,) aen God toegewijd, fo wat u van tny foude konnen te nutte komen, [die voldoet,] en kan op deze w;js de natuurlyke verphcnting aen zi;ne Ouderen versaken.
12. Ende gy en laet hem niet meer toe, maer verbiedt hem zeivs, uit kracht van uwe viil«lseurige inftellingen , yet aen fijnen vader ofte fijne moeder te doen :
13. (ƒ) Makende [alfoó] Godts woort krach*
te-
C<0 F.xod. eot ii. Deut. 5: !<">. Ephef. 6: 9. («) Exod. ai: 17. Le«, 20 9. Ueut i7: 16. Syr. aot 20. U) Matth. 15! 6. 1 Tim. 4: 3. 2 Tim. 3: 2,



MARCUS. VII. ?9
teloos, en ontbindende de verplichting van Gods zedelyke geboden, door uwe willekeurige infettinge, die gy ingefett hebt: ende diergelijcke dingen doet gy Vele, u verbeeldende, dat gy daerdoor veel beter en heiliger zijt, dan andere menfchen.
ff. Uit deze onderhandeling met de Pharizeeuwen en ScJirivtgtleerden neemt de Heiland aenleiding, om de fchaer tegen de geveinsdheid der Pharizeeuwen te waerfchouwen, en zijne
Discipelen nader te onderrichten, vs. 14..23. |. De grote Leeraer wasrfchouwt de fchaer, tegen de geveinsdheid der Pharizeeuwen, vs, 14- irj.
H' (g) Ende jesus, nadat Hy de huichelachtige Pha. rizeeuwen befcbaemd had, tot hem de gantfche fchare welke zich by de aennadering der Pharizeeuwen wat ver! wijderd had , geroepen hebbende, feyde hy tot haer, Hoort aendachtig naer my gy alle, die thans hitr tegenwoordig zijt, ende verftaet het gene ik u zal voordragen , om u tegen de geveinsdheid der huichelachtige Pharizeeuwen te waerfchouwen.
15- (h) Daer en is niet van buyten den menfche in hem door den mond ingaende, 't welck hem kan ontreynigen in de oogen van God, die alleen het ha.t aenziet. Door overdaed in fpijs en drank kan de mensen zich grotelyks bezondigen; dan in zulk een geval, ligt de grond der verontreiniging niet in de fpijs en den drank zelve, maer in de onreine gefteldheid van het hart, het welk misbruik maekt van de Godlyke gaven. Maer geheel anders is het gelegen, met het gene ten monde van den mensch uitgaet, de dingen die van hem uytgaen de zondige woorden, welke hy fpreekt, verontreinigen den mensch; deze komen voort uiteen onrein hart, daerdoor wordt by zedelyk onrein, en affchuwelyk in de oogen van
den Heiligen God, die zijn 't welcke den menfche ontreynigen.
(,) Mstth. l5: «o. QO tod. 1* ,5, Rom. i4r i?, „, Tit)t. XIX. DEEL.



go MARCUS. VIL
16. Het gene ik ulieden thans zeg is van veel gewicht; en verdient aller aendacht. So yemant ooren heefc om te hooren, die hoore dit voorftel, denke 'er ernftig aen, en make 'er een goed gebruik van, om gewapend te zijn , tegen de bedrieglyke fchijnredenen der geweinsde Pharizeeuwen.
IJ. Verder gav de Heiland een nader onderricht aen zijne Discipelen, vs. 17-23.
17. (?) Ende doe hy, zich van de fchare afgefcheiden hebbende, in het huys van zijn verblijv gekomen was, zeiden zijne Discipelen tot Hem: de Pharizeeuwen zijn grotelyks geërgerd , aen het gene gy, omtrent hunne geveinsdheid en gehechtheid aen uiterlyke vertoHingen van Godsdienstigheid, gezegd hebt. Maer Hy antwoordde, dat zy zich aen de genomen ergernis van deze huichelaren niet ftoren moesten, en zich met deze onwaerdige menfchen in het geheel niet ophouden. Hy voegde 'er in een zinbeeldig voorftel by, dat alle leeringen, welke zijn hemelfche Vader niet bad voorgefchreven, moesten verworpen worden, en dat zulke lieden, die de godzaligheid zochten in uiterlyke vertoningen , zonder inwendige heiligheid des harten , als ondeugend onkruid zouden uitgeroeid worden, vergel. Matth. XV: 12-14; Wijders vraegden hem fijne difcipelen, door den mond van Petrus, vergel. Matth. XV: 15, om eene verklaring van de gemelde gelijckenifle, dat niet het gene ten monde ingaet, maer het gene daeruit gaet, den mensch verontreinige.
18. Ende hy feyde tot haer, Zijt oock gy, die zo lang mijn gemeenzaem onderwijs genoten hebt , nog alfoo onwetende, dat gy de mening van die gelykenis niet begrijpt ? En verftaet gy niet, dat al wat van buyten door den mond in den menfche ingaet, hem niet en kan ontreynigen ? Immers het gene iemand eet
en
CO Mattb, 15: 15.



MARCUS. VII. 81
■n drinkt, komt niet in zijn gemoed, bet welk alleen voor zedelyke reinheid of onreinheid vatbaer is.
19. Want het en gaet niet in fijn herte of in zijn gemoed, maer in den buyck, ende het ondienftige , van de voedende ftof afgezonderd, gaet in de heymelickheyt uyt als iets onreins en walgelyks, zonder dat daerdoor het gemoed bezoedeld werde. reynigende alle de fpijfen van de grovere en nuttelofe delen , en al wat in het lichaem overblijvt, is rein en voedende.
20. Ende hy feyde , Het gene door den mond uytgaet uyt den menfche, dat ontreymgt den menfche, omdat het uit een bedorven hart voortkomt.
21. (k) Want van binnen uyt de Hinkende bronwel van het ondeugend herte der menfchen komen voort, quade gedachten, overleggingen, raedflagen en voornemens, van hier komen vervolgens overfpelen, hoereryen, dootfiagen,
22. Dieveryen, gierigheden, boofheden, bedrogh, ontuchtigheyt, boofe of afgunftige ooge lafteringe , hoovaerdye , onverftant , ongeregelde drivten, en allerleie grou welen.
_ 23. Alle defe boofe dingen komen voort van binnen, uit het onreine hart, ende ontreynigen den menfche. Maer het eten met ongewasfchen handen, waerover de geveinsde Pharizeeuwen zo zeer geërgerd zijn, heeft geen invloed op het hart, en kan den mensch niet verontreinigen.
"ï, Vs. 24-30. verhaelt de Euangelist , hoe de Heiland ziek naer de zeekusten van Tyrus en Sidon begeven, en aldaer dt dochter van eene Caraneefche vrouw -wonderdadig ge. nezen hebbe.
24. Q) Ende van daer opftaende gingh hy wech nae de lantpalen of de zeekus'ten van de vermaarde
(*) Gen. 6: 5. ende 8: 21. Spr. 6s 14. Jer. 17: o. rn Matth.
15: 2. v •
XIX, DEEI. F



ga MARCUS. VII.
kooplieden Tyrus ende Sidon, gelegen aen de Middel* landfchezee, ten Noorden van Kanaan. Op dezegnrfe» der heidenen, buiten het lard Kanaan, woonden ook velé Joden. De Heiland begav zich derwaerds, opdat ook deze het Euangelie horen mogten; ende in een huys gegaen zijnde, om aldaer etnigen tijd te verblijven en wilde hy niet dat het yemant der heidenen wifte, om den naeryver der Joden niet te ontfteken, ende hy en konde [nochtans], wegens het gerucht van zijne verbalende wonderen , het welk allerwegen verfpreid was, niet verborgen zijn ; de heidenfche inworers van die lacdftreken wisten bet fpoedig, dat Hy aldaer was aengekomen.
25. Want een vrouwe, welckers dochterken eenen onreynen geeft hadde, en deerlyk van den duivel bezeten was, van hem gehoort hebbende, cjuam ende viel zeer eerbiedig neder aen fijne voeten.
26 Defe nu was een Grieckfche vrouwe, eene heidin, van geboorte uyt Syrophenicien, oorfprongelyk uit de oude sfgodifche intoneren van Kanaan, ende van eenige Joden gehoord hebbende, dat zy Hem voor den messias hielden , noemde zy Hem den zoon van David, vergel. MattL XV: 22, en fy badt hem, dat hy den duyvel uytwierpe uyt hare dochter.
27. jesus antwoordde haer geen enkel woord, even als of Hy in, het geheel genen acht floeg op haer ootmoedig verzoek, om dusdoende haer geloov te beproeven. Dit gav aenleiding, dat zijne Disciprfen Hem baden, Hy mogt aen de begeerte van deze vrouw voldoen, omdat zy Hem, met een aendoenlyk geroep, kermende achter na liep. Das Hy antwoordde, dat het oogmerk van zijne zending zich Biet uitftrekte tot de Heidenen, en zich alleen bepaelde tot de Joden. Dit gav deze Griekfche vrouw op nieuws vryjnoedigheid, zodat zy op de meest dringendeen aendoenlyke wijs uitriep, Heer help my toch, en red mijne ellendige dochter, vergel. Matth. XV: 23-25. Maer Jefus feyde tot haer, Laet eerft de kinderen verfadigt worden: Want het en is niet betamelick, dat men het broot der kinderen neme, ende den hondekens



marcus. vifj #3
kens [vOQr~}werpe Een huisvader, die het brood, voor de kinderkens gefchikt , aen de honden voorwierp , zou, immers zeer onnatuurlvk handelen. Nu zijt gy eene heidin 5 en de heidenen worden by de Joden veracht, en als onreins honden befchouwd. Zou ik dan de weldaden, welke voor de Joden gefchikt zijn, aen heidenen bewijzen ?
28 Maer fy antwoordde ende feyde tot hem 3 cp de allereerbieriigfte wijs, Ja Heere, zo is het ook. Zu'k een huisvader zou zeer onbetamelyk bandelen^ Doch oock de hondekens eten onder de tafel van de kruyaikens der kinderen, welke van de tafel vallei Vergun my daerom ook maer een zeer gering deel van die weldadsn, welke zo overvloedig aen de Joden gefchonkefi worden.
29. Ende hy feyde tot haer, Öm defes woorts Wille, waerin gy de iracht van uw vertrouwen, op mijne macht en goedheid, zo duidelyk hebt openbaer gemaekt, zal ik aen uwe begeerte voldoen; gaet henen, de duvvel is reeds, door mijn wonderdoend Alvermogen, u^C üwe dochter uygevaren.
30. Ende ais fy in haer huys quam, vondt fy dat de dtryvel uy gtvaren was, ende de dochter liggende, ten blijfce dat de duivel haer verlaten had, be'. daerd en ftil op het bedde.
è. Kap. Vit: 31—- Vill; 9. befchrijvt de Euangelist de ten van den Heiland, door net midden van Decapolis, en de twee merkwaerdige wonderen, welke Hy aldaer verricht heeft. «*—, De reis derwaerds vinden wy vs. 31.
3ï. Ende hy wederom wechgeg'aen zijnd*? van de lartpalen Tyri ende Sidonis, quam aen de zee van Galilea, door het midden der lantpa'efi van Decapolis, eene landftreek dus genaeöïd, esftdït '<v? tien fteden in gelegen wztsm
(#) Itfstth. 15: aj>'.



84 MARCUS. VIL
Het wonder, het welk de Heiland aldaer verrichtte, was tweederlei, Kap. VII: 32— VUL 9. /. Het eerfte vinden wy Kap. Vil: 32-37. //. Hst ander Kap. VIII: 1 - 9.
Van het eerfte wonder maekt matthjeus in het geheel gene melding. Al wederom een nieuw bewijs, dat marcus niet flechts het Euangelie van matth^eus verkort en zaemgetrokken hebbe.
32. («) Ende fy brachten tot hem eenen dooven, die tevens fwaerlick fprack, en zeer belemmerd was [in het fpreken, ende baden hem dat hy de hant Op hem leyde, om hem horende en fprekende te maken.
33. Ende hem van der fchare alleen, in het huis van zijn verblijv, genomen hebbende, ftack hy fijne vingeren in fijne ooren: ende op zijnen vinger gefpogen hebbende raeckte hy fijne tonge aen, met dien natten vinger.
34. Ende opwaerts fiende nae den hemel, ter herinnering, dat alles goeds van boven , van den Vader der lichten, moet nederdalen, fuchtede hy, ende feyde tot hem, in de gewone landtael der Joden, Ephphatha , dat is, Wort geopent. .
35. Ende terftont wierden fijne ooren geopent, zodat hy volkomen horen konde, ende de bant fijner tonge wiert los, ende hy fprack recht.
36. Ende hy geboodt henlieden, zo den man die genezen was, als hun, die den ongeiukkigen gebracht hadden , dat fy het gene gefchied was aen niemant feggen en fouden: maer wat hy haer oock geboodt, fo verkondigden fy het des te meer, vermits zy opgej togen waren, van verwondering en blijdfchap, over deze genezing.
37. Ende fy ontfetteden haer boven maten feer, feggende, (e) Hy heefc alles welgedaen, al wat Hy
doet
(«O Mmh. 5: tu Luc. 11: 14, (c) oen, It 3,,



MARCUS. VIL' is
doet is Iovwaerdig , het verdient alles verwondering en dankbaerheid. Hy verricht verbafende wonderen. Hy doet weldadigheid aen alle ellendigen, ende hy maeckt zelvs dat de doove hooren, ende de ftomme fpreken.
Meestentijd was de Heiland gewoon de lijders onmiddelyk , met een enkel woord fprekens, te genezen. Hier bediende Hy zich van uiterlyke teekenen; Hy ftak zijne vin-' geren in de ooren van den lijder, en op zijnen vinger gefpogen hebbende, raekte Hy daermede zijne tong aen. — Het heeft zekerlyk geen betoog nodig, dat deze verrichtingen niet als middelen konden medewerken, om den doven en Hommen horende en fprekende te maken. De Heiland had 'er , in ons geval , zekerlyk wijze redenen, voor, om zich van deze zinbeelden te bedienen, offchoon wy die redenen niet weten aen te wijzen. Misfchien wilde Hy daerdoor aentonen, hoe de Joodfche Natie, door de hardigheid van hunne harten , ongefchikt geworden ware, om te horen en recht te fpreken. Hy zuchtte, uit medelijden over de ongelukkige gefteldheid van den lijder, en misfchien tevens over de verharding van het Joodiche volk.
De Heer jesus gebood den perfoon, wien Hy het gehoor en de fpraek herfteld had, om dit wonderwerk niet ruchtbaer te maken. Hy wilde daerdoor voorkomen, dat de heiden fche inwoners van dat land Hem niet al te zeer toejuichten, het welk de Joden, en vooral de Pharizeeu-' wen , zou hebben kunnen verbitteren»
XIX. DEEL. y 3



go* MARCUS. VIII.
HET VUL KAPITTEL»
//. Het andere wonderwerk bejlond in het fpijxen van 4000 , merfche^ , met bróden en eenige weinige visfchen, vs. 1 - 9.
1. D' aenleiding vinden wy vs. 1 - 5, ft- Ht wonderwerk zelve, vs. 6-9.
h 00 JN defelve dagen , als daer een geheel groofe fchare was, welks Hem omringde, om zijne leer te horen, en ziji:e wonderen te aenfchouwen , ende niet en hadden wat fy eten fouden, riep Jefus fijne difcipelen tot hera , ende feyde tot haer ,
%. lek worde innerlick met ontferminge bewcegt over de fchare: want fy nu drie dagen, dat is, reeds tot op den derden dag, by my gebleven Stijft, ende en hebben niet wat fy eten fouden.
g, Ende indien ickfe nuchteren nae haer huys late gaen, zonder fpijs gebruikt te hebben, fo fullen fy Op den wegh befwijcken en machteloos nederzijgen : want fommige van haer komen van verre.
4, Ende fijne difcipelen , niet gedachtig aen de vorige wonderdadige fpijdng , of immers niet vermoedende , dat de Heiland nog eens een zoortgelyk wonder v-w-ichten zoude, antwoordden hem, Van waer fal yemant defe zo grote menigte met brooden hier in de woeftijne, in deze onbewoonde Igadföreek, konnen rerfadigën ?
ft &nde hy vraegde haer, Hoe veel brooden tï^Bt gy? Ende fy feyden, Seven ea eenige weinige Tuchkens, vergel. Matth. XV: 34.
§t ?nc?e geboodt de fchare, by bekwame par?
tijefi



MARCUS. VIII. 87
tijen neder te fitten op de aerde: ende hy nam de feven brooden en de vischkens, vergel. Matth. XV: 36, ende gedanckt en deze gaven gezegend hebbende brack hyfe in gefchikte ftukken, ende gaffe, terwijl de ftukken onder het breken, by aenhoudendheid, wonderdadig vermeerderd werden , fijnen difcipelen, op dat fy fe fouden voorleggen ; ende fy leydenfe de fchare voor.
7. Ende fy hadden weynige vifchkens: ende als hy gefegent hadde, feyde hy , dat fy oock die fouden voorleggen.
8. Ende fy aïle hebben gegeten, ende zijn verfadigt geworden : ende fy namen het overfchot der broeken op-, feven manden.
9. Die nu gegeten hadden waren ontrent vier duyfent mannen, zonder de vrouwen en kinderen mede te tellen, ende hy lietfe gaen.
o. Vs. 10-12. verhaelt marcus de reis van den Heiland naer Dalmanutha, met het gene by die gelegenkeid is voorgevallen.
10. (b) Ende terftont in het fchip gegaen zijnde met fijne difcipelen, en de Galileefche zee dwars over gevaren hebbende, is hy gekomen in de deelen van Dalmanutha.
MATTHiEus noemt deze Iandftreek , Kap. XV: 39, de landpalen van Magdala; zy was gelegen aen den Oosteroever van het Galileefcha meir, of de zee van Tiberias, niet ver van Gedara.
11. ïmde de Pharifeen en Sadduceeuwen gingen uyt, vergel. Matth. XVI: 1, het zy dat zy zich in deze Iandftreek opbi lden, om het volk op hunne wijs te leren, het zy dat zy van Jerufalem gekomen waren, om den Heiland tn zijn doen te verbieden j althans deze bittere vyanden van den Godlyken Leeraer zochten Hem in zijne re-
(i) Matth. 15: 39.
XiX. DEEL. F 4.



88 MARCUS. VIII:
denen te verflrikken , ende begonden met hem te twiften, (c) begeerende van hem een teecken van den hemel, het zy aen de Zon , Maen of Starren, het zy1 door eenig zeldzaem verfchijnfel in den dampkring: hem verfoecken.de , want hun oogmerk was , om in zijne woorden of daden iets te vinden, het welk zy met eenigen fchijn zouden kunnen berispen.
12. Ende hy fwaerlick fuchtende in fijnen geeft en inwendig bedroevd zijnde, over de hardnekkigheid dezer boosaertige lieden, feyde tot haer: gy zelve zijt gewoon opmerkingen te maken, omtrent het natuurlyk verband der tweede oorzaken; wanneer de hemel des avonds rood is,' door de wederkaetfing der zonneftralen op de wolken, die by de kimmen gezien worden, en een vuurig rood verto. ven, beflult gy daeruit, dat het den volgenden morgen fchoon weder zal zijn .vermits die rode kleur aen de kimmen een teeken is, dat de wolken zeer dun zijn, en fpoedig verdwijnen zullen ; maer wanneer gy des morgens ziet, dit de hemel droevig rood is, zodat'er zich donkere wol', ken vertonen, met eene mengeling van eene vuurige kleur befluit gy daeruit, dat die dag onftuimig weder zal opleveren, vermits de wolken dik en zeer bezwangerd zijn; deze en dergelyke teekenen zijt gy gewoon te nemen , 'uit de gefteldheid van den dampkring, maer de teekenen der tijden onderfcheiit gy niet, de voorafgaende omftandigheden, aen welke de Propheten de komst van den messias verbonden hebben, neemt gy in het geheel niet waer, Verg. Mattb. XVI: 2, 3. Om deze uwe hardnekkigheid, zal ik aen uwe begeerte niet voldoen. Wat begeert dit boos en overfpelig geüachte der Joden, die zich tegen alle middelen van overtuiging verharden , en als een bastaerdkroost, van het lovwaerdig karakter hunner gelovige voorvaderen ten ceneimel ontaert zijn, een willekeurig teec» ken uit don hemel? (d) Voor waer ick iegge u, So defen gedachte een teecken gegeven fal worden,
van
f.)!Mattb. m 3S. eurfe t<5, i. Luc, II, 29- Joh. 6: 30. (d) M.tth.



marcus: vut 89
van die zooit, als zy naer hunne grillige willekeur begeren, zo zal ik geen waer Propheet zijn. Alleen lyk zal hun, ter zijner tijd, het teeken van Jona den Propheet gegeven worden, wanneer ik my, door mijne opftanding, ten derden dage na mijnen dood, als het luisterrijk tegenbeeld van Jona zal openbaer maken. Vergel. Matth. XVI: 4.
10. Vervolgens legav zich de Heiland naer Bethfaida, alwaer Hy zijne Discipelen waerfchouwde, tegen den zuurdeesjem der Pharizeeuwen, en eenen Minden genas, vs. 13 • 26.
13. Ende hy dit gezegd hebbende, verliet haer met verachting, ende wederom in 't fchip gegaen zijnde, voer hy wech nae d'andere zijde, naer de andere zijde van de Galüeefche zee , en landde te Bethfaida aen.
14. Ende fijne difcipelen hadden, by hun vertrek uit de delen van Dalmanatha, anders genaemd de Iandftreek van Magdala, vergeten eenen genoegzamen voorraed van broot mede te nemen , ende en hadden niet dan één broot met haer in het fchip.
15. Ende hy geboodt haer, feggende, (e) Siet toe, wacht u van den fuerdeefiem der Pharifeen en Sadduceeuwen , vergel. Matth. XVI: 6 , ende van den fuerdeefiem Herodis.
De Heiland ftelt hier de leer der Pharizeeuwen en Sadduceeuwen voor, onder de verbloemde benaming van zuurdeesfem- — De zuurdeesfem dient tot gist, om het deeg, waermede die gemengd wordt, te doen rijzen, maer door den tijd verdervt het ten eenemael. By zulk eenen zuurdeesfem mogten de verdervelyke leringen der Pharizeeuwen en Sadduceeuwen, met het hoogfte recht, vergeleken worden. Zy waren wrang en bedorven. Zy kwamen hoofdzakelyk neder op eigene gerechtigheid en ongodsdienstigheid. Zy mengden zich in de zeden, even als een zmz-
CO Matth. 16: 6. Luc, 12: 1. xiK. DEEL. F 5



90 MARCUS. Vllh
deesfem, voorzover zy het gemoed deden opzwellen, en het zelve aerdschgezind maekten.
De zuurdeesjem van herodes beteekent de leerftellingen der gener, die. Matth. XXII: i&. Herodianen genaemd worden* Zy behoorden tot den aenhang der Sadduceeuwen, verwerpende de leer van een toekomend leven. Zy worden daerom met de Sadduceeuwen verwisfeld, Matth. XVI: 6. — herodes had zijne grootheid aen de Romeinen te danken , en daerom zal hy beweerd hebben , dat de Joden zich , in goeden gemoede, aen de Romeinfche Heerfchappy onderwerpen, en den Keizer fchatting geven mogten. De Herodianen nu waren voorftanders van deze leer. Daerenboven had herodes de Grote, om zich by de Romeinen te veraengenamen, het oprichten van beelden, het maken van fchouwfpellen, en vele andere heidenfche gewoonten, ingevoerd. Denkelyk hebben de aenhangers der party van de Herodesfen beweerd, dat dit alles geoorloovd ware. Verg. XVIII. Deel. p. 397.
Van dezen zuur deesfem der Pharizeeuwen, Sadduceeuwen, en Herodianen, moesten zich de Discipelen van den Heiland wachten, dat is, zy moeiten zorgdragen, dat zy niet befmet wierden met de hoogstverdervelyke leerftellingen der Pharizeeuwen , Sadduceeuwen, en Herodianen.
16, Ende de Discipelen verftonden zijne mening niet. Zy dachten aen eigsnlyk gezegden zuurdeesfem, en zich herinnerende, dat fy vergeten hadden, eenen genoegzamen voorraed van brood mede te nemen, overleyden zy onder malkanderen, feggende, ['t Is,] om dat wy geen brooden en hebben.
17. Ende Jefus [dat] door zijne Alwetendheid bekennende, feyde tot haer, Wat overlegt gy dat gy geen brooden en hebt ? dit bedoel ik in het geheel niet. En bemerckt gy niet, noch en verftaet gy niet? (ƒ) Hebt gy nogh uw verhardet herte? Zije ook gylieaen , die reeds zolang mijn onmiddelyke onderwijs
ge.
(ƒ) Mate 61 51.



MARCUS. Vlll pi
genoten hebt, noch even verblind en verhard, als het groto gros van bet Joodfche'volk.
18. Oogen bobbende, en fiet gy niet ? ende ooren hebbende, en hoort gy niet? Gy gpevt genen behoorlykeij acht op de wonderen, welke gy my hebt zien verrichten, noch op het onderwijs, het welk gy van my gehoord hebt.
19. Ende en gedenckt gy niet aen dat verbazend wonderwerk, het welk ik verricht heb? (g) doe ick de vijf brooden brack, en de Hukken wonderdadig vermenigvuldigde , onder de vijf duyfent mannen , hoe veie voile korven met broeken gy opnaemt, nadat ce ganfche menigte verzadigd was? Sy feggen hem, I w uelve volle korven fchoten 'er nog over.
20. Ende (h) doe ick de feven broden [brackl onder de vier duyfent mannen , hoe vele volle manden met broeken gy opnaemt, nadat die ganfche menigte verzadigd was? Ende fy feyden, Seven.
2/. Ende hy feyde tot haer, bedenkt gy dan «iet, dat ik, door mijn wonderdoend Alvermogen, uit het ééne brood, het welk gy by u hebt, eenen genoegzamen voorraed u zou kunnen maken ? Hoe en verftaet gy niet ? dat ik het oog niet heb op eigenlyk gezegd en lichamelyk brood, wanneer ik u vermaen, om u te wachten van den zuurdeesfem der Pharizeeuwen en Sadduceeuwen, en van den zuurdeesfem der Herodianen. Toen begrepen de Discipelen , dat de Heiland de verdervelyke leerftellingen der pharizeeuwen, Sadduceeuwen, en Herodianen bedoelde.
Vs. 22-26. verhaelt de Euangelist de wonderdadige genezing van eeDen blinden te Bethfaida, van welke de andere Euangelisten gene melding maken.
22. Ende hy quam tot Bethfaida: ende fy brachten tot hem eenen blinden, ende baden hem ernftig, dat hy hem aenraeckte, en daerdoor wonderdadig genezen wilde.
Xfó. 2) 2 EL.



9* MARCUS VIIÏ.
23. Ende de hant des blinden genomen heb oende, leydde hy hem uyt buyten het gemelde vleet; om alle eer en toejuiching van het volk voor te komen , (j) ende fpoogh op zijnen vinger, ftrijkende het fpe.sk feUn fijne oogen, ende (£) leydde de nanden op hem, ende vraegde hem of hy yet fagh.
24. Ende hy opfiende, leyde, Ick fie wel, mies niet volkomen en onderfcheiden; ik zie de menfchen maer zy vertoonen zich zeer verward eo veel groter, daa zy natuurlyk zijn, aen mijn gezicht: want ick fiefe als boomen wandelen.
De reden, waerom de Heiland dezen lijder niet aenftonds volkomen genezen heeft, fchijnt in de zwakheid van zija geloov te zija gelegen geweest. Toen hy iets begon te aien, hoe onduidelyk ook, werd 'smans geloov groter, en de Heiland voltooide de genezing.
25. Daer na leyde hy de handen wederom op fijne oogen , ende dede hem opfien. Ende hy wiert volkomen herftelt ; de menfchen vertoonden zich duidelyk en onderfcheiden aen zijn gezicht, ende hy faghfe alle verre ende klaer.
Op de vraeg, waerom de Heiland, in dit geval, de uit* wendige teekenen van fpeekfel en oplegging der handen gebruikte, kunnen wy niets antwoorden, dan dat Hy 'er wijze redenen voor had, welke ons onbekend zijn.
26. Endehy fondt hem nae fijn huys, feggende, En gaet niet in het vleck Betnfaida, noch en fegt het wonderwerk, het welk ik aen u verricht heb, aen niemant in het vleck, om gene ontijdige opfcbudding onder het volk te weeg te brengen.
CO Mare. 7: 33. CO Mare. 7: 3*.
11. Wij-



MARCUS. Vill. o3
IX. Wijders begav zich de Heiland naer de vlekken by Ccsfarea Philippi. De Euangelist verhaelt het gene aldaer is voor ge.
vallen, Kap. VIII: 27— IX: 29. —. Hier hield Hy een zeer merkwaerdig gefprek, met zijne Discipelen, Kap. VIII; 27 33. /. Eerst onderzocht Hy, wat de menfchen van Hem
dachten, vs. 27, 28. //. Daerna waervoor Hem de Discipelen hielden, vs. 29. ///. By die gelegenheid, deed de Godlyke Leeraer eene zeer duidelyke ontdekking, omtrent zijn aenjiaen. de lijden, als den weg tot zijne heerlykheid, «■ 30-33-
27. (O Ende Jefus gingh uyt ende fijnedifcioe. len nae de vlecken van Cefarea Philippi. D» Stad Casfarea Philippi was, ter eere van Keizer Tiberius Cefarea genaemd , en heette Ctefarea Philippi, ter onderfcheidinz van Ctefarea, aen de Middeliandfche zee, omdat zy her bouwd was door Philippus, den zoon van Herodes den Groten. Deze Srad lag aen de Jordaen, niet ver van der zeiver oorfprong, omtrent den voet van den berg Libanon Outijds was zy Dan genaemd, zijnde de Noorder grensnael van Kanaan. De Heiland begav zich thans naer de vlekken welke in het Noorderdeel van het Joodfche land, rondom de gemelde Stad gelegen waren. Ende op den we?h derwaerds vraegdehy fijne difcipelen, feggende tot haer, Wxe feggen de menfchen dat ick ben? Waer voor houdt men my? Wat denkt men van mijn perfoon en het oogmerk mijner komst in de waereld. 2ijn oogmerk was , om dusdoende met zijne Dücipelen in gefprek te treden , en den weg te banen tot hunne nadere onderrichting. c
28. Ende fy antwoordden , zommigen menen, dat gy (m) Joannes de Dooper zijt, het zy dat joaBnes zo„
(O Mattb. 16: 13. Luc. 9: 18. (V) MattD, ,4! a< XIX. DEEL,



94 MARCUS. VUL
zijn opgewekt, het zy dat zijne ziel in uw lichaem zou vefhuisd wezen! ende andere denken , dat gy Elias zijt, die, volgens Mal. IV: 5, komen zal: ende nog andere houden u voor J^remias, of door opwekking, of door zielsverhuizing, verg. Mjtth. XVI: 14, of zy denken in het algemssn, dat gy Eén van de Propheten zijt, niet wetende wie.
29. Ende hy feyde tot haer, Maer gy lieden, die zo lang met my verkeerd, mijn onderwijs genoten, en mijne wonderen gezien hebt, wie fegt gy dat ick ben? waer houdt gylieden my voor? Ende Petrus, misfchien omdat hy de ouifte, of althans omdat hy de voorb.irigfte was ,• vatte aenftonds het woord op: antwoordende feyde Petrus tot hem, («) Gy zijt de Chriftus, de lang beloovde messias, de zoon van den levendigen God, verg< Matth. XVI: 15, 16.
30. De Heiland noemde Pïtrus zalig en by uitnemendheid bevoorrecht,omdat hy zijnen perfoon recht kende; Hy voegde 'er by, dat Petrus aen de kracht van dezen zijnen naem, beteekenende eenen rotsfteen, door de gemelde belijdenis beantwoord had, en dat Hy op dezen rotsfteen, met den vinger op zich zei /en wijzende, het huis zijner Kerk onwankelbaer zou vestigen , zodat dit gebouw, in weerwil van alle listige pogingen des Sitans, de eeuwigheid verduuren zoude. Ook beloovde Hy aan Petrus het byzonder voorrecht , dat hy, het eerst van alle de Apostelen, het Ko. ningrijk der hemelen, door de prediking van het Euangelie, voor Joden en Heidenen openen zoude, air mede aen alle de Apostelen , en hunne op volgeren in den dienst des woords, dat de zonden zullen vergeven worden aen alle boetvaerdigen, aen welke zy verklaren dat hun de zonden vergeven zijn, en dat ook hunne uitfpraek in den hemel zal bevestigd worden, wanneer zy aen zondaren, die zich in het ongeloov verharden, betuigen, dat zy nog onder den vloek en de verdoemenis liggen, verg. Matth. XVI: 17-19. Ende hy geboodt haer fcherpeiick , dat
(») Matth. 16: 16. Joh.- 6: 69.



MARCUS. VIII. $S
fy 't niemant en fouden feggen van hem, dat Hy de messias Gods Zoon ware.
Voor dit verbod had de Heiland zeer wijze redenen. Zy waren gelegen , deels in zijne Apostelen, deels in de Joden , die Hem gelovig aennamen , deels in de hardnekkigheid van het grootfte gros der Joden, deels in het hoofdoogmerk van zijne komst in de waereld, verg. XVIII. Deel, p. 298-300.
31. (0) Ende hy begon haer, nadat Petrus, uit aller naem, de gemelde belijdenis gedaen had', te Ieeren en ronduit te verklagen, dat de Sone des menfchen, als plaetsvervangende borg van zondaren , vele fmerten en fmaedheden moefte lijden, ende verworpen worden van de Ouderlingen , ende Overprieftereh, ende Schriftgeleerde , ende op eene zeer geweldige wijs gedoodt worden , ende na drie dagen wederomopftaen
.3 2. Ende dit woort fprack hy vry uyt en op eene duidelyke wijs, zodat het alle de Apostelen verftaen konden; ende Petrus, die, door vleefchelyke vooroordeelen verblind zijnde, wel geloven kon, dat het den Heiland zeer veel moeite kosten zou om zijn Koningrijk op te rechten, maer niet dat bet tot fterven komen zoude, hem ter zijde geroepen en tot fich genomen hebbende, begon hem over dat gezegde re beftraffen over zijne angstvallige gedachten : belonende , dat hy en zijne Medeapostelen daer voor wel zorgen en dapper voor Hem vechten zouden.
33. Maer hy hem omkeerende, ende fijne difpelen met eene verontwaer iigende houding aenfiende beftrafte Petrum, feggende, (p) Gaet henen achter my fatana, ik wil niet langer afzonderlyk met u fpre ken : want gy zijt my een tegenftander, die my van mijn borgtochtelyk lijden wilt afraden, en gy Verfint en overweegt niet de dingen die Godts zijn , en met Gods Volmaektheden overeenftemmen, maer die der menfchen
fo) Matth. ifi! si, ende 17: 22. ende ao: 18. Mare. 9: 31. wde^io: 33. Luc. 9: 22. ende 18: 31. ende 24: 7. 2 Santr
XIX. DEEL.



96 MARCUS. VUL
zijn, en met de uitzichten der menfchen overeenftemmen. Het is uit God, dat gy my erkent voor den messias, maer het is uit uwe vleefchelyke vooroordeelen , dat gy nog zeer verkeerde begrippen hebt, omtrent het oogmerk van messias komst in de waereld.
r_—. Vervoïgms Jltlde de Heiland, zo aen de ganfche fchaer zijner toekomen, als aen de Apostelen, ettelyke zeer gewichtige vermaningen voor, vs. 34— IX: 1.
34. Ende tot hem geroepen hebbende de fchare met fijne difcipelen, feyde hy tot haer , (q) So wie achter my wil komen, om mijn leerling te zijn , verg. Luc. XIV: 27, en zich by my voegt, om van my onderwezen te worden, in de verborgenheden van het Euangelie, en te wandelen in dien weg, welken ik aen wijs, die verloochene hemfelven , door met woorden en
daden te betonen, dat men zich zeiven, zijne vermogens, voorrechten, en uitzichten niets acht, maer ten eenemael afziet van eene ingebeelde eigene gerechtigheid, van alle waereldfche voordeelen , van alle aerdfche vermaken, en van alle tijdelyke belangen. om mijne gerechtigheid, als de oorzaek van zaligheid, aen te nemen, en zich aen m'jnen dienst onverdeeld op te dragen , ende zulk een neme fijn kruys op, zodat hy bereidwillig zy, om allerlei lijden, wanneer het mijn naem en zaek vordert, te ondergaen, ende hy volge my, door geduurig dien weg te bewandelen, welken ik door leer en voorbeeld aenwijs.
35. (r) Want fo wie fijn tijdelyk leven fal willen behouden. door my te verlochenen, uit vrees voor kruis en lijden, die fal 't felve verliefen: want hy zal toch fterven, en zich door het najagen der aerdfche dingen, van het eeuwig verderv niet bevrijden kunnen, maer fo wie, door ondergaen van kruis en fmerten, fijn tijdelyk leven fal verliefen om mijnent wille, ende [o/«] de-s
Euan-
C<?) Matth. 10: 38. ende 16: 24. Luc. 9: 23. ende 14: 27. C-0 Matth. 10: 39. ende 16: 25. Luc. 9: 24, ende 17: 33. Joh. 12: 25.



marcus; vin. 07
Euangeliums [wille], die fal 't felve behouden, en in de eeuwige heerlykheid weder vinden.
39. Alles , waerin de mensch buiten my zijne benoudenis zoekt, kan hem niets dan fchade aenbrengen. Want wat foude het den menfche baten, wat wczeoiyk nut en voordeel zou het hem kunnen aenbrengen, fo hy de geheele werelt wonne, zodat hy alle die voordeden en genoegens bezat, welke de waereld en hare vriendfchap verfchaffen kunnen , ende fijner ziele fchade lede, zodat zijn beste deel eeuwig verloren ging ? zulk eete dwaze keus zou hem geen voordeel, maer ëei e eeuwige fchade aenbrengen.
37. Ofte wat fal een menfche geven (j) tot loffinge en randfoen van fijne ziele? welke, door de zonden, onder de fchuld en den vloek is.
38. Er is nergens, dan alleen by my, e enig wezen lyk geluk te zoeken, (t) Want de Zoon des menichen , die nu op het diepst vernederd is, zal in den laetilen dag der waereld, met eene onnadenkelyke heerlykheid bekleed zynde, alle menfchen elk naer zijne daden vergeldeD, verg. Matth. XVI: 27. Daerenboven fo wie hem mijns ende mijner woorden , uit vrees of eigenbelang , fal gefchaemt hebben in dit overfpeligh ende fondigh geflachte, het welk zeer van het karakter hunner gelovige vaderen ontaert is, diens fal hem de Sone des menfchen oock fchamen, wanneer hy fal komen in de heerlickheyt fijns Vaders, met de heylige Engelen , om den ganfchen aerdbodem rechtvaerdig te oordeelen.
(O Pialm 491 9. CO Matth. ro: 32. Lnc 0: a«. ende 12- 8. a Tim. at 12. 1 Joh. 2t 23. . c I2, *•
XfJC. DEEL.



9$ MARCUS. IX.
HET IX. KAPITTEL.
h (a) JTNde hy feyde tot haer« de faeglnfeIeB van deze dingen zullen nog in uwen leevtijd gezien worden. Voorwaer ick fegge u, en betuig het op de allerplechtigfte wijs, dat 'er fommige zijn van de gene die thans hier ftaen, zo onder mijne Discis pelen, als onder de fchaer, die den doot niet en fullen fmaken, tot dat fy fullen hebben gefien, dat het Koninckrijck Gods met kracht gekomen zy.
Den dood te fmaken zegt in het gemeen te fterven. Onder de genen, tot welke de Heiland fprak, waren 'er vele» die meer byzonder den marteldood fmaken en ondergaen zouden. — Dan vooraf zouden zy zien, dat Gods Koning, rijk met kracht gekomen ware. — Door Gods Koningrijk hebben wy dat geestelyk Koningrijk te verftaen, het welk de Heiland, als verheerlykte Middelaer, ftond op te richten. -— Dit Koningrijk zou kom-n en opgericht worden met kracht, naerdien het groot geweld zou doen , zo op de harten van byzondere meifchen, als op ganfche volken , en allen tegenftand verbreken , welken Joden en Heidenen , als werktuigen van de macht der duisternis, zouden in des weg brengen, om de doorbrekende komst van dit Godsrijk te verhinderen.
Zommigen der genen, die thans by den Heiland ftonden, zouden de oprichting van dit geestelyk Koningrijk nog by hunnen leevtijd zien en bemerken. De komst van dit Koningrijk, fchoon dezelve trapsgewijze ftond te gefchieden, zou reeds in den aen "ar g te bemerken te zijn, aen de heerlyke uitwerkftien. Men zou de komst van dit Koningrijk zien, by de uitftorting van den Heiligen Geest, waerdoor het blijken zou, dat God zijnen Zoon tot eenen Heer en
Chris;
(«) Mattb. 16: 28. Luc. 9: 97,



MARCUS. IX. 99
Christus gemaekt hadde, by de toebrenging van veie Heidensn, door de prediking van het Euangelie , en voorai In die zeer geduchte oordeelen, welke de heer over de har.j. nekkige Joden zou uitocfisnen.
Vermits 'er nu flechts een tijd van 40 jaren nodig was 'j om de gemelde gebeurtenisfen daer te fttlleh, zo konden zommigen van "s Heilands Leerlingen en toehoreren deze dingen ligtelyk beleven , gelijk althans van den Apostel joannes bekend is.
Deze Voorzegging was eene nadrukkelyke aenmoediging voor 'sHeilands Discipelen, om, in weerwil van allemceilykheden, kloekmoedig te zijn in den dienst van hunnen Heer, daer alies, hoe tegenftrijdig ook in fchijn , dienen zou, om de komst van dit geestelyk Koningrijk te bevorderen.
— — —. Vs. 2-13, befchrijvt de Euangelist de verheerlyking van chbistus op aen berg, en de gefprekken, •welke datrby
zijn voorgevallen. /. Dsze verheerlyking zelve wordt in hare omftandigheien opgegeven vs. 2-8.
2. (b) Ende na fes dagen, nam Jefus met hem Petrum , ende Jacobum, ende Joannem , ende brachtfe op eenen hoogen bergh bezijden alleen : ende hy wiert voor haer van gedaente verandert.
Den tijd bepaelt marcus op deze wijs: na zes dagen, dat is, zes dagen na het voorheen gemelde gefprek. Volgens lucas Kip. IX: 28, was het omtrent acht dagen na deze woorden: want deze rekent 'er by, dra dag van het gefprek, en den dag, op welken de verheerlyking in voorgevallen.
De getuigen van dit voorval waren petrus, jacobus, en joannes. — Maer waerom juist deze drie ? In het gemeen waren 'er drie, opdat zy, die ooggetuigen wezen zouden van 's Heilands diepe vernedering in Gethfemane, daer tegen
f» Matth. 17: t. Luc. 9. 22: XIX. DEEL, G 2



ioo MARCUS. IX.
mogten gefteikt worden, door het aenfchouwen van zijne heerlykheid. Ook deed de Heiland eene zeer wijze keus, ten aenzien van dit bepaelde driemanfchap. — Voor petrus was het aenfchouwen van jesus heerlykheid, en het gefprek der Hemelingen, ongemeen gefchlkt, om hem , die den Heiland van zijn verzoenend lijden had zoeken af te trekken, te overtuigen, dat Hy, door lijden, in zijne heerlykheid moest ingaen, alsmede om dien Apostel in zijn geloov te fterken,het welk, by zijne fchandelyke verlochening, geweldig ftond gefchud te worden. -— jacobus, die, het eerst van alle de Apostelen , het getuigenis van jesus met zijn bloed verzegelen zou, kon door dit gezicht, als door een voorfmaek van de zalige heerlykheid, worden aengewakkerd, om moedig voor de zaek van zijnen Meester uit te komen.— joannes , die de langstlevende der Apostelen wezen zou, was recht gefchikt, om deze gebeurtenis aen de laetfte nakomelingfchap mede te deelen, met verzekering, dat hy verkon. digde het gene hy zelvs gezien en gehoord had.
Dit Driemanfchap zonderde de Heiland van de fchaer en zijne andere Apostelen af, en bracht hen, op eenen hogen berg, bezijden alleen. Wy hebben tot nog toe gene genoegzame redenen gevonden, om de oude overlevering te verwerpen, volgens welke dit geval op den berg Thabor, gelegen in Galilea, zou zijn voorgevallen; eene overlevering, welke, ten tijde van hieronymus, algemeen als geloovwaerdig befchouwd werd.
De verheerlyking van den Heiland gefchiedde, en door zichtbare, en door hoorbare teekenen.
De zichtbare teekenen vs. 2b, 3. waren zo ongewoon,dat 'er de Apostelen door verrukt wierden. Zy werden befpeurd en-aen het gelaet, en de kleederen van den Heiland.
Ten aenzien van zijn gelaet, zegt marcus : Hy werd van gedaente veranderd. Het geevt te kennen, dat de Heiland zich, door eene buitengewone verandering, welke aen Hem gebeurde, vertoonde in eene hemelfche en heerlyke gedaente , zijnde bekleed met majefteit en heerlykheid. matvhmvs zegt Kap. XVII: 2. dat xijn aengtsicitt blonk gelijk de



MARCUS. IX. IOl
zon, dat is te zeggen, van zijn aengezicht ftraelde een heldere en fchitterende glans af, gelijk aen die der zon, wanneer zy fchijnt in alle hare kracht.
Deze zichtbare teekenen van heerlykheid vertoonden zich ook in zijne kleederen vs. 3.
3. Ende fijne kleederen wierden blinckende feer wit als fheeuw , hoedanige geen volder op aerden [ƒ00] wit maken en kan.
matth-seus zegt: zijne kleeieren werden wit, gelijk het licht, lucas zegt: dat zy wit en zeer blinkende wierden. Het is als • of de gewijde Schrijvers gene woorden genoeg vinden kunnen, om de majefteit, welke zich aen het gewaed van den verheerlykten Middelaer vertoonde, behoorlyk aftemalen. Zy gebruiken woorden, welke gebezigd plegen te worden , van den glans der zon, van de fchitteringen des blixsms' en van de witblinkende fneeuw, om aen te duiden, dat des Heilands kleederen niet alleen buitengewoon wit waren, maer ook eenen glans van zich gaven, die de oogen der aenfchouwen deed fchemeren.
Dit alles was een voorfpel van die onnadenkelyke heerlykheid, met welke de Middelaer, nadat Hy de reinigmaking van onze zonden zou te weeg gebracht hebben, ftond bekleed te worden.
Het tweede zichtbaer teeken was de verfchijning van mose en elia , vs. 4.
4. Ende van haer wiertgefien, de twee beroemde Pro. pheten, Eilas met Mofes, ende fy fpraken met Jefu;
Hebben de Apostelen mose en elia in de daed gezien , of werden zy hun flechts in een gesicht vertoond? hoé wisten zy dat die twee mannen mose en elia waren ? wat voor een lichaem heeft mose gehad, die immers den dood gefmaekt heeft? waerom verfchenen juist mose en elia? waerom was 'er henoch niet by tegenwoordig? Deze vragen hebben wy, by de gelykluidende plaets van matth/eus reeds beantwoord, XVIII. Deel. p. 310-312. — Alleen zullen wy 'er nu nog maer byvoegen, dat 'er gene Engelen verfchenen , omdat hier zulke perfonen nodig waren, die reeds te voren van den messias getuigd hadden. De zodanigsn
XIX, DEEL. G 3
I



tez MARCUS. IX.
waren meest gefchikt, om de Apostelen te overtuigen, dac j£3us de messias ware, van welken zy getuigd, op welken zy vertrouwd, en door welken zy de heerlykheid veikregen hadden.
Welk een heerlyk gezelfchap! Hier was de heee van h3iii..i en aerde, met twee doorluchtige Propheten, die reeds $i waren van het hemWfcha Jerufalem, — Hier was een kort begdp van de ganfclv Kerk; chbistus het hoofd, me: t v $ '.'.'den van de zegepralende, en drie leden van de Kejsk, ten vertoge hoe die alle eens onder ééa co zouoien- verenigd worden.
mosje ej) M.LL& Jprciken mtt jssus, en wel, gelijk lucas het nader -fershen, Kap. IX: 31. van den uitgang, weiken Hy te Jcrujalsm volbrengen zoude, dat is, van het lijden en den bmisdoodjj weke Hy ondergaen moest, en van de heerlykheid , welke daerop volgen zoude. Dit gefprek diende, deels ter bemoeiing van den Middelaer, deels ter onderrichting van de Apostelen.
5. Ende de vo-jrbarige Petrus, bemerkende dat Mofe en Elia zteb gereed maekten, om te vertrekken, verg. Luc. IX. 33 vatte h.-it woord op; antwoordende feyde hy tOC Jefum , Rabbi , het fchijnt dat deze Hemelingen V&riroKken willen, omdat zy hier gene gefchikte verblijv-
'inden. Het is daerom goet dat wy hier zijn: ende is. weet een middel, om hun een gemakkelyk verblijv, op degen berg te bezorgen, laet ons drie tabernakelen vm groene takken maken, voor u éénen, ende voor Mofes éénen, ende voor Elias éénen.
6. Want hy en wift niet wat hy feyde: want fy '.varen feer bevreeft. D* vrees der drie Discipelen, over sl hst heerlyke en majestieufe, het welk zy zagen, ver» brVerde hen zodanig, dat Perrus niet wist wat hy zeide; »<,iiers sou hy bedacht lubben, dat jesus geKomen ware, wtn te lijden en vernederd te worden, maer niet om lang op
. bsrg te blijven, alsmede dat de Hemelingen geen ^fekiej legen de ongemakken van de lucht nodig hadden, «9 pak Biet langer op aerde vertoeven konden , daer zy buntn blAMtfRifiS lo -<sn bernei haddec*
Trou-



MARCUS. IX. ioj
Trouwens de bevreesde Apostelen werden ook, dooreen hoorbaer teeken, het welk 'er by kwam, om deze heerlyke vertoning te voltooien, naler onderricht.
7 Ende daer quam, urwiji Petrus nog /prak, een luchtige wolcke, dat is, heldere wolke, verg. Mattb. XVU.-5, diefe, te weten Mofe en Elia, overfchaduwde, om de Discipelen te leren , dat deze Hemelingen hier niet blijven zouden; ende eene hoorbare ftemme van God den Vader quam uyt de wolcke, feggende, (<?) Defe jesus is oneindig meerder dan Mofeen Elia; Hy is mijn eigen en geliefde Sone, in den welken, als Middelaer, ik mijn welbehagen heb. verg. Matth. XVil: 6. Hy is die grote Propheet, welken Mofe reeds beloofd heeft, (d) Hoort hem daerom , als den onfeilbaren Leeraer, en den getrouwen getuige , met aendacht , eerbied , geloov, en onderwerping.
8. De Discipelen dit horende , werden van vrees als buiten zich zei ven wechgerukt, en vielen van fchrik op hunne aengezichten , verg. Matth. XVIt: 6. Ende haeftelick rontom fiende , en fagen fy niemant meer dan Jefuui alleen by haer, en dat wel in zijne gewone gedaente, ten vertoge dat het nog de tijd niet was van zijne voltooien verheerlyking , tot welke Hy eerst door lijden komen moest.
//, Hierop volgt het gefprek, het welk de Heiland, by deze gelegenheid , met zijne Apostelen gehouden heeft, vs. 9-13. f. De Heer jesus gebood , om deze wonder gebeurtenis, tot zekeren tijd toe, gelieim te houien, vs. 9.
9. (e) Ende als fy, de Heer jesus met Petrus, Jacobus, en Joannes, van den bergh afqaamen , geboodt hy haer, dat fy niemant verhalen en fouden 't gene fy gefien hadden, dan wanneer de Sone des men-
fc3 Jen 4«> t. Matth. j: 17. ende 17:5. Mare. is II. Luc. 3:22. tnde 9: 35. Colofi". t: 13. 2 Petr. ï: 17. (O Dewer. lil 1$, 19. (<) iViitth. 17: g. Luc, 9; 36.
XIX. DEEL. G 4



i(H M A R C U S. IX.
fchen , na het ondergaen van den kruiidood , uyt den dooden foude opgeftaen zijn.
Vóór 's Heilands opftanding, moesten zy van deze ge; beurtenis niets openbaren, in het gemeen, omdat zy nog het rechte doorzicht niet hadden, in het juste oogmerk van deze verheerlyking, en daerom min gefcbikt waren, om daer van behoorlyk verflag te doen. — Meer byzonder diende dezs gsbeurtenis verzwegen te worden , ten aenzien der overigs Discipelen, omdat 'er nijd zou hebben kunnen op. rijzen, over de onderfcheidende voorrechten, met welke petrus, jacobus, en joannes verwaerdigd waren; ook zoudan daerdoor hunne vleefchelyke vooroordeelen , omtrent het aerdfche Koningrijk van den messias, hebben kunnen geftijvd worden. Vooral moest deze zaek voor als nog niet aen de fchaer bekend worden; de meesten zouden bet niet geloovd hebben,en anderen,die dit verhael aennamen zouden 'er veelerlei misbruiken van hebben kunnen maken' zooimjgen om 'er , tot benadeeling van jesus zaek , verl givt uit te zuigen , zommigen om oproerige bewegingen aen te richten.
Maer na jesus opftanding mogt deze gebeurtenis ruchtbaer worden. Dan zou het verhael der Apostelen gereder' ingang vinden , en dienen kunnep , om de ergernis van jesus kruis wech te nemen, naerdien Hy, te midden van zijne diepe vernedering, de ftraien van zijne Godlyke heerlykheid kennelyk vertoond had.
tt- De Discipelen namen uit dit bevel aenleiding , om den Keu land eene vraeg voor te ftellen, vs. 10-13. \. De vraeg der Discipelen vinden wy vs. io, n en 4|. Het antwoord van den Heilind, vs. 12, 13.
10. Ende fy behielden dit woort by haerfelven. Dit kwam bun zo vreemd voor, dat zy daerop byzondere opmerking namen, vragende onder malkanderen wat het was, uyt den dooden opftaen, Dit veronderffclde , dat de Heiland nerven moest, en deze z?.ek kwam hun enbegrijprlyk voor, omdat zy van de Schrivtgeleerden
ge-



MARCUS. IX. 105
gehoord hadden, dat de Christus blijven zou tot in de eeuwigheid, verg. Joh. XII: 34, en nog al in den waen ftonden, dat de Heiland een aerdsch Koningrijk ftond op te richten.
11. Ende fy durvden jesus om geen nader onderricht verzoeken, maer zy opperden eene gefchilvraeg, welke thans onder de Joodfche Leeraren veel betwist werd, en waermede zy van ter zijde hunne zwarigheid omtrent 's Heilands ge2egd(jn aen den dag leiden. Zy vraegden hem feggende, Waerom feggen de Schriftgeleerde, (ƒ) dat Eiias de Tbisbiter eerft komen moet ? als voorloper , eer de messias zijn Koningrijk zal oprichten, volgens Mal. IV: 5. Nu hebben wy reeds Elias op den berg gezien, en derhalven 2ult gy eerlang uw Koningrijk oprichten. Hoe kunt gy dan fpreken van fterven , en van uit de doden opftaen ?
12. Ende hy antwoordende feyde tot haer, Elias fal wel eerft komen, ende alles weder-oprechten. Dit zeggen der Schrivtgeleerden, in eenen gezonden zin verftaen, is waerachtig, en gegrond in de Godfpraek van Maleachi. — Maer Elias de" Thisbiter wordt niet bedoeld. De Propheet heeft het oog op Joannes den Doper, die komen moest, om het vervallene in leer en zeden te herftellen. Maer hiermede ftrijdt niet, dat ik, als borg van zondaren, lijden en fterven moet, eer ik in mijne heerlykheid ingae; ende [V fal daerom volgens de uitdrukkelyke voorzeggingen der Propheten gefchieden] , (g) gelijck gefchreven is van den Sone des menfchen, dat hy veel lijden fal ende veracht worden
13. Maer ick fegge u, dat oock Elias, van wel» ken Maleachi gefproken heeft, reeds in den psrfoon van Joannes den Doper gekomen is, ende fy hebben hem gedaen al dat kwaed, wat fy naer de boosheid van hunne ongelovige harten gewilt hebben, (h) gelijck van hem gefchreven is. Even zo zal ook de Zoon des men-
(f) Mal. 4: 5. Matth. ut 14. Luc. 1: 17. (q) Pf. aat 7. Tef. 53: 4. Dan. 9: sö. (4; Mal, 4: 5, 6. W 7 J U
XIX. DEEL. G C



ioó MARCUS. IX.
fcben, van die zelvde verharde Joden, vele fmae^hede» es fmerten lijden moesten. Toen begrepen de Disc pelen, dat hun Meester van Joannes den Doper , onder den geheimzinnigen naem van Elia, gefproken had, verg. Matth. XVII: 12, 13.
— Wijders verrichtte de Heiland r.eg een verbazend
wonderwerk, vs. 14-29. ft Het wonderwerk zelve vinden wy vs. 14-27. \. Be aenleiding was tweevouwig, vs. 14-18. |. De eerfte was de twist der Discipelen, met de Schrivtgeleerden , vs. 14, 15.
14. Ende als hy, in den morgenftond, by de overige difcipelen gekomen was, fagh hy een groote fchare rontom haer, ende onder die menigte [eenige]] Schriftgeleerde met haer twiftende.
Het vervolg van dit gefcbiedverhael leert ons, dat deze twist veroorzaekt ware, by gelegenheid dat een zeker man onder de fchare zijn kind, het welk bezeten was, tot de Discipelen gebracht hadden , die den duivel niet konden uitwerpen. Daeruit namen de Schrivtgeleerden aenleiding , om het wondervermogen van den Heiland fmadelyk te lasteren , en Hem by de fchaer veracht te maken.
15. Ende terftont de geheele fchare, niet denkende, dat jesus 10 naby was, hem fiende wiert verbaeft van verwondering, en ook van blijdfchap, ende toeloopende groeteden fy hem , ter betuiging van hunne hoogachting , zeer verblijd zijnde over zijne aankomst.
J.4. De nadere aenleiding was, dat jesus onderzoek deed, naer de oorzaken van den twist, tusfcken zijne Discipelen en de Schrivtgeleerden, vs. 16-18.
16. Ende hy vraegde de Schriftgeleerde, Wat twiftet gy met defe mijne Discipelen ?



M A R C ü S. IX. 107
17 (f) Ende de Schrivtgeleerden durvden niet antwoorden , omdat zy bevreesd waren voor de wijsheid van den Heiland, die hen reeds zo menigmael befchaemd had, ook durvden de Discipelen niet fpreken , omdat hun het uitwerpen van den onreinen geest mislukt was; maer één uyt de fchare vatte het woord vrymoedig op; antwoordende feyde hy, Meefter, ick hebbe mijnen ongeiukkigen fone tot u gebracht, denkende u hier te zullen vinden, maer, in deze verwachting te leur geiïeld, heb ik my vervoegd by uwe Leerlingen, die ook wel wonderdadige genezingen verrichten. Heb medelijden met mijnen zoon, die eenen ftommen en doven geeft heeft; hy is door eenen onreinen geest bezeten , die , door zijnen heillofen invloed op de werktuigen van fpraek en gehoor, dit kind ftom en doov maekt. Daerenboven is hy maenziek, vergel, Matth. XVII: 15, en heeft de vallende ziekte, waervan de bofe geest zich ook tot zijn oogmerk bediend, om de akelige toevallen jammerlyk te verzwaren. Dees mijn eeniggeboren zoon , vergel. Luc. IX: 38, wordt van den Satan ysfelyk geplaegd.
18. Ende waer ter plaetfe, het zy by het vuur, of by het water, hy hem oock aengrijpt, om op het alleronverwachtst de akelige toevallen te vernieuwen , fo fchcurt hy hem , en fmakt hem door ftuiptrekkingen op den grond, als wilde hy hem verfcheuren; ende dit maekt het kind menigmael zo benauwd, dat by Ichuymt, ende het bruis hem op den mond ftae; dan knerlTet hy, van angst en woede, met fijne tanden, ende verdorret, zijnde reeds geheel uitgeteerd; ende ick hebbe uwe difcipelen gefegt en gebeden, dat fy den onreinen geest beteugelen en hem fouden uytwerpen, ende fy en hebben niet gekonnen. Ik bid u, help mijnen eeniggeborenen, vergel. Luc. IX: 38,
CO Matth. 17: 14. Luc. 9: j7, 38.
XIX. DÏIL.



io8 MARCUS. IX.
ff. Hierop volgde de wonderdadige genezing, vs. 19-27. L De voorbereidselen, of voorafgaende handelingen van den Heiland, zo met de fchaer, als met den Vader van het ongelukkig kind, vinden wy vs. 19- 24. *. De fchaer werd beftraft over haer ongeloov, vs. ig.
19 Ende hy antwoordde hem, ende feyde, O ongeloovigh geflachte, hoedanig gy zijt hardnekkige Schrivtgeleerden, en alle onder de fchaer, die het met u eens zijn, hoe lange fal ick nogh by uliedenzijn? Hoe lange fal ick u nogh verdragen ? ik heb reeds zo lang, en zo veel geduld met u geoeffend; ik heb reeds zo veie middelen in het werk gefteld, om uw ongeloov te overwinnen ; hoe lang zal al mijn arbeid te vergeevscb, zijn, om dit werk des duivels te verbreken? Ik zal den ongeiukkigen lijder in aller tegenwoordigheid genezen. Brengt hem tot my.
**. Daerop volgde 's Heilands onderhandeling , nut den Vader van het ongelukkig kind, vs. 20-24.
20. Ende fy brachten denfelven tot hem: (k) ende als hy, te weten de onreine geest, die het kind bezeten had, hem den Heer jesus fagh, fcheurde hem , het ongelukkig kind namelyk, terftont de onreine geeft, zodat het niet kon blijven ftaen, maer ter aerde neder viel; ende hy vallende op de aerde, wentelde fich, van wegens de hevige ftuiptrekkingen , van zich flaende en fcaoppende, al fchuymende, zo dat hem het bruis van benauwdheid op den mond ftond.
21. Ende hy vraegde fijnen vader, Hoe langen tijt is 't, dat hem dit overgekomen is? ende hy feyde hem; het is een verouderd kwaed. Van [fijne] kintfheyt af, heeft zich de duivel in dit kind als het wars verfchanst.
22. Ende



MARCUS. IX. 105
22. Ende menigmael heeft de onreine geest hem ia lsvensgevaer gebracht. Dan eens heeft hy hem oock in 't vyer ende dan eens in 't water geworpen, om hem te verderven: maer fo gy yet kont, zijt met innerlicke ontferminge over ons beweegt, ende helpt ons. Eene tael, waerin hoop en vrees, geloov en ongeloov tegen elkander worftelden.
23. Ende Jefus feyde tot hem, So gy kont gelooven, dat ik machtig en gewillig ben, om den "onreinen geest uit te werpen, (/) alle dingen , hoe onmogelyk zy ook fchijnen mogen, zijn mogelick en zullen ook werkelyk gefchieden, den genen die gelooft, en op mijne almacht vertrouwt.
24. Ende terftont de vader des kints roepende, uit eene fterke begeerte naer de herftelling van zijn ongelukkig kind, met tranen van droevheid over zijn ongeloov, en van vreugde, omdat hy gevoelde dat zijn hart, in het betrouwen op jesus alvermogen , gefterkt wierd , feyde, Ick geloove Heere, welken ik erken voor den messias , die macht heeft over de duivelen, ik verlaet my op uwe macht en goedheid, en, vrefende dat zijn geloov te zwak mogt wezen, voegde hy 'er by, komt mijne ongeloovigheyt te hulpe.
Jl. Hierop werd het ongelukkig kind verlost, vs. «5-27.
_ 25. Ende Jefus fiende dat de fchare gefamentlick toeliep, om alles van naby te befchouwen, beftrafte en bedreigde den onreynen geeft over zijne boosheid, en dwong hem zijne woonftede te verlaten , feggende tot hem, Gy domme ende doove geeft, ick beveele u, gaet uyt van hem, ende en komt niet meer in hem, opdat de omftanders bemerken zouden, dat dat Hy eene onbepaelde macht had over de duivelen.
2ö\ Ende de onreine geest ging uit, fchoon tegen zijnen wil, waervan zijne laetfte woéde getuigenis gav;
CO Luc. 17: 6. XIX. DEEU



na MARCUS. IX.
want hy roepende, zo uit angst als woede, omdat hy den ellendigen lijder verlaten moest , ende hem door geweldige ftuiptrekkingen feer fcheurende, om voor het laetst zijnen moed aen het kind te koelen, gingh uyt: ende [hel kint] wiert als doot, zo verfchrikkelyk was de woede van den duivel by zijnen uitgang , alfo dat vele feyden, dat het geftorven was. Dit was eene nieuwe beproeving voor het geloov van den vader.
27. Ende Jefus, door zijn Godlyk Alvermogen nieuwe levenskracht in het kind willende brengen, en hem daertoe by der hant grijpende, rechtede hem op van de aerde , ende hy ftont op , gevende hem gezond aen zijnen Vader weder, vergel. Luc. IX: 42.
//. By deze gelegenheid hield de Heiland een gefprek met zijne Discipelen, vs. 28, 29.
28. 0») Ende als hy, zijne eigene eer niet zoekende, zich aen de fchare onttrokken had, en in huys gegaen was, vraegden hem fijne difcipelen alleen, Waerom en hebben wy hem niet konnen uytwerpen'?
29. Ende hy feyde tot haer, gebrek aen geloov is 'er de oorzaek van geweest. Indien gy in mijnen naem wonderen wilt doen, moet gy een vast geloov hebben, het welk niet door twijffelingen geflingerd wordt: want indien gy een geloov hadt, flechts zo klein als een mostaerd zaed, mits gy maer niet twijfFelde, gy zoudt allerlei verbazende wonderen verrichten kunnen, verg. Matth. XVII: 20. Dit geflachte van deze by uitftek boze en hardnekkige duivels en kan nergens door uytgaen, en verdreven worden, dan door een wondergeloov, het welk door bidden verkregen wordt, ende, om het des te ingefpanner te maken, met vaften moet gepaerd gaen.
(») Matth, 17: 19.
jt. Ten



MARCUS. IX. Xll
12. Ten laetftin verhaelt is Euangelist, hoe de Heiland nam Capernaum gegaen zy, en mt Hy aldaer verricht hebbe,
vs. 20-50. —. De reis zelve vinden wy vs. 30.
30. (n) Ende, na bet verrichten van het gemeld» wonder, van daer wechgaende, reyfden fy door Ga lileen, om aliengskens JerufaJem te naderen, alwaer Hy binnen korten tijd dat lijden ondergaen zou, het welk den weg moest banen tot zijne heerlykheid; ende, opdat Hy, door den groten toeloop van het volk, niet zou gehinderd, noch op zijne reis te veel opgehouden worden, ging Hy niet langs den gewonen wegwant hy en wilde niet dar het yemant wille, omdat hy thans de ftilte en eenzaemheid, in het verkeer met zijne Discipelen, begeerde, welke Hy, omtrent zijne aenftaende lotgevallen, onderhouden wilde. Had het volk daervan iets geweten , zouden zy vermoedelyk geweldige en oproerige maetregelen genomen hebben, om 's Heilands lijden voor te komen, verg. Matth. XXVI: 2.
— —. Op d'Z' reis onderrichtte de Heiland zijne Discipelen , omtrent zijn aenftaende lijden, fchoon zy het niet verjlonden, «f- 3'. 32«
31. Want hy leerde fijne difcipelen, ende feyde tot haer, De Sone des menfchtn fal overgeleverc worden in de handen der bofe menichen, ende fy fullen hem allerlei kwaed aendoen , zelvs ten laetften aen het kruis doodm: ende gedoodt zijnde fal hy ten derden dage weder-op taen. De H«iland herhaelde deze dingen nog eens, omdat zijne Discipelen met de vorige, onderwij irgen geen nut g-daen hadJen. Hy voegde'er. daerom by, legt deze woor-er, in uwe ooren, willende dat zy deze dingen in hun geheugen prenten zouden, opdat zy=
00 Matth. 16: 21. ende 17: 22. ende ao: 18. Mare. 8: »ti *n«ie 10: 35- Luc. 0: 2-. ende 18: 31. ende 245 7. d
XIX. DEEL.



ii2 M A R C U S. IX.
zich ten minften by de uitkomst herinneren mogten, dat jesus hun dit alles voorfpeld hadde, verg. Luc. IX: 44.
32. Maer fy en verftonden dat woort niet. Zy begrepen wel, dat jesus fprak van een ongeluk, het welk Hem overkomen zoude, maer wegens hunne aerdscbgezisde vooroordeelen, omtrent het Koningrijk van den messias, volgens welke zy de voorzeggingen der Propheten verklaerden, kwamen de voorftellen van den Heiland hun onbegrljpelyk en onaennemelyk voor , ende, offcboon zijne woorden hen bedroevden, verg. Mattb. XVII: 23, en ook nieuwsgierig maekten, fy vreefden evenwel hem te vragen , omdat zy beducht waren voor eene rechtmatige beftraffing over hunne onkunde.
■p-* ' '. -By zijne komst te Capernaum Meld de Heiland nog tene zeer merkwaerdige redewisseling met zijne Discipelen, w. 33" 50.
/, De Heer jesus opende het gefprek, met zijne Discipelen te vragen, wat zy onder den weg behandeld hadden, *». 33. 34-
33. (0) Ende hy quam te Capernaum, ende in het huys gekomen zijnde vraegde hy haer, Waer van hadt gy woorden onder malkanderen op den wegh? De Heiland had bemerkt, dat zy in eenen woordenftrijd gekomen waren, maer Hy wachtte zijn ongenoegen daerover te betonen, tot dat zy te Capernaum in huis gekomen , en de gemoederen wat bedaerd waren.
34 Doch fy f wegen ,uit vrees voor eene welverdiende beftraffing, daer zy wisten, dat jesus een geflagen vyand was van allen hoogmoed: want fy waren onder malkanderen in woorden geweeft op den wegh, wie de meefte [foude zijn], en de aenzienlykfte posten bekleden, in het waereldsch Koningrijk, het welk zy meenden dat jesus ftond op te richten.
(0) Matth. i>t 1. Luc. 9: 415. inde is: 04.



MARCUS. l%i U3
|'; t. -
//. cfez« gelegenheid hield jasos eene redeveering, in welke Hy den hoogmoed ernjlig tegen ging, en de nederigheid, als
eene hoofddeugd aenprees , vs. 3 j - j0. f. Deze redevoering werd door den ttiiland op eene aengename wijs begonnen, maer door de tutfchenfpraek Van
joannes afgebroken, vs, 35-41. |. jesus bffliste niet zo zeer den twist, maer Hy veroordeelde den hoogmoed, als de bron van dezen ongepasten twist, vs. 35-37.
35- Ende nedergefeten zijnde, om, als hiiri Leermeester, over deze zaek ernftlg en bedaard rast beri te fpreken, riep hy de twaelve tot zich: want, fchótfn de één fchuldiger ware dan de ander, hadden zy allen evenwel de lesfen van nederigheid hoognodig; ende H; feyde tot haetj (p) Indien yemant wii de eerfte zijn,die fal de laettte van allen zijn, ende aller dienaeiv
Zommigen vatten deze woorden op, als een tegengift tegen den hoogmoed en de zslvsverheffiog, als of de Heer jesus ze^gan wilds: ,, indien iemand uit hoogmoed naer „ aenzisn en grootheid, of naer gezach over anderen flaet ,, die zal zich grotelyks bedriegen, vermits hy de laetflé' ,', en laegfts worden zal, voorzover hy zich verachting by „ God en msnfchen op den hals halen zal, en, in plaets
van verhoogd te worden , zal vernederd worden."
Anderen befchouwen deze gezegden als eene recht ftreekfche aanprijzing van de nederigheid, en als eene verklaring, dat de nederigheid, in crimsTus Koningrijk; de rechte weg zy tot hoogheid , als of d-i Heiland zeïde: „ indien iemand begerig is ,om de hoogfte en asnzienly&4e „ in mijn Koningrijk re worden, die moat nederig zijn van „ harte , anderen uitnemender achten dan zich pelzen , zich „ in site mogelyke lievdedienften , als den dienstknecht vaa „ alle gedragen; die zich vernedert , zd yerhoo'^'d w'oï„ den." —- Trouwens zulk 'een is waefiyk de ee'rlte (f
■ CJO M2tïh. cos sy. tij/arc- r<H 43* ... 1 .c:



U4 MARCUS. IX.
jesus Koningrijk , en hy zal groot gerekend worden by God en menfchen. Zulk een , die de kleinfte is by zich zeiven, en de meeste dienften in jesus Koningrijk verricht, zal het meest van jesus deugdenbeeld bezitten, en daerom ook het meest van Hem bemind worden.
36. Ende nemende een jong kindeken, het welk die gebreken nog niet openbaerde, die zich in verdere jaren by den mensch vertonen, en waeraen men nog niets befpeurde het gene naer hoogmoed, heerschzucbt, of twistgierigheid zweemde, ftelde hy dat midden onder haer, ende (g) omvingh het met fijne armen, tot een teeken vaa de tederfte lievde, ende om aen tc tonen, hoe Hy de nederigheid beminde, feyde Hy tot haer,
37. (r) So wie één van foodanige kinderkens , of der minfte onderdanen van mijn Koningrijk, die zulken kinderen in beminnelyke hoedanigheden gelijk zijn , met blijken van lievde en hoogachting, fal ontfangen in mijnen name, op mijn bevel, en ter bevordering van mijne eer, in plaets van met hoogmoed en heersch zucht naer het meesterfchap te ftaen, die ontfangt my, en ik zal de blijken van lievde en hoogachting, aen zulk éénen bewezen, rekenen als of zy aen my zei ven bewezen waren ; ende fo wie my met lievde en hoogachting fal ontfangen, die en ontfangt my niet alleen, maer ook dien htmelfchen Vader, die my, als den Verlosfer van zondaren , ia de waereld gefonden heeft , voorzover Hy de lievde aen my betoond rekenen zal, of of zy aen Hem zei ven bewezen waren. Staet 'er derhalven naer, om aen de kinderen in nederigheid gelijk te worden.
44. Hierop volgde eene infpraek van joannes , welke door den Heiland beantwoord werd, vs. 38-41. *. De infpra'k van joannes vinden wy vs. 38 , en **. Het antwoord van den Heiland, vs. 39 41.
38. (f) Ende Joannes antwoordde hem , feg-
gen-
Cq) Mare. ioi 16. (r) Matth. iS: 5. Luc. 9:48. Joh. 13120. Luc. 9: 49-



MARCUS. IX. 115
gende, Meelter, wy hebben eenen zekeren man geilen , die de duy velen uytwierp in uwen name, welcke ons niet en volgt: ende wy hebben 't hem verboden, om dat hy ons niet en volgt.
joannes had, met eenige van zijne Madediscipelen, den man, van welken hier gefproken wordt, verboden, om lan. ger in jesus naem duivelen uittewerpen, omdat zy meenden dat 'er eene behoorlyke ondërgefchiktheid , in het Koningrijk van den messias moest plaets hebben, en dat het uitwerpen van duivelen alleen aen jesus Discipelen, als eerfte amptenaren in zijn Koningrijk, toekwam. Maer nu zy hoorden, dat zy allen aen de kinderen-moesten gelijk zijn, en zelvs de mkiften, in welken zy iets van jesus beeld ontdekten , lievderijk en toegevend behandelen , vond joannes zich bezwaerd over het gene by gedaen had.
Wie n.u die man geweest zy, die de duivelen uitwierp , wordt niet nader bepaeld. Misfchien was hy een Discipel van joannes den Doper, althans hy fchijnt een mensch geweest te zijn, die hoogachtirsg had voor jesus , in Hem geloovde, en zijne bïlangen aenkleevds. oflchoon hy voor als nog niet behoorde onder de Discipelen van den Hei-. land, die Hem beftsndig volgden. Trouwens de Heer jesu» velt in het vervolg een gunftig vonnis over dezen man.
Ondertusfchen kwam deze handelwijs van joahnes niet voort uit jaloezy en nijdigheid, maer uit eensn kwalyk geplaetften yver voor de belangen van zijnen Meester, oordeelende , dat niemand , tot het uitwerpen van duivelen, bevoegd waren, dan hy en zijne Medediscipelen, welke jesus daertoe byzonder gezonden en gevolmach. tlgd had.
39. (t) Doch Jefus feyde, En verbiedt hem niet, laet hem voortgaen met duivelen uittewerpen ; zijn doen kan ons geen nadeel toebrengen: want daer en is niemant die eene kracht of wonderwerk doen fal in mijnen name, ende haeftelick van my fal konnen qualickfpreken. Het is onmogelyk, dat iemand, die mijnen
CO 1 Cor. ia: 3.
XIX. DEEL. H 2



iio* M A R C U S. IX.
naem gebruikt, om wonderen te "doen", tegelijk bet oogmerk hebben zou, om eenen aenhang tot mijn nadeel te maken, om lasterlyk van mijn perfoon, leer, en Koningrijk te fpreken. Dit kunt gy daerom ook van óeztn man niet denken. Trouwens hoe zou hy dien zelvden perfoo» lasteren, in wiens naem hy wonderen verricht? de menfchen, by welke hy mijnen naem wilde lasteren. zouJen hem ni«t geloven, hoe zou hy dan eenen aenhang ten mijnen cadeele maken kunnen? Ook zou hy tegen zijn eigen belsng werken, naerdien hy de achting, welke hy door het doen van wonderen verkregen had, ras verliezen zoude.
41. Zelvs doet deze man voordeel aen mijn Koningrijk: Want wie regen ons niet en is, die is voor ons.
Dit was een gemeen fpreekwoord in dien tijd, het welk van de zodacigen gebruikt werd, die iemands pogingen niet dwarsbomen , en daerdoor aenleiding geven, dat dez«lve hoe langs zo meeredren voorgang maken. De Heiland fchijnt te willen zeggen, dat deze man, in zijnen naem het zelvde verrichtende, als de Discipelen deden, niet konde befchouwd worden als zijn vyand, offchoon hy Hem niet opmlyk volgde, het welk uit verfchillende oorzaken kon voortkomen. „ Gy moet rei-enen, wil jbsus zeggen, dat „ deze man vóór ons i», ons in de hand werkt, dat „ hy onze oogmerken en mijne zaek begunftigt: want „ hy kant zich aen tegen onzen gemenen vyand, hy zoekt „ zo wel als wy, het rijk der Satans te verftoren; by doet „ my overal bekend worden, en geevt aenleiding , dat
de menfchen verder naer my vragen. Derhal ven it „ hy niet tegen, maer vóór ons, verbied hem daerj, om niet."
41. Daerenboven zal deze man beloning ontvangen, voor den dienst, welken hy aen mijn Koningrijk bewijst. Want (v) fo wie ulieden den allergeringften dienst zal bewijzen, al was het maer, by voorbeeld, dat hy u eenen be» ker waters fal geven te dincken in mijnen name, op mijn bevel, en uit aenmerking dat ik een welgevallen
heb,
(v) Mntth. 10; 42.



MARCUS. IX. ir?
heb aen weldadigheid, om dat gy Chrifti [difcipelen] zijt, voor waer fegge ick u, en zijt 'er van verzekerd, hy en fal fijnen Joon geenfins verlieftn, maer voor dien lievdedienst.in den groten dag, eene genadige vergelding erlangen. Derhalven moet gy dezen man, als eenen kleinen, die de belangen van mijn Koningrijk, naer zijn beste vermogen , zoekt te bevorderen, in lievde opnemen, en hem althans niet verhinderen.
tf. Na deze tusfchenfpraek , hervat de Heiland den draed van zijne redevoering, ter aenprijzing van nederigheid, enliev* derijke hoogachting voor de zulken, die aen de kinderkens gelijk zijn, vs. 42-50. L In het gemeen waerfchouvt Hy, tegen het geven van ergernis am de kleinen, vs. 42.
42 (x) Ende fo wie éénen van defe kleyne en neder/gen ond^r mijne belijders, die den kinderkens gelijk, en gering zijn in hunne eigene oogen, en in my gelooven, ergert, door zich meeiterachüg boven hen te verheffen, en hun, in plaets van hen door lievdedienften op te beuren, den voet dwars zet, en droevheid veroorzaekt, het ware hem beter dat een meulenfteen om fijnen hals gedaen ware, ende dat hy in de zee geworpen ware.
In den letter, heeft de Heiland het oog op eenen allerzwaerften moUnfleen, uit zulie molens, welke oudtijds door ezelen en andere dieren werden voortgedreven , vergel. Deut. XXIV; 6 — De Heiland wil, in den zakelyken zin, twee dingen te kennen geven; vooreerst dat het ergeren van de gemelde kleinen voor eene allerzwaerfte zonde gerekend worde, ten anderen,dat hy ,die zodanig eene ergernis geevt, veel zwarer ftraf ondergaen zal, dan dat hy, met eenen zeer zwaren fteen aen den hals, in de zee geworpen wierd: want daerdoor zou alleen het lichaem gedood worden, daer zulk één het eeuwig verderv naer ziel en lichaem beide te wachten heeft.
(*) Matth. 18: 6, Luc, 17: 2. XIX. DEEL» H 3



Xi8 MARCUS. IX.
+|. Meer byzonder wrmaende de Heiland zijne Discipelen, om zich te wapenen tegen de zehsverh*ffing, vs. 43-50. *. Dit wordt voorgemeld, vs. 43-48. en **. Gcbiltykt, vs. 40, 50.
43. Qy) Ende ftelt toch alle middelen tot zelvsverloehening yverig in het werk ; indien uwe hant u ergert, houwtfe af. Zegt aen zulk eenen, wiens gunst u anderszins zo veel waerdig is, als het gebruik van uwe hand, liever de vriendfchap op, dan dat gy u door hem tot zelvsverheffing zoudt laten vervoeren : het is u beter verminckt tot het leven in te gaen, dan de twee handen hebbende henen te gaen in de helle, in dat onuytbluffcheliclc vyer. Het is u veel voordeeliger, dan gy geweld doet op u zeiven, en u aftrekt van perfonen en zaken, die u tot hoogmoed zouden kunnen vervoeren, dan dat gy u zei ven den weg baent tot het eeuwig verder/, in den afgrond der eindelofe donkerheid.
44. (2) Baer hare worm niet en fterft, ende het vyer niet uytgeblufcht en wort.
De pla .ts der eeuwige verdoemenis noemt de Heiland vs. 43. de helle. — Het grondwoord is uit het Hebreeuwsch overgenomen en gevormd; 'er fchijnt gezinfpeeld te worden op het dal Hennoms, buiten Jerufalem. Deze plaets der rampzaligheid wordt dus genaemd, omdat Beëlzebub , de Moloch dezer eeuw , aldaer zijne verblijvplaets heeft; en omdat zy buiten het hemelsch Jerufalem is. — In deze hel zal ook, al wederom met toefpeling op het dal Hennoms, een geduurig vuur branden. De Heiland fpreekt van een onuitbluschbaer vuur, om de volftrekte eeuwigheid der helfche ftraffen aen te wijzen — Daertoe dienen ook de uitdrukkingen vs. 44, daer hun worm niet Jlervt , en het vuur niet uitgebluscht wordt; naerdien het wroegend geweten, gelijk aen eenen knagenden worm, en een altoosdurend vuur, de verdoemden onophoudelyk zal pijnigen.
45- En:
ÖO rs; 6. Matth. 5! 30. ende 18; 8, (*) Jef. 66: a*.



MARCUS. IX. u9
45. Ende indien uwe voet u ergert, houwt hem af. Ontzegt aen elk, die u tot hoogmoed en zelfverheffing vervoeren wil, uwe vriendfchap op, al was hy u anders zo veel waerdig, als het gebruik van uwe voeten: het is u beter kreupel tot het leven in te gaen, dan de twee voeten hebbende, geworpen te worden in de helle, in dat onuytbluiTchelick vyer. Het is u veel voordeeliger, dat gy u van verleidende perfonen afzondert, al waren zy u nog zo dierbaer, dan dat gy u door hen vervoeren laet, en u daerdoor het eeuwig verderv op den hals haelt, om eindeloos gepijnigd te worden in den afgrond.
46. Daer hare worm niet en fterft, ende dat vyer niet uytgeblufcht en wort, vertel, vs. 44.
47. Ende indien uwe ooge, het welk gy nog minder misfen kunt, dan hand of voet, u ergert, werptfe uyt. Ontzegt uwe gemeenfchap aen elk, die u tot hoogmoed en zelvsverbeffing zoekt te verleiden, al was hy u zo dierbaer, als één van uwe beide oogen: het is U beter maer één ooge hebbende en zwaer verminkt in het Koninckrijck Godts in te gaen, dan twee oogen hebbende in het helfche vyer geworpen te worden. Het is u veel voordeeliger, dat gy deze opoffering doet; dan dat uw deel gefield worde in het eeuwig vuur, het welk den duivel en zijnen engelen bereid is.
48. Daer hare worm niet en fterft, ende het vyer niet uytgeblufcht en wort, vergel. vs. 44.
49. Want een yeder fal met vyer gefouten worden, («) ende yeder offerhande fal met fout gefouten worden.
50. (b) Het fout is goet, maer indien het fout onfout wort, waer mede fult gy dat fmaeckelick maken ? (c) Hebt fout in ufelven, ende houdt vrede onder malkanderen.
De woorden van vs. 49, 50. zijn zwaer om te verftaen,
,Sal,Luy' a' ,s' W Ma£th' 5« 13- Luc. 14: 34. (e) Rora. wj 18. Hebr. 12: 14.
XIX. DEEI.' H 4



?2o MARCUS. IX.
en worden van de Uitleggeren op verfcbillenc'e wijzen be giepejj. — Zy dienen tot een toepasft-lyk flot, om ds vp^ rige gezegden te bevestigen en nader aen te drirgen.
Het eerite gezegde, een ieder zal met vuur gtzouten werden, fchijnt, uit kracht van het redengevend woordeken war.t, te dienen ter naiere bevestiging, dat de ftrafon der verdoemden eeuwigduurende wezen zullen, ais mede ter voorkoming van eene bedenking, tegen de eeuwigheid der ftraffen, welke men, uit de broosheid der menfehelyke natuur, zou kunren,. ontlenen. •— „ Denkt niet by u zeiven, wil de Heiland ij zeggen , dat de brofe natuur der mt>nfchen niet beftand zy, „ w de eeuwige ItrafFen te kunnen verduuren : wart een „ ieder van die rampzaligen, welker deel in de hel gefteld ,, wordt, zal met vuur gezouten worden."— Het war der helle wordt hier, in zekere betrekkit g, by zout vergeleken. Het zout heeft onder anderen de eigenfehap,pm het vleefch vo' r het verderv te bewaren. Ook werd oudtijds het offer» vleesch met zout gewreven, waerdpor het des.te heviger op hei altaer brandde. ,, Even zo, wil de Heiland zeggen, zal „ het pok gaen met de rampzaligen , elk van hen zal , als het „ ware, met vuur gezouten worden, en in plaets van door ,, het vuur verteerd te worden, zullen zy, te middtn van s( de helfche vlammen , door een uitwerkfel der Godlyke ,, macht, onftervelyk blijven ;zy zullen onverdervelyke lichai, men hebben, om eeuwige ftraffen te kunnen verduuren." ■ Met de volgende gezegden, fchijnt de Godlyke Leeraer, de opwekkingen tot godzaligheid, welke Hy aen zijne leerlingen gedaen had , nader te willen aenbinden en billyken.
In het gemeen zegt Hy , een ieder offerande zal, dat is
moet, met zwt gezouten worden Onder andere moest bei
fpijspfTer, zou het Gode aengenaem zijn, met zout gezouten worden, Lev. II: 13. Even zomoesten ook jesus dienaer$ en onderdanen, zouden zy den heer een aengenaem fpijsofie?, en Gode een lievlyke reuk zijn, doorzield worden met eea zeker zoort van zout, het welk eene bijtende, maer tevens eene zuiverende kracht heeft, namelyk bet zout der genade, 20 als dezelve bijtends is, voor het vleesch en deszelvs be-*
geer-



MARCUS. IX. 1!lt
gserïykheden. Hoe meer nu de Discipelen met dit zout gezouten waren, des te meer zouden zy onverdervelyk be. waerd , en voorbereid worden voor de hemelfche heerJykheid.
Zy moesten daerom toezien , om hun genadebeginfel Zuiver en levendig te bewaren. —- Het zout is goed, in het mtuuriyke, om fpijfen fmakelyk te maken, en voor het bederv te bewaren. Even zo was ook het zout der ingelegde genade in de Discipelen goed en nuttig, zo voor hun'zeiven als voor anderen Maer, om die zelvde reden,moes-
ten zy zorg dragen, dat het zout gezond en krachtig bleev: want indien het zout onzout wierd, wanneer hun genadebeginfel , door traegheid en onachtzaemheid , aen het kwijnen raekte, waermede zouden zy het fmakelyk maken, en ïn vorige kracht herftellen? dan zouden zy als een fmakeloos zout onnut zijn, voor zich zeiven en voor anderen.
Hebt zout in u zeiven, voegt 'er daerom de Heiland by, dat is, „ draegt zorg, dat de genade, welke in u gelegd is' „ hare kracht niet verlieze, of door hoogmoed en vleefche„ lyke begeerlykheden onderdrukt worde, maer zoekt de„ zelve ais een gezond zout te bewaren, door u te oeflè„ nen in zslvsverlochening en godzaligheid." . VooraI vermaende de Heiland zijne Discipelen tot eensgezindheid, zeggende, houdt vrede onder malkanderen, dat is ' hut geen hoogmoed of heerschzucht onder u plaets hebben ] ), maer wacht u van zoortgelyke twisten , als welke den „ vrede onder u op den weg geiloord, en aenleiding tot „ mijne tegenwoordige waerfchouwingen gegeven hebben.'"
XIX. DEEL. H S



122 MARCUS. X.
HET X. KAPITTEL
3, Kap. X—XIII verhaelt de Euangelist, hoe de Heer jesui zijn Prophetifcie bediening, injudcea, hebbe watrgenomen. A, Eerst maekt de EuangelLt meldir.g van het gene \r op de reis naer Jerufalem is voorgevallen, Kap Xft. Vs. i .31. verhaelt hy, wat jeïvs gedaen en gefproken heeft, na dat Hy over de Jordaen , in de
lan palen van Judsea gekomen was. e. Hier beantwoordde hy eene Jlrikvraeg der Pharizeeuwen , omtrent de echtfcheidingtn,
vs. 1-12. g. Be omflandigheden van tijd en plaets worden or.s opgegeven, vs, 1.
i. (a) JTNde van daer opgeftaen, en van Capernaum vertrokken zijnde, gingh hy nae de lantpalen van Judea, door d'oveizijde van den Jordaen. Over de Jordaen getogen zijnde, kwam Ey in juda-a, ende de fcharen quamen wederom te famen by hem, om zijne leer te horen, en zijne wonderen te aenfchouwen: ende, gelijck hy gewoon was, leerde hyfe wederom, ook genas Hy vele kranken, door zijn. wonderdoend Alvermogen, verg. Maith. XIX: 1, 2.
fi. Dei Heilands gefprek met de Pharizeeewen wordt vs. 2-ia,'
be fchreven.
1. Hunne listige vraeg vinden wy vs. 2.
2. Ende de Pharifeen , die bittere vyanden van de» Heer jesus, tot hem komende vraegden hem, Of het een man geoorloft is [fijn] wijf willekeurig te
verfa^ Matth. ijk 1.



MARCUS. X. 1H
verlaten, om allerlei oorzake, wanneer het hem maer goed. duokt? Deze ftrikvrasg Helden zy den Heiland voor, hem verfoeckende.
Dc Pharizeeuwen waren van begrip, dat de willekeurige echtfcheidingen geoorloovd waren, en dit gevoelen was thans vry algemeen aengenomen onder de Joden. — Daerentegen had de Heiland openlyk geleerd, dat de man zijn wijv, uit kracht der oorfpongelyke inftelling van het Huwelyk, nimmer verftotsn moge, dan alleen wanneer zy zich in overfpel verlopen, en daerdoor zelve den band des Huwelyks verbroken had, Matth. V: 31, 32. — De Pharizeeuwen vraegden daerom den Heiland over dit ftuk, en dat wel in de tegenwoordigheid van eene zeer grote menigte van toehoreren . vtrwac^.tsnde, dat Hy een ontkennend antwoord geven zoude, en daerdoor het volk van zicb afkeerig maken- — Maer drf Godlyke jejus bracht deze huichelaers tot befchamiDg, beroepende zich op de oorfprongelyke inftelling van het Huwelyk. ten betoge, dat alle willekeurige echtfcheidingen voiftrekt ongeoorloovd zijn.
2. Het antwoord van den H'Aland was uitvoerig, vs. 3-12. —. Eerst bewijst Hy, dat de willekeurige echtfcheidingen
ongeoortowd zijn, vs. 3-0. 1' . 1W1'. Daerna beantwoordt Hy eene bedenking van zijne Discipelen, vs. 10-12.
3. Maer hy antwoordendeTeyde tot haer, Wat heeft U Mofes, de grote Wetgever vaa obs volk, omtrent dit fluit geleerd en geboden ? Immers heeft hy uitdrukkelyk verklaerd, dat God, in den beginne, maer éénen man, en maer ééne vrouw gefchapen hebbe, en wel zodanig, dat de vrouv, uit een gedeelte dss lichaems van denman, wierd voortgebracht, om daerdoor de allernauwite vereeniging tusfchen de beide Echtgenoten af te beelden. Mofe voegt 'er by, hoe God gezegd hebbe, daerom, omdat de vrouw u t het lichaem van den man gemaekt is, zal een mensch, wanneer hy zich in het Huwelyk begeevt, vader en moeder, tot welka
XIX, DEEL.



134 H A R C ü S. X
hy anders de allernauwfte Detrekking heefc, verlaten, om een nieuw huisgezin op te richten, tn hy zal zijn wijv onaffcheidbaer aenhangen en aenkleven , tn dit twee zullen tot één vleesch zijn, zodat zy. door onverbreekbare lievde vereenigd, maer één perfoan uümaken, tot dat hen de dood van één fcheidt, Gen. I: 27. II: 24. Gevolgelyk is de willekeurige echtfcheiding met de oorfprongelyke inftelling van het Huwelyk biijkbaer ftrijdig. Verg. Matth. XIX: 4 - 6.
4. Ende fy feyden, die zelvde grote (fc) Mofes heefc evenwel toegelaten en zelv sgelast, aen eene vrouw, wanneer men eenen tegenzin aen haer heeft, eenen fcheydbrief te fchrijven, ende [haer] te vtrlaten.
De fcheidbrieven waren reeds oudtijds onder Israël in gebruik, vergel. Lev. XXI: 14, en de hardigheid van het onbuigzaem Israël ftelde mose in de noodzakelykheid, om htt geven van fcheidbrieven toe te laten, Deut. XXiV: 1. Maer, om het misbruik, zo veel mogelyk was, voor te komen, maekte hy daeromtrent zulke bepalingen, dat niemand , zonder dringende reder.en, ligtelyk befluiten zou, om zijn wijv te verftoten, vergel. XVIII Deel. p. 104 105. — Thans hield men zich niet langer aen deze bepalingen , welke geheel in onbruik geraekt waren, en elk veroorloovde zich zijn wijv eenen fcheidbriev te geven, om de minfte reden van ongenoegen. Zelvs beweerden de Pharizeeuwen, dat mose de willekeurige echtfcheidingen niet alleen toegelaten , maer zelvs uttdrukkelyk geboden had.
5. Ende Jefus antwoordende feyde tot haer, Van wegen de hardigheyt uwer herten heeft hy ulieden dat gebodt gefchreven, en het verftoten der wijven onder zekere bepalingen toegelaten.
6 (e) Maer van het begin der fcheppinge is het alzo niet geweest. De band van het huwelyk is, uit kracht van deszelvs oorfprongelyke inftelling , voor altoos onverbreekbaer. Immers heeftfe Gudt man ende wijf gemaeckt. Er was in den beginne maer één man en ééne vrouw, en de laetfte werd gemaekt uit het vleesch en been
van
(i) Deut. 14: t. Jeretn. 3: 1. Matth. 5: 31. O) Gen. u 37.
Matth. ^9-. 4.



MARCUS. X. i85
van den eerften, ten blijke dat zy onaffcheidbaer één vleesch lirmaken.
7. (d) Daerom fal een menfche fijnen vader ende moeder verlaten, ende fal fijnen wijve aenhartgen,
8. Ende die twee fulien tot één vleefch zijn, en maer één perfoon uitmaken, tot dat de band des Huwelyks door den dood vetbroken worde, alfo dat fy na de Huwelyksvereeniging, niet meer twee en zijn, maer één vleefch.
9. (e) 't Gene dan Godt zo wijsfelyk t'famenge-* voegt heeft, en fcheyde de menfche niet. Gevol. gelyk zijn de willekeurige echtfcheidingen ongeoorloovd. Er is maer één geval, in het welk de man macht heeft, om zijne echtgeroot te verftoten, wanneer zy z:ch namelyk aen overfpel fchuldig maekt, vermits zy dan zelve den band van het huwelyk verbreekt. In zulk een geval, is het den man geoorloovd zijn wijv te verftoten, en eene andere te trouwen. In geen ander geval mag iemand zijne vrouw, op eigen gezach, en naer willekeur verftoten. Die buiten dit gsval zijn wijv ver'aet, en eene andere trouwt, die dott overrpel en die de verlatene trouwt, doet ook overfpe' vergel. Matth. XIX- 9.
De Godlyke Letra r fpreekt hier van het eenige geval waerin de man van djne verbindtenis aen het wijv onflagen wordt , maer nkt van gerichtelyke ech'fcheidingen : want 'er zijn verfcheidene gevallen, in welke de Overheid macht heft, om de Huwe'yfcen te fcheiden. Deze zaek laat de H'.ibnd over aen de Burgerlyke Overheden, als mede a<-n de Leeraers in Kerkely.e en waereldlyke rechten. Hy verklaert allaeniyk , dat willekeurige echtfcheidingen ■ hoedarige 'er onder de Joden, om allerlei beuzelachtige redenen zeer gemesn waren, met den aert en de oorfpronge. Jyke inftelling van het Huwelys ftr'jdig zijn , en dat het overfpel van de vrouw alleen den man macht geve, om haer te verft t n. Voorts fpreekt het van zelvs, dat een man,
M Gen. „ «4. , Cor. 6: 16. Eph. 5, 31. (,) r Cor. 7; l0i XIX. DjjEt.



T26* M A R C U S. X.
in eene Christelyke Maetfchappy, alwaer alles met orde gefchieden moet, niet op eigen gezach handelen moge. maer dat de befchuldiging van overfpel eerst voor het Gericht behoorlyk moet bewezen worden — Vergel. het gene wy by de gelykluidende plaets, Matth. XIX: Q. hebben acngeteekend, XVIII Deel. p. 337. 338.
10. Ende jesus in het huys , alwaer Hy thans geherbergd werd, ingegaen zijnde, vraegden hem fijne difcipelen wederom van het felve ftuk, zeggende, indien de band des Huwelyks zo onverbreekbaer is, ais wy daer zo even uit uw gefprek met de Pharizeeuwen gehoord hebben, dan is het waerlyk niet raedzaem om te trouwen; iemand zou een boosaertig wijv kunnen trouwen, en al zijn leven ongelukkig zijn, wanneer hy haer niet verftoten mag, vergel. Matth. XIX: 10.
11. (ƒ) Ende hy feyde tot haer , So wie fijn wijf willekeurig verlatet, zonder dat zy hem ontrouw geworden is, en zelvs den band van het Huwelyk verbroken heeft, ende een andere trouwet, die doet overfpel tegen haer.
12. Ende insgelyks indien een wijf haren man fal verlaten, ende met een ander trouwen, die haer beter aenftaet, die doet om dezelvde reden ook overfpel. Wat ondertusfchen uwe gemaekte bedenking aengaet, dat het niet raedzaem zy te trouwen; deze ftelling is niet gefchikt voor alle menfchen, maer alleen voor zulken, die zich onthouden kunnen. Die ds gaev der onthouling heeft, onthoude zich van het huwelyk , wanneer het de belangen van mijn Koningrijk, of andere byzondere omftandigheden vereisfchen. Maer niemand moet 'er toe gedwongen worden. Kan iemand zich onthouden , hy blijve in den ongehuwden ftaet, vooral wanneer hy daerdoor aen de uitbreiding van mijn Koningrijk des te meer onbelemmerd kan arbeiden, vergel. Matth. XIX: n, 12.
(ƒ) Matth. 5: 32. ende 19: 9. Luc. löt 18. 1 Cor, 7: ie.
I. Dt



MARCUS. X. 127
b. De Heer jesus zegende ettelyke kinderkens, met oplegging der handen, vs. 13-16.
iq- (g) Ende fy, die in Juda:a, in den omtrek van 's Heilands toenmalige verbhjvplaets woonden , brachten ettelyke jonge kinderkens tot hem, op dat hyfe aenraken , hun de handen opleggen, en zegenen foude. Deze menfchen befchouwden den Heiland als eenen groten Propheet, eenen byzonderen gunsteling des hemels; zy verlamden daerom , dat Hy deze kinderkens , met oplegging der handen, al biddende zegenen wilde; ende de difcipelen, die het beneden de waerdigheid van hunnen Meester achtten, om zich met kinderen op te houden, beftraften de gene, diefe tot hem brachten, als of zy zeer onbetamc'yk handelden, en den Heiland oneer aendeden,
14. Maer Jefus [dat] fiende nam het gedrag van zijnd Discipelen feer qualick, ende feyde tot haer, Laet de kinderkens vry tot my komen , ende en verhindertfe niet: (h) want der fulcker is het Konincknjcke Godts. De belovten van het Euangelie raken ook de kinderen, de voorrechten van mijn Koningrijk, en de geestelyke zegenirgen, welkè ik eerl»ng door mijn lijd en en volmaekte gehoorzaemheid verwerven zal, zijn zo wel voorkinderen, als voor volwasfmen, gefchikt.
15. Voorwaer fegge ick u, So wie het Euangelie van het Koninckrijcke Godts niet en ontfangt gelijck een kindeken, die en fal in het felve geenfins ingaen , noch deel hebben aen deszelvs voorrechten en zegeningen.
Dd Heiland ftelt zijnen Discipelen een kindeken voor, als eene eigenaer.ige zinprent van eenen waren onde daen zijne* Koningrijks. By de kinderen ontdekt men nog niet die boosheden van het bart, welke zich by de menfchen, in-eenen meer gevorderden leeftijd, openbaer maken. Zy zijn oprecht,
C£) Matth. to! 13. Luc. 18: 15. Matth. xii >>. ende igi
[4. 1 Cur. 14: 20. 1 Petr. s: s.
XIX. WEU



128 M A R C Ü Si X
en nog niet geoeffend in de ftreken van list en veinfery; 27 zijn nederig, en hebben over het algemeen gene grote verbeelding van zich zei ven; zy zijn leeryverig, en beminnen hunne ouderen ; zy bevorderen elkanders genoegen ; zy zjjn ligt te vrede, en kwellen zich niet met ydele zorgen over het toekomende. — In deze en dergelyke beminnelyfce hoedanigheden , moet een waer Christen , een recbtgea-,rt onderdaen van jesus Koningrijk , aen de kinderkens gelijk wezen.
16. (i) Ende jesus gav aen de kinderkens, die men tot Hem gebracht had, openlyke blijken van zijne tedere lievde want hy omvinghfe met fijne armen, [ende] de handen op' haer gélegt hebbende, fegende hy de felve al biddende. Dit verricht hebbende, vertrok Hy naer eene andere plaets , op de grenzen van Judaia , verg. Matth. XIX: 15.
c. Vervolgens beantwoordde de HHland de vraeg van eenen verma • genden jongman, vs. 17,-31. g. De vraeg van den i ijken en aenzientyken jongman vinden wy vs. 17.
17. (k) Ende als hy uytgingh op den wegh, om Jeruialem te naderen, liep één aenzienlyk jongman, die een ze-r groot vermogen bezat, tot hem, ten blijke van den diepften. eerbied,, ende voor hem op de knien vallende vraegde hem , Goede Meefter , wat fal ick doen, op dat ick het eeuwige leven be-erve"? '
Deze man was een Oerfte of Magiftraetsperfoon, en nog jong, verg. Luc. XVIII: 18, 22. — Het beginfel, uit het welk zijne vraeg voorkwam, was werkheiligheid. Hf wilde het eeuwig leven door zijne goede werken verdienen, door het mterlyk onderhouden van de wet, en nog iets daet boven verrichten, hoe moeilyk het ook wezen mogt, om daer door eenen meer dan gemenen trap van heerlykheid, in het volgend leven, te bereiken-
6- De
C») Mutth. 19! 15. Mare. 9: 36. (*) Matth. 19: lö. Luc. i8s 13*



MARCUS. X. i2£
j|. De Heiland gav, op deze vraeg , een zeer uit-ierig antwoord; vs. 18 - 3i-
1. Het antwoord van den Heiland zelve vindm wy
vs. 18 - 21.
2. H--t uitwerk/el daervan op het gemoed van den vrager,
VS. 22,
3. Het gefprek van den H i>a'-d, daer over, met zijne Disci¬
pelen, vs. 23-31. —. Zo in het gemeen, vs. 23 27. ~ —. Als met petrus in het byZTnder, .vs. 28-3I-
18. Ende Jefus feyde tot hem, Wat noemt gy my goet ? Nif mant en is goet, dan één , [name' lick] Godt. God is aüeen goed, in nadruk van dit woord. Goci is yolmaekt heilig oneindig goad en gelukzalig; Hy is alleet, &<■ ilgenoégzaroe bron van alle weldaden. Wanneer gy m? der!, .lven go-d noemt, dan moet gy ook erkennen, dat ik waerachri? God ben. Dit had ik vooraf aeri te merken , omtrer.c den tijtel van goede meester, waermede gy my hebt aengefproken. Maer wat nu uwe vraeg zelve aenga;t,' onderhoud alle de Godlyke geboden, in alle opzichten, era volkomen, zonder immermeer in eénig geval te ftruikelen, dan zult gy het eeuwig le^en erlangen. Vermi's nu niemand de Godlyke wet, in alles en volkomen, kan gehooraamen, wilde de Heiland dezen man, door dit antwoo-d, onder het oog brengen, dat hét voor den mensch onmogelyk zy, het eeuwig leven door eene eigene gerechtigheid te verdienen. Dan de rijke jongman begreep de mening van din Heiland niet. Hy dacht dat jesus hem eenige nieuwe en moeilyke wetten zou voorfchrijven om door derzelver onderhouding, eene meer dan gemene maet van gelukzaligheid, in het volgend leven, te erlangen. Daerom vraegde hy, welke geboden bedoelt gy? verg. Matth XIX: 17, 18.
19. jesus antwoordde fk bedoel die z?dt!yke gebóden j welke GoJ ptylfpgs op Sina| he ft voor'gefchreven. Gy weet immers buiten allen twijffel de geboden vari' de z'edéïyï»
XIX. EZEL» 1



j.30 M A R C U S. X. wet, namelyk (/) Gy en fult geen overfpel doens Gy en.fult niet dooden, Gy en fult niet ftelen, Gy en fult geen valfche getuygeniile geven, Gy en fult niemant tekort doen, Een uwen vader ende moeder. In deze geboden liggen alle de zedelyke plichten opgefloten , welke elk een mensch aen zijnen naasten ■verfchuïdigd is, De korte hoafdfom van al'e die pl.chten is vervat in deze weinige woorden: gy zult uwen noesten tiev hebben, als u zeiven, Matth. XIX: jg.
Van de zedelyke plichten, welke wy omtrent God betrachten moeten, fpreekt de Heiland niet, omdat niemand God kan liev hebben , zonder zijnen naesttn liev te hebben , i Joh. IV: 20.
20. Doch de vermogende jongman had zich alleenlyk vergenoegd, met deze geboden, in den letterlyken zin, met uitwendige daden te gehoorzamen, zonder te denken aen den geestelyken zin van deze geboden, of eenigzins acht te geven op de verborgene neigingen van zijn bofe hart ; hy antwoordende feyde daerom tot hem, zonder zich eens te bedenken, Meefter, alle defe dingen, welke in de wet zijn voorgefchreven, hebbe ick altoos zeer nauwkeurig onderhouden van mijner jonckheyt af. Wat ontbreekt my dan nog? Is 'er ook iets meer te doen? hebt gy my ook het een of ander nieuw gebod voor té fchrijven, om eene meer dan gemene trap van gelukzaligheid, in de toekomende wae. reld, te bereiken ?
si. Ende Jefus hem aenfiende beminde hem om zijn goed karakter, en omdat hy zich zo prijsfelyk in zijn verkeer met menfchen gedragen had , en dat wel in zijne jeugd, daer hy aen zo vele verledingen was bloot gefteld. Maer ondertusfchen ontbrak hem nog eene zaek, en wel de hoofdzaek , de zelvsverlochening namelyk, en de bereidwilligheid , om alles, zo het nood roogt wezen, aen de belangen van jesus Koningrijk op te offeren. Dit bracht de Heiland hem onder het oog, ende feyde tot hem, (m) Eén dingh ontbreeckt u nog, om volmaekt te wezen in het
uitoef-
(/) Exod. ao: 12, &c. ende >n n. Deut. 5: 17. Rotis 13: 9, Qm) Ittauh. 6: 19. Luc. 12: 33. ende 16; 9. 1 Tim. 6: 17.



MARCUS. X, iii
uitoeffenen van lievde jegens uwe naesten; gaet henen verkoopt alles wat gy hebt, ende geeft het den armen: ende gy fult eenen fchat van meer dan gemene' gelukzaligheid hebben in den hemel. Ende komt, wanneer gy alle uwe bezittingen, tot onderhoud derarm;n, zult gegeven hebben, herwaertS tot my, als uwen Leermeester, neemt het kruys op, maek u gereed . om allerlei lijden en fmcrten te ondergaen, ende volgt my om my als een beftendig Leerlltg overal te vergezellen, en om van alles beroo/d, gelovig op mijne voorzorg te leven.
42. Op deze wijs wilde da Heiland de welm'néndheid [■ van dezen werkheilig-n jongonn beproeven, Maer hy treurigtï en zeer ontroerd geworden zijnde over das Woort van beproeving, gingh bedroeft wech: want hy hadde veie goederen, en kon niet van zich verkrij. gen om van alle zijne bezittingen, ten behoeve der armen, afftand te doen.
23. Ende Jefus rontom fiende, om op te merken; wat uitwerkfel dit gefprek op zijne Leerlingen gemaekt had. de, feyde tot fijne difcipelen, nadat de werkheilige ' jongman vertrokken was, f») Hoe fwatrlick fullen de gene die veel goet hebben, en hunne harten aen de fchatten dezer waereld vast hechten in het Koninckrijcke Godts inkomen , en daervan reebtgtaerte onderdanen1 worden ?
24. Ende de difcipelen wierden op dat voorftel verhaelt, zoiat zy als verflagen waren over defe fijne woorden. Maer Jefus wederom antwoordende aén het woord opvat ende opdat dit gezegde eenen des" te dieperen indruk op hunne gemoederen maken mogt', feyde tot haer,' mijne gelievde Kinderen en leerlingen, hoe fwaer is 't, da. de: gene die op het aerdfche goet en de waereldfchc rijKdommen haer betrouwen fëtten > in 't Konincknjciee Godts inga-n?
25. Htt is, om my van een bekend fpreékwoord h' bedienen , lichter dat zulk een groot dier, als
(n} SpreucÉ u a'8. Mattb, kj\ a3. Luc. 18: &



i32 M A R C U S. X.
kemel is , gae door de zeer nauwe ooga Van een naelde, dan dat een rijcke zijn hart lo^ma^e van de be. geerlykheden der rijkdommen , en in het KonincK rijcke Godts ingae , daer het zelve, in vele gevallen, zelvsverlochening vordert, en het opofferen van aerdfche be. zittingen.
28. Ende fy wierden op het horen van deze uitfpraek nogh meer verilagen, daer zy nog grotelyks ii gerom' n waren met vleefchelyke vooroordeelen , omtrent het a rdfcreKt». tingrijk, het welk zy zich verbeeldden dat jesus zou oprichten , en waerin zy grote voordcelen naer de waereld dachtea
te behalen, feggende tot malkanderen, Wie kan dan faligh worden ?
27. Doch Jefus haer met een veelbedu;derd oog aenfiende, om hen te doen opmerken, dat Hy hunne gedachten en woorden, door zijne alwetendheid, wel verftaen badde, feyde, By de menfchen is 't onmogelick, alle menfchelyk vermogen fchiet te kort, om eenen rijken, die zijn hart aen de aerdfche fchattsn heeft vastgehecht, van de begeerlykheden der rijkdommen los te maken, maer niet by Godt, die het hart van eenen aerdrchgezinden mensch door heiligende genade veranderen kar: (0) want alle dingen, hoe onmogelyk zy ook by de menfchen wezen mogen, zijn mogelick by den almachtigen Godt
28 (p) linde Perrus nam het woord op, met drivt en voorbarigheid, volgens zijn gewoon karakter. Zich tot jesus wendende, begon hy tot hem te feggen, Siet wy , ik en mijne Mede apostelen, hebben zo veel lievde voor uw perfoon, uwe leer, en uwen dienst betoond, dat wy 1 om uwen wil alles verlaten hebben , wat ons in de waereld dierbaer was, ende wy zijn u als uwe beftendige Leerlingen overal gevöigf. Hoe groot is dan niet onze zelvs ver. lochening? welke eene heerlyke vergelding hebben wy dan, voor die opoffering, niet te wachten.
28. In deze vraeg openbaerde Petrus zijne hooggevoelend-
heid i
fX Job Av. z. Jer. 32: 17. Zach. 8: 6. Luc. 1: 37. f*,M»ttIb ' 4» na. ende 19: 97. Luc. 5: 11. ende 1": 2g. " '



MARCUS. X. i33
heid en zelvsverheffing allerduidefykst. Ende Jefus daer op antwoordende feyde, Voorwaer fegge ick ulieden , dat gy eene heerlyke beloning erlangen zult. Gylieden zult in de wedergeboorte, in de beftuuring mijner Kerke, welke eene zeer aenmerkelyke verandering ondergaen zal, de eer genieten, om de eerfte grondvesters van mijn geestelyk Koningrijk te zijn, en in zo ver, na mijne verheerlyking, zitten op twaelv throonen. Ook zult gy de twa*iv geflichten van Israël oordeelen, voorzover uwe leer, by het geestelyk Israël der Christenen , de onfeilbare regelmaet van geloov en wandel zal uitmaken, verg. Matth. X!X: 28. En niet alleen zult gyliedan, mijne Apostelen , eene zeer heerlyke beloning erlangen, maer ook de genadige vergelding van allen, die om mijnen wil verlochenen, zal uitnemend groot zijn. Daer en is niemant die in dezen tijd, of in volgende dagen van verdrukking, vet laten heeft h'iy s, of broeders of fufters, of vader, of moeder, of wijf, of kinderen , of ackers, of eenige andere op. ff dingen doen, om mijnent wille ende om de belijdenis des Euangeliums [wille],
30. Of hy en ontfangt hondertvout nu reeds in defen tijc, huyfen, ende broeders, ende fufters, ende moeders, ende kinders, ende ackers, met de vervolgingen. Die iets van het gene op aerde dierbaer is, om mijnen wil, en om de belijdenis van het Euangelie, in tijden van vervolging opoffert, het zy hy huis, het zy hy bloedverwanten, het zy hy ouders, het zy hy kinderen, het zy hy tijdelyke bezitting verlaten heeft, zo zal hy dit alles, onder de belijders van mijnen naem, rijkelyk wedervinden, voorzover deze hem alle lievdedienften-bewijzen zul. len , zslvs dan, wanneer hy, om de belijdenis der waerheid, wredalyk vervolgd wordt; ende in de toekomende eeuwe zal hy hst eeuwige leven erlangen.
31. (q) Maer wacht u evenwel van hooggevoelend. heid en zei vs verheffing: want vele eerfte fullen de laetfte zijn, ende [vele}, die de laetfte [zijn], de eer-
(«) Matth. 19: 30. ende 201 ld, Luc, Ijl 30. XIX, DEEL. 1 S



t3f marcus. x;
fte. De Voorzienigheid beftuurt de oroftandigheden der menfchen, vooral wanneer zy zich boven anderen verheffen, meet malen zodanig, dat de eeifle de laetfte worden, en hunne meerdere voorrechten verliezen, en dat de laetfte, die den mkften rang bekleden, de eerfte en de hoogfte worden.
De rtchttijdige waerfchouwing heeft de Godlyke Verlos^ fcr, door eere eigei>aertige gelykenis van eenige arbeiders in eer.en wijtgaerd, die op onderfcheidene tijder van den dag gehuurd werden, en evenwei eenen gelijker, loon ont» Vingen, nader opgehelderd en bevestigd, vergel. Matth, XX: i - ie.
0„ Wijders berich^ de Euangelist, wat 'er op den weg is voorgeval len , toen de Hf er jbsus naer Jerufalem reisde , vs, 42 - 52. «. Eerst voorjpelde de Heiland zijne aenftaende lotgevallen, ys. 32-34-
32. (f) Ende fy waren pp den wegh, gaendemet hunnen gezegenden Meester voor de laetfttmael op nae Jerufalem : ende Jefus gingh onverfchrokken voor haer, als leidsman, hoe zeer Hy wist, dat Hy> in die beroemde boofdftad van her Joodfche land, een fcnromelyk Jijden ondergaen zoude, ende fy waren verbat ft over sijne heldhaftige vrijmoedigheid, ende hem volgende waren fy bevreeft voor den uitflag van dezen zo zorgelyken optocht, vermits Hy hun, by deze gelegenheid, eene nadere opering gav van zijn aenftaende lijden. Ende de twaelve wederom tot hem nemende, begon hy haer re feggen de bittere dingen, die hem overkomen lauden:
33. [Seggende,] Siet, wy gaen thans voor de laetftemael op nae Jerufalem, ende de Sone des menfchen fal, als plaetsvervangende borg van zondaren, den Overprieüeren ende den Schriftgeleerden overge-
le-
fr~) Mattb. 16: 21. rrde t?: 22. ende 20: 18. Mare. Zi 31, (.nis
j: 31. LUC. 9; 22. ende 31. en4e »4: 7.



MARCUS. X. f3j
levert worden: ende fy fullen hem, onder eene valfche befchuldiging van Godslastering, ter doot veroordeelen, ende hem den Heydenen overleveren, door Hem te ftellen in de handen van den Romeinichen Stadhouder.
34. Ende fy fullen hem befpotten , ende hem geefïelen, ende hem befpouwen, ende hem aen het kruis dooden: ende ten derden dage fal hy wederopftaen.
Het was thans voor de derdemael, dat de Heiland zijnen Apostelen bericht gav van zijn aenftaende lijden, en van zijne opftanding; maer het was uitvoeriger dan de vorige. Hy betoonde 'er zijne alwetendheid door, alsmede zijne bereidwilligheid tot zijn aenftaende lijden. Hy wilde de Apostelen al meer en meer wapenen tegen de ergernis van zijn lijden , en hunne aerdschgezinde vooroordeelen te keer gaen. Verg. XVIII. Deel. p. 359» 360.
b. Wijders beantwoordde de Heiland het voorjlel der zonen van
ZEBEDjEUS, VS. 3S-45.
fl. Het voorjlel zelve vinden wy vs. 35- 37. Jj. Het antwoord van den Hiland, vs. 38 -30. C. Het gefprek, het welk de Heer jesus, by die gelegenheid, mtt zijne Discipelen gehouden heefc, vs. 41-45.
35. (r) Ende tot hem quamen Jacobus ende Joannes, de fonen Zebedei, feggende, Meefter, wy wilden [wel] dat gy ons dedet fo wat wy begeeren fulJen , dat gy ons die byzondere guast bewijzen wilde.
36. Ende hy feyde tot haer, Wat wilt gy dat ick u doe? Welk eene byzondere gunst bedoelt gylieden?
37. Ende fy feyden tot hem, Geeft en vergun ons beiden, dat wy mogen fitten, d'een aen uwe rechterbant], ende d'ander aen uwe flinckerfjteï] in Uwe heerlickhcyt. Gy zult eerlang verheerlykt war-
(f) Matth. 20; 20, XiX. DEEL, l 4



MARCUS. X.
den, en eenen aenvang maken van uw luisterrijk Koningrijk. Dan zullen uwe Apostelen, gelijk gy onlangs beloovcj hebt, zitten op twaelv thronen, oordeelende de rwaelv geflacbten Israëls, verg. Mattb. XIX: 28. Nu zijn wy uwe bloedverwanten, vergun ons daerom dat wy heide den eerftfin rang in uw Koningrijk bekleden mogen , en te» blijke daervan onze eereplaetfen hebben, ormiddeiyk naest ü den Koning, de één aen de rechte- en de ander aen de flinkehand.
Volgens matthjeus Kap. XX: 20, 21. bad salome, do tmeder der zonen van zebed^us, dit voorftel gedaen, en, volgens onzen Euangelist, was dit van hare zonen zelve voortgekomen. — Het een en ander laet zich zeer geredelyk overeenbrengen, op deze wijs, dat jacobus en joannes. selve dit voorftel niet durvden doen, of gedacht hebben, dat de HMland de begeerte van hunne moeder, welke Hem »0 vele bewijzen van hare lievde en achting gegeven had, gereder zou toeftaer.; dat zy daerom hare moeder verzocht hebben, om den Heiland dit voorftel doen; en dat zy vervolgens dit voorftel van hunne moeder nader hebben aengedrongen.
38. Maer Jefus feyde tot haer, Gy en weet niét wat gy begeert. Uw verzoek is zeer'onbezonnen en ongepast.' Het komt voort uit eene onverfchoonbare onkunde, omtrent den waren aert van mijn Koningrijk, en "uit vleefchelyke vooroordeelen , welke,in weerwil van mijn allerduidelykst en herbaeld onderwijs, onverwinbaer zijn. Wanneer gy deelgenoten van mijne heerlykheid zijn zult, moet gy ook deelgenoten van mijn lijden zijn, Dan moet gy dien zelvden weg van lijden en fmerten betreden, welken ik betreden zal, om tot mijne heerlykheid te komen. Zijt gy zijt daertoe genegen, en meent gy dat lijden te kunaen ondergaen? Konnet gy den drinckbeker van fmerten drincken, dien ick drincke, ende met den doop van allerlei lijdingen gedoopt worden, (*) daer ick mede gedoopt worde ?
39, Ende
(s) Martt-, a0j ai.. i,dc. ia: 50.



MARCUS. X. jS7
39. Ende fy feyden tot hem, Wy konnen, en
zijn bereid, al dat lijden geduldig te ondergaen , wanneer wy maer met u heerfch^n mogen. Doch Jefus feyde tot haer , Den drinckbeker, dien ick drincke, fult gy wel drincken, ende met den doop gedoopt woiden, da-r ick mede gedoopt worüe. Gylieden zult een gelijkzoortig lot hebben , als ik ondergaen moet, maer in eene verfchillende betrekking. Ik moet lijden als Verlosfer van zondaren, om de reinigmaking der zonden te weeg te brengen, en gylieden zult, in het uitbreiden van mijn Koningrijk , allerlei vervolgingen ondergaen moeten.
40. Maer het fitten tot mijner rechter ende tot mijner flinckerjTtawrJ , in mijn bemelsch Koningrijk, het genieten van eene meer dan gemene heerlykheid in het volgend leVen, en ftaet by my niet te geven, maer XJiet fal gegeven worden] (v) dien het door mijnen Vadei van eeuwigheid bereydt en verordend is. Als Middelaer aengemerkt, heb ik gene befchikking over die heerlykheid , en de meerdere voorrechten in de huishouding der eeuwigheid, want als zodanig ben ik aen den Vader onderworpen.
41. (x) Ende als de [andere] tiene Apostelen [dit] heerschzücmig voorftel hoorden, begonden fy het van Jacobo ende Joanne feer qualick te nemen, omdat élk de eerfte wezen wilde.
42. Maer Jefus haer tot hem geroepen hebbende, feyde tot haer, Gy weet hoe het gelegen is met waereldfche Heerfchappyen, (y) dat de gene, die geacht worden Overfte te zijn der volckeren, en bet oppergebied voeren over gehele Natiën , heerfchappye Voeren over haer, die hun onderworpen zijn, en hare Groote 9 die door de Oppergebieders tot Stadhouders zijn aengefteid, gebruycken macht over haer, die hqn ondergefchikt zija.
(v) Matth. »5: 34* (*) M?tth. 20: 24. (y) Matth, 30: 2£, Luc. 3.2: 25. 1 '
XIX. DEEL, I 5



i38 MARCUS. X.
43. (z) Doch met mijn geestelyk Koningrijk is het gansch anders gefteld; alföo en fal 't daerom onder U niet zijn , gelijk het gaet in waereldfche Heerfchappyen, maer fo wie onder u groot fal willen worden, en anderen in eer en aenzien overtreffen, die fal uwe dienaer zijn moeten, en zich toeleggen, om het heil van anderen onvermoeid te bevorderen,* langs dezen weg van nederige dienstvaerdigheid, zal hy de meeste achting verwerven , en eenen groten loon hebben in het volgend leven.
44. Ende fo wie van u de eerfte fal willen worden , en uitmunten in voortreffelyke hoedanigheden, die fal aller dienftknecht zijn moeten, en zich beyveren om anderen nuttig te zijn.
45. Volgt mijn voorbeeld na. Want oock de Sone des menfchen en is niet gekomen (a) oni, gelijk Koningen in deze waereld gewoon zijn, gedient te worden, om blijkèn van uitwendige hulde, onderwerping, en gehoorzaemheid te ontvangen, maer om in dezen ftast van zijne diepe vernedering te dienen , in het volbrengen van 's Vaders wil, ende in het uitwerken van de zaligheid der zondaren. De Zoon des menfchen , die tevens Gods eeuwige en zelvswezige Zoon is, kwam ais Middelaer in de waereld, om (b) fijne ziele en zijn leven te geven [tot] een rantfóen of losgeld, het welk voor en in de plaets van vele, die onder dö fchuld der zonden lagen, en gevangenen des Satans waren, aen Gods gerechtigheid moest worden opgebracht. Zo diep moet ik vernederd worden 5 volgt gylieden dat voorbeeld van mijne nederigheid,
c. Eindelyk genas de Heiland twee blinden, door zijn wan> der doend Alvermogen, vs. 46-52.
46. (c) Ende fy, jesus namelyk en zijne twaelv Apostelen, quamen tot Jericho: ende als hy, ende fijne
dif-
' f» 1 Petr. 51 3. (a) Joh. 13" 14- Phil. ai 7. (b) Eph. 1: 7. Coluir. 1114- i Tim. 2: 6. Tit. 2:14. (*J Mgtth. 29! 30. Luc. 18: 35.



MARCUS. X. 139
difcipelen, ende een groote fchare, welke Hptn omringde, van Jericho uyrgingh , om verder naer Jerufalem voort te reizen, fat de fone Timei, Banimeus de blinde , benevens nog eenen arderen blinden, aen den wegu naer Jerufalem, bedelende.
Voige' s MATTHiEus Kap. XX: 30. waren 'er twee blinden. Mier mabcus fpreekt ilschts van eenen blinden, en noemt hem babtimeus, den zoon van timeüs, omdat deze bet woord voerde.
47. Ende van de omftanders hoorende dat het Jefus dv; Nazarener was, die voorbyging, en van wiens wonderen zo veel gerucöt was uitgegaen , begon hy te roepen ende ,e feggen, Jefu, g> Sone Davids, die de beloovde messias zijt, ontfermt u mijner} heb medelijden met miji en ellendigen toeftand, en verlos my van de akelige blindheid.
48. Ende vele uit de talrijke fchaer der omilanderen beftraften hem, op dat hy fwijgen foude. Zy oordeelden, dat zuls een geroep niet te pas kwame, en anderen waren gebelgd, over de yereereode aenfpraek van Davids zoon; maer de ongelukkige ftoorde zich niet aen die ontijdige beftraffing, hy riep zelvs foo veel te meer, Gy Sone Davids, ontfermt u mijner.
49. Ende Jefus , die den blinden eenigen tijd had laten roepen, om zijn geloov te beproeven, £/2?/}ftaende, feyde dat men hem roepen foude, om nader by te komen; ende fy riepen den blinden, feggende tot hem, Hebt goeden moet, fhet op, hy roept U, dat is een teeken, dat Hy u genezen zal.
50. Ende hy fijnen mantel of zijn opperkleed afgeworpen hebbende , om des te meerderen fpoed te maken, front blymoedig op, ende quam toe Jefum.
51. Ende Jefus antwoordende feyde tot hem, Wat wilt gy dat ick u doen fal? welk eene gunst begeert gy van my te erlangen ? ende de blinde feyde tot hem, Rabboni, lieve Meester, dat ick iiende magh Worden. Dit begeer, dit bid ik.
52. Ende Jefus 9 innerlyk bewogen met aendoeaia-
XI3£. BEEL.



ïi.o MARCUS. X. gen van het tederfte mededogen , raekte zijne oogen aen, om de fchaer te doen opmerken, dat de genezing door Hem gefchiedde, vergel. Matth. XX: 34. Wijders feyde de Heiland tot hem, Gaet henen, (d) uw geloove heeft u behouden; uw vertrouwen op mijne macht en goedheid heeft aenleiding gegeven tot uwe herftelling, Ende terftont, op dat zelvde oogen blik , wiert hy fiende, ende volgde Jefum op den wegh, vervuld met werkzame befeffjn van eerbied en danibaerheid.
HET XI. KAPITTEL.
È. Kap. XI—XIII. verhaelt de Euangelist het gene de Heiland te Jerufalem gefproken en gedaen heefc, in de laetfte dagen
voor zijn borgtochtelyk lijden. U. Op den vierden dag, voor het houien van zijn laetfte Pafcha, deed Hy zijne plechtige intrede binnen Jerufalem, Kap. XI: t'. 11.
h 00 JT^de doe jestjs met zijne Discipelen hunnen tocht bykans volbracht hadden, zodat fy Jerufalem genaeckten, en gekomen waren tot de gehuchten Bethphage ende Bethania aen den olijfbergh, fondt hy twee van fijne difcipelen uyt.
De intrede van den Heiland binnen Jerufalem wordt hier, door ende, aen de genezing van den blinden bartemeus onmiddelyk verbonden. Dan hier uit moest men niet befluiten , dat het een en ander ter zelvder tijd zy voorgevallen. Tusfchen de gemelde genezing, en 's Hei, lands intrede binnen Jerufalem, zijn nog wel vier dagen verlopen. — Tusfchen beide deze gebeurtenisfen , moet het verhael van joannes Kap. XI: 17— XII: 11. wordexi
In.
Cdj Matth, 9: 82. Mare. 5: 34; (a) Matth. at: ?. Luc. m 3$,



M A R C Ü S. XL Ht
}ngevIocbten ; namelyk de opwekking van lazarus , hst vertrek van den Heiland naer de woestijne van Ephraim, om de lagen der nijdige Overpriesteren te ontwijken, zijne terugreis uit de woestijne van Ephraim naar Bethanien , de maelüjd, welken Hy aldaer aen het huis van Simon den melaetfchen gehouden heeft, en den raedflag der Joden, om zo wel jesus , als lazarus te doden.
marcus , die zich op de kortheid toelegt, heeft a'Ie deze byzondsrheden , als tot zijn oogmerk niet dienstig, overgëflagen, en zich alleen bepaeld tot het gene, na de voorgemelde genezing der blinden , op den vierden dag vóór 's Heilards laetfte Pafcha en dood, msrkwaerdig is voor. gevallen.
De Heiland gemikte nu, met zijne Discipelen, tot Bethphage tn Bethania. — Bethphagt Was een gehucht, en Bethania een vlek, aen den oiijvberg gelegen. In het vlek Bethania, h;t welk 15 ftadien, of drie kwartier uur gaens, van Jerufalem lag, woonde lazarus met zijne beide zusteren, martha en maria, Job. XI: 18.
Van daer zond jesus twee van zijne Discipelen, misfchien petbus en joannes, uit.
2. Encie feyde tot haer, Gaet henen in het vleck, dat tegen u over gelegen is; ende terftont als gy in 't felve komt, fult gy vinden een veulen gebonden, het welk nog geheel onbereden is, op welck geen menfche gefeten en heeft: ontbindt het ende brengt h;t.
Dit veulen was het veulen eener ezelinne, en de Discipelen moesten beide het veulen en de ezelin ophalen , verg. Matth. XXI: 2. Ondertusfcben fpreekt marcus alleen van het weules , omdat de Heiland zich alleen , of immers voornamelyk, van het «eulen beJienen wilde. Dit fchijnt de reden , waerom marcus van de ezelin geheel zwijgt, en zich alleen tot het veulen bepaelt.
Da Discipelen moesten, zonder den eigenaer te kennen, aen wiens deur dit veulen gebonden was, of hem verlov te vragen, terftond fchikkingen maken, om het zelve te ontbinden, en tot den Heiland te brengen.
AIX. DüEL.



44? MARCUS. XI.
3. Ende indien yemant, het zy de eigenaer van het veulen, het zy een ander, tot u fegt, Waerom doet gy dat / So wordt niet verlegen, maer fegt, dat de Heere, die over alles het geoied voert, het felve veulen van nooden heeft, ende hy fal't, zonder eenig tegenfpreken, terftont herwaerts fenden, en u vry.' heid geven, om het mede te nemen.
Hier geevt de Heiland wederom eene nieuwe proev van zijne alwetendheid.
4. Ende de Discipelen gehoorzaemden des Heilands bevel, fchoon zy niet begrepen, tot wat einde de ez-lin ' met haer veulen dienen moest; fy gingen henen, ende ' vonden het veulen gebonden by de deure van den eigenaer, buyten aen de wegfcheydinge, of den tweefprong , alwaer men twéé onderfcheidene wegen kon in. flaen, ende fy ontbonden het felve.
5. Ende, toen zy daermede bezig waren, zagen zy ! de vervuiling van 's Heilands Voorzegging: want fommige van de gene die aldaer ftonden, feyden tot haer Wat doet gy, dat gy het veulen ontbindt? Wie heeft u daenoe vryheid gegeven ?
6. Doch fy feyden tot haer, gelijck Jefus bevolen hadde: ende fy lietenfe gaen, zonder verder tegenfpreken,
7. Ende fy brachten (b) het veulen tot Jefum, ende wierpen (c) hare üleederen daer op, ende hy fat op het felve.
Zy wierpen hunne opperheren op het veulen, deels om het gebrek van eenen zadel te vergoeden, en den Heiland daerdoor gemak toe te brengen, deels ook en voornamelyk om Hem daerdoor te vereeren. Zulke blijken van eerbied en onderwerping was men in het Oosten gewoon, aen Koningen en Vorsten te betonen, vergel. 2 Kon. IX: 13. Dc- gezegende jesus zat op het veulen, en de ezelin moeder Hen 'er by, misfchien om de ftaetfie eenigzins te vermeerderen , en voornamelyk om het veulen des te beter te doen
(J) JoU. I2! 14. (e) 2 Kon* 9: i|.



MARCUS. XI. 143
vólgen. —> Voorts is het bekend, dat de lieden van aen. zien in het Oosten zich van ezelen bedienen, om 'er op te rijden.
8. Ende vele fpreydden hare kleederen op den ■wegh: ende andere hieuwen meyen van de boomen, dat is, takken met haer groen loov, ende fpreyddenfe op den wegh , opdat de Heiland over dezelve mogt voortrijden , even als Koningen , wanneer zy zich plechtftatig naer de plaets van hunne kroning begaven, gewoon waren, langs wegen met tapijten befpreid, voort te rijden.
9. By dezen plechtigen optocht, was jesus vergezeld met eene zeer talrijke fchaer, van welke een deel Hem voorging, en een ander deel achter Hem volgde, zodat jesus met zijne Discipelen in het midden ware. Ende die voorgingen ende die volgden, riepen, feggende, Hofanna, dat is, geev den Koning allerlei heil en voorfpoed, verg. Pf. CXViil: 25; (d) gefegent [is] en zy hy, die de zoon van David, of de messias zijnde, komt in den name des Heeren: vergel. Pf. CXVIII: 26.
10. Gefegent [xy] het Koninckrijck onfes vaders Davids, 't welck nu, door den messias, in vollen luister zal herfteld worden, en komt in den name, op het bevel, en volgens de belovte des Heeren: Hofanna, Heer, geev nu heil, laet den messias niet alleen voorfpoed genieten op de aerde, maer ook den eerften trap van eer bereiken in de hoogfle [hemelen].
Maer , met welke eene gemosdsgefteldheid werd deze lovzang door de fchaer uitgeroepen ? Er waren 'er zekerlyk onder , die den Heiland dezen lovzang, oprecht en gelovig, hebben toegezongen, maer by verre de meesten was het enkel lippenwerk. —- Ondertusfchen werd de menigte tot het uitroepen van dezen lovzang bewogen, door da wonderen , welke zy den Heiland zagen verrichten, en wel by*
(«O Pfalm 113: 26. XIX. DEEL,



Hl M A R C Ü S. XI.
zonder door de opwekking van lazarus , verg. Luc. XIX 3 7. Joh. XII: 10-13.
11. (e) Ende Jefus quam binnen Jerufalem, vergezeld van de juichende fchaer. De gehele Stad wed beroerd , en de een zeide in verbaesdheid tot den andsren • wie is deze, die op zulk eene plechtige wijs, en metzo veel gejuich wordt ingehaeld ? De fchaïen, welke den Heiland al juichende voorgingen en volgden, zeiden: dezen is jesus, de grote Propheet by uitnemendheid, die, tegen alle verwachting, uit het verachte Nazareth in Galilea is voortgekomen ; ende vervolgens ging Hy in den Tempel; ende als hy alles rontom befien en opgenomen hadde] wat 'er onder de kopers, en wisfelaers, in dit Heiligdom: omging, ende als het nu avontltont was, gingh hy uyt nae Bethanien met de twaelve, om aldaer dea nacht door te brengen.
Over de oogmerken van 'sHeilands plechtige intrede binnen Jerufalem, vergelyke men onze aenteekeningen, by de gelijkluidende plaets van matth^us , Kap. XXI- 1-12 XVIII. Deel. p. 373, 374.
0. Vs. 12-10. verhaelt de Euangelist, wat 'er op den volgenden dag , zijnde de derde vóór 'sHeilands kruisdood, is voorgevallen.
et. Zo op den weg van Bethania naer Jerufalem, vs. 12-14. j8. Als te jerufalem, en in den Tempel, vs. 15 -19.
12. (ƒ) Ende des anderen daegs, na des Heiland»; plechtige intrede binnen Jerufalem, als fy des morgens zeer vroeg uyt Bethanien gingen, hongerde hem onder den weg.
13. Ende fiende van verre eenen vijgeboom, dié vele bladeren hadde, gingh hy [om tefien]oïhy oock yet op denfelven foude vinden, het welk gefchikt was om zijnen honger te ftilien, ende daer by
ge-
éts te/1**' "3 H' hUC' 45* JOIl'8ï,4. CO Maufe



MARCUS. XL ||| gekomen zijnde, vondt hy niet dan bladeren, sri ger.e vruchten^ hoe genaemd: want het en was de tij 6 der vijgen niet. Dit wist ook de Heiland wei. Maer de boom maekte eene ongemene fchone vertoning, hv ftond veel vroeger , dan de andere vijgenbomen , en als vtfdr zij. nen tijd, in het volle blad. Uit deze fchone vertoningzöa' men hebben mogen verwachten, dat 'er ook vruchten asö we'.en zouden; en in zo ver was hy eeneeigenaertige zinprect der toenmalige gefteldheid van het Jnodfche volk,
14. Ende Jefus vatte het woord op, antwoordend® feyde Hy tot denftiven boom, die met zijne bladeren zulk eene fcboce vertoning maekte: Niemant etl ete [eenigë] vrucht meer van ü in der eeuwigneyt. Ende fijne difcipelen hoorden 't met ver wonderirg. Öok verwelkte de fie urige vijgenboom tertiond, Mttth.' XXI: 20.
In deze handelwijs met dien vijgenboom, welke de Hei.' land het rampzalig lot der ongelovige Joden, Wegens huhr.é onvruchtbaerheitl in het goede, eigenaertig affehüderen, 32% Het Joodfche vok wss, even als de vijgenboom, geplant ia 4den vruchtbaren grord van Kanaan; en had alles ontvangen,; het wr-Ifc deszelvs geestelyke vrwchtbaerheid middelyk Koti bs» vorderen. De Heiland was begerig, om eens vrucht te zien van dit volk; daerna hongerde Hy als het ware, eri wilde thans eene proev nemen van deszelvs vruchtbaerheidi Dan zijne begeerte werd niet voldaen. Het Joodfche volk hai wel bladeren van uitwendige plichtsbstracaring, maer gene vruchten van ware Godzaligheid. — Billyk verdiende daerom die geheimzinnige vijgenboom, om m.n orr>rachcbaeïheid geflagen te worden. Ook is dit vonnis over het Joodfche volk uitgevoerd , wanneer zy aen dat Oordeel der verharding, onder het welk zy tot op den huldigen dag zuchten, onderworpen zijn.
t c. Ende fy quamen vervolgens te jerufalem 3 ende Jefus in het voorhov van den Tempel gegaefi zijnde, begon de gene, die in den Tempel verkochten ende kochien, uyt té drijven: éndê' cfe
($) MsftTi. Ut ia. Ldc, lp: 45, job. 2: i4i



%\6 MARCUS. XI.
felen der wifll-laers, ende de fitftoekn der gene die de duy ven verkochten, keesde hy om
16. En^e en liet niet toe dat \enunt eenigh vat door den Temptl droege.
In het voorhov van den Tempel waren winkels, alwaer alles verkocht werd, wat tot den offerdienst vereiscbt werd. Men dreev 'er koophandel in osfen, fchapen, en andere noodwendigheden tot de offeranden. De Priesters lieten dezen koophandel toe, tot geriev der vreemdelingen , die op de Feesten verfchenen. Met dezen koophandel ging daerenboven veel bedrog gepaerd, en de Priesters fpeelden daerin eenen meesterlyken rol, natrdien ?y een verdrag met de veehaadelasis maekten, dat- zy de' offerbeesten tot zekeren prijs zouden aenvoeren, die zy dan, onder voorgeven dat deze offerbeesten beter waren dan andere, door hunne beJ dienden aen de vreemdelingen ten duurften verkochten. — Ook waren 'er die duiven verkochten , ten dienfte derbehoeftigen, die geen vermogen hadden om groot vee te kopen, en daerom volftaen konden, met het offeren van jonge duiven of tortelduiven. Aen deze duivenhandelaers hadden de Priesters mede eene plaets in het Voorhov aengewezen, mits dat zy mede in de voordeden deelden.
Verder waren 'er wisfelaers , zijnde zulke perfonen, dis de vreemdelingen hielpen, om het vreemde geld, het welk zy uit hun land hadden medegebracht, te wisfele» met zulk geld , het welk te Jerufa'em gangbaer was.
Deze ortheiligers van den Tempel dreev de Heiland, met al hun gereedfchap, uit den Tempel. Zelvs liet Hy niet toe,. dat iemand eenig vat of gereedfchap, het welk tot den heiligen dienst niet nodig was, door den Tempel droeg, omdat dit Heiligdom daerdoor verontreinigd werd.
Er is, die denken, dat de reden , waerom zich de kooplieden en wisfelaers niet tegen den Heiland aenkantten, maer zich aen Hem onderwierpen , moet gezocht worden in het recht der Zeloten, volgens het welk byzondere perfonen hec gezach hadden, om ongeregeldheden in den Godsdienst te weren, en de fchuldigen, naer het voorbeeld van pinehas, dos nooJs met den dood te ftraffen. De hsndelaers zouden
da*



MARCUS. XI. itf
dan den Heiland voor zodanigen Zeloot hebbes asngezien. Maer dit zogenaemde recht der Zeloten wordt, zonder genoegzame grond, vooronierfteld.
Het komt nader, dat de Heer jesus hier als Lseraer en Propheet handelde. — Het is waer, de Leeraars en Propheten hadden groot gezach by het Joodfche volk. Maer voor zulk eenen Propheet van groot gazach werd de Heiland niet erkend , immars niet van die lieden, dië in het voorhov van den Tempel koophandel dreven > en althans niet van de Overpriesters en Hoofdmannen des Tempels , die in dezen handel zo veel deel hadden.
De Hdland gav hier een kennelyk bswijs van zijn onëindig Alvermogen, daer dezen handelaren, en vooral dén Priést-;ren, welken harten met fpijt en wrevel zullen zijn vervuld geweest, zo de handen gebonden werden , dat zy »icn tegen den Godlyken Leeraer niet verzetten durvden*
17. (/j) Ende dat deze yver wel .beftuurd ware, bleek uit de verdediging van 's Heilands gedrag: want hy leerde en bracht hun on Jer het oog , hoe de Tempel dusdoende veronthéiligd wierd, leggende tot haer: En is 'er niet gefchreven , by den P-ophcet jesaia, Kap. LVI: 7, (ï) Mijn huys fal een huys des gebedts genaemi worden allen volcken ? (k) Maer gy hebt dat, volgens eene andere voorzegging, Jer. VII: n. [tot] eenen kuyl der moordenaren gemaeckt.
In de esrstgemelde Godfpraek wordt voorfpeld, dat dé gelovigen, uit alle volken, onder den dag varj het Nieuws" Testament, zich by de gemeenfchap der Christelyke Kerk voegen zouden , om God eenparig aen te bidden, en ooi Hem in geest en Waer heid te dienen. Uit deze Godfpraek nu mogt de Heiland, met het hoogde recht, dat gevolg afleiden, dat de Tempel niet tot koophandel, maer alleeü tot den dienst van God, moest gebruikt worden< — In da'
(6) Matth. èit 13. Luc* 19: 46* CO 1 Kon< 8: 99. J«fi Sui 94
{k) Jet. 7: lU
XI Si ÜÈEia K £



i48 MARCUS. XI.
andere Godfpraek, brengt de Propheet jebemia zijnen tijdgenoten onder bet oog, dat zy, door het uiterlyk waernemen van den Tempeldienst, en eene geveinsde vertoning van godsdienftlgheid, terwijl zy zich, onder dit alles atn de fnooiifts grouwelen fchuldig maekten, den Tempel maekten tot eene fpelonk van grouwzame boosdoeners. Op zoortgelyk eene wijs nu, werd ook de Tempel in 's Heilands dagen verontreinigd, daer men de woning van den Aüerhooi.ften veranderde in eene marktplaets, op welke allerlei bedrog en knevelary gepleegd werden.
18. Ende de Schriftgeleerde ende Overpriefters hoorden [dat] met fpijt en grote verbittering , ende Q) fochten hoe fy hem op eene listige wijs dooden fouden : want fy vreefden hem openlyk aen te tasten, om dat de gamfche fchare ontfettet was over fijne leere, en zeer veel eerbied had voor zijn perfoon.
19. Ende als het nu late op den dag geworden was, gingh hy uyt buyten de fladt Jerufalem, naer Bethanien, om aldaer te overnachten.
y. Eindelyk verkoelt de Euangelist, wat 'er, op den tweeden dag , vóór het Paescltfeest, en vóór 's Heilands dooi, zy voorge. vallen, Kap. KI: 20— XIII: 37. 0. Op den weg tusfehen Bethanien en Jerufalem, des morget.s vroeg , vx. 20-26.
20. Ende des anderen daegs, des morgens vroegh, op den weg tusfehen Bethanien en Jerufalem, den voorheen gemelden vijgenboom voorbygaende, fagen fy dat de vijgeboom gsheel verdorret was van de wortelen af, tot den top toe. Daegs te voren was hy vol met bladeren.
21. Ende Petrus [fulcks] indachtigh geworden zijnde, feyde tot hem , Rabbi, fiet, de vijgeboom , dien gy gisteren morgen vervloeckt hebt, is geheel verdorret.
Het
CO Jeb. Ti «9»



MARCUS. XI. 149
Het fchijnt uit alle de omdandigheden, dat de Discipelen daegs te voren, by het horen van 'sHeüanris vloekfpraek , niet gelet hebben op de oogenblikstlyke uitwerking daervan. Des avonds terug kerende, zal het te donker geweest zijn. Maer, toen de Discipelen den volgenden morgen dien zelvden weg bewandelden, viel bun oog op dien vijgenboom; de bladeren waren geheel verdord, zelvs was hy geheel dood, tot de wortelen toe. petrus en zijne Medeapostelen eerbiedigden daerin een Godlyk wonderwerk , dat een zo fleurige boom, binnen zulken korten tijd, geheel verdorven ware.
22. Ende Jefus antwoordende feyde tot haer, Hebt geloove op Godt, en vertrouwt in alle gevallen op zijn oneindig Alvermogen.
23. (m) Want voorwaer fegge ick u, en maefct 'er gerust ftaet op, dat gy, vanneer gy vastelyk vertrouwt op het Godlyk Alvermogen, de meestontzettende wonderen zult kunnen verrichten. Ik verzeker u zelvs, dat fo wie by voorbeeld, tot defen'gindfchen bergh fal feggen' Wort opgeheven ende in de zee geworpen , ende aen den goeden uitflag niet en fal twijffelen in fijn herte, maer fal gelooven dat 't gene hy fe°t gefchieden fal , het fal hem geworden fo wat hy fegt.
24. Daerom fegge ick u, («) Alle dingen, die gy biddende begeert , gelooft dat gyfe ontfangen fult, hoe onmogelyk het naer den mensch ook wezen moge, ende fy fullen u geworden.
25. Ende wanneer gy ftaet en u fchikt om te bidden , (0) vergeeft indien gy yet hebt tegen yemant: op dat oock uwe Vader die in de hemelen is, ulieden uwe mifdaden vergeve. Iemand, die een onverzoenbaer hart heeft, kan gene vergeving of gunden by God ontvangen, verg. Matth. VI: 14.
(ni) Macth. 17: se. ende 21: 21. Lue. 1?: 6. („•) Jer. co- iï Matth. 7: 7. Luc. 11: 9. Joh. 14: 13. ende 15: 7. énde IC: 14. Jac. ii 5, o. 1 Joh. 3: 22. ende 5: 14. ioj himh, 6; 14. CoiolT. 13-
XIX. BEK.o K 3



2*o MARCUS. XL
26. (p) Maer indien gy niet en vergeeft aan zulke menfchen, die u beledigd hebben, fo en fal uwe Vader , die in de hemelen is , oock uwe mifdaden piet vergeven,
b. Hierop volgt een bericht van het gene 'er, op dien zelvden dag, , in oen Tempel is voorgevallen, vs, 27—— Xll: 44, 8, De Heiland beantwoordde eene raeg der Joodfche Over' heden, door welk eene macht Hy fprak en handelde.
Kap. XI: 27— XII: r2. I. De vraeg der joodfche Opperhoofden vinden wy vs, 27, 28.
27. (q) Ende fy, jesus en zijne Apostelen, quamen wederom te Jerufalem: ende als hy in den Tempel Wrjnd'dde, en aen het volk, het welk rondom Hem was, het Euangelie verkondigde, quamen tot hem de Overpriefters ende de Schriftgeleerde, ende de Oudere lingen, mannen van het hoogfte gezach en aenzien.
28. Ende feyden tot hem , (?) Door wat macht-doet gy defe dingen? dat gy gisteren de handelasts uit den Tempsl verdreven hebt, en heden het volk cpenlyk leert? Ende wie heeft u defe macht gegeven , dat gy defe ongewone dingen doen foudet ?
2, Hit antwoord van den H Hand, op deze boosaertige vraeg, wat zeer uitvoerig, Kap XI: 29— Xll: 12. Eerst antwoordt Hy door eene wedervraeg, vs. 29-33.
39. Maer Jefus antwoordende feyde tot haer, Ick fal u oock één woort vragen: antwoordt my oncli» ende fo fal ick ook uwe vraeg regelrecht baantvroorden, en u feggen, door wat macht ick defe dingen doe,
0o. Mijne vraeg is deze. De Doop Joannis, die
boete
(f) Mjtth. tE: (tf) Matth. at: 43. Luc. 2$: t. f*) Êswi.
js 14.' flsne. 4: ende 71 27.



MARCUS. XI. 151
boete en be\eering gepredikt, en zo veel toeloop van allerlei menfchen gehad heeft, was die uyt den Hemel, of uyt de menfchen. Was die doop van eene Godlyke in. Helling, of was het eene enke^ menfchelyke onderneming ? Antwoordt my op deze vraeg regelrecht en zonder omwegen , en ik zal ook uwe vraeg ronduit beantwoorden.
31. Ende fy overleyden onder haer, wat zy zou. den antwoorden, feggende, wy zijn met deze vraeg zeer verlegen. Indien wy feggen , Uyt den Hemel, en van ■enen Godlyken oorfprong was de Doop van Joannes, fo fal hy feggen, Waerom en hebt gy hem dan niet gelooft, en dat getuigenis aengenomen, het welk hy van my gegeven heeft?
32. Maer indien wy feggen, Uyt de menfchen, de Doop van Joannes was eene enkel menfchelyke onderseming, fo vreefen wy voor de woede van hetvolck: (x) want fy hielden alle van Joannes, dat hy waerlick een Propheet was, van God gezonden.
Beide deze vragen, zo die der Joodfche Overheden, als van den Heiland , kwamen in den grond der zake volledig overeen, gelijk wy reeds, by ds gelijkluidende plaets van
matthjsus XVIII. Deel. p. 381 , hebben opgemerkt.
joanwes de Doper had uitdrukkelyk getuigd, dat jesus van God gezonden ware. Was nu het getuigenis van joannes van een bemelsch gezach, dan fprak en handelde de Heiland ook op Godlyk gezach.
33. Ende antwoordende feyden fy tot Jefum, Wy en weten 't niet, welk een gezach Joannes had, om te leren en te dopan, hier over hebben de Schrivtgeleerden, tot nog toe, gene beflisfende uitfpraek gedaen. Ende Jefus antwoordende feyde tot haer, So gy dit niet *'eet,is het geheel onnodig, om uwe vraeg te beantwoorden, en daarom fegge ick u oock niet, door wat macht ick defe dingen doe. Ook geven mijne werken een genoegzaem getuigenis van my.
t\s) M*tth. 14: 5. Mare. (tl 20. XiX. PEEL. £ 4



s£g MARCUS. Xil.
£ E T XU„ KAPITTEL. *
. Be Heiland droeg hun vervolgens ze'r. gewichtige zaken, by wijs van gelykenis voor, vs. 1-12.
De Godlyke jesus teekende, by deze gelegenheid , het gedrag der Joodfche Overheden, in verfcheidene gelykenisfen, eigenaertig af. Van deze gelykenMen beeft 'er mat. thmvs, Kap. XXI, XXII, drie,.en onze Euangelist, gelijk ook iucas, maer éét^e aengeteekend.
/. De gelykenis z'lve vinden wy vs. t ■ 0. Il;-. Ht gefprek, het welk de Heiland dasrover met de.
Joodfche Oiperhoofden gehouim heeft, vs, 10, 11. en ///. Het uitwerkfel van dit voorjlel op hunne gemoederen, vs, 12.
2. (tf) Ende hy begon, naer zijne gewoonte, door gelijckenifien , ter afteekening van hun fnood gedrag , tO,t naer te feggen, Een zeker rijk menfche, die het h$ofd was van een huisgezin , een vermogend huisvader, vsrgcl. Matth. XXI: 33 . (b) plantede eenen wijngaertj, welken by niet alleen met edele wijnftofeken voorzag, maer ook met alles, wat tot deszelvs beveiliging en cieïaed. dienen konde ; ende hy fettede eenen tuyn of case heining daer om, ter affchutting, ende groef eenen wïjöperfback daerin, ter verzameling van den uitgeperilea wijn, ende bouwde eenen toren, tot gerijv va» ^ arbeiders en befcherming van den wrjngaerd ,• met één woord, hy ontzag noch kosten, noch moeite. Dezen wijngasjïd wel toegerust, ende van al het nodige overvloedig
voorde) Matth. ar: fi$, Lac so: 9. (i') pf. !io: o. Tef. 1. Ier snde re: 10. "



MARCUS. XH. 153
«oorzien hebbende, verhuerde hy dien aen de lantlieden , om denzelven te bearbeiden , en de vruchten ten bunnen voordeele in te zamelen , mits zy daer voor jaerlyks eer;e behoor]yke uitkeering deden; ende dit verricht hebbenda reyfde hy buyten lams.
Da wijngaerd verbeeldt hier, volgens 's Heilands eigene verklaring, Matth. XXI: 43, Gods Koningrijk, de bedetdir.g der Godlyke genade, zo als de heer in vroegere dagen, maer vooral in dezen tijd , niets onbeproevd gelaten had, om zijne Kerk onder de Joden te planten, of het Joodfche volk zelvs, voor zo ver God alle zedelyke middelen had aengewend, om het zelve vruchten der godzaligheid te doen voortbrengen. —- De Heer van dien wijngaerd is God de Vader; de landlieden zijn de Opperhoofden van het Joodfche volk , aen welken de bearbeiding en verzorging van dien geeste'yken wijngaerd was aenbevolen. -— Omtrent de overige byzonderheden hebben wy, by de geiykluidende plaets van mat-rH-Eus XVIII Deel. p. 385, 386, breder gebundeld.
2. Ende als de tij't gekomen was, dat de vruchten werden ingezameld , en dat een gedeelte daervan aen den eigenaer moest geleverd worden, fondt hy eenen diensknecht tot de lantlieden, op dat hy van de lantlieden omfinge dat gedeelte van de vrucht des. wijngaerts, bet welk hem toekwam.
3. Maer zy mishandelden den dienstknecht op de alJerfnoo.ifte wijs; fy namen ende fioegen hem, ende fonden [hem] ledigh henen.
4. Ende de eigenaer daarvan bericht gekregen hebbende, hoe zeer door zulk een wangedrag beledigd, was niet aenftonds bedacht op wraek, zdvs nii tom den wijngaerd aen anderen over te geven; maer hy 'fondt wederom eenen anderen dienftknecht tot haer, om hen van hun onbetamelys gedrag te overreden, eude dien tweeden dienstknecht fteenigden fy , ende wondeden hem het hooft, ende fonden [hen] hqnen fcuandeiick gehandelt zijnde.
5. Etüde oak dezen hoon verdroeg da he^r van. deü, XiX. de&u K S



15+ MARCUS. XIL
wijngaerd wederom. Ten derden mile fondt hy eenen anderen dienstknecht, tot het zelvde einde, ende dien doodden fy ook; ende op dezelvde wijs handelden die grouwzame landlieden, met vele andere dienstknechten, welke de landheer van tijd tot tijd tot hen afvaerdigde, [waer van] fy de fommige fioegen, ende de fommige doodden.
6. Nog evenwel kon 'er de eigenaer van den wijngaerd, hoe zeer ook gehoond en getergd, niet toe kom.n, om wraek te nemen van deze ontaerte landlieden. Hy wilde nog eene laetfte proev nemen, om hen tot hunnen p'icht te brengen. Als hy dan nogh éénen eenigen fone hadde , die hem lief was, fo heeft hy oock dien ten laetflen tot haer gefonden, feggende, Sy fullen immers mijnen fone ontfien, en dezen althans geen leed aendoen.
7. Maer die lantlieden feyden onder malkanderen, (c) Defe is de erfgenaem, (d) komt, laet ons hem dooden, ende de erffenifTe fal onfe zijn.
8. Ende fy namen ende doodden hem , ende wierpen [hem] uyt buyten den wijngaert.
De onderfcheidene dienstknechten, die door den eigenaer van den wijngaerd, van tijd tot tijd, tot de landlieden gezonden werden, verbeelden de Propheten , welke de heer tot het Joodfche volk gezonden heeft, om hen op te wekken , dat zy van de voorrechten, met welke zy boven alle andere volken verwaerdigd werden, een recht gebruik zouden maken , en Godverheerlykende vruchten van dankbaer-^ heid voortbrengen. — Ds mishandelingen, den dienstknechten aengedaen, vertonen ons niet alleen , hoe de Joden alle vermaningen en waerfchouwingen van Gods gezanten hebben in den wind geflagen , maer zelvs des heeben knechten op de fchandelykfte wijs mishandeld, zelvs somtijds geftenigd en gedood hebben, en dat van de vroegfte tijden af, tot joannes den Doper, die door herodes onthalsd is.
Eindelyk het ft God zijnen eeniggeboren en veel gelievdea Zoon tot de Joden gezonden, die, offchoon Hy alle midde-
len
(O rtalm a: S. («O G=ncl*. 37: 18. MsttH. 26: 3« Job» »»• 53-



MARCUS. XII. 255
lön aenwendde, om hen te bewegen, dat zy vruchten , der bekeerins waerdig , zouden voortbrengen, evenwel nog veel
fmadelyker verworpen werd, dan één der Propheten. -
Deze hoofstgaende mishandeling van Gods Zoon was nog toekoruftig, maer zy wordt hier afgeteekend, als of zy reeds werkelyk gefchied ware, omdat zy zeer kort op handen was, en zekerl k zou pl.ets hebben.
9. Wat, vervolgde de Heiland, fal dan de heere des wijngaerts aen deze grouwzame landlieden doen ? Dit laet "ik aen uwe eigene overweging over. Zy antwoordden, hy zal dezen ondeugenden booswichten eenen pijnlyken en harden cood aendoen, en den wijngaerd aen andere landlieden verhuuren , die hem de verfchuldigde vruchten tïr behooriyker tijd zullen opbrengen, vergel. Matth. XXI: 4t. zo is het 'ook , zeide de Heiland. Hy lal komen ende de lantlieden rechtvaerdig verderven, ende den wijngaert aen andere geven.
10. En om het gene Hy in deze gelykenis had voorgefield , nader te bevestigen, beriep Hy zich op het Pro. phetisch woord, zeggende: hebt gy, die Leeraars en leidslieden van het volk zijt, oock defe merkwaerdige plaets van de Heilige Schrift niet gelefen ? De (e) fteen , dien de bouwlieden met eene fmadelyke verachting verworpen hebben , defe is geworden tot een hooft des hoecks. Voor zo ver de messus, die allerfmadelykst ftaet mishandeld te worden, tot den hoogften trap zal verheven worden,
11. Van den Heere is dit onverwacht verfchijnfel, tegen alle menfchelyke uitzichten gefchiet, ende het is wonderlick in onfe oogen. Deze merkwaerdige Godfpraek zal eerlang allerdurdelykst vervuld worden.
12. Ende de Joodfche Opperhoofden begrepen, dat de Heiland van hare grouwzame handelingen en voornemens, op eene verbloemde wijs, gefproken had. Dit verbitterde
, («) Pf. u8: 25. Jef. 28: 16, Matth. ai: 42. Luc. 20: 17, Haad. 4: 11. Rom. 0: 33. 1 Petr. 2; 6.
XÏX. J>,EEL>



156 MARCUS. Xlf.
hen op nieuws; fy fochten hem daerom te vangen, maer fy vreefden de fchare, by welke jesus in grote achting was: want fy verftonden dat hy die gelijckeniffe op haer fprack: ende fy verlieten hem seer vertoornd, ende gingen wech, met het vervloekte oogmerk , om het gene zy niet openlyk verrichten durvden, bedektelyk uit te voeren.
6. De Heiland Meld vervolgens verfcheidene gefprekken, vs. 13-34, j. Het eerfte was mtt de afgezondenen van de Phxtizeeuv/en en Herodianen , over het geven van fchatting aen den Keizer, vs. 13-17. —. De aenleiding vinden wy vs. 13. —— —. De vraeg der Pharizeeuwen en Herodianen, vs. 14. en
,v„. . ,1 mi. Het antwoord van den Goilyken Leeraer, vs. IS-17.
13. (ƒ) Ende fy fonden tot hem eenige van d* fchranderfte en yverigfte leerlingen der Pharifeen ende der Herodianen , die de Hovparty en gevoelens van Herodes waren toegedaen, op dat fy hem eenige listige ftrikvragen voorftellen , en dan in [fijne] reden vangen fouden.
14. Defe nu quamen ende feyden tot hem, Meefter, om kwanswijs hunne achting en eerbied voor zijn perfoon te betuigen, als mede hunne gewaende begeerte, om zijn onderwijs te genieten, wy weien uit uw gedrag en verkeer, dat gy waerachtigh zijt, 30 dat gy de waerheid liev hebt, daarvoor uitkomt; en wy op uwe woorden ftaet maken kunnen ; ende wy weten ook, dat gy nae niemant en vraegt, zodat gy, wanneer het op de waerheid aenkomt, niemands gunst zoekt, en niemands. gramfchap vreest: want gy en fiet den perfoqn der menfchen niet aen, gy zijt waerheid, het zy gjt
met
(ƒ) Match» 2t: 15, Luc» *or te.



MARCUS. XII. 157
toet edelen, bet zy gy met minaenzienlyken te doen hebt; maer gy leert den wegh Godts, welken de menfchen bewandelen moeten, om gelukkig te worden, zo als dezelve ligt, vrymoedig, duidelyk, en in der waerheyt: Wy wilden u daerom wel eene vraeg voordellen, en daeron.*trent uw oordeel innemen. Is het geoorloft den Keyfer fchattinge te geven, ofte niet? Sullen wy geven , ofte niet geven ? De meesten onder ons houden dit ftiijdig met de Godlyke Wet, maer zommigen denken 'er anders over. Wat dunkt 'er u van ? wy willen ons, in dit betwiste ftuk, gaern naer uwen wijzen raed gedragen.
15. Ende hy, voor wien alle dingen raekt en geopereerd zijn, wetende hare geveynfthejt en boosaertige oogmerken, feyde tot haer, Wat verfoeckt gy my? waerom onderneemt gy my te misleiden? brengt my eens eenen penningh, welke tot fchattlng gevorderd wordt, dat ick [hem] fie.
16. Ende fy brachten en ve»toonden Hem [eenen] van die penningen. Ende hy feyde tot haer, Wiens is dit beek, ende het opfchrift ? ende fy feyden tot hem, Des Keyfers. Door het vertonen van dezen penning verklaerden zy zelve, dat zy onderdanen van den Keizer waren.
17. Ende Jefus antwoordende feyde daerom tot haer, (g) Geeft dan den Keyfer dat des Keyfers ÏS, en het welk gy zelvs met uwe daden verklaart, dat gy hem fchuldig zijt, ende geevt Gode dat Godes is door eene volvaerdige betrachting van alles, wat zijne wet van u vordert. Ende fy verwonderden haer over hem. Zy ftonden geheel verflagen, ziende, dat hun aenflag, om jesus in zijne redenen te verftrikken, verydeld ware.
(f) Mattb. 17: 25. ende 22: 21. Rom. 131 7,
XIX. DEEL.



i58 MARCUS. XII.
1, Het tweede gefprek van den Heiland was mtt de Saddueetuwen, over de leer der opftanding, vs. i8-S7Hunne vraeg vinden wy vs. 18-23.
18. (h) Ende de Sadduceen quameft vervolgens tot hem, welcke feggen, dat 'er geen opfbmdinge en is, en een toekomend leven volllrekteiyk ontkennen , endevracgden hem, feggende,
19. (i) Meefter, Mofes heeft ons Deut. XXV: 5» gefchreven, indien yemants broeder fterft, ende een wijf achterlaet, ende geene kinderen na en laet, dat fijn broeder, ingeval hy ongehuwd is, deffelfs wijf nemen fal, ende fijnen broeder zaet verwecken, opdat zijn geflacht niet uitilerve, en zijne goederen niet vervreemd worden.
20. Daer waren nu op zekeren tijd eens fcveft broeders, ende de eerfte of oudfte nam een wijf* ende fttrvende en liet geen zaet na.
ai. L>e tweede nam haer oock, volgens de gemelde wet, ter vrouwe, ende is kort daerna geftorven, ende oock defe en liet geen zaet na : ende de derde defgelijcks.
22. Ende (alle'} de feven namen, de één na den anderen, defeive crouw, ende en lieten geen zaet na: de laetfte van allen is oock het wijf geftorven, dia op eik der zeven broederen eene gelyke betrekking had.
23. Inde opftandingeder doden dan, gefield zijnde, dat zy plaets zal hebben, wanneer fy alle fullen opgeftaen zijn, wiens wijf fal fy van defe zijn? want die feven hebben haer, de een na den anderen, tot een wijf gehadt.
24. Ende Jefus antwoordende feyde tot haer,; En dwaelt gy niet, hebt gy niet zeer verkeerde begrip; pen van zaken, daerom dat gy de Godlyke Schriften
niet
(4) Matth. 2ï: 2S. luc. »o: 2-7. Hand. 23: S. (ij Deuter. 241: 5, 6.



MA R C U S. XJ7. iS9 KÏet èn weet, en derzei ver ware mening niet verftaet, noch de kracht Godts? Indien gy de Godlyke Schroten wel verftondt, zoudt gy weten, dat de ftaet der opgewekten geheel verfchillende wezen zal, van de tegenwoordige gefteldheid der menfchen , en indien gy behoorlyke denkbeelden hadt omtrent het Godlyk alvermogen, zoudt gy erkennen, dat het opwekken der doden, voor de oneindige Almacht, geenszins onmogelyk zy.
25- Gy hebt gansch zeer verkeerde begrippen, omtrent den ftaet der menfchen in het toekomand leven. Want als fy uyt den dooden fullen opgeftaen zijn, fo en trouwen fy niet, noch en woeden niet ten houwelicke gegeven: maer fy zijn (£) gelijck Engelen , die in de hemelen [zijn}. De fijne lichamen, welke de Engelen hebben, zijn niet gefchikt tot de voortteeling, en zoortgelyke zullen ook de lichamen der opgewekte menfchen wezen.
26. Doch aengaende de doode, dat fy opgeweckt fullen worden , ieert de Heilige Schrivt allerduidelykst. Of hebt gy nier gelefèn in het tweede Boeck Mofis, Kap. lil, hoe Godt in den brandenden doornenbofch die door vlammen niet verteerd werd, tot hem gefproken heefc, feggende, (/) Ick ben de Godt, de goedertieren weldoener, de machtiger befcheraer, en gunstrijke verzorger Abrahams, ende de Godt Ifaacs, ende de Godt Jacobs?
27. Godt en is niet [een Godt], een weldoener, vriend , en befchermer der cioode, maer een Godt der levende Gy dwaelt dan feer. Derhalveu moeten Abraham, Ifaac, en Jacob, naer hun beste deel, de ztel, nog leven, en gelukkig zijn: en zal het in nadruk blijken, dat Abraham, Ifaac, en Jacob byzondere vrienden van God waren, dan moet 'er ook eene opftanding der doden zijn , een toskomend leven, waarin de heer by uitnemendheid betonen zal, dat Hy de God van deze Aartsvaderen zy.
C*J Mattb. 22t 50. 1 Joh. 3; 2. üj Exod. 3: 6. Matth. 32: 3t, 32. Hand. 7: 32. Hebr. ns 16:
XIX. DEEL.



i6ó MARCUS. XII.'
3. II t derde gefprek van den Heiland was mit eenen SchrivtgiS leerden, o\er het eerfle en veornaemfle gebod, vs. 21-34.
28. Cm) Ende één der Schriftgeleerde hoorendë dat fy te famen in woorden waren, [ende~] wetende dat hy haer wel geantwoordt hadde; quam tot hem $ ende vraegde hem , Welck is het eerfle gebodt van . allen ?
Hier fchijnt eene ftrijdigheid te zijn, tusfchen matthjeüj en onzen marcus. — De eerfte heefc ijk Pharizeeuwen gehoord hebbende, dat jesus den Saïktceeuwen den mond geflopt had, zijn te zomen by één vergaderd, marcus zegt: één der Schrivtgeleerden , horende, dat zy ts zamen in woorden waren, en wetende dat Hy hun wel geantwoord haiie, kwam tot Hem.
Dan deze fchijnftrijdigheid laerzich gemakkelyk uit den weg ruimen, wanneer men de Euangelisten aenvult, en d<9 zaek op deze wijs bagrijpt, dat de Pharizeeuwen, die bittere vyanden van de Sadduceeuwen waren , vernomen hebbende, dat jesus hun den mond geflopt hadde, en dat over een laerftuk, waerin zy zo zeer van hen verfchilden, het welk hun daerom op zich zelve niet onaengenaem wezen kon, echter evers daerdoor, by vernieuwing, op den Heiland verbitterd zijn geworden , om dat Hy telkens,en nu wederomt zo luisterryk over zijne party zegevierde, hst welk ter vermeerdering van zijne, en ter vermindering van hunne achting by de fchaer diende- -— Hierop vergaderden dan de Pharizeeuwen , waerfchijnlyk in den eenen of anderen hoek van den Tempel, om te overleggen, wat zy doen zouden, om de fleedstoenemonde hoogachting van den Heiland j by de menigte des volks, tegen te gaen. — Eén van hsn, die in geleerdheid uitmuntte, bood zich aen, of werd van de overigen verzocht, dat hy eens een proev neman wilde , om jesus te verzosken. Hy was een Schrivtgeleerde , en tegenwoordig geweest by het voi ig gefprek, tusfchen den Hesr 'jesus en de Sadduceeuwen. Ook wist hy, dat jesus wel
geaajl
(m) Matth. 22t 34. Luc. 10: 25.



MARCUS. Xlh i|f
geantwoord,dat Hy de Sadduceeuwen befchaemd,en de leef der opftanding bondig bewezen bad.
Deze nu, tot den Heiland komends, om Hem in zijné redenen te verftrikken , vraegde Hem: welk is het eerfte geh'ii van alle, het welk boven en vóór alle andere zedelyke voörfchrivten moet betracht worden ? Hier over twistten de' Joden geweldig onder eikanderen. Zommigen hielden dé befnijdenis voor het voornaemfte der geboden, eenige weinigen de zedelyke wet, en de meesten de fchaduwachtig® vöorfchrivten der Godsdienitige plechtigheden.
29. Ende Jefus antwoordde hem. Het eerfïevarï alle dé geboden is, («) Hoort Ifraël, De Heere ónfe Godt is een eenigh Heere.
30. Ende gy fult den Heere uwen Godt lief hebben uyt geheel uw herte, ende uyt geheel uwe ziele, ènde uyt geheel uwen verftande, ende uyt geheel uwe kracht. Dit is het eerfte gebodt.
Eerst bepaelt de Heiland het alleenwaerdig voorwerp vaa1 Onzen eerdienst, vs. 29. —- De Israëliten worden ópge» Wekt om te horen, niet alleen met het oor, maer ook meJ het hart, niet alleen met aendacht, maer ook met geloov' én gehoorzaemheid, naer de gewichtigfte van allé waer heden , dat de heer hun God een eenig heer zy. —— De Heiland fpreekt hier van den heer , den jehovah , den a'ïierhoogften God, die noödzakelyk beftaet en onveranderfyk is.' Deze heer , de God van Israël in eene byzondere betrek» king, is' een eenig heer , zódat Hy alleen de waerachtig* God zy, en niemand buiten Hem.
Omcrent dezen eenigen en waerachtigen God is het be'. vel, vs. 30 : „ gy zult den heer uwen Goi lievhebben, dooi „ Hem recht te kennen, hoog te achten , te danken, èn ië „ gehoorzamen, en dat wel uit geheel uw hart, en üii gehsei ,-, uwe ziel, en uit geheel uw verft and, en uit geheel uweêracktj „ dat is, uit een oprecht èn zuiver beginfel, met allé de? i, vermogens van Uwe zielen eh lichamen.".
Dit, zegt de Heiland, is het eerfte gebisi; oéMM 8S*
(&) Deut.' 6r 4. énde tot 12: Lilfc' 101 27."
XI Xv SÈtk h



lót MARCUS. XII.
middelyk voortvloeit uit die natuur'lyke en onveranderlyke betrekking, welke 'er is tusfchen God, als den Schepper, en den mensch, als zijn redenmachtig fchepfel.
31. Ende, voegde'er de Heiland by, het tweede ge. bod, \_defen~\ eerften in verbindend gezach gelijck, [ü] dit, (0) Gy fult uwen naeften, eiken mensch, die met u uit het zelvde bloed gefchapen is, zonder onder fcheid, oprechtelyk lief hebben als ufelven, door met uwen evenmensch in alle gevallen zo te handelen, als gy zelvs, wanneer gy in zijne plaets gefteld waert, redelyker wijs, zoudt kunnen begeeren behandeld te worden. Daer en is geen ander gebodt grooter dan defe. Daer is onder alle de Godlyke wetten geen gebod, het welk groter, gewichtiger, belangrijker, en van meer onlosmaeklyke verplichting is voor elk eenen mensch, dan deze twee bevelen. Daeraen hangt de ganfche wet en de Propheten, deze twee geboden maken den korten en hoofdzakelyken inhoud uit van alles, wat in de Heilige Schrivten, betrekkelyk de plichten der menfchen , is voorgefteld.
32. Ende dit antwoord droeg de volkomen goedkeuring van den vrager wech: want de gemelde Schriftgeleerde feyde tot hem, Meefter, gy hebt wel in der waerheyt gefegt, het is zo, als gy betuigd hebt, gy hebt overeenkomftig Gods woord gefproken, dat 'er een eenigh Godt is, ende daer en is geen ander dan hy.
33. Ende daerom, hem lief te hebben uyt geheel het herte, ende uyt geheel het verftant, ende uyt geheel de ziele, ende uyt geheel de kracht: ende den naeften lief te hebben als hemfelven, is meer en van veel groter belang dan alle de brand-offeren ende de flacht-offeren, of fchaduwachtige plechtigheden, welke den Allerhoogften, zonder onderhouding der zedelyke geboden, onmogelyk behagen kunnen.
34 Ende Jefus fiende dat hy verflandelick geantwoordt , en gezonde begrippen van de leer der waerheid hadde, feyde tot hem, Gy en zijt niet verre
van
(0) Levi 19: 18. Matth, £2: 39. Rem. 13: 9. Cal, 5114. Jac. 2: 8.



MARCUS. XII. 163
van het Koninckrijcke Godts; gy zijt reeds op den weg, om daervan een onderdaen te worden , indien gy u, overeenkomftig deze verklaring, omtrent God en msnichen zoekt te gedragen, zo is dit het recht gefchkt middel, om «, door de overtuiging van uwe zonden, ec de noodzakelykheid des Middelaers, vatbaer te maken, om bet Euangelie der verzoening gelovig aen te nemen. Ende niemant van zijne vyanden , zo uit de Pharizeeuwen, ais Sadduceeuwen , en durfde hem meer vragen, naerdien zy kennelyk ondervonden hadden , dat hunne boosaertige aenfiagen, om Hem in zijne redenen te verftrikken , ten eenemael vruchteloos waren.
f. Vervolgens gav de Godlyke Leeraer een allergewichtigst onder* wijs, aen de fchaer en zijne Discipelen, over verfchillende onderwerpen, vs. 35-44.
1. Eerst gav Hy eene befchrijving van zijn perfoon , zo naer zijne Godlyke, als naer zijne menfchelyke natuur,
vs. 35 - 37-
2. Daerna waerfchouwde Hy de fchaer, tegen de Schrivtge¬
leerden en Pharizeeuwen , vs. 38-40. 3- Eindelyk prees Hy de rechtgtaette weldadigheid, vs. 41-44.'
35. (p) Ende Jefus antwoordde ende feyde, leerende in den Tempel, Hoe feggen de Schriftgeleerde, dat de Chriitus een fone Davids is? I mattö^us heeft Kap. XXII: 41, 43, als t.u de Pharizeeuwen vergaierd waren, vraegde jesus hen en zeide,wat dunkt u van den chrutüs , wiens zoon is Hj ? zy zeiden tot Hem davids zoon. —- Uit vergelyking van dit verhael met dat van marcus , mogen wy befluiten, dat de Godlyke Leeraer , zo dra zijn gefprek met den Schrivtgeleerden geëindigd was, zijn werk om het volk te leren wederom hebbe opgevat; dat middelerwijl de Pharizeeuwen zich by elkander gefchaerd hebben, misfchien om te overleggen, hoe zy hun boosaertig oogmerk best bereiken zouden, daer zy by herhaling
(j») Matth. 22: 41. Luc. se; 41. XIX. DELL. L 2,



i64 MARCUS. Xfl.
ondervonden haddtn,dat hurne pogingen,ooi Hem in zijne redenen te verftrikken, ten eenemael vruchteloos waren; dat de Heiland, by die gelegenheid, aen de zatrn éraaderde Pharizeeuwen gevraegd hebbe. wat dunkt u va> den Christus ? wiens zoon is Hy? dat zy daerop antwoordden davids zoon; dat de Heiland zich daerop tot de fchaer, welke rondom Hem ftond, gewend, en met betrekking tot het gemelde antwoord der Pharizeeuwen gezegd hebbe, hoe zeggen de Schrivtgeleerden, gelijk gy zo aenftonds uit den mond der Pharizeeuwen gehoord hebt, dat de chri.tws, de lang beloovde messias , een zoon van david ij ? „ Hoe is het mo„ gelyk, wil de Godlyke Leeraer zeggen, dat de Scbrivt„ geleerden, die het volk onderwijzen moeten, en zich „ beroemen in de wet zeer geocfF.?rd te zijn, evenwel zo „ onkundig zijn omtrent de allergewichtigfte waerheden, „ dat zy, in een ftuk van het allergrootfte belang, betrek,, kelyk den messias, op welken alle de hoop der vaderen „ gevestigd was, en naer welken zo vele rechtvaardigen „ verlangd hebben, zulke verkeerde en met Gods woord „ ftrijdende denkbeelden hebbpn , door Hem alleen voor „ davids zoon, en eenen bloten mensch te houden?"
36. Want (q) David felve, zo vervolgde de Heiland, heeft Pf. CX: i, duor de onfeilbare leiding va» den Heyligen Geeft gefegt, De Heere heeft gefegt tot mijnen Heere , Sit aen mijne rechter [hant], tot dat ick uwe vyanden fal gefett hebben tot een voetbanck uwer voeten. Door dezen zijnen Heer verftaet david den messias. Indien nu david den messias zijnen Heer noemt, die als de Koning der Koningen eens over alles beerfchen moet; dan eerbiedigt hy Hem als zijnen God en gebiedenden Koning. Hoe kan dan de messias alleen davids zoon, en een bloot mensch wezen ?
37. David dan felve noemt hem [fijnen] Heere: ende hoe is hy dan alleen lijn fone , en een enkel mensch ? Dit was voor de onkundige Pharizeeuwen
eene
tm*t Pf' IIW '* H*8d' *' 34' lCor' '5: is' Hebr' 18 '3' ende



MARCUS. XII. 165
eene onoplosbare zwarigheid, en daerom kon niemand hunner Hem antwoorden, vergel. Matth. XXII: 46. Ende de menigte der fchare hoorde hem geerne, en met groot genoegen.
38. (r) Ende jesus ging onvermoeid voort, met het volk te onderwijzen, hy feyde onder anderen tot haer in fijne leere, Wacht u voor de Schriftgeleerde, die daer geerne willen wandelen in lange kleederen, ende gegroet zijn op de merckten.
39. Ende de voorgeftoelten [hebben] in de Synagogen , ende de vooraenfittingen in de maeltijden.
40 (j) Welcke de huyfen der weduwen opeten, ende [dat] onder den fchijn van lange te bidden. Defe fuilen fwaerder oordeel ontfangen.
matth-atus heeft Kap. XXIII: 1 ,toen fprak jesus tot de fcltair en tot de Discipelen, en i,ucas Kap. XX: 45, daer al het volk het hoorde, zeidt Hy tot de Discipelen. — De zaek fchijnt zich op deze wijs te hebben toegedragen. De Discipelen bevonden zich onder de fchaer, welke rondom den Heiland ftond , zodat Hy ook tot de fchaer fprak , offchoon Hy zijne tael eigenlyk meer byzonder tot de Discipelen richtte, ef Hy fprak openlyk en onbefchroomd tot de Discipelen , ten aenhoren van de ganfche menigte, by gelegenheid dat Hy de Pharizeeuwen in hun boosaertig oogmerk, om Hem te verftrikken, had te leur gefield.
Hy zeide: vacht u voor de Schrivtgeleerden. matth^us voegt 'er de Pharizeeuwen by, ook heeft de laetstgemelde Euangelist deze waerfchouwing veel uitvoeriger voorgedragen. De zaek was. deze, de Heiland wilde dat de Discipelen het voorbeeld der geveinsdheid van de Pharizeeuwen niet zouden naervolgen, en wel op hunne hoede zijn , om door hunne drogredenen niet vervoerd te worden.
De Heiland teekent de Schrivtgeleerden en Pharizeeuwen, als trotfche, fchijnheilige, en baetzuchtige lieden,
O) Mattb. 231 5, 6. Luc. tn 43. ende 20: 46, (s) Matth. «is 14. Luc. 20: 47. 2 Tim. 3: 6, Tit. I! II. 8
XIX, Ï>£E£. t, 9



x66 MARCUS. XII.
diu gatme wilden wandelen in lange kliederen , het zy men dit ver(iae van de franjes der kleederen, welke zy langer hadden dan anderen, om daerdoor voor het volk eene vertoning te maken, dat zy altoos aen de Godlyke wet dachten, het zy men dit op/atte van hunne kleederen zelve, om daerdoor eene grotere deftigheid te vertonen. Althans zy wilden daerdoor iets ongewoons, iets uitftekends aenduiden, opdat aller aendacht op hen, als op achtenswaerdige perfonen, zou gevestigd wezen. — Immers zy deden het om gegroet te worden op de markten , om op openbare plaetfen,ten aenfcbouwen der menigte, op eene onderfcbeidene wijs, met blijken van hoogachting bejegend te worden , en met den vereererden naem van Rabbi begroet te worden, verg. Matth. XXIII: 7. Om die zelvde reden begeerden zy in de Synagogen, of Godsdienftige vergader plaetfen, de voorgeftoelten, de eerfte en hoogfte zitplaetfen te hebben. Ook zochten zy de vooraei, zittingen in de moetijden, de eerfte en voornaemfte zitplaetfen aen de gastmalen. Middelerwijl waren deze huichelaers 'er op uit, om onder den fchijn van godsdienftigheid, weduwen en wezen te verdrukken.
Diïse, voegde 'er de Heiland by, zvllm zwarer oordeel ontvangen , dat is, zy zullen, in den laetften dag der algemene vergelding, een allergeduchtfte ftraf ondergaen.— Om hun dit op eene treffende wijs op het hart te drukken , fprak de Heiland by herhaling, tot 8 malen toe, een allerverfchrikkelykst wee uit over die huichelaren , vergel. Mattb. XXIII.
41. (t) Ende Jefus zijne waerfchouwing , tegen de ge'-eirs.iheid der Schrivtgeleerden en Pharizeeuwen, geëin< digd hebbende, zette zich by het uitgaen van den Tempel zo ter neder, dat Hy het gezicht had op de fchatkisten, gefcbikt tot bet inzamelen der lievdegivten, tot onderhoud van den Tempel, en de nodige uitgawen voor den plechtigen Godsdienst. Hy dan gefeten zijnde tegen over (y) de fchatkifte, fagh met eene oplettende aendacht,
alsCO Luc. au 1. • 03 2 Kon. lat 0.



MARCUS. XII. l6?
alsmede met genoegen en goedkeuring, hoe de fchare, be"; ftaende uit menfchen van allerlei rangen en ftacen, geit wierp in de fchatkifte, welke tegen Hem over ftond, ende vele rijcke, die, hoewel de ware Godsdienst by hen op eenen lagen prijs ftond, nog al wat over hadden voor de uitsrlyke plechtigheden, wierpen vele [daer in],
42. Ende daer quam onder andere één arme weduwe, die des Heilands aendacht byzonder naer zich trok. Deze wierp twee kleyne [pnningfkens daer in], zijnde twee van de kleinfte ftukjens koperen munt, welke toen gangbaer waren, welck is een oort of twee duiten.
43. Ende [Jefus] nam deze gelegenheid waer , om zijne volgelingen te leren , waerop men, in het beoordeelen der rechte mildadigheid , vooral te letten hebbe. Daerom fijne difcipelen tot hem geroepen hebbende, feyde Hy toth3er, Voorwaer ick fegge u, dat (jo) defe arme weduwe, hoe vreemd het u ook moge voorkomen, meer naer de fchatting van God, en van al. len, die over de lisvdegaven een rechtmatig oordeel vellen, in de fchatkist ingeworpen heeft, dan alle die grote fommen gelds in de fchatkifte geworpen hebben.
44. Want fy alle hebben van haren overvloei [daer in] geworpen, en velen maer een gering gedeelte daervan, maer defe heeft van haer gebreck, al wat fy hadde [daer in] geworpen, ja haren gantfchen leeftocht, alles wat zy bezat, om de behoevten van dit leven te vervullen, uit lievde en yver voor den Godsdienst. Nu ziet God niet naer de grootheid der lievdegaven, op zich zei ven aengemerkt, maer naer het vermogen van den gever, en het grondbeginfel van volvaerdigheid.
O) 1 Cor. 8i 21.
XIX. DEEL.' L 4



10$ marcus, mi.
?ET xiii. KAPITTEL.
£. Kap. XHI. vinden wy een kart bericht van het gene de Heiland^ by het verlaten van den Tempel, en op den weg naer Bethania, gefproken heeft.
Da Godlyke Leeraer voorfpelde aen zijne Discipelen, dat de Tempel, welken Hy nu voor altoos verliet, zou V.frvo:-st en nimmermeer herbouwd worden- Ook fptak Hy ftver de voleinding der waereld, en Hy gav eene ultvperj. |e befchrijving van het laetfte oordeel. matth2eus heeft tie.ze zeer merkwaerdige redevoering veel uitvoeriger voorgedragen, Kap. XXIV, XXV. Onze Euangelist mabcus |eev.t 'er een zakeiyk uittrek fel van.
De aenleiding tot deze redevoering beflond in eene vraeg,
welke de Discipelen den Heiland voorftelden, vs. i - 4. 3. £31 het üitgaen van den Tempel, vertoonden de Discipelen, hunnen Meester het prachtige van dat gebouw, vs. 1. By 0 gelegenheid voorfpelde de Heiland, dat de Tempel ten gronde toe zou verwoest worden, vs. 2. 3. Zy vraegden daerom. , buiten de Stad gekomen zijnde, wznneer die verwoesting zou plaets hebben, vs. 3, 4.
S° JjTNde jesus had nu zijne Propaedfche bediening. « voleindigd, Hy verliet daerom voor altoos den femoei, als hy nu (a) uyt den Tempel gingh, ; één van fijne difcipelen tot hem., Meefter, ! .qëdanige fieenen , hoe kunftig zijn zy gehouwen! §0$ prachtig is het ganfche gevaerte! hoe heerlyk zijn de |$$d§n \ ende hoedanige gebouwen! zou die prachtige
Tera-
i^p M|5tb. J4! 1. Luc. «is 5. '



MARCUS. X1IL itfo
Tempel eens verwoest worden , gelijk gy voorfpeld hebt ? Matth. XXIII; 35-39-
2. Ende Jefus antwoordende feyde tot hem, Siet gy defe groote en prachtige gebouwen met bewóndering aen ? zy zullen niet lang zo ftaen , maer tot den grond toe g. floopt worden, (i) Daer en fal niet [een] fteen op [den anderen] fleen gelaten worden, die niet afgebroken fal worden. Er zal niet één eenig gedeelct «au dat pn.cb.tig gebouw ongefchonden blijven.
3 Deze woprdën fprak de Heiland, wanneer Hy met zijnt- Diicipelen eenige fchreden van den Tempel verwijderd was. (c) Ende als hy buiten de Stad gekomen zijnde, gefeten was op den olijf bergh tegen den Tempel over, alwaer Hy een fraei gezicht had over de ganfche Stad, vraegden hem Petrus, ende Jacobus, ende Joannes, ende Andreas alleen.
4. (d) Segt of onderricht ons nader, wanneer fullen dele vreesfelyke dingen zijn ? ende welck is het teecken wanneer defe dingen alle voleyndigt fullen worden?
De vraeg was tweederlei. Vooreerst begeerden zy te vreten, wanneer deze dingen, van welke de Heiland gefproken had, hetrcffende de verwoesting van den Tempel, zouden plaets hebben. Ey voegden 'er als eene tweede vraeg by: en welk is het teeken, wanneer deze dingen alle voleindigd zullen worden ? Volgens MATTHiEus Kap. XXIV: 3, zeiden zy: welke zal het teeken zijn van uwe toekomst, en van de voleinding der waereld ? — Zy voegden de verwoesting van den Tempel, en de voleinding der waereld te zamen, omdat zy in het heerfchend vooroordeel van het Joodfche volk ftonden, dat de Tempel blijvea zou, tot aen de voleinding der waereld, en dat gevolgelyk de voleinding der waereld met de verwoesting van den Tempel zou gepaerd gaen. —r Vermits nu deze beide zaken zeer onderfcheiden waren , beantwoordt ook de Heiland dea» tweeledige vraeg zeer onderfcheiden,,
(O ? Kon. 9: 7, 8. Mich. 3» ia. Luc. 19: 44, Qt) Müïth. 24: & |mc. ai: 7. (d) Han<i;, u '6f > f j 9



i7o MARCUS Xill.
ft. Het merkwaerdig antwoord van dtn Heiland vinden wy «i 5-37-
DtZ! redevoering kan zeer voegzaem in drie hoofddelen onderfcheiden worden. I. In het eerfte deel vs. 5-13. fpreekt de Godlyke Leeraer van de teekenen, welke de aennaiering der ■> verwoesting van den Tempel zouden aenwijzen, en in het voorbygaen een enkel woord, om" trent de voleinding der waereld.
5. Ende Jefus haer antwoordende begon te feggen", (e) Siet toe dat u niemant en verleyde, door fchijnbare voorwendfels van Godlyke Openbaringen en hemelfche gezantfchappen. Zijt op uwe hoede, om niet bedrogen te worden.
6. Want vele fullen van tijd tot tijd komen (ƒ) onder mijnen name, en zich voor mijn perfoon uitgeven, feggende, lek ben [de Chriflus], de beloovde messias, ende zy fullen, door dit bedrieglyk voorgeven , vele jammerlyk verleyden.
7. Ende wanneer gy fult hooren van bloedige oorlogen, ende van geruchten, en van vreesfelyke toebereidfelen tot oorlogen , fo en wort niet verfchrickt: want [dit] moet vooraf gefchieden, eer de Tempel zal verwoest worden. Maer nogh en is het evnde niet van die fchromelyke oordeelen, welke over het Joodfche volk , tot eene rechtvaerdige ftraf van hun hardnekkig ongeloov, zullen uitgeoeffend worden.
8. De allervreesfelykfte gebeurtenisfen zullen nog de Terwoesting van Stad en Tempel voorafgaen. Onderlinge verdeeldheden en burgerlyke oorlogen zullen alles vernielen. (tA Wznt [het een] volck fal tegen [het ander] volck op lat n , ende [het een] Koninckrijck tegen [het ander] Koninckrijck: ende daer fullen aerdbee-
J vin-
( Ier. s9s '3. Ephel. 5! 6. 2 Theff. ai 2, 3. I Joh. 4: I. (/) Jer« 14: J4. ende 23! 21. CfiJ Jet »9: 2-



MARCUS. XIII. ift
vingen zijn in verfcheyden plaetfen , ende daer fullen hongersnooden wefen, pestilentiën, aerdbevingen, ende beroerten. Dele dingen, hoe vreesfelyk zy ook wezen mogen, [zijn nog maer] beginfelen der fmerten en ellenden, welke over de Joden komen zulten.'
9. (h) Maer fiet gy voor ufelvea toe, en zorgt voor uw leven, dat het niet in gevaer kome, wanneer gy het eenigzins vermijden kunt: want fy fullen u ter zelvder tijd overleveren in de Raetsvergaderingen, ende in de Synagogen: Gy fult geflagen, gegeesfeld, en op allerlei wijzen mishandeld worden , ende voor Stadtfaouders ende Koningen fult gy geftelt worden, om mijnent wille, haer tot een getuygenifle. Deze mishandelingen, weke u, en allen die mijnen naem belijden , zullen worden aengedaen , zullen tegen die vervolgers in den groten dag getuigen , kennelyke proeven zijn van hunne hardnekkigheid, en hen ten eenemael onverfchoonbaer (lellen.
10. Ende, wat de voleinding der waereld aengaet, om daervan kortelyk iets te zeggen , het Euangelium moet eerft gepredickt worden onder alle de volcken op den wijden aerbodem, en dan, wanneer alle ge. iiaehten der volken het Euangelie zullen gehoord hebben zal het einde der waereld komen, vergel. Mattb. XXIV: 14^
11. (i) Doch wanneer fy u leyden fullen om u over te_ leveren aen de rechtbanken ên gerichtshoven fo en zijt te vooren niet beforgt, wat gy, ter uwer verantwoording, en tot betoog der waerheid van het Euangelie, fpreken fult, noch en bedenckt het niet eens te voren. Verlaet u in zulke gevallen gerust op den Godlyken byftand, en de invloeden van den Heiligen Geest, die a inwendig onderwijzen en leiden zal in alle waerheid. Beide de vereischte gedachten , en de gepaste woorden zullen u ingeboezemd worden, om de leer van het Euangelie, met eene meer dan menfchelyke kracht en wijsheid,
(6) Matth. 10: 17. ende 04: 9. Luc. 211 12. Joh. i«t 10. entte 16: 2. Openb. 2: 10. Matth. 10: 19. Luc. 121 n. ende21: 14.
XIX. DEEL.



i7a MARCUS. XIII.
ts verdedigen. Zijt daerom niet bezorgd; maer fo wat y in die ure gegeven en ingeboezemd fal worden, dat fpreeckt. Want gy en zijt het niet die fpreeckt, maer de Heylige Geeft die in u fpreekt.
12. (k) Ende de woede van de vyanden der waerheid zal zo ver gaen , dat zy op de nauwfte betrekking van bloedverwantfchap niet eens acht geven zullen; [de eetQ ongelovige broeder fal [den anderen'} broeder , die mijnen naem belijdt, overleveren tot den doot, ende de vader het kint: ende de kinderen fullen opftaen tegen de ouders, ende fullenfe dooden.
13. Ende gy fult gehatet worden van alle, beide van Joden en Heidenen, om mijriS naems wille, en om de belijdenh van mijn Euangelie. Dit zal aenleiding geven, dat velen, uit vrees voor vervolging, van de belijdenis des Christendoms zullen afvallen: (/) maer wie, onder alle die fchromelyke vervolgingen, in de belydenis van mijnen naem volherden fal tot den eynde, die fal faligh worden.
De vervulling van deze Godfpraek hebben wy, by de gelijkluidende plaets van mattmus , nader aengetoond, XVIII Deel. p. 431 -433-
Alleenlyk zullen wy nu met één enkel woord het volgende aenmerken. ■— Er zijn, niet lang voor Jerufalems verwoesting, vele verleiders opgeftaen; zelvs zegt josephus, dat de bedriegers , die zich voor den messias uitgaven, onder het Stadhouderfchap van felix, zo menigvuldig waren, dat "er dagelyks ettelyke gevangen en gedood wierden. — Ter zelvder tijd hoorde men oorlogen en geruchten van oorlegen. Te Alexandria en omtrent Babyion , werd eene fchromelyke flachting onder de Joden aengerlcht. Toen Kei2er caligula zijn ftandbeeld in den Tempel te Jerufalem wilde geplaetst hebben , kantten de Joden zich tegen deze onderneming allerhevigst aen , en het fchee* dat 'er eerlang een bloedige oorlog te duchten ware. =—
Met
(*) Ezech» jSU tl, Midi. y: 6. (O Matth. ui ia. ende «41 12. I^c. 211 i?.. Open!?, a: 7, 10.



MARCUS. XIII. 173
Het eene volk ftond op tegen het ander, toen de Joden te Caifarea met de Syriers vochten, over het recht van de Stad, zodat 'er meer dan 20000 Joden fneuvelden, en de overige ter Stad wierden uitgedreven. Ook ftor.d het eene Konirgrijk op tegen het ander , toen de Joden tegen de Samaritanen en Syriers oorloogden, en vooral toen het Joodfche volk, onder den laetften Stadhouder cessius floxüs, tegen de Romeinen opftond. — Uit de Handelingen der Apostelen is het ten overvloede bekend, hoe de eerfte verkortdigers van het Euangelie, en de belijders van jesus naem, door Joden en Heidenen, verdrukt en vervolgd zijn. En dat de Apostelen voor de rechtbanken door den Heiligen Geest gefterkt en beftuurd zijn, is allerblijkbaerst uit hunne redevoeringen, welke in de Handelingen der Apostelen zijn opgeteekend.
2. In het tweede deel van deze redevoering, vt. 14-27. handelt de Heiland, deels ever de verwoesting van j rufalem, deels
over de voleinding der wa tetd, •—.. Eerst over de verwoesting van jerufalem, v:. 14-23'. /. Het onmiddelyk voorafga-nd teeken van jerufalems verwoesting ftelt de Heiland voor, vs. 14.
14 (m) Wanneer gy dan fult fien den grouwel der verwoeftinge, daer van door den Propheet («) Daniël gefproken is, ftaende daer het niet cn behoort, (die het leeft die mercke daer op ,) (0) alfdan die in Judea zijn, datfe vlieden op de bergen.
Door den grouwel der verwoesting wordt het leger der zogenaemde Zeloten bedoeld, die de wapanen hadden opgevat, om het juk der Romeinfche ovérheerfching met geweld af te werpen. Hun leger beftond uit eenen grouwzamen hoop van de fnoodfte deugnieten, die zich aen allerlei boos-
C») Matta. 24: 15. Luc. ut ao. f» Da». 9: 27. ColLnr-, ar: 21. J
XIX. DEEL,



174 MARCUS. XIII.
heden fchuldig maekten, en verdiende met het hoogde recht den affchuwdyken naem van grouwel der verwoesting, of vleugel van greuwelen. — Deze grouwel der verwoesting, van welke dani£L gefproken heeft Kap. IX: 27 , ftond in de heilige plaets, toen de Zeloten hun leger binnen de Heilige Stad Jerufalem geplaetst hadden, onder voorwendfel, dat zy Stad en Tempel befc hermen zouden.
Die dit leest, voegt 'er de Euangelist by, die merke daerop, om de Christenen van zijnen tijd onder het oog te brengen, dat zy hoe eer zo beter de vlucht moesten nemen, zodra zy het leger der Zeloten binnen Jerufalem vergaderd zagen, vermits alsdan de vreesfelyke verwoesting van Stad en Tem. pel kort op handen was. Dan moesten zy, die in juiea -waren, volgens den raed van den Heiland, vlieden op de bergen, en naer andere eenzame plaetfen, om hun leven te beveiligen.
ff. De nooizakelykheid, om zonder uitftel te vluchten, dringt de Heiland nader aen, vs. 15, 16.
15. Ende die op het platte dack van zijn huis is, en kome niet langs de binnentrap af in het huys, om eenige kostbaerheden mede te nemen, noch en gae niet in, om yet uyt fijn huys wech te nemen, maer hy gae langs de buitentrappen, als zijnde de korfte weg, zo fpoedig mogelyk naer beneden, om zijn lijv te redden.
16 Ende die op den acker met het werk van dea landbouw bezig is, en keere niet weder te rugge, om fijn opperkleet, het welk hy had uitgetrokken, te nemen , maer haeste zich om zijn leven te bergen.
Ijj. Vs. 17-ao. teekent de Her je?us de fchromelyke omftandigheden, welke vóór en by het verwoesten van Stad en Tempel zouden plaets hebben.
17. Maer wee den bevruchten ende den fobgenden [vrouwen] in die dagen. Deze zijn het meest te be*
kla-



MARCUS. XIII. 175
klagen, omdat, het haer onmogelyk wezen zal, zo haestig te vluchten , als de dringende nood en het nijpend gevaer vor« deren zullen.
18. Doch. bidclet dat uwe vlucht niet en gefchiede des winters, by flecbt en onftuimig weder, het welk de wegen onbruikbaer maekt, noch op eenen Sabbath, wanneer de poorten der Stad gefloten zijn, en 'er niemand uitgelaten wordt, verg. Matth. XXIV: 20. In zulk een geval zou
: het vluchten onmogelyk zijn.
19. Want de ellende zal alsdan zonder voorbeeld wezen. In die dagen fullen 'er te Jerufalem fulcke verdruckinge zijn , wekker gelijcke op den aerdbodem niet geweeft en is van den beginne der fchepfelen, die Godt gefchapen heeft, tot nu toe, noch oock in volgende tijden niet meer zijn en fal.
20. Ende indien de Heere de vreesfelyke dagen : van voorbeeldelofe ellenden niet verkort, en bepaeld
hadde , dat zy van eenen langen duur wezen zouden, geen vleefch en foude behouden , maer de gehele ; Joodfche Natie zou uitgeroeid worden: maer om der uytverkorenen wille, welke God ten leven verordineerd heeft, en die hy heeft uytverkoren, heeft hy de dagen verkort, zodat die ysfelyke ellenden maer eenen korten tijd duuren zullen.
////. Deze rampen zouden nog door veelerlei verleidingen ver* zwoerd worden, vs. 21-23.
21. Zijt onder die fchromelyke rampen op uwe hoede * tegen de verleidingen, (p)Ende alfdan fo yemant ; tot ulieden fal feggen, Siet hier is de Chriftus,
de beloovde messus; ofte, Siet hy is daer: en gelooft het niet.
22. (q) Want daer fullen valfche Chrifti, en ge. waende Mesiïasfen, ende valfche Propheten opftaen, ende fullen teeckenen ende fchijnbare wonderen
(/>) Matth. 24: 23. Luc. 21: 8. (ï) Deut 13: 1. 2 Theff. 2: 11. XI X. DEEL,



i76 MARCUS. XIII.
doen , om de menfchen te verleyden, en zelvs ohi ; indien het mogelick ware, oock de uytverkorene van de waerheid te doen afwijken.
23. Maer gylieden liet toe, en weest op uwe hoede. Siet, ick hebbe u alles voorfegt, en u allerernftigst gewaerfchouwd.
. Vs. 24 - 27. fpreekt de Heiland uitvoeriger over de volein-
ding der waereld.
24. (f) Maer in die laetfte dagen der waereld, die ha die gemelde verdruckinge volgen zullen , fal de fonne door allervreesfelykfte onweders verduyffert worden , ende de mane en fal haer fchijnfel niet geven;
25. Ende de ganfche natuur zal geheel in beroering wezen, de fterren des hemels fullen uyt fchijnen te vallen, ende de krachten die in de hemelen [zijn], fullen door de geweldige fchosken in de natuur beweegt worden, zodat het hart der menfchen van fchrik bezwijken zaL Luc. XXI: 25-27.
26. (i) Ende alfdan fullen fy den Sone des menfchen, als den Richter van levenden en doden fien, komende in de woleken , met glansrijke teekenen vaa groote kracht ende heerlickheyt.
27 Ende alfdan fal hy fijne Engelen uytfenden^ met een zeer groot geluid, als of zy op bïzuinen bliefen j ende Hy fal fijne uytverkorene, die Hem gelovig hebben aengenomen, byeenvergaderen uyt de vier wieden, van het uyterfteder aerden, tot het uyterfté des hemels, om dezelve van den overigen hoop der meri fchen af te zonderen, en aen zijne rechtehand te plaetfen j verg Matth. XXV: 33.
(r) Jeii 13! 10. Ezech. 3a: 7. Joël 2: 3*> ende 3: 15. Matth. 34? a6. Luc. at: 25. Openb. 6: 12. (s) Oan. 7: 10. Mattb. 161 27. ende 24: 30. Mare. 14: 62. Luc. 2ii 27. Hand. 1: 11. I Thcff. 4.' té. * Theff. 1: 10. Openb. 1: 7.
3. Jfi



MARCUS. XJ1L i77
3. In het derde deel van deze redevoering houdt de Heiland dezelvde orde, vs. 28-30. —'. Eerst /preekt Hy over de verwoesting van Jerufalem j vs. 28- 30.
.t 28. (?) Ende leert van den vijgeboom defe gelijckenhTe, welke u eenige nadere opheldering geven kan, omtrent den tijd van Jerufalems verwoesting : wanneer nu fijn tack teer wort, doordien de fappen , welke geduurende den winter verftijvd waren , nü wederom in beweging komen, ende de bladeren beginnen uyt te fpruyten , fo weet gy dat de fomer naeby is,;
29. Alfoo oock gy, wanneer gy defe fchromelyke? dingen , van welke ik zo even gefproken heb, fult fien. gefchieden, fo weet dat [het] fchromslyk oordeel der verwoesting van Stad en Tempel naeby voor de deure is.
30. Voor waer ick fegge u , dat dit tegenwoordig geflachte van menfchen, die nu leven , niet en fal voorbygaen, tot dat alle defe dingen, welke ik omtrent de verwoesting van Stad en Tempel gezegd heb, fullert gefchiet zijn;
— —. Vs. 31-37. fpreekt de Htiland over de voleinding dér waereld.
/. Hy handelt over den tijd van deze grote gebeurtenis t
vs. 31, 32, en //. Voegt 'er eene nadrukkelyke vermaning tot waekzaentheii by, vs. 33-37.
31. (v) De hemel ende de aerde fullen voorbygaen, 'er zal op het einde der waereld eene zeer aenmerkelyke verandering,in het zamenftel der natuur, voorvallen verg. 2 Petr. ui: ?-*3, maer mijne woorden eri fu£
t&{ut,%$. If'ii^ ai! ^ W » io« ifi ié 4K &



178 MARCUS. XIII.
len geenfins voorbygaen, noch onvervuld blijven. Gj kunt u op het gene ik voorzegd heb veilig verlaten.
32. (x) Maer van dien dagh van de voleinding der waereld, ende die bepaelde ure,op welke de gemelde verandering , in de natuur der itoffelyke dingen, zal plaets hebben, en weet niemant, noch de Engelen die in den hemel zijn, hoe groot ook anderszins hunne kundigheden wezen mogen, noch zelvs de Sone naer zijne menfchelyke natuur. Niemand weet dien bepaelden tijd dan de Vader.
33. (y) Siet toe, en zijt op uwe hoede, dat gy niet bevangen wordt door den flaep van zorgloosheid; waeckt ende bidt: want gy en weet niet wanneer de tijt is, dat de heer komen zal om het gericht te houden, en rekenfchap van uw gedrag te vorderen. Het is hier even eens gelegen
34. Gelijck met het volgende geval, dat een vermogend menfche buyten lants reyfende, fijn huys verliet , ende fijnen dienltknechten macht gaf om zijn huis te beftuuren, ende elck fijn werck aenwees, ende den deurwachter geboodt dat hy foude waken. In zulk een geval zou elk zorgvuldig zijn op zijnen post, omdat niemand weet wanneer de heer zal wederkeeren.
35. So waeckt dan, (want gy en weet niet wanneer de heere des huys komen fal, om zijnen dienstknechten rekenfchap van hun gehouden gedrag aftevorderen, [des avonts] late. ofte ter middernacht, ofte met het hanengekraey, ofte in den morgenftont,)
36. Op dat hy niet onvoorfiens en kome, ende u llapende vinde in zorgloosheid.
37. Ende 't gene ick u fegge, [dat] fegge ick allen die mijnen naem belijden , Waeckt tegen mijne heerlyke toekomst ten oordeel.
(x) Mattb. 24: 3$. Hand. 1: 7. Cy) Matth. 341 43. ende 25:13. Luc. 12: 40. ende 21: 36. 1 Theff. 5; 6.
H M T



MARCUS. XiV. 179
HET XIV. KAPITTEL
II. Kap XIV—XVI. geevt de Euangelist een omfta-.dig bericht van het borgtochtelyk zoenlijden, het welk de Verlosfer als Priester, ter verzoening van de zonden, onder gaen hebbe , en van zijne opjlanding uit de doden, ft. De gefchiedenis van 's Heilands lijden wordt in de byzonderheden befchreven, Kap. XIV, XV. Wy onderfcheiden 'er in
A. Di tnmiddelyk voorafgaende omftandigheien, Kap. HlV: 1 -31» en
E. Het borgtochtelyke zoenlijden van den gezegenien Ver,
losfer zelvs, Kap. XIV: 32— XV: 47. A. Tot de onmiddelyk vooraf gaende omjlandigheden van 's Heilands lijden, Kap. XIV: 1-13, behoren de volgende byzonderheden.
A. Het overleg der joodfche Overheden, om den besten
aller menfchen, na hst verlopen van het aevftaende • Paeschfeest, op eene listige wijs te vangen en
te doden, vs. 1, 2. ï. Het verraed van judas, vs. 3 -11. Ct- De aenleiding daertoe was de zalving van den Heiland, door eene godvruchtige vrouw te Bethanien , waerover de geldgierige judas zeer te onvrede was, vs. 3-9. 0. Daerop volgde hst grouwzaem verraed zehs, vs. 10, 11.
C. De laetfte Paeschmaeltijd, welken de Heiland met zijne Apostelen gehouden heeft, vs. 12-25«. De toebereiding tot die plechtigheid vinden wy vs. 12-16.
j3. Den Pteschmaeltijd zeiven, en het gene daerly is voorgevallen, vs. 17-25. XIX. DEEL. M a



180 M A R C U Si
Sm De voorzegging v n d-n Hei an i, m tt ithet
verraed van juda.', vs. 17-21* *. De ir.fidlirg \an hit Hniig Avonamael, inde plaets van het Pajc'-a vs 21-25. D. Het uitgaen van den Heiland %atr Gei^eman'., en het gene Hy onder den weg, met zijne Discip Itn g'jproken heeft, vs. 26-31.
1. (a) J^Nde het Pafcha , ende [het feejl] der
ongehevelde [brooden], wanneer de Joden zeven dagen lang ongerezen brood eectn moeiten, ter gedachtenis van hunnen uittocht uit Egypte' die met zo veel overhaesting gefchied was, dat zy genen tijd hadden, om hunne deegklompen te zuuren en te doen gisten; dit Paeschfeeft was na twee dagen: ende de Overpriefters ende de SchriftgeJeerde, de leden van den groten Raed, die het meest tegen jesus verbitterd waren, vergaderden heimelyk in de zael van Cajaphas, den toenmaligen Hogepriester, verg. Mattb. XXVI: 3. Daer fochten en overleiden zy, hoe fy hem, die de beste en heiligdealier menfchen was, met liftigheyt vangen ende dooden fouden
2. Maer fy ftyden en namen dit befluit , Niet in het aenftaende feell, op dat niet miffchien oproer onder het volck en worde. Vermits jesus by het zelve in grote achting is . zal het veiliger wezen dat wy het Paeschfeest eerst laten voorbygaen.
3 (b) Ende als hy te Bethanien was, het vlek op den olijvberg, aldaer de opgewekte lazarus zijne woning had, in het huys Simonis des melaetfchen, die, door 'sHeilands wonderdoend Alvermogen, van die vuile plaeg genesen was, daer hy ten maelnjde onthaeld werd;als jesus nu ter gemelde plaets aen [tafel] fat, quam een godvruebtige Vrouwe, zijnde Mana, de zuster van den opgewekten Lazarus, hebbende in hare hand een alabaiter-
fleiTche
O) Matth. 26: 2. r,uc. 25: 1. Joh. 11: 55. ende ij: 1. (Ai Man* *6: 6. Luc. 7; 37. Joh. 11: 2. ende la: 5,



MARCUS. XIV. ï8I
fleffche met falve van onvervalfchten nardus, van grooten prijs: ende d'al abaffcer fit fiche gebroken hebbende goot'die op fijn hooft.
Deze zalv was zeer kostbaer. Het was onvervalschte Nardus van groten prijs. — De Naraus is e<ane plant, welke voornamelyke in de Indjën groeit. Uit dit kruid wordteene oly geperst , welke zeer welriekende is, en met andere olyen vermengd. Dit mengfel wordt Nardus genaemd , omdat de Nardusoly daervan het voornaemite en geurigfte gedeelte uitmaekt, verg. Ho3gl. I: 12. — Deze Nardus was van groten prijs , en om dat die oly zeer kostbaer was, werd dezelve dikwijls vervalscht. Maer maria had onvervalschte Nardus.
Dïjze kostbare en ongemeen welriekende oly had de godvruchtige vroutf in een alabaster fluj'che, in een bus, uit den witten en gladden alabasterlleen uitgehouwen, om het vocht koel te houden. — Om de zalvuly op 's Heilands hoofd uittegieten, heeft zy dia alabaster flesfche gebroken. Dit geevt zekerlyk niet te kennen, dat zy het werktuig in kleine ftukken gebroken hebbe , dit zou zeer onvoegzaem geweest zijn. De uitleggers verfchillen over de beteekenis van het Griekfche woord,
Zommigen vertalen het door omschudden, en dan zal de Euangelist te kennen geven, dat maria de alabaster flesfche hebbe om^efchud, om de oly d?s te vloeibarcr te maken; maer dese opvatting is ftrijdig met de gewone beteekenis van het oorfpron^elyk woo-d. — Anderen nemen het in den zin van omdraeier, , en menen dat er een dekfel op de gemelde flesfche gefchroevd ware. maria dan zou deze fchrosv omgedraeid, en daerdoor los gemaekt hebben. — Dan wy vinden gene redenen, om van het meest aengenomen begrip aftewijken, dat de alabaster fl sfche eenen nauwen hals hadde, en dat maria dezen hals afgebroken hebbe, om de kostbare oly des te overvloediger, en te gelijk op 's Heilands hoofd uit te ftorten.
4. Ende daer waren fommige, o^der de aenzittende gasten, namelyk de Discipelen van den Heiland zelve, die
dat kostbaer eerbewijs feer qualick namen by haerfelXIX. peil. M 3



i82 M A R C U S. XIV.
ven, ende feyden, Waer toe is dit verlies der falve gefchiet? deze handelwijs is eene geheel nuttelofe verkwisting.
5. Want men had van deze kostbare oly een veel voordeeliger gebruik kunnen maken; defelve hadde konnen boven de drie hondert penningen verkocht, ende [die] den armen gegeven worden: ende fy vergrimden tegen haer. Zy beftraften deze godvruchtige vrouw, en gaven hun misnoegen met vry fterke uitdrukkingen te kennen.
Driehonderd penningen of denarien maekten bykans 90 Culdem Hollandsen uit, zijnde elk een denaria van zoort. gelyke waerdc, als een fchelling by ons. — Volgens fli«ius kostte de Nardusoly van 35 tot 310 penningen het pond. Die, van welke zich maria bediende, moet der. halvea van de allerbeste zoort geweest zijn.
Hat misnoegen was algemeen onder alle de Discipelen, maer evenwel allereerst was het uit den geldgierigen judas voortgekomen, vergel. Joh. XII: 4,5. Hy was de rentmeester van 's Heilands gezelfchap; wanneer nu deze kostbare zalvely verkocht , en het geld in de algemene beurs gepla«tst was, zou de gierigaert gelegenheid gehad hebben, om zich zeiven te verrijken, vergel. Joh. XII: 6. Uit dit verfoeilyk beginfel verbitterde hy de gemoederen der overige Discipelen, tegen de Godvruchtige maria.
6. Maer Jefus, de kwalykgeplaetfte aenmerkingen van zijne Discipelen horende, en bet verfoeilyk beginfel van den baetzuchtigen Judas kennende, feyde, Laet af van haer te berispen; wat doet gy haer moeyte en verdriet aen ? Sy heeft een goet werek aen my gewrocht , het welk gylieden behoorde te prijfen.
*7. Het voorwendfel, dat de zalv behoorde verkocht te werden, om de penningen tot onderhoud der armen uit te deelen, is geheel ongepast, (c) Want de arme hebt gy altijt met u, ende wanneer gy wilt kont gy haer weldoen. Nimmer zal u de gelegenheid ontbreken, om
wel.
CO Detite", ij! tl.



MARCUS. XIV. 183
weldadigheid aen nooddruftigen te bewijzen ; maer my en hebt gy niet altijt. Ik zal eerlang de waereld verlaten , en dan zult gy gene gelegenheid meer hebben, om my in perfoon wel te doen,
8. Sy heeft gedaen 't geèn fy konde, en den rechten tijd waergenomen, om my een kennelyk blijk van hare lievde te geven; fy is voorgekomen, en heeft zich by voorraed van deze gelegenheid bediend , om mijn lichaem te falven, [tot een voorbereydinge] ter begraveniffe.
Volgens joannes Kap. XII: 7. zeide de Heiland; zy heeft dezt zalv bewaerd, tegen den dag van mijne begraving. — Haer geloov, en haer inzien in het oogmerk van jesus dood, was veel groter dan dat der Discipelen. Zy geloovde vastelyk, dat 's Heilands verzoenende dood kort op handen ware, en had dezen zeer kostbaren balfem gefchikt, om 'er jesus lichaem by zijne begravenis mede te zalven. Maer, vermits zy den Heiland nu nog eens voor zijnen dood ontmoette, maekte zy by voorraed gebruik van dezen balfem, om Hem tot zijne begravenis voor te bereiden, vrefende dat zy daertoe, na zijnen dood, gene gele. genheid hebben zoude. — Vergel. XVIII Deel. p. 478,
479- . ,
9. Voorwaer fegge ick u, en houdt u hiervan verzekerd, overal Al waer dit Euangelium gepredickt fal worden in de geheele werelt, [daer] fal oock tot harer gedachtenilTe, tot lov van haer geloov en van hare lievde gefproken worden, van 't gene fy gedaen heeft.
10. (d) Ende Judas Ifcariot, één van de twaelve, die den Heiland altoos en overal vergezelden, zeer verbitterd' over 's Heilands beftraffing, gingh henen tot de Overpriefters en andere leden van den groten Raed, die twee dagen voor het Paeschfeest, in bet Paleis van den Hogepriester, vergaderd waren, om zamen te overleggen, hoe zy den gezegenden Heiland, na het verlopen van het
(,r, Matth. 26: 14. Luc. 22t 4. XIX. DEEL. M 4



ï84 MARCUS. XIV.
gemelde Feest, op eene listige wijs vangen en doden zou* den , vergel. vs. i, 2. Zijn grouwzaem oogmerk was, om zijnen groten Meester, voor eene fomme gelds, te ver. raden , en daerdoor zijne gierigheid te verzadigen. Hy kwam in deze vergadering der boosdoeneren, op dat hy hem haer foude overleveren. Men bad eene belo* Bing ultgeloovd aen den genen, die jesus in handen van den Joodfchen Raed zou overleveren, judas, die 'er de beste gelegenheid toe had, bood zich aen, tot zulk een affchuweljk verraed van zijnen weldadigen Meester. Ik kan. dacht de gierigaert by zich zeiven, dit geld ligtelyk luede nemen , en mijn Meester, die zo veel wonderen verricht heeft , zal zich uit de handen zijner vyanden wel weten te redden.
I i. Ende deze onverwachte aenbieding behae^de des Heilands vyanden by uitnemendheid zeer; fy [dat] grouwzaem voorftd hoorende waren verblijdt, ende beloofden hem geit te geven. Na eenige woorden over en weder gewisfeld te hebben, werden zy het ééns over den bloedprijs. Judas werden 30 zilvere penningen toegelegd , bedragende zo veel als 15 Rijksdalers. Hy verbond zich met eenen plechtigen eed , dat hy zijnen Meester, zonder de minfte beweging onder het volk, in de handen der Overpriesteren leveren zoude, vergel. Luc. XXII: 6, ende hy focht en overpeinsde, nadat hy zich wederom ia ?s Heilands gezelfchap begeven had, hoe hy hem bequatnelick overleveren foude.
12. (e) Ende op den eerflen dagh (ƒ) der on» gehevelde [brooden] vergel. vs. 1, wanneer fy het Urn van het Pa/efta flachteden, feyden fijne difcipelen tot hem, Waer wilt gy dat'wy henen gaen , • ende het nodige bereyden dat gy dezen avond met ons het Pafcha etet? Wees zo goed en bericht ons, v«elk een bepaeld huis binnen Jerufalem gy daertoe verkie3i?n zult.
||* Ende hy fondt twee van fijne difcipelen
uyt
(O Matth. 2f>- 17. luc. a?: e/-) Exod. 12: 17.



MARCUS. XiV. 185 Uyt, namelyk Petrus en Joannes, om de nodige fchikklngen te maken , tot het houden van den Paeschmaeltijd, vergel. Luc. XXII: 8 , ende Hy gav hun , uit kracht zijner alwetendheid, een teeken, waeraen zy zouden kunnen weten, welk een byzonder huis Hy bedoelde; Hy feyde tot haer, Gaet henen in de ftadt: ende u fal, wanneer gy binnen de poort gekomen zijt, een menfche ontmoeten , dragende een kruycke waters; volgt dien.
14.. Ende fo waer hy ingaet, fegt tot den heere des huys, De Meefter by uitnemendheid, jesus onze Godlyke Leeraer, fegt, mijn tijd is naby, dat ik als het tegenbeeldsg Paeschlam zal geilacht worden , ik zal met mijne Discipelen by u het Pafcha houden , vergei. Macth. XXVI: 18. Daerom laet onze Meester vragen : Waer ii de eetfale, daer ick het Pafcha met mijne difcipelen eten fal?
15. Ende hy fal u, zodra gy deze boodfchap gedaen hebt, wijfen een grooie opperfale, toegeruft [ende] gereet , in alles gefchikt om het Pafcha met u te eten' bereydt het ons aldaer.
16. Ende fijne difcipelen gingen uyt, ende quamen in de ftadt, ende vonden 't gelijck hy haer gefegt hadde, ende bereydden al het nodige tot het vieren van het Pafcha.
17. (g) Ende als het avont geworden was, quam hy met de twaelve in het gemelde huis, en at
i aldaer het Paeschlam met zijne Discipelen.
Des donderdags avond heefc de Heiland mej zijne Disci. ; pelen het Pafcha gegeten ; des vrydags is Hy gekruifigd, :en des zaturdags heefc Hy in het grav gerust, -r- Dan het is eene betwiste vraeg onder de Geleerden, of onze Ver. 'losfer het Pafcha, op denzelvden dag, met de Joodfche Overheden en het meerder deel des volks, dan wel eenen Idag vroeger gegeten hebbe. Wy begrijpen het op da laetfte wijs, zodat de Joodfche Overheden het Pafcha, niet
(g) Matth. 26: 20. Luc. 22: 14.
XIX. deel. M 5



,86 MARCUS. XiV.
op dien zelvden donderdag avond, maer eerst des vrydagi avonds gehouden hebben. — Onze bewijsredenen hebben wy reeds opgegeven, XVIII Deel. p. 483, 484.
18. Ende als fy, des donderdags avonds, in de gemelde opperzale, aenfaten ende, volgens de Godlyke wet,
Paeschlam aten, gav de Heiland aen zijne Discipelen een onbewimpeld bericht, hoe Hy, door eenen van zijne beftendige volgelingen , en raeestvertrouwde vrienden, in de handen van zijne bloeddorstige vyanden zou overgeleverd worden, Daerom feyde Jefus, Voor waer ick fegge «n verzeker u, op de plechtigfte wijs, (h) dat één van u, die thans reet my eet, my fal verraden.
19. Ende fy begonden over dit bericht zeer bedroeft te worden, ende nog niet wetende, wie de booswicht ware, die zulk een gruwelftuk beftaen zoude, begon d' een na d' ander tot hem te feggen, Ben ick 't? ende een ander, Ben ick 't? Judas zelvs was onbefchaemd genoeg, om al mede deze vraeg te doen.
20. Maer hy antwoordde ende feyde tot haer, ['t Zr] één uyt de twaelve, die met my, op dezen zelvden ftond, te gelijk in de fchotel indopt.
Si. De Sone des menfchen, die nu op het diepst vernederd is, om de reinigmaking der zor den door zich zeiven te weeg te brengen, gaet wel henen, om gekrui. figd te worden, gelijck door de Propheten op veelvuldige plaetfen van hem gefchreven is , maer wee dien verfoeilyken menfche, door wekken de Sone des menfchen verraden wort: Het waer hem goet, fo die menfche niet geboren en ware geweeft. Zo rampzalig zal zijn lot in de eeuwigheid wezen, dat het voor hem veel verkiesbarer zijn zoude, dat hy nimmermeer be^ ftaen had. Judas, die digt by den Heiland aen de tafel lag, zodat hy, te gelijk met den Heiland, in éénen en denzeivden fchotel indopte, vraegde daerop in zeer grof© verwarring, ben »'* het Rabbi, van welken gy vermoedt dat ik u verraden zal? Hierop antwoordde de Heiland ronduit:
gy
( i) Pf. 4« ie Hand. 1: 17.



MARCUS. XIV. u? gy zijt de bedoelde man, zulk een grouweiftuk zult gy begaen, wat doet, doe het haestelyk Vergei. Matth. XXVI25. Joh. XIII: 27. Judas had die vraeg heimelyk, by wijs van inluistering gedaen. Dit maekte, dat de overige Discipelen het gemelde antwoord van den Heiland niet verftonden. Zy dachten dat Hy hem eenig bevel gav, het welk op zijn ampt, ais rentmeester en beursdrager,betrekkin? had Vergel. Joh. XIII: 28, 19.
22. (2) Ende als fy aten, of immers,na het eten vaa het Paeschlam, nog aen tafel zaten, nam Jefus een bol van het broot, het welk by Hem lag, ende als hy gefegent of gedankt hadde, brack hy het in bekome flukken, ende gaf het haer, ende feyde, Nemet dat gesroken brood, etet, dat brood is een teeken van mijn lichaem, het welk eerlang aen het kruis, ter verzoening van de zojden, zal gebroken worden.
23. Ende vervolgens, na het eten van dat brood, nam Hy den naesten drinckbeker, die by Hem ftond en waerin nog een goed gedeelte van den wijn was, welken men by den Paeschmaeltijd gedronken had, ende denzelven gezegend en gedanckt hebbende gaf haer reiende fy dronckeu alle uyt denfelven beker.
24. Ende hy feyde tot haer, Dat gene, het welk gy thans gedronken hebt, is een teeken van mijn bloet het [bloei] des Kieuwen Teftements, waerdoor de eeuwige zegeningen van het beter Verbond ftaen verworven te worden, 't welck voor vele vergoten wort tot vergeving der zonden, voor zo ver mijn doodden grond, flag der verzoening met God zal uitmaken.
25. Voorwaer ick fegge u, dat ick, van nu af aen niet meer en fal drincken van de eigenlyke vrucht des wijnftocks, tot op dien dagh, wanneer ick defelve fal nieuw drincken in het Komnckrijcke Godts. Wanneer mijn Vader my als Middelaer zal verhoogd, en met onnadenkelyke heerlykheid bekleed hebben,dan zal ik den geestelyken wijn van ftoreloofe
CO Matth. 2S1 s.6. Luc. 22: i9. 1 Cor. m fl3. XIX. DiEL.



i88 MARCUS. XIV.
per en blijdfchap fmaken, en gy zult, elk ter zijner tijd, in den hemel worden opgenomen, om de eeuwige zaligheid in mijne onmiddelyke tegenwoordigheid te genieten.
26. Ende als fy den loffangh , of het heilig Hallel, Pf. CXUI—CXVIII , waermede men gewoon was den Paeschmaeltijd tebefluiten, gefongen hadden, gingen fy uyt de eetzael, en buiten de Stad Jerufalem, om zich nae den olijfbergh te begeven.
27. (k) Ende Jefus feyde tot haer onder den weg , al voortwandelende , Gy fult in defen zelvden nacht alle, niemand uitgezonderd, aen my ge-ergert worden. Uw geloov zal wankelen, en zelvs in zo ver bezwijken, dat gy my verzaken en verlaten zu'.t. Want daer, in het boek des Piopha;en Zacharia, Kap, XLI 7, is gefchreven, (i) lek lalden Herder flaen, tnde de fchapen fullen verftroyt worden. Die merkwaerdige Voorzegging zal, in dezen zelvden nacht, kennelyk vervuld worden. Ik hen die Herder, die zal geflagen worden', en gylieden zijt de fchapen, die vetftrooidzuilen worden , nadat gy my zult verlaten, en elk een goed heenkomen gezocht hebben,
28. (?») Maer na dat ick, ten derden dage, uit de doden fal opgeftaen zijn, bemoedigt u met deze belovte, fal ick u voorgaen nae Gahleen, om aldaer tot uwe nadere onderrichting, en ter verfterking van uw geloov, nog eenigen tijd gemeenzaem met u te verkeeren.
29. Ende Petrus, die zeer grote gedachten had van zijne trouw en ftandvastigheid, vatte het woord op , en feyde tot hem, Of fy oock alle ge-ergert en zo ver vervoerd wierden, dat zy u tot één toe lafhartig verheten en verzaekten, fo en fal ick doch, het gae zo het wil, nog niet [ge-ergert worden] , en u nimmeimser ves-; lochenen.
30. (») Ende Jefus feyde tot hem, waerlyk gy
ver-
f O Matth. afi! SI. jDk. S». CO Z«ch. »3: 7- {mï Matth* afi: .2. ende 281 to. Mare. 16: 7. CO Matth. 26: 34. Luc. 22: 34-
Joh.'13: 8$



MARCUS. XIV. 189
vertrouwt te veel op u zeiven; gy zult het nog het ergfte van allen maken. Voorwaer ick fegge u, dat heden nog in defen zebden nacht, eer de haen tweemael gekraeyt fal hebben, gy my niet ééns, maer by herhaling tot driemael toe fult verloochenen.
31. (0) Maer hy feyde, in plaets van zijnen alwetenden Meester g'hoor te geven, nogh dies te meer, eri met nog groter vertrouwen, dat hy althans nimmermeer zou geërgerd worden. Al moefte ick met u den allergeweldigften dood fterven, zeide hy, fo en fal ick u nog geerfins verloochenen. Ende infgelijcks feyden fy oock alle da Discipelen, dat zy, zo wel als Petrus, liever wilden fterven , dan hunnen Meester verzaken.
B. Kap. XW: 31.—- XV: 47, geevt de Euangelist een omjlan» dig bericht van 's Heilands verzoenend Borglijden zelve. —a Wy onderfcheiden 'er vier hoofdbyzonderheden in, het gene de Heiland geleden heeft eerst in Gethftmane, daerna voot de rechtbank der joien , vervolgens voorden Richterftotl van den Rmneïfchen Stadhouder pontius pilatus , en et>.detyi> op Golgotha. A. H 1 lijden vin den Ha a \d in Gethfemane vjordt omflan'dig bfchr«ven, Kap XIV: 32-42 * Het lijden in Gei hf mine zelve vinden wyvs. 32-34.
32. (p) Ende fy quamen, ra het eindigen van het laets'üem Ide gefpnk, in een pla'tfe, of in eenen hov, tot-behorende aen eenen van 's Heilands vrienden, welckcrj" name was Gethfemane, of Öiijvpers, dus geheten nae} de bakken, welke aldaer waren , om de oly uit de olijven té persfen. Hy trad dezen hov in, waertoe Hy vrijheid had van den eigenaer, ende hy feyde tot acht van fijne difcipelen, S'tt hier aen den ingang van dezen hov neder tot da' ick gebeden fal hebben Dit fchikte de ïievderijke jesus op deze wijs, opdat die Discipelen, wegens
(0) lob. 13: 37. (p) Matth. 26: 3e, Luc. 22: 09. Joh, 18: *. XiX. LELL.



i9o MARCUS. XIV.
de zwakheid van hun geloov, niet te fchielyk aen Hem zou. den geërgerd worden.
33. Ende hy zelvs dieper in den hov gaende, nam met hem Petrum, die zo zeer op zijne ftandvastigbeid geroemd had, ende de zonen van Zebedeus, Jacobum, ende Joannem, die zich kort te voren vermeten hadden, dat zy den drinkbsker drinken konden, welken je.sus drinken moest, verg. Matth. XX: 22. Deze drie nam Hy met zich dieper in den hov, om hen getuigen te maken van zijne fchromelyke zielsangften , welke nimmer wederga hadden. Hier werd de lijdende Borg overvallen met eene droevbeid, angst , en benauwdheid, zo buitengenwoon groot en verfchrikkelyk , dat het met gene woorden kunne uitged/ukt worden; ende Hy begon op eene onbefefbare wijs verbaeft ende feer beangft te worden.
34. Ende feyde tot haer, (q) Mijn ziele is geheel bedroeft tot der doot toe. De hartbrekende droevheid , welke mijne ziel benauwt , is zo groot, dat zy de angften van den verfchrikkelykften dood ver weg overtrerTe, en wanneer zy lang duurde, eenen gewisfen dood ten gevolge hebben zou. Blijft gylieden hier, zijt getuigen van de allesoverklimmende benauwdheid mijner ziele, ende waeckt in gebeden , om niet in verzoeking te komen. Waekt ook met my , bidt met en voor my, vergel. Maith. XXVI: 38.
Deze hoogstgaende droevheid van den Heiland , welke nimmer wederga kende, werd niet alleen verqorzaekt door het fchromelyk vooruitgeziebt van zijn asnnaderend lijden, in alles deszelvs verzwarende omftandigheden; maer de voornaemtle oorzaken waren de volgende — Hy zag de verbaZJnde menigte der zonden, welke Hy als Borg had overgenomen , in alle derzeber grouwzamen aert en rampzalige gevolgen. — Hy zag de Godlyke gramfchap in alle derzelver hevigheid ontdoken. — De ganfche macht der helle viel Hem aen, om Hem door allerlei verfchrikkingen, ware
het
(j) Joh. 12: 27.



MARCUS. XiV. jpi
hetmogelyk, wanhopig te maken, en van het-werk der verzoening af te trekken.
ft. De Euangelist voegt 'er verfcheidene gewichtige omftandigheden by, welke dit fchromelyk zielelijden van den beangjkn jesus vergezelden, vs. 35-42.
35. (r) Ende een weynigh voortgegaen zijnde Viel hy in eene zeer eerbiedige geftalte op de aerde, ende badt allerernftigst met vertrouwen tot zijnen Vader, fo het mogelick ware, en mat Gods raed en het heil van zondaren beftaen konde, dat die bange ure van onuitfpreekbare benauwdheid, zo fpoedig doenlyk , van hem voorbyginge.
36. Ende hy feyde, Abba, mijn gelievde Vader, op welken ik in dezen uiterften nood mijn vertrouwen ftel, alle dingen zijn u mogelick. Gy bezit een onbeperkt Alvermogen, zodat Gy alle dingen doen kunt, welke niet met uwe volmaektheden ftrijdig zijn. Neemt daerom defen drinckbeker van onuitfpreekbare angften en benauwdheden van my wech: (s) Doch niet wat ick wil, maer wat gy [wilt'}. Ik onderwerp my volvaerdy en geheel aan uw altoos heilig welbehagen.
37. (f) Ende hy quam by de drie gemelde Discipel len, ende vondt haer flapende , ende feyde tot Petrum, Simon, gy die u zo zeer op uwe ftandvastigheid beroemd hebt, flaept gy, daer ik zo fchromelyk benauwd ben? gaen u dan mijne onuitfpreekbare angften niet aen? En kont gy niet één ure, eenen korten tijd waken, ea u in het gebed bezig houden?
38. Waket ende biddet, op dat gy niet in verfoeckinge en komt. Zijt op uwe hoede en bidt om fterkte; de tijd van uwe beproeving is naby. (?) De geeft [is] wel gewilligh, maer V vleefch is fwack. Uw hart en wil moge goed wezen, maer uw vleesch is vadzig,
Cr) Luc. 22: 41. (j) Job. 6s 38. CO Mattb, afi: 40, Luc, 22. 45. (vj Gal. 5: 17.
XIX. DEEL.



i9» M A R C U S. XlVi
en de verdorvenheid, welke u nog aenkleevt, zal uwe goede | voornemens eerlang jammerlyk overdwarsfen.
39. Ende wederom een eind wegs henen gegaen I zijnde, badt hy ten anderen male, fprekende de felve E woorden.
40. Ende tot de drie gemelde Discipelen wedergekeert 1 zijnde vondt hyfe wederom flapende; want hare I oogen waren befwaert wegens droevheid en vermoeid- I heid. Ontwakende waren zy zeer verlegen, ende fy en 1 witten niet wat fy hem antwoorden fouden.
41. Ende zich wederom een weinig van hen affcheiden- I de, badt hy ten derdenmale, fprekende dezelvde woorden. I Daerna quam Hy ten derden mael tot Petrus, Jacobus, 1 en Joannes, ende feyde tot haer, Slaept [nu] voorts, 1 ende ruft, of liever vraegsgewijs: Slaept gy nu nog al voort? I rust gy nog al ? en dat onder mijn onbefchrijvlyk zielelijden ? 1 Hoe onverfchoor.baer is zuk een gedrag voor mijne meest 1 begunftigde Leerlingen, die zich zo zeer op hunne ftandvas^ I tigheid verlaten hebben? Het is waerlyk genoegh gefla- I pen : de ure, in welke ik den dood ondergaen moet, is naby 1 gekomen. Siet de Sone des menfchen wort over- i gelevert in de handen der fondaren uit de Heidenen, ?| die Hem zullen kruifigen en doden.
43. Staet op, laet ons mijnen vyanden rustig te gé. 1 moet gaen: Siet, die my verraedt is naeby met eene n gewapende bende, om my te vangen en te binden.
B. Kap. XIV: 43— XV: j. befchrijvt de Euangelist het lijden ï van den Heiland, voor de rechtbank der Joden, tt. De voorafgaende omfiandigheden vinden wy Kap. XIV: 43 - 54-
0. De onfchuldige Lijder werd, als een fnode boosdoe. ner , gevangen genomen, vs. 43-46.;
43. (x) Ende terftont als hy de Jaetstgemeldé woorden nogh fprack, quam de grouwzame verrader Judas
£*) Matth. 26: 47. Luc. 22: 47: Joh. 18: 34



MARCUS. XtV. 193
das aen, die één was van de twaelve , en da met hem een grcote fchare der dienaren van den Joodfchen Raed, die, gewapend met fweerden ende ftocken j [gefonden waren van de Ovetpriefters, ende de Schriftgeleerde, ende de Ouderlingen , om den heiligen jesus, als ware Hy een booswicht van den eerilenrang; te vangen en te binden.
44. Ende de fchelmfche Judas die hem verriedt ; haddê haer een gemeyn en kecbaer teecken gegeven waeraen de dienaers den Heer jesus van zijne Discipelen'zouden iunnen onderkennen, feggende, Dien ick kuffen fal, die is 't, welken gy hebben moet, grijpt hem, ende leydt hem fekerlick henen, zorgdragende dat by niet ontfnappe.
45. Ende als hy naby tot jesus gekomen was, gingh hy terftont tot hem, ende feyde met eene geveinsde vriendelykheid, Rabbi, Rabbi: ende (y) kufte hem met de allertederfte omheifing. Welk eene verfoeilyke trouwloosheid!
46. Ende terftond fchoten de dienaers van den Joodfchen Raed 'toe; fy floegen hare handen aen hem, ende grepen hem, gelijk men gewoon is boosdoeners gevangen te nemen.
L By die gelegenheid openbaerde petrus eenen entijdigen en enbezonnen yver, vs. 47:
47 Ende één der gene die daer by (tonden, het {weert treckende, Üoegh den dienftknecht des Hoogenpriefters, ende hieuw [hem] lijne oore al, zodanig dat het nog even aen het hoofd bleev hangen. Deze yver van den driftigen Petrus was zeer ontijdig. De Heiland gelastte hem daerom zijn zwaerd in de fchede te fteken veroordeelende zeer zijn doen, omdat hy zich met geweld tegen de gerechtsdienaren, en even daerdoor tegen de wettige Overheid zelve verzette. Hy voegde Vr by, dat Hy^
(j) 2 Sam. 20. 9; XIX. DESU P



194 MARCUS. XIV.
wanneer Hy zich uit de handen zijner vyanden redden wildo 1 de hu'p van Petrus niet nodig had, vermits Hy zijnen hemelfchen Vader om een gansch heirleger van Engelen , tot zijnen byftand, zou kunnen bidden , en dat op deze wijs de voor. zeggingen der Propheten moesten vervuld worden. Verg. Matth. XXVI 51-54.
c. Vervolgens deed jesus eene vrijmoedige aenfpraek aen de gerichtsdienaren, die Hem gevangen hadden, vs. 48, 49.
48. Ende Jefus wendde zich daerop tot de gerichtsdienaren , en wel byzonder tot eenige Overpriesters, die deze gewapende bende aenvoerden , Luc. XXII: 52; en antwoordende feyde tot haer, Zijt gy tegen my, die geheel weerloos ben, uytgegaen met fw eer den ende ftocken als tegen eenen moordenaer, om my te vangen ? Immers hadt gy my, indien gy my aen eenige misdaed fchuldig hieldt, op eene gemakkelyke wijs, zonderal dien omflah' v?ngen kunnen.
49. Dagelicks was ick, wanneer ik te Jerufalem was, by uliedtn openlyk ih den Tempel kerende, ende' gy en hebt my niet gegrepen: maer [dit gefchiet'] (z) op dat de Schriften vervult fouden worden, welke mijn lijden duidelyk voorfpeld hebben.
d. De Heiland werd van alle zijne Discipelen verlaten. Dit verhaelt makcus , en voegt 'er nog eene byeonderheid by, vs. 50 - 52.
50. Toen nu jesus in de handen zijner vyanden gekomen was, hebben Hem alle zijne Discipelen, die zo veel van hunne trouw en ftandvastigheid hadden opgegeven, tot één toe verlaten, (a) Ende fy hem verlatende zijn alle wanhopig gevloden, zodat zy, gelijk de Heiland voorfpeld had, waren als fchapen diegenen herder hebben.
51. Ende



MARCUS. XiV. ttjj
51. Ende by deze gelegenheid viel 'er iets byzoriders voor. Te weten1 één feker jongelingh volgde hem, hebbende een lijnwaet omgedaen over hst naeckte* [lijf], ende de jongelingen , dat is de foldaten of gerichtsdienaers, grepen hem;
52. Ende hy het lijnwaet j het welk zy vast hielden, Verlatende, is naeckt van haer gevloden.
Deze byzonderheid heefc niemand der Euangelisten, buiten onzen marcus alleen. — Wie deze jongeling geweest zy, wordt niet nader bepaeld; zommigen denken, mzt eenige Oudvaders, aen den éénen of anderen der Apostelen „• anderen aen onzen marcus zeiven. Denkeiyk was het een jongeling, die zich in een der naestgelegen hoven ophield, en door het gedruis uit den flaep ontwaekt zijnde, toeichoot,om te zien wat 'er gaende ware;
Ondertusfchen wordt deze byzonderheid aengeteekend t om ons te doen opmerken, dat ook de Apostelen zouden ge' vat zijn, wanneer de Heiland het niet verhinderd had, en! zy niet gevloden waren.
t. Eindelyk werd de Heiland wechgeleid naer het paleis van dert Hogepriester Cajaphas, alwaer het meerder bel der leden van den groten Raed vergaderd was, en petrus volgde Hem van verre, vs. 53, 54.
I 53- (*) Ende fy leydden jefum,als eenen misdadi'. ,ger gebonden,henen tot dentoenmaligenHoogenprief* ter Cajaphas: ende by hem vergaderden alle de överpriefters , ende de Ouderlingen , ende de ^Schriftgeleerde, die het meest tegen den heiligen jesuï Verbitterd waren.
54 Ende Petrus, die met de overige Discipelen gs=:vlucht was, volgde hem van verre tot binnen in de' fale, of het paleis des Hoogenpriefters, ende hy, 0$ pe binnenplaets van het gemelde paleis gekomen zijnde, W2£ pede fittende met de dienaren,- ende hem warmeü*
0) Matth. 57. Lucv£z: 54«- Joh'. i'8s 13 j itSj* XIX. ÖEE&. N §



ioö MARCUS. XIV.
de by het vyer, om te vernemen hoe net met zijnen Meester gaen zoude.
jg. Het lijden van den Heiland zelve , voor de rechtbank dtr joden, vinden- <wy Kap. XW: 55— XT; i. Her toe behoort
a. De onrechtvaerdige handelwijs van Israils Oudfl'n , in het cpzoeken van valfche getuigenis/en, vs. 55-60.
55. (c) Ende de Overpriefters ende de geheele! Raet, alle de Opperhoofden van bet Joodfche volk, zo! velen 'er namelyk in deze grouwzame nachtvergadering: tegenwoordig waren, fochren valfche getuygeniffe tegen Jefum verg. Matth. XXVI: 59. Zy wisten zeer wtl dat niemand den Heiland van eenige misdaed overtuigen! konde, en daerom namen deze boosdoeners hunne toevlucht] tot valfcbe befchuldigers. Zodra zy in het paleis van Gafa-j phas gekomen waren , zullen zy reeds verfcheidene lieden» met geld en belovten hebben omgekocht , om tegen den! heiligen jesus valfchelyk te getuigen. Maer nu zochten zy! valfche getuigenisfen , voorzover zy bevel gaven, om die! omgekochte befchuldigers te laten binnen ftaen. Huns grouwzaem oogmerk was om hem onder fchijn van recht» te dooden, ende met dat alles en vonden zy niet, om 'er met eenigen fchijn van recht een doodvonnis op tej vestigen.
56. Want vele getuygden valfchelick tegen: hem, ende de getuygeniflen en waren niet eenparigh , noch voldoende aen het oogmerk van deze onrechtvaerdige Richteren, om den Heiland met eenigen fchijn vas recht ter dood te verwijzen.
57. Ende eenige uit den Raed zelve opftaende getuygden V3lfche!ick tegen hem, feggende,
58- Wy zelve hebben hem hooren feggen, (d) Ick fal defen prachtigen Tempel, die met handen gemaeckt is, afbreken, ende in drie dagen eenen
an-
CO M»"h« a6: 59' Hand> 61 **• ^ MiIC' 155 a9* Job' at ,9<



MARCUS. XIV. 197
anderen, fonder handen gemaeckt, bouwen. De Heiland had Joh. II: 18-22, met eene vingerwijs op zich zeiven, gefproken van den Tempel zijnes lichaems. Dezen Tempel zouden de Joden, door Hem eenen allergeweldigften dood aen te doen, verbreken, maer Hy zou den zei ven door zijne opftanding ten derden dage wederom opbouwen. Zijne woorden werden derbalven boosaertig verdraeid, en hun getuigenis was valsch. Daerenboven verfchilden zy grotelyks in de omftandigheden ; volgens zommigen zou Hy gezegd hebben, ik kam den Tempel afbreken, en in drie dagen opbouwen, verg. Matth. XXVI: 61, en volgens anderen zou Hy gezegd hebben ik zal het doen. Volgens de eerfte had Hy zijn vermogen, en volgens de laetfte, tevens zijn voornemen verklaerd, om den Tempel te Jerufalem af te breken.
59. Ende oock alfoo en was haer getuygenifle niet eenparigh noch voldoende.
60. (e) Ende de Hoogepriefter in 't midden opftaende , en de geveinsde vertoning makende, als of Hy zeer ontroerd ware over de lasterlyke woorden, welke de gewaende misdadiger tegen den Tempel zou gefproken hebben , vraegde Jefutn, feggende, En antwoordt gy niets op deze fchromelyke befchuldiging ? Wat grouwzame dingen getuygen defe tegen u ? Wat hebt gy tot uwe verantwoording in te brengen?
ft. De heilige jesus werd, als een Godslasttraer, ter dood veroordeeld, vs. 61-64.
dl. (ƒ*) Maer de gemelde befchuldiging was zo beuzelachtig , dat zy geen antwoord verdiende ; ook konden de lasteraars niet beter befebaemd worden, dan door een verachtelyk ftilzwij^en; hy fweegh daerom ftille, ende en antwoordde niets. Wederom vraegde hem de Hoogepriefter onder de bezwering, zodat zijn antwoord zou gerekend worden, als of Hy het zelve met eenen plechtigen eed bevestigd had, ende feyde tot hem, Zijt
(O Matth. aS: 6ï, (f) Jef- 53* 7- Hand. 8: J*. XIX. DEEL. N 3



f98 MARCUS. XIV.
gj de Chriftus, de beloovde messias, en de Sone des pcfeffenden [Godts]?
62. Er-de Jefus leyde, Ick ben 't: (g) Ende gy,. lieden fult den Sone des menfchen, ten blijke daer van, binnen korter tijd, fien fitten ter rechter[/^«r] der kracht [Godts]. Dan zult gy de duidelykfte bewijzen zien van mijne Koninglyke macht en heerlykheid, welke ik als verheerlykte Middelaer bezitten zal; ende dan zult gy my als Richter zien komen met de woleken des hemels, om wraek te nemen van mijne hardnekkige vyanden. Dit zult gy zelve zien en ondervinden.
63. Ende de Hoogepriefter verfcheurende fijne kleederen, cm eene geveinsde vertoning te maken var* zijnen yver voor Gods eer, feyde tot de overige leden van deze grouwzame nachtvergadering, Wat hebben wy nogh getuygen van nooden? .
' 64. Gy hebt de fchromelyke [Gc^jlaftennge, welke deze man uitbraekt, alle gehoort: wat dunckt ulieden? Heefc hy niet den dood verdiend? Ende fy alle veroordeelden hem eenparig des doots fchuldigh te zijn.
p, Hierop werden den Heiland de allerjtnadelykjte mishandelingen atngedaen, vs. 6%.
65. Ende zodra dit onrechtvaerdig doodvonnis geveld was, lcreidden de leden van dezen bloedraed, en gaven den 'Heiland inmiddels aen hunne dienaren ter bewaring over. Deze deden Hem allerlei hoon en mishandelingen aen!* Zelvs fommige begonden hem te befpouwen, ende fijn aengeficht met eenen doek te bedecken, ende Qï) hem met vuyften te flaen, ende tot hem te feggen, Propheteert gy gewaende messias , en noem dén man die u geflagen heeft; ende de dienaers gaven, herg kinnebackflagen, ^ J|
f/O Pan. « ia. Mattb. t«: 57. ende 54:_3e. ende a?: gi. Uc, Hl WW* I:" lThE!i' *?h# » «! Openlj. V 7>.
«Jjrib, 16» 10. ?f.f. 50: 6. Job. 19: a.



MARCUS. XIV. 109
i. Tot verzwaring van zijne fmerten, werd de Heilani door petbus , driemaltn achter één, allerfchandelykst verlochend, vs 66—
66. (2) Ende als Petrus beneden in de fale was , en onder de dienaren by het vuur zat, quam ééne van de dienftmaegden des Hoogenpriefters, welke de deurwaerdfter was, en hem, op het verzoek van eenen anderen Discipel, die aldaer bekend was, had ingelaten, verg. Joh. XVIII: 17.
67. Ende iiende Petrum hem warmende, fagh fy hem oplettend aen, ende feyde tot hem, Oock gy waert met Jefu den Nazarener. Ik kan aen uw gelaet en houding duidelyk zien , dat gy mede behoort tot de beftendige volgelingen van den vooroordeelden mis. dadiger.
68. Maer hy heeft het ten aenhoren van alle de dienaren ronduit geloochent, feggende, Ick en kenne [hem'] en zijne volgelingen niet eens, noch ick en weet' niet wat gy fegt en bedoelt. Ende hy gingh buyten in de voorfale, of in het voorporrael, om naer ' buiten op de ftraet te geraken, ende de haen kraeyde toen voor de eerde mael.
69. (k) Ende de dienftmaegt, zijnde eene andere dan de gemelde, verg. Matth. XXVI: 71, hem wederom fiende begon te feggen, tot de gene die daer by ftonden, Defe is een van die menfchen, die jesus beftendig gevolgd hebben. Zijne ganfche houding, en vooral zijne poging om wech te komen, verraden hem.
70. Maer hy hoe langs zo meer verlegen wordende, loochende het wederom, en zwoer zelvs plechtig dat hy den Heer jesus niet eens kende. Ende een weynigh daer na de dienaers die daer by ftonden feyden wederom tot Petrum, Waerlick gy zijt een van die lieden, die beftendige Discipelen van jesus waren: want
(i) Mattb. 26: 58,69. Luc. 22: 55. Job. 18:16,17. C*) Matth. S.6: 71. Luc. 22! 58. Joh. 18: 25.
XIX. DEEL. N 4



aoo MARCUS. XIV.
gy zijt oock een Galileer, ende uwe fprake ge? lijckt volkomen naer den lompen tongval der Galileers.
71. Ende toen de dienaer van den Hogepriester, welke een bloedverwant was van dien knecht, dien hy kort te voren het oor had afgehouwen, hem herkende, verg. Joh. XVIII: 26, werd hy allergeweldigst verfchrikt Niet wetende Wat hy van verlegenheid doen zoude, begon hy [hemfelven] te vervlot'cken ende te fweeren, Ick en kenne delen menfche niet, dien gy fegget en van welken gy fpreekt.
72. Ende de haen kraeyde de tweede mael, ende Petrus wiert aenftor,ds indachtigh des woorts 't welck Jefus tot hem gefegt hadde, (/) Eer'de haen tweemael gekraeyt fal hebben , fult gy my driemael verloochenen. Ende hy [hem] van daeir makende zo fchitlyk hy konde, kwam ontroerd op de ftraet en weende bitterlyk, uit een hartelyk berouw over zijnen fchandelyken val, en ernftig biddende om vergeving.
HET XV. KAPITTEL.
t. Het doodvonnis, het welk de jooifche Overheden, in de gemeL de nachtvergadering, ten huize van den Hogepriester cajaphas geveld hadden, werd des morgens vroeg, in de gewone Raeakamer, plechtig uit gefproken, vs, %.
h ]£Nde terftont des morgens vroegh hielden de Overpriefters t'famen raet, met de Ouderlingen ende Schriftgeleerde, ende de geheele Raet. Hat meederdeel der leden van het Sanhedrin begaven zich naer de gewone vergaderplaets van den groten R_aed in den Tempel, genaemd de kamer Gazith. Aldaer ^ï&en zy het doodvonnis, het welk zy in huuae heime,-
lyke
(7) Matth. a& 34, ?5. Lhc sa; 61. Tob,. 13: 38. ende 18' ar. W TWl « 4» Murt,, a'?r 1,-Luc. m. 86. «nd*fl3« i. Joh, mm



MARCUS. XV. 2@t
lyke nachcvergadering tegen den Heiland geveld hadden, plechtig uit, verg. Matth. XXVII: i, ende Jefum gebonden hebbende, brachten fy [hem] in eigen perfoon henen naer den Romeinfchen Stadhouder, ende verzochten, dac hy met den dood mogt geitraft worden, verwachtende dat de Stadhouder , enkel op hun zeggen , dat hy niet waardig ware langer te leven, aenftonds gereed wezen zou, om hem zonder verder onderzoek te dood ter brengen. In die verbeelding gaven zy [hem] (b) aen Pilatüm over.
C. Kap. XV: 2 - 21, hfchrijvt de Euangelist het gene de Meer JKsus , voor den Richttrftoel van fomtius pilatus, geleden heeft,
. et. Daer weri Hy, door de joodfche Overheden, van vele fchenddaden befchuldigd, vs. 2 - 5
2. (c) Ende Pilatus de Stadhouler van Keizer Tiberius, die nu, iadat Judsea een wingewest der Romeinen geworden was, alleen de macht had om halsftraffen uit te oeffenen , verg XVIII. Deel. p. 508-510, vraegde hem, Zijt gy de Koningh der Joden? Te weten, deleden van het Sanhedrin hadden den Heiland befchuldigd van gekwetfte majefteit tegen den Keizer, omdat Hy zich uitgav voor den Koning der Joden, verg. Luc. XXIII: 2. Ende hy ant» woordende feyde tot hem, Gy fegt hetj ja ik ben de Koning der Joden, het is zo als gy zegt. Maer evenwel de lijdende Borg verklaerde tevens'uitdrukkelyk, dat zijn Koningrijk niet was van deze waereld, noch verdedigd wierd door uiterlyke wapenen, zodat Hy noch van verre noch van naby was aen te merken als een oproermaker, die den Keiaer naer de kroon zou fteken; verg. Joh. XVIII.- 33—
3. Ende de Overpriefters befchuldigden hem van vele misdadige [faken] en handelingen , byzonder dat Hy het volk beroerde en tot muitery aenfpoorde, door te leren , dat geen Jood verplicht ware, om den Romeinfchen Keizer fchatticgen te betalen ; maer hy en ant,-
(S) Hand. 3! 13. (sj Matth, 27: n. Luc. 43: 3. Job, 18: 31, . XiX, DEEL. $



202 MARCUS. XV.
woordde niets, omdat de befchuldigingen zo ongegrond waren, dat zy zich zelve verwoestten. Ook werd 'er geen het minde bewijs aengevoerd.
4. (d) Ende Pilatus daerover zeer verwonderd zijnde, vraegde hem wederom, feggende, En antwoordt gy niet op alle deze befchuldigingen, welke u, indien zy
gegrond zijn , zekerlyk des doods waerdig maken? Siet, hoe vele [faken] en welke zware misdaden fy, die de zichtbare opperhoofden van uw eigen volk zijn, tegen u getuygen. Verontfchuldig u, zo gy kunt.
5. Ende Jefus en heeft niet meer op alle die hatelyke en valfche befchuldigingen geantwoordt , fo dat
Pilatus hem verwonderde.
£. De Stadhouder , bemerkende dat jesus onfchuldig ware, wendde verfcheidene pogingen aen, om Hem los te laten, vs. 6-13,
8. (e) Ende op het feeft van het Pafchen Het hy haer, ten genoegen namelyk van het volk, volgens een gebruik, het welk toenmaels plaets had, éénen gevangenen los, wien fy oock begeerden.
7. (ƒ) Ende daer was een, genaemt Barabbas, gevangen met [andere] mede-oproermakers, die in den oproer eenen dootilagh gedaen hadde.
8. Ende de Stadhouder bediende zich van die gelegenheid, om den Heiland, zo het mogelyk was, in vryheid te ftellen, te meer omdat de zaemgevloeide menigte des volks be^on te vorderen , dat hy aen de gemelde gewoonte voldoen zoude: want de fchare riep luidkeels uyt, ende begon te begeeren , [dat hy dede] gelijck hy haer altijt gedaen hadde; en, volgens het gebruik, op het feest eenen gevangenen los liet, ter hunner keuze.
9. Ende Pilatus antwoordde haer, feggende, ik geev u de keus, tusfchen Barrabas, die befaemdsn oproer.
maker,
(i) Mattb. 27. 13. Job. 19: 10. f» Matth. 371 15. Luc. 23: 17. Joh- 18! 39» U) Matth. 271 iC Luc, aj: $9, Joh. 18: 40.



MARCUS. XV. 203
maker , die zijne handen met onfchuldig bloed be?oete!d heeft, er tusfchen jesus , die zich uitgeevt voor uwen Koning- Wilt gy riet dat ick u den zogenaemten Koningh der Joden loslate? Hy twijffelde niet, of de keus van het volk zou op jesus vallen.
10 (Want by bad duidelyk bemerkt, dat jesus onfchuldig ware, en hy wift, ziende dit uit alle de omftandigheden, dat hem de Overpriefters door nijt overgelevert hadden.)
11. Bierin werd Pilatus nog meer bevestigd, door het bericht, het welk zijne Gemalin hem deed toekomen, wegens den benauwden droom, welken zy over jesus en zijne zaek gehad had, verg. Matth, XXVII: 19. (g) Maer de boosaertige Overpriefters, die onverzettelyk bleven, verfpreidden zich onder den hoop, en beweegden de fchare ; om van den Stadhouder te vorderen, dat hy haer liever Barabbam dan jesus foude loslaten,
12. Ende Pilatus daerdoor nog des te .rneer verlegen wordende. omdat by in zijn uitzicht, tegen alle verwachting, was te leur gefteld, vatte wederom het woord op; antwoordende feyde hy wederom tot haer, Wat wilt gy dan dat ick [met henï] doen fal, dien gy een Koningh der Joden noemt?
13. Ende fy riepen wederom, op aenhitfing van hunne Opperhoofden , eenparig en als uit éénen momd, Kruyft hem.
14. Doch Pilatus feyde tot haer, de gerechtigheid verbiedt my om iemand ter dood te brengen, vóór dat zijne fchuld gebleken is; Wat heeft hy dan quaets gedaen, waer door hy zou verdiend hebben , om de kruisftraf te ondergaen ? Ende fy riepen te meer met een woest ge; tier, zonder eenige reden te geven, Kruyft hem,
Q) Matth. £7: 20. Luc. 2j: 18. Joh, iü: 40. Hand, 3: 14,
3CDL DEEL»



«04 M A R C ¥ S. XV.
De Stadhouder liet zich door de mede des volks vervoeren^ om den onfchuldigen jesus ter kruisdood te veroordeelen , vs. is.
15. (h) Pilatus nu ziende, dat niet alleen zijne pogin^ gen, om jesus los te laten, vruchteloos waren, maer zelvs dat het volk begon te muiten, waeruit de allernadeeligfte gevolgen ontftaen konden, wiesch openlyk zijne handen, tot een teeken, dat hy geen deel hebben wilde aen het ver. gieten van onfchuldig bloed, met verklaring, dat het volk, die den dood van jesus oproerig vorderden, aenfprakelyk ware voor de gevolgen van zulk eene fchreeuwende onrechtvaerdigheid. Maer de menigte des volks antwoordde, in onberedeneerde woede, wy nemen alles voor onze rekening > dat alle de vloeken, welke gy meent dat uit zijnen dood zullen voortkomen, ons en ons nageflacht treffen, zijn. bloed kome over ons, en over onze kinderen, verg. Matth. XXVII: 24-26. De Stadhouder daerom willende de fchare ge-> noegh doen, heeft haer Barabbam lofgelaten, ende gaf Jefura over , als of naerdien hy [hein] reeds te voren gegeeffelt hadde, verg. Joh. XIX: 1, om gekruyft te worden. Hy ftelde den onfchuldigen jesus in de handen der Krijgsknechten, die gewoon waren, deze geweldige doodftraf uit te oeffenen.
i. De lijdende Borg werd door de Soldaten op de fmadelykjk wijs mishandeld, en vervolgens naer Golgotha geleid, om gekruifigd te worden, vs. 16-20.
16". (O Ende de krijgsknechten leydden hem binnen in de fale, welck is het Rechthuys, zijnde zeer onderfcheiden van die plaets, alwaer de openbare Richterftoel van den Landvoogd ftond, verg. Joh. XIX: 13; en-< de zy riepen de gantfche bende, welke thans by het
Stad.
(fi Matth. 27' Joh- '9! CO Matth. 47: af. Joh. 19: 2,



MARCUS. XV. aas
Stadhouderlyk Paleis de wacht had, te famen, om jesvs
te mishandelen.
17. Ende als zy Hem zijnen rok hadden uitgetrokken, verg. Matth. XXVII: 28, deden zy hem eenen ouden purperen mantel aen , welken iemand der Bevelhebberen had laten liggen, ende eene doorne kroone gevlochten hebbende , fetteden hem [die] met een woest geweld op het gezegend hoofd, zodat Hem het bloed langs de wangen liep. Ook gaven zy Hem eenen rietftok, die eenen fcepter verbeelden moest, in de hand, om Hem als eenen gewaenden Koning te befchimpen. Verg. Mattb. XXVII: 29.
18. Ende, in dien befpottelyken opfchik uitgedost, begonden zy hem fchimpsgewijs te groeten, [/eggende,] Weeft gegroet, [gy] gewaende Koningh der Joden.
19. Ende de woeste krijgsknechten vergenoegden zich niet met den gezegenden jesus te bsfpotten, maer zy deden Hem ook geweldige fmerten aen: want zy floegen fijn hooft met eenen rietftock, zodat de doornen nog dieper in het vleesch indrongen, ende zy befpogen hem, ende vallende op de knien aenbaden zy hem, bewijzende H m fpotsgewijs den allerdiepften eerbied.
20. Ende als fy hem lang genoeg befpottet hadden, deden fy hem den purperen mamel af, ende deden hem fijne eygene kleederen aen, ende ieydden hem uyt om hem te kruycigen.
D, Eindelyk befchrijvt de Euangelist het lijden van den Hei. land op Golgotha, met de gevolgen daervan, vs, 21-37. tt. Ha lijaen van den Heiland op Golgotha zelve, vinden wy vs. 21-37. a. Het gene onder den weg geb-.urd is, verhaelt de Euangelitst, vs. ai.
21. (k) Ende, ter vermeerdering van zijne fmerten t'
(K) Matib. 27: 32. Luc. 23; 20, XIX. DEEL.



206 MARCUS. XV,
droeg de Heiland zijn kruis. Maer vermits Hy, door alle de mishandelingen afgemat, naer den zin der krijgsknechten, genen fpoed genoeg maekte, brachten zy H?m eenige. verligting toe: want fy dwongen eenen zekeren Siman, oorfprongelyk van Cyrenen in Africa, die [daer] juist voorbygingh, komende van den acker, aen vader Alexandri ende Rufi, dat hy fijn kruyce droege.
Deje simon was de Vader van alexander en rufus, twee menfchen die zekerlyk, ten tijde van maecus, onder 's Heilands Leerlingen bekend waren. Mogelyk was alexander een Jood , één der Discipelen te Ephefus, Hand. XIX: 33, en rufüs dezelvde, die Rom. XVi; 13. voorkomt als een waeidigliJmaet der Gemeente te Rome.— Deze simon werd door de Romeinfche Soldaten gedwongen , om den afgematten jesus te verligtsn, door het achterdeel van,het kruis, of wel het gehele kruis ;.chter Hem te dragen.
b. Hit gene op Golgotha is voorgevalhn vittien wy vs. 22-37< fl. By de eerfte aenkomst, vs. 22, 23.
aa. (/) Ende fy brachten hem tot de gerichts. plaetfe , alwaer de kruiciging gewoonlyk gefchiedde, ge«aemd Golgotha, 't welck is, overgefett zijnde, Hooftfcheelplaetfé, van wegen de bekkenelen der geftrafiü misdagers, welke op dezen akeligen heuvel verftrooid lagen.
23. Ende fy gaven hem gemyrrheden wijn te drincken. Deze drank beftond uit flechten verzuurden wijn, gemengd met eene zeer bittere gom, welke uit een zeker geboomte droop ; maer vermits die drank gefchikt was, om de lijders eenigermate ongevoelig te maken , en I jesus zich, als Borg van zondaren, aen de verichrikkelykfte fmerten niet onttrekken wilde, weigerde Hy dien drank te nemen , nadat Hy denzei ven met het uiterfte der iippen gefmaekt had, verg. Matth. XXVII: 345 hy en nam daerom [dien] bedwelmenden drank niet. fi. Wij-
(J) Mattb. 27: 33. Luc. 231 33. Joh. 19! 17.



MARCUS» XV. 207
&. Wijders werd de Heiland gekruieigd, vs. 34.25.
«4. (m) Endei als fy hem gekruycigt hadden, (« verdeelden fy fijne kleederen, werpende he
fn, flrer te?1Ve' 73t een yeS£,ick ^chnemen louae , gelijk van den messias voorfpeld was pf. XXII: 19,
25 Ende het was de derde ure, na den opgang der zonne (volgens onze reekening des morgens ten IX uur ï ende fy kruycigden hem.
26. (0) Ende het opfchrift fijner befchuldin?e was , op het bevel van den Stadhouder Pilatus, boven hem gefchreven, naer de gewoonte der Romeinen, op een bordeken, het welk aen het uitftekend einde der op-
, ftaende pael van het kruishout gehecht was. Het was [n drie onderfcheidene talen gefteld , en van dezen inhoud De Koningh der Joden.
27. Ende fy kruycigden met hem twee moorde-
fïïrfS eenren-f? UW rechter' ende éénen aen fijn1 flinker [zijde], zodat de gezegende Heiland in het midden der fnoodfle deugnieten geplaetst ware. Welk eene . diepe vernedering voor Hem, welken alle de Engelen aenbidden moeten!
28. O) Ende de Schrift is in dit geval allerduideMst
XIX. DEEL.



2c8 MARCUS. XV.
f. Het lijden van den gekruisten Middelaer werd merkelyk veizwaerd, vs. 29-36.
1. Zo door de fmadeiykfie lasteringen, vs. 29-32. —•• Fan alle de omjlanders, vs. 29.
— —. Van de Overpriestcren, vs. 30-32", en — . Van de krijgsgenoten, vs. 32b.
2. Als door eene akelige zonsverduistering en inwendige be-
nauwdheden, vs. 33 -36;
29. (q) Ende eene zeer grote menigte van Joden had zich naer Golgotha begeven, om 's Heilands kruiciging te aenfchouweh. Velen deden Hem de meesthonende fmaedheden aen: want die voorbygingen lafterden hem/ fchuddende hare hoofden tot een teeken van verguizing, ende feggende, Ha! (r) gy die den Tempel haer uw vermetel voorgeven afbreeckt, ende in drie dagen opbouwt, bedien u nu van de macht, welke gy hebt voorgewend.
30. Behoudt ufelven , ende komt af van het kruys. Betoon daerdoor dat gy de messias en Gods zoon zijt, voor welken gy u hebt uitgegeven, Mattb. XXVII:40.
31. Ende infgelijcks deden oock zelvs de achtbare Opperhoofden van het volk, de Ov-erpriefters met de Schriftgeleerde. Deze feyden tot malkanderen, al fpottende en Hem uitjouwende, Hy heeft andere verlolt 'an krankheden, en duivelen uitgeworpen, door den invloed van den Overften der duivelen , maer even ziet hemfelven en kan hy niet verloffen.
32. Hy heeft op God vertrouwd, dat God hem nu verlosfe, Matth. XXVII.- 43. De gewaende Chriftus, de zogenaemde Koningh ïfraè'ls kome nu af van het kruys, op dat wy het fien ende gelooven mogen ,> dat hy de Mesfiis en de Koning van Israël is. Nu is het eerst de rechte tijd, nu heeft hy de beste gelegenheid, omf
zijne"
(?) Pf. 2.2: 8. ende 69: 21. ende lept 25. Matth. 27: 39. Luc. »S! 3S- CO J°h' « »9v



M A R C ü S. XV. 2c$
zijne macht en heerlykheid openbaer te maken. Dat by 'er nu, ter onzer overtuiging, eene proev van géve. Ooclt zelvs de moordenaers, die met hem gekruyft waren, fmadeden hem, en deden Hem de bitterfte verwijtingen, immers één van deze ellendelingen.
33. (j) Ende als de fefte ure gekomen was, op den vollen middag, wiert 'er eene wonderdadige en 2warte duyfternifle over de geheele aerde, tot de negende Ürë toe, tot Hl uur in den hademiddag.
34. Ende ter negender ure , wanneer die akelige' duisternis drie volle uuren geduurd had, riep Je ftervende Jefus met grooter fterhme, feggende, (t) ElöÏ, Elo'ï, lamma sabachthani? 't Welck is, oveï-gefett zijnde, Mijn Godt, mijn Godi, waerom of tot hot ver hebt gy my verlaten ? Hy gevoelde nu al het gewicht van Gods ontzachlyke grainfchap , tegen de zonden van het ganfche menfchelyk geflacbt, in alle hare hevigheid; God de Vader verbergdë zijn aengezicht voor Htm ; en Hem ontbraken alle
^Inwendige vertroostingen , in deze hoogstgaende benauwdheid.
, 35. Ende fommige van die daer by ftondéri [dit] akelig gekerm , het welk ftaenrotfen zou bewegeri hebben, hoörende, waren boosaertig genoeg, orri zijné bittere klachten fchandelyk te verdraeien, als of Hy hulp zocht by de afgeftorvene Heiligen. Zy feyden ^ Siet 4 Hy roept Eliam tot hulp.
36. (v) Ende daer liep één der krijgsknechten toe, emdat by den Heiland over dorst hóórde klagen, vergeld Joh. XIX: 28, ende vuldè een fpöngie meit edick^ ende ftackfë op eenen rietftock, ende gaf herh zo tè drincken. Doch eenige fpotters uit de Joden befchitnptén Hem , feggende tot den gemeldcn krijgsknecht \ Houdt ftil. Hy heèft Elias te hulp' geroepen; Iiaéé
O) Matth. 271 45* Luc. 23: 44, (Y) Pfalm zv, ar.' Matth', £?i qêi (y) PU 69: 22. Joh. Iy! 29.
xii. mti 8



aio MARCUS. XV.
ons fien of Elias komt, om hem te verlosfen, en van het kruis af te nemen.
ti. Al dat dul leloje lijden eindigde in den dood van den Verlosfer, vs. 37.
37. Ende Jefus een groote ftemme van [hem]
gegeven hebbende, roepende, Vader in uwe handen beveel ik mijnen geest, vergel. Luc. XXIII: 46, blies Hy den laetften adem uit, en gaf den geeft.
(?. De gevolgen van 'sHeilands dood vinden wy vs. 38-47. Deze bejlonden
a. In ettelyke verbazende wonderen, als zo vele openbare be*
■ wijzen van zijne vlekkelofe onfchuld, vs. 38-41. ï>. In zijne begravenis , vs. 32-47.
38. (x) Ende het voorhangfel des Tempels, het welk het binnenfte Heiligdom van het Heilige affcheidde, fcheurcfe in de lengte in tween , van boven tot beneden , ten vertoge dat de weg tot den throon der genade, door 's Heiland verzoenenden dood , geopend was. De aerde beevde, als of zy ontroerd ware, over de boosheid der hardnekkige Joden ; de fteenrotfen fcheurden , ten blijke van jesus macht en heerlykheid; door dit fcheuren der fteenrotfen werden de graven in den omtrek van Jerufalem ge. opend, vele Heiligen werden by jesus opftanding opgewekt, en zijn toen uit de graven uitgegaen, en te jerufalem gekomen. Verg. Matth. XXVII: 51-53.
29. (y) Ende de Hooftman over hondert, die met zijne Soldaten daer by tegen over hem ftont, om het kruis te bewaken, fiende die verbazende wonderen, en zich herinnerende dat hy alfoo fterk roepende den geeft gegeven hadde, feyde, Waerlick defe men-
fch*
(*) aChron. gt 14. Matth. 27: 51. Loc. 33: 45, O) Matth. 47: 54. Lae. 2j! 47.



MARCUS. XV. 4ii fche was onfchuldig; hy moet in de daed Godts Soria wezen, gelijk hy zich genoemd heeft.
40 (z) Ende daer op Golgotha , by het kru^s vari jesus, waren oock vele godvruchtige vrouwen (a) vari verre [dit] aenfchouwende , onder welcke oock was Maria Magdalene, en Maria Jacobi des kleynen, ende Jofe moeder, zijnde de zuster van As moeder des Heeren, ende Salome, de moeder der zonen van Zebedeus.
41. Welcke oock, doe hy in Galilea was,> hènï waren gevolgt, ende (b) hem van hare goederen onderfteand en gedient hadden , ende vele andere [vrouwen], die met hem nae Jerufalem opgekomen' waren.
42. (c) Ende als het nu, volgens de reekening der' Joden, de eerfte avont was geworden, na lil uur in den cademiddag, dewijle het de Voorbereydinge, of de vrijdag was, welcke is de Voorfabbath, die des" vrijdags na zonnen ondergang eenen aen vang nam.
43. Quam Jofeph, die van Arimathea [was],denkelyk dazelvde Stadmst Rama, in het ervdèel van Benjamin , Jof. XVIII: 25 ; een gegoed eerlick en b>*ev" Raetfheer van zijne Stad, die oock felve het Koninckrijcke Godts was verwachtende, ende een hei. melyk aenhanger van jesus was. Deze hem verftoutendë gingh hy in tot Pilatum, ende begeerde het lichaem Jefu, om het eerlyk te begraven.
44. Ende Pilatus verwonderde hem , dat hy aireede geftorven was, daer anders de Kruifelingen lang hingen , eer zy ftierven, zomtijds ettelyka dagen, ende den Hooftman over hondert,die thans de wacht had op' Golgotha, tot hem geroepen hebbende vraegde hem of hy lange geftorven was.
45. Ende als hy 't van den Hooftman ovetf hbn-
(■O Matth. 27: 55. Luc. 231 M). (a~) Pf, 38; 12. (J'f t$Gf 8: 2, 3. (cj Matth, 27: 57. Luc. 23: 50. Joh. 19: 38',
XIXv DËËii Ö* £



212 MARCUS. XV.
dert verftaen hadde, dat jesus mst een fterk geroep» den geest gegeven had, fchonck hy Jofeph het lichaem , en gav hem vrijheid om het zelve naer zijn welbehagen te begraven.
46. Ende hy kocht fijn lijnwaet, gelijk men toenmaals gewoon was , de lijken te bewinden , ende hem afgenomen hebbende, wondt [hem] in dat fijn lijnwaet , ende (d) leyde hem in een nieuw graf, 't welck in zijnen hov, niet verre van Golgotha gelegen , uyt een fteenrotze gehouwen was: ende hy wentelde eenen fteen tegen de deure des grafs, om het lijk tegen allen overlast te beveiligen.
47. Ende Maria Magdalene , ende Maria [de moeder'] Jofe , de zuster van 's Heilands moeder , aenfchouwden, waer hy gelegt wiert, met voornemen, om het lijk, na het verlopen van den Sabbath, nog eens nauwkeuriger, en met meerdere plechtigheid te balfemen.
Nadat deze vrouwen vertrokken waren, liet de Stadhouder , op het verzoek der Joodfche Overheden, eene wacht van Romeinfche Soldaten by het grav plaetfen; ook werd de fteen, die vo<j>r den gravkelder gewenteld was, verzegeld; alles om voor te komen, dat's Heilands Discipelen zijn lichaem ftolen, en voorgaven dat Hy was opgeftaen.
Matth. 12: 40, ende 26. 12. ende 27! 60. Luc. 23: 53.
EST



MARCUS. XVI. jü!3
HET XVI. KAPIPTEL.
3, Eindelyk verhaelt de Euangelist de gefchiedenis van 's Heilands luisterijke opftanding en hemelvaert, Kap. XVI. A. 's Hfilands opftanding befchrijvt marcus , vs. i - 18. MATTHffius is de eenigfte der Euangelisten, die melding maekt van de omftandigheien, welke by 's Hsilands opftanding zijn voorgevallen, Kap. XXVIII: 2-4, marcus verhaelt eigenlyk eenige verfchijnirgen van den verrezenen jesus, welke de waerheid zijner opftanding boven alle bedenking ftellen. A. Vcorif wird door eenen Engel, aen zommije vrouwen, by 's Heilands grav , ge'oodfchapt dat Hy leevde , vs. 1 - 8.
ft. De voorbereidende omftandigheden vinden wy vs. 1 - 4, en
0. De gemelde boodfchap van den Engel zelve, vs. 5 - g.
i* 00 JTNde als de Sabbath voorbygegaen was, hadden Maria Magdalene, ende Maria de [moeder'] Jacobi, ende Salome fpeceryen gekocht. Nadat de godvruchtige vrouwen van '1 Heilands begravenis Kap. XV: 47, des vrijdags na den middag, binnen Jerufalem waren wedergekeerd , haddes zy al aenftonds eenige fpeceryen gekocht, om eene zalve toe ts bereiden, en daermede het lichaem van jesus nog eens mst meerdere plechtigheid te balfemen , verg. Luc. XXIII: 56. Inmidmiddels viel de Sabbath in, wanneer zy rustten naer het gebod. Maer des zaturdags avonds , zodra de Sabbath geëindigd was, gingen zy wederom naer de winkels, om
(0) Matth. i8: \, Luc f24; 1. Joh. ooi 1. X X. DEEL» Q 3



?l| M A R C U S. XVI.
de fpecaryen, welke zy des avonds te voren hadden opge. daeu, door den aenkoop van andere te vermeerderen. In haör ongeloov dachten zy, dat jesus voor altoos geftorven ware;zy wilden hem daerom de laetfte blijken van hare hartelyke lievde geven. Het oogmerk was op dat fy quamen etlr de hem falfden, te meer, omdat de balfeming door Jofeph verricht, om den aennaderenden Sabbath, met grote pyerhaesting gefchisd was.
2. Ende feer vroegh op den eerften [dagh] der weke, quamen fy tot het graf, als de fonne opgingh. Zy hadden den ganfchen nacht doorgebracht, met bet toebereiden van zalven en balfemen. Des morgens, uien het nog duister was, gingen zy ter Stad uit, en met het pf gaen der zonne kwamen zy by het grav.
3. Ende onder den weg, als zy den Hov van Jofeph naderden, feyden zy tot malkanderen, Wie fal ons den fteen van de deure des grafs afwentelen. Dit js geen vrouwen werk.
4. (Ende opfiende, nadat zy den Hov waren ingetreden , fagen fy tot hare grote verwondering , dat de fteen afgewentelt en het graf geopend was.) Met ror den waren zy bekommerd geweest over het afwentelen vari dien fteen: want hy was feer groot.
5. (b) Ende in 't graf ingegaen zijnde, om naer het lijk van den Heiland te vernemen, fagen fy met verbafing eenen Engel, in de gedaante van eenen jongelingh fittende ter rechter [zijde] van den gravkelder, bekleedt met een wit langh kleet, ende op dat gedicht wierden zy zeer verbaeft. Deze Engel had, by 's Heilands verrijzenis, dan fteen van den gravkelder afgewenteld , en was op denzelven gaen zitten , Matth. XXVIJL 2. Maer nadat de Romeinfche Sjldaten, die aldaer de wacht hadden , gevlucht waren , ging jesus teil grave uit, en daerop had de Engel zijn verblijv binnen dea gsavkelder genomen, om de vrouwen op te wachten ,
VI
(i) Mi"tn. a8i ï» Tt^. sof la.



O 4
MARCUS. XVI. 215
en haer met de heuchelyke boodfchap van 's Heilands opftanding te verblijden.
In dien tusfchantijd was 'er nog een andere nedergedaald, die den eerstgemelden in het grav vergezelde, daerom fpreekt lucas van Engelen, Kap. XXIV: 4. marcus noemt alleenlyk den eerften, omdat hy het woord voerde.
6. Maer hy feyde tot haer , (tr) En zijt niet verbaeft; gy foeckt Jefum den Nazarener, diegekruylt, was:om Hem de laetfte eer aen te doen; hy is opgeftaen, hy en is hier niet; fiet de plaetfe daer fy hem gelegt hadden, en gy zult bevinden dat dezelve ledig zy.
7. Doch vertoevt hier niet langer, gaet met allen mogelyken fpoed henen , fegt fijnen difcipelen , ende vooral Petro, die Hem zo fchandelyk verlochend heeft , en thans in diepen rouw gedompeld zit, dat hy leevt, en u
(d) voorgaet nae Galileen : aldaer fult gy hem fien, en eenen tijd lang gemsanzaem met Hem verkeeren,
(e) gelijck hy ulieden gefegt heeft, vergel. Matth. XXVI: 32,
8. (ƒ) Ende fy haeftelick uytgegaen zijnde vloden als het ware van het graf; ende beevinge ende ontfettinge hadde haer bevangen: ende en feyden niemant der genen, die zy onder den weg ontmoetten, yet van het gene haer by jesus grav bejegend was: want fy waren bevreeft, en daerom durvden zy 'er nie-
. mand iets van zeggen, voor dat zy de Discipelen gefproken hadden.
(e) Matth. 28: 5. Luc. 24: 5. (rf) Hand. 1: 3. ende 13! 31, 1 Cor. 15: 5. (O Matth. 26: 32. ende 28: 10. Mare. 14: 28. (/) Matth. 28: 8. Luc. 24: 9: Joh. 20: 18,
XIX. DEEL.



21(5 MARCUS. XVÏ.
B, Hierop volgen de verfckijningen van den verrezenen jesus, , vs. 9 -18.
es. De eerfte was aen Maria Magdalena, vs. 9- ir, {3. De tweede aen de Emmausgatigeren, vs. 12, 13. g?. De derde aen alle de Apostelen, vs. 14. $. De vierde op eenen bepaslden berg, vs. 15-18.
9. Ende als [ Jefus] opgeftaen was 's morgens yroegh op den eerften [dagh] der weke, verfcheen hy het (g) eerft van alle aen de meermalen gemelde Marie Magdalene , (/z) uyt welcke hy feven duyve|en uitgeworpen hadde, terwijl zy na het vertrek der pverige vrouwen nog by het grav bleev Haen, bitterlyk
de, verg. Joh. XX: 11-18.
10. Defe, op het bevel van den verrezenen Heiland, naer Jerufalem henen gaende boodfchapte het niet alleen sten de Apostelen, maer ook aen den genen die met hem gew;eeft waren , welcke in hun ongeloov treurden ende weenden , denkende , dat zy hunnen dierbaren Meester nimmer wederom aenfchouwen zouden , Luc. XXIV: 9.
11. Ende als defe hoorden dat hy leefde, ende vari haer gefien was, en geloofden fy 't niet, zy dachten dat Maria Magdalena en de andere vrouwen, welke verhaelden, dat zy jesus gezien hadden, door het een of ander verfchijnfel bedrogen waren , en hielden daerom hare boodfchap voor een ydcl geklap, het welk bykans gene aendacht verdiende, verg. Luc. XXIV: n.
12. (2) Ende na defen is hy, nog op den zelvden dag st'fcsr' verrijzenis, geopenbaert óf verfcbenen in eer» ander gedaen te, aen twee van haer, daer fy wandelden, ende in het velt naer Emmaus gingen. De opge- ( wekt*) Höiland voegde zich in hun geze]fch.?p; maer in den ■^eginne kenden zy Hem niet, deelsomdat zy Hem in hun
on{
(?) J°V ,e! iff C"5 f-uc 8i «• O') Luc. «4; 13.



MARCUS. XVI. 217
pngeloov niet verwachtten , deels omdat Hy andere kleederen droeg, dan voor zijnen dood, deels en voornamelyk om dat hunne oogen zodanig gehouden werden, dat zy Hem niet onderfcheiden konden , Luc. XXIV. 13—
13. Defe oock henen gaende, nadat de Heiland zich aen hun ontdekt, en een uitvoerig gefprek gehouden had, boodfchapten 't den anderen Discipelen en aenhangeren van hunnen Godlyken Meester, [maer] fy en geloofden oock die niet, menende dat zy bedrogen waren.
14. (k) Daer na is hy des avonds van dien zelvden dag, op welken Hy was opgeftaen, verg. Joh. XX: 19, geopenbaert en verfchenen aen de el ve Apostelen, daer fy aenfaten om te eten , ende verweet [hen] hare pnverfchoonbare ongeloovigheyt ende hardigheyt der herten : om dat fy, in weerwil van de duidelyke en herhaelde voorzeggingen, welke Hy omtrent zijne verrijzenis ten derden dage gedaen had, niet gelooft en hadden den genen , die hem gefien hadden, na dat hy opgeltaen was.
15. Ende hy feyde tot haer, by gelegenheid van eene andere verfchijning , f/) Gaet henen in de geheele werelt, predickt het Euangelium allen creaturen»
16. Die gelooft fal hebben , ende gedoopt fal zijn, fal faligh worden, (in) Maer die niet en fal gelooft hebben, fal verdoemt worden.
17. Ende den genen die gelooft fullen hebben, fullen defe teeckenen volgen: (n) in mijnen name fullen fy duy velen uytwerpen: (o)met nieuwe tongen fullen fy fpreken:
18. (f) Slangen fullen fy opnemen, ende al is 't dat fy yet doodelicks fullen drincken, dat en fal
(i) Luc. 24: jfi. Joh. 20: 19. t Cor: 15: 5. (Ij Matth. 28: 19. Joh. 151' ió. (r,i) Joli 3: 18. ende 12: 48. i.k) Luc. 10: 17. HanJ. 5: 10. ende 8: 7. ende 16: 18. ende 19: 21. (0) Hand. 2: 4, end? 30: 46. ende 19: 6. (?) Luc. 10; 19. Hand. 28: 5,
' XiX. ©BEI» O 5



2I3 MARCUS. XVI.
haer niet fchaden. (q) Op krancke fullen fy de handen leggen, ende fy fullen gefont worden.
Deze woorden van onzen verheerlykten Middelaer worden wel door ende onmiddelyk verbonden aen het vorige, daer vs. 14. gefproken is van de verfchijning , met welke de verrezene jeius zijne Apostelen des avonds van dien zelvden dag, op welken Hy is opgeftaen, verwaerdigd heeft. Maer daer uit mosst men niet befluiten, dat de Heiland hes bevel en de belovten, welke vs. 15-18. voorkomen, by gelegenheid van de laststgemelde verfchijning, aen zijne Apostelen hebbe voorgefteld. — Uit vergelyking van Matth. XXVIII: 16-19. is het allerblijkbaerst, dat dit gefprek veel later zy voorgevallen, op eenen berg in Galilsa, alwaer de Heiland zijne Apostelen befcheiden had, en het is meer dan waerfchijnlyk, dat 'er tevens die 500 Broeders by tegenwoordig geweest zijn, van welke paulus melding maekt, 1 Cor. XV: 6. — Het woordje er.de dient hier eenvouwig, gelijk meermalen, tot eenen overgang, en marcus voegt dit gefprek van den opgewekten Verlosfer met zijne Apostelen onmiddelyk aen het vorige, omdat Hy niet zo zeer ten oogmerke had , om alle de verfchijningen van den opgewekten Heiland , volgens de orde van den tijd, te verhalen, als wel om een hoofdzakelyk bericht te geven van het gene de Heer jesus , na zijne opftanding, by onder fcheidene verfchijningen , tot zijne Apostelen gefpro. ken heeft.
De verheerlykte jisus verkeerde thans in het gezelfchap van zijne volgelingen , op eenen berg in Galilasa, alwaer Hy hen befcheiden had; op eene eensame plaets, recht gefcbikt om met de zijnen vry en gemeenziem te verkeeren. Ook is het uit ajle de omftandigheden klaer ge-, noeg, dat deze verfchijning niet lang voor 's Heilands bemelvaert zy voorgevallen.
Voorheen had de Heiland tot zijne Discipelen gezegd»; dat zy het Euangelie verkondigen moasten, niet onder de
Hei*
(^) Hwid. 28: 8.



MARCUS. XVI. 219
Heidenen, ook niet order de Samaritanen, maer alleen in
het Joodfche land, Mattb. X; 5,6 Thans geevt Hy
zijnen Apostelen eene veel uitgeftrekter volmacht, om, met de prediking van het Euangelie henen te ga'n in de gehete -waereld. Zy moesten 'er gevolgelyk uit leren, dat alle ordericheid van volk en volk ware wechgenomen, dat zy zich met de leer van het Euangelie niet langer tot het Joodfche land bepalen moesten , maer alle delen en plaetfen van den wijden aerdbodem , werwaerds de Voorzienigheid hen leiden zoude, doorreifen, om allerlei zoort van menfchen , zonder onderfcheid, tot Christenen te maken.
Daerom wordt 'er bygevoegd : predikt het Euangelie aen olie Creatuuren. Eigenlyk ftaet 'er, aen de gehele fchepping, dat is aen alle en allerlei zoort van menfchen, vergel. Col. I: 23; en het gene hier alle creatuuren heet; wordt in de gelykluidende plaets van matth^eüs Kap. XXVIII: 19, door alle volken uitgedrukt.
De Heiland voegt by dit bevel twee merkwaerdige belovten.
A. De eerfte belovte verkeert omtrent de gevolgen der Euangelieprediking, wanneer zy gelovig werd aengenomen vs. 16.
Die geloovd zal hebben en gedoopt zal zijn, zal zalig worden. — By het geloven voegt de Heiland het gedoopt worden. Trouwens zal men eenig wezenlyk nut van den Doop trekken , dan moet men denzei ven gelovig ontvangen. Om ons van de waerheid der belovten van het Euangelie des te meer te verzekeren, worden zy ons in den Doop verzegeld, zodat het oogmerk van den Doop daertoe ftrekke, om ons geloov meer uit te lokken en te verfterken. Ook is de Doop noodzakelyk, op dat een Christen daerdoor zijn geloov aen het Euangelie ppenlyk belijde. — Aen dit geloov, en de belijdenis daer van door den Doop , wordt de zaligheid verbonden , vermits het geloov het wel verordend middel is, om de zaligheid , welke haren grondflag heeft
XIX. fiEFi.



220 MARCUS. XVI.
in de verzoening van den Middelaer , deelachtig te worden.
Maer die niet geloovd zal hebben, zal verdoemd warden -
Eigenlyk ftaet 'er de ongelovige, die het Euangelie verwerpt , de aengeboden verzoening verfmaadt , en den Middelaer ongehoorzaem is. — Deze ongelovige zal verdoemd worden, omdat hy de verzoening van den Middelaer, welke de eenige grond van zaligheid is, verwerpt; In zijnen verdoemelyken ftaet hlijvt iiggen, Joh. III: 36, en zich nog daarenboven aen de fnoodfte van alle zonden, aen het ongeloov fchuldig maekt, 1 Joh. V: 10. B. De tweede belovte verkeert omtrent de wondergaven, vs. 17, 18.
A. In het gemeen is het vs. i7a: den genen, die geloovd
zullen hebben, zullen deze teekemn volgen. . Teekenen
zijn wonderen, gewrochten, tot welke eene buitengewone tusfchenkomst van het Godlyk Alvermogen nodig is. In dezen zin gebruiken de LXX het oorfprongeyk woord zeer gemeenzaem. — Zulke teekanen zouden den genen volgen, die geloovd zouden hebben; dat is, de wonderen, welke de Heiland vervolgens opnoemt, zouden met de leer der gelovigen gepaerd gaen. — Hier wordt derhalven de gaev van wonds, ren beloovd, niet alleen aen de Ap°stelen, maer ook aen andere gelovigen , en wel voornamelyk aen de zodanigen , die gefchikt waren, om het Euangelie onder de Heidenen te prediken, en die daerom deze buitengewone gaev, zo wel als de Apostelen, nodig hadden , ten einde daerdoor hunne leer te bevestigen.
Ondertusfchen zou niet elk gelovige alle die teekenen verrichten, welke vervolgens worden opgenoemd, maer deze zou die, en gene eene andere gaev ontvangen ; 'er was toch verfcheidenheid der gaven, 1 Cor. XII: 4. — Dsze belovte is ook werkelyk vervuld. In de Handelingen der Apostelen vinden wy zeer vele en merkwaerdige voorbeeldan van won-
d«'



M A R C ü S. XVI. è2i
deren, welke de Apostelen, ter bevestiging van hunne leer, verricht hebben. Ook hadden de Apostelen het vermogen, om de gaev van wonderen, door opleggirder handen ; aen anderen mede te deelen, Hand. XIX- 6 B. De Heer jesus noemt eenige byzonderheden 'ttn' voorbeelde op vs. i7»s l8. _ In nijnen Hy, dat is, by het inroepen van mijnen byfrand, ea door mijne kracht, zullen zy duivelen uitmrpe w hebben de Apostelen werkelyk gedaen, Hand. XVI
tlf JZ V " t0"ëfn- dat is' iD ™e™e talen , Welke hun nieuw en vóorheen geheel tinbe-
kend waren, zullen zy fpreken. Dit is blijkbaer ia de Apostelen vervuld , op den groten PiBxferdag Wand. II. Slangen zullen zy opnemen, dat is aller' lei vergivtige dieren zullen 2y behandelen, zonder befchadigd te worden. Wy vinden 'er een voorbeeld van .n paulus, Hand. XXVIII - Al is het, dat zy tets dodelyts zullen drinken , het zal hun niet Schaden Zo verhaelt papiAS by EÜSEB!us, dat BAfiNABAS, ' naemd jusrrus, eeren vergivt;ge„ bej5er Z0Tldet ee% nadeel gedronken heb.e. - 0p honken zullen 11 handen leggen, en zy zullen gezond worden. Men veLlyke Hand. ,„, jX. XIV, van deze gaev fpreeÏ ook jacobus, Kap. V. ^ l
Er i, reden om te geloven, dat d2ze buitengewone gaven nog eenen geruimen tijd , na den dood Z Apostel*, in de Chrüten Kerk hebben voortgeduurï
B. uucn brjh.it zijn Euangelie, met een kort verhul van s Heilands hemeivaert, vs. 19, 2o.
19. De Heere dan, na dat hv tot hapr Mr ken hadde, W U opgeien Hmd. I: 9 „de is , ,„te,iy«e Middel™ ,71
CO Luc. 24> 50, 5i. Hand. ï: 9. XIX. D££L.



S22 MARCUS. XVI.
20. Ende de Apostelen gehoorzaemden het bevel vaa den Koning der Kerke, in weerwil van allen tegenftand: want (f) fy uytgegaen zijnde predickten overal, ende (?) de Heere wrocht met hunne prediking krachtdadig mede, ende beveiligde het woort door teeckenen die daer op volgden. Amen.
marcus befluit zijn Boek met het verzegelend Anten i ter bevestiging van de waerheid der gefchiedenisfen, welke hy in dit zijn Euangelie befchreven had.
CO Hand. 11 2. 1 Tim. 3: 16. CO Hand. 14: 3. Hebr. 2; 4.
EINDE VAK HST XUA.NOILIE VA» MAKCOS.
HE t



HET. HEILIG
ÊUANGELIUM,
NAER DE BESCHRIJVING VAN
LUCAS.
xix. Dwi:






HET HEILIG
EUANGE LIUM
NAER DE BESCHRIJVING
VAN
LUCAS.
HET I. KAPITTEL.
I. De Eumgelist laet eene inleiding of opdkacht vooraf gaen , vs. 1-4.
1. J^Aedemael vele Schrijvers ter hant genomen
hebben, om in orden te Hellen en uit te geven een verhael van de merkwasrdige dingen, die het leven en de daden van den Heer jesus betreffen, en onder ons Christenen eene volkomene en ontwijffslbare fekerheyt hebben.
2. Gelijck ons overgelevert en mondeling verhaeld hebben de geloovwaerdige getuigen, die van den be» ginne felve aenfchouwers ende ooggetuigen van 's Heilands daden , als mede dienaers des woorts geweeft zijn , en om de prediking van jesus leer zeer veel ge* leden hebben.
3. So heeft het oock my goet gedacht , hebbende alles van vooren aen en op nieuws neerflelick onderfocht , vervolgens of geleidelyk, in eene goeda orde, aen u, over die gewichtige gebeurtenisfen, welk»
XIX. DEEL. P



a26 LUCAS. I.
den grondflag van den Cfaristelyken Godsdienst uitmaken te fchrijven, edele en voortreffelicke Theophile:
Over dezen theophilus hebben wy , in de inleiding tot dit Euangelie, met opzet gehandeld.
4. Op dat gy , met eene volkomene overtuiging, meugt kennen de fekerheyt der dingen, en der aengelegene waerheden , daer van gy onderwefen zijt. Dit heb ik des te nodiger geacht, omdat men zich op de verhalen der voorheengemelde Schrij'veren niet genoeg verlaten kan , naerdien zy 'er verfcheidene verdichtfelen hebben ingemengd. Ik wensch , dat deze mijn arbeid u aengenaem en nuttig wezen moge.
Wy leren, uit deze opdracht, de volgende zaken.
A. Dat lucas de gefchiedenis van 's Heilands leven, by overlevering, ontvangen had van zulken, die van den beginne zelve aenfchouwers en dienaers des woords geweest zijn. Hy had daerover geraedpleegd met zulken, die de woorden van den Heer jesus zelve geboord hadden, en ooggetuigen van zijne wonderen geweest waren. Hy heeft voornamelyk het oog op de Apostelen, die den Heiland, van het begin zijner openbare bediening, geduurig en allerwegen vergezeld hebben. Ook hebben wy vooral te denken aen maria, de Moeder des heeren, van welke onze Schrijver bericht zal gekregen hebben , omtrent het gene hy Kap. I en II. heeft aengeteekend. — Zommigen houden het daer voor, dat onze lucas onder de LXX Discipelen behoord hebbe. Maer deze hadden niet alles van den beginne gezien en gehoord. Gevolgelyk had lucas , gefteld dat hy één der LXX Discipelen geweest zy, evenwel nog het onderricht van anderen nodig , omtrent zaken , welke gebeurd waren, voor dat hy zich by den Heer jesus gevoegd had.
De oor- en ooggetuigen, van welke lucas zijne berichten ontvangen had, waren ook dienaers des woords geweest. —- Er is, die denken aen het zelvft<sndig woord, Gods zoon, en het dus opvatten, „ dis zelve niet alleen „ aenfchouwers , maer ook dienaers van het zelvitandig
woord,



LUCAS. I. 227
word, den zoon van God geweest zijn." Maer het is joannes alleen eigen, Gods Zoon het woord te noemen. Onze lucas fpreekt zeer dikwijls van het woord, zonder nadere bepaling , en verftaet 'er door de leer van het Euangelie, Kap. Vilt: 12, 13, 15 > Hand. IV: 4, VIII: 4. X. 44. XIV: *$. XVI: 6. XVII: tl. — Hy bedoelt 'er derhalven de Apostelen door, die dienaers van het Euangelie geweest zijn.
B. HyhadaMïf, wat hy omtrent christus, zijne woorden» en daden heeft opgeteekend, van voren aen, dat is van nieuws, naerftclyk onderzocht , met die nauwkeurigheid, welke het gewicht der zake, en de zucht tot waerheid vorderden.
C. Hy noemt theophilus den voortreffelyken. — Deze tijtel plag aen lieden van rang en aenzien gegeven te worden, Hand. XXIII: 26. XXIV: 3. XXVI: 25. Welk ondertusfchen het ampt, en hoedanig de waerdigheid van theophilus geweest zy, kunnen wy niet bepalen.
Hy was onderwezen van de dingen, welke den Heiland betroffen. — Uit dit woord hebben zommigen befloten > dat hy een catechumenus was , een Heiden , die in de leer der Christenen, onderwezen werd. Maer men ka» het ook zeer wel vertalen, de dingen van welke gy veel hebt horen fpreken. — Voor het naest fchijnen wy te moeten denken aen eenen Magiftrastsperfoon , het zy Jood, het zy heiden, die vry wat kennis had van 's Heiland! leer en daden, en den Christenen gunilig was.
D. Aen dezen aenzienlyken man droeg lucas zijn Euangelie op, met oogmerk om hem tot eene meer uitge» breide kennis van het Euangelie, en eene meer volks» mene zekerheid te brengen.
XIX. DEI&,
P »



aas LUCAS. L
Ir. Op deze Inleiding volgt het Gefchisiverhael zelve , Kap. I: 5— XXIV: 53Jt, De Euangelist begint mst de gefchiedenis der geboorte, zo van 's Heilands Foorloper, als van den Ferlosfcr zeiven, Kap. I: 5— II; 52. A. Eerst fpreekt hy over de ontvangenis, geboorte, en eerfle kindsheid van joannes den Doper, en wel zodanig, dat hy 'er de wondere ontvangenis van den Ferlosfer, welke zes maenden na die van joannes gevolgd is, tusfchsninlasfche, Kap. I: 5-80. A. Betreffende joannes den Doper, verhaelt lucas, vs. S-2S.
et. Hoe de geboorte van dt-zen boetgezant, aen zijnen Vader zacharias , door eenen Engel geboodJchapt zy , vs. 5-22.
a. De boodfchap zelve vinden wy vs. 5-17, en
b. De verzegeling daervan, vs. 18-22.
(3. De ontvangenis van dezen Boetgezant was buitengewoon , vs. 23 - 25.
5. In de laetfte dagen van de regesring Herodis des Groten, toenmaligen Konings van Judea, was 'er een feker Prieffcer met name Zacharias, («) van de dagh-orden Abie: ende fijn wijf was uyt de doch* teren Aarons, ende haer naem Elifabet.
Deze zacharias was een Priester, behorende tot de dagordi abie. —— Alle de Priesters waren in zekere rangen of orden verdeeld, die elk op zijne beurt, eene week lang, in den Tempel den heiligen dien»t moesten waernernen. Die week nu, geduurende welke elk een rang den dienst
mn^cï* waftrnfimfin he>pt h>^r AaatwA* TTnnincT "n^uM
had de Priesteren in 24 onderfcheidene rangen verdeeld, en ieder derzelve naer het voornaemfte hoofd van het geflacht benoemd, 1 Kron. XXIV. Onze zacharias behoorde tot den rang en de dagorde van abia, en was de achtlle, 1 Kron. XXIV: 10. Zijn («) 1 Chr. 3" 10.



LUCAS. L 229
Zijn wijv was uit de dochteren aarons , en derral ven
mede uit den Priesterlyken ftam oorfprongdyk. . Haer
naem was elisabeth.
6. Ende fy waren beyde rechtveerdigh en deugd, zaem , niet alleen in de oogen der menfchen, maer ook voor den alwetenden Godt, die het hart aenziet, wandelende in alle de zedelyke geboden ende kerkplecbtige rechten des Heeren onberifpeliek en voorbeel. dig, zodat niemand iets tot hunnen laste kon inbrengen.-
7. Ende fy en hadden geen kint, om dat Elifabet onvruchtbaer was, ende fy beyde verre op hare dagen gekomen waren , zodat zy nu alle hoop om kinderen te gewinnen hadden opgegeven, welgemoed berustende in deze beliclling der Voorzienigheid.
8. Ende het gefchiedde, dat, als hy naer Jerufalem gereisd was, en het Prieiler - ampt in den Tempel bediende voor Godt in de beurte fijner daghorden ,
Veimits 'er 24 dagordeningen waren, waervan elk ééne week in den Tempel dienst deed, moest ieder Priester, ten nsesten by om het halv jaer, naer Jerufalem reizen, tn aldaer den dienst in den Tempel wacrnemen. — Wanneer de week van zijnen dienst geëindigd was, keerde hy naer zijne woonplaets terug — Het gefchiedde nu,
9. Nae de gewoonte der Priefterlicke bedienin. ge, hem te lote was gevallen, {b) dat hy foude ingaen in den Tempel des Heeren om te (c) reuckofferen, dat is, het reukwerk op het goudin Altaer ia het Heilige aentefteken. Dit was een gewoon gedeelte van den dagelykfchen dienst. De Priesters hadden telken dag hunne byzondere verrichtingen waer te nemen, welke door., het lot bepaeld werden. Thans had Zacharia de beurt aengeloot , om het reukwerk op het gouden Altaer aen te rieken.
10. Ende alle de menigte des volcks, een,groot getal van Godsdienstige Joden , was buyten , in het
(5) Hebr. 9: 6. (c.) Exod. 30: 7. Lev. 16: 17. XIX. DEEL. P 3



jtgo LUCAS. I.
voorhov van den Tempel, biddende ter ure des reuck*
offers.
11. Ende van hem, ter wijl hy in den gemelden dienst bezig was, wiert gefien een Engel des Heeren ftaende ter rechter [zijden] van den altaer des reuck- offers.
12. Ende Zacharias [ hem ] fiende, wiert zeer ontroert, ende een grote vreefe is op hem gevallen.
13. Maer de Engel feyde tot hem, En vreeft niet Zacharia. Ik ben van God gezonden, om u eene zeer aengename boodfchap te brengen; want UW ernftig en herhaeld gebedt, bet welk gy in vorige tijden gedaen hebt; toen gy den heer om kinderen fmeekte, is nu, nadat gy, volgens den gewonen loop der natuur, gene huwelyks zegeningen meer verwacht, gunftig verhoort: ende UW wijf Elifabet, offchoon zy reeds hoog bejaerd is, fal u eenen fone baren, ende (d) gy fult fijnen naem heeten Joannes, beteekenende de oehade des heeren, tot een teeken, dat Gods genade by uitnemendheid op hem rusten zal.
14. Ende u fal blijtfchap ende verheuginge zijn, niet alleen over de geboorte van dezen zoon, maer ook over zijn beminnelyk karakter, ende vele (e) fullen haer over fijne geboorte verblijden, en eenen wezenlyken zegen trekken uit het gewichtig werk, het welk hy verrichten zal.
15. Want hy fal groot zijn voor den Heere, die htm met eene byzondere gunst, en zijn werk met zijne hoge goedkeuring vereeren zal. Ten blijke, dat hy aen des dienst van God, op eene zeer byzondere wijs, is toegewijd, zal hy eene geftrenge levenswijs leiden ; (ƒ) noch wijn noch ftercken dranck en fal hy niet drincken, van fmakelyke fpijzen, en andere aengenaemheden des levens, zal hy zich onthouden, om door de geringheid van zijn voedfel, en de geilrenghsid van zijne
leCO L c. li 60. CO Luc. 1: 58. CO Richt. 13: 4.



LUCAS. I. 331
levenswijs te betonen, dat hy zich op den dienst van God by uitnemendheid beyvere; ende hy fal met gaven van den Heyligen Geeft vervult worden, oock van fijns moeders lijve aen, dat is van zijne vroegfte jeugd, van den tijd zijner geboorte af.
16. Ende de zoon, die u ftaet geboren te worden, (g) fal vele der afgedwaelde kinderen Ifraè'ls, door zijne yverige boetpredikatiën, bekeeren tot den Heere haren Godt, welken zy door hun wangedrag zo fchandelyk verlaten hebben.
17. Ende (/*) hy fal het Joodfche volk voorbereiden , tot het ontvangen van den messias. Hy zal de Voorloper zijn van dien doorluchtigen Perfoon , en voor hem henen gaen in den geeft ende kracht Elie, voor zo ver hy met denzeivden geest, en met denzeivden yver tot hervorming, als Elias, zal bezield zijn, (i) om, volgens de voorzegging van Maleachi Kap. IV: 5,6. te bekeeren de herten der vaderen tot de kinderen, en het hart der kinderen tot hunne vaderen, voor zo ver by de leer der waerheid , zo als dezelve door de Aertsvaderen beleden, geloovd, en bewandeld, maer in zijnen tijd in onbruik gekomen was, wederom tot de nazaten zou overbrengen, en in het helderfte dagljcht voordellen, ende hy zal de ongehoorfame tot de voorfichtigheyt der rechtveerdige doen wederkeren, voor zo ver hy de wederhorigen bewegen zal, om den wijzen raed der Propheten en rechtvaerdigen op te volgen, om den Heere den messias te bereyden een toegeruft volck, door het Joodfche volk tegen zijne komst voor te bereiden, om Hem gelovig en eerbiedig aen te nemen.
18. Ende Zacharias twijffelde door ongeloov. Daerom feyde hy tot den Engel, Waer by fal ick dat w»ten, dat ik, tegen alle menfchelyke verwachting, eenen zoon hebben zal ? Ik wenschte wel, tot nadere verzekering,
Cs3 Mal. 4i 6. Mattb. IC 14. C*3 Matth. 3: 2. Mare 9: 12. (!) Mal. 4: 6.
XIX. DEEL, P 4



2S2 LUCAS. I.
een teeken te ontvangen. De zaek komt my ongeloovbaer voor: want (£) ick ben oudt, ende mijn wijf is verre op hare dagen gekomen, zodanig dat ik, volgens den gewoonen loop der natuur, gene kinderen meer verwachten kan.
19. Ende de Engel antwoordde, ende feyde tot hem : gy kunt u op mijne woorden gerust verlaten : want lek ben Gabriel, die voor Godt ftae, als de voornaemfte zijner dienaren en gunftelingen. Ik ben oud. tijds meermalen verfchenen, by zonder aen Daniël, Dan. VII: 16. IX: ai, ende nu ben ik, van den hogen God, uytgefonden om tot u te fpreken, ende u defe dingen , omtrent uwen aenftaenden zoon , uit Gods niem te verkondigen.
20. Ende liet, dit teeken geev ik u, ter bevestigirg Van mijne boodfchap, het welk tevens een blijk zal weztn van het Godlyk ongenoegen over uwe ongelovige twijffc;. Ung; gy fult van dit oogenblik af fwijgen, ftom zijn, eide niet konnen fpreken, tot op den dagh dat die dingen, welke ik u, omtrent de geboorte en de naengeving van uwen zoon geboodfehapt hebt, werkelyk gefchiet fullen zijn: om dies wille dat gy mijne woorden niet gelooft en hebt, welcke zekerlyk tn in alles vervult fullen worden op haren tïjt
21. Ende het volck was wachtende op Zachariam, dat hy uit het Heilige komen, en den Prfesterlyken zegen uitfpreken zoude; ende zy waren verwondert, dat hy foo lange vertoefde in den Tempel.
22. Ende als hy ten laetften uit het Heilige, in het Voorhov des Tempels uytquam, was hy ftom en konde hy tot haer niet fpreken: ende fy bekenden en bemerkten, uit zijne ontroering, dat hy een Gelichte in den Tempel geilen hadde. Ende hy wenckte haer toe, om het volk door teekenen aen te duiden, dat hy met een buitengewoon gezicht verwaerdigd was, ende van
die»
(A) Genef. 17: 17.



LUCAS. I. 233 dien tijd af bleef hy ftom, zodat hy in het geheel niet fpreken konde.
23. Ende het gefchiedde,als de acht dagen fijner bedieninge vervult waren, dat hy Jerufalem verliet on nae fijn huys gingh.
24. Ende kort na die dagen, dat de Priester Zacharia was te huis gekomen, wiert Elifabet fijn wijf bevrucht : ende fy verbergde haer de vijf laetfte maenden van hare zwangerheid; dusdoende bleev hare zwangerheid onbekend, en niemand wist dat zy bevrucht ware, voor dat haer zoon geboren werd. Inmiddels hield zy zich bezig in godsdienstige overdenkingen , feggende by zich zelve:
25. Alfoo wonderlyk heeft my de Heere gedaen, in dezen gewenschten tijd, in de dagen in welcke hy l my ] , met oogen van byzondere gunst , aengefien heeft, om (/) mijne verfmaetheyt onder de menfchen wech te nemen, daer ik, over mijne onvruchtbaerheid, van velen gehoond en gefmaed werd, vergel. Gen. XXX: 23. 1 Sam. I: 11.
B. Wijders verhaelt de Euangelist de wonderdadige ontvangenis van den Heiland, vs, 26-56. g. Eerst befchrijvt hy de boodfchap, welke de Moedermaegd maria deswegens, door denzelvden Engel, die zachahias de geboorte van zijnen zoon had bekend gemaekt, ontvangen heeft, vs. 26-38.
a. De verfchijning van dezen Engel vinden wy
vs. 26 - 29. en
b. Zijne boodfchap , met de oplosfing der bedenkingen,welke maria daer tegen inbracht, vs. 30-38.
fi. Daerna verhatlt marcus , hoe de gezegende Moedermaegd, wonderdadig bevrucht zijnde, zich naer eli.
sabeth hare nichte begeven hebbe, vs. 39-56. a. Hier vertrek derwaerds vinden wy vs. 39,
(O Gen. 30: »3. Jef. 4: 1. XIX. DEEL. P 5



s34 L U C A S. I.
b. Hare zaminfpraek met Elifabeth, vs. 40-45.
c. Den dankbaren lovzang, welken zy blymosdig heeft
opgeheven, vs. 46-55. i. Hare wederkering naer Nazareth, nadat zy drie maenden by hare nichte vertoevd had, vs. 56.
26. Ende in de fefte maent van Elifabeth* zwanger-: heid, wiert de Engel Gabriel van Godt gefonden nae een geringe en onaenzienlyke ftadt in Galilea genaemt Nazareth,
27. (m) Tot een maegt die ondertrouwt was met eenen man, wiens name was Jofeph. Zy beide waren oorfprongelyk uyt den huyfe en het Koninglyk bloed Davids, ende de name der gemelde maget was Maria.
28. Ende de Engel tot haer in het huis van hare woning ingekomen zijnde, feyde, Weeft gegroet gy begenadigde, die zo zeer bevoorrecht zijt, boven alle andere vrouwen, de Heere [is] met u, om u op eene zeer byzondere wijs te begunftigen, gy [zijt] gefegent onder de vrouwen , de gelukkigfte van uwe kunne.
29 Ende als fy [hem] fagh wiert fy feer ontroert over dit fijn woort, ende overleyde hoedanige defe groeteniffe mochte zijn. Zy kon zich in het geheel niet begrijpen, wat die gelukwenfchen beduiden mogten.
30. Ende de Engel feyde tot haer, ep eenen zeer vriendelyken en bemoedigenden toon , En vreeft niet Maria. Wees in tegendeel hartelyk verblijd: want gy hebt genade by Godt gevonden , en gy zijt met uitnemende gunsten , boven alle andere vrouwen verwaerdigd.
31. (») Ende fiet, geloov het, ik verzeker het u uit Gods naem , die my gezonden heeft ; gy fult van dit zelvde oogenbiik af bevrucht worden , ende eenen
fone
O) Matth. 1: i8. 00 Jef. 71 14.



L U AS. L 2$s
fone baren, ende fult fijnen (o) name heeten Jesus, dat is GOD DJt zaligmakeb.
32. (p) Defe fal onnadenkelyk groot zijn, en uwen voorvader David oneindig overtreffen; ende zelvs zal Hy de Sone des Allerhoogften met het hoogde recht genaemt worden, omdat Hy indedaed Gods Zoon wezen zal. Ende (5) Godt de Heere fal hem den throon fijns vaders Davids geven, om die uitgeftrekte heerfchappy te bezitten, welke aen het zaed van David beloovd is, 2 Sam. VII: 12, 13. Jer. XXIII: 5, 6.
33. (r) Ende hy fal over het huys Jacobs, over het geestelyk Israël der gelovigen, Koningh zijn in der eeuwigheyt, ende fijns Koninckrijcks en fal geen eynde zijn, vergel. Dan. VII: 14.
34. Ende Maria feyde tot den Engel, Hoe fal dat wefen, dat ik bevrucht zou worden en eenen zoon baren ? Dit is geheel ftrijdig met de ervaring van alle eeuwen: dewijle ick geenen man en bekenne. Ik ben wel aen Jofeph ondertrouwd, maer het huwelyk zal nog zo ras genen voortgang hebben.
35. Ende de Engel antwoordende feyde tot haer , dit zal gefchieden op eene gansch zeer buitenge, wone en wonderdadige wijs. De Heylige Geeft fal over u komen, ende de kracht des Allerhoogften fal u overfchaduwen. Daerom oock dat Heylige dat uyt u geboren fal worden, fal Godts Sone genaemt worden.
Door den heiligen geest, die vervolgens de kracht des Allerhoogften genaemd wordt, zouden wy lievst den tweeden perfoon in de aenbiddelyke Drieëenheid verftaen, omdat dan de Godlyke Middelaer de Schepper en werkende oorzaek is van zijne menfchelyke natuur, daer Hy anders, wanneer men denkt aen den derden Perfoon, als mensch, een fchepfel van den Heiligen Geest wezen zoude. Ook wordt de God-
c<0 Mattb. ït ar. (pj Jef. 54! 5. (?) , Sara. 7. 12: Pi. 13-És 11. Jef. 9: f>. (o 1 Chron, 22: 10. Pfalm 45: f. ende 89: 37. Jerem. 23: 5. Dan. 7: 14, 27. Mich. 4: 7. Hebr. 1: 8.
XIX. deel.



236 L U C A S. L
lyke natuur van chritus , in tegenftelling van de menfchelyke , meermalen de Geest genaemd. Vergel. XVIII Deel p. 233.
De Heilige Geest zou over de Moedermaegd komen, dat is, Gods Zoon zou op eene wonderdadige wijs in maria werken , om aen het oorfprongelyk grondbeftaen van zijne menfchelyke natuur, in hare ingewanden, een groeiend en levenwekkend beginfel mede te delen. — Het woord overfchaduwen wordt door de LXX gebruikt, van de inwoning der wolken, in de tente der zamenkomst, Exod. XL: 35. De kracht des Allerhoogften zou maria overfchaduwen, voorzover Gods Zoon in maria , als in eenen Tempel, wonen zou.
Meer' kunnen wy niet zeggen van deze verborgenheid der godzaligheid, welke groot is. — Ondertusfchen verdienen de bedenkingen van het ongeloov in het geheel gene aendacht. Of zou het voor den Oneindigen, die de Schepper is van het ganfche menschdom, onmogelyk wezen , om eene maegd vruchtbaer te maken ? Zou de Almachtige dat gene niet onmiddelyk verrichten kunnen , het welk Hy anders door middelen werkt ? —- Het is voor ons onmogelyk om te verklaren, hoe dit hebbe kunnen gefchieden; maer de gewone voortbrenging der menfchen is tot nog toe een diep geheim; wat is 'er dan onredelyker, dan van de Christenen te vorderen,. dat zy verklaren zouden, boe de menschlyke natuur van christus, zonder toedoen des mans, op eene buitengewone wijs, in eene maegd ontvangen zy?
Daerom nu, uit hoofde van die wonderdadige ontvangenis, zou dat heilige, het welk uit maria ftond geboren worden, met het hoogde recht Gods Zoon genaemd worden. Daeruit zou het blijken, dat haer wonderzoon tevens de waerachtige Zoon van God was.
36. Ende liet, neem dit ter verfterking van uw geloov aen mijne boodfchap wel in acht. Elifabet uwe bejaerde nichte 18, tegen alle menfchelyke verwachting, oock felve bevrucht met eenen fone in haren ouderdom: ende defe maent is haer , die te voren onvruchtbaer genaemt, en als zodanig verfmaed was, de felle
van



LUCAS. L 237
van hare zwangerheid. Geloov daerom het gene ik u gezegd heb:
37. (j) Want geen dingh, het welk niet in zichzelve tegemtrijüig is, en fal by den almachtigen Godt onmogelick zijn.
38- Ende Maria geloovde de gemelde boofcbap van den Engel, hoe vreemd dezelve ook wezen mogt: want zy feyde, met eene ootmoedige onderwerping aen Gods wil, Siet de dienftmaegt des Heeren: my gefchiede nae uwen woorde. Ik befchouw het met dankzegging, als eene uitnemende eer, dat ik verwaerdigd worde om de moeder te zijn van den Verlosfer der zondaren. Ende de Engel gingh wech van haer, en keerde weder naer den hemd.
39. Ende Maria opgeftaen zijnde in die felve dagen, kort na dat zy de gemelde boodfchap van den Engel ontvangen had, reyfde met haefte nae het gebergte in een ftadt Juda, denkelyk naer de Stad Hebron, welke aen de Priesteren toebehoorde, gelegen in het ge. bergce, in de ftam van Juda, Jof. XXI: n, om dusdoende van naby te zien het gene de Engel haer, tot verfterking van haer geloov, omtrent de hoogbejaerde Elifabeth gezegd had.
40. Ende zy quam in het huys Zacharie, ende groetede Elifabet hare nichte op eene zeer vriendelyke wijs , en wenschte haer geluk met hare onverwachts zwangerheid.
t 4i- Ende het gefchiedde als Elifabet de groetenifle Marie hoorde, fo fprongh het kindeken, van het welk zy nu zes maenden zwanger was, van wegen de blijdfcbap, met welke zy was aengedaen , op in haren buyck: ende Elifabet wiert vervult met den Heyligen Geeft.
Een ongeboren kind in 's moeders ingewand kan gene kennis hebben van voorvallende zaken, noch zich daerover verblijden. Maer elisabeth was buitengewoon verblijd
(*) Job 42: 2. jer. 32: 17. zach. 8: 6, Matth. 10; aö, Luc. i3; af. xix. DEËU



a38 L U C A S. I.'
over de ontmoeting van hare nicht makta, te meer daer' zy vervuld was met de buitengewone gaven van den Heiligen Geest, en door deszelvs invloeden wist dat mabia den beloovden Verlosfer van zondaren in hare ingewanden droeg. — De blijdfchap van elisabeth was zo ongemeen groot, dat daerdoor eene ongewone beweging van bare vrucht veroorzaekt wierd.
42. Ende Elifabeth riep of fchreeuwde het van blijdfchap uyt met grooter ftemme, ende feyde, Gefegent en ten hoogften bevoorrecht [zijt] gy onder de vrouwen, ende gefegent of hoogstgeloovd [is] de wonderdadige vrucht uwes buycks.
43. Ende van waer [komt] my dit zeer zonderling eerbewijs, dat zy, die verwaerdigd is om de moeder mijns Heeren en Zaligmakers te zijn, tot my komt, om my te bezoeken? De wonderdadige vrucht, welke gy in uwe ingewanden draegt, is de messias mijn Heer.
44. Want fiet, als de ftemme uwer groetenilTe in mijne ooren gefchiedde, fo gevoelde ik eene buitengewone en verrukkende blijdfchap. Zelvs fprongh het kindeken, van het welk ik zwanger ben, van vreugden op in mijnen buyck.
45. (f) Ende faligh is [fy"] die de boodfchap van den Engel, hoe vreemd en zonderling ook, gelooft heeft: Want de wonderbare dingen, die haer van den Heere door zijnen Engel gefegt zijn, fullen zeker en volkomen volbracht worden.
47. Ende Maria werd ook verrukt van vreugde. Zy zong eenen merkwaerdigen lovzang, in het welk zy Gods wonderbare handelwijs, in het beftuuren der waereld, zijne goedheid, zijne trouw in het vervullen van zijne belonen, en het heil het welk haer Zoon aen zondaren zou te weeg brengen , met eene eerbiedige dankzegging vermeldde. Door de invloeden van den Heiligen Geest aengeblazen, feyde zy: Mijn ganfche ziele maeckt groot en dankt den Heere den opperften Weldoener:
47. Ende
(O J-uc' ii. 28.



LUCAS. L' ai9
47. Ende mijn geeft verheugt hem in en juicht blijmoedig tot Godt mijnen Saligmaker: .
48. Om dat hy de nederheyt en de geringe omftan.^ digheden fijner dienftmaegt, met oogen van onderfchei. dende gunst, heeft aengefien, Want fiet van nu aen fullen my faligh fpreken alle de volgende geflachten, van wegens de byzondere eer, met welke ik, eene geringe maegd, boven alle andere vrouwen zo uitnemend verwaerdigd ben.
49. Want groote zeer zonderlinge en in de daed oni gehoorde dingen heeft aen my gedaen hy die machtigh is boven alle de machtigen, ende heyligh ris] fijn naem.
50. (v) Ende fijne barmhertigheyt is en openbaert zich altoos van geflachte tot geflachte over de gene die hem in waerheid vreefen.
51. (x) Hy heeft meermalen een krachtigh werck gedaen door lijnen almachtigen arm: (y) Hy heeft verftroyt en te fchande gemaekt de hoogmoedige in de gedachten harer herten, in de voornemens, welke zy gefmeed, en in de welbekookte ontwerpen , welke zy gemaekt hadden.
52. Hy heeft meermalen machtige,die geheel onverwinbaer fchenen , door eene merkwaerdige tusfchenkomst zijner allesbeftuurende Voorzienigheid, van de throonen en de ftoelen der eere afgetrocken, ende daerentegen (z) nedrige, die in verachtelyke omftandigheden geplaetst waren, heeft hy tot eer en aenzien verhoogt, gelijk aen my gebleken is.
53. (a) Hongerige, armen en nooddruftigen, die van alles beroovd waren, heeft hy zomwijlen met goederen en rijkdommen vervult: ende daerentegen rijcke heeft hy dikwerv ledigh wechgefonden, en in armoe, de gedompeld.
O) Exod. ao: 6. O) Jel. 51: 9. ende 52: 10. (j) Pf. 3,. -0. iPetr. 5: 5. (s) 1 Saai. a: 8. pfalm 113: 7. (*) Pi". 34: w,
XIX. DEEL.
my gebleken is.



24o LUCAS. I.
54. (b) Hy heeft de nazaten van Ifraël fijnen ge-' trouwen knecht opgenomen, verzorgd, en befchermd tegen alle gevaren, op dat hy gedachtigh ware, of in het gedenken der barmhertigheyt, terwijl Hy medelijden had met alle de ongelegenheden der Israëliten. Dit deed Hy, om zijne belovten te vervullen, welke Hy, van de vroegfta tijden af, omtrent de komst van den messias gedaen had.
55. (Gelijck hy gefproken heeft tot onfe vaderen , \namelick~] (c) tot Abraham, ende fijnen zade.) Uit kracht van deze belovte, gedenkt Hy der barmhartigheid aen Israël in der eeuwigheyt.
56. Ende Maria bleef by haer nichte ontrent drie maenden, ende keerde, kort voor de verlosfing van Elifabeth , weder tot haer huys binnen Nazareth in Galilea.
C. Vs. 57-80. verhaelt lucas de geboorte van joannes den Doper , en zijne lotgevallen , geduurende zijne eerfte kindsheid.
li. Be geboorte, befnijdenis en naemgeving van joannes den
Doper vinden wy vs, 57-63. (3. By die gelegenheid fprak zacharias eene merkwaerdige
Prophecy uit, vs. 64-79. y. Wijders geevt de Euangelist eerst een kort bericht, omtrent de opvoeding van joannes , vs. 80.
57. Ende de tijt Elifabets wiert vervult, dat fy baren foude, ende fy baerde kort na het vertrek van Maria, op haren ouden dag, eenen fone.
58- Ende die daer rontom woonden, ende hare magen, die niets van Elifabeths zwangerheid ontdekt hadden, vermits zy zich, geduurende de vijf laetfte. maenden, in haer huis verborgen had, verg. vs. 24, hoorden op het alleronverwachtfte, en met zeer grote verwondering, dat de
Hee-
(b) Jef, ao: i8t ende 4.1: 9- emle 54' 5- Jer. 3" 3> *°. CO Genei. 17: 19. ende 22: 18, Tf. 132: li.



LUCAS.1 L 241 Heere fijne barmhertigheyt grootelicks aen haer bewefen hadde, door haer in den hogen ouderdom, tegen alle menfchelyke verwachting , eenen zoon te fchenken; ende zy (d) waren daerom met haer gro:eiyks verblijdt.
59. Ende het gefchiedde dat fy op den (e) achfillen dagh quamen , om het kindeken volgens de Godlyke wet te befnijden, en het zelve naer gewoonte by die gelegenheid eenen naem te geven. De bloedverwanten, die by dsze plechtigheid tegenwoordig waren, ende noemden het zoonken Zachariam , nae den name fijns vaders.
60. Ende fijne moeder antwoordde ende feyde, door eene Godlyke ingeving, Niet [alfoo"]'. maer (ƒ) hy fal Joannes heeten. Dit kwam den bloedverwanten en anderen bekenden zeer vreemd voor.
61. Ende fy feyden tot haer, hoe zal de naem van Joannes te pas komen ? Daer en is immers niemant in uw' maegfchap, die met dien naem genaemt wort.
62. Ende fy wenckten fijnen vader, die, zedert de Engel hem in den Tempel verfcheen, ftom en ook doov geweest was; zy gaven hem door teekenen te kennen , dat hy verklaren zoude, hoe hy wilde dat hy genaemt foude worden,
63. Ende als hy een fchrijftafelken ge-eyfcht hadde, vermits hy nog niet fpreken konde, fchreef hy, feggende, Joannes is fijn name. Ende fy verwonderden haer alle over deze onverwachte nasmgeving.
64. Ende terftont, wanneer nu alles vervuld was,het welk de Engel hun voorfpeld bad, wiert fijn mont geopent , ende fijne tonge [lofgemaeckt], ende hy fprack wederom zeer verftaenbaer , even als te voren. Zijn eerfte werk was God plechtig te danken; hy fprak Godt lovende.
65. Ende daer quam vreefe over alle die rontom haer woonden, ende in het geheele gebergte van
00 Luc. 1: 14. 00 Genef, 17:1a. Levit. 12: 3, C.OLuc, l: XS* XIX. DEEL,



2i2 LUCAS. I
Judea wiert veel gefproken van alle defe zonderlinge dingen.
66. Ende alle die het boorden namen het ter herte, en zagen 'er iets byzonders in , feggende, Wat fal doch dit'kindeken wefen, het welk op zulk eene buitengewone wijs is in de waereld gekomen ? 'er is geen twijffel aen, of dit zoonken is tot buitenwone einden, en tot grote dingen gtfehikt. Ende de gunftige hant des Hee ren was met den jongen Joannes, om hem te befchermen en voorfposdig te maken tot heil van zondaren.
67. Ende Zacharias fijn vader wiert vervult met de buitengewone invloeden van den HeyÜgen Geeft, ende propheteerde van den messias, die eerlang ftond geboren te worden, en in welken alle de belovten der Prophetfcn ftonden vervuld te worden , en voor welken zijn zoon Joannes den weg bereiden moest, feggende,
68. Gelooft [zy~] de Heere, de Godt Ifraè'ls, want hy heeft Israël met zijne byzondere gunst befocht, ende eene zeer uitnemende verlofimge te wege gebracht fijöen volcke:
69. (g) Ende heeft eenen hoorn der faligheyt ons opgerecht, in het huys Davids fijns knechts.
Een hoorn der zaligheid , of een hoorn des heils. — Een hoorn is eene zeer gewone zinprent van macht en heerfchappy; men vergelyke uit vele andere plaetfen, Pf. LXXV: 5, ix, Jer. XLVIII: 25. Zommigen denken daerom aen het geestelyk Koningrijk , aen die genadige heerfchappy, welke de messias zou oprichten. —■ Dan de Koningen zelve worden meermalen zinbeeldig hoornen genaemd, Dan. VII: 24. Openb. XIII: 1. Men kan daerom, door den hoorn des heils, den messias zeiven verftaen , voorzover zijn Koningrijk een rijk van heil en zaligheid wezen zoude, temeer^ «mdat het woord verwekken doorgaens gebruikt wordt van ptrfonen, verg. Hand. Xllk 22, 23.
Deze uitfpraek derhalven: God heeft een hoorn des heils opgericht , in het huis van david zijnen knecht, zal in den zake*
lykea
Cg) Pi. 13a: 17.



LUCAS, I. Hi
lyken zin te kennen geven: „ 'er zal eerlang uit hut huis „ van david een groot Koning geboren worden, die de „ oorzaek van heil en zaligheid wezen zal."
70. (A)Gelijck hy gefproken en bsloovd heeft door den mont lij: er heyliger Propheten, die van den beginne der werelt [geweejï zijn],
71 [Namelick] die grote Koning zal eene gezi.' gende en langgewenschte verloffiage te weeg brengen, van onfe geestelyke vyanden, ende van de geweldig» hant aller der gene die ons haten:
72. Op dat hy barmhercigheyc dede, of die genadige bolovten verva!ce, welke Hy gedaen bseft aen onfö vaderen t ende betoonde, dat Hy gedachtig!, ware fijns heyligen en onfchendbaren verbonts, het welk Hy met Abraham en zij 3 zaed had opgericht.
73. (i) [Ende] des plecbtuen eedts, dien hy Abraham onfen vader gefworen heeft, ter bevestiging der belovte, dat in zijn zaed al:e volken der aerde zouden gezegend worden, om ons die byiondere gunst te verlenen , •n een g^heiii^d hart te geven,
74. (k) Dat wy verioft zijnde' uyt de hant on* fer gsesieiy-e vyanden, hem dienen fouden fonder vreefe voor dis bedreigingen , velke de wet over hare overttederen hesft uitgrfprek^n.
75. (/) fn heylighsyt ende gerechtigheyt voor hem, en onder een le/endig befcf van zijne alaiaadé tegenwoordigheid , alle de dagen onfes levens.
76. (tb) Ende , zich tot den jonggeboren Joannes wendende, veryolgde Zacharias, gy teder kindeken fult volgens de boodfchap, welke de Engel my in den Tempel gebracht heefc, verg. vs. 17> een Propheet des Allerhoogften sijn en met recht genaemt worden: want gy fult voor het aengeficht des Heeren den messias, die eerlang verfchijnen zal, voor henen gaen, om fijn*
, Qi~) Pf. 721 12. Jef. 40: 10. Jer. 23: 6. ende 30: 10. Dan. 9! 27. Xi) Gen. 22: 16. Pfalm 105: 9. Jer. 311 3',. Hebr. 61 13, 17. O) Hebr. 9: 14. ( i) 1 Petr. 1: 15. O; Mal. 5 Lnc, li if.
XIX. VZ'lt. 2



*44 LUCAS. L
■wegen te bereyden, en het Joodfche volk tegen zijne komst voor te bereiden,
77. (b) Om fijnen volcke kennifle der faligheyt te geven , beftaende in vergevinge harer fonden, welke de messias door zijne eeuwige gerechtigheid ver. werven zal. Deze vergeving is thans te verkrijgen.
78. Door de innerlicke bewegingen der barmhertigheyt onfes Godts, die een tedeihartig medelijden heeft met de ellendige zondaren, met welcke ons befocht heeft, en in de menfchelyke tot ons gekomen is, de messias, die by de Propheten eigenaertig getekend is, als een (0) Opgangh uyt der hoogte, als eene opgaende zon, Jef. LX: 1 - 3. Mal. IV: 2. Hy zal opgaen en zich vertonen als het licht der waereld.
79. (p) Om te verfchijnen en door de leer der za. ligheid te verlichten, niet alleen de verblinde Joden, maer ook de afgodifche Heidenen, den genen die gefeten zijn in duyfterniffe van onkunde en bygeloov, ende zelvs in de fchaduwe des doots: om onfe voeten door zijn onderwijs, en de genade van zijnen Geest, te richten op den wegh des vredes en des levens.
- 80. (q) Ende het kindeken Joannes wies voorfpoedig op, in de dagen zijner jeugd, ende wiert gefterckt ïn den geeft, zodat hy al zeer vroeg blijken gav van meer dan gewone wijsheid en Godsvrucht, ende, terwijl zijne hoogbejaerde Ouders ftierven, wanneer hy nog zeer jong was, fchikte hy zich niet tot het Priesterlyk werk in den Tempel, maer hy bleev afgezonderd leven in de woeftijnen, of het gebergte van Judaca, alwaer hy geboren was, tot den dagh fijner vertooninge aen lfraè'1, tot dat hy openlyk als Propheet te voorfchijn kwam.
00 Luc. |: $. 00 Mil. 4: j. QO jef. 9! ,, e,,,.,. 4,. ?, end, 4t: 8. ends 49, 9. «adt Co: 1. (f) Luc. e: 40.
HET



LUCAS.1 It 245
HET II. KAPITTEL.
B. Hier vinden wy eene uitvoerige gefchiedenis [van's Heilands geboorte, met een kort bericht, omtrent de lotgevallen van
zijne eerfte jeugd. A. De gefchiedenis van 's Heilands geboorte ontmoeten wy vs. 1-20.
It. De Voorzienigheid befiuurde de zaken Zodanig, dat de Heiland te Bethlehem geboren werd, gelijk de Propheten zo duidelyk van den messias voorfpeld hadden, vs. 1-7. $. Deze geboorte van den Verlosfer werd aenftonds bekend gemaekt, vs. 3- 20.
a. Zo door de Engelen, aen eenige herderen, vs. 8 -14 ,
b. Als door deze herderen, aen allen die zy ontmoetten,
vs, 15-20.
1. J£Nde het gefchiedde in die felve dagen
omtrent dien zelvden tijd, in welken Joannes de Doper geboren was, dat 'er een openbaer gebodt uytgingh van den Keyfer Augufto, dat de geheele werelt, voorzover zy thans onder de heerfchappy der Romeinen ftond, befchreven foude worden , zodat alle de ingezetenen van beide de geflachten, met hunne huisge • zinnen, ftaten, goederen, en inkomften, op zekere daertoe gefchikte lijsten wierden aengeteekend, om langs dezen weg te weten, hoe groot het getal der onderdanen van den Keizer ware, hoe vele hulpbenden elk een wingewest, in tijd van oorlog, zou kunnen opbrengen, alsmede hoe veel fchattingen een ieder der ingezetenen, naer zijn vermogen, zou betalen kunnen.
2. Defe eerfte befchrijvinge gefchiedde als Cyrenius over Syrien Stadthouder was.
Deze aenmerking van lucas heeft den Uitleggeren van XIX. DEEL. q 3



H6 LUCAS. II,
alle tijden zeer veel moeite verfchsfr. — Het is uit andere Schrijveren volkomen beflist , dat cyritnius , v»n welken lucas fpreekt, by de Romeinen quebenius genaemd, ter dezer 'tijd, geen Stadhouder van Syrien gefeest zy. Hy bekleedde deze waerdigheid eerst tien jaren later, wanneer het Joodfche land, na de verbanning van archilais, een wingewest der Romeinen geworden was, en wanneer die tstreedé befchrijving gefchiedde, van welke lucas fpreekt, Hand. V.
De zwarigheid' is derhalven deze: hoe kan de Euangelist zejgan, dat deze eerfle befchrijving gefchidde, als querenius ever Syrien Stadhouder was, daer deza quebenius eerst fien jaren later die waerdigheid bekleed heefc ? — Men heeft zeer verfchillende wegen ingeflagen, om deze zwarigheid uit den wg ie ruimen. Het zou geheel buiten ons beftek zijn, om di selve alle byzonder aen te wijzen. De geraeenfte oplosft c g is deze, dat men leze : deze befchrijvhg gefchiedde eerder, dat is, vóór dat quebenius over Syrien Stadhouder was, of, deze eerfte befchrijving gefchiedde vóór die, welke plaets had toen cveenius over Syrien Stadhouder was. Wijlen onze waerdige Ambtgenoot schutte vertaelde het : deze befchrijving werd de eerfte als cybenius over Syrien Stadhouder waf, omdat "er namelyk toen eene tweede by kwam, welke Hand. V. vermeld wordt. — Hoe het wezen moge, zo veel is zeker, du lucas door deze aenteekening de befchrijving, welke kort voor 'sHeilands geboorte gefchiedde, ondetfeheidea wil van eene tweede befchrijving, van welke hy Hand. V. heeft melding gemaekt, en die aenleiding gav tot aenmerkclyke beroerten.
3. Ende dit gebod van den Keizer werd, zonder eenigen ftand, door alle zijne onderdanen gehoorzaemd, ook
döoi -de Joden , hoewel zy behoorden onder het gebied van Kaodes dan Groten , den afhangelyken bondgenoot van den machtigen Augustus: want fy gingen alle om befchrevin te worden, een 'yegelick nae fijn eygen fi3dt, vrnj wasr zijn gefiacht oorfprongelyk was, en alwaer «ÜO ge'flachtMistan voorhanden wiren.
4. E'ï&? Jofrph, «Sis jm;4e t?o"aw mst-Mirig voltrok.



LUCAS, H. 247
ken had, Matth. I, gingh oock op van Galilea uyt de ftadt Nazareth, al waer hy woonachtig was, nae Juieam, (0) tot de ftadt Davids, die (i) Bethletiem genaemt wort, (om dat hy, hoe zeer thans tót eenen lagen fland vernederd, evenwel uyt den KoningIyken (c) huyfe ende geflachte Davids ooriprongelyk was,)
5. Om aldaer in zijne voorvaderlyke Stad befchreven te worden met Maria fijn ondertrouwt wijf, mede Hit het Koningiyk bloed van David af komftig, welcke op eene wonderdadige wijs bevrucht was, vergel. Kap. ï: 35-
6. Ende het gefchiedde als fy daer te Bsthlehem waren, dat de dagen vervult wierden, dat fy naer den gewonen loop der natuur baren foude.
7. Ende fy (d) baerde haren eerftgeboren foon, ende wondt hem in doecken, ende leyde hem neder in de kribbe, in welke men gewoon was aen de lastdieren voeder toe te reiken: om dat voor haerlieden geen plaetfe en was in de herberge.
De Herbergen, in het Oosten Karavanferaes genaemd, waren vierkante gebouwen, voorzien van verfcheidene vertrekken om in te huisvesten, wijders was 'er een plein, alwaer de lastdieren geplaatst werden. In de kleine Stad Betblehem was maer ééne zodanige Karavanfera; vermits nu deze, door de menigte van vreemdelingen, die by gelegenheid der befchrijving heen en weder reisden, geheel vol en opgepropt was, moest mabia zich behelpen opdat plein, het welk voor de lastdieren gefchikt was.
8. Ende daer waren ter dier tijd, op welken de Heiland der waereld in zeer verachtelyke omftahdigheden geboren werd, herders in die felve Jantftreke, in de grasrijke weiden , welke rondom Bethlehem lagen, haer houdende in het velt, ende hielden de nachtwacht over hare kudde.
(a) Joh. 7: 42. (8) 1 Sam. iö: 4, &c. CO Matth. 1:1. Cd) Matth. 1: 25.
XIX. DEEL. 0^4



248 L U C A S. II.
9, Ende Het een Engel des Heeren yerfcbeen deze herderen op het alleronverwachtst; wanneer zy nergens minder aen dachten, ftont hy reeds by haer, ende de heeilickheyt des Heeren, een alJerluisterrijkfte glans, die zich, door de duisterheid van de nacht, nog veel fchitterender vertoonde, omfcheenfe van alle kanten, ende fy vreefden met groot vreefe voor deze verbazende verfchijnfelen.
_ 10. Ende de Engel feyde tot haer , En vreeft niet, want ik ben niet gezonden om u eene fcbrikbarende tijding van eenig naderend onheil bekend te maken, maer fiet ick verkondige u In tegendeel eene flof van groote blijtfchap, die alle den volcke, of het gehele volk der Joden wefen fal. De boodfchap , welke ik u kom aenkondigen, behelst eene ftof van uitnemende blijdfchap, niet flechts voor byzondere perfonen, of voor een enkel geilacht, maer voor het gehele Joodfche volk.
11. [Namelick] ik boodfchap u dat zalig nieuws, naer het welk zo vele eeuwen verlangd hebben, dat u heden op dit zelvde oogenblik geboren is de Saligmaker van zondaren, welcke is Chriftus de beloovde messias, de Heere, die tot Koning gezalvd is over Zion, den berg van Gods heiligheid, in het naburig Bethlehem, hetwelk »3e ftadt Davids genaemd wordt, omdat die Koning aldaer geboren is.
12. Ende dit fal u, wanneer gy de zaek gaet onderzoeken , het teecken zijn, waerdoor gy zult verzekerd •worden, dat ik u de waerheid gezegd heb, Gy fult het kindeken, van het welk ik zulke heuchelyke dingen getuigd heb, binnen Bethlehem vinden in doecken gewonden, ende liggende in de kribbe.
Het aen wijzen van het gemelde teeken, veronderiïelde een bevel om de zaek te onderzoeken. — Vermits 'er nu waer ééne herberg was binnen Bethlehem, maekte de aenwijjing van de kribbe, dat de herders niet dwalen konden. Misfchien waren zy huurlingen van den Herbergier zeiven.
13. Ende van ftonden aen, zodra de herders deze ao heuchelyke als onverwachte tijding gehoord hadden,
was



lucas. m m
was [daer] met den gemelden Engel (e) een menigte des hemelfchen heyrlegers. Nauwlyks hadden de herders zijne boodfchap gehoord, of zy zagen hem omringd door eene verbazende menigte van andere Engelen, die alle te zamen met hem eenen lovzang ophieven , prijfende Godt ende feggende,
14. Eere [zy] Godt in de hooglle [hemelen] (ƒ) ende vrede op aerden, in den menfchen een welbehagen.
Men heeft zich zeer veel moeite gegeven; om den zin en de orde van dezen lovzang naer te fporen. — Misfchien geevt de Euangelist flechts het eerfte begin op van het lied, het welk de Engelen gezongen hebben. Anders kan men 'er drie delen in onderfcheiden. In het eerfte verklaren de Engelen, dat de Allerhoogfte moet geloovd worden, byzonder over de geboorte van den messias, zeggende, eer zy Gode in de hoogfte hemelen. In het tweede betuigen zy , dat deze gebeurtenis allerlei heil en voorfpoed op de aerde zou te weeg brengen, zeggende, en vrede of heil en voorfpoed op aerde. In het laetfte roemen zy de lievde, welke God in deze grote gebeurtenis aen het menfchelyk geflacht bewezen had, zeggende welbehagen in menfchen.
15. Ende het gefchiedde, als de Engelen van haer wechgevaren waren nae den hemel, dat de herders tot malkanderen feyden, Laet ons dan henen gaen tot Bethlehem, ende laet ons fien het woort dat, en van naby onderzoeken de zaek.weike daer gefchiet is, volgens het woord 't welck de Heere ons door zijnen Engel heeft kondt gedaen.
Eigenlyk ftaet 'er in het oorfprongelyke, van woord tot woord: het gefchiedde, als wechgegaen waren van hen naer den hemel de Engelen, en de menfchen de herders zeiden tot malkanderen enz. —- Zommigen hebben uit de benaming van menfchen befloten, dat 'er ook zalige zielen van afgeftorvene heiligen onder de Engelen geweest, en te gelijk met deze naer den hemel zijn wedergekeerd. De zaek zelve is
(O Dan. 7: 10. Openb. 5: it, (ƒ) Jei'. 57: 19. Eph. a: 17. XIX. DEEL. 5



tS LU CAS. II. hoogstwaerfchijnlyk, maer evenwel zy ligt Biet in de woorden van lucas : want de zalige zielen der recht vaardigen worden nergens menfchen genaemd. Ook kunnen de woorden de msnfchen ds herders, volgens eenen gewonen fpreektrant, beteekenen de herders, de herderfcbe menfchen , op dezelvde wijs als wy fpreken van boerfche menfchen.
Nog is 'er eene gisfing, welke opmerking verdient. Zy is deze, dat de reizigers, die onder den weg waren, den fchitterenden glans gezien, en het gezang der Engelen gehoord hebben, dat deze zich derwaerds begeven, eh by de herderen gevoegd hebben, om deze zonderlinge verfchijnfels van naby waer te nemen, en dat deze reizigers hier dB menfchen genaemd worden. Dan zal lucas dit willen zeggen, „ als nu de Engelen naer den hemel vertrokken , en „ de menfchen, die toegefchoten waren, om deze zeld„ zame gebeurtenis van naby waer te nemen , wederom „ wechgegaen waren , gefchiedde het dat de herders tot ,, malkanderen zeiden, enz."
16. Ende fy quamen met haefte naer Bethlehem, ende vonden Mariam, ende Jofeph, ende het kindeken liggende in de kribbe.
17. Ende als fy het gefien en de zaken zo bevonden hadden, als de Engel hun gezegd had, konden zy niet langer twijfFelen, of dit jonggeboren kindeken was de messias , de Verlosfer van zondaren, welken de Propheten zo lang beloovd hadden. Zeer verblijd zijnde, maeckten fy daerom alomme, door gansch Bethlehem , en aen allen welke zy ontmoetten, bekent het merkwaerdig woort, dat haer van dit kindeken gefegt was
18 Ende dit bericht der herderen bracht eene algemene verbaesdheid te weeg: want alle die het hoorden verwonderden haer , over het gene haer gefegt wiert van de herders, te meer omdat dit kindeken, van het welk zulke grote dingen getuigd werden, in zulke zeer nederige omftandigheden geboren was.
19. Doch Maria bewaerde defe woorden alle te famen als eenen kostbaren fchat, en behield dezelve zorgvuldig in haer ^heugen , overleggende [f/zVj in haer
herte



LUCAS. II. 25t
herte, en'er gedmirig over nadenkende, vermits zy daer door bevestigd werd, in het gene haer voorbeen door tien Engel Gabritl geboodfchapt was.
20. Ende de herders keerden wederom naer hunne kudd«, verheerlickende ende prijfende Godt over alles wat fy gehoort endexgefien hadden gelijck tot haer door d2n Engei gefproken was: want zy biüaea zich verzekerd, dat het jonggeboren kindeken hec vt Sik zy te Uethlehem in de kribbe gezien hadden, dé beloovde messias ware.
B. Hierop vuigt emi bericht, omtrent de lotgevallen van 's Heilands eeifle jeugd, vs. 21-52. betref ende u, 'Lijnt bfuijienis tn memgeving, vs. 21. 0. Zijne voorftelling in den Tempel, met het gene daerby is voorgevallen, vs. 22-38. 0. De voorftelling zelve vinden wy vs. 22-24. en b. De ontmoeting, welke het gezegend kindeken by die gelegenheid gehad heeft, vs. 25-38. 0. Mtt den eerwaerdigen simeon, vs. 25-35. Ij. Met de Propheteife anna , vs. 36-38. y. Zijne opvoeding te Nazareth, vs. 39-52.
fl. Geduurende de twaelv eerfle jaren , ■ vs. 39-50.
fi. Van zijn twaehde jaer, tot den tijd zijner openbare bediening, vs. 51 53.
2r. Ende als (g) acht dagen vervult waren, dat is, wanneer de achtfte dag was aengekomen, dat men het kindeken, volgens de Godlyke wet befnijden foude fo wiert die plechtigheid aen Marias wonderzoon verricht' en by die gelegenheid werd fijn (h) name genaemt Jesus, welcke genaemt was van den Engel, eer fey in den lichame ontfangen was, omdat Hy'in na■druk de jesus, de zaligmaker is van zondaren.
||c!\:G3lI 17'' 12' LCVit' I8! 3" j0fa< 7' 28, W Ma"b' ï: >JX, DgEt,.



t$i L U C A S. II.
22. Ende als de veertig dagen harer (i) reynigini ge vervult waren nae de wet Mofis, volgens welke eene vrouw, wanneer zy eenen zoon gebaard had, 40 dagen lang onrein was Lev. XII: 6, brachten fy hem te Jerufalem, op dat fy [hein] den Heere, In den Tempel, als eenen eerstgeborenen voorftelden.
23. (Gelijck gefchreven is (£) in de wet des Heeren, Ai wat manlick is dat de moeder opent, fal den Heere heyligh genaemt worden:) Uit kracht van deze wet waren alle de eerstgeborenen aen God gehei» lïgd, maer nadat de Stam van Levi in derzelver plaets was aengenomen, werden zy gelost, Num. III.
24. Ende op dat fy offerhande gaven nae het gene dat in de wet des Heeren gefegt en bepaeld is, voor zulke lieden, die te gering van vermogen waren, om een lam te geven; deze konden volftaen met (/) eert paer tortelduyven, ofte twee jonge duy ven.
25. Ende fiet daer was een zeer godvruchtig menfche te Jerufalem, wiens name was Simeon: ende defe menfche was rechtveerdigh ende Godtvreefende, verwachtende in het geloov de vertrooftinge Ifraëls, voor zo ver hy den messias gelovig te gemoet zag , die den grond van vertroosting voor Israël zou ce weeg brengen, ende de Heylige Geeft was op hem met zijne buitengewone gaven.
26. Ende hem was een Godtlicke openbaringe gedaen door den Heyligen Geeft, dat hy den doot niet fien en foude, eer hy den beloovden messias, den Chriftum, den Gezalvden des Heeren, voor zijne ©ogen foude fien.
27. Ende deze Godvruchtige man was gewoon dagelyks den Tempel te bezoeken. Maer thans gevoelde hy eenen byzonderen aendrang, om zich naer dat Heiligdom te begeven. De Geest maekte hem door eene verborgene ingeving bekend, dat hy in den Tempel, in dat vertrek,
het
(j) Lev. 12! 6. C*) Exoi. 13: 2. Num. 3: 13. ende 8: 16,17.
CO Lev. ir. 8.



LUCAS. 3L 253
het welk tot de reiniging der kraemvrouwen gefchikt was« een kindeken ontmoeten zou, het welk de messias wasHy quam daerom, door den Geeft gedreven, blymoe' dig in den Tempel: ende als de ouders het kinde" ken Jefum in het voorhov van den Tempel inbrachten , om nae de gewoonte der wet met hem te doen, zo als in zulke omftandigheden gevorderd werd,
28- So nam hy, verrukt van vreugde, het felve kindeken in fijne armen, ende loofde Godt, ende feyde,
29. IVu (m) laet gy, Heere, uwen dienftknecht den weg van alle vleesch gaen in vrede , nae uw woort, het welk Gy hem in eene Openbaring hebt bekend gemaekt.
30. Want mijne oogen hebben uwe (b) faligheyt geilen. Nu heb ik dien gezegenden perfoon gezien, die allen, die Hem gehoorzaem zijn, de oorzaek van eene eeuwige zaligheid worden zal.
31. (0) Die zaligheid, welke gy bereydt en gefchike hebt , om gefteld te worden voor het aengefichte, niet alleen van de Joden, maer van alle de volckeren :
32. (p) Een licht tot verlichtinge der Heydenen, die nog in de duisternis zitten van onkunde en bygeloov, tot vertroosting, ende tot heerlickheyt uwes volcks Ifraëls.
33. Ende Jofeph ende Maria fijne moeder verwonderden haer en ftonden verbaesd, over het gene dat, door den eerwaerdigen Simeon , van hem gefegt wiert.
34. Ende Simeon fegende haerlieden. Hy wenschte Jofeph, Maria , en vooral het kindeken allerlei voorfpoed toe, ende in het byzonder feyde by tot Mariam fijne moeder, Siet, (q) defe wort gefett, en aal aenleiding geven tot eenen val ende opftandinge veler in Ifraël. Velen zullen in Hem hun heil, anderen zullen in Hem hun ongeluk vinden. Dit kindeken zal
O) Genei". 46: 30. C«) Pf. 98: 2. Jef. 52: 10. (e) Hand. sSs *8. (P) Jef. 42: 6. ende 49: 6. Haad. 13: 47. (j) Jef, 8; 14. Rom. 9: 3g. 1 'Petr. a: ■/.
XIX. deei»



S54 LUCAS. II.
een zeer merkwaerdig perfoon zijn, ende tot een teec* ken (r) dat wederfproken fal worden. Hy zal een zeor beroemd perfoon zijn in zijne leer en wonderen, maer velen zullen Hern veifmaden.
35. (Ende oock een fweert fal door uw' füfs ziele gaen,) uw hart zal als met eene fcherpe pijl doorboord worden , wanneer gy Hem aen het kruis zult zie» fterven. Dit alles zal gefchieden, op dat de gedachten uyt vele herten geopenbaert en de karakters der menfchen kenbaer worden. Het zal uit de handelingen der menfchen, omtrent dit kindeken, openbaer worden, dac vekn , die voor godvruchtigen doorgaen, huichelaers zija, verblind door vleefchelyke vooroordeelen.
36. Ende daer was ter zeivdsr tijd Anna een PropheteiTe , een dochter Phanuëls, uyt de ftarame Afer: Dele was tot grooten ouderdom gekomen, welcke met [haren] man flechts feven jaren hadds geleeft van haren maegdom af. Na dien tijd was zy altoos weduw gebleven.
37 Ende fy was een weduwe van ontreat vier en tachtentigh jaren , dewelcke by uitnemendheid godsdienstig was, en niet en weeck uyt den Tempel, zodat ;y 'er, ten tijde van het morgen- en avond - offer, altoos tegenwoordig was, met vaften ende bidden [Godt] (ƒ) dienende een aenmerkelyk gedeelte van den nacht ende dagh.
38. Ende defe , mede door eenen byzondeien aendrang van den Heiligen Geest, even als Simeon, te dier felver ure daer bykomende heeft infgelijcks het kindeken van Msria, voor den messias den Heere, met eerbiedige dsnkzegsing beleden, ende fprack van hem tot allen die de verloffinge, welke de messias, volgens de bslovten der Propheten, zou te weeg brengen, ia Jerufalem verwachteden.
39. Ende als Jofeph en Maria de gehele plechtigheid van de voorftelling in den Tempel verricht, en fy alles
vol.
(r) Hand. 28: 2a: (ƒ} i Sasi. 1: tl.



LUCAS. II. t$s
voleyndigt hadden, wat nae de wet des Heerert in zulk eea geval [te doenj was , keerden fy wederom nae Galileam, tot hare ftadt Nazareth, al'.
waer /y hunne woning hadaen.
u;cas maekt in het geheel gene melding van de Oosterfche Wijzen, en des Heilands vlucht naer Egypte. —. Alleenlyk bericht hy uitdrukkelyk, dat de Zaligmaker, na1 , de voorftelling in den Tc-mpel, naer Nazareth gevoerd zy, om aldaer opgevoed te word&n. Wy voegen ons by de- zulken , die menea , dat de gemelde /gevallen gebeurd zijn voor dat de Heiland in den Tempel werd voorgeftsld".
40. Ende het gezegend kindeken werd opgevoed te Na/sarath , de woonplaets van Jofeph en Maria. Aldaer (?) wies het voorfpoedig op , ende wiert geftercke Ut een geeft, zoda-o het zeer vroeg blijken- gav van uitmuntende ende meer dan gemene vermogens. Het werd*
als vervult met eene buitengewone maet van wijTheyt: tnde de genade Godts was over hem. Men ion I duidelyk zien , dat God Hem zondp-r-ling begunftigde.
41. Erde fijne ouders, Jofeph zijn pleegvader en Maria zijne moeder, reyfflen, gelijk zulken, die eenig-
j-belarg in den Godsdienst ftelden, gewoon weren te doen, Ij alle jare nae Jerufalem op het feeft van (y) Pafcha.
42 Ende doe hy twaelf jaren [oudtj geworden H en onder de verplichting gekomen was, om ook de Godsdienstige plechtigheden waer te nemen, ende fy, Jofeph |en Maria namdyk, met- den twadvjarigen jesus, nae Jepufalem opgegaen waren , nae de gewoonte de» ffeeftdsegs:
43. Ende de dagen [aldaer] voleyndigt hadden , «'welke ter onderhouding van het Passcnfeest gefchikt waren , jldoj fy naer Nazareth wederkeerden, bleef het kint Ifjefus te Jerufalem, ende Jofeph ende fijne moeder I en hadden het niet waergenomen, en daerom wifte zy 'f
kCO Luc. 1: 80. Cv) Esod. 23: 15, 17. Levit, 23:5. Deur*
XIX. CEEL.



2S6 LUCAS. IL
niet, dat jesus te Jerufalem gebleven was. Dit kind had, op zijn twaelvde jaer, meer verftand en wijsheid, dan andere menfchen bezitten, wanneer zy volwasfen zijn. Dit maikte , dat Jofeph en Maria op Hem zo veel acht niet flosgea, als men anders doet op kinderen van die jaren. De Joden reisden, by zulke gelegenheden, met gehele gezelfchappen. Jofeph en Maria dachten , dat hy zich by •en ander gezelfchap gevoegd had.
44. Maer als zy Hem tegen den avond niet ontdekten , maekten zy zich grotelyks verlegen, niet denkende aen de verhevene einden, tot welke Hy in de waereld gekomen was. Daerom meenende dat hy in 't gefelfchap van andere reizigers op den wegh was, gingen fy een dagreyfe den weg op naer Nazareth , ende fochten hem onder de magen, ende onder de bekende.
45. Ende als fy hem niet en vonden, keerden fy wederom nae Jerufalem , hem overal met grote verlegenheid foeckende.
46. Ende het gefchiedde, na drie dagen, op den derden dag, nadat zy uit Jerufalem vertrokken waren, dat fy hem vonden in één der vertrekken van den Tempel, fittende in het midden der Leeraren, voor zo ver Hy zich als Leerling aen hunne voeten geplaetst had, haer hoorende, ende haer ondervragende, en antwoordende op hunne vragen.
Men moet het zo niet begrijpen, dat de Heiland zich in het geftoelta der Leeraren , in hun midden geplaetst hebbe. Daer zouden de Leeraers van de wet een kind van twaelv jaren zekerlyk niet geduld hebben. — Hy wordt gezegd de Leeraren gehoord en hen ondervraegd tt hebben. Hy zal dan de voorftellen der Leeraren aendachtig gehoord , en met befcheidenheid eenige bedenkingen gemaekt hebben. Ook zullen zy Hem eenige vragen voorgefteld hebben , welke Hy met eene meer dan gemene wijsheid beantwoordde, blijkens vs. 47. In dit alles betoonde Hy, tot verwondering van alle de omftanderen, dat Hy reeds wijzer was, dan de Leeraers zelve. 47*



LUCAS. II. 25?
47. (x) Ende alle die hem hoorden ontfetteden haer over fijn ongemeen verftant, ende zijne zeer gepaste antwoorden.
48. Ende Jofeph en Maria waren mede onder de om> ftanderen; fy hoorden Hem met verbaesdheid: want hem fïende en horende wierden zy verflagen, ende fijne" moeder feyde, nadat Hy het gemelde vertrek van den Tempel verlaten had, tot hem, Kint, waerom hebt gy ons foo gedaen, en gelegenheid gegeven tot onza angstvallige verlegenheid ? Siet, uw vader ende ick hebben u met angft gefocht, niet wetende waer wy u zouden wedervinden.
49. Ende hy feyde tot haer, Wat [is 'f] dat gy my zo angstvallig gefocht hebt? Dit was in het geheel niet nodig. Wanneer gy u het oogmerk van mijne komst In de waereld herinnerd hadt, zoudt gy u niet zonder noodzakeverlegen gemaekt hebben. En willet gy niet, dat ick moet bezig zijn in de dingen mijns hemelfchen Vaders ? in dat werk, het welk mijn eeuwige Vader my bevolen heeft, op aerde te volbrengen ?
De Heiland geevt ftilzwijgende te kennen, dat joseph geeszins zijn Vader ware. Daerom fpreekt Hy van de dingen zijnes hemelfchen Vaders.
50. (y) Ende fy en verftonden het woort niet, dat hy tot haer fprack. Zy begrepen niet wat Hy badoelde, door de dingen van zijnen Vader, maria was zekerlyk niet vergeten , welke eerbewijzen de Oosterfcbe Wijzen aen haren zoon, kort na zijne geboorte, gedaen hadden; het gene door den Engel, door de Herderen te Bethlehem, door Simeon en Hanna, by zijne voorftelling in den Tempel, gezegd was. Maer evenwel zy had nog geen genoegzaem doorzicht in het oogmerk van zijne komst in de waereld. Toen haer zoon openlyk als Leeraer was te voorfchijn gekomen, en zijne Godlyke zending met verbazende wonderen bevestigd had, kreeg zy meer licht, en
00 Mattb. ?t a8. Mare. 11 *a. Luc. 4: «2, je. Jth. 7- 1 O) Luc. 9: 45- ende 181 34..
XIX. DEEfc, R



258 LUCAS. 1L
haer geloov werd dermaten verfterkt, dat zy Hem, ter verzoening van de zonden, aen het kruis kloekmoedig zag fterven.
51. Ende hy gingh met haer,met Jofeph en Maria, af van jerufalem , ende quam tot. JN'azareth , ende was haer onderdanigh in alle gewone dingen, zoals het een geboorzaem kind betaemt. Ende fijne moeder bewaerde alle defe dingen, welke te Jerufalem waren voorgevallen, toen Hy eene proe* gav van zijne ongemene wijsheid, in haer herte, zy dacht 'er ernftig over na.
52. Ende Jefus (2) nam met het vermeerderen van zijne jaren toe in wijfheyt, ende in grootte, enda in" genade by Godt ende de menfchen. Zijn gedrag was zodanig ingericht, dat Hy guust vond beide by God en menfchen, die Hem van naby kenden-
HET UI. KAPITTEL
3, Kap. III—XXIV. verhadt de Euangelist de verrichtingen van den H-iland, in zijnen mawelyken ouderdom, A. In zijne Prophetifche bediening, Kap. III—XXI. A. Zijne plechtige inhuldiging , tot de Prophetifche bedie» ning, wordt omftandig befchreven, Kap. III— IV; 12. 3. De plechtige inwijding tot de Prophetifche bediening zelve vinden wy Kap, III. g. Vooraf gaet eene befchrijving van joannes den Doper , des H-ilands Voorloper , Kap. III: 1 - 20.
a. Eerst geevt de Euangelist een algemeen bericJa, omtrent de zending van den gemelden joannes, vs. 1-3.
b. Daerop volgt eene meer byzondere befchrijving van zijne verrichtingen en lotgevallen ,vs, 4-20.
a. Zy-
(2) 1 Sara. 2: 16. Luc. li 80.



L U C A S. Ilt sss
fl, Zijne leer en daden vinden wy vs. 4-18.
jj. Zijne gevangenneming, vs. jo, 20, @. Daerop volgt de gefcliiedenis van 's Heilands Doop,
en de inwijding tot zijne Prophetifche bediening, vs. 21, 22. y. By deze gelegenheid geevt de Euangelist bericht
van 's H'.ilands ouderdom en af komst, vs. 23-38.
I. Jj^Nde in het vijftiende jaer der regeeringe des Keyfers Tiberii, den opvolger van Augustus , als Pontius Pilatus Stadhouder was over Judea, ende Herodes Antipas, de zoon van Herodes den Groten, een Viervorft over Galilea, ende Philippus fijn broeder een Viervorft over Iturea ende over het lant Trachonitis, ende Lyfanias een Viervorft over Abilene.
Na den dood van herodes den Groten, in wiens laetfte dagen de Heiland geboren was, werd zijn Koningrijk verj deeld in vier Vorftendommen. Zijn oudfte zoon archelaus ■ kreeg 'er twee gedeelten van ,en de twee andere vierdedelen kwamen op antipas en philippus. Ondertusfchen worden zulke Vorften, welker gebied te klein was om een Koningrijk te heten, meermalen Vürvorften genaemd; en het woord Viervorftendom, het Welk eigenlyk een vierde gedeelte van een Landfchap beteekent, wordt meermalen in het algetmeen voor een zeker gewest genomen.
herodes Antipas, die hier door lucas bedoeld wordt, kreeg het beftuur over Galilea, waerby Perea gevoegd was. ïhilippus zijn broeder had het bewind over het land Trachonitis en Iturea. josephus voegt 'er Batanea by, en het iandfchap Iturea noemt hy Auranatis Antiq. Jud. 1. XVII. ;c. 10. — Alle deze gewesten lagen over de Jordaen,
herodes de Grote, die onder den tijtel van Koning het gehele Joodfche land beheerschte, had by zijnen uiterften wil de andere helvt van zijn gebied gemaekt aen archelaus, onder den tijtel van Koning, josephus de bil. Jud. 1. I. c. 20. Keizer auguïtus bevestigde wel deze verdee. Ung; evenwel gav Hy archelaus den tijtel niet van K«tj
XIX. DEEL. R 3



2tSo LUCAS lil. ning, maer beloovde hem denzei ven te zullen geven, wanneer hy zich wel gedroeg. Maer in plaets van zich deze. gunst des Keizers waerdig te maken, gedroeg zich afchelaus zo fkcht, dat hy afgezet en naer Viehre gebannen wierd. Toen werd zijn gebied een wingewest der Romeinen, en by bet Stadbouderfcbsp van Syrien gevoegd. Dit is de reden , dat lucas hier gene melding maekt van .aivChelaus , maer van pontius pilatus , die nu Stadhouder was van Judsea , het welk voorheen het geb;ed van archëlaus geweest, maer nu een wingewest der Romeinen geworden was.
lysanias was Viervorst ever Abiltne. —- lysanias fchijnt een nazaet geweest te zijn der Koningen van Chaicis, die de party der Maccabeeuwen , tegen herodes , zeerbegunftigd hebben. Men houdt hem voor eenen zoon of kleinzoon van dien lysanias, die antonius op aenbitilng van cleopatba had van kant gemaekt. — AUUr.e was een landfehap in het holle Syrien, noordwaerds van Damascus gelegen. Voor het naest fchijnt lucas van dezen lysanias melding te maken , omdat Abilene te voren mede tot de heerfchappy van herodes den Groten behoord had.
2. Onder de (a) Hoogepriefters Anna ende Cajapha , gefchiedde het woort Godts tot Joannem den fone Zacharie, in de woeftijne.
Onder de Hogepriester Annas en Cajaphas. Ter dezer tijd waren de zaken der Joden zo vervallen, dat de Rrm;infche Stadhouders , over de Hogepriesterlyke waerdigheid, willekeurig befchikten. Die het meeste geld bood, of op eene andere wijs de gunst van den Stadhouder wist te gewinnen, werd Hogepriester, annas en zijn fchoonzoon cajaphas. waren de thans meest begunftigde pefonen, zodat zy gedurig afgingen en wederom aenkwamen.
Op dien bepaelden tijd, gefchiedde het woord gods in eene Openbaring tot joannes , die tot dus ver in de woestijne een afgezonderd leven geleid had. Hy wist wel dat hy gezonden was, om den weg voor den messias te bereiden. Thans
kreeg
(«) Hand. 4: $•



LUCAS. III. ao*i
kreeg hy in eene Openbaring bevel, om openiyk als Propheet te voorfchijn te komen, en den Joden te verkondigen, dat het Koningrijk van den messias eerlang eenen aenvang nemen zoude.
3. (b) Ende hy quam, terwijl de Heiland zijne varbsijvplaets nog te Nazareth hield, openiyk als Propheet te voorfchijn in alle het omliggende lant des Jordaens, predikende den Doop der bekeeringe tot vergevinge der fonden, voorzover hy de Joden ernftig vermaende om zich te bekeeren , en, tot een teeken dat zy zijne leer aennamen, te laten dopen, onder belovte, dat zy langs dezen weg de vergeving der zonden erlangen zouden.
4. Gelijck gefchreven is in het Boeck der woorden (c) Efaie des Propheten, feggende, De ftemme des roependen in de woeftijne , Bereydt den wegh des Heeren , maeckt fijne paden recht.
5. Alle dal fal gevult worden, ende alle bergh ende heuvel fal vernedert wórden: ende de kromme [wegen] fullen tot eenen rechten [wegh] worden, ende de oneffene tot effene wegen.
Over deze Voorzegging van jesaia hebben wy, by de gelijkluidende plaets van matthsus , reeds het een en ander aengemerkt, XVItl Deel p. 39, 40. — De Propheet had, in eene Godlyke Openbaring, de item van joannes den Doper gehoord. — Het was eene Jiem des roependen in de woestijne. joannes zou derhalven in de woestiine van Judasa openiyk prediken. De inhoud van zijne prediking zou deze wezen : bereidt den weg des Heeren, maekt zijne paden recht, of, gelijk 'er by jesaia ftaet, maekt recht in de wildernis eene bane nor onzen God. De fpreekwijs is ontleend van eenen Oosterfcben Vorst, voor welken , wanneer hy zich op reis begeevt, de weg vlak gemaekt en de kromten wechgen omen worden. Het geevt te kennen, dat joannes zou gezonden
f» Matth: s: »'* Mare. 1: 4, (e) Jef- 4°. 3- Matth. $t 3. Msrc. I! 3. Joh. ü *3-
XIX. DBK. R 3



402 LUCAS.- III.
worden, om de gemoederen der Joden, tegen de komst van den messias, voor te bereiden, en daeruit de vleefchelyke vooroordeelen wech te nemen.
lucas voegt 'er vs. 5. het vervolg der gemelde Godfpraek by : alle dal zal gevuld worden, en alle berg en heuvel zal vernt. derd worden, en de kromme wegen zullen tot eer,en rechten weg worden, en de oneffene tot effene wegen. —— Het ganfche voorftel is wederom zinbeeldig.en ontleend van het bereiden der wegen voor de Oosterfche Vcrfien. Het zegt met één woord , dat joahnes de Doper zich beyveren zou , om alles uit de gemoederen der Joden wech te nemen , het v/elk hen anders verhinderen zou, om den messias gelovig aen te nemen.
6. (d) Ende alle vleefch fal defaligheyt Godts fien. Er is die menen, dat de Euangelist bier het oog hebbe,
op Jef. Lil: 10: alle einden der aerde zullen zien het heil van onzen God. —- Dan het fchijnt ons allerduidelykst, dat hier de Godfpraek van Jefaia Kap. XL: 5. vervolgd, en, volgens de vertaling der LXX, opgegeven worde, jesaia fpreekt eigenlyk van de heerlykheid des heeeen , en het gene de mond des keereh gefproken had. JYlaer de heerlykheid des heere» ligt opgefloten in de zaligheid, welke God, volgens zijne belovten, door den messias zou daerftellen. — Alle vleesch, niet alleen de Joden , maer ook de Heidenen , zouden eerlang deze heerlykheid zien , wanneer het Koningrijk van den messias werd opgericht.
7. De prediking van dezen Joanres wekte de aendacht van het volk, zodat 'er talrijke fcharen tot hem kwamen, zo uit de hoofdftad Jerufalem, als uit andere plaetfen van het Joodfche land, verg. Matth. III: 5. Hy feyde dan tot de zamengevloeide fcharen , die van alle kanten oytquamen om van hem gedoopt te worden, ter vorzegeling, dat hunne zonden zouden afgewasfehen worden , wanneer zy zich in waerheid bekeerden , byzonder tot de Fbarizeeuwen en Sadduceeuwen , die tot zijnen doop kwamen, niet uit het rechte beginfel, maer enkel uit nieuws-
gie-
Cdl Pf. 98: 2. Jef. 5:: io. 1



LUCAS. III. 2(53 gierigheid , verg. Mach. III: 7: (e) Gy adderen gebroedfels, die, van wegen uwe geveinsdheid en verkeerde beginfelcn, wel by een fhngen^aed Vergeleken, en kinders van den duivel genaemd moogt worden, wie heeft u aen ge wefen te vlieden van den tot komenden toorn? Wie heeft u geleerd, dat de doop op zich zei ven, zonder boete en bekeering , genoeg wezen zou, om de eeuwige rampzaligheid te ontwijken?
8. Brengt dan vruchten voort der bekeeringe weerdigh, verricht goede daden, en betoont daerdoor dat gy waarachtig bekeerd zijt; dan zal de doop u wezenlyknuttig zijn , en gy zult langs dien weg het eeuwig verderv ontvlieden. Rust niet langer op valfche gronden, welke u van mijnen raed af keerig ma'sen : ende en begint niet te feggen by ufelven, (ƒ) Wy hebben Abraham tot eenen vader, wy zijn nazaten van dien Abraham, die een byzondere gunstgenoot van God geweest is, en derhalven is het 'er zeer ver van daen , dat wy addtrengebroedfels wezen zouden; de heer heeft beloovd dat Hy de God van Abrahams zaed wezen zal in eeuwigheid, en derhalven hebben wy voor den toekomltigen toorn niet te vrezen. Want ick fegge en verzeker u plechtig, dat Godt felfs uyt defe fteenen, (toen wees hy met zijnen vinger op eenige Heidenen, het zy uit de tolienasrs, het zy uit de krijgsknechten, die onder de fchaer vermengd waren) Abraham kinderen kan verwecken. God zou uit de Heidenen, door zijne hartveranderende genade, Abraham geestelyke kinderen, die in de voetftappen van zijn geloov wandelden, kunnen voortbrengen. Gy bedriegt u derhalven gewei, dig, wanneer gy u verbeeldt, dat Gods gunst aen u verbonden zy , omdat gy vleefchelyke nakomelingen van Abraham zijt.
9. (g) Ende de bijle ligt oock aireede aen den wortel der boomen. Het Jooifche Gemeenebest zal eerlang, in den weg van Gods rechtvaerdige Voorzienigheid,
(e) Matth. 3: 7. ende 23: 33. CD Matth. 31 9. Joh. 8: 35. Hand. 13: a<5. Qg) M?.rth. 3: 10. ende 7: 19.
XIX. DEEL. R 4



tóa\ LUCAS. III.
door de Romeinen worden uitgeroeid. De Joden, en vooral hunne Opperhoofden, mogen eigenaertig vergeleken worden by onvruchtbare bomen, welke niets anders voortbrengen dan bladeren van uitwendige vertoning, en gene vruchten der gerechtigheid. De bijl is reeds aen den wortel der bomen gelegd, voorzover het oordeel der verwoesting kort op handen is, en zekerlyk zal uitgeoefFend worden. Dit oordeel zal zeer geducht wezen,- alle boom dan, die geen goede vrucht van waerachtige bekeering, maer flechts bladeren van uiterlyke belijdenis ,j of Hinkende vruchten van geveintde vertoningen voort en brengt, wort uytgehouwen, zodat 'er noch wortel noch tak overblijve, ende in het vyer geworpen. Even zo zal het ook gaen met de Joodfche Natie, zy zal geheel uitgeroeid, en door het vuur van Gods toorn verteerd worden. Verg. XVIII Deel p. 44.48.
IO. Ende de fcharen, zeer getroffen door deze bsdreiging, vraegden hem, (h) feggende, Wat fullen wy dan doen , omdat oordeel van onzen gehelen ondergang voor te komen ?
ir. Endehy antwoordende feyde tot haer, vergenoegt u niet langer met het onderhouden der uiterlyke plechtigheden van den Godsdienst, maer beoeffent de verhevene plichten van lievde omtrent uwe evenmenfchen. (O Die twee rocken heeft deyle hem mede, die ann is, en geen rok en heeft: ende die overvloed van fpijfe heeft, doe defgelijcks, omtrent zulken die gebrek aen voedfel hebben.
12. Ende daer quamen oock onder andere tollenaers tot Joannes. Deze lieden, die by de Joden zeer g haet.en van een zeer flecht gedrag waren, ver voegden zich toe hem om gedoopt te worden , ende feyden tot hem, Meefter, wat fullen wy doen ? Wy zijn by uitnemendheid godloos, hoe moeten wy ons gedragen, om den toekomenden toorn te ontvlieden ?
13. Ende hy feyde tot haer, En eyfcht niet
meer
C/0 H»nd. a: 37. (0 Jsc. a: 13, 13. 1 joh. 3: ,7.



LUCAS. III. 265
meer fchattirg, dan 't gene u gefett en bevolen is. Biijvt by uwe bediening, maer onthoudt u van fchraepzucht en ontechtvaerdige knevelingen.
14. Ende hem vraegden oock de krijgslieden, die toen door dat gewest henen trokken , by gelegenheid van eenen oorlog, welken Herodes Antipas voerde tegen Aretas, Koning in Arabien , feggende, Ende wy, wat fullen wy doen? Ende hy feyde tot haer, En doet niemant overlaft, wacht u van alle geweld en onderdrukking ; misbruikt uwen gewapenden arm niet, noch en ■ontvreemdt niemant het fijne met bedrogh, ende het u vergeroegen met uwe befoldingen.
15. De menig'e dit alles aenhorende, kwam op het vermoecen, of Joannes wel de verwachte messias wezen mogt. Ende als nu het volck verwachtede , dat hy zich voor den messias verklaren zoude , ende alle in hare herten overleyden van Joanne, of hy niet mogelick de Chriftus en ware, zelvs zo, dat zommigen hem ftellig vraegden: zijt gy de beloovde messias?
16. So antwoordde Joannes aen allen openiyk en ronduit, dat 'er tusfchen hem, en den mesiias, een oneindig onderfcheid ware, feggende, (*) Ick doope u wel met water, mijne bediening ftrekt alleenlyk daertoe, om den uiterlyken doop, die tot bekeerirg verplicht, met water te bedienen. Deze doop verzegelt wel de vergeving van zonden aen allen, die zich langs den weg van het geloov bekeeren, maer hst geven van de verzegelende kracht is geheel buiten mijne mscht. Derhalven ben ik de messus niet, maer hy komt en zal eerlang openiyk verfcbij. riten, die ftercker en meerder is dan ick. De messias is een perfoon van onSindige waerdigheid, wien ick niet wcerdigh en ben de atlerlaegfte dienftan te betvijzen, als daer is, by voorbeeld, den riem van fijne fchoenen te ontbinden: (i) Defe fal u doopen met den Heyligeri Geeft ende deszelvs gaven, in groten over-
(i).Matth. 3: ii, Mare 1: 8. Joh. 1: 2(5. Hand. 1; «r, ende „. 16. ende 19; 4. (O Jef. 44: g. Joëi 2: »8. Hand. s: «?enUe ,,.™
XIX. DEEL. K S



266 LUCAS. lir.
vloed mededeelen. Ook zal Hy de hardnekkigen , die Hem fmadelyk verwerpen, met het vyer van Gods geduchte oordeelen dopzn, en daermede als het ware geheel overgieten.
Verg. XVIII Deel p. 49- Si-
17. (tn) Wiens wan in fijne hant is, ende hy fal fijnen dorfchvioer doorfuyveren: ende de tarwe fal hy in fijne fchuere t'famen brengen, maer het kaf fal hy met onuytblulfchelick vyer verbranden.
Deze uitdrukkingen, welke geheel zinbeeldig zijn, hebben wy by de gelijkluidende plaets van matth^us Kap. III: 12, nader opgehelderd, verg. XVIII Deel p. 51-53. — De zinprent vertoont ons eenen vervuilden dorschvioer. By zulken dorschvioer mogt het Joodfche volk eigenaertig vergeleken worden. Men vond 'er kaf van fnode zondaers, zijnde byzonder de Pharizeeuwen en Sadduceeuwen, door het welk de tarwe der godvruchtigen onderdrukt en zelvs verontreinigd werd. Maer de messias zou den vervuilden dorschvioer der Joodfche Natie doorzuiveren, met de wan of werpfchoppe der meestgeduchte oordeelen, vooral by de verwoesting van Stad en Tempel. Hy had deze wan reeds in zijne hand, voorzover Hy gereed ftond, die oordeelen uitteoefFenen, en reeds de toebereidfelsn maekte. De tarwe dar godvruchtigen zou Hy in zijne fchuure te zamen brengen, en by de algemene opftanding in den zaligen hemel verzamelen. Maer het kaf der godlofen zou Hy, by Jerufalems verwoesting, en vooral in de nimmereindigende rampzaligheid, met onuitbluschbaer vuur verbranden.
18. Hy dan oock nogh vele andere dingen vermanende , naer gelang van de onderfcheidene perfonen, die tot hem kwamen , verkondigde den volcke het Euangelium , dat messias zich eerlang openbaren zou, o« de zaligheid van zondaren aen te brengen.
19. («) Maer naderhand , wanneer jesus reeds eenigen tijd gepredikt had, werd Joannes in de gevangenis geworpen :
f» Matth. 3: 12. 00 Matth, 14: 3, Mare. 6: 18.



LUCAS. III. 207
pen: want als Herodes Antipas, de Viervorft van Galilea, van hem in het aengezicht beftraft wiert, om Herodias Philippi fijns broeders wijfs wille , vermits hy in een bloedfchandig huwelyk verkeerde mei Herocias, de Gemalin van zijnen oog levenden broeder Philip, pus, ende over alle boofe [jtuckeri], die de gemelde fierodes dede,
20. So heeft hy oock dit nogh boven alles daer toegedaen, dat hy Joannem, om Herodias, die hem daartoe had aengehitst, te behagen, in de gevanckenilfe gefloten heeft.
21. (0) Ende het gefchiedde, doe alle het volck het welk daettoe begeerig was, gedoopt wiert, dat jesus uit het ftedeken Nazaretb, alwaer Hy tot nog toe zijn verblijv gehouden had, zich naer.de Jordaen begav, om van Joannes gedoopt te worden. Vermits Hy vlekkeloos heilig was, had Hy zekerlyk dezen doop niat noiig, om Hem de vergeving der zonden te verzegelen. Maar Hy wilde zich evenwel aen deze plechtigheid onderwerpen, niet alleen om den doop van Joannes meerder gezach by te zc-tcsn, maer voornamelyk om zich daerdoor te laten verzegelen dat Hy, als Borg van zondaren, in de wateren van een allerbitterst lijden zou ingedompeld worden, en daerna uit zijne dieps vernedering luisterrijk verhoogd worden. Joannes, die jssus door eene Openbaring kende, verg. Joh h 33, mtests tn dun beginne zwarigheid, om eenen perfoon van zulk eene oneindige wierdighaid te dopen Dan de Heiland bracht Joannes onder het oog, dat Hy tot zijn opsnbaer arrpt plechtig mosst ingewijd, en daertoe van hem gedoopt worden; ende daerop doopte Joannes den gezegenden Verlosfer van zondaren, zo cm Hem zijn lijden en daerop volgende heerlykheid te büteekenen, als om Hem tot zijne openbare bediening plechtig in te wijden. Verg. Matth. III: 12-16. Als nu Jefus [oock] gedoopt was, ende badt, dat Hy, naer zijne menictielyfce natuur, met de gaven van den Heiligen Geest, tot zijne gewichtige ampten, mogt
Co) Matth. 3: 13. Mare. 11 9. Joh. 1; 32. XIX. DEEL.



a68 LUCAS. III.
bekwaem gemaekt worden, gefchiedde het, dat de hemel ten aenfctouwen van eene zeer grote menigte Joden geopent wiert. Er werd door het Godlyk Alvermogen, op het alleronverwachtfte eene kloov gemaekt, in de benedenhémelen , het welk aenleiding gav, dat men daerdoor henen naer den derden hemel zien konde. Dit diende niet alleea tot daeiftelling van de volgende verfchijnfelen, maer ook om den Heiland aftebeelden , dat Hem, wanneer Hy met den doop van een allerbitterst lijden gedoopt was, de hemelen zouden geopend worden, om Hem als den verheerrykten Koning te ontvangen, als mede om den aenfchouwexen te vertonen, hoe de hemel, door 's Heilands verzoenend lijden , voor de gelovigen zou geopend worden.
«2. Ende, zodra de hemelen geopend waren, zag men dar* d'e Heylige Geeft op hem nederdaelde in lichamelicke gedaente gelijck een duyve. Men zag een lichamelyk verfcbijnfel, van eenen zeer fchitterenden glans, het welk de gedaente van eene duiv vertoonde, met eene zeer grote fnelheid, naer de wijs der duiven , uit den hrmel nederdalen; deze duiv breidde zich met hare vleugelen uit boven het hoofd van den Heiland, ende bleev eenigen tijd op Hem, om aftebeelden, dat de Heilige Geest nimmermeer van Hem wijken zoude. Ook hoorden alle de omflanders dat 'er een zeer duidelyke ftemme van God den Vader gefchiedde uyt den hemel , feggende met zeer verftaenbare woorden tot den Heiland, (p) Gy zijt mijn geliefde en eeniggeboren Sone, op welken Ik, uit kracht der eeuwige Generatie, eene natuurlyke betrekking heb , in u hebbe ick mijn welbehagen, in u als Middelaer berust ik met een volkomen genoegen. Deze Godlyke ftetn diende, en om den Heiland te verheerlyken, en om het volk tè bewegen, dat zy Hem eerbiedig en gelovig mogten aennemen, als den Zoon van God, en den beloovden messias.
Verg. XVIII Deel p. 53- 59-
23. Ende
(p-) Jef. 4a: 1. Matth. 17: 5. M*rc. 9: 7. Luc. 9: 35. Coloft. 1:13. t Petr. is 17'



L ü C A S. III. 269
23. Ende hy Jefus begon ontrent of ruimdertigh jaren [pudt~] te wefen, wanneer Hy gedoopt werd, en zijn Prophetisch ambt aenvaerdde , zijnde dit de gewone ouderdom der Priesteren en openbare Leeraren, wanneer zy in het openbaer verfehenen. Tot dus ver had jesus als een onbfambt perfoon te Nazareth gewoond, zijnde (alfoo men verkeerdelyk meynde) (q) de fone Jofephs, maer in de daed was Hy de zoon des [foons] of de kleinzoon van Heli, den Vader van zijne moeder Maria.
24. Des [foons] Matthat, des [foons] Levi, des [foons] Melchi, des [foons] Janna, des [foons] Jofephs,
25. Des [foons] Mattathia, des [foons] Amos, des [foons] Naum , des [foons] Eüi , des [foor.s] Naggai,
2ó. Des [foons] Maath, des [_fooni] Mattathia , des [foons] Semeï, des [foons] Jofephs, des [/ook/] Juda,
27. Des [foons] Joanna, des [foons] Rhefa, des [foons] Zorobabel, des [foons] Salathiè'1, des [foons] JNeri,
28 Des [foons] Melchi, des [foons] Addi , des [foons"] Cofam, des [foons] Elmodam, des [ foons] Er ,
29 Des [foons] Jofe, des [foons] Eliëzer, des [foons] Jorim, des [foons] Matthat, des [foons] Levi,
30. Des [foons] Simeon , des [foons] Juda . des [foons] Jofephs, des [foons] Jonan, des [foons] Eljakim ,
31. Des [foons] Melea , des [foons] Maïnan , des [foons] Mattatha , des [foons] Nathan , des [foons] Davids,
32. Des [foons] Jeffe , des [foons] Obed, des [foons] Boöi, des [foons] Saltnon, des [foons] Maaüon,
Cf) Matth. 13: 55. Jgh. 6: 42. XIX. CEEL.



270 LUCAS. HL
33. Des [foons'] Aminadab, des [foons] Aram, des [foons] Efrom, des [foons] Phares, des [foons] Juda,
34. Des [ foons] Jacobs, des [foons] Ifaacs, des [foons] Abrahams, des [foons] (r) Thara , des [foons] A'achor,
35. Des [foons] Saruch , des [foons] Ragau, des [foons] Piuiek, des [foons] HeDer, des [foons] Sala,
36. Des [foons] Kaïnan, des [foons] Arphaxad, des [foons] Üem, des [foons] Nuë, des [foons] Lameen,
37. Des [foons] Mathufala, d:s [foons] Enocb , des [foons] Jared, des [foons] Malaké'i, des [foons] Kaïnan,
38. Des [foons] Enos, des [foons] Seth , des [foons] (j) Adams, des [foons] Godts.
Omtrtnt deze geflachtlijst van onze Zaligmaker , hebben wy het volgende op te merken.
I. Er is een zeer aenmerkelyk onderfcheid, tusfchen deze geflachtlijst, en die, welke wy vinden Matth: I: 1-17.
matth.ffius geevt de geflachtlijst josephs op, den man van 'sHeilands Moeder, tot welken onze Verlosfer, als zijnde wonderdadig ontvangen, gene natuurlyke betrekking altoos had. — Het is hoogst waerfchijnlyk, dat matteleus dezelve als een ftuk, het welk by de Joden in dien tijd genoeg bekend, en van een algemeen geïach was, overgenomen en woordelyk geplaetst hebbe.— Er bleek uit, dat joseph uit david en abraham afkomftig ware. Nu was het in dien tijd genoegzaem bekend, dat joseph en maria bloedver wanten waren. Verg. XVIII Deel, p. 9, 10. Derhalven moest ook mabia en jesus haer wonderzoon, zo wel als joseph , uit david en abraham oorfprongolyk wezen.
II. On.
(r) Gencf. 11: ic, &c. O) Gen. 5: $.



LUCAS. Hf. a?I
• II. Onze lucas geevt de voorouderen van maria op, uit welke de Zaligmaker naer het vleesch was voortgekomen. Hy zegt uitdrukkelyk, dat jesus , hoewel de Joden •' by zijne openbare verfchijning meenden , dat Hy een zoon van joseph was, evenwel een kleinzoon was van heli vs. 23. — Deze heli was de Vader van maria. Zy zelve wordt niet geroemd, omdat de vrouwen op de geilachtlijsten niet gerekend werden.
III. matthjeus brengt de geflachtlijst van josfph niet verder, dan tot david en abraham, omdat hy fchreev voor Joden, die den messias, volgens de Voorzeggingen der Propheten , uit abhaham door david verwachtten. Maer lucas klimt op tot adam, den algemenen Stam. vader van het menschdom , omdat hy fchreev voor de Heidenen.
IV. MATTHiEus geevt het geflacht van david op, zo als het door salomo en de volgende Koningen van Juda , tot op' joseph is voortgeplant; maer lucas noemt de voorouders van maria op, zo als zy uit david, door den onbeambten nathan tot op heli, den Vader van maria, zijn voortgefproten. — Hier uit vloeit van zelvs voort, dat men in de beide geilachtlijsten, van david af en opwaerds andere namen moet aantreffen.
V. lucas dan geevt het geflacht van david op, zo als het door nathan tot op heli, den Vader van maria is voortgeplant Deze geflachtlijst vinden wy nergens in de boeken der Kronijken. Dit (luk hebben wy derhalven alleen aen lucas te danken. — matthjeus telt den tak van david, door Salomo, tot aen de Babylonifche gevangenis op XIV geflachten ; maer de geflachtlijst van david door nathan , by lucas opgegeven, heeft XX geflachten , tot de Babylonifche gevangenis. Dan men herinnere zich, dat matih/eus drie geflachten hebbe overgeflagen. Voor het overige is het zeer na?uur!yk, dat het eene geflacht fpoediger voortteele, dan het ander.'
VI. Van de' Babylonifche gevangenis tot op joseph , den man van maria, heeft matxhjeus wederom XIV gêflachXiX. DE.iL.



27* LUCAS. 111.
ten, maer by lucas vinden wy, geduurende dat zelvde tijdverloop, XXII geflachten. — Maer mattreus heeft, eok weder in dit tijdvak, eenige geflachten overgeflagen. Daerenboven is 'er niet gewoner, dan dat het ééne geflacht, geduurende den tijd van zes eeuwen, merkelyk fpoediger voortteele, dan het ander.
VII. kainan, van welken lucas fpreekt, is by mose Gen. X: 24. XI: 12. geheel onbekend. Matr in de Griekfche overzetting der LXX, vindt men dezen kainan, Gen. X: 24, tusfchen aephaxad en sela. —- Hst kan zijn, dat mose zommige geflachten hebbe overgeflagen, of misfchien is de naem van kainan, op de eene of andere wijs, in de Griekfche vertaling der LXX ing^flopen , en lucas zal deze geflachtlijst woordelyk hebben overgenomen , zo als zy by de Joden , die Grieksch fpraken, gelezen werd.
VIII. In het flot van lucas geflachtregister , leest men adam de zoon van God. —- adam wordt de zoon -tan God genaemd, omdat hy onmiddelyk van God gefchapen is. — Zommigen brengen de uitdrukking zoon van Goi tot jesus , en dan zou lucas dit willen zeggen: „ jesus was naer „ het vleesch, de zoon van heli enz., en naar zijne ver,, hevene natuur, was Hy tevens de toon van Gei.'' Dan deze opvatting fchijnt ons zeer gedrongen, en het leerftuk van jesus Godlyk zoonfchap heeft zulke zwakke en vergezochte bewijzen niet nodig.
HEI



LUCAS, IV. 273
HET IV. KAPITTEL.
a. Op de plechtige inwijding van den Heiland tot de Prophetifch bediening, volgde zijne verzoeking door den Duivel, Kap.
IV: i -13. Wy ontmoeten'er in U. De aenleidirg tot deze verzoeking, vs. 1, 2» j3. De verzoeking zelve, vs. 3-12. y. Den uit/lag daervan, vs. 13.
ï. ££Nde (et) Jefus vol des Heyligen Geefts keerde wederom van den Jordaen , alwaer Hy door Joannes gedoopt, en tot zijne Prophetifche beditning plechtig was ingewijd, ende Hy wiert door eenen meet dan gemenen aendrang van den Geelt, die op Hem rustte, geleydet in de woeftijne van Jericho. Deze woestijne, biggende tusfchen Jericho en Jerufalem , was eene zeer eenzame en allerakeligfte wildernis, alwaer de wilde dieren een ongeftoord verblijv hadden, vergel. Mare. I: 13. Herwaerds werd de Heiland , door eenen buitengewonen invloed van den Heiligen Geest, als heen gedreven, opdat Hy zich ïft het ftille eenzame, door gebeden en heilige overdenkingen, zou voorbereiden tot het gewichtig werk , waertoe Hy door den Doop onlangs was ingewijd , byzonder om, tot zeer gewichtige einden, door den Duivel verzocht te worden»
Vergel. XVIII Deel. p. 59-62.
2. Ende wert veertigh dagen verfocht van den duyvel: (b) ende en at gantfeh niet in die dagen* vermits Hy , door Gods wonderdoend Alvermogen , op zoortgelyk eene wijs , als weleer Mofe en Elia , gefterkt werd, dat Hy geduurende al dien tijd geen voedfel nodig had; ende als defelve veertig dagen ge-eyndigt warenj fo hongerde hem ten laetflen. Vermits de wcMerds»
O) Matth. 4: 1. Mare. »t 12, (?) Exod. 34< s8t,vi Kon» *gt $» XIX, DEES» S



274 LUCAS. IV.
dige verfterting toen ophield, gevoelde Hy wederom de behoevten der mei fc' elyke natuur.
De verzoeking van den Duivel nam eigenlyk eerst eenen aenvang, toen jesus, na veertig dagen gevast te hebben, begon te hongeren. Ondertusfchen zegt lucas , dat Hy veittig dagen verzocht wierd van den Duivel. Wy mogen 'er uit befluiten, dat de Verlosfer, geduurende dien ganfchen tijd , door den Satan zy aengevochten, maer dat de verzoeking , toen Hem begon te hongeren, allerhevigst wierd.
3. Ende de du\vel, bemerkende dat jesus hongerde, feyde tot hem, Indien gy Godts Sone zijt, gelijk eene hemelfche item by uwen Doop verklaerd heeft, dan behoevt gy riet verlegen te zijn, en kunt u ze!ven oogenblikkelyk fpijs verfchafFen; fegt met een woord van bevel tot defen fteen, die daer voor ons ligt, dat hy broot worde, en eet tot verzadiging.
4. Ende Jefus wees deze fchoonfchijnende, maer boosaertige verzoeking aenftonds van de hand. Trouwens, wanneer Hy het vootftel van den Daivel had opgevolgd , zou Hy iets gedaen hebben , het welk zeer onbetamelyk was, vergel. XVIII Deel. p. 63 , 64. De Heiland antwoordde hem daerom, om hem het ongepaste van zijne raedgeving aen te tonen, feggende, (c) Daer is door Mofe Deut. Viii: 3, gefchreven, dat de menfche by broot alleen niet en fal leven, maer by alle woort Godts. God heeft niet alleen de gewone fpijs gefchikt, om het leven der menfchen te onderhouden, maer Hy kan zich daertoe ook bedienen van andsre middelen, welke Hy door zijn wcord en almachtig bevel daer ftelt. Dit is gebleken by het regenen van het Manna. Gevolgelyk betaemt het my, als mensch, het voorzien in mijne tegenwoordige behoevte aen de voorzorg van God over te laten.
5. Ende als hem de duyvel geleydt hadde op eenen hoogen bergh, in de gemelde wildernis van Jericho, van waer men een verrukkelyk uitzicht had, naer het land der Ammoniten, Gilead, enBafan, toonde hy hem
alle
^r) Deut. S: 3. Matth. 43 4.



LUCAS* IV. zfs alle de Koninckrijcken der werelt, in eenen oo genblick tijtS , en wees derzelver ligging aen met eene vingerwijs ; hy voegde 'er eene uitvoerige befchrijving by van de macht, luister, en rijkdommen dezer Koningrijken.
6 Ende de duy vel feyde tot hem, Ick fal u alle defe macht ende de heerlickheyt der fel ver [AV ninckrijcketï] geven: want fy is my overgegeven, ende ick geeffe wien ick oock wil. ik ben een Aertsengel van den allereerften rang, en God heefc my de heerfchappy over alle aerdfche Koningrijken toevertrouwd, zodat ik daerover befchikken kan naer mijn welbehagen.
7. Indien gy dan my fult aenbidden, en die hul Ja doen, welke men in het Oosten gewoon is, aen Koningeri te geven, door u voor my, met het aengezicht ter aerde, neder te buigen, vergel. Matth. IV: 9. fo fal het all' uwe zijn. Gy zult aenftonds in het bezit güfteld Wordanf van die Kaninglyke macht, welke den messias beloovd is.
8. Ende Jefus antwoordende feyde tot hem , Gaet wech van my, fatan, ik verfoei dit voorftel, en heb 'er een afgrijzen van : 'want daer is gefchreven, Deut. VI: 13. vergel. Deut. X: 20. (J) Gy fait der! Heere uwen Godt aenbidden, endé hem alleene dienen. De Allerhoogfte is alleen het voorwerp van Godsdienstige hulde en aenbidding. Zoa ik u dan die éer geven , welke den Allerhoogfton alleen loskomt ? God heeft alleen macht, om over de Koningrijken dtr aards naer ?ijn welgevallen te befchikken. Indien ik 0 derhalven hulde bewees, als iemand die my de heerfchappy kan geven over alle de Koningrijken der aerde, zou is inbreuk doèh op d« onbetwistbare rechten der oneindige Godheid.
9. Ende hy leydde hem zelvs nae Jerufalem, ende ftelde hem op de tinne of hoog «Ie top des Tempels, zijnde do zo?enaemde Koninglyke gasndery, aen de Zuidzijde, van eene verbafende hoogte, welke Herodes had Iaferï bouwen; ende toen jesus zich op deze ontzettends hoogte bevond, feyde de verzoeker tot hem, Indien gy d#
Qd) Deuter. 6: 13. ende 10: 20. 1 Ssm fs j< XIX. D£SLé S %



276 LUCAS. IV.
Sone Godts zijt, werpt ufelven van hier nederwaerts in het voorhov, en het zal een onlochenbaer bewijs wezen, dat gy waerlyk Gods Zoon zijt.
10. Want daer is Pf. XCI: n, 12. van den messias; Gods zoon gefchreven, (e) dat hy fijne Engelen van u beveelen fal, dat fy u bewaren fullen;
11. Ende dat fy u op de handen nemen fullen, op dat gy uwen voet niet t' eeniger tijt aen eenen fteen en ftootet.
12. Ende Jefus, die zich dusdoende in een alleroo-" genfchijnlykst gevaer van zijn leven zou begeven hebben; zonder eenige de allerminfie noodzaek , antwoordende feyde tot hem, gy misbruikt de aengehaelde plaets der Heilige Schrivt op eene allerfchandelykfte wijs. Daer is immers ook, op eene andere plaets Deut. VI: irj. gefegt, (ƒ) Gy en fult den Heere uwen Godt niet verfoecken, zou ik dan eene vermetele proev nemen, of God my in eenig gevaer, waeraen ik my zeiven moetwillig blootftel, op eene wonderdadige wijs zal te hulp komen ?
13. Ende als de duy vel alle de gemelde verfoeckinge voleyndigt hadde, weeck hy van hem voor eenen tijt , ziende voor ditmael van verdere verzoekingen af.
By de gelijkluidende plaets van mattheus Kap. IV, hebben wy reeds onze aenmerkingen, over deze verzoekingen uitvoerig medegedeeld, XVIII Deel. p. 73-80.
Alleenlyk hebben wy nog aen te merken, dat lucas van MATTHiEus verfchille, in de rangfchikking der verzoekingen. Die verzoeking, welke by mattileüs de tweede is, komt by lucas voor als de derde. — mattjueus heeft veel zijn verhael gefchikt naer de orde van den tijd. Dit blijkt uit de tijdsbepalingen , van welke hy zich bediend heeft, toen vs. 5, en wederom vs. 8; daer lucas alleenlyk het zamenvoegend ende gebruikt, vs. 5 , 9. Daerenboven is het niet waerfchijnlyk, dat de Duivel den Heiland, radat Hy met verontwaerdiging gezegd had, gae wech van my Satan, op nieuws
hebbe
(O Walm cis 11, is. C.0 Deut. 6: iö.



LUCAS. IV. 277
hebbe aengevallen. —r- lucas fchijnt niet' zo zeer de orde van den tijd te hebben willen volgen, als wel de grote vermetelheid van den Satan aen te wijzen , naerdien hy den Verlosfer aenviel, niet alleen in de woestijne, maer ook op eenen hogen berg, ja zelvs in de heilige Stad, de zetel van den Godsdienst. — Mogelyk heeft lucas nog andere redenen gehad voor deze rangfchikking, welke ons onbekend zijn.
Zodrae de Satan vertrokken was, fchoten de Engelen toe, om den Heiland te dienen, Matth. IV: n.
B. Kap. IV: 14— XXI. geevt lucas een uitvoerig bericht van het gene de Heiland, in den loop van zijne Prophetifche bediening, geleerd en gedaen heeft, m. Vooreerst in Galilea, Kap. IV: 14—- VII: 10.
a. In het gemeen , Kap. IV: 14, 15.
b. Meer byzonder , Kap. IV; 16— VII: 10.' fl. Te Nazareth, Kap. IV: 16-30.
1. Hy predikte aldaer, vs. 16-23.
2. Dan zijne landslieden waren aen Hem geërgerd,
omdat zy zijne afkomst wisten, vs. 24.
3. Daeruit nam Hy aenleiding, om kunne vooroor'
deelen te wederleggen, vs. 25-27.
4. En even daerdoor geraekte Hy in groot gevaer van
zijn leven, vs. 28-30.
14. (g) Ende nadat Jefus eenigen tijd in Juda;a had doorgebracht, nu en dan predikende, vergel. Joh. II, III, keerde hy wederom door de kracht en op de leiding des Geefts , die op Hem rustte, en Hem in alles beftuurde, nae Galileen: ende het geruchte van hem gingh uyt door het geheele omliggende lant, toen Hy gehoord had, dat Joannes de Doper in de gevangenis gezet was, Matth. IV: 12, niet omdat Hy vreesde voor de woede van dien Vorst, maer voornamelyk omdat de Discipelen, welke Hy nog voornemens was te roepen, in Galiltsa woonachtig waren.
(/?) Matth. 4: 12. Mate. 1: 14. Joh. 4: 43» Hand. ici 37, XIX. DEEL. S 3



a?S LUCAS. IV.
15. Ende hy leerde, onder de inwoneren van Galilea , in hare Synagogen , en Godsdienstige vergaderplaetfen, met eene meer dan menfchelyke kracht van wijsheid, ende Hy wiert van allen, die Hem met eerbied hoorden, als een groot Propheet geprefen en bewonderd,
16. (h) Ende hy quam onder anderen tot Nazai-^h, daer hy opgevoedt was, ende gingh, nae fijne gewoonte, gelijk Hy niet alleen te Nazareth, h| zijne vorige inwoning, maer ook in andere fteden en plaetfen van Galilea, beftendig gedaen had, op den dagh des Sabbaths in de Synagoge, om in die vergaderplaats, «Jen gemeenfchappelyken Godsdienst by te wonen, (i) ende, vernVltB Hy reeds alomma den roem van eenen uitmuntenden Leeraer wechdroeg, werd Hy, door dan Overften der Synagogen verzocht, om niet alleen een gedeelte uit de Wet of de Propheten voor te lefen, maer ook om, over eenig Godsdienstig onderwerp, een woord ter algemene (lichting te fpreken, vergel. Hand. XIII: IS- Om zijnen diepen ce:bied voor Gods woord aen te tonen, als mede om des te beter gehoord te worden, ftont Hy op om te lefen, en een woord tot ftichting te fpreken.
17. Ende hem wiert, door den dienaer der Synagoge, gegeven het Boeck des Propheten Efaie , om dat daaruit op dien tijd een gedeelte moest voorgelezen worden, ende als hy het Boeck open gedaen of de pergamenten jol losgeroii hadde, vondt hy de plaetfe daer gefchreven was,
18. (k) De Geeft des Heeren [is"] op my,daerom heeft hy my gefalft: hy heeft my gefonden (/) om den armen het Euangelium te verkondigen, om te genefen die gebroken zijn van herten,
19. (tn) Om den gevangenen te prediken loflai tïnge, ende den blinden het geGchte, om de ver-, ilagene henen te fenden in vryheyt: om te predi-. ~ken het aengenaem jaer des Heeren,
Deze,
(ft} Matth. 13: U. Mare. 6: ». Joh. 41 4"- CO Nehem. 8: 5,6, (4j jt@ ttff-i. ClJ Meun. in 5." (m) jet; 4*1 7. enUc 6u 1,



L U C A S. IV. 279
Deze Godfpraek vinden wy mït eenige meer woordelyke, dan zakelyke verandering, Jef. LXI: 1,2. — Deze God. fprask behelst eene troostrijke verklaring van den mecsias , omtrent één der voornaemfte oogmerken van zijne zalving en zending, om namelyk als Propheet, niet alleen byzondere perfonen, maar ook aen de ganfche Kerk bet dierbaerfte heil aen te kondigen. Verg. XIII Deel, p. 549-553-
20. Ende als hy, na het voorlezen van de gemelde woorden, het Boeck toegedaen, ende den dienaer der Synagoge wedergegeven hadde, om het zelve op zijne plaets te rug te brengen, fat hy neder, naer de gewoonte der Joodfche Leeraren, die in de Synagoge ftonden , zo lang zy Gods woord voorlazen, maer wanneer zy het volk onderwezen , en den zin der fchrivten openden, zaten zy neder; ende de oogan van allen in de Synagoge waren met eene fterke ingefpannenheid op hem geflagen. De nieuwsgierigheid, om te horen wat jesus, die onder hen opgevoed , en nimmer in de (cholen der Schrivtgelearden onderwezen was, zou voortbrengen, deed aller oogen op Hem gevestigd zijn. D»erenboven zal de eerbiedige houding van den Heiland, onder het voorlezen van Gods woord, de aendacht der toehorers des te mear op Hem bepaeld hebben.
21. Ende hy begon tot haer te feggen, Heden is' defe Schrift in uwe ooren vervult. Gy hoort thans den perfoon, welke in de voorgelezen Godfpraek bedoeld wordt, tot u fpreken Ik ben de messias en niemand anders, van welken de Propheet voorfpeld heeft, dat Hy zou gezonden worden, om het meest wezenlyk heil aen te kondigen. Van deze mijne Piophetifche bediening heb ik reeds eenen aen vang gemaekt, en zal'er nog eenen gerutmen tijd in bezig blijven.
2 2. Ende fy gaven hem alle getuygeniiTe, dat Hy in kennis en wijsheid hunne verwachting ver weg overtroffen had, (») ende vtrwonderden haer over de aengename woorden, die uyt fijnen mont voort-
(«) Jef. 50: 4. Matth. 13: 54. Mare 6: 2. Luc. 2: 47. XIX. DEEL. S 4



s8o h ü C A S. IV.
quamen, 20 over het gewicht der zaken, welke Hy voo?droög, als o ver de deftigheid, nadruk, en welfprekendbeid,' niet welke Hy dezelve uitfprak, ende evenwel, met dit sliet waren zy geërgerd over zijne geringe afkomst: want zy feyden hy zich zelve en onder malkander, (e) Is defe niet de fone Jofephs, die wel eer onder ons een timmerman geweest is ?
Zy hielden jesus voor den zoon van joseph , hunnen landsman , die reeds eenigen tijd geftorven was. Zy wisten «iet dat de Heiland wonderdadig ontvangen ware , zonder eenige natuurlyke betrekking te hebben op joseph , die toenpiaels de ondertrouwde man was van de Moedermaegd maria. —- Het is waer, de geboorte van den Heiland te Bethlehem was vergezeld geweest met omftandigheden, welke niet konden nalaten zich allerwegen te verfpreiden. Qok de wonderdadige zwangerheid van maria , en de boodfchap, welke zy des wegens door den Engel ontvangen had, alsmede do openbaring, met welke jofeph, toen hy voornemens was om maria heimelyk te verlaten, verwaardigd was; dit alles kon te Nazareth niet onbekend gebleven 2ijn, Maer thans, na verloop van mim 30 jaren, was dit alles wederom vergeten, en men hield jesus voor den zoon van joseph , omdat Hy in het huis van dien man was opgevoed, -— Trouwens, geduurende den tijd van 30 jaren, waren de meeste inwoners van Nazareth geftorven , die ten tijde van 's Heilands wonderdadige ontvangenis geleevd hadden. Dasrenboven had jesus , geduurende zijn onbeambt leven t3 Nazareth, niets byzonders verricht, het welk de aandacht van zijne landgenoten kon opwekken. Ook zullen de verwarringen in de openbare landszaken, de beroerten, welke de tweede befchrijving veroorzaekte, en andere op? jnjfkelyka omftandigheden aenleiding gegeven hebben , dat de buitengewone gebeurtenisfen, by 's Heilands ontvangenis en geboorte voorgevallen, in vergetelheid gebracht
Ma mi de ergernis «en 'sHeilands geringe afkomst en
om-
(») p\u ft; 'ü



LUCAS. IV. 281
omltandlgheden de middelyke oorzaek j dat de meeste in. woners van Nazareth de toepasfing van jesaias Godfpraek.' v/elke de Heiland op zich zeiven maekte, niet wilden aennemen, noch Hem in die betrekking eerbiedigen, te minder , omdat Hy daer ter plaetfe nog gene wonderen gedaen had.
23. Ende de alwetende jesus kende de gedachten van hunne harten ; hy feyde daerom tot haer, Gy fult fonder twijffel tot my dit fpreeckwoort feggen, Medicijnmeefber geneeft ufelven: al wat wy gehoort hebben , (p) dat in Capernaum gefchiet is, doet [daf\ oock hier in uw vaderlant.
Het fpreekwoord, Medicijnmeester genees u zeiven, is bj> vele volken aengenomen, en van een gemeen gebruik, om daer door de berispelyke handelwijs aen te tonen van de zulken, die anderen verbeteren en zich zeiven voorbyzien, byzonder om daerdoor het onbetamelyk gedrag van de zulken aen te wijzen, die zich meer aen vreemden laten gelegen liggen, dan aen de zulken, tot welke zy de naeste betrek, king hebben. — Hier moet het in den laetften zin genomen worden. Dit blijkt uit de volgende woorden der Na. zareners: al wat wy gehord hebben, dat in Capernaum gefchied is, doe dat ook hier in uw vaderland, dat is, ,, wy hebben ,, horen zeggen, dat gy vele wonderen te Capernaum ver„ richt hebt, in eene vreemde Stad, tot welke gy geene be„ trekking hebt, doe ook deze wonderen in uw Vaderland, ,, en in deze Stad, alwaer gy zijt opgevoed."
Wy leren 'er uit, dat jesus zich reeds te Capernaum met 'er woon had neergezet, eer Hy te Nazareth predikte, verg. Matth. IV: 13.
24, Ende jesus bracht den Nazaraners onder het oog, dat Hy wijze redenen had, om gene wonderen in hunne Stad te doen: want hy feyde, Voorwaer ick fegge n, (q) dat geen Propheet aengenaem en is in fijn vaderlant.
(ƒ0 Mstth, 4: I3« (?) Matth. 131 57- Mare. 6: 4, Joh. 4: 44, XIX- DEEL:. . S $



488 LUCAS. IV.
Dit zeggen was, ten aenzien der Propheten en buitengewone Godsmannen onder het Joodfche volk, altoos bewaerheid, wanneer zy hunnen la« getrouwelyk poogden uit tc voeren, omdat de gemssnzaemheid, welke zy, vóór bunn» Godlyke zending , met hunne landslieden gehad hadden, den eerbied voor hun ambt niet weinig hinderlyk was. — Dit was ook de reden, dat de Heiland onder de Nazareners, die genen byzonderen eerbied hadden voor hunnen inboorling, die wonderen niet deed, welke Hy in het vreemde Capernaum verricht had.
25. Maer ick fegge u in der waerheyt , dat ik hierin de grote Propheten Elia en Eliza tot voorbeelden hebbe. Daer waren (r) vele weduwen in Ifraël in de dagen Elie, doe de hemel drie jaren ende fes maenden gefloten was: fo dat daer groote hongersnoot wiert over het geheele lant.
26. Ende tot geene van haer en wiert Elias gefonden, dan nae Sarepta Sidonis, tot een vrouwe, [die] weduwe [was].
27. Ende daer waren (f) vele melaetfche in Ifraël ten tijden des Propheten Elifei: ende geen van haer en wiert gereynigt, dan Naaman de Syriër. De zending derhalven van Elia en Eüza bepaalde zich niet tot de Israëliten, tot welke zy de naeste betrekking hadden, maer tot vreemden, die buiten het Joodfche land woonden , omdat ïy als Propheten onder hun eigen volk niet geëerd werden. Daerom moet het u niet vreemd voorkomen, dat ik onder mijne landslieden die wonderen niet verrichte , welke ik te Capernaum gedaen heb.
28. Ende fy wierden alle die in de Synagoge wa« ren met toorne vervult, als fy dit hoorden.
29. Ende uit de Synagoge opftaende, wierpen fy hem uyc buyten de ftadt , ende leydden hem op den top des bergs, op den wel eken hare ftadt gebouwt was , hebbende eene vervaerlyke ileilte, met
het
1 Kon. i?i 7, &c. Jac 5: 17. (») 2 Kon, 5: 14,



LUCAS. IV. a8j
het boosaeitig oogmerk om hem van de fleylte af te werpen.
30. Maer hy door het midden van haer doorgegaan zijnde, gingh wech. Hy liet zich door de woedende Nazaraners wel henen leiden tot de gemelde fteilte, maer op den top van den berg gekomen zijnde, bedwong Hy de boosheid van zijne landslieden, door zijn wonderdoend Alvermogen, zodanig dat zy de handen tegen Hem noch durvden noch konden uitfteken. De woedende menigte ftond geheel bedremmeld , en daerdoor kreeg de Heiland gelegen om heen te gaen, en naer elders wech te trekken.
0. Daerna legav zich de Heiland naer Capernaum, vs. 31-41.
1. Hy predikte, en deed een zeer merkwaerdig wonderwerk
in de Synagoge, vs. 31 - 3 7.
2. Hy genas, in het huis van petbus, de fchoonmoeder van dien Apostel , en herftdde vele andere kranken ,
*fc 38-41.
31. (f)Ende hy quam af tot Capernaum, een ftadt van Opper-Galilea, gelegen aen de zee van Tibe. rias, op de grenzen der ervdeelen van Zebulon en Naphtalim, verg. Matth. IV: 13, ende, aldaer zijne woning geromen hebbende, leerde Hy haer gezettelyk op de Sabbathdagen, predikende in de Synagoge verbetering van wandel, en geloov aen het Euangelie.
32. (v)Ende te Capernaum had zijne prediking meer. deren invloed, dan te Nazareth. De Nazareners verwonderden zich alleen over zijne aengename woorden, maer by die van Capernaum werden de harten geraekt; fy verfioegen haer, en waren gevoelig getroffen over fijne leere : want fijn woort was met macht , met een Godlyk gezach, en eenen krachtigen aendrang op de gemoederen.
33. (s)Ende in de Synagoge was een zeker onge*
CO Mjtth, 4j 13. Mare 1: tl. f» Matth, 7; aS, 29. Mare. 1: 22, C*) Mare. u 3$.



aU L U C A S. IV.
lukkigl menfche hebbendeeenen geeft eens onreynen duy veis, met welken hy bezeten was, ende riep uyt met grooter ftemme.
34. Seggende , Laet af, wat hebben wy met u [te doen], gy Jefu Nazarener? Zijt gy gekomen om ons te verderven ? Ick kenne u wie gy zijt, [mmelicfi] de Heylige Godts.
Deze lijder zal zekerlyk tijden van kalmte gehad hebbend Anders zou men hem in de Synagoge niet hebben toegelaten. Zolang de Godlyke Leeraer predikte, hield de bofe geest zich geheel ftil; maer toen hy bemerkte, dat het volk door 's Heilands prediking getroffen ware, zocht hy de ver. dere vrucht te verhinderen. Hy zette den ongeiukkigen mensch, welken hy hezeten had, aen tot een vreesfelyk gefchreeuw. Laet af, riep hy tot den Godlyken Leeraer, houd op met prediken, wat hebben wy met u te doen? enz. Het is als of hy zeide: „ houd op met prediken, gy jesus de
Nazarener ; gy zijt geen burger van onze Stad, maer een „ vreemdeling; was hebben wy met u te doen ? wat hebt gy u ,, te bemoeien met ons de inwoners van Cipernaum ? predik „ in uwe eigene Stad Nazareth; wat komt gy hier alles „ in rep en roer Hellen? zijt gy herwaerds gekomen, om „ ons burgeren van Capernaum te verderven? Ik ken u won„ der wel, en weet wie gy zijt, namelyk de Heilige Goi."
De Duivel betoonde zeer bedreven te zijn in de fchriv-' ten der Propheten, die den messias meermalen onder de benaming van den Heiligen Gods hadden voorgefteid , Pf. XVI: io- Mal. II: 11. Dit getuigenis, fchoon naer waerheid , gav de duivel niet aen den Heiland, om Hem daer door te vereeren, maer om de burgers van Capernaum vaa Hom af trekken, naardien dit getuigenis gegeven werd door eenen mensch, die bekend was als iemand, die door eenea onreinen geest beseten was. Dit, meende de duivel, was recht gefchikt, om jesus, als iemand die met de onreine geesten zameufpande, te Cip"rnaum alle zijns achting te doen verliezen.
35. Ende Jefus heftrafte hem zeer emJlig en met gezach. Ook bedreigde Hy hem, feggende tot den on-
rai



LUCAS. IV. ag5
reinen geest, Swijgt ftil, verlaet aenftonds den ongelukk'gen mensch, ende gaet van hem uyt. Ende de duy vel hem in 't midden der Synagoge geworpen hebbende, voer van hem uyt, fonder hem yet te befchadigen.
Volgens maecus fcheurde de duivel dezen man, door het verwekken van hevige ftuiptrekkingen. Maer op 's Heilands bevel voer hy uit den lijder, zonder denzehen te bifchadigen , zodat geen eenig zijner leden naderhand 'er nadeel van hadde.
3(5. Ende daer quam een verbaeflheyt over alle, die aenfcbouwers van dit wonderwerk geweest waren; ende fy fpraken te famen tot malkanderen , feggende Wat gebiedend woort is dit, het welk deze Leeraer fpreekt met dat merkwaerdig gevolg, dat hy met macht ende kracht den onreynen geeiten gebiedt, ende fy varen uyt?
37. Ende het geruchte van hem en zijne verbazende daden gingh uyt in alle plaetfen des omliggenden lants. 56
38. (y) Ende [Jefus'], omtrent den middag, wanneer de Joden gewoon waren de Godsdienftige vergaderplaets te verlaten , opgeftaen zijnde uyt de Synagoge gmgh m het huys Simonis zijnes Discipels, die, hoê zeer hy den Heiland allerwegen vergezelde, evenwel zijn huisgezin te Capernaum had: ende Simonis wijfs moeder was met een groote koortfe bevangen; ende iy baden hem voor haer, dat Hy deze lijderes, door zijn wonderdoend vermogen, herftellen wilde.
39. Ende ftaende boven haer, of nevens haer aen het boveneinde van het bedde, beftrafre hy de koortfe, ende [de koortfe] verliet haer, opdat zelvde oogenblifc ende fy van ftonden aen opftaende diende naerlieden , ten blijke dat zy volkomen gezond ware.
MATTHiEus verhaelt ook dat de Heiland petrus fchoonmoeder wonderdadig van de koortfe genezen hebbe Sap.
O) Matth» 8: 14. Mare. li 2». XIX. DUEL.



ag« LUCAS. IV.
VIII: 14, ï5- Maer 'er is een aenmerkelyk verfchil, met het gene lucas heeft aengeteekend, ten aenzien van den tijd en de omflandigheden. Wy zouden ons daerom lievst voegen by hen, die menen , dat de Euangelisten het oog hebben op twee onderfcheidene genezingen , aen petrus fchoonmoeder op verfchillende tijden verricht. Er is niets immers ongemeens in , dat iemand die eens de koortfe gehad heeft, en 'er van genezen is , dezelvde kwael na verloop van eenigen tijd wederkrijge.
40. (2) Ende als de fonne ondergingh, alle die krancke hadden, met verfcheydene fieckten [bevangen] , brachten die tot hem, met verzoek om genezing : ia) ende hy leyde een yegelick van haer de handen op, ende genas defelve één voor één oogenbliklyk.
41. (è)Ende daer voeren oock, op 'sHeilands bevel, duy velen uyt van velen die bezeten waren, roepende , ende feggende , Gy zijt de Chriftus, de Sone Godts , denkelyk om, door zulk een getuigenis van jesus te geven, hunne uitwerping voor te komen. Ende [haer] beftraffende en liet hy die niet fpreken, om dat fy wiften dat hy de Chriftus was. Hy begeerde geen getuigenis te hebben van de Duivelen, opdat het niet fchijnen mogt, als of Hy met de bofe geesten zamenfpande,
c. Wijders leerde de Heiland in andere plaetfen van Galilea, Kap. IV; 42— V: 16. 1. In onderfcheidene Synagoge, vs. 42-44.
42. (c)Ende des morgens zeer vroeg, als het nog duis« t*r was, ftond de Heiland reeds op, Mare. I: 35,en als het dagh wiert, gingh hy uyt Capernaum, ende trock nae een woefte eenzame plaetfe om te bidden, ende de fcharen kwamen zeer vroeg aen het huis van Petrus, menende den groten Wonderdoener nog te vinden , maer
Hy
(») Matth. 8: 16. Mare, n 321 f» Mare, 7> 32. ende S: 23,25» (Ij Mare. it 34' e«de 3: *»• Ov MS1X* 1: 35'



LUCAS. IV. a7
was reeds vertrokken. Zy fochten hem daerom , ende van Petrus vernomen hebbende waer Hy was, Mare. I- SS , 37, quamen zy tot by hem , ende hielden hem op, zoekende Hem door allerlei drangredenen te bewegen , dat hy van haer niet en foude wechgaen. Zy hadden nog meer kranken, welke zy verlangden genezen te hebben,
43. Maer hy feyde tot haer, Ick kan niet langer te Capernaum blijven , maer moet oock aen de ingezetenen van andere fteden in Galilea het Euangelium des Koninckrijcks Godts verkondigen: want daer toe ben ick van mijnen hemelfchen Vader uytgefonden.
44. Ende hy predickte in de Synagogen der onderscheidene fteden en plaetfen van Galilea.
HET V. KAPIPTEL.
2. Aen den oever van het meir Gennezareth, predikte de Heiland uit ten Schip, en htzorgdt zijntn Discipelen eenen wonderdadigen vischvongst, vs. i-ri. —. V Heilands prediking vinden wy vs. 1-3.
— —-. Den wonderdadigen vischvangst, vs. 4.-n.
1. (»J7Nde het gefchiedde wanneer jesös doer
Galilea rondging, om het Euangelie te predi ken, als de fchare op hem aendrongh, vermits ieder een zeer naby komen wilde om Hem te zien, en het woort Godts te hooren prediken, dat hy ftont by het meyr Genntfaret.
2. Ende hy fagh twee fchepen zen [den oever van] 't meyr liggende: ende de viflchers waren daer uyt gegaen, ende fpoelden de netten.
(e) Matth. 13: a. Mare. 4: 1. XIX. DEM»



288 L U C A S. V.
3. Ende hy gingh, om het gedrang der menigte ©ntwijken, in één van die fchepen , het welcke Simonis was, ende badt hem, dat hy een weynigh van 't lant afftake: ende nederfittende leerde hy de fcharen uyt het fchip.
4. Ende als hy afliet van fpreken en zijne Leerreden geëindigd had, feyde hy tot Simon, (b) Steeckt af nae de diepte, ende werpt uwe netten uyt om te vangen.
5. Ende Simon antwoordde ende feyde tot hem, Meefter, wy hebben den geheelen nacht over gearbeydt, ende niet gevangen, doch op uw woort fal ick het net uytwerpen, my verzekerd houdende, dat '•de vangst nu beter flagen zal.
Meester, lucas bedient zich hier van een Grieksch woord, het welk by de andere Euangelisten nergens voorkomt. Wy vinden dat zelvde woord ook Kap. VIII; 24, 45. IX: 33 » 49. XVII: 13. Het zegt eigenlyk eenen Foorjtan* der, en heeft men opgemerkt, dat het by ongewijde Schrijveren genomen worde, voor herders, die voorftanders der kudde zjjn. — Onze Euangelist wil 'er iemand door aenduiden, die als een uitmuntend Leeraer geëerbiedigd wordt, en het is zeer opmerkelyk, dat lucas den naem van Rabbi, die by de andere Euangelisten verfcheidene malen voorkomt, ner> gens aen den Heiland gegeven hebbe.
6. Ende als fy dat gedaen hadden, beQoten fy een groote menigte viffchen, welke door 's Heilands wonderdoend Alvermogen binnen het net verzameld wer* den, ende haer net fcheurde, of immert hst liep groot gevaer, om door de menigte der visfchen te fcheuren.
7..Ende fy wenckten hare medegenooten , die in het ander fchip waren, dat fy haer fouden komen helpen, om het net op te trekken. Ende fy quamen, ende vulden beyde de fchepen met de gevangen visfchen, fo dat fy bynae foncken.
8. Ende Simon Petrus [dat] fiende viel zeer eer-
it) Joh. au 6.



LUCAS, V. t%9
diedig reder aen deknien Jefu, feggende, Heere, gaet uyt van my, want ick ben een fondigh menfche.
9. Want^ verbaeftheyt hadde hem bevangen, ende alle die met hem in zijn Schip waren , over den zeer groten en onverwachten vangh der viffchen die fy gevangen hadden»
10 Ende defgelijcks was het oock gelegen met Jacobum ende Joannem de foren Zebedei, die eig». naers van het andere Schip, en Simonis medegenooten waren. Ende Jefus feyde tot Simon, En vrceft niet: (c) Van nu aen fult gy door het net van het Euangelie menfchen vangen , door hen uit de diepte van hunne ellende te verlosfen, en op den weg des levens te brengen.
11. Ende als fy de fchepen aen lant gefliert hadden , (d) verlieten fy alles, ende volgden hem.
D t wonderwerk verhaelt lucas alleen. De overigs Euangelisten zijn het met ftilzwijgen voorbygegaen. Zm Ondertusfchen is het zeer merkwaardig. Het hoofdoogmerk daervan was, om de Apostelsn te bemoedigen tot het zeer gewichtig werk, waertoe zy geroepen waren, namelyk om menfchen te vangen, en voor christus te gewinnen met het net der Euangelie prediking. Dit grote werk zoti door den zegen van jesus, die zijne macht in dezen wonderdadigen vischvangst allerduidelykst geopanbaerd had, wel gelukken.
petrus was door het wonderdadige van dezen vischvangst zo verbaesd, dat hy nederviel aen de knien van dm Heiland, en uitriep, Heer gae uit van my, want ik ben eert zondig mensch, vs. 8. — Dit was de tael van ontroering ea verbaasdheid, petrus wilds niet zeggen, dat hy verlangde van jesus gezelfchap ontflagen te worden, gelijk de Gsrea. fenen, Matth. VIII. 34. Hy wilde alleenlyk dit te kennen geven , dat hy, een zondig mensch, de uitnemende eef onwaardig was, om eenen Perfoon van zulk eene verheven*
rJlUr ,ö' Ezcc!' 4" » mtth- * f9' Mare. 1: 17 (<0 Matth 4) 20 ende jo: 27. Mare 10. aS. Luc, 18; ga,
XiX. DEEL. T



29o LUCAS. V.
waerdigheid, die de duidelykfte proeven gav van zijn onbaperkt Alvermogen, in zijn Schip te hebben. In dien zelvden zin , maer met meerder bedaerdheid, zeids de Hoofdman tot jesus; Heer ik ben niet waerdig, dat gy in mijn huis zoudt kernen, Matth. VIII; 8.
Maer hoe kon petrus zo verbaesd zijn over dien wonderdadigen vischvangst? kende by dan den Heiland niet? — petsus had mat zijnen broeder andreas reeds te voren gehoord, uit den mond van joannes den Doper, dat jesus de beloovde messias ware, en Hem voor zodanig aengenomen, Joh. I: 37. Ook was hy by verfcheidene wonderdadige genezingen, welke jesus verricht bad, tegenwoordig geweest. Maer dit wonderwerk trof hem des te meer,, om dat het zijn beroep'raehte. Ais een welbedreven visfcher oordeelde hy, dat de tijd en de omftandigheden ongunftig waven voor den vangst. Hy had 'er resds de prosv van genomen , den gehelen nacht over gearbeid, en niet gevangen vs. 5. Op het woord van jesus had hy evenwel het net uitgeworpen, vertrouwende dat de onderneming nu beter flagen zoude vs. 5. Dan hy had flechts eenen gewonen en matigen vangst verwacht. Maer nu hst net bykans fcheurde, de twee fchepen tot zinkens toe met visch werdsn vol geladen , werd hy door het blijkbare van dit wonderwerk zeer gevoelig getroffen, en in zijn geloov op het krachtigfts bevestigd.
Nu verlieten petrus , jacobus , en joannes alles en volgden jesus vs. ir. De Heiland had deze mannen reeds te
voren, tot zijne Discipelen en volgelingen, geroepen. Maer, vermits Hy zich tot nog toe in Galilea had opgehouden, bleven zy hun beroep by de hand houden Thans verlieten zy alles om jesus beftendig te volgen. De wonderdadige vischvangst overtuigde hen volkomen, dat zy de visfchery tot hun tijdeiyk onderhoud riet meer nodig hadden. Zy verlieten zich op de voorzorg van hunnen Meester; en in dit vertrouwen werden zy geenszins te leur gefield, verg. Kap. XXÏI: 35. matth;bus bericht ons Kap. IV: 19» gelijk ook marcus Kap. I: 17 , dat jesus hun by deze geleeenheid bevolen hebbe, om Hem altoos en overal te vergezellen. Ein'



LUCAS. V. 231
Eindelyk hebben wy nog op te merken , dat het gene de Heiiand rot petbus zeide, vrees niet, van nu aen zult gy men. Jchen vangen, ook tot jacobus en joannüs betrekkelyk ware. Maer de Heiland richtte zijn tael byzonder tot peteus , ter beantwoording van de uitroep, weike by in- zijne verbaesdheid gedaen had; Heer gae uit van my, want ik ben een zondig mensch, vs. 8.
g. In eene zekere Stad genas de Heiland eenen melaetfchen, vs. 12-16.
12. (V)Ende het gefchiedde als hy in ééne dier fteden was , welke in Galilla gelegen waren, fiet daer [was] een man vol melaetfcheyt: ende Jefum fiende viel hy zeer eerbiedig op het aengelicht, ende badt hem, fmekende op eene aendoenlyke wijs om zijnen byöand , feggende , Heere , mijn kwaed is voor het menfchelyk vermogen geheel ongeneesbaer; gy, diazo vtla verbazende wonderen verricht, zijt alleen in ftaet, om my van deze vuile plaeg te ontlasten, fo gy wilt, gy kont my reynigen.
Een malaetfche was by uitnemendheid onrein, en mogt daerom niet in eene befloten Stad wonen, om anderen niet
| te befmetten. Het is daerom niet waerfchijnelyk, dat de Heiland dezen binnen eene Stad ontmoet hebbe. Wy zouden daerom de oorfprongelyke woorden, en dit is met
1 den aert der Griekfche tael wel beftaenbaer, liever over-f
ï zetten : het gefchiedde, als jesus voornemens was in zehre Stad in te treden , ziet daer was digt by de poort een
man, enz.
13. Ende hy, door een innerlyk medelijden .ontfto.' ken, de hant uytftreckende raeckte hem even aen, jende feyde, Ick wil, wort gereynigt. Ende terftont op dat zelvde oogenblik gingh alle de melaetfcheyt van hem, zodat 'er geen fchaduw meer vaa
(c) Matth. 8: 2. Mare. li 40. XIX. DEEL, T 2



ipa LUCAS. V.
overbleev. Zo blijk baer was het wonderdadig uitwerkfel van jesus almachtig bevel.
14. Ende hy geboodt hem, dat hy het niemant feggen en zorg dragen foude, dat zijne wonderdadige herftelling niet ruchtbaer wierd; maer gaet henen [feyde hy~] 20 fpoedig mogelyk is, vertoont ufelven eerst den Priefter, ende offert voor uwe reyninge, (ƒ) gelijck Mofes geboden heeft, haer tot een getuygeniffe, opdat hetblijke, dat gy waerlyk volkomen genezen zijt. Gy moet het wonderwerk 20 lang verzwijgen , tot dat de priester u voor rein verklaerd, en uw offjr aengeriomen heeft. Daerna moogt gy aen den Priester , en aen ieder eenen , bericht geven , dat ik u door een enkel woord fprekens gereinigd heb. Dan zullen 'er gene uitzonderingen meer tegen dit wonderwerk kun; nen gemaekt worden.
Verg. XVl'II Deel p. 144, 145.
15. Maer de man was al te zeer verblijd over zijne genezing, om te kunnen zwijgen; hf!t geruchte van hem gingh te meer voort: ende vele fcharen quamen te famen om jesus , die zulke verbazende dingen deed, te zien, [hem] te horen, ende door hem genefen te worden van hare kranck heden.
16. Maer hy , geheel vermoeid zijnde door den geweldigen aandrang, vertrock in de woeftijnen. Hy begav zich naer eene eenzame plaets, om wat uit te rusten, ende badt [aldaer'].
(O Lev. 13: s. ende 141 a. Matth. 81 4.
tf. Vttt



LUCAS. V. 293
4. Vervolgens kwam de Heer jesus wederom te Capernaum, Kap V: i 7— VII: io. I. Binnen deze Stad genas Hy eenen geraekten, vs. 17-26. -. De genezing zelve vinden wy vs. 17-20.
De zamenfpraek, welke de Heiland by die gelegenheid gehouden heef t, vs. 21-25. «-. Het uitwerkfel daervan, op de gemoederen der omftanderen, vs. 26.
17. Ecde het gefchiedde in één dier dagen, dat hy binnen Capernaum, alwaer Hy zijn gewoon verblijv'had openiyk leerde, ende [daer] faten Pharifeen ende Leeraejs der wet, die van alle vlecken van Galileen, ende Judea, ende Jerufalem, op het geducht van zijne wonderen, gekomen waren: ende de kracht des Heeren was.Ofr] om haer, die krank waren en tot den Heiland kwamen, wonderdadig te genefen.
MATfHiEuJ Kap. IX. en maecus Kap. II, hebben ook de genezing van den geraekten, met dezelvde omftandigheden, uitvoerig aengeteekend. Zy voegen 'er by , dat dit wonderwerk ts Capernaum gefchied zy, Matth. IX: 1. Mare. II: 1.
18. (g)Ende fiet [eenige] mannen brachten op een bedde eenen menfche die geraeckt was. De geiaekthtid van dezen lijder was zeer zwaer. Vele, zo niet alle de leden zijnes lichaems, waren van beweging en gevoel beroovd; althans zijne armen en benen, handenen voeten, waren ten eenemael beweeg- en gevoelloos. Omdat hy noch gaen noch ftaen konde, lag hy op een beddeken, en werd door vier mannen gedragen, Mare. II: 3. Deze mannen brachtten den ellendeling tot den Heiland, ende fochten hem in te brengen binnen het huis daer jesus was, ende voor hem te leggen , niet twijfelende, of démenschlievende jesus zou zich over den lijder ontfermen.
19. Ende niet vindende, waer door fy hem'in-
■7
Cgj Matth. 9- 1. Maic. a: 3. Hand. 9: 33, XiX. fiEEL. T 3



394 LUCAS. V.
brengen mochten, overmits het gedrang van de talrijke fchare, fo klommen fy op het dack, ende lieten hem door de tichelen neder met het beddeken, in het middan van het binnenplein, voor Jefum.
Vergelijk het aengeteekende, by de geiykluidende plaets van marcus , Kap. II: 4.
20. Ende hy fiende haer geloove feyde tot hem, die geraekt was, met eene zeer vriendelyke houding, en op eenen innemenden toon, ongelukkig Menfche, welken ik bemin, gelijk een vader zijnen zoon bemint, Matth. IX: 2. zijt wel gemoed, uwe forden zijn u vergeven.
By de Joden beerschte het vooroordeel, dat zware ziekten moesten befchouwd worden , als Godiyïe ftraffen over grote zonden. Ook befchouwde deze geraekte zijne zonden als de oorzaken van zijne krankheid. De uitfp raken derhal. ven , uwe zonden zijn u vergeven, en wees gemzen, waren van dezdvde beteekenis. De ongelukkige ontving hier de bemoedigende verzekering, dat hy gelyktijdig, zo van zijne licbamelyke als geestelyke ellende, zou verlost worden, zodat zijne krankheid niet alleen zou genezen, maer dat hem ook alle zijne zonden zouden vergeven worden.
21. Ende de Schriftgeleerde ende de Pharifeen begonden by zich zelve te overdencken, feggende, Wie is defe, die [Go^jjlafteringe fpreeckt? (h) Wie kan de fonden vergeven dan Godt alleen? Dit is eene eer, welke asn geen fchepfal toekomt. Vermits
■ zy nu jesus voor eenen bloten mensch aenzagen, oordeelden zy dat Hy God gelasterd had. Vergel. XVIII Deel. p. 160.
22. Maer de alwetende Jefus, voor welken de geheimsn van het hart niet verborgen zijn, hare bofe en ongegronde overdenckingen bekennende , antwoordde ende feyde tot haer , Wat overdenckt gy kwaed in uwe herten ?
23. Welck is lichtelicker met gezsch te feggen, Uwe fonden zijn u vergeven, of te te feggen, Staet
op
O) Pf. S« 5- Jef- 43' *y-



LUCAS. V. 295
Op ende wandelt? Te zeggen, de zonden zijn u vergeven, is iemand de zonden met de daed te vergeven. Te zeggen, ftaet op en wandelt, is eenen kranken, door een wonderwerk, met een enkel woord fprekens, oogenblikkelyk en volkomen te herftellen. Beide deze gezegdens kunnen van niemand voortkomen, dan van Hem, die waerachtig God is. Tot het een is zo wel een Godlyk Alvermogen,nodig, als tot het ander. Hy, die het één kan doen , is° ook in ftat t om het ander te verrichten. Nu ftaet het in mijne macht, dezen geraekten oogenblikkelyk te genezen, derhalven heb ik ook het vermogen, om hem de zonden te vergeven.
24. Doch op dat gy meugt weten, en door eene onlochenbare proev overtuigd worden, dat de Sone des menfchen, die, hoe diep ook vernederd, Gods eeuwige Zoon is, macht heeft op der aerden de fonden te vergeven, zal ik desen geraekten met een enkel woord fprekens oogenblikkelyk genezen. Dasrop (feyde hy, met een woord van Godlyk bevel , tot den geraeckten,) wees oogenblikkelyk genezen; lek, die een oneindig Alvermogen bezit, fegge u, Staet op, ende neemt uw beddeken op, ende gaet henen nae uw huys.
25. Ende de geraekte was op dat zelvde oogenblik volkomen genezen : want hy terftont voor haer opftaende, [endc~] opgenomen hebbende 't gene daer hy op gelegen hadde , gingh blymoedig henen nae fijn huys , Godt verheerlickende. Uit dit wonderwerk hadden de Pharizeeuwen moeten opmerken, dat jesis waerachtig God was, en derhalven macht had, om de zonden te vergeven, Dan hunne harten waren verftokt.
26. Ende evenwel had dit wonderwerk beter uitwerkfel op do g-moederen der omftanderen : want verwondering en ontfectinge heeft [haer] alle bevangen, ende fy verheerlickten üodt,dat Hy,ten nutte van het menschdom, eenen man, met zulk eene grote macht begaevd, in de waereld gezonden had, vergel. Matth. IX: 8; ende zy wïerden vervult met vreefe, feggende, Wy heb; ben heden ongeloovelicke dingen geüen.
XIX. deel. T 4



gpö LUCAS. V.
Aen den zeekant, even buiten Capernaum, riep de Heiland l#vi uit het tolhuis tot het Apoitelfehap, en verkeerde by die gelegenheid gemeemaem met de tollenaren en zondaren, vs. 27-32.
27. (/) Ende na defen gingh hy op zekeren dag Uyt Cap.r aum, naer den zeekant, ende aldaer fagh hy temn toüenaer, met name Levi, fitten in het tolb-nys , om de fchattingen te ontvangen van de goedeien, v i e over de Gdileefche zee vervoerd werden, ende feyde tót ftem, Volgt my, om my overal te vergezellen, ten einde mijn onderwijs beftendig te genieten , mijne wonderen te •aenfchou en, en daerdoor voorbereid te worden tot eenen Vefkéndig r van het Euangelie.
23. Ende hy alks verlatende, zijn ganfche beroep rnet allé de i/oordeelen , welke daeraen verbonden waten, flont Levi asnftonds op uit het gemelde tolhuis , ende Volgde hern, om beftendig zijn leerling te wezen.
Deaé levi is ze^r te onderfcheiden van mattileüs. Hy was dezelvde, die anders judas lebbeus heet, en een broeder var. jacobus, gelijk wy by Mare. II: 14, 15, nader fcabben aeogetoorid.
29. Ende Levi rechtede hem kort daerna een groote mael'ijt aen, in fijn huys, binnen Capernaum, fk) end [daer] w-*s ^en groote fchare van tollenaren j bekende.) van Levi, ende van andere die met haïïr aenfattn.
30. Ende hare Schriftgeleerde ende de Pharifeec murmureerden tegen fijne difcipelen, vermits zv den Heiland welven daerover niet durvden aenfpreken, feggende, Waerom eet ende drinckt gy , neven» töweh meester-, met tollenaren ende dergelyk fiag van in- fshen , die doorgaens fondaren zijn van den eerften rang?
31. Ende
(}) Mattb. 9; 9. M«C. 3! 14, *3« W Mattb. 9: 10. Mórc, tl lt/i »4' *»



LUCAS. V. 297
31. Ende Jefus hoorde deze berisping der Pharizeeuwen, Mstth, IX: 12, en vatte daerom het woord op; antwoordende feyde Hy tot haer, Die gefont zijn en hebben, gelijk het bekende fpreekwoord zegt, den Medieijomeefter niet van nooden , maer die fieck zijn. Nu b^n ik de grote heelmeester der zielen. Maer gylieden verbeeldt u reebtvaerdig en gezond te zijn. Derhalven hebt gy mijn ondérwijs en verkeering, immers naer uwe verbeelding, niet nodig. Uit dien hoofde maak ik minder werk van ulisden, dan van de tollenaers en zondaers, die gaerne erkennen willen, dat zy geestelyk krank zijn.
32. (/) Ick en ben niet gekomen om menfchen te roepen, en door het Euangelie op esne minzame wijs te bewegen tot bekeering, ten einde hen langs dezen weg tot Gods gemeenfehap te brengen. Derhalven heb ik niets te doen met rechtveerdige, die de bekeering niet nodig hebben ; maer ik moet fondaren, dia zich voor de zodanigen erkennen, tot bekeeringe roepen. Nu verbeeldt gy u r,chtvat-rdlgen te wezen, en daersm wend ik my tot tollenaers en dergelyken, die erkennen, dat zy de bekeering nodig hebben.
3. De Heiland hield een gefprek met de Discipelen van joannes den Doper, ovtr het vasten, vs. 33-39.
33. (m) Ende, by gelegenheid van eenen vastendag, vergel. Mare. II: 18, kwamen eenige Pharizeeuwen, vergezeld met zommige Discipelen van Joannes den Doper, die thans door Herodes in de gevangenis geworpen was, tot den Heiland , om Hem daerover te onderhouden, dat Hy en zijne Leerlingen eene min geftrenge levenswijs hielden; fy fey. den tot hem, Waerom vaften Joannis difcipelen dickmaels, ende doen gebeden, defgelijcks oock [de difcipelen] der Pharifeen : maer de uwe eten ende drincken op dezen dag , en op vele andere vat-
(f) Matth. 9: 13. Luc 19: io. 1 Tim. 1: 15, {m) Mattb. 9: 14,
XIX. dsel. T 5



a98 LUCAS. V.
tendagen , welke de Leerlingen van Joannes met de Pharizeeuwen onderhouden. Dit is eene kenneiyke ongodsdienstigheid.
34. Doch hy feyde tot haer, met eene zeer gepaste wedervraeg, (k) Kont gy de bruyloftskinderen en gasten , terwijle de bruydegom by haer is, doen vaften ? Hoe ongepast zou het wezen, dat bruiloftsgasten, in de tegenwoordigheid van den Bruidegom, gingen va-ten en treuren ? Nu ben ik de Bruidegom , die mijne Kerk, door geestelyke ondertrouw, in geloov en lievde met my vereenig. Mijne leerlingen zijn de bruiloftsgasten, en derhalven worden zy tot vreugde geroepen, zo lang ik by hen ben.
35. Maer de dagen fullen komen, wanneer de bruydegom van haer fal wechgenomen zijn, dan fullen fy vaften in die dagen. Gevolgelyk verwerp ik het vasten en treuren geenszins , wanneer de tijd daertoa roept, maer nu komt het niet te pas, dae mijne Leerlingen vasten zouden.
36. End© hy feyde oock tot haer een gelijckenifle, om deze zaek nader op te helderen, Niemant en fett eenen lap van een nieuw kleet, op een oudt en verlieten kleet, waerin een fcheur is, om het zelve te lappen , anders fo fcheurt oock dat nieuwe [het oude'}, omdat het verlieten is , en niet kan mede geven, ende deiap van het nieuwe en komt met het oude niet over een.
37. Ende niemant en doet (0) nieuwen wijn, die nog aen het werken en bruifchen is, in oude [lecler]facken , welke niet rekken kunnen , anders fo fal ae nieuwe wijn, by de eerfte opbruifching, de oude [leder]jacken doen berften, ende die [wijn] fal uytgeltorc worden, ende de [W*r]facken fullen verderven.
38. Maer nieuwen wijn moet men in nieuwe [/et&rjfacken doen, ende fy worden beyde te famen behouden.
Over deze gelykenisfen, en derzelver gepastheid, hebben
wy,
(») Jef. 6« 5' 6 Cor- »M a> (") Matth, 9: 17. Male. a: 22.



LUCAS. VI. 299
wy , by Matth. IX: 16, 17, uitvoerig gehandeld, XVIII Deel. p. 169-172.
39. Ende, voegde 'er de Heiland nog by , niemant die ouden wijn drinckt, begeert terftont nieuwen: want hy fegt, De oude is beter. Even zo is het ook gelegen met mijne Discipelen; het zou ongepast wezen dat ik hen, in het eerfte begin van hunne roeping, met wat nieuws onderhield, met lesten namelyk van grote geftrengheid. Om dezelvde reden zijt gylieden, aen het geftrenge der oude huishouding zo gewoon, niet vatbaer voor de vryheid, welke het Euangelie medebrengt,
HET VI. KAPITTEL.
4. Vs. 1-5. wederUgt de Htiland dun laster der Pharizeeuwen,
dat Hy den Sabbath g?fchonien had.
1. (a) JTNde het gefchiedde op den tweeden
eerften of voornamen Sabbath, die den Pmxterdasi onmiddelyk voorging , of op denzelven inviel, vergel. XVIII Deel. p. 213, dat hy, op de koornakkeren wandelende, door het gezaeyde gingh : ende fijne difcipelen hongerig zijnde, pluckten aren, ende atenfe, [die] wrijvende met de handen.
2. Ende fommige der Pharifeen dat ziende, namen het zeer kwalyk. Daerom feyden zy tot haer, -Waérom doet gy (b) dat niet geoorloft en is te doen, op de Sabbathen? Zelvs vraegden zy den Heiland, waerom Hy zijne Discipelen over deze Sabbathfchennis niet berispte? Deze muggenzifters namelyk befchouwden het plukken en uitwrijven der koornairen als een zeker zoort vaa oogst, die op den Sabbath niet gefchieden mogt.
f O Deuter. 23: 25. Matth. 12: 1. Mare. 2: 23. (b) Exod.
20: IC.
XIX. deel;



300 LUCAS. VI.
3. Ende Jefus haer antwoordende feyde , En hebt gy oock dat niet gelefen, 't welck (c) David dede wanneer hem hongerde, ende den genen die met hem waren ?
4. Hue hy ingegaen is in het huys Godts, ende de toonbrooden genomen ende gegeten heeft , ende oock gegeven den genen die met hem waren: welcke niet en zijn geoorloft te eten, (d) dan alleen den Priefteren, 1 Sam. XXI: 6. De Sabbath komt met de toonbroden daarin overeen, dat zy beide heilig zijn. Dan deze heiligheid is alleen fchaduwachtig. David heefc de fchaduwachtige wet omtrent de toonbroden in den nood overtreden. Dit zijn gedrag he'it gylieden nimmer veroordeeld. • Nu doen mijne Discipelen juist het zelvde, als Da. vid gedaen heeft. Zo 'er in hun gedrag eene overtreding is, beftaet het daerin, dat zy htt fchaduwachtig gebod omtrent den Sabbath, om hunnen honger te ftillen, overtreden hebben, Een fchaduwachtig gebod kan, in geval van noodzakelykheid, overtreden worden , zonder dat iemand zich daerdoor voor God bezondig», vermits alsdan derzelver verbindends kracht ophoudt. Deze zaek wordt bevestigd door het voorbeeld der Prtesteren, die op den Sabbath een omflachüg werk in den Tempel verrichten. Ook heeft de heer zelvs uitdrukkelyk verkUerd , dat Hy meerder welgevallen h'-bbe in het betrachren van zedelyke geboden, dan in een werkheilig vertrouwen op willekeurige plechtigheden, zo dat fchaduwachtige verridtingen voor htt betrachten van de lievdewet wijken moesen. Maer dit is juist het geval van mijne Discipelen; zy zijn uitgenongerd, en hebben het gebruik van voedfcl tot onderfl-uning vaa hunne krachten nodig. Vergel Matth. XII: 5-7-
5. Ende hy leyde tot haer ten befluite, derhalven verdienen mijne Discipelen in di. geval gene berisping ; (e) De Sone des menfchen is een Heere oock des Sabbaths, zodat Hy de verbindende kracht van het fcba-
duwach-
(c) iSam. 2tT-6. (rf) Lev. 84: 9. («) Matrti. lat 8. Mare. s: 28,



LUCAS. VI. 301. duwachtig gebod, omtrent den Sabbath, het welk in zich zelve willekeurig is, kan doen ophouden, wanneer het zijne wijsheid goedvindt, en zijne Discipelen daervan ontilaen, in geval van nood^akelykheid.
5. Op tenen anderen Sabbath genas Hy iemand, die eene lamme hand had , het wik door de Pharizeeuwen zeer kwalyk genomen werd, ys, 6-11.
6. (ƒ) Ende het gefchiedde oock op eenen an» deren Sabbath, dat hy te Capernaum in de Synagoge gingh, ende naer zijne gewoonte het volk leerde. Ende daer was, onder de vergaderde menigte, een ongelukkig menfche, ende fijne rechterhant was dorre, zonder kracht en gevoel, even als een ftuk hout. Dit was zekerlyk eene zware bezoeking, vooral voor eenen ambachtsman , die met de handen den kost moet winnen.
7. Ende de Schriftgeleerde ende de Phariften narr.cn hem waer en floegen Hem nauwkeurig gade, of hy op den Sabbath genefen foude: op dat fy [eenige] befchuldinge tegen hem mochten vinden, en Hem ten toon ftellen als eeneo Sabbathfchender.
8. Doch hy, voor wien niets verborgen is, kende hare gedachten, ende feyde tot den menfche, die de dorre hant hadde, Rijft op, ende ftaet in 't midden der Synagoge, opdat ieder een zien moge, wat ik aen u verrichten zal. Ende hy opgeftaen zijnde, ftont [over eyndef] in het midden der vergadering
9. ■ Toen jesus blijken liet, dat Hy den lijder genezen wilde, namen de boosaertige Pharizeeuwen, die niets anders bedoelden dan Hem te verderven, dete gelegenheid waer, om Hem eene ftrikvraeg te doen, zeggtnde : is het ook geoorloofd op de Sabbathdazen te genezen ? Hun oogmerk was om den Heiland, wanneer Hy een bevestigend antwoord geven zou, als eenen Sabbathfchender te befchuldigen, Matth. XII: 10. So feyde dan Jefus tot haer, Ick fal u ook iets vra-
(ƒ) Matth. 12: 9, Mare. 31 1. XIX. DEEL.
menfche, ende fijne rechterhant was dorre, zonder kracht en gevoel, even als een ftuk hout. Dit was



302 LUCAS. VL
gen : Wat is geoorloft op de Sabbathen ? Goet te doen, of quaet te doen, door het nalaten van lievdewtrlen, wannacr zich daertoe de gelegenheid aenbiedt? Een menfche in het leven te behouden, of te verderven, door hem uit een dreigend doodsgevaer niet te redden? Hy bracht hun vervolgens onder het oog, dat het genezen op eenen Sabbath een lievdewerk ware, het welk niemand voor ongeoorloovd verklaren konde, en helderde de zaek op, met het voorbeeld van iemand, die een fchaep had, het welk op eenen Sabbathdag in het water viel; dit fchaep zou hy zekerlyk redden, Daer het nü geoorlovd was, op den Sabbath een beest te helpen, kon het niet in bedenking komen , of men eenen mensch , die een fchaep in waerdigheid zo ver overtreft, op den Sabbathdag genezen mogt, vergel, Matth. XII: n, 12.
10. Ende haer alle rontom aengefien hebbende,
met toorn, vergel. Mare. UI: 5, feyde hy tot den ongeiukkigen menfche, Streckt uwe verdorde en lamme hant uyt. Ende hy dede alfoo : (gaende fijne hant wiert, door 's Heilands wonderdoend veimogen, oogenblikkelyk herftelt, zodat zy volkomen gefont ware, gelijck de andere.
IX. Dit veibitterde de Pharizeeuwen geweldig; Ende fy wierden vervult met uytfinnigheyt, en eene doldriftigs woede , ende uit de Synagoge uitgegaen zijnde, vergel. Matth. XII: 14, vergaderden zy met elkanrieren, ende fpraken te famtn met malkanderen , wat fy Jefu doen fouden, en hoe zy Hem, die het land doorging goeddoende, als eenen Sabbathfchender doden zouden. Dit g>ouWzaem overleg was voor den alwetenden jesus niet verborgen; Hy vet liet daerom de Stad Capernaum, vermits zijne uur nog nitt gekomen was. Vele fcharen volgden Hem; deze onderwees Hy, en genas 'er velen , die met krankheden bezocht waren. Ondertusfchen verbood Hy hun, dat zy Hem niet zouden openbaer maken, deels omdat Hy genen roem uit menfchen zocht, deels en voornamslyk
om«
(g) 1 Koa. 13: 6.



LUCAS. VI. 303
omdat Hy zijne vyanden niet tergen wilde, daer de tijd nog niet gekomen was, om zich aen hunne woede bloot te flel• lsn, vergel. Matth. XII: 15, 16.
6. Buiien Cipernaun gekomen zijnde, fprak en deed de Heiland verfcheidene merkwaerdige dingen, vs. 12-45, Hy vernachtte op eenen berg in den gebtde, vs. 12. --. Des morgens koos Hy , uit zijne Discipelen , twaelv Apostelen, vs. j.3-16. Vervolgens hield Hy tent uitmuntende Leerreden, vs. 17-49.
12. (h) Ende het gefchiedde in die dagen, dat hy buiten Capernaum uytgingh nae den bergh, naby da gemelde Stad, en de zee van Tiberias, om in het ftille eenzame te bidden: ende hy bleef den nacht over in het gebedt tot Godt.
13. (?) Ende ais het dagh was geworden, riep hy iijne difcipelen tot hem, welke Hy reeds eenigen tijd te voren benoemd had, om Hem beftendig te vergezellen, ende verkoos 'er twaelve uyt haer, die hy, wegers hunne zending tot den dienst van het Euangelie , oock
"beien noemde Dezen gav Hy het vermogen, om du.v.len uit te werpen, en allerlei krankheden tü genefen, vergui. M;tth. X: 1. Deze XII Apostelen waren de volgende.
14. [Namelick'] Simonem , die het eerst van alle, door dsn Heiland geroepen was, om Hem beftendig te vergezellen . Matth. IV: 18. Mare. I: 16, en v/eicken hy oock Perum noemde, Joh. I: 43, ende Andream fijnen broeder, die gelyktijdig met Petrus geroepen was, om jesus geduurig n^er ta volgen, Jacobum ende Joannem zijnen broeder, d,a zonen van Zebedeus, Philippum ende B:xrtholomeum.
15. Mattheum ende Thomam, Jacobum. den
C*) Matth. 14: 23. (O Matth. 10: 1. Mare, 31 13. ende 6: 7, Luc. 9: 1.
XIX. DEEL.



3C4 LUCAS. vr.
[fone] Alphei, ende Simonem genaemt Zelotera, of Cananites , omdat hy oorfprongelyk was van Cana in Galilea, Matth. X: 4-_
16. Judam Jacobi broeder, anders genaemd Lebbeus of Thaddeus, ende Judam Ifeariot, die oock naderhand de verrader van zijnen Godlyken Meester geworden is.
Vs. 17 - 49. geevt lucas een kort begrip op, van die leerreden, welke door den Heiland op eenen berg, sa de nahuurfchap van Capernaum , by de zee van Tïbmas uitgefproken is, en daervan de Berg-preiicatie genaemd wordt.
Deze gehele Leerreden heeft matthjeus Kap. V—VII. woordelyk aengeteekend. Zommige gezegdéns raeUen alle de toehoreren in het gemeen, en zonnnigé uitfpraken waren meer by zonder betrekkelyk tot de Apostelen, vergel. XVIII Deel. p. 86. — Onze lucas gec t alleenlyk eenige Hukken uit deze zeer merkwaardige redevoering op , en wel byzonder de zodanige, welke betrekkelyk zijn tot alle Christenen.
/. De voorbereidende omftandigheden vinden wy vs. 17-19.
17. (£)Ende met haer, de XII Apostelen, welke Hy tot zich op den top van den berg geroepen had vs. 13, afgekomen zijnde, ftont hy op een vlacke plaetfe, op ee.,en heuvel die vlak was, ende [met hem] de fchare fijner difcipelen, ende een g<oote menigte des volcks van geheel Judea ende Jerufalem, ende van den zeekant van Tyrus ende Sidon, die Hem naergevolgd waren, om zijne Godlyke leer te horen, en aenfchouwers te zijn van zijne verbafende wonderen.
18. Die gekomen waren om hem te hooren, ende om van hare fieckten , door zijn wonderdoend Alvermogen, genefen te worden, ende die van on-
reyne
fjy Matth. 4: 25. Mare. 3: 7.



LUCAS, VI. 305
reyne geeiten gequelt waren, om daervaa verlost te worden, ende fy wierden genefen.
19. Ende alle de fchare der genen, die met eenige ongelbldheden bezocht waren, fochc hem aen te raken, in eene gelovige verwachting, dat zy door Hem zouden gjnezen worden: (/) want daer gingh kracht van hem uyt,zodjt alle kranken , die Hem aenraekten, oogenblikkelyk herfteld wierden, ende hy genasfe alle. Toen Hy nu zijne Leerreden begon, liet Hy de menigte zijner to^horaren ondsr aen den voet van den berg ftaen, alwaer zy Haai bekwamelyk verftaen konden. Hy zette zich neder op den gemelden vlakken heuvel in het hangen van den berg, en zijne Discipelen waren aldasr rondom Hein.
//. Daerop volgen de lts/en van den Godlylen Lesra'r zeiven, vs. 20-49.
\. Eerst befchrijvt Hy het gemoedsbeftaen en de hoedanigheden van zijne rechtgeaerte Volgelingen, als den weg 0 n wezenlyk gelukkig te worden, vs: 20-26.
20. (m) Ende hy fijne oogen opüaende over fijne difcipelen, die Hem omringden, feyde, Saligh zijt gy arme van gesst , Matth. V: 3, die ejn ootmoedig hart in uwen boefem draegt, en een diep vernederend gevoel hebt van uwe natuurlyke ellende, ea veelvuldig zielsgeb/ek: want uwe is het Koninckrijcke Godts, gy hebt deel aen de zalige heilgoederen van dat geestelyk Koningrijk , het welk ik gereed ftae om op te richten.
21. («) Saligh zijt gy die nu hongert, en uit esne gevoelige erkentenis van uwe doemfehuld, een hartelyi verlangen hebt naer de eeuwige gerechtigheid , welke de messias, volgens de belovte der Propheten, zal asnbrsngan, Matth. V: 6: want gy fult daermede volkomen verledigt worden. (0) Saligh zijt gy die nu weent, en een hartelyk berouw hebt over uwe zonden: want gy
CO Mare. 5: 3a. C»0 M»"h« 5> a. (») Jer. ög! 13, Co) J«i", •l: 3. ende 66: io.
XIX. DEEL, y



So6 LUCAS. VL
fult lacchen, en hartelyk verblijd worden, door de heil« rijke gevolgen van eene volkomen vergeving.
22. (p) Saligh zijt gy wanneer u de menfchen haten , ende wanneer fy u affcheyden , uitbannen, ende fmaden, ende uwen name als quaet verwerpen en verfoeien, even als of gy pesten van bet menschdom waett, om des Soons des menfchen wille, om de belydenis en voortplanting van mijn Euangelie.
23. Wordt niet moedeloos onder de vervslgingen. (5) Verblijdt u integendeel in dien dage, ende zijt vrolick, dat gy verwaerdigd wordt, om voor my en mijne zaek te lijden: want fiet uw loon is groot in den hemel, naermate uw lijden zwarer is, zal ook de vergelding in het volgend leven uitftekender wezen. Laet het u niet vreemd voorkomen , wanneer gy van de ongelovige Joden vervolgd en mishandeld wordt: zy volgen hier in het voorbeeld hunner voorzaten: (r) want hare vaders deden diergelijcke den Propheten, die gezonden waren, om de Natie te verlichten en te verbei eren.
24. (s) Maer wee u gy rijcke, die, in tegenftelling van de armen naer den geest, trotfche gedachten hebt van u zeiven, en zonder eenig inzien in uwe natuurlyke ellende, u verbeeldt geens dings gebrek te hebben: want gy hebt uwen ingebeelden trooft wech, en gene ware bemoediging te wachten.
25. (f) Wee u die, door eene ingebeelde eigene gerechtigheid, verfadigt zijt: want gy fult in de eeuwigheid hongeren, wanneer gy te laet ondervinden zult, dat gy uwe ziel met asch gevoed hebt: Wee U die nu lacht, en u verblijdt in kwaed te doen : (y) want gy fult in het volgend leven wanhopig treuren ende weenen.
26. Wee u wanneer alle de menfchen wel van u fpreken, en de lieden dezer waereld u toejuichen. Dit zou een teeken zijn, dat gy den bofen lieden, met verach¬
ting
(■*•■) Mstfth. 5: 1 Petr. as 19. ende 31 14. ende 4: 14. C?) Hand. 5: 41. Hand. 7: fis. CO Amus : •> 1)1 (O Jel~- 65' r3«



LUCAS. VI. 3c7
ting van waerheid en deugd, zoekt te behagen: want hare vaders deden diergelijcke den valfchen Propheten «laer de predikers van waerheid en Godzaligheid gelasterd, gefmaed, en op allerlei wijzen mishandeld werden.
lucas teekent alle de zaligfprekingen niet aen, welke de Heiland heefc voorgafteld. Hy voegt 'er ook het één en ander , by wijs van tegenftslling , en ter verklaring by. Wy Ieren 'er uit, dat hy 'sHeilands voorftel niet woordelyk, maer alleen zakelyk opgeve.
By de acht eerfte zaligfprekingen Matth. V: 310, richtte de Heiland zijne tael tot de ganfche fchaer, om het gemoedsbeftaen en de hoedanigheden van zijne rechrgeaerte Volge. ringen te befchrijven. Maer de laetfte Matth. V: u, 12, behelzende eene bemoediging tegen de vervolgingen, was byzonder betrekkelyk tot de Apostelen. Dit laetfte ftuk breidt lugas nader uit vs. 22, 23, 26; en dit zal wel de reden wezen, dat hy vs. 20 zegge, de Heiland hebbe zijne oogen opgeflagen over de Discipelen, wanneer Hy deze uitfpraken deed; hoewel 'er verfcheidene dingen in voorkomen, welke i e fchare in het algemeen raekten.
j-f. Vervolgens teekent lucas die lievdeplichten hoofdztkelyk aenl welke de Godlyke Leeraer aen alle zijne toehoreren heeft voor. gefchreven, vs. 27-49. Hy bepaelt zich alleen tot die lievdeplichten, welke wy
aen onzen noesten verfchuldigd zijn, vs. 27-38. \.. Het lievhebben der vyanden, vs. 27, 28. 44. Het afzien van wederwraek, vs. 29. \\\. Eene algemene menfehenlievde, vs. 30-36". 44.|.J.. Zich te onthouden van een lievdeloos oordeel, vs. 37, HUI. Het uitoeffenen van weldadigheid, vs. 38. jj. Er worden nog eenige merkwaerdige fpreuken bygevoegd vs. 39-45-
}>J. De laetfte aenmerking is deze, dat uiterlyke vertoningen J zonder waerachtige verbetering van het hart, niet kun. nen baten, vs. 46-49.
«7. Maer ick fegge ulieden alle, die hier thans tsj xix. deel» v »



308 LUCAS. VI.
genwoordig zijt, en [dit] voorftel hoort, (x) Hebt Hef uwe vyanden, beantwoordt het kwaed, het welk zy u aen-p doen, met weldaden, doet wel den genen die u haten.:
28. Segent de gene die u vervloecken: ende(y)| bidt voor de gene, die u gewelt doen en u vervoi-j gen, dat zy mogen gezegend en bekeerd worden.
29. Onthoudt u van de wederwraek. (2) Den genen! die u aen de ééne wange flaet, biedt oock de ande-l re: ende bezit uwen geest altoos in zachtmoedigheid, latenj 'er gene wraekzuchtige voornemens in uw hart opkomen.! Verdraegt liever de ééne mishandeling na de andere; wan-l neer u iemand, by voorbeeld, eenen flag in het aengezichtl geevt, betoont dan gereed te wezen, cm zonder wraek-l zucht eenen tweeden flag te verdragen. Al worden del fmaedheden nog zo zeer vermenigvuldigd; denkt 'er nietl eens aen om kwaed met kwaed met te vergelden. Wanneeriemand u in rechten vervolgen wil, en beweert dat uw rokl hem toekomt, betoont u dan gereed, zo de partijdige Rich-I ter u onbillyk veroordeelt , om niet alleen den rok, maerl 'er zelvs den mantel by afteftaen; den genen die u ini zulk een geval den mantel neemt, en verhindert oockl den rock niet [te nemen]. Verg. Matth. V: 40.
30. (a)Maer geeft een yegelick die van u be-J geert: helpt hem naer uw vermogen, ende van de geJ ne, die het uwe ter leen neemt, en eyfcht niet we-| der, wanneer het niet in zijn vermogen is.
31. (Zi)Ende de hoofdibm van alle de zedelyke p'ichJ ten, welke elk een mensch aen zijnen naesten verfchuldigdl is, kan in zeer weinige woorden te zamen getrokken wor-| den; gelijckgy wilt,met reden wenscht.en billykkunt be| geeren, dat u de menfchen, in onderfcheidene gevallen Ji en in verfchillende omftandigheden doen fullen, doet gy! haer oock defgelijcks,
32. (f) Ende indien gy lief hebt, die u Heft
hebl
O) 23! 4- Spr. 25: 27. Matth. 51 44. Rom. 12: 20.
I Cor. 41 12. O) Luc 23: 34- Hand. 7: 6c. Qzj i Cor. 6: 7. (a) Deat. i«l 7. Matth, 5: 43, (J>) Matth. 7: 12, (c) Matth. 5: 46.



LUCAS. VI. 309
hebben , wat danck en welken byzonderen lov hebt gy te wachten? want oock. de grootfte fondaers hebben lief de gene die haer lief hebben, zelvs de fiechtfte menfchen hebben ook eene byzondere toegenegenheid, voor hunne vrienden en weldoeners.
33. Ende indien gy goet doet, den genen die u goet doen , wat danck hebt gy? welken byzonderen lov verdient gy in zulk een geval: want oock de fondaers en menfchen van het fiechtfte flag doen het felve. Betoont daerom, dat gy met edeler gevoelens bezield zijc, door weldaden te bewijzen aen onbekenden en zelvs aen vyanden.
34. (d) Ende indien gy leent den genen , van welcke gy het geleende hoopt weder te ontfangen, wat danck hebt gy? en welken byzonderen lov verdient gy in zulk een geval? want oock de fondaers en de fiechtfte menfchen leenen den fondaren, op dat fy evengelijcke weder mogen ontfangen.
35. Maer hebt uwe vyanden lief, ende doet goet aen zulken, die u mishandelen, ende leent fonder yet weder te hopen; ende uw loon fal groot zijn in de hemelen, ende gy fult betonen (e) kinderen en naer. volgers des Allerhoogften te zijn, die weldadig en lang. moedig is over alle: want hy is goedertieren ook over de ondanckbare ende boofe, zodat zelvs zijne vyanden deelen in de toefchikking van zijne gemene weldaden , Matth. V: 45.
36. Weeft dan barmhertigh, gelijck oock uwe Vader, die in de hemelen woont, barmhertigh is. Volgt den weldadigen God na , in het oefFenen van onbepaelde goedheid.
37. (ƒ) Ende en oordeelt niet Iievdeioos over de zedelyke gefteldheid en de daden van uwen evenmersch, door zijne handelingen aen verkeerde beginfelen en kwade oogmerkea toe te fchrijven, ende gy en fult ook van den
(d) Deut. 15: 8. Matth. 51 42. («) Matth. 5: 45] (ƒ} Matth. 7: 1. Rum. 2: 1. 1 Cor. 4; 5.
XIX. DEEL» V 3



3to LUCAS, Vfc
eeuwigen Richter niet op eene geftrenge wijs geoordeelt worden : Verdoemt niet, ende gy en fult niet verdoemt worden: Laet los, weest infchikkelyk en toegevend, ende gy fult lofgelaten, met infchikkelykhetd en toegevendheid behandeld worden.
S8> (g) Geeft milddadig, en U fal ook van Godmilddai dig gegeven worden; een goede, neergedruckte, ende gefchudde, ende overloopende mate van zegeningen fal men in uwen fchoot geven: (A) want met de felve mate daer mede gylieden metet, fal ulieden wedergemeten worden. Naermate gy meerder lievde uitoeffent, zal God ook, naer die zelvde evenredigheid , zijne lievde aen u openbaer maken.
39. Ende hy feyde tot haer een gelijckeniffe, (f) Kan oock wel een blinde eenen blinden op den wegh leyden ? Sullen fy niet beyde in de gracht vallen ? Even zo zullen ook de Pharizeeuwen zich zelve, en alle die hen blindelings naervolgen, in het verderv ne. derftorten. Verg. Matth. XV: 14.
40. (k) De difcipel en is niet boven fijnen meefter , een leerling kan niet vorderen of verwachten , dat het hem beter ga, dan zijnen Meester: maer een yegelick volmaeckt [difcipel], fal zijn gelijck fijn meefter. Wanneer ik derhalven gefmaed en gelasterd word, moeten mijne leerlingen en naervolgers zich niet bevreem. den, dat zy ook op zoortgelyke wijs behandeld worden. Verg. Matth. X: 24, 25.
41. (/) Ende veroordeelt niemand lievdeloos ; wat fret gy den fplinter , die in uwes broeders ooge is; ende den balck die in uw' eygen ooge is, en merckt gy niet?
42. Ofte hoe kont gy tot uwen broeder feggen, Broeder, laet toe dat ick den fplinter die in uw' ooge is uytdoe, daer gy felve den balck die in uw'
ooge
Cgi 'Sof. 10: 2?. ende 19: 1.7. (A) Matth. 7: 2. Mare. 4! 24» (i) jef. "42: Matth. 15! 14. C*) Matth. 10: 24. Joh. 13' 16, emie 15; 20. C*j Ma&h./» 3«



LUCAS. VI. 3n
OOge is, niet en fiet? zult gy de geringde gebreken van uwen naesten als met een vergrootglas befchouwen , en ondertusfchen uwe eigene gebreken over het hoofd zien, offchoon zy,in vergelyking van die uwes broeders, zo veel groter zijn, als een balk groter is dan een fplinter? Gy geveynfde, die op deze wijs te werk gaet, (m) doet eerft den balck uyt uw' ooge, ende dan fult gy befien om den fplinter uyt te doen, die in uwes broe» ders ooge is. Begint eerst met u zeiven te verbeteren , dan zal bet eerst tijd worden, om de gebreken van uwen broeder te beftrafFen.
43. Men kan de geaertheid der menfchen kennen aen hunne woorden en daden. Het is hier even eens gelegen, als met bomen en derzelver vruchten. («) Want het en is geen goede boom , die quade vrucht voortbrengt; noch geen quade boom, die goede vrucht voortbrengt. Zo als de boom is zijn de vruchten, even zo is het ook gelegen met de menfchen, de goede brengen goede, en de kwade brengen kwade vrucht voort, in hunne gefprekken en daden.
44. Want een yegelick boom wort uyt fijn eygen vrucht gekent, vermits elk vruchten voortbrengt, overeenkomftig zijne geaertheid : (0) want men leeft en plukt geen vijgen van doornen , noch men fnijdt geen druyve van bramen.
45. (p)De goede menfche brengt op dezelvde wijs het goede voort uyt den goeden fehat fijns herten: ende de quade menfche brengt het q iade voort uyt den quaden fchat fijns herten, (q) Want uyt den ©vervloet des herten fpreeckt fijn mont. Daer het hart vol van is, daervan loopt ook de mond over.
46. (r)Ende wat noemt gy my Heere, Heere. door my uitwendig met den mond te belijden voor den
f» SpreHck. 18: 17. (n) Mattb. 7! 17. ende 12: 33. (0) Matth. 7: 16. (p) Matth. 12: 35. (g) Matth. 12:34. f» Mal. 1: 6. MaKh. 7: 21. ende 25: ir. Luc. 13: 25. Kom. 2: 13, Jac. 1; 22.
XIX. PEEL. V 4



3ia LUCAS. VI.
messias, en openiyk voor my en mijne zaek uit te komen? ende en doet niet het gene dat ick fegge, zulk een uitwendige vertoning kan, zonder waerachtige verbetering van het hart, niet met al baten:
47. (f)Een yegelick die tot my komt, om zich a!s leerling by my. te vervoegen, ende mijne woorden aendachtig hoort, ende defelve doet,door mijne lesfen blijmoedig te gehoorzamen, ick fal u toonen wien hy gelijck is.
48. Hy is gelijck een verftandig menfche die een huys bouwde op eene vaste fteenrots,ende groef,ende verdiepte in de aerde, tot dat hy de fteenrots gevonden had, ende leyde het fondament op een fteenrotze: als nu de hooge vloetquam, fo floegh de waterftroom tegen dar huys aen, ende en konde dat niet bewegen: want het ftond vast en was op de fteenrotze gegrondt.
49. Maer een iegelyk die mijne woorden verwerpt, diefe wel gehoort, ende niet gedaen en fal hebben, is gelijck een onbedachtzaem menfche die een huys gemaks halve , in een dal bouwde op de losie aerde fonder fondament: tegen het welcke de water» ftropm aenfloegh; ende het viel terftont, omdat het genen vasten grondflag had, ende de val van dat felve huys was groot. Het gehele gebouw ftortte in, met een verfchrikkelyk geweld.
Verg. XVIII Deel p. 130-141.
(*) Matth. f. S4.
HET



LUCAS. VIL 315
HET VIL KAPITTEL.
7. Binnen Capernaum terug gekomen zijnde , genas de Heiland dm kranken dienstknecht van eenen Hoofdman over honderd, vs. 1-10.
X. ^JA dat hy nu alle fijne woorden voleyndigt hadde ten aenhooren des volcks, (a) gingh hy in tot Capernaum.
2. Ende een dienftknecht van een feker Hooftman over hondert, die hem feer weert was, en in welken hy zeer veel belang ftelde, dodelyk kranck zijnde lagh op fijn fterven.
3. Ende van Jefu en zijne verbalende wonderen gehoort hebbende, fondt hy tot hem de Ouderlingen der Joden, by welke by zeer gezien was, hem biddende dat hy wilde komen, ende fijnen dienftknecht gefont maken.
4. Defe nu tot Jefum gekomen zijnde, baden hem ernftelick, feggende, Hy is weerdigh dat gy hem dat doet.
5. Want hy heeft ons volck lief, doet ons grote diensten, ende heeft felve ons de Synagoge gebouwt, door zijne foldaten daertoe te gebruiken, en aenmerkelyke kosten te doen.
^ 6. Ende Jefus gingh met haer. Ende als hy nu niet verre van het huys was, fondt de Hooftman over hondert tot hem [eenige] vrienden, met alle blijken van eenen zeer diepen eerbied, ende feyde tot hem, Heere, en neemt de moeyte niet: want ick en ben niet weerdigh dat gy onder mijn dack foudt inkomen. Dit zou voor my , die van natuure
(fl) Matth. 8: 5.
XiX. DEEL. V ?



3r4 LUCAS. VIL
een zondaer ben uit de beidenen , eene al te grote eer prezen.
7. Daerom en hebbe ick oock my felven niet weerdigh geacht om tot u te komen, maer ik heb de ouderlingen verzocht om uwen byftand , ten behoeve van mijnen kranken knecht, te fmeken, maer fegt [hetJ met een woort, dit zal genoeg zijn, ende mijn knecht fal genefen worden. Ik ben van uw wonderdoend vermogen , waervan ik zeer vele proeven gehoord heb, volkomen verzekerd.
8. Want ick ben oock een menfche onder de macht [van andere] bevelhebbers geftelt, die in rang boven my verheven zijn , maer evenwel heb ik wederom het gebied over mindere perfonen , hebbende krijgsknechten onder my, ende ick fegge tot defen , Gaet, ende hy gaet: ende daerenboven heb ik huisbedienden , die my gehoorzamen, en daerom zeg ik tot den anderen, Komt, ende hy komt: ende tot mijnen dienftknecht, Doet dat, ende hy doet [het]. Maer gy zijt aen niemand, onderworpen , en voert zelvs een onbepaeld bewind over de ganfche natuur, zodat voor u niets te wonderlyk zy.
9. Ende Jefus dit hoorende, verwonderde hem fijner , over de kracht van het geloov , het welk deze Hoofdman openbaer maekte , ende fich omkeerende feyde tot de fchare die hem volgde , Ick fegge ulieden, Ick en hebbe lbo groeten geloeye, als ik in dezen vreemdeling ontdek, felfs in Ifraël, onder het ganfche joodfche volk, niet gevonden.
Iudedaed het karakter van dezen Romein fchen Hoofdman was zeer beminnelyk , en de kracht van zijn geloov zo groot, dat by daerin alle de Joden overtrof; welke de Heer jesus op zijne tochten , in de bediening van zijn Prophetisch ambt , ontmoet had. Vergel. XVIII Deel. p. 146, 147-
10. Ende die gefonden waren om den Heiland te verzoeken , dat Hy jden kranken dienstknecht genezen wilde, wedereekcert zijnde in het huys van den
Hoofd-



LUCAS. VIL 3I5
Hoofdman., vonden den voorheen krancken dienftknecht volkomen gefont.
Er is by ons geen twijfFel aen, of deze wonderdadige genezing van den kranken dienstknecht des Hoofdmans, te Capernaum, is dezelvde gebeurtenis, welke Matth. VIII: 5-13. verhaeld wordt. De omftandigheden van tijd, plaets, en perfonen, zijn volmaekt dezelvde. — Het is waer, 'er is eenig onderfcheid, te» aenzien van ettelyke byzonderheden. Volgens matth^us kwam de Hoofdman zelvs tot den Heiland, maer volgens het verhael van lucas zond hy eerst de ouderlingen der Joden, en daerna kwamen eenigen van zijne vrienden tot den Heer jesus. mattfleus legt de woorden, welke de vrienden van den Hoofdman, volgens lucas , gefproken hebben, in den mond van den Hoofdman zei ven. Naer de aenteekening van matth^us , zeide de Heiland tot den Hoofdman : gae henen, en u gefihiede gelijk gy geloovd hebt; maer van deze woorden maekt lucas in het geheel gene melding.
Dan de verhalen der beide Euangelisten laten zich zeer wel overéén brengen , op deze wijs. — Eerst zond de Hoofdman de Ouderlingen der Joden, welke hy zeer aen zich verplicht had, tot den Heiland, Hem biddende, dat Hy komen wilde, en den kranken dienstknecht door zijn wonderdoend vermogen gezond maken. De menschlievende jesus bewilligde geredelyk in dit verzoek, en begav zich aenftonds op weg. Dan eer Hy aen het huis van den Hoofdman gekomen was, zond deze eenige van zijne vrienden tot den Heiland, om Hem te verzoeken, dat Hy de moeite niet nemen wilde, van in perfoon te komen, vermits Hy maer één woord van almachtig bevel te fpreken had, om den kranken dienaer oogenblikkelyk te doen berfteld worden, Luc. VII: 3-8. Dan de Heer jesus ging evenwel voort. Toen de Hoofdman Hem zijn huis sag naderen, ging hy den Heiland eerbiedig te gemoet, en herhaelde in perfoon het verzoek, het welk hy reeds door zijne vrienden gedaen had , Matth. VIII: 5-9. De Heiland verwonderde zich over de kracht van 's mans geloov, verklaerde dat hy daerin de Joden ver weg overtrof; en bediende zich van
XIX. DEEL.



3ió LUCAS. VII.
die gelegenheid, om de roeping der heidenen te voorfpellen, Matth. VIII: 10-12. Daerop wendde Hy zich tot den Hoofdman, zeggende, gae henen, en u gefchiede gelijk gy geloovd hebt. Op dat zelvde oogenblik, dat jesus deze woorden fprak , werd de dienstknecht herfteld , Matth. VIII: 13; en toen de gemelde vrienden van den Hoofdman weder in zijn huis kwamen, vonden zy den dienaer, welken zy doodbrakende gelaten hadden , volkomen gezond, Luc. VII: 10.
0. Nadat de Heilard in Galilea gepredikt, en aldaer vele wonderen verricht had, deed Hy eene reis naer de delen ven
Judeea, Kop. VII: 11— VIII: 3. s. Eerst verhaelt de Euangelist het gene te Nain is voorgevallen , vs. 11-50. fl. Des Heilands vertrek derwaerds vinden wyvs. 11.
11. Ende het gefchiedde op den volgenden [dagh], nadat Hy den kranken dienstknecht van den Romeinfchen Hoofdman wonderdadig genezen had, dat jesus Capernaum verliet, hy gingh nae een ftadt genaemt Nain, gelegen in het ervdeel van Isfafchar, op de grenfen van Galilea en Samaria, in eene aengename Iandftreek, tusfchen de gebergten Thabor en Hermon. Wanneer men uit Galilea naer Jerufalem reisde, nam men doorgaens den weg door deze Stad, om het gebied der Samaritanen en de ruwe gebergten te vermijden. De Heiland begav zich naer het gemelde Nain ; ende met hem gingen vele van fijne difcipelen, die Hem gewoonlyk volgden, ende een groote fchare van menfchen, die uit Capernaum, en de omliggende landftreken waren zaemgevioeid, om zijne leer te horen, en zijne teekenen te zien.
Denkelyk ging de Heiland thans naer Jerufalem, om één der hoge Feesten te vieren, en daerom mag men denken, dat de fchaer onder den weg geduurig zy aengegroeid , door den toevloed der genen, die zich tot het zelvde oogmerk naer Jerufalem begaven. — Zo befchlkte het de Godlyke Wijsheid, opdat de Heiland een groot aental getuigen van
zijne



LUCAS. VII. 317
zijne wonderen hebben mogt, die zijn gerucht alomme verbreiden zouden.
6. Te Nain verrichtte de Heiland een verbafend wonderwerk, vs. 12-17.
1. Het wonderwerk zelve befchrijvt de Euangelist,
vs. 12-15, en
2. De gevolgen dairvan, vs. 16, 17.
12. Ende als hy de poorte der ftadt genaeckte, en zo gereed was om binnen te treden, liet daer, een doode wiert met een groot gevolg ter Stad uytgedragen, [dii\ een eenighgeboren fone fijner moeder [was] , ende fy [was] weduwe, bitterlyk bedroevd over dit fmertelyk verlies, ende een groote fchare van menfchen uit de ftadt [was] met haer.
De Joden waren gewoon hunne doden buiten de fteden te begraven, opdat de ftank der lijken gene befmetting mogt veroorzaken. —— Het lijk werd gevolgd door de treurige moeder, die de eerfte was achter het zelve, naerdien de vrouwen van ouds de lijkftatie mede vergezelden. Voorts was 'er eene zeer grote menigte van volk achter het lijk. Misfchien was de gemelde weduw eene vrouw van aenzien, zodat de ganfche Stad over dit treurig ftervgeval getroffen, en eene grote menigte der burgeren daerdoor opgewekt ware , om hunne achting voor de bedrukte weduwe te betonen.
13. Ende de Heere, die reeds zo vele proeven van zijne Godlyke Alwetendheid en Almacht gegeven had, haer fiende, wiert innerlick met ontferminge over haer beweegt, ende feyde tot haer , En weent niet, want ik ben gekomen om u grotelyks te verblijden.
14. Ende hy gingh toe, ende raeckte de bare aen, zonder zich te verontreinigen, naerdien Hy de befmetting van dezen doden zou wechnemen. De Joden waren gewoon, hunne doden te begraven op beddekens, welke pp de draegbaer gelegd werden. De Heiland raekte het eea en ander aen , om te tonen , dat Hy met dit lijk iets
XIX. DEEL.



3i8 LUCAS. vir.
byzonders voor had; (de dragers nu ftonden ftille,) verwonderd over deze zeldzame handelwijs , ende hy feyde, met een woord van almachtig bevel, Jongelingh , ick fegge u, (b) Staet op en leevt.
15. Ende de doode fat aenftonds over eynde, op dat zelvde oogenblik, ende begon te fpreken, ten blijke dat hy leevde; ende jesus vorderde niet, dat deze jongeling Hem vergezellen zoude, als een fprekend bewijs van zijne heerlykheid, maer hy gaf hem fijne moeder.
16 Ende vreefe bevinghfe alle, ende fy verheerlickten Godt , met aenbidding en dankzegging , feggende, (c) Een groot Propheet, die verbalende wonderen verricht, is onder ons opgeftaen, ende (d) Godt heeft fijn volck in gunst befocht, door het zelve zulken kuitengewonen man toe te fchikken.
17. Ende dit geruchte van hem en zijne ontzettende wonderen gingh uyt in geheel Judea , ende verfpreidde zich fpoedig in alle het omliggende lant.
(. Het gerucht van dit wonderwerk gav omleiding tot twee merkwaerdige gebeurtenisfen, vs. 18-soit. Het eerfle was de bezending, welke joannes de Doper, uit zijne gevangenis, aen den Heiland deed, vs. 18-35. Deze bezending zelve vinden wy vs. 18-23.
18. (*) Ende de difcipelen Joannis des Dopers; die thans in de gevangenis zat, boodfchap ten hem van alle defe verbazende dingen, welke jesus verrichtte.
19. Ende Joannes fekere twee van fijne difcipelen tot hem geroepen hebbende, fondtfe tot Jefum, feggende, Zijt gy de gene die komen foude, de messias , welken de Propheten beloovd hebben, ofte verwachten wy nog eenen anderen ?
20. Ende als de beide mannen, door den Doper af. gevaerdigd, tot hem gekomen waren, feyden fy,
Joan-
fi) Hand. 9: 40- fe) Luc. 24' '9- Joh. 4: 19. ende 6t 14. ende 9: 17. 00 Lac. li «8. CO Matth. 111 2,



LUCAS. VII. 3i9
Joannes de Dooper heeft ons tot u afgefonden feggende, Zijt gy die komen foude, ofte verwachten wy eenen anderen ?
Er zijn die menen dat joannes zelvs getwijfeld heboe, of jesus wel de messias ware, zodat hy, fchoon te voren van deze waerheid volkomen overtuigd, door de langdnu.' righeid van zijne gevangenis, aen deze zaek hebbe beginnen te twijfFelen, of dat de gemelde Boetgezant, fchoon by wel wist dat de verheven perfoon, welken Hy gedoopt had, de cheistus ware , evenwel heeft kunnen twijffelen , of die man , van welken hy in zijn gevangenis zo veel hoorde fpreken, wel dezelvde perfoon ware , welke hy gedoopt had. — Maer joannes was, door eene Godlyke Openbaring, al te zeer bevestigd in zijn geloov, omtrent dè waerheid van jesus Mesfiasfchap, dan dat daer over by hem de minfte twijfFeling zou kunnen opkomen.
joannes deed deze bezending om zijner Discipelen wil, die door zijn onderwijs niet te overreden waren , dat jesus de messias ware, maer zich »n tegendeel ergerden over den groten opgang, welken de Heiland maekte, omdat Hy zich niet vertoonde als eenen aerdfchen Koning, en hunnen meester niet uit de gevangenis verloste. — Er was derhalven voor hun geen beter weg tot overtuiging, dan dat eenigen tot jesus gingen, om zijne leer te horen, en zijne daden te aenfchouwen.
21. Ende in de felve ure, dat de afgezondenen van Joannes den Heiland de gemelde vraeg voorftelden, genas hy 'er vele, door zijn wonderdoend Alvermogen , van allerlei fieckten ende qualen, ende Hy wierp boofe geeften uit, ende vele blinden gaf hy het gelichte.
22. Ende Jefus antwoordende feyde tot haer Gaet henen ende boodfchapt Joanni weder de won' derdadige dingen die gy gefien ende gehoort hebt, welke zo vele onlochenbare bewijzen zijn van miine Godlyke zending, [namelick"] (ƒ) dat de blinde worden , fiende, de kreupele wandelen, de rnelaetfche ge-
(f) Jef. 29: 18, ende 35? g. ende fi: 1. XIX. DEEL,



3ao LUCAS. Vil.
reynigt worden , de doove hooren, de doode opgeweckt worden, den armen en den geringften onder het volk het Euangelium verkondigt worden, gelijk 'er van den messias allerduidelykst voorfpeld is, Jef. XXXV: 5, 6. LXI: i.
23. Ende faligh is hy, die aen my en mijne geringheid naer de waereld niet en fal ge-ergert worden. De uiterlyke omftandigheden, in welke ik verkeer, zijn zeer gering, en hier uitnemen de Joden over het algemeen aenleiding om my te verwerpen , naerdien ?y, volhens hunne aerdscbgezinde vooroordeelen, eenen messias verwachten , die met al de pracht van eenen aerdfchen Koning verfchijnen zou. Raedpleegt met de Propheten, en gy zult bevinden, dat ik aen de kenmerken, welke zy van den messias gegeven hebben, volkomen beantwoorde.
Met dit antwoord zond de Heer jesus de Discipelen van joannes den Doper terug. — Er is geen twijffel aen, of zy zullen hunnen Meester in zijne gevangenis een getrouw verflag gedaen hebben van alles, wat zy gezien en gehoord hadden, en joannes zal hen hier uit van alle bedenkingen, nopens jesus Mssfiasfchap , ontheven hebben.
•L 1, By die gelegenheid deed de Heiland eene zeer merkwaerdige redevoering over joannes den Doper, en den uitjlig van
zijnen dienst, vs. 24-35. f. De Heer jesus gav een uitmuntend getuigenis van joannes den Doper, vs. 24-28. ■j-, Etrst wijst de Heiland ontkennender wijs atn, waer veor men joannes niet te houden had, vs. 24.
34. (g)Als nu de boden Joannis wechgegaen waren , om hunnen Meester in zijne gevangenis bericht van hun wedervaren te brengen, gav Hy een heerlyk getuigenis van Joannes den Doper , opdat de joden van hem gene verkeerde begrippen maken mogten. Hy liet evenwel
de
(f) Matth. iv. 7'



LUCAS. Vil. 321 de afgezondenen eerst vertrekken, om zijnen vyanden alle ilof tot laster te ontnemen ; had jesus dit getuigenis gegeven in het byzijn der gezanten van Joannes, dan zouden zijne vyanden gedacht en gezegd hebben , dat Hy met Joannes eene affpraek gemaekt had, om de één den anderen lovge. tuigenis te geven, ten einde daer door des te groteren aenhang onder het volk te maken. Na dat derhalven de af. gezondenen vertrokken waren , begon hy tot de fcharen , welke Hem thans omringden, van Joanne te feggen, Wat zijt gy uytgegaen in de woeftijne te aenfchouwen? Een riet dat van den wint gins ende weder beweegt wort?
25. Maer wat zijt gy uytgegaen te fien ? Een menfche met fachte kleederen bekleedt? Siet, die in heerlicke kleedinge ende welluft zijn, die zijn in de Konincklicke hoven.
De Heiland fpreekt den Boetgezant vry van twee ondeugden, welke in eenen Leeraer ten hoogden zijn af te keuren, en van welke hy mogelyk, by zommigen, uithoof de van dit gezantfchap , zou verdacht worden.
Vooreerst van ondandvastigheid en wispeltuurigheid, vs. 24b: wat zijt gy uitgegaen in de woestijne te aenfchouwenï een riet het welk van den wind ginds en weder beweegd wordt ?
De Heiland fpreekt hier zinbeeldig. — Het riet, zijnde een bekend watergewas, het welk aen den oever van de Jordaen in grote menigte groeide, is eene eigenaertige zinprent van ondandvastigheid en wispeltuurigheid, verg. 1 Kon. XIV: 15. Het riet wordt door den wind ginds en herwaerds ligtelyk bewogen; even zo worden ook ondandvas. tige zielen , wanneer 'er een wind van valfche leer of verdrukking opkomt, zeer ligtelyk aen het wankelen ge-
bracht. Wanneer de Godlyke Leeraer zegt, wat zijt gy
uitgegaen in de woestijne te aenfchouwen ? herinnert Hy der fchare de vorige dagen, wanneer zy zeer veel werk gemaekt hadden van joannes , toen hy in de woestijne leerde en doopte. In dien tijd was 'er eene talrijke fchaer van menfchen, uit Jerufalem, geheel Judsa, en het land rondom de Jordane, tot; oannes vergaderd, om zijne prediking aen
XIX. DEEL. X



322 LUCAS. VII.
te horen, en van hem gedoopt te worden. Onder de toehorers van den Heiland waren 'er thans velen, die de prediking van joannes in de woeftijne gehoord hadden. „ Waertoe, wil Hy zeggen, zijt gy voormaels uitgegaen „ naer de woestijne , alwaer joannes leerde en doopte ? „ Wat meende gy daer te zien ? hebt gy toün joannes „ befchöuwd als een beweegbaer riet, als eenen wispeLuu,, rigen man? hebt gy daerom zulke reifen gedaen? hebt ,, gy u met zulken ongemenen toevloed naer de woestijne „ begeven, om eenen nieuwen Leeraer te zien, die, zon„ der vaste beginfelen te hebben, ongeftadig was in zijne ,, leer? immeis neen. Gy bebt toen grote achting voor
joannes gehad; en hoe hebt gy hem bevondet? hebt „ gy aen hem immer iets bemerkt, het welk naer onftand,, vastigheid zweemde? heeft hy niet altoos dezelvde leer
gepredikt? waren 'er in zijne geftrenge levenswijs niet „ vele- bewijzen van de grootfte ftandvastigheid ? en is hy „ niet, om zijne verkleevdheid aen waerheid en deugd, „ in de gevangenis geworpen? — joannes is nog dezelv„ de, die by altoos geweest is, en zijne gevangenis heeft „ hem niet vervoerd, om de waerheid, welke hy vooihetn „ geleerd en gepredikt heeft, te verlaten."
Wijders fpreekt de Heiland den Boetgezant vry van wellust en dartelheid vs. 25 : maer wat zijt gy uitgegaen te zien, eenen mersch met zachte klederen bekleed ? — Zachte en heerlyke klederen zijn Vorstelyke en zeer kostbare klederen van purper en fcharlaken. Een mensch dan, met zachte klederen bekleed, is een wellustig mensch, verflaevd aen een prachtig en overdadig leven. — Zodanig een was joannes niet geweest. Integendeel hy was meer dan gemeen gei'treng in zijne levenswijs. Zijn voedfel en kleding was zeer gering, Matth. III: 4. Ook had hy zich nooit gedragen als een vleier, die, om zijne dartelheid te voeden, zich fchikte naer de begrippen der menfchen. In tegendeel, hy beftrafte de Pharizeeuwen met groten ernst, Matth. III: 7-12, en zelvs had by zich niet ontzien, om den Koning hercdes het onbetamelyke van zijn bloedfchandig huwelyk euder het oog te brengen, met dat gevolg, dat hy daerover
ja



L U C A S. VII. 313
in den kerker geworpen ware. — Zulk flag van wellustige lieden zou men ook te vergeevsch in de woestijne gezocht hebben. Ziet, die in heerlyke kleding en wellust zijn, die zijn in de Koninglyke hoven. In de paleifen der Groten moet men zulke menfchen zoeken, die op weelde en dartelheid gezet zijn, en daerom fpreken en handelen, niet zo als de beginfels van eer en geweten mede brengen , maer zo als hel hunne begunftigers gaerne horen en zien. Zulk één was joannes i.iet, hy hield zijn verblijv in de woestijne, en leidde eene zeer geftrenge levenswijs. Hy beftrafte en vermaende zonder aenneming des perfoons.
ff. Daerna toont de Heiland Jleiliger wijs, voor welken groten en uitmuntenden man men joannes den Doper te houden had, vs. 26-28.
26. Maer wat zijt gy uytgegaen te fien, toen gy
u, in zulk eene grote menigte, naer de woestijne begeven hebt, alwaer Joannes predikte en doopte? Immers hebt gy hem befchouwd als een Propheet ? Dit was by ook indedaed. Ja ick fegge u, oock veel meer dan een Propheet.
Het was een algemeen aengenomen begrip der Joden van dien tijd, dat 'er een der oude Propheten, voor en by de komst van den messias, verfchijnen zou, verg. Joh. I: 21. Maer joannes was veel meer dan een der oude Propheten, ten aenzien van zijne bediening, en de wijs zijner prediking, vergel. vs. 28.
27. Defe is 't van wekken in de Godfpraek van Maleachi gefchreven is, (A) Siet ick fende mijnen Engel voor uw aengeficht % die uwen wegh voor u henen bereyden fal. Joannes is die Engel, die gezant, die de Voorloper van den messias wezen moest, om de gemoederen van het volk tot zijne komst voor te bereiden. Derhalven is hy meerder dan één der oude Propheten : want nimmer is de komst van iemand der oude ProphJM
(A) Mal. 3: «• Mare. v a,



3*4- L U C A S. VII. ten zo lang te voren voorfpeld. Daerenboven heefc niemand der oude Propheten de eer en het voorrecht genoten, om de Voorloper en wegbereider van den messias te zijn, en nog veel minder om den messias te zien, en met den vinger aen te wijzen.
28. Want ick fegge en verzeker ulieden allerplechtigst, Onder alle de nakomelingen van Adam, die van vrouwen geboren zijn , en is niemant meerder Propheet dan Joannes de Dooper. Niemand beeft de waerheid van God, in het vervullen van zijne belovten zo duidelyk gezien, als Joannes. Hy heefc den messias, ! naer welken zo vele Propheten en rechtvaerdigen verlangd hadden, gezien, gedoopt, en aen het volk aengewezen; maer evenwel met dit alles, de minfte in het Koninckrijcke Godts, is meerder dan hy. Zelvs de allerminfte onderdaen van dat geestelyk Koningrijk, het welk ik ftae op te richten , is meer bevoorrecht dan Joannes , omdat hy de werkelyke oprichting van dat Koningrijk aenfchouwt, waervan Joannes flechts de aennaaerende toekomst gepredikt heeft.
//. Wijders verhaelt de Heiland den verfchiilenden uitflag van joannes prediking, vs. 29-35. \, De verfchillende uitflag van joannes prediking wordt vs. 29, 30, voorgefleld.
De meeste Uitleggers zijn van oordeel, dat lucas vs. 29, 3° > by wiis van eene tusfchenreden, bericht geve van het uitwerkfel, het welk 's Heilands getuigenis, omtrent joannes den Doper, op de gemoederen van zijne toehore ren gehad hebbe. Maer vs. 30. fpreekt de Heer jesus zeer duidelyk van vorige dagen, in welke de Joden den dienst van joannes den Doper verworpen hebben, en vs. 29. is onmiddelyk aen vs. 28 verbonden, ten blijke dat de Heiland in zijne redevoering voortgae.
29. Ende, ten opzichte van zommigen, heeft de dienst van Joannes eene goede uitwerking gehad: want alle het gemeene volck der Joden [heni], Joannes den Doper namelyk



LUCAS. VII. 325
melyk, hoorende, ende zelvs de tollenaers, die voor het fiechtfte zoort van menfchen gehouden werden , en met den Doop Joannis gedoopt waren, ten vertoge dat zy berouw hadden over hunne zonden, en vergeving begeerden, rechtveerdigden Godt, zy roemden Gods rechtvaerdigheid en trouw, zy erkenden , dat God zijne belovte, omtrent den Verlosfer van zondaren, begon te ver. vullen.
30. Maer zulk een goed gevolg heeft de prediking van Joannes niet gehad by de Opperhoofden der Jiden: want de trotfche Pharifeen ende de werkheilige Wetgeleerde hebben den minzamen raet Godts, hen door den mond van Joannes vriendelyk vermanende, om te ontvlieden van den toskomenden toorn, tegen haer fel ven, tot hun eigen verderv, en tot verzwaring van hun oordeel, met verfaiading en befchimping verworpen , van hem niet gedoopt zijnde, zy kwamen wel tot Jjannes, om van hem gedoapt te worden , Matth. III: 7, maer vermits zy zijne leer, welke geloov en bekeering vorderde, niet wilden aennemen, heefc de Boetgezant met reden geweigerd om hen te dopen.
+|, By deze gelegenheid teekende de Hdknd de dwaesheid en boosheid der Joodfche Overheden, in eene eigenaer-
tige gelykenis, vs. 31-35. \. De gelykenis zelve vinden wy vs. 31, 32.
31. (?) Ende de Heere feyde vervolgens, By wien fal ick dan de menfchen van dit geflachte, byzonder de Pharizeeuwen en Wetgeleerden, die den raed van God, in de prediking van Joannes, fmadelyk verworpen hebben, vergelijcken? ende wien zijn fy gelijck? Zy zijn zo moetwillig en godvergeten boos , dat 'er huns gelyken bykans niet te vinden zijn.
32. Sy zijn gelijck de kinderen , die op de merckt fitten, ende malkanderen toeroepen ende,
(O Matth. II! ié.
XIX. DEEL. X 3



S26 LUCAS. VlL
feggen, Wy hebben u op de fluyte gefpeelt, ende gy en hebt niet gedanfh Wy hebben u klaeglieden gefongen, ende gy en hebt niet geweent.
Ds meeste Uitleggers vatten deze gelykenis zo op, dat zy in den Jetter eenen hcop kinderen vertone , die op esne markt of andere openbare plaets te zamen fpelen, en nu eens, om eenen vreugdetijd te verbeelden, op de fluit fpelen, terwijl anderen daerby danfen, dan eens, om een taegfeest te vertonen, klaegliederen zingen, waerby anderen wenen. Maer in zulken hoop van kinderen zijn wel eens ftijvbocfdigen , die van andere gedachten zijn dan hur.ne fpeelmakkeis, zodat zy op het fpelen der fluit niet da fen , noch op het zingen van klaegliederen wenen willen.
Op dezen grond vertonen zulken onder de kinders, die op de fluit fpeelden, den Heer jesus, voor zo ver Hy, door de verkondiging van het Euangelie, en eenen vriende'yken omgang met menfchen, de Joden op eene lievlyke w4s tot het geloov poogde te bewegen, joannes daerentegen was, in zijne geftrenge levenswijs, en ernftige boet. piedicatien, gelijk aen zulke kinderen, die klaegliederen zingec> Maer de Joden, byzonder de Pharizeeuwen, hadden'zich noch met joannes, noch met den Heiland, willen vsreenigen. Zy hadden niet willen danfen, toen de Heer jesus op de fluit van het Euangelie fpeelde; zy hadden den Heiland, om zijne gemeenzame verkeering met allerlei menfchen , gelasterd. Zy hadden niet willen wenen, toen joannes klaegliederen zong; zy hadden zijne geftrenge predi. k;ngen levenswijs ten hoogften veroordeeld, en hem gelasteid, als iemand die van den duivel bezeten was.
Op deze wijs hebben wy het ook begrepen, by de gelykluidende plaets van mattiueus , XVIII Deel. p. 206, ao7. — Evenwel hebben wy by nader indenken bemerkt, dat deze opvatting aen grote zwarigheden onderworpen zy. De fluitfpclende en klaegliederenzingende kinders zouden dan Heer jesus , en joannes den Doper verbeelden, maer de letter der gelykenis vertoont ons kinderen op de markt, v«3 welke dan Wwgliwtewa gezocgen zijn , en dan we.
de; cm



LUCAS. VII. 327
derom op da fluit gefpeeld is: want zy zeggen, wy lubben u op Ue fluit gefpeeld, en wy hebben u klaegliederen gezongen. Nu blijkt het evenwel, uit de gelykenis en de toepasfing daervan, dat men door de fpelende kinderen, die aen hunne medemakkers verwijten, dat zy niet hebben willen danfen noch wenen, niet joannes den Doper en den Heiland verftaen moet, maer de m;nfchen van het toenmalig geflacht. Trou. wens, de Heiland wil de hardnekkigheid der Pharizeeuwen afbeelden, die den raed van God verworpen hadden. Hy vraegt daerom: by wien zal ik dit geflacht vergclyken ? daerop vol5t, zy zijn gelijk de kinderen enz.; derhalven vertonen de kinders, die op de fluit fpelen, en klaegliederen zingen, niet den Heer jesus en joannes den Doper, maer de Jouen en byzonder de Pharizeeuwen. De Joden komen dan voor als doende, maer jesus en joannes als lijdende. — Daerenboven fchijnt het niet zeer voegzaem, dat de eruftige prediking van joannes, en den Godlyken Leeraer, by een kinderfpet vergeleken worde.— Eindelyk.om 'er niet meer by te voegen, tusfchen den aert der prediking van den Heer jesus en van joannes den Doptr was zulk een wezenlyk verfchil nkt, dat de één als een fluitfpeler, en de ander als een zanger van klaegliederen , kon afgebeeld worden.
Anderen zijn daerotn op de gedachten gekomen, dat de Pharizeeuwen en Wetgeleerden de onderwerpen zijn van deze gelykenis, waervan zy zich den letter op de volgende wijs voordellen. Onder eenen gemengden hoop van kinde. ren, vermaken zich de moeste met kinderfpelen; maer 'er zijn ook andere onder , die, wegens hun meur gevorderd begrip, in dat fpel niet willen delen. Zommige fpelen op de fluit, om een vreugdefeest, en andere zingen klaegliederen , om een rouwmael naer te bootfen. Maer die kinders, die meer in verftand gevorderd zijn, willen hen niet vergezellen, dassfen ncch wenen. Dit geevt aenlei^ ding, dat de eerfte tegen de laetfte zeer verbitterd worden , zodat zy tegen hen met fcheld- en lasterwoorden uitvaren. — Vat msn het op deze wijs, dan is het oogmerk der gelykenis te vertonen, hoe de Pharizeeuwen en Wetgeleerden den raed van God tegen zich verworpen XIX. deel. X 4



3s8 LUCAS. Vil.
hadden, In de prediking van joannes den Doper, en nog bleven verwerpen , in de prediking van jesus , terwijl hunne uitwendige Godsdienstigheid niets anders was, dan een lichaem zonder ziel, een louter guichelfpel.
De Heiland vergelykt de Pharizeeuwen en Wetgeleerden by fpelende ^kinderen , die vreugdefeesten en rouwmalen naerbootfen. Door dit kinderfpel kan men de Godsdienstverrichtingen der Pharizeeuwen verftaen, waerin zy flechts uiterlyk het lofFelyk voorbeeld der gelovige Vaderen naervolgden. Hunne gelovige. voorvaders hadden God oprechtelyk gediend, voornamelyk op plechtige tijden , zo van blijdfchap op de hoge Feesten, als van vasten en geween. Maer nu was de Godsdienst, by de Pharizeeuwen en Wetgeleerden, zodanig verbasterd, dat zelvs de plechtigfte feesttijden by hen, even als enkel fpel, gevierd wierden. — Wanneer de Heiland de kinderen vocrftelt, als fpslende op de markten , mag men denken aen openbare plaetfen, in welke de Godsdienst verricht werd, de Syna, gogen namelyk en den Tempel.
Door de metgezellen der fpelende kinderen worden dan joannes den Doper en de Zaligmaker bedoeld. Deze komen hier voor, als de gezellen der Pharizeeuwen en Wetgeleerden, omdat deze verblinde menfchen, noch in joannes, noch in den Heer jesus iets verhevens erkenden, en hen althans niet meer of beter achtten , dan zy zelve waren. Zy namen het daerom zeer euvel op, dat noch joannes noch de Heiland den Godsdienst op dezelvde wijs als zy verrichtten.
Eerst zeggen zy : wy hebben tp de fluit gefpeeld, en gy hebt niet gedanst. — Het fluitfpelen kan eene af beelding zijn van den ukwendigen Godsdienst, zo als dezelve door de Pharizeeuwen op de hoge Feesten verricht werd, Amos V: 31-23. Maer hunne ganfche Godsdienstoeffening was louter 'kinderfpel. Zy handelden even als de kinders, die op de fluit willen fpslen , om een vreugdefeest naer te bootfen, maer ondertusfehen een wild geluid maken, zonder eenig verftandig oogmerk te hebben. — Dit wilden zy , dat joannes de D*p.r zou naervolgen. Wanneer hy hen tot
boet



LUCAS. VII. 329
boetvaerdigheid aenmaende , om zich tegen de komst van den messias voor te bereiden, fpraken zy hem tegen, zich raer hunne vleefchelyke vooroordeelen verbeeldende, dat de messias hun aerdfche vreugde en voordeden verfchafFen zoude. Maer joannes had niet gedanst, hy had hen opgewekt tot ootmoed en boetvaerdigheid. Daerom waren zy verbitterd op den Boetgezant, en fcholden hem als iemand, die den duivel had.
Niet minder hadden zy zich gefloten aen den Heiland en zijne prediking. Dit wordt op deze wijs voorgefteld: wy hebben u klaegliederen gezongen , en gy hebt niet geweend. — Het zingen van klaegliederen vertoont het huichelachtig gedrag der Pharizeeuwen, in tijden van rouw en vasten, wanneer zy een droevig gelaet vertoonden, en hunne aengezichten mismaekten, Matth. VI: 16. Dit alles was enkel kinderfpel , naerdien 'er by hen gene ware verootmoediging plaets had. — Zy wilden dat jesus wenen zou , en hen in deze geveinsde vertoningen van boetvaerdigheid naervolgen. Daerom waren zy zeer geërgerd , dat de Heiland zo gemeenzaem en vriendelyk omging met de tollenaren en zondaren. Dit maekte hen zo verbitterd , dat zy Hem uitfcholden voor eenen vraet en wijnzuiper, eenen vriend van tollenaren en zondaren.
||,. Deze gelykenis wordt met eigenlyke woorden nader verklaerd, vs. 33-35.
33. (k) Want Joannes de Dooper is gekomen, en openiyk als Leeraer verfchenen, noch broot etende,
noch wijn drinckende. Hy heetc zich van maeltijden en vreugdefeesten onthouden , zijne levenswijs was zeer geftreng en ingetogen , ende gy zijt daeraen grotelyks geërgerd, zo dat gy hem lastert en fegt, Hy heefc den duyvel. Een bofe geest heeft hem naer de woestijne gedreven , en maekt hem zo naergeestig.
34. De Sone des menfchen is gekomen, etende
(Aj Mattli. 3: 4. Mare. v. 6. XIK. DEEU X $



33o LUCAS VIL
ende drinckende, Hy verfchijnt op maeltijden en vreugdefeesten, Hy verkeert gemeenzaem en vriendelyk met tollenaren en zondaren, ende dit ergert u ook, omdat Hy zich niet fchikken wil naer uwe geveinsdheid; zelvs lastert gy hem en fegt, Siet daer een menfche [die] een vraet ende wijnfuyper [m~|, een vrient van tolle naren ende fondaren.
35. Doch, wat de boosaertige Pharizeeuwen al lasterende zeggen mogen, de opperfte Wijfheyt is v;y verklaerd van dezen laster, en gerechtveerdigt geworden van alle hare kinderen en leerlingen. Alle nvjne naer volgers , die gemeenzaem' met my verkeeren , zullen dezen laster eenparig wederfpreken, en alle, die een recht inzien hebben in het oogmerk van mijne zending , zullen erkennen, dat mijne levenswijs zeer wijsfelyk zy ingericht.
2. De andere merkwaerdige gebeurtenis vinden wy vs. 36-50. —. De aenleiding wordt ons opgegeven, vs. 36.
36. (/) Ende een der Pharifeen badt den Heer jesus , en verzocht hem op het vriendelykfte, dat hy des avonds, wanneer men in het Oosten gewoon was lievdemalen te houden, met hem ate: ende ingegaen zijnde in des Pharifeen huys fat hy aen.
Wie was deze Pharizeeuw, die den Heiland ten maeltijd nodigde? wy lezen uit vs. 40, 43, 44, dat zijn naem simon geweest zy. Uit dezen naem hebben zommigen aenleiding genomen om te denken , dat hy dezelvde zy met Simon den melaetfchen, in wiens huis de Heiland, door eene vrouw, tot eene voorbereiding van zijne begravenis gezalvd is, Matth. XXVI: 6, 7- Maer 'er is zulk een blijkbaer onderfcheid, tusfchen beide die gevallen, zo ten aenzien van den gastheer , den tijd wanneer , de vrouw welke de zalving verrichtte, het oogmerk dezer zalving, als van vele andere omftandigheden, dat dit begrip van zelvs vervallen moet.
Wat
CO Mattli. 2Öt 6. Mtrc. 14: 3> Jol'- "I s« eude 12: 3.



LUCAS. VU. 33r
Wat bewoog den Pharizeeuw, om jesus ten maeltijd te verzoeken ? zcu hy het gedaen hebben uit eerbied en
toegenegenheid, omdat by gevoelig getrolren was, door het verwijt van den Heiland , dat de onbuigzame lieden van
zijnen aenhang den raed van God tegen zich verworpen hadden vs, 30? Maer deze man openbaarde zijn hatelyk beflaen , in bet boosaertig verocrdeelen van jesus handelwijs, te gelijk met de kracht van zijn ongeloov vs. 39. Voeg 'er by, dat hy den Heiland die beleefdheden niet aendeed, welke men anders gewoon was aen gasten te bewijzen, vs. 44.46. — Het is ons daerom zo voorgekomen , dat hy den Godlyken Leeraer , enkel uit nieuwsgierigheid, verzocht bvbbe, om den man, van welken zo veel gerucht uitging, van naby te ontmoeten en te leren kennen.
— —. De merkwaerdige gebeurtenis zelve wordt omjlandig ba. fchreven, vs. 37-50. jt E?ne zekere vrouw bewees hare lievde en hoogachting aen den Heiland, vs. 37, 38.
37. Ende fiet, een zekere vrouwe in de ftadt Nafn , alwaer de Heiland thans verkeerde, welcke een fondareffe was, een ontuchtig vrouwsperfoon, die, wegens hare bakende onkuisheid , ter kwadar naem ftond : vergel. Joh. VIII: 3,11, wilde den Heiland een kennelyk blijk geven van hare lievde en hoogachting : want verftaende dat hy in des Pharifeen huys aenfat, bracht een alabafter-fleffche met falve.
38. Ende ftaende achter aen fijne voeten, terwijl Hy aen de tafel aenlag, weenende, begon fy fijne voeten nat te maken mee tranen: ende fy droogdefe af met het hayr van haer hooft, ende kufte fijne voeten, ende falfdefe met de falve.
De Joden droegen gene kouslen, en deden hunne voetzolen uit, wanneer zy gingen eten. Nu ftond deze vrouw achter de voeten van jesus , welke van het tafelbeddeken afftaken. Zy befproei.de ^ijne vosten al wenende met har* transn, en droogde dezelve af mst haer hoofdhair, het
XIX. DEEL.



332 LUCAS. Vlf.
welk, naer de gewoonte der treurigen, los van hare fchou. deren hing. Ook kuschte zy zijne voeten, en zalvde dezelve met de zalv uit de alabaster flesfche. — Ondertusfchen was zy niet gekomen, om 's Heilands voeten op de gezegde wijs te wasfchen en te zalven. Men was gewoon het hoofd der gasten te zalven; maer dit had de Pharizeeuw verzuimd vs. 46. De zondares wilde dit vergoeden, maer achter jesus ftaende, rekende zy deze eer te groot, haer gemoed fci.oot zo vol, dat 'er een regen van tranen uit hare oogen op jesus voeten nederdaelde; deze droogde zy met hare hairlokken af; en vergenoegde zich, met 's Heilands voeten te zalven.
Deze zondares gav de'duidelykfte proeven van boetvaerdigheid, gepaerd met geloov en lievde. — Zy zag nu het grouwzame van haer wangedrag, met fchaemte en zelvs verfoeijing , en de overdenking daervan perstte haer eenen vloed van tranen uit de oogen. — Zy kwam gelovig en met vertrouwen tot den Verlosfer, en in haer geval, kon zy gene fterker blijken van hare lievde geven, dan door het kusfchen en zalven van 's Heilands voeten.
//. Het gedrag van deze vrouw werd door den gastheer lievdeloos veroordeeld, vs. 39.
39. Ende de Pharifeus, die hem genoodt hadde, [fitlcks] fiende veroordeelde en den lievderijken jesus en de boetvaerdige zondares. Hy dacht heimelyk in zijn hart, en fprack by hemfelven, feggende, (tn) Defe, indien hy een Propheet ware, foude wel weten wat ende hoedanigen vrouwe defe is , die hem aenraeckt, dat zy eene vrouw is van een allerfchandelykst gedrag : want fy is een ontuchtige fondarelfe. Wist jesus dit, dan zou hy haer niet eens toelaten, om hem aen te raken , en nog veel minder , om zijne voeten te kusfchen en te zalven.
Welk een lievdeloos en trotsch beftaen ? Was hy in de
plaets
O) Luc. 15: 2.



LUCAS. VJI. 333
plaets van jesus geweest, hy zou de zondares, zonder eenig mededogen, voor het hoofd gefloten en wechgejaegd hebben. — Ondertusfchen was hy voor een Pharizeeuw nog ai zeer befcheiden. Hy doet gene verwijtingen , noch aen den Heiland, noch aen de zondares. Alleenlyk befiuit hy by zich zeiven, dat jesus geen Propheet wezen moest.
///. De Heer jesus verdedigde het gedrag van deze vrouw, vs. 40-50.
\. Eerst fpreekt Hy tot den Pharizeeuw , door eene ei' genaertige gelykenis, vs. 40 - 4 7. |. De gelykenis wordt voorgefteld, vs. 40-43 , en \{. toegepast, vs. 44-47.
40. Ende Jefus antwoordende feyde tot hem, Simon , ick hebbe u wat te feggen De Heiland wiida de verkeerde gevolgtrekking van den Pharizeeuw ongevoelig wederleggen, en tevens aentonen dat Hy wist, wat de Pharizeeuw gedacht had, ten betoge dat Hy mear dan een Propheet ware. Ende de Pharizeeuw was gereed om te horen; hy fprack, Meefter, fegt het.
41 [Jefus feyde;] Een feker fchultheer hadde twee fcnuldenaers. Beide waren zy geheel onvermogende om te betalen. De fchuld van den eenen was tienmael zo groot , als die van den anderen , de een was fchuldigh vijf hondert penningen, ende de ander vijftigh.
42. Ende de fchuldheer fchold hun beiden volkomen kwijt; want als fy niet en hadden om te betalen fcholdt hy het haer beyden quijt. Segt dan , wie' van defen fal hem meer lief hebben ?
43 Ende Simon antwoordende feyde, Ick achte dat hy't [ff], dien hy het meefte quijtgefcholden heeft: want by dezen zijn de drangreden tot dankbaerheid tienmael zo groot, als by den anderen. Ende hy feyde tot hem, Gy hebt recht geoordeelr.
44. Ende de Heiland wilde den Pharizeeuw onder het oog brengen, dat 'er een verbafend onderfcheid was tusfchen
XIX. PEEL.



334 LUCAS. VIL
zijne lievdebewijzen, en die van de boetvaerdigs zondares; hy hem daerom omkeerende nae de vrouwe, welka achter Hem ftond , feyde tot Simon , Siet gy defe vrouwe? Ick ben in uw huys gekomen; water en hebt gy niet tot mijne voeten gegeven: maer defe | heefc mijne voecen met tranen nat gemaeckt, ende met het hayr hares hoofts afgedroogt.
45. Gy en hebt my geinen kus gegeven: maer defe, van dat fy ingekomen is, en heeft niet af gelacen mijne voeten te kulTl-n.
46. Met olie en hebt gy mijn hooft niet gefalfc: maer defe heeft mijne voeten met falve gefalft.
Het was zekerlyk een fchijn van beleevdheid , dat de Pharizeeuw den Heer jesus ten maeltijd verzocht had, maer met dit alles, kwam het niet. voort uit de rechte beginfelen; ook bewees hy Hem niet eens de gewone blijken van ach-
tjDg, in het Oosten laet de Gastheer water asnbrergen,
opdat de gasten hunne vo.'ten wasfchen, Richt. XIX: 21, en wanneer hy iemand eene byzondere achting bewijzen wil, wascht hy hem in eigen perfoon de voeten. Het een en 'ander had de Pharizeeuw verzuimd. Maer de zondares had de voeten van den Heiland met' hare tranen gewas-
fchen. Ia het Oosten is men gewoon, de gasten, tot
een teeken van achting en toegenegenheid, met eenen lievdekus te verwelkomen , en hun hoofd met welriekende oly te zalven. Dit had de Pharizeeuw al mede verzuimd, majr de zondares had het vergoed. Derhalven had zy veel meerder en groter blijken van lievde tot jesus gegeven, dan hy.
47. Daerom fegge ick u Simon, ter uwer befchaming en ter harer bemoediging, Hare fonden zijn [haer] vergeven die vele waren, wanc fy heefc veel lief eehadt, hare gsote lievde is een blijk van baer geloov, wasrdoor zy de vergeving der zonden is deelachtig geworden, even gelijk de fchuldenaer ia de gelykenis, welken het 'meest was kwijtgefchoiden, ook het meest hetfc liev gehad, maer dien weynigh vergeven wort, die gene • ver;



LUCAS. VII. 335
Tergeviag zoekt , en zich verbeeldt dat hy dezelve niet nodig hebbe, gelijk gy, die heeft weynigh lief.
ff. Daerop wendde de Heiland zijne aenfpraek tot de boetvaerdige zondares, vs. 48-50. i. De aenfpraek aen deze vrouw was kort, maer zeer nadrukkelyk, vs. 48. 14. Evenwel had zy verkeerde uitwerlfelen by de overige gasten, vs, 49. 1 Dit gav aenleiding, dat de Heiland haer nog eens op eene zeer minzame wijs bemoedigde, vs. 50.
48. Ende hy feyde tot haer, (») Uwe fonden hoe veelvuldig en grouwzaem zy ook weaen mogen, zijn [li] genadig vergeven. Deze uitfpnsk hoorde zy, m£t alle aendoeningen van blijdfchap en dankbaerheid.
49. Ende de overige gasien , die aen de tafd van Simon mede aenfaten begonden te feggen by haerfelven, (0) Wie is defe die oock de fonden vergeeft ? Welk een flechthoofd is deze man, dat hy zich een meer dan menfchelyk gezach aenmatigt? niemand heeft macht om de zonden te vergeven, dan God alleen.
simon zelvs fprak geen woord Wy mogen 'er uit befluiten, dat de gelykenis en de verdere redeneering van den
Heiland hem voorzichtiger gemaekt hebbe Ook verhaelt
de Euangelist niet, dat de Heiland de ongunftige gedachten der overige gasten wederlegd hebbe; trouwens Hy had, in zijne vorige redeneering, reeds kennelyïe blijken gegeven, dat Hy alwetend, en gevolgelyk veel meer dan een Prol pheet ware.
50. Maer hy feyde tot de vrouwe, op eenen zeer vriendelyken toon , Uw geloove heeft u behouden ■ uw geloov, waervan gy zulke allerduidelykfte bewijzen ge' geven hebt, is het middel geweest waer door, en de weg langs welken gy behouden zijt, gaet henen in vrede' met een vrolyk hart en een gerust geweten,, '
O) Mattli. 9: j. (0) Matth. 9: 3. XIX. DEEL.



336 LUCAS» VIII»
HET Vill. KAPITTEL
b. Van Nain zette de Heiland zijne reis voort, door de Jieden van Judaa, vs. i - 3.
1. ipNde het gefchiedde daer na, als de Heiland
de Stad Nain verlaten had , dat hy reyfde door Judtea, van d' eene ftadt ende vlecke tot et' ander, predikende ende verkondigende het Euangclium van het Koninckrijcke Godts: ende de twaelve, die naderhand zijne Apostelen geworden zijn, [waren] met hem,
2. (a) Ende op deze reis werd Hy vergezeld vsn fommige gelovige vrouwen, die door zijn wonderdoend Alvermogen van boofe geeften ende kranckheden genefen en daerdoor bewogen waren , om Hem a!s den messias te eerbiedigen, [namelick] Maria, af komftig van Magdala , en daerom genaemt Magdalene , (b) van welcke feven duyvelen op 's Heilands almachtig bevel uytgegaen waren,
3. Ende de weduw Joanna , voormaels de huyfvrouwe Chuze des Rentmeefters Herodis, ende Sufanna, ende andere vele, die hem dienden van hare goederen, en, vermits Hy van alles ontbloot was, door hare lievdegaven onderfteunden.
(_a) Matth. 47: 55 > 5& (*1 Marc« I<?! 9-



LUCAS. VUL 337
y. Vs. 4-56. verhaelt de EuangeUa, wat de Heiland, in Galilea wedergekeerd zijnde, aldaer verricht hebbe. a. De Godlyke Leeraer flelde eene zeer tigenaertige gelykenis voor, vs. 4-18. 9. De gelykenis zelve vinden wy vs, 4.8, en Ö. Di nadere verklaring daervan, vs. 9-13.
Deïe gelykenis van den zaedzaeier ontmoeten wy ook Matth. XIII: 3— en Mare. IV: 2—.
Onze lucas becht dit verhael zo onmiddelyk aen het gene hy, van 's Hei.'ands omreis door de fteden en vlekken van Judaa , heefc aengeteekend vs. 1 - 3 , dat men in den eerften opilag denken zou, de Godlyke Lseraer hebbe de hier ge-
melde gelykenis op die omreis voorgefteld. Maer uit
Mare. IV: 1, is het blijkbaer, dat de Heiland deze gelykenis aen de zee van Galilea, in de nabuurfchap van Capernaum, hebbe uitgefproken. Wy befluiten 'er uit, dat de Verlosfer, na de omreis door Judsa, vs. 1-3. vermeld, In Galilea zy wedergekeerd. — Ondertusfchen is het twijfelachtig, of de gelykenis van den zaedzaeier, by matth/eus Kap. XIII. aengeteekend , met die , van welke lucas en mabcus fpreken , gelyktydig en op dezelvde plaets zy voorgefteld. Er is namelyk onder de Uitleggeren, die de beide gebeurtenisfen onderfcheiden, en menen dat de Heiland de gelykenis van den zaedzaeier tweemalen, op verfchillende tijden en plaetfen, hebbe uitgefproken. Dan een opzettelyk onderzoek van deze zaek zou ons al te ver afleiden.
4. (f) Als nu een groote fchare aen de Galileefche zee byeenvergaderde, ende fy van alle fteden tot hem quamen, om zijne leer te horen , en zijne wonderen te aenfehouwen, fo plaetfte Hy zich in een fchip, om des te beter gehoord en minder belemmerd te worden; en de menigte ftond voor Hem op den oever , Mare. IV, 1. Toen feyde hy onder anderen door gelijckeniiTe,
CO Matth. 13: 8. Mare. 4: 2. XIX. DEEL, Y



338 LUCAS. VIII.
5. Een zeker zaeyer gingh uyt op zijnen akker, om fijn zaet in het omgeploegde land te zaeyen: ende als hy zaeyde, viel het een deel by den wegh, ende op het hard betreden voetpad, het welk langs of door zijnen akker liep. Het natuurlyk gevolg was, dat dit gedeelte van het zaed door de voorbygangers wiert vertreden, ende de vogelen des hemels aten dat op, vermits het ge. heel bloot lag.
6. Ende het ander viel op een ffeenrotze, daer te weinig aerde was, om genoegzame wortelen te maken: ende fchielyk opgewaffen zijnde is het verdorret, om dat het geen vechtigheyt en hadde, zodat het door de hitte verteerd wierd.
7. Ende het ander deel van het zaed viel in 't midden van zulke plaetfen, alwaer de doornen en distelen der?.elver ftofsaed in het wilde geilrooid hadden :' ende de doornen met het goed zaed mede opwaiTende verflickten het felve, zodat 'er gene vruchten van voortkwamen.
8. Ende het ander viel op de goede en wel toebereide aerde : ende opgewaffen en tot rijpheid gekomen zijnde, bracht het hondertvoudige vrucht voort. Dit feggende riep hy met eenen byzond^r n nadtuk uit, Wie ooren heeft om te hooren, en begerig is om te Ieren, die hoore met de vereischte opmerking naer deze gelykenis, en overdenke aendachtig de verhevene zedenles , welke daerin ligt opgefloten. Die begerig is om gewichtige waerheden te leren, en deze gelykenis behoorlyk nadenkt, kan 'er ligtelyk den zin van begrijpen.
9. (d) Ende fijne difcipelen , die tot dus ver onder den gemengden hoop der toehoreren geftaen hadden, in het gemelde vaertuig tot by den Heiland gekomen zijnde, vraegden hem, feggende, Wat magh de zin en de bedoeling van defe gelijckeniffe wefen ? uwe toehoren hebben u niet begrepen.
10. Ende hy feyde, U en allen, die mijne leer gelo¬
vig
00 Matth. ij. ic. Mare. 4: 10.



LUCAS* VIII. 33f> Vig aennetaen, is 't door de Godlyke genade (e) gegeven de verborgenheden des Koninckrijcks Godts , de zeer verhevene leerftukken van het Euangelie, voorzoveï het menfchelyk veiftand daer voor vatbaer is, genoegzaem te verftaen: (ƒ) maer tot den anderen , die met vleefchelyke vooroordeelen bazet zijn, en mijne leer ongelovig verwerpen , [fpreeck' ick"] in gelijckeniffên en geheimzinnige voordellen , welke eenigermaten duister zijn, (g) op dat fy fiende niet en fien, ende hoorende niet en verftaen, verg. Mare. IV: 12.
11. (h) Dit is nu ds verborgen zin ende bedoeling van de gemelde gelijckenifTe. Zy vertoont de verfchillende uitwerkfelen der prediking van hst Euangelie onder de" menfchen. Het zaet , het welk in den akker gezaeid wordt', is een zinbeeld van het woort Godts, het welk door de prediking van het Euangelie, in de gemoederen der menfchen als gezaeid wordt.
12. Ende die by den wegh en op het hard betreden voetpad [lezaéyt worden], zijn defe, die het woord van het Euangelie uitwendig hooren, zonder dat het eenigen indruk make op de gemoederen: daer na komt de duyvel ende neemt de nagedachtenis van het gehoorde woort uyt haer herte wech, op dat fy niet en fouden gelooven, ende faligh worden. By zulke men* fchen heeft het Euangelie even zo weinig invloed , als het zaed , het welk op een hard betreden voetpad gevallen is, groeien kan.
13. (i)Ende die op de fïeenrotze [gezaeyt wor* den] , zijn defe, die, wanneer fy 't met genoegen gehoort hebben, het woort met vreugt ontfangen i ende defe en hebben geenen wortel van hartelyke overtuiging en lievde tot de waerheid. Het zijn de zoda* nigen , die maer voor eenen tijt gelooven, otndat da opgenomenheid met het Euangelie genen genoïgzamen grond*
(O aCof. 3: 5. (f) Matth. iu 25- 2 Cor. 3: 14. Cg) Jef< t>i fi Ëzech. 12: 2. Matth. 13: 14. Mare. 4; iï< Joh. it: 404 Hand» 28: 26. Rom. 11: ?. Q>) Matth. 13: 18. Mare. 4: Q) Matffi» 13: 201 Mare. 4: 16.
XIX. DESI» Y $



S4f> LUCAS. VIII.
flag heeft, ende in den tijt der verfoeckinge wijeken fy af van de belijdenis der waerheid.
14 Ende dat in de doornen valt, defe zijn die het woord van het Euangelie met aendacht gehoort hebben , ende henen gaende (k) verftickt worden door de forgvuldigheden voor de dingen dezer waereld, ende de verleiding van den rijekdom , ende welluften des levens. Daerdoor worden de goede indrukken, welke de prediking van het Euangelie nu en dan by deze menfchen maekt, zeer fpoedig verdoovd, ende daerom en voldragen zy geen rijpe [vrucht] van geloov en bekeering.
15. Eude dat in de goede aerde [valt], zijn defe, die het woort gehoort hebbende 't felve in een oprecht eerlick ende goet herte, het welk door de genade is voorbereid, zorgvuldig bewaren, ende in volftandigheyt vruchten der bekeering waerdig voortbrengen.
16. (i)Ende de vruchten van mijne leer, wanneer zy door een gelovig hart wordt aengenomen , vertonen zich I openiyk en allerwegen, want niemant die een keerfe ontfteeckt, bedeckt defelvemet een vat, of fettfe onder een beddeftede; maer men fettfe op eenen kandelaer , op dat de gene die in het vertrek inkomen het licht fien mogen. Even zo most ook het gezegend uitwerkfel van mijne leer op hen, die de zelve gelovig aen^ nemen, in gedrag en wandel blijkbaer worden.
17. (m)Want daer en is niet van mijne leer verborgen , het welk nu onder eenigzins duistere gelijkenisfen wordt voorgefteld , dat niet openbaer en fal worden: noch iets, het welk ik u nu heymelick zeg, dat naderhand niet allerwegen bekent en fal worden, ende voos de ganfche waereld in 't openbaer komen.
Ig. Siet dan, hoe gy hoort, en draegt zorg dat-gy van mijne leer een recht gebruik maekt: (n) want fo wie een zeker talent heeft, en daer van een goed gebruik
maekt,
(i) Mattli. 19: 23. Mare. lei 23. Lnc. i8t 24. 1 Tim. 6: 9. {Ij Matth. $'. i'g. Mare. 4: 21. Luc. 11: 33. (» Job j2s 22. Matth. 10; 2fy Msrc. 4: 22. Lue. 12: *, (ti) Matth. 13: It, endt rtiisjl. Mare. 41 25. Lnc; 19; 26.



lucas. vin; 34l
maekt,^dien fal nog meer gegeven worden: ende fo wie niet en heeft, of flechis weinige gaven ontvangen heeft, oock 't gene dat hy raeynt te hebben, fal van hem genomen worden.
h De yver van den Goilyken Leeraer was zo groot, dat Hy zich door zijne bloedverwanten niet liet aftrekken, vs, 19-21.
19. (ö) Ende , nadat de Heiland zich naer het huis van zijn gewoon verblijv binnen Capernaum begeven had, werd Hy omringd door eene zeer giote menigte van menfchen , die alle even begeerig waren om Hem te horen. By die gelegenheid gebeurde het , dat fijne moeder ende [fijne] broeders of Neven aldaer quamen tot hem. Zy vreesden dat Hy zich aen moeilyk heden zoude blootftellen , ende gaven daerom voor , dat zy Hem fpreken moesten, verg. Matth XII: 46; maer zy en konden by hem niet komen van wegen de dikgedrongen fchare welke Hem omringde. '
20. Ende hem wiert geboodfchapt [van eenige] der omftanderen, die feyden, Uwe moeder ende uwe broeders ftaen daer buyten, begeerende u te fien en te fpreken.
si. Maer hy antwoordde ende feyde tot haer, (p) Mijne moeder ende mijne broeders zijn defe, die Godts woort hooren, ende dat felve doen. De zodanigen zijn mijne naeste vrienden, de zulken heb ik even zo liev , als men anders gewoon is zijne bloedverwanten te beminnen. Zulker belangen wegen by my boven alles, en roepen my thans om hen te onderwijzen. Ik heb daerom thans gene gelegenheid, om, met achterlating van het werk, waerin ik thans bezig ben, tot mijne maegfchap naer het vleesch uit te komen.
?Cor.?"f' 4Ö' ende 131 55> MatC* 3' 3U Cf>Joh. 15: 14. XIX. DEEL. Y 3



|.a L U C A S. VIII.
c. De Heiland verrichtte ettelyke verbazende wonieren, w. 22 - $6,, 0. By zijnen tocht naer het land der Gadarenen deed Hy twee grote wonderwerken, vs. 22-39.
1. Op de reis derwaerds jlilie Hy een ontzettend on-
weder, vs. 22 -25.
2. In het land der Gadarenen zelve wierp Hy eene menigte duivelen uit eenen bezetenen, vs. 26-39. —. Het wonderwerk zelve vinden wyvs. 26-33.
. Dt uitwerkselen daervan vs. 34-39, zo j. Op de inwoners van het land , vs.
34-37» als Jf, Op den perjoon , die herjleld was, vs. 38, 39-
23. (q) Ende het gefchiedde in één van die da^ gen, dac hy in een fchip gingh, ende fijne difcipelen [met hem] : ende hy feyde tot haer , Laet ons overvaren aen de d' ander zijde des Galileefcben meyrs. Ende fy aeD boord gegaen zijnde {taken af.
23. Ende als fy voeren, en eenigen tijd onder zeil geweest waren, viel hy in flaep, zeer vermoeid zijnde dopr de bezigheden van dien dag: ende daer quam on■verwacht een ftorm van wint, een geweldige hoos op het meyr ; ende ,fy wierden vol [waters], ende wa-ren in noot van te vergaen , zo onftulmig was de zee.
24, Ende fy gingen tot hem, ende weckten hera qp, feggende, Meefter, Meefter. wy zijn in gevaer van met man en muis te vergaen, red ons door uw wonderdoend Alvermogen. Ende hy opgeftaen zijnde veroordeelde hun ongeloov, dat zy zo weinig vertrouwen ftslden op Gods vaderlyke voorzorg. Wijders beftrafte hy den wint, endede watergolven, zeggende tot den wind, dopr een woord van zijn onwederftaenbaer Alverma£«u, ga, liggen, en tot de zee, wees ftil; ende fy hiel-
de??
M«tht3: »|, Mare, 4: 35,, 36,



LUCAS. VIII. 343
den Op , zo-lra de Heiland dit almachtig bevel had uitgefp'OKen, ende daer wiert tenlond grote ftilte , zodat de onftuimiüe zee geheel effenbaer ware.
25. Ende hy feyde tot haer, Waer is uw geloove en vertrouwen op de Godlyke voorzorg geweest? Maer zijne reisgenoten ontzetteden zich over dit verbazend wonderwerk; fy bevreeiT zijnde verwonderden haer, feggende tot malkanderen, (r) Wie is doch defe ? welk een verheven perfoon moet Hy wezen: dat hy niet alleen macht hebbe over alle ziekten en kwalen , maer dat Hy oock zelvs de ftormwinden ende het onftuimig zeewater gebiedt, ende fy zijn hem gehoorzaem, zodat zy, enkel op zijn bevel, oogenblikkelyk bedaren?
26. (j) Ende fy voeren voort nae het lant der Gergefeneu, het welk ook het land der Gadarenen genaemd wordt, omdat Gadara daervan de hoofdftad is, en het welck gelegen is aen de andere zijde van de Galileafche zee, tegen over Galileen.
27. Ende als hy aen het lant uytgegaen was, ontmoetede hem een feker man uyt de ftadt Gadara oorfprongelyk, die van over langen tijt met duyvelen hadde befeten geweeft: ende en was met geen kleederen gekleedt, ende en bleef in geen huys, maer hield zijn verblijv in de graven, en dergelyke akelige plaetfen. Hy was zeer boosaertig, zodat hy allen, welken hy ontmoette, overlast deed.
matth^us fpreekt van twee bezetenen, Kap. VIII: 28.
Onze Euangelist, gelijk ook marcus Kap. V: 2, melden
flechts van éénen, omdat deze het woord voerde, maer zy
fluiten daerom den tweeden niet uit.
21. Ende de duivelen, die dezen ongeiukkigen bezeten
hadden , bemerkten dat jesus hen wilde uitdrijven ; hy 1 daerom Jefum fiende,ende door den aendrang der duivelen :feer geweldig roepende, viel voor hem neder, ende ! feyde met een groote ftemme, of de duivelen deden J! hem luidkeels uitroepen, Wat hebbe ick met u [tedoen~yi
00 Job 26: 12. Pf. 107; 25. (s) Mtttb. 8: 28. Mare. 5: 1. XIX. DSEL. Y 4



344 LUCAS. VilT.
waerom bemoeit gy u met my en mijne zaken , Jefu gy Sone Godts des Allerhoogften? Ick bidde u dat gy my niet en pijnigt voor den tijd van mijne eindelyke ftraf.
29. Want hy hadde den onreynen geeft geboden , dat hy van den menfche foude uytvaren, want hy hadde hem menigen tijt bevangen gehadt: ende hy wiert met ketenen ende met boeyen gebonden om bewatrt te zijn. Ende hy verbrack de banden, ende wiert van den duy vel gedreven inde woeftijnen.
30. Ende Jefus vraegde hem, feggende, Welck is uw naem? Ende hy feyde, Legio, en groot in getal. Want vele duyvelen waren in hem gevaren.
31. Ende fy baden hem, dat hy haer niet gebieden en foude in den afgront, de gewone ver blij vplaets der onreine geesten, henen te varen.
32. Ende aldaer was een kudde veler fwijnen weydende op den naestgelegen bergh: want de inwoners van die Iandftreek bielden gehele kudden zwijnen, om dezelve te verkopen aen de Rpmeinfche Soldaten, en andere Heidenen, die in deze geweiten zeer talrijk waren; ende de duivelen, die in den ongeiukkigen woonden, verzochten dat zy hun verblijv in die zwijnen nemen mogten, fy baden hem, dat hy haer wilde toelaten in defel ve te varen. Ende hy liet het haer toe, zy kre-j gen vrijheid om zich in die zwijnen te begeven, en op die dierea te werken, zo als het hun goeddacht.
33 Ende de duyvelen op 's Heilands bevel uytvarende van den gemelden menfche, welken zy zolang bezeten en geplaegd hadden , voeren in de fwijnen: ende de kudde werd op dat zelvde oogenblik razende, zy ftortede van de fteylte afin het meyr van Tiberias, ende verfmoorde.
Men brengt tegen dit gefchiedverhael twee bedenkingen in; men oordeelt het ongeloovbaer, dat er in het Joodfche land, op ééne plaets, zo vele zwijnen gevonden werden, en men houdt het voor zeer onbiliyk, dat de Heiland zulk
eene



LUCAS. VIII. 345
eene zware fchade aen de zwijnenhoeders hebbe toegebracht. — Deze bedenkingen hebben wy by de gelykluidende van mattjeus opgelost, eu tevens aengetoond, dat dit geval niet van krankzinnigheid kunne verklaerd wordan. Verg. XVIII Deel p. 153 - 15 7-
34. Ende dit wonderwerk maekte de zwijnenhoeders zeer verbaesd; diefe weydden fiende 't gene gefchiet was, zijn in grote ontfteltenis gevlucht: ende henen gaende boodfchapten 't in de ftadt, ende op het lant.
35. Ende dit maekte alle de inwoneren van Gadara even nieuwsgierig, om den Heiland te zien; fy gingen daerom met hopen uyt om te fien 't gene gefchiet was, ende quamen tot Jefum, ende vonden den wel bekenden menfche . van wekken de duyvelen uytgevaren waren , fittende aen de voeten Jefu, gekleedt ende wel by fijn verftant: ende fy wierden bevreeft.
36. Ende oock die het wonderwerk van naby geilen hadden verhaelden haer, hoe de befetene was verloft geworden.
37. Ende de geheele menigte van het omliggende lant der Gadarenen , geen doorzicht hebbende in de weldadige oogmerken, welke de Heiland bedoelde, baden hem, (f) dat hy van haer wechginge, want fy waren met groote vreefe bevangen, dat jesus nog meer oordeelen over hen zou uitoeffenen. Ende hy bewilligde in dat onberaden verzoek, in het fchip gegaen zijnde keerde Hy wederom naer Galilea, aen de andere zijde van het meir.
38. (y)Ende de man, van wekken de duyvelen uytgevaren waren , had geheel andere gevoelens ; uit dankbaerheid voor zijne verlosfing, badt hy hem dat hy mochte by hem zijn, om Hem beftendig te verge. zeilen, Maer J.fus liet hem van hem gaen, feggende,
C<) Hand. 16: 39. (v) Mare. 5: 18. XIX. DEEL. Y 5



346 LUCAS. VilL
39. Keert weder nae uw huys, ende vertelt aea uwe magen en bekenden, wat groote dingen u Godt door mijne hand gedaen heeft. Ende hy gingh henen door de geheele ftadt, verkondigende wat groote dingen Jefus hem gedaen hadde.
In Galilea van dezen tocht terug gekomen, deed de Heiland twee verbazende wonderwerken. Hy wekte de dochttr van jairus uit de doden op, en genas eene blotdvhtienit vrouw, vs. 40-56, 1. Ds aenleiding tot dit dubbel wonderwerk vinden wy, j vs. 40-42.
40. Ende het gefchiedde, als Jefus uit het land der Gadarenen in Galilea, en wel binnen Capernaum, verg. Matth. IX: 1, wederkeerde, dat hem de fchare met blijdfchap ontfingh : want fy waren alle hem ver» wachtende,
41. (a;)Ende liet daer quam een aenzienlyk man, wiens naem was Jairus, ende hy was een Overfte der Synagoge, die het opzicht had over de Godsdieuftigo vergaderplaets en haer onderhoud, ende hy viel zeer eerbiedig aen de voeten Jefu, ende badt hem dat hy in fijn huys wilde komen, en de handen leggen op zijne dochter, welke dodelyk krank was.terharerherftalling,
42. Want hy hadde een eenige dochter van ontrent twaelf jaren, ende defe lagh op haer fterven. De menschlievende jesus voldeed aenftonds aen dat verzoek, zijnde vergezeld, niet alleen van zijne Discipelen, maer oos van eene grote fchaer , beftaende uit tollenaers, uit Pharizeeuwen, uit de Leerlingen van Joannes den Doper, en toorts uit eenen groten gemengden hoop, verg. Matth. IX: 19 en Mare. V: 24. Ende als hy henen gingh, fo verdrongen hem de fcharen»
ix) Matth. 9: 18. Mare. 5' 2*. 1
ft. Ds



LUCAS, VIII. S4?
$> De Heiland wekte, by die gelegenheid , het dochterken, het welk middelerwijl geftorven was, uit de doden op, en genas ter gelyler tijd eene bloedvloeiende vrouw , »t. 43- 56.
e—. De wonderdadige genezing, welke onier den weg gefchiedde, wordt befchreven, vs. 43-48.
43- (y)Ende een vrouwe die twaelf jaren langh ©nophoudelyk den (j;)vIoet des bloets gehadt hadde, welcke allen haren leeftocht aen Medicijnmeefters te kofte gelegt hadde, ende van niemant en hadde konnen genefen worden,
44. Van achteren tot hem komende raeckte den zoom fijns kleets aen. Vermits zy volgens de Wet onrein was, en anderen door aenraking onrein maekte, Lev. XV: as- Num. V: 2,3, durvde zy zich aen den Heiland niet openbaren. * Zy - vergenoegde zich daerom, met door de fchaer heen te dringen, tot dat zy den Heiland zo naby kwam, dat zy van achteren den zoom van zijn kleed konde aenraken. Dit oordeelde zy genoeg, om wonderdadig genezen te worden, ende zy bereikte ook haer oogmerk want terftont, en op dat zelvde oogenblik, dat zy den zoom van 's Heilands klederen aenraekte, ftelpte de vloet hares bicets, die zo vele jaren geduurd had.
45. Ende Jefus feyde, Wie is 't die my heeft aengeraeckt? Ende als fy 't alle miffaeckten, feyde Petrus ende die met hem waren , Meefter , de fcharen drucken ende verdringen u, ende fegt gy dan nog, Wie is't die my aengeraeckt heeft?
46. Ende Jefus feyde, Yemant heeft my aengeraeckt , in eene gelovig vertrouwen van , door mijn wonderdoend vermogen, genezen te worden. Want ick hebbe bekent, en zeer duidelyk waergenomen, dat 'er wonder kracht van my uytgegaen is.
47. De vrouwe nu, welke jesus door het aenrakea
ÜO Matth. 9: 20. Mare, 5* 25, (2) L«v, 15: 35, XIX. PEJJÏ,,



348 LUCAS. VIII.
van zijn kleed, een heimelyk teeken van haren nood, en van haer verlangen naer genezing had willen geven, fiendè dat fy niet verborgen en was, of voor de menigte oh- J bekend blijven konde, quam beevende van vrees en ontfteltenis, ende zeer eerbiedig voor hem nedervalJende verklaerde hem voor alle het volck, om wat oorfake fy hem aengeraeckt hadde, ende hoe fy terftont genefen was.
48. Ende hy feyde tot haer, op eene zeer vriendelyke wijs, Dochter, vrees in het geheel niet, maer zïjt wel gemoet, uw geloove, waerdoor gy op mijne macht en goedheid vertrouwd hebt, dat ik u redden, en dat dit gefchieden zoude op het enkel aenraken van mijne klederen , heeft u behouden en doen gezond worden; gaet henen in vrede en met blijdfchap.
— —. De opwekking van jaibus dochter wordt vs. 49 • 56 , verhaeld.
49. (a)Als hy nogh fprack tot de gemelde vrouw, quam daer een van [het huys} des Overften der Synagoge, feggende tot hem, Uwe dochter is reeds geftorven: en zijt daerom den Meefter niet langer moeyelick.
50. Maer Jefus [dat] hoorende vatte het woord op. Hy richtte zijne tael tot den Overften der Synagoge, en antwoordde hem, feggende, En vreeft niet: gelooft alleenlick, dat ik machtig en gewillig ben, om uwe dode dochter op te wekken, ende fy fal behouden worden en leven.
51. Ende als hy in het huys van jaïrus quam, en liet hy niemant uit de zeer grote menigte , weke Hem omringde, inkomen dan Petrum , ende Jacobum , ende Joannem, ende den vader ende de moe> der des kints.
52. Hy vond allaer reeds de klaegfters, welke, naer
de
(jt) Mire. f: 3*«



LUCAS. VIII. 349
de gewoonte der Joden, klaegliederen zongen, en pijpers die het treurgezang met een dof geluid op pijpen vergezelden, Matth. IX: 23. Ende fy fchreyden alle, ende maeckten rmfbaer over defelve dochter, welke inmiddels geftorven was. Ende het eerfte werk van den Heiland was, dit treurig misbaer te doen ophouden : want hy feyde En fchreyt niet: fy en is niet geftorven, (b) maer fy llaept; en, fchoon zy waerlyk geftorven is, moet zy flechts befchouwd worden als in flaep te wezen, uit hoofde der kortftondigheid van haren dood.
53. Ende dit zeggen van den Heiland vond genen ingang by de woelende menigte; fy belachten hem, wetende dat fy geftorven was.
54. Maer als hyfe alle, die het rouwmisbaer maekten uytgedreven hadde, greep hy hare hant ende riep' feggende, Kint, ftaet op. F'
55. Ende haer geeft keerde weder, ende fy is terftont opgeftaen: en hy geboodt, dat men haer te eten geven foude, opdat het blijken mogt, dat zy ieevde en volkomen gezond ware.
56 Ende hare ouders ontfetteden haer: ende hy beval haer, dat fy niemant en fouden feggen het gene gefchiet was. Verg. Mare V: 43.
W Job' IK u,
XIX. UK.'



L Ü C A S« IX*
HET IX. KAPITTEL.
i. Vervolgens deed de Heiland eene grote omreis, door alle deftcien en vlekken van het Joodfche land, predikende het Euangelie in de Synagogen, Kap. IX: 1-10.
a. De Heiland zond zijne Apostelen uit om te leren en won-
deren te doen, vs. i - 6.
b. Het gerucht van den Heer jesus, en zijne wonderen, had merkwaerdige uitwerkfelen op Koning heb odes ,
vs. 7 - 9.
c. De Apostelen, tot den Heiland wedergekeerd, deden Hem
ver/lag van hunne verrichtingen, vs. 10.
I. (fl) UNde jesus verliet de Stad Capernaum, alwaer Hy zich eenigen tijd had opgehouden, en deed eene grote omreis , door alle gedeelten des Joodfchen lands, om het Euangelie in de Synagogen te prediken, en zijne leer met onlochenbare wonderen te bevestigen, verg. Matth. IX: 35. Hy was vergezeld van eene zeer talrijke fchaer, welke Hem volgende om zijne leer te horen, en zijne wonderen te aenfchouwen. By die gelegenheid gevoelde Hy een tederbartig medelijden met de Joden, om dat zy gelijk waren aen fchapen , welke genen herder hadden , voorzover hunne Leeraers naer hen niet omzagen. Uit dit beginfel maekte Hy fchikkingen , om zijne Apostelen, met de prediking van het Euangelie, onder de Joden uittezenden. Te weten, tot dus ver waren de XII Apos'telen geduurig geweest in het gezelfchap van hunnen Godlyken Meester. Dan, vermits zy gefchikt waren, om de leeringen , welke zy van Hem gehoord hadden, aen anderen te prediken, behaegde het den Heiland, als het ware, eene proev te nemen van hunne vorderingen. Hy zond hen
uit,
O) Matth, 10: 1. Mare, 3: 13. ende 6: 7% Luc. 6; 1%.



LUCAS. IX. 35i
uit , om het Euangelie in alle plaetfen van het Joodfche Jarid te prediken, om hen voor te bereiden, tot bun aenfiaende Aposte'Sbmt, en eenige ondervinding te doen krijgen van het gene zy in het vervolg te doen en te wachten hadden. Om deze reden, fijne twaelf difcipelen t'fa* mengeroepeh hebbende, gaf hy haer kracht ende: macht över alle de duyvelen, om dezelve uit de bezetenen uit te werpen, ende öm allerlei zoorten van fieckten, met een enkel woord fprekens, te genefen. De gaev der wonderen werd hun medegedeeld, om hunne leer en Godlyke zending te bevestigen.
2. (b) Ende Hy föndtfe henen om onder de verlorene fchapen van Israëls huis, verg. Matth. X: 9, in alleplaetfen van het Joodfche land te prediken het Koninckrijcke Godts, ende de krancke gefont te maken , melaetfchen te reinigen, duivelen uittewerpen, en zelvs doden op te wekken, maer zonder eenige beloning te begeeren ofte ontvangen, Matth. X: 8.
3. Ende hy feyde tot haer, (e)En neemt niets mede tot den wegh , noch gewapende ftaven, om u te verdedigen, Matth. X: 10. Mare. VI: 8, noch male, of reiszak met eetwaren gevuld, noch broot, noch gek: noch yemant van u en fal twee rocken hebben, noch fchoenen buiten die, welke gy aen uwe voeten hebt. De behoevten des levens, al wat gy tot voedfel en. dekfel op deze reis nodig hebt, zullen u worden aengeboden, dcor hen, welken gy het Euangelie predikt, en anders zal God voor u zorgen.
4. Ende in wat huys gy oock fult ingaen , alwaer de huiswaerd gewillig is om u te herbergen , bl ij vet aldaer, zo lang gy in die Stad of in dat vlek vertoevt, ende gaet van daer, alwaer men u wel ontvangen had, het laetfte uyt, wanneer gy de plaets. verlaet. Blijvt beftendig by den eerften huiswaerd , fchoon u naderhand eene betere verblijvplaets wierd aengeboden , verg. Matth. X: 11 - 13-
(?) Matth. ic: 7. (C) Matth. 10: 9. Mare. 6; 8. Luc. 22: 35. XIX. DEEL.



352 LUCAS. IX.
5. (<f)Ende fo wie u niet ali mijne gezanten eri fullen ontfangen noch herbergen willen , uytgaende van die ftadt, of van dat huis, alwaer men u niet ontvangen en horen wilde, fchuddet pock het ftof af van uwe voeten, als iets het welk onrein is, tot een teeken, dat gy met die Stad, of met zulk een huis, niet verder wilt te doen hebben, tot een getuygeniiTe tégen haer, dat zy,om hunne onverbeterbare hardnekkigheid, aen hun eigen lot worden overgelaten. De ftraf van zulk eene S<ai zal allerfchromslykst wezen , veel zwarer dan die der Heidenen, Matth. X: 15.
6. Ende , nadat de Heiland hun nog ettelyke lesfen gegeven , en belovten gedaen had, om hen te bemoedigen tegen de zwarigheden, welke zy ontmoeten zouden, Matth. X: 16-42 , ondernamen de Apostelen de reis door het joodfche land: want fy uytgaende doorgingen alle de vlecken en fteden , verkondigende het Euangelium, ende genefende [de Jiecken] en allerlei kwalen, door de gaev der wonderen, welke de Heiland hun had medegedeeld, overal waer zy kwamen.
7. (c)Ende Her odes Antipas de Viervorft van Galllea, verg. Mare. VI: 14, hoorde alle de dingen die van hem gefchiedden. Hy kreeg bericht van alle de verbazende wonderen, welke door den Heiland en zijne Apostelen verricht werden, ende was twijfftlmoedigh, om dat van fommige gefegt wiert , dat Joannes van den dooden was opgeftaen. De Heiland had reeds, geduurende eenen gerulmen tijd, zeer vele en grote wonderen verricht , byzonder in Galilea, waer over Herodes het bewind voerde. Maer nu eerst kreeg 'er de Vorst be> richt van. Trouwens aen dat wellustig hov dacht men nergens minder aen, dan aen zaken van Godsdienst. Zodra hy het gerucht van 'sHeilands wonderen vernomen had, kwam hy op het vermoeden, waerin ook anderen verkeerden, dat Joannes de Doper, welken hy had laten onthal-
zen,
(<0 Matth. 10: 14; Mare. 6-, ii. Luc. ioj 11. Hand. 13: 51, ende 18: 6. \e} Matth. 14: f. Mars. 61 14.



L ü C A S. IX. *5j
zeil, uit den doden was opgewekt, én die verbazende wonderen verrichtte, verg, XVIII Deel p. 26r, 262. - 8. Ende van fommige werd gezegd, dat Elias verschenen was: ende [van] andere, dat één ander Propheet van den ouden was opgeftaen.
9. Ende Herodes feyde , Joannem hebbe ick ónthooft: wie is nu defe, van weieken ick fuleke dingen hoore? Zou dat die zelvde Joannes wezen ? Zoü by uit den doden zijn opgewekt ? Ende hy focht hem te fien, om zeker te zijn, of by Joannes was, wien ds Vorst zeer wel gekend had.
ro (ƒ) Ende de Apoftelen uit de verfcheidene deierl des Joodfcnen lands, alwaer zy het Euangelie gepredikt eri wonderen verricht hadden , tot den Heiland weder°ekeert zijnde verhaelden hem omftandig al wat fy ge-; daen hadden. Wanneer nu jesus hoorde, hoe Joannes' de Doper door Herodes Antipas vermoord was, begav Hy' zich, om de woede van Herodes te ontwijken, vermits zij; he uur nog niet gekomen was, naer de andere zijde van het Galilsefche meir , verg. Joh. VI: 1. (g) Ende hy was' vergezeld met zijne Apostelen; Hy naoife in het fcoip mede; ende, aen de overzijde gekomen zijnde, vertroe/C Hy alleen met zijne Apostelen in een woefte plaetfe der ftadt genaemt Bethfaidaj om aldaer in de eenzaerriheid eenige rust te genieten , en zich in Godsdienitiga ©effeningen bezig te houden;
É. In de tidbuurfchop van Bethfaida fpijsie de Heiland eenè ziét grote menigte van menfchen i op eene wonderdadige wijs t met eenen geringen voorraed van broden en visfchen t vs. 11 - 17.
ï ï. Ende de fcharen, welke den Godjykeri Leeraèi Volgden, [dat] verftaende, dat Hy, met zijne Discipelen , te fcheep naer de andere zijde van de Galileèfchs zsê vertrokken' ware, volgden hem te voet langs het försèé
CO Mare. 6: 30. (J) Matth. 14: t$i Mak. fi; ji, ft



35+ LUCAS. IX.
Matth. XIV: 13, ende hy ontfinghfe met aendoening; uit aenmerking dat zy zo veel moeite gedaan hadden, om Hem weder te vinden, ende fprack tot haer van bet Koninckrijcke Godts; ende die genefinge van noode hadden , maeckte hy van hunne kwalen gefont, door zijn wonderdoend Alvermogen.
12. (A)Ende de dagh begon te dalen, wanneer de weldadige Leeraer eenen geruimen tijd met het een en ander had doorgebracht , ende de twaelve, welke Hy tot Apostelen verordend had, tot hem komende feyden tot hem, Laet de fchare van u, op dat fy henen gaende in de omliggende vlecken ende in de dorpen , tegen den aennaderenden nacht, herberge nemen mogen ende fpijfe vinden; want wy zijn hier in een woefte plaetfe, alwaer noch fpijs noch huisvesting te vinden is.
13. (i)Maer hy feyde tot haer, Geeft gy haer te eten, dit zal veel weldadiger zijn, dan de hongerige menigte naer de omliggende vlekken heen te zenden. Ende fy feyden, Wy en hebben niet meer als vijf brooden, ende twee viffchen, welke wy zo even van een jongsVen gekocht hebben , verg. Joh. VI: 9. Deze geringe voorraed kan immers niet met al baten , ten zy dan dat wy henen gaen, ende fpijfe koopen voor al dit volck:
24. Want daer waren ontrent vijf duyfent mannen bshalven de vrouwen en kinderen, Matth. XIV: 21. Doch hy feyde tot fijne difcipelen, ik zal, door mijn wonderdoend vermogen, voor deze grote menigte zorgen, brengt my de vijf broden en beide visfchen hier, Matth. XIV: 18; Doet haer op het gras nederfitten by faten of paityen, elcke van vijftigh perfonen.
15. Ende fy deden alfoo: ende dedenfe alle, by partyen van 50 perfonen . op het gras nederfitten.
16. Ende hy de vijf brooden ende de twee vif¬
fchen
(*) Mattb. 14: 15. Mare. 6: 35» Jon. 6: 5. CO Mattb. 14» M*rc. 6: 37. Job. 6: 9.



LUCAS. IX.
fchen In zijne handen genomen hebbende, fagh op nae den hemel, om zijnen Vader voor deze goede gaven eerbiedig te danken, (k) ende legende die, volgens ds gewoonte der Joden: ende brackfe, en onder het breken vermeerderde do voorraed geduurig , zodat 'er eene verbazonde morigte vas (tukken voor den dag kwamen, ende H7 gaffe den difcipelen , om de fchare voor ta' leggen.
17. Ende fy aten ende wierden alle verfadigt: ende daer wiert opgenomen 't gene haer van de broeken overgefchoten was, twaelf korven.
f. iiljders kvm de Heiland in de nabuurfchap van Ccefarea PM* lippi , f» vervolgens aen de corfprong der beeke Kifon, vs. 18 - 45-
a. Aldaer Meld Hy ten zeer merkwaerdig gefprek met zijne Apostelen, cm ken tot eeene duidelyke kennis van zijn perfoon op te leiden, vs. 18-27.
Wy weten, uit vergelyking van Matth. XVI: r3, dat da grote Leeraer dit gefprek met zijne Discipelen, in de nabuur fchap van Caefarea Philippi gehouden hebbe. Deze Stad lag aen de Jordaen, niet ver van derzeiver oorfprong, omtrent den voet van den berg Libanon. Oudtijds heette zy Lais , daerna Dan , en nu was haer naem Ccefarea Philippi, philippus de zoon van herodes Kap. III: 1. had haer herbouwd , en, ter eere van Keizer tibebius , Cafirea genaemd» In onderfcheiding van Ccefarea, aen de Middellandfcha zee gelegen , heette zy naer den herbouwer Cmfarea Philippi.
18. (0 Ende het gefchiedde, als hy in de nabmirfchap van Caefarea Philippi aiieen was biddende, afscheiden vaa de fcharen , welke Hem anders omringden, dat de XII difci» pelen , welke Hy tot Apostelen verordend had, met heoi waren : ende hy vraegde haer , feggende, Wie feggen de fcharen dat ick ben ? Wat denken zy t«t
(*) 1 Sam< p: 13. (r; Mattti. 16: 13. Mare, S; *p XiX, I>£E*V> % %



sS<S LUCAS. IX.
mijn perfoon, en omtrent het oogmerk van mijne komst in de waereld? Deze vraeg ftelde de Heiland aen zijne Apostelen voor, om met hun in gefprek te treden, en den weg te banen tot hunne nadere onderrichting.
19. Ende fy antwoordende feyden: de menfchen denken zeer onderfcheiden over uw perfoon. Zommigen houden u voor (m) Joannes de Dooper, denken de datdie Boetgezant uit de doden zy opgewekt, of dat zijne ziel in uw lichaem verhuisd zy: ende andere zeggen dat Gy Elias zijt, van welken Maleachi Kap. IV: 5. gefproken heeft: ende nog andere willen datGy Jeremias zijt, Matth. XVI: 14 ; eindelyk zijn 'er nog die denken , dat eenigh Propheet van den ouden opgeftaen is, niet wetende wie.
20. Ende hy feyde tot haer, Maer gylieden, die zo lang met my verkeerd, mijn onderwijs gehoord, en mijne wonderen gezien hebt, wie fegt gy dat ick ben? Wat oordeelt gylieden van mijn perfoon, en het oogmerk van mijne komst in de waereld? Ende Petrus, dia misfchien de oudfte en althans zeker de voorbarigfte van alle de Apostelen was, vatte aenftonds het woord op. Uk naem van alle zijne amptgenoten antwoordende feyde hy; Gy zijt de (tl) Chriftus, de langbeloovde messias , de Zoon des levendigen Godts; wy erkennen u voor den messias, die een perfoon zijt van eene oneindige waerdigheid , verg. Matth. XVI: 16. ::
21. Ende, nadat hy nog verfcheidene merkwaerdige woorden tot Petrus en zijne Medeapostelen gefproken had,
1 1 ~ I
verg. Mattb. XVI: 17-19, geDOoai jesus uaci
Hck, ende beval, dat fy dit nienant feggen en
fouden, dat Hy de beloovde messias ware.
Voor'dit verbod, het welk in den eerften opflag zeer vreemd fchijnt te wezen, had de Hdland zeer wijze en ge. wichtige redenen, gelegen, deels in zijne Apostelen, deels in de Joden, die Hem gelovig aennamen, deels in de hardnekkigheid van het meerderdeel der Joden, deels in het hoofd-
oog-
O) Matft. 14: *. (») J°»' ö« 69.



LUCAS. IX. 35?
oogmerk van zijne komst in de waereld, verg. XVIII Deel p, 298-300.
Nadat petrus , uit naem van alle zijne ampgenoten, dia treffelyke belijdenis gedaen had, begon de Heiland zijnen Apostelen zijne toekomende lotgevallen duidelyk voor te ftellen, het welk Hy te voren zo niet gedaen bad,
22. Seggende, (0) De Sone des menfchen moet, als plaetsvervangende Borg van zondaren, ter verzoening van de overtredingen, zeer vele fmerten en fmaedheden lijden, ende met verachting verworpen worden van de Opperhoofden des volks, de Ouderlingen , ende Qv-erpriefters, ende Schriftgeleerde: ende zelvs zal Hy, als een deugniet van den eerften rang , aan het kruis gedoodt worden; ende evenwel, nadat alles zal Hy verhoogd en daertoe ten derden dage opgeweckt worden. De yverige- Petrus , die nog zeer bezet was met 'vleefchslyke vooroordeelen, beweerde dat hy'er voor zorgen zou , dat zijn Meester niet gedood wierd. Dan de Heiland beftrafte Hem allerernftigst, om hem te befchamen, en van zijne aerdschgezinde vooroordeelen te genezen, Matth. ~~ XVk 22, 23.
23. Ende, wanneer hy van de eenzame plaets, alwaer Hy gebeden , en de gemelde woorden met de XII Apostelen gefproken had, tot de fchaer was wedergekeerd, feyde de Heiland tot allen, zo wel tot de menigte welke Hem omringde, als tot de Apostelen: (ƒ) So yemant achter my wil komen en mijn Leerling zijn, om in de verborgenheden van het Euangelie onderwezen te worden, en te wandelen in dien weg, welken ik aenwijs, Kap. XIV: 27; byzonder zo iemand, met verlating van zijn tijdelyk beroep, my wil naer wandelen, om van my in de oprichting van mijn Koningrijk gebruikt te worden , die verloochene hemfelven, ende betone met woorden en daden, dat hy zich zei ven, zijne vermogens , voorrechten, en uitzichten geheel verfmade, zodat hy ten eenemael afzie van alle eigene
CO Matth. 16: it. ende 17: as. Mare. 8t 31. ende 9! 31. ende 10: 33. Luc. 18: 31. ende 24: 7. (/>) Matth, 10: 38, ende i6t 24. Mare. 8i 34. Luc. 14. 27.
XIX- DEEL, Z 3



3Jg L UCAS. IX,
gerechtigheid, waereldfche voordeelen , aerdfche vermaken , en tijdelyke belaogen, om zich geheel en onverdeeld gen'mijnen dienst op te dragen. Wijders neme hy fijn kruys dagelicks op hem, altoos bereidwillig zijnde, om allerlei lijden, wanneer het mijn naem en zaek vordert, te ondergaen, en zich daeronder lijdzaem te gedragen, ende by vol ge my, om beftendig by my te blijven, en dien weg gezettelyk te bewandelen, welken Ik door leer en voorbeeld aenwijs.
Deze vermaning was thans zeer gepast voor 's Heilands Discipelen, aen welke Hy zijn aenftaende lijden voorfpeld hid, te meer, omdat zy nog grotelyks verblind waren door vleefchelyke vooroordeelen. Zy verbeeldden zich dat jesus een aerdsch Koningrijk ftond op te richten, en dat zy daer in grote eer en voordeelen genieten zouden. Ondertusfchen moest Hy , langs eenen weg van lijden en fmerten, in zijne heerlykheid ingaen, en zy zelve hadden ook veelerlei fmaed §n vervolgingen te wachten.
24» (?) Want fo wie fijn tydelyk leven behouden WÜ, door my te verlochenen, uit vrees voor fmaed en mishandelingen , om de belijdenis van mijnen naem, die fal het verliefen, hy zal niet alleen ter zijner tijd den lichamelyken dood fterven, maer ook zijne ziel van het eeuwig verderv niet bevrijden kunnen ; maer fo wie fijn tydelyk }even , door het ondergaen van kruis en fmerten , verliefen fal, om mijnent wille, die fal het in de eeuwigheid behouden.
a 5. Want door alles, wat men in de waereld najaegt, kan men sdjner ziele het eeuwig leven niet bezorgen ; wat haer. het toch een menfche, wat voordeel zal het hem aenbrtngen, die de geheele werelt met alle de voordeelen en genoegens , welke zy verfchaffen kan , foude binnen, ende hemfelven verliefen , ofte fchade £ Mns fetfs lijden, zodat zijne kostbare ziel in de eeu. Wigheid verloren ging ?
£$3 tfttfó w: 39: *b(le Ift i". MsrSi 8. 35, Ljje. i?i 33. Jsfc,



LUCAS. IX 359
26. (r) Want fo wie hem mijns ende mijner woorden fal gefchaemt hebben, zodat hy, uit vreet voor lijden en vervolgingen , my en de belijdenis van mijnen naem verlochene, diens fal de Sone des menfchen hem fchamen, wanneer hy komen fal in fijne heerlickheyt, ende [in de heerlickheyt) des Vaders, bskleed met allen dien luister, welken de Vader Hem heeft toegezegd, ende omftuwd van een gansch heirleger der heylige Engelen, om elk naar zijn doen te vergelden. Dan zal Hy de zulken, die Hem getrouwlyk aengekleevd, en voor de menfchen rondborflig beleden hebben , in de heerlykheid invoeren, maer de zodanigen, die Hem ver* lochend hebben, naer de plaets der eindelofe rampzaligheid verwijzen.
47. (s) Ende ick fegge u waerlick, dat de beginfelen van deze dingen nog by uwen leevtijd zullen gezien worden : Daer zijn fommige der gene die thans hier by my ftaen, dien den doot niet en fullen fmaken , tot dat fy het Koninckrijcke Godts fullen gefien hebben. Zommigen uwer zullen de verwoesting van Jerufalem nog beleven, waer door Ik een overtuigend bewijs geven zal, dat ik, als verhoogde Middelaer, wer> kelyk in mijne heerlykheid ben ingegaen; en dit oordeel zal eene voorproev zijn van mijne heerlyke toekomst, in den laetften dag der waereld, om elk te vergelden naer zijne werken.
I. Zes dagen later werd jesus op den berg verheerlykt, vs. 28-35.
28. (*)Ende het gefchiedde ontrent acht dagen na defe woorden , wanneer men 'er namelyk den dag by rekent, op welken de Heiland de voorheen gemelde woorden gefproken heeft , alsmede den dag van zijne verheerlyking , verg. Matth. XVII 1, dat hy met zich
CO Mattb. 10; 33. Mare. 8: 38. Luc. 12: 9. aTïm. a: 12. i Joh. 2: 23. CO Matth. 16', 28. Mare. 9: 1. CO Matth. 17; i. Mare. 9; 2.
XIX. DEEL) Z 4



3j0 LUCAS. IX.
medenam Petruti, ende Joannem, ende Jacobum^ gade klom op den bergh, denkelyk opThabor, om te bidden.
29. Ende als hy badt, wiert de gedaente fijns aengeftchts voor de oogen der drie gemelde Apostelen yerandert van gedaente, zodat het een veel luisterrijker aanzien had , en fchitterende was, gelijk de glans der zonne, ende fijne kleedinge vertoonde zich wit [ende] feer bÜnckende gelijk het licht der zonne op den vollen middag. Deze glansrijke vertoning was des te heerlyker, om dat het nacht was. Ook was deze heerlykheid recht gefchikt, cm den Middelaer, naer zijne menfchelyke natuur, tot zijn aenftaende lijden te bemoedigen , en om de ergernis der Apostelen , wegens zijne diepe vernedering, wech te nemt»i.
30. Ende fiet, twee mannen fpraken met hem, welcke waren Mofes ende Elias, en door de Aposte3e;i aukalyk gezien werden.
By de gelijkluidende plaets van matthjeus Eap. XVJI: 3 , hebben wy de volgende vragen opzettelyk beantwoord. — Hebben de Apostelen mose en elia in de daed gezien, of werden zy hun flechts in een gezicht vertoond? Hoe wisten zy, dat die twee mannen mose en elia waren ? Wat heeft 'mose, die immers geftorven was, voor een lichaem ^ehad? Waerom verfchenen juist mose en elia? waerom was 'er ook henoch niet by tegenwoordig ? — Verg. XVIII jp-cl p. 310-313-
as. Dewelcke gefien zijnde in heerlickheyt, en met verbeerlykte lichamen , feyden fijnen uytgangh , ciien hy foude volbrengen te Jerufalem, zy vertoonden den" Heiland de laetfte lotgevallen van zijn leven, zij. ne veroordeeling, zijnen dood, zijne opftanding, en daerop volgende verheerlyking, ter bemoediging van den Verlos. |sr," en ter onderrichting van zijne Discipelen.
s> S. Petrus nu, ende de beide Apostelen, die met Jfrpm [waren], waren met flaep befwaert geweest % £ïw^1 'de Hefland bad: ende ontwaeckt zijnde, fagen



LUCAS. IX 3f5x fy fijne heerlickheyt, ende de twee hemelfcha mannen die by hem ftonden. Ook hoorden zy de woorden , welke mose en elia tot hunnen Meester fpraken.
33. Ende het gefchiedde als fy van hem affcheydden, fo feyde Petrus , van wegens de grote ontroering niet bedenkende wat hy fprak, tot Jefum, Meefter, het is goet en het komt waerlyk zeer wel dat wy hier zijn: ende laet ons drie tabernakelen maken, voor u éénen in het midden, ende voor Mofes éénen aen de rechte, ende voor Ejias éénen aen de flinke hand. Zo fprak Petrus van ontfteltenis, niet wetende wat hy feyde. Hy befloot, naer zijne vleefchelyke vooroordee. len, uit de omftandigheden, dat het waereldsch Koningrijk v2n den Heiland nu eenen aenvang nemen zoude, en daer. tos wilde hy , in de verbijstering van zijne gedachten, eenige kleine voorbereidselen maken.
34. Als hy nu dit feyde, en bezig was met zulke onbedachtzame woorden te fpreken, quam 'er een luchtige wolcke, ende overfchaduwde haer, den Heer jesus, Mofe , en Elias , ten blijke van Gods meer byzondere tegenwoordigheid; ende de Apostelen waren zeer ontileld, fy wierden nog meer bevreeft, als die mannen, jesus, Mofe, en Elias, in de wolcke ingingen.
35. (v) Ende daer gefchiedde een hoorbare ftemme van God den Vader uyt de gemelde wolcke, feggende , Defe jesus is oneindig meerder dan Mofe en Elias; Hy is mijn eeuwige en geliefde Sone. Hy is die grote Propheet by uitnemendheid, welken Mofe reeds beloovd heeft: (a;) hoort hem daerom als dien Godlyken Leeraer, met aendacht, eerbied, geloov, en onderwerping.
3(5. Ende als de ftemme gefchiedde , of gefehkd •was, fo wiert Jefus alleen gevonden. Mofe en Elias waren, terwijl de drie Apostelen, als van vrees buiten zich zeiven wechgerukt, bevende op de aerde lagen, Matth. XVII: 6, naer den hemel wedergekeerd, en de gedaente
6*5 Jef. 42: r. Matth. 3! 17. ende 17: 5. Mare. ï: n. ende 0:7, Luc. 3! as, CololT. li 13. 2 Petr. u 17, (*) Deutet. iS: 15. 19,
H^and. 3( 22.
X.f& iii..2".« Z 5



362 LUCAS. IX.
van jesus was wederom als te voren. Daarna richtte de Heiland zijne Apostelen met bemoedigende woorden op, Matth. XVII: 7; en wanneer zy, met het aenbreken van den dageraed, van den berg af kwamen, gelastte de Heiland hun , om wijze redenen, verg. XVIII Deel p. 298 - 300, dat zy dit gezicht zouden geheim houden, tot dat Hy uit de doden was opgeftaen, Mattb. XVII: o.endezygehoorzaeraden dit bevel; fy fwegen ftil, ende en verhaelden in die dagen niemant yet van 't gene fy geilen hadden.
*. In den volgenden morgenftond genas de Heiland eenen bezetenen, vs. 37-45» g. De genezing zelve vinden wy, 37-42, en ft. Het gefprek, het welk de grote Leeraer, by dit gel*, genheid , met zijne Discipelen gehouden heeft, vs. 43 -45.
37. (y)Ende het gefchiedde des daegs daer aen, als fy in den morgenftond van den bergh afquamen, dat hem een groote fchare, welke zijne negen achtergelaten Discipelen omringd hadden , in 't ge moet quam.
38. Ende fiet een man van de fchare riep uyt , feggende, Meefter, ick bidde u, fiet doch mijnen waerden foon met oogen van ontferming aen. Dit bid ik u allervuurigst: want hy is my een eemgh geboren.
39. Ende fiet hy is allerellendigst, een onreine geeft neemt hem, ende van ftonden aen roept hy, ende hy fcheurt hem dat hy geweldig fchuymt; zodat hem het bruisch op den mond ftae, ende de duivel plaegt hem by aenhoudendheid , en wijckt naeuwlicks van hem. Dan valt hy in het vuur, dan in het water, ende het fcheelt weinig, of de duivel vermorifel ten verplettert hem.
40. Ende ick hebbe uwe negen difcipelen, welke Gy hier gelaten hadt, ernftig gebeden , dat fy den duivel beteugelen en hem fouden uytwerpen : ende fy en hebben niet gekonnen, hoe zeer zy het beproevd hebbes»
O) Mstth. 17: 14. Mare, 9. if



LUCAS. IX. 363
ben. Daerom verftout ik my, om my by u zeiven te vervoegen.
41. Ende Jefus antwoordende feyde tot die negen Discipelen, die te vergeevsch getracht hadden om den onreinen geest uit te werpen, O ongeloovigh ende verkeert geflachte, het welk nog met zo vele twijffelingen bezet zijt, hoe lange fal ick nogh by ulieden zijn, ende ulieden by my behouden, als mijne beftendige volgelingen?, Hoe lang zal ik ulieden met zo vele zwakheden, en kennelyke blijken van ongelovigheid, nog in mijn onmiddelyk gezelfchap verdragen ? Dcor uw ongeloov hebt gy aen de boosaertige Pharizeeuwen aenleiding gegeven,'om niet alleen u, maer ook my te belpotten, verg Mare. IX: 14-17. Voorts wendde zich de Heiland tot den vader van den lijder, zeggende, Brengt uwen ongeiukkigen fone hier voor my, en ik zal hem oogenblikkelyk genezen.
42. Ende nogh op dat zelvde tijdftip, als de jongeling naer den Heiland ging , en hy [ nae hem J toequam, fcheurde hem de duyvel door geweldige ftuiptrekkingen , ende verfcheurde [hem"] bykans : maer Jefus beftrafte den onreynen geeft, ende gebood hem, dat hy den jongeling verlaten zoude. Door dit almachtig bevel maeckte Hy het kint volkomen gefont, ende gaf hem fijnen vader herfteld weder.
43. Ende, wanneer de meermalen gemelde Discipelen hunnen Godlyken Meester vraegden, waerom zy den duivel niet hadden kunnen uitwerpen, en den jongeling genezen , antwoordde Hy > dat hun ongeloov alleen daervan de eenige oorzaek ware. Hy voegde 'er by , dat dit geflacht van duivelen zich niet verdrijven liet uit de bezetenen, dan door een wondergeloov, het welk door bidden en vasten verkregen werd, Matth. XVII: 19-n. Deze wonderda. dige genezing bracht eene grote verbazing te weeg onder de omftanderen: want fy wierden alle verflagen over de grootdadigheyt Godts. Ende als fy alle haer verwonderden over alle de dingen, die Jefus gedaen hadde , feyde hy tot fijne difcipelen,
44. L-egget gy defe w©orden, welke ik nu zal
XIX» D££ln



364 LUCAS. IX.
fpreken, in uwe ooren, en bewaert 'er de gedachtenis van in uwe harten, (z) Want of te weten de Sone des menfchen fal eerlang, als ware hy een boosdoener, overge•levert worden in der menfchen handen, om hem te doden.
45. (a)Maer fy en verftonden dit woort niet, uit hoofde van hunne vleefchelyke vooroordeelen begrepen zy niet wat de Heiland meende, ende het was voor haer verborgen, alfo dat fy het niet en begrepen: ende fy vreefden, van dat woort hem nader te vragen, te meer omdat Hy hen, even te voren, over hun ongeloov zo ernftig beftrafc had,
Vs. 46-50. trekt lucas in zeer korte woorden te zomen hei gene 'er wederom te Capernaum is voorgevallen,
matthjeus bericht ons, dat de Heiland, na het voorheen gemelde wonder , zich wederom naer Capernaum begeven hebbe, Kap. XVII: 24. vergel. Mare. IX: 33. Aldaer betaelde Hy de ichatting met een ftuk gelds, het welk Hy op eene wonderdadige wijs befchikt had. petrus namelyk wierp op 's Heilands bevel den angel uit , in de zee van Tiberias, naby Capernaum , en vong eenen visch, die eenen ftatsr in zijnen mond had, Matth. XVII: 24-27.
46. (b) Ende, wanneer Petrus van den oever der zee was terug gekeerd, en het geld, het welk hy in den visch gevonden had, aen de ontvangers van de Tempelfchatting betaeld had, kwamen de Discipelen tot jesus , om Hem te vragen, wie van henlieden in het Koningrijk, het welk Hy ftond op te richten, den hoogflen rang, en de aenzienlykfte posten bekleden zou? daer rees, toen zy onder den weg naer Capernaum waren, reeds een overlegginge onder haer, namelick wie van haer de meefte ware. Over dit ftuk hadden zy al onder den weg getwist, en nu ftelden zy de vraeg aen hunnen Godlyken Meester voor, Matth. XVIII: 1. 47«
(z^ Matth. 17: a*. Mate. 9: 31. («) Luc. ï: 50. ende 18: 34, (i) Matth. 18: 1, Mare. 9: 33- Lnc. 23.: 24.



L U C A IX. 36|
4^. Maer Jefus fiende, reeds onder den weg, door èijne Alwetendheid, de overlegginge harer herten , en nu deze vraeg horende, nam een kindeken van de fhaet, het welk Hy tot zich riep, Matth. XVIII: 2, ende ftelde dat by hem, nadat Hy het lievderijk omhelsd had, Mare. IX: 36, in het midden van zijne Discipelen.
48. (c) Ende feyde tot haer; indien gy uwe hoogmoedige begrippen niet aflegt, en aen de kleine kinderkens, die van rang noch eerzucht weten, in nederigheid niet gelijk wordt, kunt gy gene rechtgeaerte onderdanen zijn van mijn geestelyk Koningrijk. Die, met aflegging van alle hooggevoelendheid en heerschzucht, dit kindeken in nederigheid gelijk wordt, is het meest' gefchikt, om de belangen van mijn Koningrijk te bevorderen, en zal ook in de eeuwigheid eenen zeer heerlyken loon ontVangen , Matth. XVIII: 3,4. So wie dit en zoortgelyk kindeken, dat is iemand mijner dienaren, die alle trotschheid en heerschzucht aflegt, met lievde en hoogachting ontfangen fal in mijnen name, en hem weldadigheid bewijst, als aen iemand die door my gezonden is, die ontfangt my, naerdien ik de lievde en weldadigheid, van zulk eenen van mijne rechtgeaerte dienaren bewezen, zal rekenen als of zy aen my zeiven in eigen perfoon bewezen waren, (d) ende fo wie my ontfangen -fal, die ontfangt hem die my gefonden heeft, voor zo ver mijn hemelfche Vader, die my gezonden heeft, de lievde aen my betoond rekent, als of zy aen Hem zeiven bewezen was. Daerentegen is 'er geen groter en ftrafwaerdiger misdaed , dan iemand van mijne oprechte dienaren te ergeren, te verwerpen en te vervolgen, Matth. XVIIJ: <j. zijt daerom nederig, en verbant alle heeischzucht. (e) Want die de minfte onder u allen is, en zich zo gedraegt, als of hy de minfte ware , door altoos gereed te zijn om anderen te dienen , die fal waerlyk groot zijn, eenen byzonderen lov verdienen, en eene uitnemende heerlykheid ontvangen in het volgend leven.
(e Matth. 18: 5 Mare. 91 37. Joh. 13: 20. Cd) Luc. w! 16. T«4i. 13: 20. O; Matth. 23: u, Luc. 14; 11. ende 18: 14,
XIX. DEEL.



SÖÖ L U , C A S. IX.
49 (ƒ) Ende Joannes antwoordde ende feyde, Meefter, wy hebben eenen gefien, die in uwen name de duyvelen uytwierp: ende wy hebben 'c hem verboden, om dat hy [w] met ons niet en volgt, en niet behoort tot het gezelfchap der Discipelen, die u beftendig vergezellen. Vergel. Mare. IX: 38.
50. Ende Jefus feyde tot hem, En verbiedt het niet. Laet hem geworden. Want (g) wie tegen ons niet en is, en niet met woorden en daden betoont, dat hy ons vyandig zy, die is voor ons, en bevordert onze belangen, ten minften hy benadeelt den voortgang van mijn Koningrijk niet.
Kap. IX: 51— XIII; 21. befchrijvt de Euangelist eene reis, welke de Heiland uit Galilcea naer Jerufalem gedaen heeft,
met het gene op dim tocht is voorgevallen, a. Eerst verhaelt lucas , hoe de gezegende jesus door Samatia gereisd zy, vs. 51-56.
51. Ende het gefchiedde, als de dagen fijner (h) opneminge in den hemel vervult wierden, en de tijd naderde, dat Hy in zijne heerlykheid zou ingaen, tot welke Hy zich door lijden den weg zou banen, fo richtede hy fijn aengeficht onbeweeglyk, en nam een vast voornemen om nae Jerufalem te reyfen. Vergel. joh. Vil: 2 -10.
De dagen zijner opneming. —— De zeer geleerde schutte. heeft opgemerkt, dat het woord opneming vertaeld, by de Grieken zeer bekend zy, in de bepaelds beteekenis van iemand, als zijnen eigenen zoon, op en aen te nemen; en is daerom van oordeel, dat deze opneming hier moet verftaen worden, van die merkwaerdige gebeurtenis, welke op den berg Thabor was voorgevallen, toen God de Vader den Heiland, met eene hoorbare ftem uit den hemel, voor zijnen Zoon verklaerde vs. 35, Het gene vs. 37-50. verhaeld is,
moet
(ƒ) Mare. 9: 38. (#) Matth. ia: 30. Luc. 11: 23. (4) Mare. 161 19. Hanii. 1: 2. 1 Tim. 3: 16.



LUCAS. IX. 367
moet dan als eene tusfchenrede befchouwd worden; en dan zou lucas willen zeggen, toen de dagen van dat burger,, lyk jaer, in het welk de Heiland op den bergverheerlykt „ werd, vervuld werden, als dat burgerlyk jaer ten einde „ liep, zette Hy zijn aengezicht vast, Hy nam een vast en „ onveranderlyk voornemen, om naer Jerufalem te gaen, en „ het Loofhuttenfeest by te wonen , zonder naer andere „ reifende gezelfchappen te willen wachten." Heilige Jaertoeken II Deel. p. 127—
Dan ons bellek laet ons niet toe, om in het onderzoek van deze zaek dieper in te dringen.
52. Ende als hy met zijne Discipelen het land der Samaritanen naderde , door het welk Hy naer Jerufalem trekken wilde , fondt jesus Jacobus en Joannes als boden uyt voor fijn aengeficht: ende fy henen gereyft zijnde, quamen in een vleck der Samaritanen , om voor hem en zijne Discipelen, tegen dat zy daer kwamen, [herberge,"] huisvesting en fpijs te bereyden. >
53. Ende fy en ontfingen hem niet, en wilden Hem niet herbergen, (£) om dat fijn aengeficht was [ah] reyfende nae Jerufalem. Er was een grote haet tusfchen de Joden en Samaritanen, die zich dan vooral openbaerde , wanneer de Joden zich , by gelegenheid van een Feest, naer Jerufalem begaven, en hunnen weg namen door het land der Samaritanen. Nu zagen de inwoners van het vlek uit alle de omftandigheden duidelyk genoeg, dat jesus met zijne Discipelen , ter bywoning van het aennaderend Feest, naer Jsrufalem reisde.
.54. Ah nu fijne difcipelen Jacobus ende Joannes, die herberg befteld hadden, [dat] vyandig gedrag der Samaritanen fagen , feyden fy , in overmaet van gram. fchap. Heere, wilt gy dat wy, naer het wonderdoend vermogen, het welk Gy ons hebt medegedeeld , feggen , dat vyer van den hemel nederdale, ende defe boos' aertige Samaritanen oogenblikkelyk verflin.de, gelijck
CO Joh. 4! 9. XIX. DEEL.



368 LUCAS. IX.
oock (k) Elias gedaen heeft, aen die twee hoofdman^ nen over vijftig, met hunne onderhebbende manfchap, dié door den Koning ahazia gezonden waren, om Baal - Zebub, den God van Ehron, over zijne krankheid te raedplegen $ 2 Kon. I: 9-12.
55. Maer de zachtmoedige jesus hem omkeerendë beftrafte hyfe over dat wraekzuchtig voornemen, endë feyde, Gy en weet niet van hoedanigen geeft gy zijt, en gy bedenkt niet, dat zulk eene wraekzuchtige gemoedsgefteldheid in het geheel niet overeenkomt i met dië zachtmoedigheid , welke ik openbaer maek en ulieden zo ernftig heb aengeprezen;
56. (ï) Want de Sone des menfchen en is nies gekomen om der menfchen zielen of leven te verderven , maer om menfchen te behouden en eindeloos gelukkig te maken, Ende fy gingen, zonder zich met deze onhandelbare lieden langer op te houden , nae een ander vleck , ook in het land der Samaritanen, alwaer de ingezetenen befcheidener waren, en herberg gaven.
b. Wijders befchrijvt lucas, wat 'er op dezen tocht, tot aen Bethanien toe, zy voorgevallen , Kap. IX: 57— X: 37.
Hier toe behoort 0. een gefprek van den Heiland , met drie onderfcheidene perfonen, vs. 57-62*
57. (tn) Ende het gefchiedde op den wegh als fy het laetstgemelJe vlek der 'Samaritanen verlaten hadden * en al verder naer Jerufalem voortreyfden , dat 'er een zeker man, die aerdfche voordeelen by het oprichten van messias Koningrijk verwachtte, tot jesus kwam, en hem feyde, Heere, ick fal u volgen, en u beftendig als uw leerling vergezellen ,- waer gy oock henen gaet.
58. Ende Jefus feyde tot hem, gy bedriegt uj mijne naervolgers hebben gene aerdfche voordeelen te wachten:
(JO 2 Kon. i« 10, 12. (0 Joh. 3: 17. ende 12: 47. f» Matth* 8: 19* . 1



LUCAS. IX. 3f5£ ten: want ik verkeer, in deze waereld, in zeer vernederends omftandigheden. en mijn Koningrijk is niet van deze waereldi Er is geen dier zo behoeftig als ik ben. De voffën zelvs hebben holen wa?rin zy zich onthouden, ende de vo* gelen des hemels neften voor zich en hunne jongen{ maer de Sone des menfchen en heeft in den ftaet »an zijne diepe vernedering niet, Waer hy het hooft neder* legge. Ik ben een arm man, ontbloot van alle tijdelyké bezittingen.
59. (B)Ende hy feyde tot eenen anderen, welken Hy .op den weg ontmoette, Volgt my. Doch hy feyde, Heere, laet my toe, dat ick henen gae, ende" eerft mijnen vader, die onlangs geftorven is, behoorlyk begrave.
O'o. (0) Maer Jefus, die eene proetf wilde nemen var] 's mans gebooruaemheid , feyde tot hem , volg my terftond, zonder u over de begravenis van uwen Vader te bekommeren. Laet de geestelyke doode, die van Gods leven vervreemd zijn , hare na'uurlyke dooden begraven i doch gy wordt thans tot een verhevener werk geroepen, gaet henen ende verkondigt de asnnadering van het geestelyk Koninckrijcke Gódts. Dat het zwaerfte is, moet ook het zwaerfte wegén:
61. Ende oock een ander feyde, Heere, ick fal u beftendig volgen: maer (p)laet my eerft toe, dat ick behoorlyk affcheyt nems van de gene die in mijn huys zijn, en tot mijn geflacht behoren,
62. Ende Jefus feyde tot hem, die my wil volgen moet gereed zijn, om alles zondereenig uitbeding voor my op te offeren, (q) Niemant die fijne hant aen den ploegh flaet ende liet nae het gene achter is, en is bequam tot een dienaer van het geestelyk Konihck* rijcke Godts. Die in den dienst van dit Koningrijk Wil gebruikt worden, moet niet meer denken aen het gene hy
O) Matth. 8.- au C) Matth. 8.- éi. (p) 1 Koti. 19: Spreuk. 26: 11. I'hil. %t 1 \. Hebr. 61 4 4 5 , ö. 2 Peir. a: *o*
XIX, deel. A a



g7o LUCAS. IX.
verlaten heeft, maer zich daer aen geheel en onverdeeld overgeven.
De fpreekwijs is ontleend van eenen landman, die, wan« neer hy ploegt, voor uit moet zien om goede en rechte voren te maken. Even zo moet ook een dienaer van het Euangelie niet zien naer het gene achter is, zich niet inwikkelen in de dingen der waereld, noch berouw hebben over het gene hy begonnen heeft.
HET X. KAPITTEL.
b. De uitzending der zeventig Discipelen, vs. 1-24. I. De uitzending zelve vinden wy vs. i-ifj. —. In het gemeen, vs. 1.
Meer byzonder, vs. 2-15» befchrijvt de Euangelist
f. De bevelen, welke de Heiland hm gegeven
heeft, vs. 2-II. ff. De bedreiging over degenen, die hen verwerpen zouden, vs. 12-16.
1, T^Nde na defen, eenigen tijd nadat de voorheea
gemelde zaken waren voorgevallen , ftelde de Heere nogh andere tfeventigh perfonen aen, welks Hy verkoos uit zijne Discipelen , ende fondtfe henen voor fijn aengeficht, om zijne voorlopers te wezen, twee en twee, in een yeder ftadt ende plaetfe, daer hy zelvs eerlang komen foude.
2. Hy feyde dan tot haer, en gav hun dezen last: (a)De oogft is wel groot, maer de arbeyders zijn weynige. Op den akker van het Joodfche land is een rijke oogst van zielen voor mijn Koningrijk in te zamelen,
«».
00 Mattb. 9: 37. Joh. 4: 35.



LUCAS. X. 37I
en , «aer evenredigheid daer van, zijn 'er wsinig arbeiders, die zich beyveren, oai de Joden tot geloov en bekeering op te wekken; (A)daerom biddet den Heere des oogfts, den hogen God, die de grondëigenaer is van het Joo ifche land, dat hy een genoegzaem aental van arbeyders in fijnen OOgft uytfloote , dat Hy Leeraers verzorge om menfchen voor mijn Koningrijk te gewinnen.
3. (c)Gaet gylieden dan henen paer aen paer, in elk eene plaets, alwaer ik zelvs eerlang komsn zal. Maer weet dat gy grote zwarigheden, en zelvs eenen geweldigen tegenftand, in uwen predikdienst ontmoeten zult; fiet ick fende u als weerlofe lammeren in 't midden der verilindende wolven, die allergeweldigst op u zullen aenvallen.
4. Gy hebt u van niets te verzorgen. (d)En draegtdaer om geenen buydel met geld mede, noch male, of reiszak gevuld met eetwaren, noch fchoenen buiten die, welke gy aen uwe vosten hebt. De beh-ievten des levens zullen u, door hen, welken gy het Euangelie predikt, worden aangeboden, en anders zal God voor u zorgen. Maekt allen mogelyken fpoed, (*)ende en groet daerom niemant op den wegh met die omflachtige plichtsplegingen, welke anders in het Oosten gebruikelyk zijn.
5. (/)Ende in wat huys gy fult ingaen , fegt eerft, Vrede [zy] defen huyf;. Groet de inwoners op eene minzame wijs, en wenscht hun allen zegen toe.
6. Ende indien aldaer een fone des vredes is die den vrede bemint en zijn wezenlyk heil by God zoekt' fo fal uwe vrede op hem ruften , en hy zal den zegen [ welken gy hem hebt toegewenscht, werkelyk genieten: maer indien 'er zulk een zoon des vredes niet in dat huis is, fo fal [uwe vrede"], de wensen van voorfpoed , welke gy gedaen hebt, vruchteloos tot u wederkeeren.
7. (g) Ende blijft in dat felve huys, alwaer men u met lievde en achting ontvangt, zo laog gy in die plaets vertoevt, etende ende drinckende 't gene van haer
(S) a Theff. 3: u (c) Matth. 10: 16: fV) Matth. rot 9. Mare. 6: 8. Luc. 9: 3. ende 22: 35. (e) 2 Kon. 4: 29. COMaKh. l»s 12, Mare. 6: ic. (g-j 1 Cor. iOi 27. * V
XIX. deel Aa z



37a LUCAS. X.
Yvoor gefett wort] ; Maekt vrijmoedig gebruik van de beleevdheden , welke men u aendqet) (h) wam de arbeydcr is fijt s loons wetrdigh, en, door u#e prediking verdient gy het gene u tot lichaerm otderhouJ nodig is. En
caet niet over van [ft eene] huys in [V amfcr] huys, maer büjvt in dat zelvde huis, alwatr men u Hy uwe aenkomst in eene plaets minzaen ontvangen betft, oflchoon gy naderhand eene betere herberg vinden kondt.
8 Ende in wat ftadt of plaets gy fult ingaen, ende fy u minzaem ontfangen, eet het gene ulieden voorgefett wort.
o. Ende geneeft de krancke die daer in zijn , door'de gaev van wonderen, welke ik u heb medegedeeld, predikt het Euargelie aen de inwoneren , ende fegt tot haer, Het geestelyk Koninckrijcke Godts, hetwelk de mIssias ftaet op te richten, is naeby u gekomen.
10. (i) Maer in wat ftadt gy fult ingaen, ende fy u'niet ontfangen , maer u en uwe prediking fmadelyk verwerpen , uytgaende op hare ftraten , fo fegt openiyk, ^ ^ ftof ^ dat uyt we £iadt aen
ons kleeft, fchudden wy af op ulieden , tot een teeken dat wy met u gene gtmetnfchap hebben willen: nochtans fo weet dit , dat het Koninckrijcke Godts naeby u gekomen is, en dat gy genodigd zijt, om onderdanen van dat etestetyk Koningrijk, en deelgenoten vaa deszelvs voorrechten te wezen.
Ov«r dt uitzending van deze LXX Discipelen hebben wy het een tn ander aen te merken.
I Zy moeten van de Apostelen wel onderfcheiden worden. ' Hunne bediening was alleen tijdelyk, daer de Apostelen hun ambt hun ganfche leven lang moesten warnemen. — De LXX werden uitgezonden als voorlopers van den Heiland,
fn Ievil. ,o, is- Deut. 24: 14- eode s5t 4. Matth. ic: 10 1 Cor. l 4\*;Hand. .3: 51- ende i8t 6.



LUCAS, X. 373
land, naer alle die plaetfen, in welke Hy zelvs eerlang komen zou om te prediken, dat het Koningrijk van den messias kort op handen ware, en daer door de gemoederen der menfchen, tot de komst van dien groten Laeraer, voor te bereiden. Zo rasch zy daerom tot den Heiland waren wedergekeerd, en verflag van hunne verrichtingen gedaen hadden , nam hunne bediening een einde, w- Ondertusfchen hebben velen van deze LXX Discipelen na 'sHeilands hemelvaert, onder den naem van Euangelisten, de Apostelen, als medehelpers op hunne tochten vergezeld, barnabas, sosthenes, en eenige anderen, welker namen elders in de Handelingen en brieven der Apostelen vermeld worden, gelijk ook onze lucas zelvs, fchijnen onder dit getal der LXX behoord ta hebben. II. lucas is de eenigfte van alle de Euangelisten, die deze uitzending der LXX heeft aengeteekend , de overigen maken 'er in het geheel gene melding van.' Dan hier over zal zich niemand verwonderen, die zich herinnert, dat het leven van den Heiland zeer rijk was in allerhande merkwaerdige gebeurtenisfen, zodat ieder Euangelist vele van dezelve met ftilzwijgen heeft moeten voorbygaen, indien hy niet een werk van verbazende omflachtigheid fchrijven wilde, verg. Joh. XXI: 25.
12. Ende, zo/vervolgde de Heiland tot deze LXX zendelingen te fpreken, ick fegge en verzeker u plechtig dat het [dien grou-vzamen inwoneren van] Sodoma, die eertijds, om hunne hemeltergende boosheden , op zulk eene fchromelyke wijs verdelgd zijn, verdraeglicker wefen fal in dien groten dage der algemene vergelding, dan de inwoners van defelve ftadt, alwaer men u en uwe prediking fmadelyk verwerpen zal.
13. Wee u Chorazin, wee u Bethfaïda, fteden gelegen aen de zee van Galilea, binnen welke ik zelvs zo lang gepredikt, en zo vele wonderen verricht heb; uw oordeel zal in den groten dag zwarer zijn, dan dat der blinde Heidenen: want fo in Tyrus ende Sidon, of andere fteden der Heidenen, de krachten en wonderen gefchiet
XIX. deel. Aa 3



374 LUC A S. XJ
waren, die in u gefchiet zijn, fy fouden eertijts in fack ende alfcne fittende haer bekeert hebben, en ten minden blijken van boetvaerdigheid gegeven hebben.
14. Doch het fal daerom den Heidenfchen inwoneren van Tyrus ende Sidon verdraeglicker zijn in het algemeen oordeel , dan ulieden , die tegen veel groter licht gezondigd, en meerdere voorrechten finadelyk verworpen hebt.
15. Ende gy Capernaum, die tot den hemel toe verhoogt zijt, voorzover gy de eer genoten hebt van den langbeloovden messias tot uwen inwoner te hebben , die zo lang onder uwe burgers gepredikt heeft, en welken zy zo vele wonderen hebben zien verrichten, gy fult om bet hardnekkig ongeloov van uwe inwoneren onherftelbaer verwoest, en als tot den afgrond der hellen toe nedergeftooten worden.
16. De bejegeningen , welke ulieden mijne zendeling gen worden aengedaen , reken ik als of zy my zeiven waren aengedaen. (/)Wie u hoort en uwe prediking gelovig aenneemt, die hoort my zeiven die u gezonden heb; ende wie u en uwe prediking fmadelyk verwerpt, die verwerpt my: (m)ende wie my verwerpt, die verwerpt den genen die my gefonden heeft, te weten mijnen eeuwigen Vader.
3. De wedtrheering dezer LXX zendelingen, na het volbrengen van hunnen last, en het gene daerby is voorgevallen, wordt befchreven vs. 17- 24.
17. Ende, nadat de tfeventigh zendelingen, paer aen paer, om elkander te helpen en te bemoedigen, in alle de onderfcheidene plaetfen, alwaer jesus zelvs eerlang komen zoude , hunnen last volbracht hadden, zijn zy tot hunnen Godlyken Meester wedergekeert met blijtfchap, feggende , Heere , oock de duyvelen zijn ons onderworpen in uwen name , zodat wy eene menigte
van
(ij Manh. io: 40. Mare. 9: 37. Jeh. 13! 20. O) 1 Theff. 4. S.



L U C A S. X. 375
van onreine geesten uit de bezetenen hebben uitgedreven.
18- Ende hy feyde tot haer, dit weet ik, («) Ick fagh, toen gy de onreine geesten uitwierpt, door de oogen mijner alwetendheid, den fatan als een blickfem uyt den hemel in den afgrond nedervallen. Er waren vele duivelen , onder Gods toelating, uit den afgrond in den luchthemel opgeklommen, om de menfchen te plagen, maer ik zag op dien zelvden tijd, toen u de onreine geesten onderworpsn waren, dat de opperfte der duivelen met zijne onderhebbende engelen , zo plotfelings als een blikfem , uit de lucht in den afgrond nedervielen.
19. (0) Siet ick geve u de macht om op de duivelen, die zo listig zijn als Hangen ende zo boosaenig als fcorpioenen te treden, ende over alle kracht des helfchen vyants te zegepralen: ende geen dingh, niets hoe genaemd, en fal u eenigfins befchadigen.
20. Doch en verblijdt u daer in niet zo zeer, dat de onreine geeften u onderworpen zijn: maer verblijd^ u veel meer (p) dat uwe namen gefchreven zijn in de hemelen, en dat gy in den hemel als rechtgeaerte onderdanen van mijn Koningrijk bekend ftaet.
21. (q) Te dier zelvder ure verheugde hem Jefus in den geeft, zodat zijne ganfche ziel innerlyk verblijd was, ende feyde, Ick dancke u eerbiedigen blijmoedig, mijn eeuwige Vader, die de gebiedende Heere des hemels ende der aerde zijt, dat gy defe gewichtige dingen , welke den inhoud van het Euangelie uitmaken, (r) voor den wijfen ende verftandigen , voor den Schrivtgeleerden en waereldwijzen verborgen hebt, zodat zy het Euangelie, uit hoofde van hunne verblindheid en hoogmoed, fmadelyk ver werpen, ende hebt defelve daer en tegen den kinderkens geopenbaert , voorzover Gy aen geringe en eenvouwige lieden, die door de Schrivtgeleerden en waereldwijzen als kinders in het verftand befchouwd
f» Openb. 12: 8, 9. (0) Mare. 16: 18. Hand. 28: 5. (p)Exodt 3V s3?"uJ * K Dan' I2: Phil' 4! 3. (?) Matth. 11: 25. (f) Job 5: 12. JeU 29: 14. 1 Cor; 1; 19. ende 1; 7, 8. *Corj: 14.
XIX. deel. Aa 4



$76 lucas. x.
worden , genade gefchonken hebt om mijne hemelfche leer gelovig aen te nemen. Daerin hebt Gy uwe vrijmacht luis-* terrijk verheerlykt. Ja Vader, want alfoo is ge weeft het welbehagen VOOr u, zodanig was de vrijmachtige bepaling, welk Gy in uwen eeuwigen raed gemaekt hebt, dat de dwazen en verachten, in de bedeeling uwer genade, den voorrang hebben zouden boven de wijzen en edelen.
22. (j)Alle dingen, voegde 'er de Heiland by, zich wederom tot de zeventig zendelingen keerende, alle dingen, welke 'er noJig zijn om zondaren zalig te maken, zijn my van mijnen Vader overgegeven. De uitvoering van dat gewichtig werk is in mijne handen gefteld. Hoe zeer ik door de Wetgeleerden moge veracht worden, ben ik evenwel een perfoon van oneindige waerdighsid, zijnde Gods eigen en eeuwige Zoon; ende niemant der gefchapene verftanden en weet wie de Sone is, dan de Vader die my gegenereerd heefc; ende niemand der gefchapene wezens weet wie de Vader is, dan de Sone, die eene volmaekte kennis heefc van alle de verborgenheden der Godlyke natuur, ende hy, (t) dien het de Sone door woord en geest fal willen openbaren, krijgt eenige kennis van deze grote Verborgenheden , naermate zijn eng beperkt verftand daar voor vatbaer is.
23. Ende hem keerende nae alle de difcipelen, die Hem thans omringden, feyde hy [tot haer] alleen, zonder dat het door de fchaer geboord werd, (v)Saligh en' by uitnemendheid bevoorrecht zijn de oogen die fien \ gene gy fiet.
24. (x) Want ick fegge u met nadruk , en neemt deze mijne woorden wel ter harte, dat vele der oude Propheten ende Koningen hebben begeert te fien "t gene gy fiet, ende het heeft hun niet mogen gebeuren: wajn zy en hebben ?t niet geilen , ende vele oude Proyheten en Koningen hebben zeer verlangd te hooren 'tge-
gy hoort, ende en hebben 'r, niet gehoort, Gy-
fX) Pftlm Si 7. Job. 31 3*. ende s;": a. .Cor, 15: 97, Ptiil, 2: ie, Hebr. at 8. (<) Jol,. |i 4?, ttjfa 6; 44, 46, öj Mautu 131 |ö,
tjkj 5 H te»



LUCAS. X. 5?9
lieden geniet het uitnemend voorrecht, om den beloovden messias te zien, zijne hemelfche leer te hooren, zijne verbazende wonderen te aenfchouwen, en zelvs om met Hem gemeenzaem te verkeeren,
e, Wijdtrs beantwoordde de Heiland de vraeg van eenen Wetge. leerden, vs. 25-37,
1. De vraeg van den Wetgeleerden werd voorgefteld, vs. 25,
2. De Heiland antwoordde met eene wedervraeg, vs. 26.
3. Deze wedervraeg werd door den Wetgeleerden recht beant¬
woord, vs. 27, 28,
4. De Wetgeleerde deed eene tweede vraeg, vs. 20 en
5. De Heiland beantwoordde dezelve, door eene zeer gepaste
gelykenis, vs. 30-37.
25. Ende fiet, een feker Wetgeleerde, die meer dan gemeen bedreven was in de Godlyke Schrivten, ftont op uit het midden der fchare, en naderde tot den Heiland hem verfoeckende. De huichelaer wilde den GodlykerJ Leeraer op de toets Hellen, ende deed Hem eene ftrikvraeg feggende, Meefter, wat doende fal ick het eeuwige leven be-erven ? Welke plichten moet ik hetrachten, om in de eeuwigheid gelukkig te wezen ?
26. Ende hy feyde tot hem, Wat is in de wet gefchreven ? Wat zegt 'er de Schrivt van ? hoe leeft gy?
27. Ende hy antwoordende feyde, (y)Gy fult den Heere uwen Godt, den eenigen en waren God, den almachtigen Schepper en weldadigen Beftuurer van het gansch Geheel-al, die, in eene byzondere betrekking, de God is van het Joodfche volk, lief hebben, recht kennen, hoogachten , danken , en gehoorzamen , en dat wel uyt geheel uw herto, ende uyt geheel uwe ziele, ende uyt geheel uwe kracht, ende uyt geheel uw verftant, uit een oprecht beginfel, en met alle uwe vermogens: (?) ende gy zult uwen naeften, elk eenen mensch,
60 Reut, 6: 5. ende io: 12. ende 30: 6. (3) Levit. ... ,a Rqm. 13: 9. Gal, S: 14. Jac, 2; 8. W - 'f* '8
XJX- BEU» A.3 $



378 LUCAS. X.
die uw natuurgenoot is , zonder uitzondering hartelyk liefhebben als uielven , door zijne belangen met denzelvden yver te bevorderen, als uw eigen welzijn.
2 8. Ende dit antwoord van den Wetgeleerden werd door den f Heiland goedgekeurd, hy, die de beste Meester is, feyde tot hem, Gy hebt recht geantwoordt: Doet dat, gehoorzaem deze lievdewet, ende gy fult leven.
29. Maer hy willende hemfelven rechtveerdigen, en de vertoning maken , dat hy die lievdewet gehoorzaemde, feyde tot Jefum, En wie is mijn naefte ? Immers niemand anders dan de Joden; deze Natie bemin ik hartelyk , en met andere volken heb ik niets te doen, tot de Heidenen heb ik gene betrekking, om hen als mijne naesten te befchouwen en te behandelen.
30. Ende Jefus antwoordende feyde, ik zal udoor eene gelykenis onder het oog brengen , wie uwe naesten zijn, Een feker menfche quam af van Jerufalem nae Jericho , hy trok door die akelige en huilende wildernis henen, welke tusfchen Jerufalem en Jericho gelegen is; ende hy viel aldaer onder de ftruikrovers en moordenaers: welcke hem van alles beroovden, en oock zijne klederen uytgetogen, ende hem nog daer toe [fware] flagen gegeven hebbende, gingen henen , ende lieten [hem] in die akelige wildernis, alwaer hy van alle hulp beroovd was, half-doot liggen.
31. Ende by gevalle quam een feker Prïefter, die te Jerufalem geweest was, om de beurt zijner dagordening in den dienst van het Heiligdom waer te nemen, denfelven wegh af. Van dezen bedienaer van den Godsdienst, die een voorbeeld voor anderen moest wezen, zou men verwacht hebben, dat hy den mishandelden man alle mogelyke hulp zou toebrengen. Maer neen, de Priester wist van geen lievde en medelijden. Aen de plaets gekomen zijnde alwaer de ellendeling lag te kermen, ende hem liende maekte hy eenen omweg, om zich met den ongeiukkigen niet eens in te la?en ; zo doende gingh hy tegen over [hem] voorby.
32. Ende defgelijcks hasddde oock een Levijt,
die



LUCAS. X. m
die mede langs dezen weg kwam , als hy was by dits plaetfe, daer de ongelukkige hulpeloos op den grond lag, quam hy wel naer hem toe, ende fagh [hem] met opJ merking ; maer zijn hart bleev ongevoelig. Zonder den on^ gelukkigen eenigen byftand aen te brengen, liet hy hem lig. gen, ende gingh tegen over [hem] voorby.
33. Maer een feker Samaritaen , een man uit dat volk, het welk by de Joden zo zeer gehaet is, mede door die akelige woestijne henen reyfende, quam ontrent hem , ende hem in dien deerniswaerdigen toeftand fiende wiert hy met innerlicke ontferminge beweegt.
34. - Ende het bleev niet by een enkel medelijden. Ds Samaritaen bracht den ongeiukkigen dadelyk hulp toe: want hy tot [hem] gaende verbondt fijne wonden, gietende daer in olie ende wijn uit den voorraed, welke hy naer de wijs der Oosterlingen met zich voerde, ende hem heffende op fijn eygen lastbeefl, voerde hem m de naest by gelegen herberge, ende verforgde hem van alles wat hy nodig had.
35. Ende des anderen daegs wechgaende om zijne reis verder voort te zetten, langde hy twee penningen of fchellirgen uyt, ende gaffe den weert, ende feyde tot hem, Draegt forge voor den lijder, en pas hem wel op, ende fo wat gy meer [aen hem] te kofle fult leggen boven het geld, het welk ik u heb ter hand gefteld, dat fal ick u wedergeven, als ick wederkome.
36. Wie dan van defe drie dunckt u de naefle geweeft te zijn des genen die onder de moordenaers gevallen was? Wie heeft zich gedragen als zijn naeste*
37. Ende hy feyde, Die Samaritaen, welke barmhemgheyt aen hem gedaen heeft. So feyde dan Jefus tot hem, Gaet henen ende doet gy defgelljcks. Bewijs weldadigheid aen alle menfchen zonder onierfcheid, het zy zy tot de Joden, het zy zy tot andere volken «horen.
XIX. DEEL.



38o LUCAS. X.
c Kap. X: 38 1 XIII: 21, verhaelt de Euangelist, hoe de
Heiland te Bethanien gekomen is, met het gene aldaer ge. leurde. ■
g. De Heiland werd in het huis van lazakus zeer vrien. delyk onthaeld, vs. 38-42.
38. Ende het gefchiedde, als fy naer Jerufalem verder voort reyfden, dat hy quam in een vleck genaemd JRethanien , het welk vijftien ftadien , of ruim twee uuren gaens, van de hoofdftad Jerufalem gelegen was, Joh. XI: 1, 18; ende een feker vrouwe met nameMartha, de zuster van Lazarus, welken de Heiland uit de doden heeft opgewekt, ontfingh hem zeer minzaem in haer huys.
39. Ende defe hadde een fufter genaemt Maria, welcke oock (a) fittende aen de voeten Jefu als haren Leeraer, fijn woort en onderwijs eerbiedig hoorde.
40. Doch de zorgvuldige Martha was feer befigh met veel dienens, om den Heiland op eenen overvloedigen maeltijd te onthalen, ende zy daer bykomende feyde , Heere, en treckt gy u dat niet aen, dat mijne fufter my alleen laet dienen ? Segt dan haer, dat fy my helpe.
41 Ende Jefus antwoordende feyde tot haer, Martha, Martha, gy bekommert ende ontruft u over vele dingen, welke in het geheel niet nodig zijn.
42. Maer één dingh is boven alles en voor alle werken noodigh, namelyk God te dienen, en den weg tot het hoogfte goed te bewandelen. Daerover moest gy u meer bekommeren, doch Maria heeft het goede deel uytgekoren zy hoort en geloovt mijne hemelfehe leer, daerdoor heeft zy deel aen het hoogfte goed, (b) het welcke van haer niet en fal wechgenomen worden.
00 Hand. aat 3. (*) Pf; 27: 4»
Bü



LUCAS. XI. 38i
HET XI. KAPITTEL.
fi. De Heiland leerde zijne Discipelen bidden, en verzekerde hun l dat een gelovig gebed gun/lig verhoord wordt, vs. 1 -13, X. De aenleiding daertoe was de vraeg van eenen der Discipelen, vs. 1,
a. Het onderwijs van den Heiland vinden wy vs. 2-13.
. Hy fchreev een formuliergebed, vs. 1 - 4.
Hy verzekerde zijne Discipelen, dat een gelovig gebed gunftig verhoord worde, vs. 5-13. /. Deze verzekering fteide Hy voor by gelykenis , vs. 5 - 8, en
II. Bekleedde dezelve met redenen vs. 9-13, ontleend f. Uit het verband tusfchen een gelovig gebed, en het ontvangen der Godlyke zegeningen, vs. 9,10. ff. Uit de handelwijs der natmrlyke Vaderen, w, ix - 13.
1. T^Nde het gefchiedde, doe hy in een feker een.'
zame plaetfe in de nabuurfcbap van Bethanien was biddende, als hy ophieldt, dat een van fijne difcïpf len tot hem feyde, Heere, leert ons bidden. Gy hebt ons, in uwe leerreden op den berg Matth. VI, wel onderwezen , hoe men in het openbaer in den gemeenfchappelyken Godsdienst bidden moet, maer wees zo goed, om ons een voorfchrivt te geven , volgens het welk wy onze byzondere gebeden in het eenzame moeten inrichten, gelijck oock Joannes de Doper fijne difcipelen geleert heeft.
2. Ende hy feyde tot haer, (a) Wanneer gy in het afgezonderde biddet, fo fegget: Oafe Vader, die
(a) Matth. 6: g. XIX. CEEL,



482 LUCAS. XI.
de Vader zijt van alle menfchen in de natuur, en der geloï vigen in het byzonder door de genade, gy die in de hemelen woont, en aldaer op den throon van Majefteit gezeten [zijt] Ik nader ü wel vrijmoedig, gelijk een zoon tot zijnen Vader fpreekt, maer tevens met den diepften eerbied voor uwe oneindige hoogheid. Dat alle uwe Volmaektheden, welke Gy in de werken der natuur, en vooral in die der genade geopenbaerd hebt, door my, en door alle verftandige wezens gekend, geëerbiedigd, en geroemd ^worden. Uw name worde daertoe geheyligt. Geev my, en alle menfchen onderdanen te zijn van messias geestelyk Koningrijk, en deelgenoten van deszelvs zalige voorrechten. Uw Koninckrijcke kome, en de heerfchappy van uwen Zoon worde hoe langs zo meer uitgebreid. Leer my en allen menfchen Uwe wille , welken Gy in de Openbaring hebt voorgefchreven , volvaerdig en blijmoedig te gehoorzamen ; geev my en allen menfchen het, voorbeeld van de beftendige gehoorzaemheid der Engelen naer te volgen, zo veel het met de natuur en beftemming der menfchen overeenkomt, opdat zo doende uw wil gefchiede, gelijck in de hemel door de heilige Engelen, [alfoo] oock op deraerden, door «Ie menfchen.
3. Verleen my en allen anderen menfchen een matig en genoegzaem deel der aerdfche zegeningen. Geeft ons daertoe elcken dagh ons dagelickfch broot, het welk tot ons beftaen nodig is.
4. Ende vergeld my en andere menfchen niet naer onze ongerechtigheden , maer vergeeft ons genadig alle onfe menigvuldige fonden: want oock wy vergeven eenen yegelicken die ons fchuldigh is en beledigd heeft. Ende bewaer my en alle menfchen voor ftruikelingen, of immers voor grotelyks af te dwalen, en leydt ons niet in verfoeckinge, maer bswaer ons voer de kracht der verleiding, of fterk ons tegen dezelve door uwe genade; verloft ons daertoe van den boofen en zijne listige omleidingen.
Het Godverheerlykend befluit, het welk wy vinden
Matth.



LUCAS. XI. 3g3
Matth. VI: 13 , wordt 'er hier niet bygevoegd. Dit behoorde tot de openbare gebeden, en hier gav de Heiland een voorfchrivt van een byzonder gebed.
5. Ende de Heiland verzekerde zijne Discipelen, by die gelegenheid, van de gunftige verhoring der gelovige gebeden- hy feyde daerom tot haer, Wie van u fal eenen vrient of nabuur hebben , met welken hy gemeenzaem verkeert, ende fal ter middernacht tot hem gaen, ende tot hem feggen, Vrient, leent my drie brooden :
6. Overmits mijn oude vrient onverwacht van de reyfe tot my gekomen is, ende ick en hebbe niet dat ick hem voorfette?
7. Ende dat die nabuur, welken het gemelde verzoek gedaen werd, zonder eens de deur open te doen, van binnen antwoordende foude feggen, Doet my geen moeyte aen: de deure is nu gefloten, ende mijne kinderen zijn met my in de flaepkamer: ick en kan niet opftaen, om u broden te geven. Wat zou men van zulken man zeggen ? Zou men zulk eene behandeling van eenen nabuur verwachten kunnen?
8. Ick fegge ulieden, Hoewel hy niet en foude opftaen ende hem geven , uit aenmerking van vriendfchap, om dat hy, die de broden ter leen vraegt , fijn vrient is , fchoon de vriendfchap hem niet bewegen mogt, om den verzoeker te helpen , nochtans om fijne o'nbefchaemtheyts wille, omdat de verzoeker al ftaen blijvt en aenhoudt, fal hy eindelyk opftaen, ende hem geven foo veel broden als hy 'er behoeft. En zou dan uwe hemelfche Vader, die de lievde zelve is, weigeren naer uwe fmekingen te horen, en uwe gebeden onmededogend afflaen ?
9. Ende ick fegge ulieden ftellig en plechtig, (Ji) Biddet wel nederig en ootmoedig, maer ook tevens met vrijmoedigheid, ende u fal gegeven worden het gene
(J) Matth. 71 7. ende 211 22. Mare. 11: 24. Joh. 14: 13. snde lc7. ende 16! 24. Jac. u 5, 6. ijok. 3: 22. ende g: 14. *
XIX. DS£U



3g4 LUCAS. XI.
gy begeert, foecket al biddende met yver, en uit overreding van het belang, het welkgy by de begeerde zaek hebt, ende gy fult vinden: kloppet door in het gebed met vertrouwen aen te houden , ende u fal open gedaen worden.
io. Want een yegeHck zonder uitzondering, wie hy ook wezen mag, die gelovig bidt, die ontfangt: ende die foeckt, die vindt: ende die klopt, dien fal open gedaen worden. God zal de gelovige gebeden gunftig verhoren, naerdien 'er, uit kracht der Godlyke be. lovten, een, onvetbreekbaer verband ligt tusfchen bidden en ontvangen, zoeken en vinden, kloppen en open doen.
IX. (c)Ende men mag hier, uit het gedrag der aerdfche Vaderen, tot dat van den hemelfchen Vader redeneerën : want wat vader onder u, dien de hongerige fone om broot bidt fal hem in plaets van brood eenen fteen geven ? Of oock wat Vader onder de menfchen, wanneer zijn zoon om eenen vifch verzoekt, fal hem voor eenen vifch een aangegeven?
12. Ofte fo hy oock om een ey foude bidden, fal hy hem een ronde witte fcorpioen geven, die veai gelijkt naer een ei?
13. Indien dan gy die van natuure boos en diep ver. dorven zijt, weet en door eene natuurlyke drift wordt aengezet uwen kinderen goede gaven en dingen, welke hun nuttig zijn, te geven, hoe veel te meer fal de hemelfche Vader, die, benevens eene oneindige goedheid , een onbeperkt vermogen bezit, goede givten en. byzonder de gaven van den Heyligen Geeft geven den genen die hem bidden? Hoe oneindig ver toch overtreft de hemelfche Vader alle aerdfche Vaders, in macht en goedheid?
CO Mattb. 7' 9-
t. De



L Ü C A Ê. XL 38|
J, 2)« /ieer jesus wierp eenen duivel uit, en wederleide by die gelegenheid den laster van zijne vyanden, vs. 14-35.
1. Het wonderdadig uitwerpen van den onreinen geest vinden
wy vs. 14.
2. By die gelegenheid wederleiie de Heiland den laster der PM-
rizeeuwen, vs. 15-36Zijne vyanden befchul tigden Hem, dat Hy gemeenfchap hield met den Overften der duivelen, en anderen oor* deelden dit wonderwerk niet genoegzaem, maer begeerden een teeken uit den hemel, vs. 15, 16. «—. De Heiland beahtwoorat run, vs, 17-36; j, Hy betoogt het ongerijmte van den gem'U'n laster} dat Hy gemeerfchap hebben zou met aen Opperften der duivelen, vs. 17-28. f. Dir- betoog vind-n wy vs. 17-26. ff- En het uitwerkfel daervan op het gemoed van eene) zekere vrouw, 27, 28. //. Ten aenzien van het teeken uit den hemel, verklatrt Hy , dat de Joden een ailesbfjlisfnd teeken in zijne optlarding erlangen zoui-n, en geevt by die gelegenheid eete eigeiamige fchets van de zedelyke gejleUheid -s Jjodfchen volks, vs. 29 • 36.
14. (^) Ende hv wierp door zijn wonderdoend AlVermogen eenen duyvel uyt , ende die was ftom, voortover de bezetene door den bo>aerti«en irvloe> van den duivel, die in hem woondej in het g heel niet fpreken konde Ende het gefctikdoe, als de duyvel uytgc* varen Was , aat de ftomme op dat zelvde ooganbiik fprack , ende de fcharen , welke getuigen waren van dié wordcrvwtrk, verwonderden haer grotel,»s
15. Maer fommige van haer, zimde boo;aertige* Pharizeeuwen, feyaen, om zijn wonderwerkend AlvermogeË
(_d) Matth. 9 3a, ende ïi; 22. XiXé D£EL Bh



386 LUCAS. XL
te ontkennen, en zijn perfoon veracht te maken, (e) Hy werpt de duyvelen uyt door den invloed van Beëlzebul den overften der duyvelen, met welken hy eene verborgen gemeenfchap houdt.
16. Ende andere [hetri] verfoecken £e , om zijn wonderdoend vermogen op den toets te ftellen, (ƒ) begeerden van hem een teecken uyt den hemel, bet zy aen de Zon , Maen , of Starren, het zy door eenig zeldzaem verfchijnfel in den dampkring, door manna te doen regenen , door donder te verwekken , of iets dergelyks. Een willekeurige eisch, die zeer ongepast was , daer de Heiland reeds zo vele beflisfende wonderen verricht had , dat 'er dergelyke teekenen niet nodig waren.
17. Maer hy door zijne Alwetendheid kennende hare gedachten , want de Pharizeeuwen ftonden niet zo na by Ham, dat Hy den gemelden laster, nopens den invloed van Beëlzebul, met het gehoor zijner ooren verftaen had, verg. Mare. III: 23- riep hen tot zich , en feyde tot haer, (g) Een yeder Koninckrijck dat tegen hemfelven verdeelt is , het zy dat de Vorst met zijne onderdanen over hoop ligt, het zy dat de onderdanen door onderlinge verdeeldheden tegen elkander woeden, kan niet beftaen, en wort binnen korten geheel verwoeft: ende een huys tegen hemfelven [verdeelt zijnde, zodat de huisgenoten tegen elkander woeden, en het algemeen belang verwaerlo. zen, valt binnen korten tijd.
18. Uit deze algemeen bakende waerheden , blijkt de ongerijmdheid van uwen boosaertigen laster. Indien nu oock de fatan tegen hemfelven verdeelt is, hoe fal fijn Rijck beftaen? Dewijle gy fegt, dat ick door Beëlzebul de duyvelen uytwerpe. Wanneer ik in een verdrag ftond met, en mijne macht ontleende van den Overften der duivelen, dan zou de Satan tegen zich zeiven verdeeld zijn, en zich van my bedienen, om zijne eigene krijgsmacht te beftrijden. Maer wat is 'er ongerijmder dan dit ?
19. En-
(O Matth. 91 24. ende 121 24. Mare. 3: 32. (ƒ) Matth. 16: t, {%) Jkiattb. 12: 25. Mare. 3: 24.



LUCAS. XI.
19. Ende indien ick dooi* Beëlzebul de duyvelen uytwerpe, door wien werpenfe uwé foneri eri Leerlingen uyt? Immers geven uwe Leerlingen voor, dat zy bet vermogen bezitten om de duivelen te verbannen, èn gy beweert, dat zy zulks doen door Gods vermogen. Maer - ik houde my in het geheel niet op met zulke bezweringen, als uwe Leerlingen dosn, en werp de duivelen uit met één enkel woord fprekens. Indien gy dan van my zegts dat ik door den bylland van Beëlzebul werke, zo moet gy dit ook van uwe Leerlingen beweren. Daerom fulletj defe uwe rechters zijn, voorzover zy u in het aefigé"zicht veroordeelen zullen , naerdien zy zich ten hoogden' beledigd rekenen zouden , wanneer van hen gezegd wierd t dat zy de duivelen üitwierpen door den invloed van Buëlzebul. Verg. XVIIi Deel p, 22 , 229.
20. Maer indien ick door den vinger, dat is, door den Geest of het Alvermogen Godts, verg. Matth. Xll; 2g. Exod. VIII: 19, de duyvelen uytwerpe, gelijk elk onbevooroordeeld aenfchouwer van mijne wonderen erkennen moet, fo is dan het Koninckrijck Godts tot u gekomen, naerdien mijne wonderen onlpchenbare bewijzen zijn i dat ik de messias ben, de grondlegger van dat hemelsch Koningrijk , het welk onder u wordt opgericht.
21. Niets is 'er blijkbarer, dan dat ik en de Satan ge. flagene vyanden zijn. Wanneer een ftercke gewapende fijn hof bewaert, en genen tegenftinder heefc, fb is [al'] wat hy heeft in vrede en veilig.
22. (ft) Maer als een vyand daer overkomt j die' ftercker is dan hy, ende hem overwint, die neeroi fijne geheele wapenruftinge^ daer hy op vertrouwde,- ende deelt fijnen roof uyt van het gene hy heiïi ontweldigd heeft. Wil iemand den hov van eenen fterkgewapenden beroven, dan moest hy hem eerst door grotef kracht overweldigen. Nu zo ftaet het ook met myen défi Satan. Ik ontweldig den duivel van tijd fot tijd zijne be= zittingen, derhalven ban ik zijri gefl*sen vysnd^ $ö hoM
(Js) Col.- 2: 15.»
XI. X. mth
BI) 0



388 LUCAS. XL
zou ik dan door zijnen invloed en byftand de duivelen uitwerpen?
23- (i)Wie met my niet en is, en met blijkbare daden niet betoont, dat hy de belangen van mijn Koningrijk bevordere, die is tegen my: ende wie met my niet en vergadert, om onderdanen voor mijn Koningrijk in te zamelen, die verftroyt en is mijn tegenftander. De Satan nu is zekerlyk niet met my, mijn oogmerk is om zijne macht te vernielen, en daerom laet hy niets onbeproevd, om de voortplanting van mijn Koningrijk te fluiten. Gevolglyk moeten ik en de Satan gefiagene vyanden zijn.
24, Het gebeurt wel eens, dat de bezetenen, nadat zy van het geweld des duivels verlost zijn, onder de Godlyke toelating, op nieuws door den duivel overheerd worden. (k) Wanneer de onreyne geeft van den menfche uytgevaren en gedwongen is, om den mensch, welken hy overheerschte, te verlaten, fo doet hy wel eens vergeevfche pogingen , om eene nieuwe woonplaets te zoeken , dan gaet hy door dorre woeste en eenzame plaetfen, foeckende rufte: ende die niet vindende, fegthy, Ick fal wederkeeren in mijn huys daer ick uytgevaren ben.
25. Ende komende vindt hy het vorig huis van zijn verblijv ledig , niet bewoond door den geest' die uit God is, [inet befemeri] gekeert ende verciert, zodat alles in orde en gereedheid is, om hem op nieuws te ont. vangen.
26 Dan gaet hy henen, ende neemt met hem feven andere geeften , boofer dan hy felve is; ende in het lichaem van dien mensch ingegaen zijnde WOOnen fy aldaer. Zy houden 'er een beftendig verblijv, (i)ende het laetfte van dien menfche wort erger dan het eerfte. Zijn toeftand is erger en onherftelbarer dan te voren.
Deze gelykenis was eene eigenaertige afbeelding van de
ge¬
en Mattb. 12: $c Ckj Mattb. 12: 43, *c. (O Jok. 5= *H Htbr. 61 4, 5 j 6. «nde 10; aC 2Pstr. ai ao



L U C A S. XL 389
gefteltenis der ongelovige Joden, en van het treurig lot, het welk zy te wachten hadden , gelijk wy by de gelijkluidende plaets Matth. XII: 45- hebben opgemerkt, verg. XVIII Deel p. 241.
27. Ende het gefchiedde, als hy defe dingen fprack, dat een feker vrouwe de ftemme verheffende uyt de fchare, tot hem feyde, het is een voorrecht voor ouderen, wanneer zy eenen zoon hebben die een groot man wordt, Saligh en hoogstbevoorrecht, Heer jesus, is derhalven de buyck die u gedragen heeft, ende de borften, die gy hebt gefogen.
28. Maer hy feyde, (w)Jafaligh en onvergelyke. lyk gelukzaliger zijn de gene die het woort Godts hooren, ende dat felve in een gelovig hart bewaren, en daeraen met hunnen wandel beantwoorden.
29. Ende als de fcharen, welke al geduurig vermeerderden , dichtbyeenvergaderden om den Heiland van naby te zien te horen, begon hy de vraeg der Pharizeeu. wen, die een teeken uit den hemel gevorderd hadden, vs. 16. te beantwoorden, en openiyk tot de vergaderde menigte te feggen, Dit geflacht der Pharizeeuwen is een boos geflachte naerdien zy zich, uit een boosaertig beginfel, tegen alle'middelen van overtuiging verharden, het verfoeckt en vordert een wonderteecken naer hunne eigene verkiezing. Aen dezen befchaemden eisch zal niet voldaen worden , ende haer en fal geen teecken gegeven worden, dan (n)het teecken Jone des Propheten.
30. Want gelijck Jonas, door zijne wonderdadige verlosfing , uit het Ingewand van het zeegedrocht , het welk hem had ingezwolgen, den Nineviteneen teecken geweeft is, alfoo fal oock de Sone des menfchen , door zijne opftanding uit de doden, een doorluchtig teeken zijn voor defen hardnekkigen geflachte. Gelijk Jonas, nadat hy in zee geworpen en verdronken was, drie dagen in het
Cm) Matth. 7: 21. Joh. 6: 29. Rom. V. 13» (O Jon. n I?» ende 2; 10.
XIX. DE Ei. Bb 3



c.:o L U G A S. XL ingewand van den visch geweest, en daerna, uit de dodei» .ppgewekt zijnde, door dien visch op het droge is uiigefpogen, zo zal ook de Zoon des menfchen, nadat Hy gedood is, drie dagen in het grav liggen , en daerna worden opgewekt, Dit zal een allerduidelyfcst en allesbeflisfend bewijs sjjn van zijne Godlyke leer en zending.
31. Het hardnekkig ongeloov der Joden, vooral der Pharizeeuwen, is geheel onverfchoonbaer, en daerom zal ook hun rechtvaerdig oordeel allerfchrcmelykst wezen. De Kpnihginne van Scheba, welker Koningrijk in Arabien teger. het zuyden gelegen was, fal uit het ftof des doods opftaen in den groten dag van het algemeen oordeel met de mannen van dit hardnekkig en onveibeterbaer geflachte, ende falfe veroordeelen, en onverfchoonbaer (tellen: (o)wantfy is gekomen uit een afgelegen oord, by manier van fpreken van de eynden der aerde, pin te hooren de wijfheyt Saiomons. Ende fiet ppëindig meer dan Salomon, ja de opperfte Wijsheid zelve 'is hier. Maer die verheven perfoon wordt, door de onbuigzame Pharizeeuwen, en het meerderdeel van dit hardaskkig volk, fmadelyk verworpen. ' 32. De Heidenfche mannen en inwoners van het weeldrig Nineve fullen uit het flof des doods opftaen in dien groten dag, wanneer het algemene oordeel zal gehouden worden , met dit hardnekkig geflachte, ende fullen 't felve veroordeelen en befchamen; (p)want fy hebben haer ten minften met uiterlyke teekenen van boetvaerdigheid bekeert,en hunne openbareongerechtigheden afgebroken, op de predikinge jone. Ende fiet, meer dan Jonas is hier. Er Verkeert thans onder de jaden een perfoon van oneindig meerder waerdigheid dan JoW, maer de Pharizeeuwen, en bet meerderdeel des volks, vejharden zich tegen zijne leer en wonderen. V «3, (g)Ende, orr. eene febets te geven van het diep verdery der zeden', het welk onder de Joden heerschte,
voeg-
fo) ifcM. lp! I. sChr. 9: 1- Mat* 12: 42. <$) 3$\$ Sj ItiJEl^w 5' z~" 'Mare. 4» at. Epc» %>



LUCAS. XI. 391
voegde 'er de Godlyke Leeraer by : niemant die een keerfe ontfteeckt, fett [die] in 't verborgen, noch onder een koornmate, dan zou 'er niemand nut van Lebben : maer die verftandig handelt, zet de kaers op eenen kandelaer, midden in het vertrek, op dat de gene die inkomen het licht fien, en 'er dienst van hebben mogen.
34. (7) De keerfe des lichaems is de ooge. Wanneer dan uwe ooge eenvoudigh is, fo is oock uw geheel lichaem verlicht. Door middel van het oog kan de mensch zien , en waernemen waer hy zijnen voet zette; maer fo fy boos, zo het oog ongefteld of met eene ftaer bezet is, fo is oock uw [geheel] lichaem duyfter. In zulk een geval kan een mensch of geheel niet, of immers niet recht zien, en hy verkeert overal in de duisternis.
35. Siet dan toe en draegt zorg, dat niet het licht van verftand, 't welck in u is, duyfterniffe en zy, en door verkeerde vooroordeelen beneveld worde, dan zoudt gy het ware en het goede van het valfche en bofe niet onderkennen kunnen. Zodanig is het gefield met de Pharizeeuwen en het grote gros des volks; het licht, het welk in hun is, is duisternis geworden, hun verftand is door vleefchelyke vooroordeelen geheel beneveld, en daerom heerscht 'er eene akelige duisternis van onkunde en verkeerdheid in alle hunne handelingen.
36. Indien dan uw lichaem door de goede gefteldheid van uwe oogen geheel verlicht is, zodat gy overal volkomen zien kunt, niet hebbende eenigh deel dat duyfter is, fo fal 't geheel verlicht zijn, gelijck wanneer de keerfe, op eenen kandelaer geplaetst, met het fchijnfel U verlichtet. Dat elk dan zorg dra'ge , dat zijn verftand niet door vooroordeelen verduisterd worde.
O) Matth, 6: a2»
XIX. 9Bfit»
Bb 4
\



398 LUCAS. XL
Jj. De Heiland hield het middagmael by eenen Pharizeeuw, fprak by die gelegenheid zeer merkwaerdige redenen, vs. 37 - 54-
I. De aenleiding tot dit gefprek was de verwondering van den Pharizeeuw, dat de Heilat.d tich vóór het eettn niet gewasfchen had, vs. 37, 38. a. Het gefprek zelve behelsde eene fchrpe beflroffing over de geveinsdheid, trotschheid, en gierigheid der Pharize uw-n, vs. 39-52. 3. Het uitwerkf-l van dit gefprek vinden, wy vs. 53, 54.
37. Als hy nu [dit] fprack , en noch ter nauwe? ^ood zijne reden geëindigd had, badt en verzocht hem, een feker Pfiarif us, te Bethanien woonachtig , dat hy by hem net middagmael wilde eten. De Hnland, die ce geval ikheid door zijn voorbeeld wilde aenprijzea, he*ii iKde, ende irgegaen zijnde fat hy aen.
38 findt d° Phauleus [dat] iiende verwonderde hi n (s, da hy, die zul» eêi g uit Propheet was, en zo, teei op heiligheid aendrong, niet euft vo >r tut midk v dagmad htm ge wallenen en hadde, gelijk de Pharize. u ea altoos gewoon waren te doen, wan* eer zy onder het ge trai g van menfchen geweest waten , uit vrees, dat Z) 1/ sfehien eenen onreinen hadden aengeraekt , vergek Mare VII- 2-4.
39. Ërid oe Heere wetende, wat 'er in bet gemoed van aen Ga heer omging, feyde tot hem, (f)Nugy geveinsde Phariften, w-lker ganfche Godsvrucht enkel in juenykc /t-non g-n gelegen i$ gy reynigt wel 2eer 2o*gvuidig het buyienitt des drinckbekers ende des fchotcls: (v) ma-r het binnenfte van u is vol van ïopf ende booftieyt , voorzover gy gene zwarigheid aaekt, om» langs allenei wegen »an onrecht, u %e verrijken.
40. Gy onverftandige, die het buytenfte heeft getnaëqkt s en heeft hy oock niet het binnenfte
(0 MaiCt ?: 3,, (0 Matth. 2?: S5- (?) Tit. v Ig,



LUCAS. XL m
gemaeckt? Immers heeft God niet alleen de uiterlyke voor, werpen, welken in hef oog vallen, gefchapen, maer ook de ziel, welke binnen in den mensch woont. Daer gy b« zo z*er gezet zijt om het uitwendige zuiver te houden moest gy dan niet veel meer bedacht zijn, op de inwendige reiniging var» uwe harten ? 41. (re) Doch geeft tot aelmoefle het gene daer
in uvc diinkbekers en fchoteis i>; ende fiet, alJes is U reyn. Dan zal het blijken, dat uw hart inwendig gereinigd zy.
4 2 (y) Maer wee u Pharifeen, want gy zijt zeer nauw gezet in kleinigheden te onderhouden , maer over het wezen van deugd en Godsvrucht bekommert gy u in het geheel niet. Gy vertient, by voorbeeld, de munte ende ruyte, ende zijt zeer zorgvuldig om tienden te geven van alle moefkruyt, hoe gering het ook wezen mag , het welk in uwe hoven groeit, ende (z) gy gaet ondertusfchen de allergewicntigfte dunken van oen Godsdienst voorby, zodat gy u in het geheel niet bekommert over het Oordeel, en eene rechtmatige beoordeeling der handelingen van andere menfchen , ende over de hefde Godts. Dit troeft men vooral doen, ende het ander niet na» laten.
43- ifl) Wee u gy trotfche Pharifeen, want gy bei mint het voorgeftoelte in de Synagogen, welke eer©, plaetfen voor de hoofden van het volk gefenikt zijn , ende de eerbiedige begroetingen van het volk op de merekten en andere openbare plaetfen.
44. (b) Wee u gy Schriftgeleerde ende Pharifeen, gy geveynfde: want gy zijt gelijck de graven die niet openbaer en onder den grond verborgen zijn, ende de menfchen die daer over wandelen en weten 't niet. Even zo weet gy ook het onreine en het grouwzame, het welk in uwe harten is , te verbergen.
45. £nde een van de Wetgeleerde antwoordende
f,x\ Jef. S8! 7. Dan. 4« 97. Luc. 12: 33- CjO Matth. 23: as. f»j iSam. ig: 7a Hov 6: <5 Micb. 6- 8. Matth. 0: 13. ende lil 7. Ca) Mattb. 23: 6. Mare. 12: 38. Luc. 10i 4<J. (j,) Ma«h."Ty. l~, xix, D££Lo Bh <\



394 LUCAS. XI.
feyde tot hem, Meefter, als gy defe bittere dingen van de Pharizeeuwen fegt, fo doet gy oock ons fmaetheyt aen, naerdien de Schrivtgeleerden meerendeels tot ien aenhang der Pharizeeuwen behoren.
46. (c)Doch hy feyde, Wee oock u Wetgeleer* de die de werkheilige beginfelen der geveinsde Pharizeeuwen volgt; want gy belaftet de menfchen, uit kracht der mondelinge overleveringen, welke gy met de Godlyke wet in eenen rang fteJt, en zomtljds boven dezelve ver. heft, met willekeurige laften, zeer fwaer en moeilyk om te dragen, ende felve en raeckt gy die laften, wei verre van dezelve te torfchen, niet eens aen met één van uwe vingeren. Gy zelve onderhoudt de moeilyke inftellingen niet, welke gy aen anderen voorfchrijvt.
47- 00 Wee u, want gy bouwet de graven en gravfteden der oude Propheten prachtig op, om aen die heilige mannen eene byzondere achting te bewijzen, ende ondertusfchen uwe vaders hebben defelve ge-
d°4S\ So getuygt gy dan dat gy mede behagen hebt aen de grouwzame wercken uwer hardnekkige vaderen : want fy hebbenfe gedcodt, end gy bouwet
^4^5 Daerom oock Hy, die de Wijfheyt Godts en de opperfte Wijsheid zelve is, fegt, (e)lck fal Propheten ende Apoftelen tot haer fenden, ten einde nog eene laetfte poging te doen, om dit hardnekkig geflacht te verbeteren, maer zy zullen in de boosheid onverzettelyk voortgaen, ende van dien, van de Propheten en Apostelen, fullen fy {fommige] dooden, ende [fommige] fullen
fy 5o.tJOpndat van dit geflachte afge-eyfcht werde de rechtvaerdige wraek over het bloet van alle de Propheten , dat vergoten is van de grontlegginge der waerelt af;
51*
Cc-) Tel. rot 1. Matth. 23: 4- Hand. 151 10. (V) Matth. 23: 20.1 Cf) Mïuli. 10: lö, Luc. loi 3, Joh. 161 z. Hand, 7: SU Hebr. 11.35,



LUCAS. XI.
51. (/)Van het bloet Abels (g)tot het bioet Eacharie den zoon van Jojada, die op bevel van Koning Joas, in den Tempel gefienigd en gedoodt is tulTchen den' altaer ende het Huys [Godts] : ja fegge ick u, het fal afge-eyfcht worden van dit geflachte, omdat de maet der boosheid van het Joodfche volk vervuld, en Gods getergde langmoedigheid ten einde is.
Men vergelyke het gene wy , by de gelykluidende plaets van matth^us, hebben aengeteekend, XVIII Deel p. 42a, 423-
52. (ft) Wee u gy Wetgeleerde, want gy hebt den fleutel der kennifle wechgenomen, en de gezonde uitlegkunde, door welke de zin van Gods woord, als door eenen fleutel geopend wordt, hebt gy geheel uit het oog verloren. Door uwe valfche leer, en de vleefchelyke vooroordeelen, welke gy onder het volk verfpreidt, fluit gy den ingang van het Koningrijk der hemelen, het welk Joannes de Doper reeds heeft beginnen te openen voor de menfchen; gy felve en zijt niet ingegaen, ende, dat nog erger is, anderen die ingingen hebt gy verhindert.
53. Ende als hy defe dingen tot haer feyde, begonden de Schriftgeleerde ende Pharifeen hart aen te houden, en fcherpten hun verftand, om Hem ftrikvra. gen voor te ftejlen, ende hem van vele dingen te doen fpreken; hopende iets in zijne antwoorden te zullen vinden , het welk zy tot zijn nadeel verdraeien mogten.
55. Hem lagen leggende, ende foeckende yet uyt fijnen mont te bejagen, op dat fyhem als eenen lasteraer van God, en eenen verachter van Mofes wet befchuldigen mochten.
(f) Genef. 41 8. Hebr. in 4. (ff) aChron. 24: ai. {JO Matth. 23: »3-



396 LUCAS. XIL
HET XII. KAPITTEL
g, Het overige, het welk, geduurende dit verblijv van den Hei* land te Btthtmitn, is voorgtvalltn, befchrijvt dt Euangelist,
Kap. XII: I— XIII: 21. i. By gelegenhtid, dat 'tr tint zeer grote fchaer vaa ettelyke duizenden by Hem vergaderd was, gav de HeilandeenU ge nodige lesfen aen zijne Discipelen, vs.i-n.
1. "T^AerentuiTchen (a) als vele duyfenden der fchare by een vergadert waren, fo dat fy malkanderen vertraden, begon hy te feggen tot fijne difcipelen, Voor eerft wacht ufelven voor den fuerdeefTem der Pharifeen, welcke is geveynftheyt.
Thans waren 'er vele duizenden der fchare by een vergaderd, zodat zy malkanderen niet alleen verdrongen, maer zelvs vsrtraden. — Misfchien was deze verbazende menigte in de nabuurfchap van Bethanien vergaderd, hy gelegenheid van het oproer , het welk verwekt werd, toen de Stadhouder pilatus geld uit de fchatkist ligten wilde , om de waterleiding Siloam te verbeteren. Tegen deze onderneming hadden zich velen van het volk, byzonder Galileers, met geweld verzet , en de Stadhouder had een aental van deze oproermakers, door zijne Soldaten , zelvs in de Voorhoven van den Tempel» late" vatten en doden, Kap. XIII: j 4 — Het een en ander kan aenleiding gegeven hebben dat 'er vele duizenden uit Jerufalem gevlucht waren, en tot de fcharen, welke jesus reeds in de nabuurfchap van Bethanien omringden, zijn toege&hoten, zodat zy eikanderen door de verbazende menigte verdrongen en vertrapten.
SCHUTTE 1. C. p. 142- 144'
BV
(j>) Matth. 16: 6. Mare. 8i 15.



LUCAS. XIL 397
fiy deze gelegenheid gav de Heiland eenige nuttige lesfen aen zijne Discipelen.
Voor eerst en voor alle werken waerfchouwt Hy hen tegen de geveinsdheid vs. ib. Voor eerst, zegt Hy, 'wacht u voor den zuurdeesfem der Vharizeeuwen , welke is geveinsdheid. — Ds gehele Godsdienst der Pharizeeuwen beftond in uiterlyke verton'ngen , en was enkele geveinsdheid. Deze geveinsd, heid mogt eigenaertig by zuurdeesfem vergeleken worden om dat zy zich als een zuurdeesfem in de zeden mengde,en het gemoed van trotschbeid deed opzwellen. — Met recht vermaent daerom de Heiland zijne Discipelen, om zich te wachten van dien zuurdeesfem, en zorg te dragen, dat zy niet befmet wierden met de hoogstverdervelyke grondbeginfelen der geveinsde Pharizeeuwen.
2. (Z>)Ende de geveinsde bedriegt zich, wanneer hy waent, dat de boosheid van zijn hart zal verborgen blijven ; want daer en is niets in het menfchelyk hart bedeckt dat niet en fal ontdeckt worden, ende daer is niets verborgen, 'er wordt geen kwaed in het heimelyke gei pleegd, dat niet ter zijner tijd, en vooral in den groten dag des oordeels en fal geweten worden.
3. Daerom al wat gy in duyfterniiTe, en in het heimelyk tot eikanderen gefegt hebt, fal in 't licht en in het openbaer gehoort worden: ende wat gy in de OOre, bywijs van heimelyke inluistering, gefproken hebt in de binnenkamers, fal op de daken in het openbaer gepredickt worden.
4. Ende ick fegge u mijnen byzonderen vrienden welke ik hartelyk bemin, en met welke ik zeer gemeenzaem verkeer, zijt geduldig onder de vervolgingen, aen welke gy, om de belijdenis van mijnen naem, zult worden bloot gefield , en vertrouwt in alle gevaren op mijnen allesvermogenden byfiand. (<r) En vreefl: 11 daerom niet voor de gene die het lichaem dooden, ende daer na niet
(£) Job ut 22. Matth. 10: z6. Mare. 4. zz, Luc. 8: 17. (c) fer SU 7- Jerêni. i: 8. Matth. 10: 2g. 'v ' J '
XIX. DEEL.



393 LUCAS. XÜ.
meer en konnen doen, omdat uw beste deel, de zie! j buiten hun bereik is.
5. Maer ick fal u toonen wien gy vreefen eö eerbiedigen fult: Vreefl: dien hogen God, dienadat hy het lichaem gedoodt heeft, [pock~\ macht heeftom de ziel in de helle te werpen; ja ick fegge en ver» maen u met allen dien ernst, welken het gewicht der zake vordert, Vreefl dien, die hoger is dan alle de hogen.
6. Vertrouwt in alle gevallen , hoe donker het 'er ook moge uitzien , op Gods machtige en gunftige voorzorg. (d) En worden niet vijf mufchkens verkocht voor twee penningf kens ? ende niet één van die en is voor Godt vergeten. God zorgt ook voor deze vogelkens, welke zo weinig geacht worden.
«* (e) Ja oock de hayren uwes hoofts, de minst geachte delen van uw lichaem zijn alle getelt, en by God.opgeit-ekend. En vreeft dan niet, wat u ook overkomen moge, maer vertrouwt op de Godlyke voorzorg. Immers gy gaet in waerdigheid vele mufchkens onvergelyklyk te boven; en zou dan de hoge Beftuurer aller dingen, die zelvs voor de muschkens zorgt, uwer vergeten ?
8. (/)Ende ick fegge u, Een yegelyk die my belijden fal voor de menfchen, door rondborftig voor my, mijne leer , en mijn Koningrijk uit te komen , ook onder de geweldigfte vervolgingen van de vyinden der waerheid, dien fal oock de Sone des menfchen, in den groten dag des oordeels, openiyk belijden, en als zijne getrouwe dienaren erkennen, voor en in de tegenwoordigheid van de Engelen Godts, die Hem, by het algemeen ge; richt, vergezellen zullen.
9- (g)Maer wie my, mijne leer, en mijnen dienst, verlochenen fal voor de menfchen, die fal verloochent worden voor de Engelen Godts, voorzover ik, in den groten dag des oordeels, in de tegenwoordigheid der
En-
fi") Matth. 10: £9. (O i Sam. 14: 45- 2 Sain. 14: 11. 1 Kon. 1: 52. Luc. bi: 18. (ƒ) Matth. 10: 3?. (£) Matth. lo; 33. Mare 8: 38- Luc. 9S 26. 2Tim. z: iz. 1 Joh. z: 23.



LUCAS. XII. 399
Engelen, openiyk verklaren zal, dat ik dezulken voorde mijnen niet erkenne.
10. Ende een yegelick die [eenigh] lasterlyk woort in onwetendheid , of uit gebrek van overtuiging fpreken fal tegen den Sone des menfchen, tegen het gene Hy als mensch verricht, het fal hem vergeven worden wanneer by, Jangs den weg der verzoening, genade zoekt' (&)maer wie tegen alle middelen van overtuiging aen' tegen den Heyligen Geeft, tegen de wonderen, welke' ik door de kracht van mijne oneindige Godheid verricht gelaftert fal hebben, dien en fal het niet vergeven worden, noch in dit, noch in het volgend leven.
Verg. XVIII Deel p. 231-239.
i t. (i) Ende zijt onder alle vervolgingen wel gemoed. Verlaet u gerust op den Godlyken byftand, en de invloeden van den Heiligen Geest, die u inwendig zal onderwijzen en leiden in alle waerheid. Zelvs wanneer fy u henen brengen fullen in de Synagogen , ende [tot! de Overheden ende de Machten, om u voor de rechtbanken wegens mijne leer te verantwoorden, fo en zijt niet op eene angstvallige wijs beforgt, hoe ofte wat gy tot verantwoordinge feggen, ofte wat gy fpreken
12. Want de Heylige Geeft fal u in de felve ure leeren 't gene [gy-] fpreken moet. Beide de vererschte gedachten, en de gepaste bewoordingen zullen u ingeboezemd worden, om uwe leer, met eene mesr dan men^ fchelyke wijsheid en kracht, te verdedigen.
(*) 1 Joh. 5: iG. CO Matth. 10: 19. Mare. 13: n, Luc. at: 14.
XIX. DEEL.



4oo LUCAS» XIL'
a. By gelegenheid dat de Heiland, door eenen ongenoemden perfooh
uit de fchare, verzocht werd, om Richter te zijn in zijne erv* ' ledeeling, waerfchouwde Hy zijne Leerlingen, tegen ongelovige zorg voor het tijdtlyke, vs. 13- 48. De gemelde aenleiding vinden wy vs. 13 . 14. en
t £)e y/a-rfcheuwende vermaning van den Heiland, vs 15-48*
/ In het gemeen waerfchouwde Hy zijne toekomen tegen
de gierigheid, vs. 15-211 f. Hy faide die waerfchouwing nut alleen voor,
vs. 15, maer \\. Voegde 'er ook', tot naaeren aendrang, eene zeer gepaste gely^eni: by, vs 16-21. //. Daerra -wendde zich de H: r jesus me>r byzonder tot zijne Discipelen, vs. 22-48- Zijn voorftel was aeels
ofmar.et.d, deels opwekkend. \. In de af maning , vs. 22-30 1. lVat'fc"oum Hy zijne Discipelen , tegen al ti grote bekommeringen over de dingen van den tijd, vs. 12. en
J.J.. Bindt die wae'fc^ouwi g door verfcheideie drangredenen naier aen , vs. 23-30. \\. In de opwekking vs 31 -48. vermaent Hy zijné Discip".len>
\. Om eerst en voor alle aingen bedacht te zijn op de eeuwige belangen, vs. 31-34. óm yvtrig en waekmem te zijn in nunnen plicht^ vs. 35-48. *. De verma'ing wordt voorgefteld, vs. 35. **. Door eene gelykenis nater aangedrongen, vs. j 3 6 - 40- en
***. By gelegenheid van eene vroeg, welke petrus deed, wordt aengewezen, dat deze vermaning ziek uüftrekke tot allen, mvr evenwel aUetbyzonderst tot de Leeraren, vs. 41 -48-
13. Ende een uyt de fchare feyde tot herfi, Meefter, fegt mijnen broeder, dat hy met my de
erf»



LUCAS. XII. 4of
erffenifle deele. Hy weigert, om my iets van onze vaderlyke nalatenfchap uittekeeren. Gy z'jt zülk een groot Propheet. Mijn brosder beeft, even als ik, zeer veel eerbied voor u en uwe uitipraken. Wanneer Gy maer één woord fpreekt, zal het invloed hebben op mijnen broeder.-
14. Maer hy feyde tot hem, Menfche, ik bemoei rriy in het geheel niet met dergelyke zaken , die tot dë rechtbank der waereldfche Overheden behoren; wie heefc my tot een Rechter ofte fcheydsman over ulieden geftelt? Het is mijne zaek niet, om my in zoortgelyke gsfchillen in te laten.
15. Ende Hy nam die gelegenheid waer ; om zijné toehorers, die Hem thans omringden, tegen de gierigheid te waerfchouwen; hy feyde tot haer, Siet toe endë wacht u (k) van de gierigheyt: want het en is niet in den overvloet [gelegen], dat yemant gelukkig leeft uyt fijne goederen. Het ware geluk en genoegen beftaet niet in den overvloed;
16. Ende hy feyde tot haer, om zijne vermaning nader aen te dringen , een zeer gepaste gelijckenifféi ende fprack, Eenes rijcken menfches lant hadde ongemeen weigedragen:
17. Ende hy overleyde by hemfelven, zonder éér» te denken aen de dankbaarheid, welke hy Gode voor dezen byaonderen zegen verfchuldigd was ,■ feggende in zij» hart; Wat fal ick doen, om dien groten voorraed té bergen? want alle mijne fchuuren zijn vol, en ick eri hebbe niet meer bergplaetfen , waer in ick mijne vruchten fal verfamelen. Om em deel van zijnen! groten overvloed aan de armen te geven , dacht de gterigaert in het geheel niet.
18. Ende hy feyde* na een lah'duurig overleg, by zich zeiven, Dit volgende fal ick dosn: ick fal mijne' fchueren, die veel te klein zijn', afbreken ^ ende grod-i ter bouwen : ende fal aldaer verfamelen alle' d,H
(fe) iTi'm. è: f.
XIX. sEEfat ëë



4oa LUCAS. XII.
mijn overvloedig gewas, ende defe mijne veelvuldige goederen. Dan heb ik voorraed voor vele jaren, en dan kan ik gerust en zorgloos leven ; gebrek heb ik niet te vrezen, en wat ligt my aen andere menfchen gelegen ? Elk mag voor zich zeiven zorgen.
ip. Ende ick fal tot mijne ziele feggen, (/) Ziele, gy zult lang en gerust leven, en nimmer gebrek hebben , al kwamen 'er in het vervolg nog zo vele onvruchtbare jaren: want gy hebt vele goederen, die opgelegt en wel bewaerd zijn voor vele jaren: neemt rufte, bekommer u niet over het toekomende, eet, drinckt, zijt vrolick, en wat anderen overkomen mag, gy behoevt u niet te bekommeren.
20. Maer Godt feyde tot hem, te midden van deze overleggingen, (tri) Gy dwaes, gy zult geen nut hebben van allen uwen overvloed: want in defén nacht fal men uwe ziele van u afeyflchen, zy zal door den dood van uw lichaem worden afgefcheiden, om rekenfchap van uwe daden te geven; ende't gene gy bereydt en opgelegd hebt, (») wiens fal het zijn ? Immers zal al uw goed in andere handen komen.
21. Alfoo [is 't met dieri] gelegen, die hemfelven aerdfche fchatten vergadert, en daerop zijn vertrouwen vestigt; ende ondertasfchen niet rijck en is in Gode, of deel heeft aen die geestelyke goederen , by welke de ziel in de gemeenfchap van God leven kan.
22. Ende hy feyde vervolgens, zich meer byzonder tot fijne difcipelen wendende, (0) Daerom, opdat gy althans uwe harten niet te zeer vasthecht aen de aerdfche goederen , fegge ick u vooral, en zijt niet op eene angstvallige wijs beforgt voor uw beftaen en onderhoud in dit leven , wat gy eten fult , wanneer uw tegenwoordige voorraed verteerd is, noch voor het lichaem, waer mede gy u kleeden fult, wanneer de klederen,
wel-
CO Pred. II! 9. 1 Cor. 151 32. Jac. 51 5. Cm) Pf. 55: 7. Jer. 17: 11. («O Pt 39- 7' (O Pf« S{s »3« Matth. 6: as. Phil, 4; 6, 1 Tim. 6: 8. 1 P»tr. 4: 7.



LUCAS. XII. 403
welke gy aen hebt, vetfleten zijn. Verbant daerom alle ongelovige zorgen, welke met het vertrouwen op God niet beftaen kunnen.
23. Het leven is meer dan het voedfel, ende het lichaem dan de kleedinge. Derhalven moogt gy gerust vertrouwen, dat God, die u het leven gefchonkea en het lichaem geformeerd heeft, u ook van voedfel en kleding verzorgen zal. Of zou Hy, die het meerdere geevt, het mindere onthouden ?
24. (p) Aenmerckt de onreine raven , welke zo veracht zijn, en andere vogelen, die daer voor ons henen vliegen, dat fy niet en zaeyen, noch en maeyen, welcke geen fpijskamer noch voorraedfchuere en hebben, om voedfel voor den toekomenden tijd op te leg. gen, ende evenwel Godt voedt defelve, zorg dragende, dat zy het nodige tot hun onderhoud vinden kunnen. Maer hoe veel gaet gy de vogelen te boven? hoe veel voortreffeiyker wezens zijt gy, dan de onreine raven en dergelyke vogels ? en zou dan uw Hemelfche Vader voor u niet zorgen , in het beftel van zijne gunstige Voorzienigheid ?
25. De angstvallige zorgen zijn geheel nutteloos , en kunnen u geen het minfte voordeel toebrengen. (5) Wie doch van u kan met beforgt te zijn,en,met aiie zijne afmattende bekommeringen , één elle tot fijne lengte toedoen, zijne lichaemsgeftalte langer maken, of zijnen leevtijd, die by God bepaeld is, één uur uitrekken?
26. Indien gy dan oock het minfte niet, tot verlenging van uw lichaemsgeftalte, en geen oogenblik tot de duuring van uwen leevtijd kont toebrengen, wat zijt gy voor de andere dingen beforgt, tot welke gy met alle uwe zorgen even zo weinig kunt toebrengen?
27. Aenmerckt de leliën des velds, die daer in het wilde ftaen, hoe fy willig waffen, zonder dat zy 'er zelve iets toe doen. Leert 'er uit niet bezorgd te zijn voor uwe kleding. Sy en arbeyden niet, noch en fpinnen
Qf ) Job 39: 3. Pialm 147: 9. (j) Mattsn C: 27. XIX. DEEL. CC t



^04 LUCAS. XIL
niet , om zich een heerlyk opperkleed te vervaerdigeni ende ick fegge u, Oock de machtige Koning Salomon, die zulke onnoemelyke fchatten bezat, wanneer hy in alle fijne heerlickheyt met zijne prachtige ftaetfieklederen was uitgedost; en is op verre na niet zo cierlyk bekleedt geweeft als één van defe wilde leliën.
28. Indien nu Godt het gras des velds, met de bloemen, welke daerondtr wasfen , dat heden op het velt is, ende morgen afgemaeid en in den oven geworpen wort, alfoo cierlyk bekleedt, hoe veel meer zal Hy u bekleden, gy kleyngeloovige, die nog niet genoegzaem geleerd hebt, op de Godlyke voorzorg gelovig te vertrouwen?
29. Ende gylieden, en vraegt daerom niet, uit een ongelovig wantrouwen, wat gy eten, ofte wat gy drincken, of hoe gy in het vervolg aen de behoevtea des levens 'komen fult: ende en weeft niet wanckelmoedigh; laet u niet flingeren door angstvallige zorgen, maer vertrouwt op uwen hemelfchen Vader.
30. Want alle defe aerdfche dingen foecken d» volckeren der werelt, die den waren God niet kennen, met infpanning van alle hunne vermogens; daerover zijn de blinde heidenen alleen bekommerd. Betoont toch, dat gy veel verhevener bigrippen hebt, omtrent Gods machtige en gunstige voorzorg. Zijt dan niet bekommerd voor de oehoe vten van dit leven, maer vertrouwt op Gods Voorzienigheid: want uwe hemelfche Vader weet dat gy defe dingen behoeft; Hy is machtig en goedertieren, om u dezelve te kunnen en te willen fchenken.
31. (r) Maer uwe zorgen moeten zich bepalen tot veel verhevener voorwerpen, foeckt het Koninckrijcke Godts, en ftaet 'er naer om deel te hebben aen deszelvs zalige voorrechten , ende alle defe aerdfche dingen , welke tot onderhoud van dit tydelyk leven nodig zyn, ful« len u toegeworpen, en als eene toegivt, by wijs van overmaet gefcnonken worden, even als een koper, boven
de
CO 1 Kon. j: 13. Pfalm 37: 25.



L U C A S. XIT. 405 de bedongen waren, nog iets by wijs van overmaet, tot eene toegivt ontvangt.
32. En vreeft niet, gy kleyn en weerloos kuddeken van mijne Discipelen, die eerlang mat de prediking van het Euangelie zult worden uitgezonden , als fchapen onder de verfcheurende wolven. Zijt in alle gevallen wel gemoed: want het is uwes Vaders welbehagen ulieden de eeuwige goederen van het geestelyk Koninckrijck te geven, het welk ik zal oprichten; en zou Hy u dan de behoevten van dit leven niet toefchikken?
33. (x) Verkoopt het gene gy hebt, wanneer het de belangen van mijn Koningrijk vorderen, ende geeft 'er aelmoelfe van aen de nooddruftigen. (j) Maeckt ufelven dusdoende buydels die niet en verouden, eenen geestelyken fchat die niet af en neemt, maer onverdervelyk in de hemelen bewaerd wordt, daer de dief niet by en komt, noch de motte en verderft.
34. Want waer uwe fchat is., aldaer fal oock UW herte zijn. Indien gy het hoogfte goed zoekt in de vergangelyke dingen van dit leven, zullen zich ook uwe gedachten en begeerten tot het aerdfche bepalen , maer wanneer gy uwen fchat fielt in de eeuwige dingen, zullen uwe gedachten en begeerten zich tot den hemel en het hemelfche uitftrekken.
35. Zijt yverigen waekzaem, mijne waerde Discipelen, in het betrachten van uwen plicht. (j>) Laet uwe lendenen omgordet zijn , ende de keerfen brandende. Waekt zorgvuldig in uwen post, en zijt altoos gereed, om dat gene te verrichten, het welk uwe roeping van u vordert.
De fpreekwijzen zijn ontleend van de dienstknechten in het Oosten , die hunne klederen opkoppelden , en met eenen gordel om hunne lendenen toebonden, om de aenzittende gasten des te vaerdiger en onbelemmerder te bedienen , terwijl anderen toortfen en fakkelen in de handen had. den, om te lichten.
CO Matth. 19! ar. Luc. 16: 9. CO Mattb. fji fo. end» ij): *i. , Li.C* 16; 9. iTur. 6: ij. CO 6: M* I Petr. I. tl,
XIX. DEEL. CC 3



4o6 LUCAS. XII.
36. Ende zijt gy den menfchen gelijck, die des nachts op haren heere wachten, wanneer hy wederkomen fal van de bruyloft: op dat als hy komt ende klopt, fy hem terftont mogen open doen. Waskt gylieden ook alzo, tegen de komst van uwen heer.
37. Saligh en gelukkig zijn die getrouwe dienftknechten, welcke de heere als hy des nachts van het gastmael komt fal wakende vinden. Aen zulke dienstknechten zal de heer blijken geven van zijne byzondere gunst. Even zo zal ook de Zoon des menfchen de getrouwheid van zijne yverige dienaren niet onvergolden laten. Voorwaer ick fegge u, dat hy hem fal omgorden en gereed houden, om hun zijne gunst te doen ondervinden , ende Hy falfe in den hemel, aen den maeltijd der eeuwige zaligheid, doen aenfitten, ende by komende fal hy haer dienen, en alles toefchikken wat zy nodig hebben, om eindeloos gelukkig te wezen.
38. (s) Ende fo hy komt in de tweede [nacht-] wake, ende komt in de derde wake, ende vindtfe alfoo wakende en yverig bezig in zijnen dienst, faligh. zijn defelve getrouwe dienftknechten.
39. (y) Maer wacht u van zorgloosheid , en weest altoos op uwe hoede; weet dit en neemt het wel in opmerking, dat indien de heere des huys, het welk beftolen is, geweten hadde in welcke ure van den nacht de dief foude komen , hy foude gewaeckt hebi ben , ende en foude fijn huys niet hebben laten doorgraven.
40. (z) Gy dan zijt oock bereydt, tegen den tijd, op welken gy rekenfchap van alle uwe bedrijven zult moeten ge/en: want in welcke ure gy het niet en meynt, fal de Sone des menfchen enverwacht komen, om het gericht te houden.
41. Ende Petrus feyde tot hem, Heere, fegt
gy
(x) Matth. 21: 41. OO Matth' 24! 43- 1 Thefl*. 5: 2. 2 Petr. 3:10. Ópenb. 3! 3. ende itf: 15. (z) Matth. i\S 44. entte 25; 13» Mare. 13: 33. Luc. Ai 34- 1 'i'hefl. 5: 6. .



L U C A S. XII.' 4cjr
gy 'defe gelijckeniiTe , welke op waekzaemheid aen. dringt, tot ons, uwe Apostelen in het byzonder, ofte Oock tot allen, die u horen ? Ii dit eene algemene les voor alle Christenen, of raekt zy meer byzonder de dienaren des woords ?
42. Ende de Heere feyde, ik zal de zaek nog eens onder eene andere gelykenis voorftellen, en oordeelt 'er dan zelve over. Befchouwt eens een paer dienstknechten, van welke de één getrouw en ds ander ondeugend is. (a) Wie ÏS dan, ik laet het aen uw eigen oordeel over, de getrouwe ende voorfichtige huyf beforger of hovmeester, dien de Heere des huizes zo veel toevertrouwt, dat hy hem over alle fijne andere dienftboden fal fetten, om [haer] ter rechter tijt het befcheyden deel fpijfe te geven ? Nu gylieden zijt zulke vertrouwde dienstknechten, welke ik tot mijne huisbezorgers, en opzieners van mijne Kerk heb aengefteld. Zijt daerom den getrouwen en voorzichtigen huisbezorger gelijk, in het betrachten van dien gewichtigen post, welken ik u als mijne Apostelen heb aenbevolen.
43. Saligh is die getrouwe en voorzichtige dienffcknecht, welcken fijn Heere, als hy komt, om elk rekenfchap van zijne bedrijven af te vorderen, fal vinden alfoo doende, yverig en waekzaem in den hem toever; trouwden post.
44. Waerlick ick fegge ulieden , zo tot uwe bemoediging als tot uwe aenwakkering, dat hy hem over alle fijne goederen fetten fal, en tot eenen veel ho: geren rang verheffen.
45. Maer indien defelve dienffcknecht onverftandig en trouwloos was, zodat hy by zich zeiven in fijn herte foude feggen, Mijn Heere vertoeft te komen , om my rekenfchap van mijne bedrijven af te eisfchen, ende zijnen plicht geheel verzuimende, foude beginnen de andere knechten ende de dienftmaegden, welke.
(a) Matth. 2.4.1 45, ende 25: 21. 1, Cor. 4: 2. XIX. DEEL. CC %



£Cg LUCAS. Xlfc
yverlger en getrouwer zijn dan hy, op allerlei wijzen te mishandelen, en zelvs te flaen, ende zich zorgloos nederzette , om overdadig te eten ende te drincken , ende droncken te worden, met de brasfers en de dronl*aerts.
46. So fal de Heere deffelven dienftknechts ko-. men ten dage, in wekken hy hem niet en verwacht of vermoed had , om hem rekenfchap van zijn gedrag af te vorderen, ende ter ure die hy niet en weet: ende fal hem affcheyden, naer zijne verdienden zesr geftrengelyk ftraffin, ende fal fijn deel fetten ïnct de ontrouwe, in de allerakeligfte verblijvplaets.
47. (b) Ende die dienftknecht welcke geweten heeft den wille fijns Heeren, ende [fich] tegen zijne toekomst niet behoorlyk bereydt, noch nae fijnen wille gedaen en heeft, die fal met vele [/lagen] geilagen worden, omdat hy, tegen beter weten aen, mcstwillig gezondigd heeft.
48. Maer die [defelvé] bevelen van zijnen heer niet geweten en heeft, ende uit onkunde gedaen heeft [dingen] die flagen weerdigh zijn, die fal met wey-i «ige [flaSen1 ge^agen v/orden, omdat zijn fchmld ligter is. Ende een yege ïck dien veel gegeven is, van dien fal veel ge-eyfcht worden: ende dien men veel vertrouwt heeft, van dien fal men overvloediger eyffchen. Gevolgelyk wordt 'er meerder yver én waekzaemheid gevorderd van de dienaren des woords, dan van gemene Christenen, en daerom zal ook hunne ftraf» ja geval van plichtverzuim, veel zwzrer wezera.
tyy Jac. 4s
£ 9|



LUCAS. XII. 400
g. De Heiland verklaerde , dat de voortplanting van zijne her velerlei verdeeldheden , verwarringen en vervolgingen zoude te wieg brengen, vs. 49 - 59. Deze verklaring zelve vinden wy vs. 49-53. De Heiland nam daeruit aenleiding, om zijne tcthorS' ren te vermanen. vs. 54-59. f. Om acht te geven op de teekenen der tijden, vs. 54-56.
Ij. Om alle twisten te vermijden en vrede te maken, vi. 57-59-
Misfchien heeft de tijding van het gemelde oproer, binnea Jerufalem, den groten Leeraer aenleiding gegeven tot dit voorftel. Vergel. s«hutte 1. c. p. 146.
49. Ick ben gekomen om vyer en vlam van twisten, verdeeldheden , en vervolgingen onder de menfchen op de aerde te werpen, voor zo ver namelyk de voortplanting van mijne leer , door den tegenftand van bofe lieden, tot alle deze onheilen aenleiding geven zal; ende wat wil ick zeggen ? dat vuur is alreeds aen het fmeulen. Verwondert u niet, indien ik zegge, dat het aireede ontfteken is ?
50. (c) Maer ick zelvs moet met eenen doop van veelvuldig en allerfmertelykst lijden gedoopt worden : ende hoe worde ick, nasr mijne menfchelyke natuur, welke eenen afkeer heeft van lijden , door benauwdheid geperil, tot dat het volbracht zy ? Hoe zeer wenschte ik, dat ik dat lijden reeds had ten einde gebracht!
51. (d) Meynt gy dat ick gekomen ben om vrede te geven, en dat de voortplanting van mijne leer aenleiding geven zal tot rust op de aerde ? dan bedriegt gy u geweldig. Neen, fegge ick u, (e) maer veel eer zal veelvuldige verdeeltheyt, beroering, en verwar-
(O Matth. ao: 22. Mare. jo: 38. (d) Matth. 10: 34. Qe) Midb
?: 6,
XIX. DEE«, Cc 5



LUCAS. XIU
ring , het gevolg wezen der prediking vaa mijn Euang©M&; Alle die onheilen zullen daeruit , door de boosheid der menfchen, voortvloeien, hoe zeer mijne leer nergens mees op aendringt, dan op lievde, vrede, en zachtmoedigheid.
52. Want van nu aen fullender vijve in één huys'verdeelt zijn, drie tegen twee, ende twee tegen drie. De eene party zal mijne leer aennemen, en daerom van de andere party, die dezelve verwerpt, gehaet, mishandeld en vervolgd worden.
53. De ongelovige vader fal tegen den fone, die mijn Euangelie omhelsd heeft; verdeelt en verbitterd zijn, ende de ongelovige fone zal tegen den vader, die my belijdt, verbitterd weien; de moeder tegen de dochter, ende de dochter tegen de moeder: de fchoonmoeder tegen hare fchoondochter, ende de fchoondochter tegen hare fchoonmoeder. Zulke treurige verdeeldheden zullen 'er plaets hebben, tusfchen hulsgenoten en naeste bloedverwanten, over het al of niet omhelfen van mijne leer.
54. Ende hy feyde oock tot de fcharen , (ƒ) Wanneer gy een wolcke fiet opgaen van het weften, alwaer de Middellandfche zee gelegen is, terftont fe^t'gylieden, Daer komt regen, de waterige dao> pen, uit de Middellandfche zee opgetrokken, in eene wolk vergaderd, en door den Westenwind tot ons voortgedreven, zullen regen aenbrengen, en de het gefchiet doorgaens
55. Ende wanneer gy den zuyden wint, komende uit de heete geweiten, [Jet] waeyen, fo fegt cy, Daer fal hitte zijn: ende het gefchiet.
56. Gy geveynfde, het aenfchijn der aerde ende des hemels weet gy te beproeven, en weet zeer wel uit de natuurlyke verfchijnfeien af te leiden, hoedanig het weder wezen zal, ende hoe en beproeft gy defen tiit niet? Hoe komt het by dat gy, uit de voorzeggingen
(ƒ) Matth. 16: 2,



LUCAS. XII. 411
van mose en de Propheten, vergeleken met de tegenwoordige omftandigheden van zaken, niet begrijpt, dat de tijd van den messias gekomen zy?
57 Waerom zijt gy omtrent u zei ven zo zorgloos? Ende waerom en oordeelt gy oock van ufelven niet 't gene recht en billyk is, dat gy, wanneer gy dezen tijd van genade verwaerloost, eene fchromelyke ftraf rechtvaerdig te wachten hebt?
58. Het is nu nog tijd, om u met God te verzoenen; neemt daerom denzelven wel in acht. (g) Want als gy henen gaet met uwe wederpartye voor de Overheyt, met welken gy eenen twist hebt, om recht te verkrijgen, fo doet neerftigheyt op den wegh om van hem verloft te worden, zoek hem te vermurwen en te bewegen, dat hy van het rechtsgeding afzie, op dat hy mifTchien u niet voor den Rechter en trecke ende de Rechter u den gerechtsdienaer overlevere, ende de gerechtsdienaer u in de eevanckenilfe werpe.
59. Ick fegge u, Gy en fult van daer geenfins uytgaen, tot dat gy oock het laetfte penningfken betaelt fult hebben. Draegt daerom zorg, dat gy, in d n groten dag der algemene vergelding, niet veroordeeld en tot eene eindelofe ftraf verwezen wordt.
Cs) Spr. 25; 8. Matth. 5; 25
XIX. DEEL.



4i? L ü C A Si XIII.
HET XIII. KAPITTEL
4f Vervolgens bracht de Heiland zijnen toshoreren onder het oog, ' dat 'er eerlang over de Joden een zeer zwa'.r oordeel, tot eene rechtvaeriige ftraf van hunne hardnekkigheid, komen zoude, vs. 1-9. De aenleiding tot dit voorjlel was eene boodfchap, welke de HMand ontving, omtrent den moord van eenige Qalileers, vs. 1.
1. T^Nde daer waren te dier felver tijt eenige ■Cj tegenwoordigh, die hem boodfchapten van de Galileers, wekker bloet Pilatus met hare offerhanden gemengt hadde.
pilatus, de toenmalige Stadhouder over Judea en Samaria, had eenige Galileers in den Tempel, alwaer zy bezig waren om den Heere offeranden te doen , laten ombrengen, en daer door hun bloed met hunne offeranden gemengd.
Er was een geweldig oproer ontftaen, omdat 'er geld uit de fchatklst van den Tempel geligt was, ten einde daermede de onkosten der waterleiding van Siloa , uit eene bron ruim 8 uuren van de Stad gelegen., goed te maken, josephus Antiq,. Jud. 1. XVIII. c. 2. In dit oproer hadden de Galileers eene voornams hand gehad, en pilatus wreekte zich op de gemelde wijs.
Deze akelige gebeurtenis werd thans aen den Heiland gekoodfchapt , door eenigen, die by die gelegenheid da vlucht uit Jerufalem genomen hadden. Zy wilden den Heiland door deze boodfchap van ter zijde eenen fteek geven, omdat Hy ook een Galileer was, en zijne landslieden zich in ift oproer zeer onderfcheiden hadden.



LUCAS. XIII. 4I3
e——. voorjlel zelve vinden wy vs. 2-9,
/. De //eiland fcedreigï deze bood/choppers, te gelijk met alle Joden, die Hem omringden, dat zy, ingeval zy zich in het ongeloov bleven verharden , door zoortgelyke fchromelyke oordeelen jammerlyk zouden omkomen, vs. 2 - 5; en
//. Hy dringt deze waerfchouwing, door eene eigenaertige gelykenis, nader aen, vs. 6-9.
2. Ende Jefus antwoordde, ende feyde tot haer* Meynt gy, en ftaet gy in dat ongegronde vooroordeel* dat defe Galileers, die zo jammerlyk zijn omgekomen grove en uitflekende fondaers zijn geweefl boven alle de Galileers, om dat fy fulcks geleden hebben en onder het verrichten van den Godsdienst, op het bevél van den Roomfchen Stadhouder, zo jammerlyk zijn omgebracht?
3. Ick fegge u, JNeenfe. Zy waren geen groterzomdaers, dan de overige Galileers. Zy waren wel zondaers en met de ganfche waereld voor God verdoemelyk, maer zy waren juist gene booswichten, godlofer dan de overige Dit zou men uit hun deerniswaerdig uiteinde te onrecht beiluiten. Andere Galileers, die ontkomen zijn, waren niet minder fchuldig dan zy. Gy zelve zijt voor God niet recht vaerdiger, dan die Galileers, die ongelukkig zijn omgeko men, maer indien gy u niet en bekeert, f0 fult £v alle defgehjeks op zoortgelyk eene wijs vergaen en uw leven vsr.Jiezen door fchromelyke oordeelen. Spiegelt u dan aen het lot der ongelukkige Galileers.
4. Denkt niet, dat gy Joden beter en minder ftrafwaer dig zijt dan de Galileers. Ofte die achttiene , 0D welcke de toren in Siloam viel, ende dooddefemeynt gy dat defe fchuldenaers zijn zweeft- * boven alle de overige menfchen die in ferufaiem woonen ? J 1
Men had in Jerufalem eene fontein, en daerby een bad water, het welk den naem droeg van Siloa, joh IX Het fchijnt dat dit badwater met eenen muur omgeven, én dat
AlA. 0EEL.



4H LUCAS. XIII.
daerop een fterke toren gebouwd ware. Nu ftortte deze toren in, by gelegenheid dat pilatus de gemelde waterleiding liet verbeteren, en verpletterde 18 menfchen, die 'er juist onder waren. — Wy vinden by josephus gene nadere berichten omtrent deze gebeurtenis,
c. Ick fegge u, vervolgde de Heiland, Neenfe; die ongeiukkigen waren wel zondaers, maer evenwel gene grotere booswichten, dan de overige inwoners van Jerufalem, maer indien gy u niet en bekeert, fo fult gy alle infgelijcks door zoortgelyke oordeelen vergaen, en zelvs zullen 'er velen onder de puinhopen van Stad en Tempel verpletterd worden. Tot nog toe wordt gy in Gods langmoedigheid verfchoond, maer de rechtvaerdige Richter zal u ter zijner tijd, in geval van aenhoudende verharding, naer verdienften ftraffen.
6 Ende hy feyde, ter nadere bevestiging van zijn voorftel "defe zeer gepaste gelijckeniiTe, Een feker [man] hadde eenen vijgeboom , geplant in fijnen wijncaert gelijk men meermalen gewoon is te doen , ende hv quam ende focht vrucht daer op, ende en vondtfe niet. Geduurende drie achter een volgende jaren, was en bleev de vijgenboom ten eenemael onvruchtbaer.
7 Ende hy feyde tot den wijngaerdenier, Siet ick kome nu drie jaren foeckende vrucht op defen viigeboom, ende en vindefe niet : houwt hem uyt : waer toe beflaet hy oock onnuttelick de
8 Ende hy antwoordende feyde tot hem, Heere, heb 'nog een weinig geduld, laet hem oock [nogh] dit jaer, tot dat ick om hem gegraven ende melt gelest fal hebben:
o Ende indien hy vrucht fal voortbrengen, [laet hem pen:] maer indien niet, fo fult gy hem namaels uythouwen.
In deze gelykenis, waer van de Heiland de verklaring en toepasfing aen zijne horeren overliet , vinden wy eene tlgenaertige fchildery van de hardnekkige Joden , die alle janademiddelen veronachtzaemden, en ran het fchromelyk



L Ü C A S. XIII. 3i5
oordeel, het welk over dit onverbeterbaer volk komen zoude. -— Dan men houde wel in het oog, dat deze gelykenis wel de Joden in het gemeen, maer eigenlyk meer byzonder de inwoners van Jerufalem betreffe, die, zo zy vruchten van bekeering voortbrachten, welke de Heer zo vele jaren ta vergeevsch gezocht had , even als de onvruchtbare vijgenboom , zouden uitgehouwen worden, terwijl het alleen aen 's Heilands voorbede moest worden toegefcbreven, dat die hardnekkigen nog eenigen tijd verfchoond werden.
God komt hier voor onder het zinbeeld van iemand, dio eenen vijgenboom plantte in zijnen wijngaerd. De wijngaerd verbeeldt het ganfche Joodfche volk. De vijgenbom vertoont de hoofdftad Jerufalem ; deze ftad muntte uit in luister en heerlykheid , boven de overige fteden van het Joodfche land, even als de vijgenboom zijne kroon uitftrekt boven de wijnftokken. Dezen vijgenboom had de heer geplant , voorzover Jerufalem niet alleen hare opkomst en bloei aen den heer verfchuldigd was, maer ook voorzover Hy dezen geheimzinnigen vijgenboom met den regen van rijke genademiddelen bevochtigd , en Jerufalem zo gezegend had , dat zy groot geworden was, tot eene vreugde der ganfche aerde. — De eigenaer van den wijngaerd had vruchten gezocht op den vijgenboom , en niet gevonden. Het geevt te kennen, dat de inwoners van Jerufalem zich in de boosheid verhard hadden, zonder blijken te geven van be. keering en dankbaerheid.
Door den wijngaerdcnier hebban wy den Heiland te verftaen " aen welken God de Vader de macht gegeven heeft, om het gericht te houden. Tot dezen Wijngaerdenier zeide dt eigenaer, ziet ik kome nu drie jaren, enz.
Drie jaren lang had die vijgenboom de aerde vruchteloos beflagen , zonder vruchten voort te brengen.— Drie jaren zijn drie grote tijdvakken, geduurende welke de inwoners van Jerufalem zich in de onbekeerlykheid verhard hadden. Men zou deze drie jaren voegzaem kunnen rekenen van dien tijd , op welken Jerufalem tot den zetel van den openbaren Gods' dienst, en van de burgerlyke Regeering gemaekt was. Dan kan men het eerfte jsei tellta van den opbouw des Tem-
XIX. MEI*



4I6 L U C A SJ XIIL
pels, tot aen de Babylonifche gevangenis, het tweede vari de wederkeering uit, Babel, tot de prediking van joaumes , en het derde van daer tot des Heilands kruisdood. — Anders kan men de drie jaren in het algemeen nemen, voor al den tijd van Gods langmoedlgheid, geduurende welken Hy te vergeevsch gewacht had, dat de Jerufalemmers zich bekeeren zouden.
De heer , de rechtvaerdlge Richter , zou daerom den vijgenboom uitgehouwen , en Jerufalem verwoest hebben, Maer, op de tusfchenfpraek van den wijngaerdenier, op de voorbede van den Heiland, bleev hy nog eenjair ftaen. Men denke aen den tijd, die van 's Heilands kruisdood tot Jerufalems verwoesting verlopen is. — Middelerwijl zou de Wijngaerdenier den vijgenboom omgraven, tn'er mest om henen leggen. Men is gewoon om eenen boom, die niet wel voort wil, de aerde los te graven, opdat de regen en zonneftralen des te beter tot den wortel doordringen, en 'er mest rondom henen te leggen. Even zo zou de Heiland Jerufalem aen den wortel aentasten, niet alleen door ernftige waerfchouwingen en bedreigingen zijner Apostelen, maer ook door voorafgaende tuchtroeden; Hy zou 'er mest om henen leggen, door eene zeer overvloedige toediening van de middelen der genade.
De eigenaer van den wijngaerd zou nog afwachten, of Jerufalem in dit jaer vruchten der bekeering mogt voortbrengen. Maer indien niet, zou de vijgenboom uitgehouwen* en Jerufalem verwoest worden.
s. Eindelyk deed de Heiland nog, op zijne terugreis, ten verbazend wonder, VS. IO-2I. . Het wonder zelve vinden wy vs. 10-13.
10. Ende hy leerde op den Sabbath in ééne der Svnagogen.
Waer deze Synagoge geweest zy, wordt niet aengeteekend, maer het allerwaerfchijnlykst is, dat het hier vermelde op de terug reis van Jerufalem verricht zy. Te weten, na het uitfpreken van de laetstaengeteekende gelykenis, begav



LUCAS. XIII. 317
gav zich de Godlyke Leeraer naer Jerufalem , om het Loovhuttenfcest by te wonen. Geduurende dat Feest leerde Hy in den Tempel, en genas ook eenen blindgeborenen, Joh. Vil: 11—. X: 21.
Vervolgens keerde hy terug naer Capernsum, en leerde in de Synagoge van de ééne of andere Stad in Juda;» cf Galilea, en deed aldaer eene wonderdadige genezing. -
11. Eüde fiet daer was een vrouwe, die eenen geeft der kranckheyt, of der zwakheid achttien jaren, langh gehadt hadde, zodat zy hare leden niet tot haren wil gebruiken konde : ende fy was door het inkrimpen van hare zenuwen en fpieren zodanig ingekort , en hare ledematen dermate gekromd, dat zy geheel t'famengebogen ware, ende zy en konde haer gantfchelick niet oprechten of om hoog zien.
Deze vrouw had vele jaren lang eenen geest der krankheid, of der zwakheid gehad. —- Beteekent een geest der krankheid eenvouwig eene grote krankheid? Maer 'er wordt vs. 16. uitdrukk^lyk bygevoegd, dat de Satan haer achttien jarea had gebonden gehouden. Er is daerom geen twijffel aen, of een bofe geest heeft zijne hand gehad in deze krankheid. — De Joden , zegt men , waren gewoon, allerlei ziekten aen de werking van onreine geesten toe te fchrijven. Maer niets 'er blijkbarer uit de Euangelifche gefchiedenis, dan dat God, vooral in dien tijd, den bofen geesten toe? gelaten hebbe om de menfchen te plagen; en de Godlyke jesus zou niet oprecht gehandeld hebben, wanneer Hy het wanbegrip der Joden begunftigd had, door menfchsn, die na. tuurlyke ziekten hadden, als bezetenen van den duivel te doen voorkomen.
12. Ende Jefus haer met aendoeningen van een tederhartig medelijden fiende riepfe tot hem, genas haer door zijn wonderdoend Alvermogen, ende feyde lot haer, Vrouwe, gy zijt verloft van uwe kranckheyt. Middelerwijl dreev Hy den onreinen geest uit;
13 Ende hy leyde de handen op haer, om alle de omflanderen te doen opmerken, dat hare genezing van Hem voortkwam, ende fy wiert terftont weder recht ,
XIX. DEEL. P d



4i8 LUCAS. XIII.
ende verheerlickte Godt voor hare onverwachte herftelling.
_ By die gelegenheid fprak de Heiland eenige merkwaerdige redenen, vs. 14-21. j, Be Overfle der Synagoge berispte deze wonderdadige genezing, omdat zy op eenen Sabbath verricht werd, vs. 14.
14. Ende de Overfte der Synagoge, aen welken de bezorging van alles , wat tot onderhoud van dit Godsdienilig gefticht behoorde, was toevertrouwd, qualick nemende dat Jefus op den Sabbath genefen hadde, wendde Zich niet tot jesus zeiven, omdat hy wist, dat die Godlyke Leeraer alle zijne tegenfprekers befchaemde, maer hy antwoordde ende feyde tot de fchare, denkende, dat zijn gezach veel invloed op de menigte hebben zou, (a) Daer zijn, volgens het vierde gebod in de wet, fes dagen, in welcke men moet wercken: komt dan in defelve, ende laet u genefen, ende niet op den dagh des Sabbaths. Door dit zeggen wilde deze huicbeker den weldadigen Verlosfer, als eenen Sabbathfchender, ten toon Hellen.
If. In het antwoord van den Heiland, vs. 15-21. \. Verdedigde Hy zijn gedrag, vs. 15-17. jf. Hy leerde, in twee gelykenisfen, dat zijn Koningrijk,' in weerwil van allen tegen/land, eenen heerlyken voortgang hebben zou, vs. 15-22.
15. De Heere dan antwoordde hem ende feyde, Gy geveynfde, (b) en maeckt niet een yegelick van u op den Sabbath fijnen oflê ofte efel van de kribbe los, ende leydt [heni] henen om te doen drincken ? Maekt iemand der Joden eenige zwarigheid, om
wer-
fe) Exod. 23: 9. Deut. 5: 13. Eb8«1i. 20: 12. Qi) Exod. zy. j. Deut. 22: 4. Luc. 14: 5.



L U C A S; XIII. 94 E werken der noodzakelykheid te verrichten, welken geen uitftel lijden kunnen, als daer is het helpen en verzorgen van zijne beesten?
16. Ende defe, die niet alleen een natuurlyke, maer ook een geestelyke dochter Abrahams is, wandelende in de voetftappen des geloovs en der gehoorzaamheid van dien Godvruchtigen Abraham, welcke de fatan , door zijnen boosaertigen invloed, fiet , nu achttien jaren gebonden hadde, en moeite die niet lofgemaeckt worden van defen bant, op den dagh des Sabbaths? Overtreft zy niet in waerdigheid de osfen en de ezelen onvergelyklyk ver?
17. Ende als hy dit feyde, wierden fy alle befchaemt die haer tegen hem ftelden, en zo met woorden als met hunne gebaerden betoonden, dat zy het genezen van den ellendeling op eenen Sabbathdag veroordeelden ende alle de fchare des volks, welke thans in de Synagoge was, verblijdde haer over alle de heerlicke dingen , die in de gemelde genezing, en in andere wonderen van hem gefchiedden.
18. (c)Ende hy feyde, om den luisterrijken voortgang van zijn Koningrijk eigenaertig aftebeelden, de volgende gelykenisfen. Wien is het geestelyk Koninckrijck Godts, het welk ik als de beloovde messias eerlang zal oprichten, gelijck ? ende waer by fal ick 't felve vergelijcken ?
18. Het is gelijck een moftaertzaet, bet Meinfte onder alle de zaden der moeskruiden, welke in het Joodfche land groeien, 't welck een menfche genomen ende in fijnen hof geworpen heeft rende het wies op, ende wiert tot eenen grooten boom, ende breidde zijne takken zo welig uit, dat de vogelen des hemels neftelden in fijne tacken.
Omtrent den verborgenen zin van deze gelykenis, heb' ik kortelyk het volgende op te merken.
Het kleine mostaertzaed verbeeldt de Kerk van cnnu-rut,
CO Matth. 13: 31. Mare 4: 30. XIX. DEEL. Dd t



4zö LUCAS. XIIL
in haren onaenzienlyken ftaet naer de waereld. Zodanig was hare gefteldheid, ten tijde van 's Heilands omwandeling op de aerde. — Een mensch had dit mostaertzaed genomen en geworpen in zijnen hov. Deze mensch is de Heer jesus zelvs, die dit mostaertzaed genomen en geworpen heeft in den hov van het Joodfche land. Het teekent eigen aertig af, hoe de Heiland, in de dagen van zijn Leeraerampt, zijne Kerk, in hare eerfte en zwakke beginfelen, onder de Joden geplant en aengekweekt hadde. — Het mostaertzaed wies fpoedig op, even zou ook de Euangeliekerk, van geringe beginfelen ,zeer fpoedig toenemen en uitgebreid worden.— Het mostaertzaed werd tot eenen groten boom, het vertoonde, hoe de Kerk van christus , na verloop van korten tijd, ai Taster worden, en diepe wortelen fchieten zou, zodat zy door gene ftormwinden van vervolging zou kunnen uitgeroeid worden. Zelvs zou de Kerk door talrijke gemeenten, welke overal ftonden gefticht te worden, en eigenaertig by takken mogen vergeleken worden , gelijk zijn aen eenen groten boom, onder welken allerlei zoorten van menfchen allerlei voorrechten genieten zouden, gelijk de vogels in de takken van eenen boom nestelen.
20. Ende hy feyde wederom, (è)Waer by fal ick het Koninckrijck Godts vergelijcken ?
21. Het is gelijck een klomp fuerdeeiTem, welcken een vrouwe nam, ende verbergde in drie maten meels, tot dat het geheel gefuert was.
Het zuurdeeg is hier een zinbeeld van christus Koningrijk, voorzover de leer van het Euangelie, gepaerd met de genade van den Heiligen Geest, krachtig werkt op het gemoed der menfchen , om het zelve den heer aengenaem te maken. — In het meel van het menfchelyk hart verbergt de Heer jesus , door de prediking zijner knechten , den krachtig werkenden zuurdeesfem van het Euangelie, en dit zuurdeeg zal zo lang werken , tot dat het geheele deeg der uitverkorenen zal gezuurd, en Gode tot een aengenaem fpijsoffer toebereid wezen.
, Kap.
00 Matth. 13: 3g.



LUCAS. XilX 4a,
j Kap. XIII 21—- XVII: 10. befchrijvt de Euangelist eene reis, welke de Heiland uit Galilea naer Jerufalem gedaen keefc,
met het gene onder den weg is voorgevallen. a. Het algemeen bericht van deze reis vinden wy vs. 22.
22. (e)Ende, nadat de Heiland, van de Iaetstgemal-
de reis nae?; Jerufalem,was tehuis gekomen,en eenigen tijd te Capernaum, de Stad van zijne woning, vertoevd had, be. gav Hy zich wederom op reis; hy reyfde van d'eene itadt ende vlecke tot d'andere, zonder zich ergens op te houden, kerende, by elk eene gepaste Belegen heid, ende richtende [fijne] reyfe nae jerufalem , denke. lyk om het Feest der vernieuwing van den Tempel by te wonen , verg. Joh. X: 22 - 39.
I. Het gene op deze reis is voorgevallen verhaelt lucas , Kap^ XIII: 23— xni: 10, 0, De Heiland waerfchouvde de Joden, tegen het fchromelyk oordeel , het welk hun boven het hoofd hing, vs. 22-30.
X. De aenleiding daertoe was de vraeg van iemand,
over het getal der gener die zalig worden, vs. 23. a. Op deze vraeg antwoordde de Heer jesus , met ds gemelde waerfchouwing, vs. 24-3.0.
23. Ende daer feyde een uit den hoop , denkelyk een trotfche Wetgeleerde, tot hem , Heere, zijnder oock weynige die faligh worden ? Ende hy feyde tot haer,
Wat bedoelde de vrager door het zaii^ worden ? Sprak by van de hemelfche gelukzaligheid? Voor het naest fchijnt hy met vleefchelyke vooroordeelen bezet geweest te zijn, omtrent het Koningrijk van den messias , zodat hy dit wilde zeggen: „ heer , leert gy, dat 'er maer eenigs „ weinigen aen de verlos fing, welke de messias zal te weeg
CO Matth. 9: 35. Mare. 6; 6. XfX DEEL. Dd 3



4,ft LUCAS. XIII.
>, brengen, en aen de voorrechten van het waereldsch Ko„ nïngrijk, het welk H7 ftaet op te richten, deel «uilen ,, hebben?" — Of by deze vraeg gedaen hebbe, uit nieuwsgierigheid , tian met een boosaertig oogmerk , om den Heiland in zijne redenen te verfirikken , kunnen wy niet bepalen.
Althans de Godlyke Leeraer beantwoordde hem niet regelrecht op zijne vraeg, maer met eene waerfchouwing, dat hy en alle de Joden wel zouden doen, om het aennaderend oordeel, door eene tijdige bekeering, voor te komen. Hy zeide daerom tot den vrager , en de overige Joden, die Hem omringden.
24. (ƒ) Strijdt om in te gaen door de enge poorte: want vele (fegge ick u) fullen foecken in te gaen, ende en fullen niet konnen.
De enge pooit beteekent hier zinbeeldig christus en zijne gerechtigheid, als zijnde de eenige weg, langs welken men den toegang heeft tot Gods gemeenfchap, Joh. XIV: 6. Eph. III: t2. Deze poort is eng , voorzover het, voor het vleesch, moeilyk en zelvs ondoenlyk is, door christus ten leven in te gaen. Hiertoe moet de trotfche zondaer diep vernederd , en het vleesch met deszelvs begeerlykheden gekruicigd worden.
Des Heilands vermaning was daerom , Jlrijdt om in te gaen door de enge poort. Het Griekfche woord, door Jirijden ver-1 taeld, wordt byzonder gebruikt van de benauwde worftelingen der ftervenden, alsmede van de kampfpelen der ouden. De Godlyke Leeraer bedoelt derhalven eene onvermoeide infpanning van alle vlijt en vermogens , en veronderftelt dat 'er zich, tegen het ingaen in de Godlyke gemeenfchap, zeer grote zwarigheden en hinderpalen opdoen. Trouwens de begeerlykheden van het vleesch, en de toverkracht der verzoekingen , moeten overwonnen worden.
Er wordt tot eene drangreden bygevoegd: want velen, zeg ik u, zullen zoeken in te gaen, en zullen niet kunnen. — Men denk» aen zulke menfchen, die wel eenige begeerte
heb:
C/5 Martin fi t%>



LUCAS. XI1K 4i3
hebben om zalig te worden, en daertoe eenige pogingen aenwenden , maer niet met dien yver, en terhandneming van die middelen , welke God zelvs heeft voorgefchreven, als mede niet in dien tijd, welken God tot eenen tijd van genade verordend heeft. Dan byzonder heeft de Heiland het oog op de Joden, die, wanneer de tijd der Godlyke langmoedigheid verlopen was , de zaligheid langs eenen verkeerden weg zoeken zouden, maer die alsdan niet zouden kunnen ingaen, van wegen het oordeel der verblinding en verharding, aen het welk zy, om het verfmaden van het Euangelie, en het veronachtzamen van den dag der genade, rechtvaerdig zouden worden blootgeileld.
De Godlyke Leeraer geevt vs. 25-30. een nader beticht van den tijd, wanneer de Joden niet zouden kunnen ingaen, en van de vruchtelofe pogingen, welke zy zouden aenwenden. -— By wij* van gelykenis wordt de gemeenfchap met God, of de herftelling in zijne gunst, voorgefteld als een Koninglyk paleis, waarin een Vorstelyke maeltijd gehouden wordt. Da Joden waren genodigd, om in dit paleis, en tot dezen maeltijd, door de enge poort der gelovige omhelling van den messias en zijne gerechtigheid, in te gaen; maer eerlang zou deze nodiging een einde nemen, en de deur van het paleis gefloten worden.
25. [Namelick"] na dat de Heere des huys fal opgeftaen zijn, ende (g) de deure fal gefloten hebben : ende gy fult beginnen buyten te ftaen, ende aen de deure te kloppen, feggende, Heere, Heere, doet ons open, ende hy fal antwoorden ende tot u feggen, (h) Ick en kenne u niet, van waer gy zijt.
26. Alfdan fult gy beginnen te feggen, Wy hebben in uwe tegenwoordigheyt gegeten ende gedroncken, ende gy hebt in onfe ftraten ge« leert.
27. (i) Ende hy fal feggen, Ick fegge u, Ick
C?) Matth. 25J 11. Lus» ÓS 46. (70 Matth. 25: 12. (,') Matth. XIX. DEEL. Dd 4



4H L U C A S. XIII.
en kenne u niet, van waer gy zijt: (k) wijckt van my af alle gy werckers der ongerechtigheyt.
28. (/) Aldaer fal zijn weeninge ende knerlTmge der tanden, (tri) wanneer gy fult fien Abraham, ende Ifaac, ende Jacob, ende alle de Propheten in het Komnckrijcite Godts, maer ulieden tmyten uytgeworper),
29. (ri) Ende daer fullender komen van ooften ende wellen, ende van noorden ende zuyden: ende fullen aenfitten in het Koninckrijcke Godts.
30. (0). Ende fiet, daer zijn laetfte , die de eerlte lullen zijn : ende daer zijn eerfte , die de laetfte fullen zijn.
De Her des huizes vs, 25. is God de Vader, die hier voorkomt als een Koninglyk Gastheer , terwijl Hy zondaren nodigt , tot het gastmael van de genadegoederen, door christus verworven , vergel. Matth. XXII: 2. — Deze Heer des huizes zat nu nog, om de genodigde gasten aftewachten, de tijd der Godlyke langmoedigheid over de Joden duurde nog. Maer eerlang zou Hy, wanneer de tijd der verdraegzasmheid geëindigd was, opftaen en de deur zou gefloten worden. De genademiddelen zouden van de ]oden wechgenomen worden, en de gelegenheid, om in de Godlyke gunst herfteld te worden, zou ophouden.
Dan zouden zy vergeevfche pogingen doen , om in te
raen. Zy zouden beginnen buiten te ftasn, en buiten de
mogelykheid zijn » om ingelaten te worden. Zy zouden daerom aen de deur kloppen, door God te bidden.dat Hy hun den messias zenden wilde, zulken messias namelyk, als zy in hunne verblindheid hadden te gemoet gezien. In zo ver zouden zy ook roepen, Heer., Heer, doen ons open, fchenk ons den messias, welken, wy nog verwachten, om ons in uwe gunst in te leiden. Maer de heer zou antwoorden, ik ken ü niet voor lieden, op welke ik eene byzondere betrekking heb; gy moogt u beroemen Abrahams zaed te wezen ,
■fk) Pfalm 6: 0. Matth. 15» ia, 41. (O Matth. 8: 12. ende 13: 4i ende 14: |i. ( m) Matth 81 11. («) ,|<f. *t s. M»l- >s M* Matth. 8! 11. O) Mat:h. 191 3°- tndc t&; t\ ''are. toi 31.



L U C A S. XIIL 435
zen, maer gy zijt geheel ontaert van dezen uwen Vader; daerom zijt gy my geheel vreemd, van waer zijt gy ?
Zy zouden zich te vërgeevsch van drangredenen bedienen, en zeggen: wy hebben in uwe tegenwoordigheid gegeten en gedronken, waaneer wy ons aendeel bekomen hebben van de fpijs- en drankofFeren, en als aen uwe tafel vergast zijn, Deut. XII: 7, 18. XIV: 26: gy hebt op onze Jlraten geleerd, voor zo ver gy ons, door den dienst van uwe Propheten, fprekende in uwen naem, onderwezen hebt. — Maer dit vertrouwen op uitwendige voorrechten zou ook ydel weien. De Heer des huizes zou niet alleen by herhaling zeggen, ik ken u niet, van waer gy zijt, maer 'er ook byvoegen: wijkt van my af, ik wil met u gene verdere gemeenfchap hebben, gy werkers der ongerechtigheid, die door hst verfmaden van. het Euangelie, en het oprichten van eene eigene gerechtigheid, één walg in mijne oogen geworden zijt.
De rampzalige toeftand der verworpene Joden wordt eigsnasrtig geteekend vs. 28. — Zy zouden zich zalven zien uitgeworpen buiten de verlichte eetzael, en buiten het ganfche huis der Godlyke gunst verftoten zijnde, zouden zy verkearen in de buitenfte duisternis, aldaer zou wening zijn en knersfi'ig der tanden, voor zo ver zy, uit de Godlyke gunst ten eenemael uitgefloten, wenen zouden van fpijt, en knerstanden van wegens de koude des nachts. En, dat hunnen fpijt nog grotelyks zou vermeerderen, zy zouden sfife'ü Abraham, en Jfauc, en Jacob, en alle de Propheten in het Koningrijk van God, voor zo ver zy zich herinneren zouden, dat deze hunne voorvaders, en oude Leeraers, deelgenoten waren van de eindelofe gelukzaligheid.
By deze gelegenheid voorfpelt de Heer jesus de roeping der heidenen, die, in de plaets der verworpene Joden, zouden worden aengenomen vs. 29. Daer zuilender van de Heiden&n, die voorheén vervreemd waren van Israëls burgerfchap, komen, uit alle gewesten van den wijden aerbodfm, van Oosten en Westen, en van Noorden en Zuiden, tot de Godlyke gemeenfchap, en zy zullen, door het Euangelie genodigd zijnde, en dat aenbod gelovig hebbende aengeno-
XIX. DEEL. Dd 5



426 LUCAS; XIIL
men, aenzitten in het Koningrijk Gods, door deel te hebben aen alle de zalige heilgoederen , door den messias verworven.
De Heiland befluit zijne redevoering met deze aenmerking vs, 30: ende ziet daer zijn laetjlen, die de eerfle zullen zijn, en daer zijn eerften, die de laetfte zullen zijn. Dat is, velen der Heidenen, die later geroepen zijn dan de Joden, zullen meer bevoorrecht worden dan de Joden, die eerder geroepen waren.
b. De Heiland werd door eenige Pharizeeuwen gewaerfchouwd» dat heb odes Hem lagen leggen wilde, vs. 31-35. j. De boodfchap der Pharizeeuwen vinden wy vs. 31.
31. Te dien felven dage quamen daer eenige Pharifeen tot den Heer jESus, die zich thans bevond op het grondgebied van Herodes, feggende tot hem, Gaet hoe eer zo liever wech, ende vertreckt zonder uitftel van hier: want Herodes wil u dooden.
Zy fpreken van herodes , bygenaemd antipas , dio joannes den Doper onthoofd had. Tegen dezen kwamen zy den Heiland waerfchouwen, als waren zy zijne welmenende vrienden, dat het tijd was, om zich wech te maken uit het grondgebied van dien Vorst, die eenen toeleg op zijn leven maekte.
Ondertusfchen komt het ons voor , dat de listige en boosaertige Pharizeeuwen fchandelyk gelogen hebben. — Nergens is 'er eenig blijk, dat herodes op het leven van den Heiland hebbe toegelegd. Zelvs toen pilatus den Heer jesus tot hem zond, was hy met het geval geheel verlegen. Ook is het niet te denken, dat herodes , die zich den haet van het volk, door het vermoorden van joannes, had op den hals gehaeld, zulk eenen toeleg tegen den Heer jesus, die nog veel mser by het volk in achting was, zou hebben durven fmeden. Nog minder waerfchijnlyk is het, dat de pharizeeuwen, de bittere vyanden van den Heiland, Hem tegen dien toeleg , in geval dezelve by herodes gefmeed vjas, zouden gewaerfchouwd hebben.
Of



LUCAS. XIII. 427
Of ondertusfchen herodes , omdat hy den Heiland gaerne van zijn grondgebied hebben wilde, de Pharizeeuwen heeft opgemaekt, om deze leugenachtige boodfchap, kwanswijs in het heimelyke, aen den Heer jesus te doen, dan of do Pharizeeuwen de ganfche zaek uit zich zelve verzonnen hebben, om Hem maer wech te krijgen, naerdien zy den opgang, welken Hy maekte, niet verdragen konden, durven wy niet beflisfen. Evenwel komt ons het laetfte waerfchijnlyker voor, naerdien de onderlinge vyandfchap, welke 'er plaets had tusfchen herodes en de Pharizeeuwen, zodanig eene zamenfpanning niet fchijnt toe te laten. Misfchien hoopten deze hatelyke lieden, dat de Heiland in zijn antwoord iets beledigends voor hebodes zeggen zou, om Hem des wegens te befchuldigen.
2. Het antwoord van den Heiland, op de gemelde boodfchap, vindt vs. 32-35. opgegeven. —. De Heiiand antwoordde op die booifchap zeer nadrukkelyk , vs. 32, 33. — —. En voorfpelde, by die gelegenheid, den fchromelyken ondergang van Jerufalem, vs. 34, 35.
32. Ende hy feyde tot haer, Gaet henen tot Herodes, ende zo gy hem iets van my wilt overbrengen, fegget dan dien vos, Siet ick werpe duyvelen uyt, ende make gefont, huyden ende morgen , ende ten derden [dage] worde ick voleyndigt.
33. Doch ick moet huyden ende morgen, ende den volgenden [dagh] reyfen: want het en gebeurt niet, dat een Propheet gedotdt worde buyten Jerufalem.
De Heer jesus noemt herodes dien vos, om zijne loosheid en ftaetkunde, welke in alle zijne handelingen doorftraelde, daer hy dan den Joden, en dan weder den Keizer wat zocht te vleien, zo als het zijn belang medebracht. Ondes. tusfchen was deze benaming geen laster- of fcheldwoord; naerdien het zinbeeld van eenen vos meermalen gebruikt wordt, voor een fchrander en doorzichtig mensch. Ook
XIX. DEEL.



4a8 LUCAS. XIII.
had de Heiland in dit geval byzondere redenen , om hkrodes als een fcbrander mensch voor te ftellen. Hy wilde daerdoor de Pharizeeuwen ftilzwijgende leugenftraffen, erj hun de onmogelykheid onder het oog brengen, dat herodrs eenen toeleg hebben zou, om Hem te doden. Staatkundige radenen moesten hem daervan terug houden , gelijk wy reeds hebben opgemerkt, daer jesus by bet volk in zulk eene grote achting was. Daerenboven was herodes, «en Sadduceeuw, en uit dien hoofde een gelligen vyand van de Pharizeeuwen. Het kon derhalven niet anders dan aengenaem zijn voor dien Vorst, dat jesus zich geduurig tegen de Pharizeeuwen verzette, en hen by htt volk gehaet maekte. Zou nu die listige herodes aen de Pharizeeuwen dien gewichtigen dienst hebben willen doen, om jesus, tegen welken zy zo -zeer verbitterd waren , van kant te maken ?
De boodfchap , welke de Pharizeeuwen aen herodes doen konden, was deze: ziet, zo moesten zy uit jesus naem zeggen, ik werp duivelen uit enz.
De Heiland wilde in het gemeen zeggen, dat Hy niets deed, het welk herodes eenigzins ontrusten kon, naerdien Hy zich bezig hield met duivelen uit te werpen, en kranken te genezen, herodes had derhalven genetredenen. om voor den Heiland te vrezen, nademael H7 zijn grondgebied doorwan, delde, niet om oproer te verwekken, maer alleen om weldadigheid aen ellendigen te bewijzen. Hier uit kon de Vorst te gelijk opmaken, dat jesus een groot Propheet, en meer dan een mensch ware.
Dan de Heiland vreesde ook voor herodes niet, daerom voegt Hy 'er by: heden en morgen enz.
Veelal brengt men dat heden en morgen tot de vorige gezegden, ik werp duivelen uit en maek gezond, en de tijdsbepaling ten derden dage, tot het werkwoord voleindigen. —« Op deïen grondfljg, zou men de zaek zo begrijpen kunnen , dat de Heiland hier het oog habbe op de drie onderfcheidene reifen , welke Hy naer Jerufalem gedaen heeft, lucas fpreekt van vier reifen naer Jerufalem, de eerfte begint K-p- IX: sr, de tweede Kap. XIII: 22, de
derde



L U C A S. XIII. 429
derde Kap. XVII: n, de vierde Kap. XVIII: 31. De eerfte reis was reeds afgelegd. De Heiland deed nu de tweede. Hy zou derhalven willen zeggen: ik werp duU ,, velen uit en maek gezond, heden en morgen, op deze tegen,, woordige , en mijne volgende reis, welke ik voornemens ben te doen, en ten derden dage, op mijne derde „ reis, zal ik gedood of voleindigd worden." — Dan ande. ren voegen de uitdrukkingen, heden enjnorgen, enten derden dage, liever by elkander , omdat zoortgelyke gezegden in het volgende vers voorkomen , alwaer zy zekerlyk by één horen.
De Heiland zou binnen korten fterven. Dit geevt Hy te kennen met deze woorden , ik word heden, morgen, en ten derden dage voleindigd. — Het woord, door voleindigen overgezet, is Hebr. V: 9. en VII: 28. door heiligen vertaeld, De LXX gebruiken het van de Priesters, welker handen gevuld werden, om hen tot hun ambt toe te rusten. Volgens deze beteekenis zal de Heiland willen zeggen, dat Hy zich thans toerustte, om als Priester de verzoening te weeg te brengen. Dan het grondwoord wordt ook genomen voor den geweldigen dood der Martelaren ; en volgens die beteekenis, wil de Heer jesus te kennen geven dat Hy afgemaekt wierd, en wel in den tegenwoordigen
tijd, omdat zijn geweldige dood kort op handen was. .
Heden, morgen, en ten derden dage zegt in het algemeen binnen korten tijd, vergel. Hof. VI: 2. De Taelkenners hebben opgemerkt, dat deze manier van fpreken ook by de Grieken en Latijnen gebruikelyk zy. — Het is derhal. ven als of de Heiland dus redeneerde: „ Ik zal binnen „ korten tijd eenen geweldigen dood ondergaen. Maor „ evenwel vrees ik niet voor heroijes. Ik ben veilig op „ zijn grondgebied: want ik moet nog eenen tijd omrei„ fen , eer ik te Jerufalem kom, alwaer de Propheten „ plegen gedood te worden, Ik moet heden, en morgen en „ den volgenden dag reizen. Geduurende die korte omreis , „ welke ik nog doen moet, behoev ik voor her^dks niet „ te vrezen. Die Vorst is in dsn Godlyken ratd niet „ verordend, om my te doden. Jexufalem zal zich met
XIX. PEEL,



430 LUCAS. XIII.
», mijn onfchuldig bloed bezoetelen: want het gebeurt niet, , dat een Propheet gedood worde, buiten Jerufalem; Jerufalem „ heefc de gewoonte en 'er de hebbelykheid van verkre„ gen, om Propheten te doden. Ook aldaer, en niet op ,, het grondgebied van herodes , zal ik gedood worden."
Zo als de Heer jesus van Jerufalem fprak, worden alle zijne menfchelyke aendoeningen gaende, omdat Hy zich, door zijne Godlyke Alwetendheid, het rampzalig lot voorftelde , het welk over die ondankbare bloedftad komen zoude. Hy fprak daerom eene weeklacht uit over Jerufalem, zeggende.
34- (?) Jerufalem, ik ben met een teder medelijden aengedaen, over uw grouwzaem gedrag en rampzalig uiteinde, Jerufalem, gy beroemde en bevoorrechte Stad, ik ftel my het fchromelyk lot, het welk u boven het hoofd hangt, met ontroering voor den geest; gy die door uwe inwoneren, van tijd tot tijd, de Propheten doodet, ende fteenigt de heilige mannen, die van God tot u gefonden zijn, om uwe ingezetenen gemoedelyk op te wekken, tot boete en bekeering, (q) hoe menigmael hebbe ick, de grootfte van alle de Propheten, uwe kinderen en burgeren, die van den weg des levens jammerlyk afdwalen, op de allerminnelykfte wijs willen byeenvergaderen, en op den rechten weg der gelukzaligheid brengen, gelijckerwijs, met zoortgelyk eene tederheid en lievdezorg, als een henne hare kieckens lokt, en onder de vleugelen [[vergadert], ende gylieden , (hier wendde de Heiland zijn aengezicht tot de Pharizeeuwen, die Hem de voorgemelde boodfchap gebracht hadden) , gy Opperhoofden en Leeraers van het volk, en hebt niet gewilt , dat ik de afgedwaelde Jerufalemmers zou te recht brengen , maer gy hebt u tegen mijne lievdepogingen boosaertig verzet, en derzelver vrucht verhinderd , door het volk in hunne vleefchelyke vooroordeelen te ftijven. oc fr") Siet de Tempel, uw prachtig huys wort d° v ' ulie-
fp-) Matth. z%: tf. («) Pf. W 3. «He 9*: 4. M Pt 69: iS. *^ef. is 7. Jerem. 7: 34« Mich» 3: «• Matth. aj: 38. Hand. is as».



LUCAS. XIII. 43I
ulieden woeft gelaten. Dit trotsch gebouw zal geheel verwoest en nimmer herfteld worden. Ende voorwaer ick fegge u en verzeker u plechtig, dat gy met alle de Joden, my in de prediking van het Euangelie, na de verwoesting van den Tempel, niet en fult fien, tot dat [de tijt] fal gekomen zijn, als gy fult feggen, (j) Gefegent [is] hy die komt in den name des Heeren.
De bedreiging is ontzettend, gy zult my niet meer zien. De Heiland fpreekt dezelvde woorden nog eens, volgens de aenteekening van matt-heus, Kap. XXIII: 38, maer by eene andere gelegenheid . toen Hy namelyk zijne laetfte leerreden hield in den Tempel, om daerdoor te kennen te geven, dat Hy dit Heiligdom nimmermeer weder betreden zou. — Maer nu reisde Hy nog door het Joodfche land, en ftond nog verfcheidene malen in den Tempel te leren. — In ons geval wil de Heer jesus te kennen geven, dat de f Pharizeeuwen en de hardnekkige Joden Hem, na de verwoesting van Jerufalem, in de prediking van het Euangelie niet meer zien zouden, en dat 'er over hen een oordeel van blindheid en verharding ftond te komen, waerdoor hun de gelegenheid zou benomen worden , om den messias te
zien, en Hem te kennen in zijne fchoonheid. Onder
dit oordeel zou de Joodfche Natie blijven zuchten, totdat de tijd zou gekomen zijn, wanneer zy zeggen zouden, gezegend is hy, die komt in den naem des heeben , dat is, tot de algemene bekeering der Joden, welke in de laetfte dagen zal plaets hebben, wanneer zy den gezegenden jesus gelovig pmhelfen en dankbaer aenbidden zullen.
I CO Pfolm 118: aff.
XIX. D£EU



43* LUCAS. XIV.
HET XIV. KAPIPTEL.
£, Op tenen Sabbathdag was de Heiland ten maeltijd, ten huizt van eenen Pharizeeuw , vs. i - 24. 1. De Heiland genas eenen waterzuchtigen, en betoogde, dat deze licvdedaed op eenen Sabbath geoorloovd wart, vs. 1-6.
—. De genezing zelve vinden wy vs. 1,2. en De verdediging daervan, vs. 3 - 6i
1. fTNde het gefchiedde, als hy gekomen wa*
in het huys van een der Overften der Pharifeen, zijnde een Magiftraetsperfoon van den Pharizeeuwfchen aenhang, op den Sabbath, om aldaer, op het verzoek van den gemelden Overften, broot te eten i en den avondmaaltijd te houden, dat de overige Pharizeeuwen , die mede aenzaten, Hem met boosaertige oogen bafchouwden, zo dat fy hem waernamen, of zy iets in zijne woorden en daden vernamen, het welk zy tot zijn nadeel duiden konden.
2. Ende fiet daer was een feker waterfuchtigh menfche VOOr hem. De Pharizeeuwen hadden bezorgd, dat deze lijder zich by den Heiland oro hulp vervoegde.
3. Ende Jefus,vatte het woord op; antwoordende feyde Hy tot de Wetgeleerde ende Pharifeen, die mede genodigd waren, ende fprack, wat dunkt 'er ulieden van , die Leeraers van de wet zijt, Is 't oock geoorloft op den Sabbath eenen kranken gefont te maken ?
4. Maer fy fwegen ftille. Zy wisten niet, wat zy antwoorden zouden. Ja konden zy niet zeggen , omdat hunne overleveringen en willekeurige inzettingen medebrachten , dat de Sabbath door het genezen van kranken gefchonden wierd. Aen den anderen kant wisten zy, dat



LUCAS. XIV. 433
de Heiland dit wanbegrip reeds meermalen wederlegd had; Zy zwegen daerom ftil , eri vergenoegden zich met de fchouderen op te halen. Ende jesus Ontfermde zich over den lijder , hy nam [hem] , deed hem nader komen, ende genas hem door zijn wonderdoend vermogen oogenblikkelyk, ende liet [hem] volkomen gezond henen gaen.
5. Ende de Heiland vatte wederom het woord op, om dit zijn gedrag, tegen de vooroordeelen der Pharizeeuwen * ts verdedigen ; hy haer antwoordende feyde, (a) Wiens efel ofte offe van ulieden fal in eenen put vallen, ende die hem niet rerftont en fal uyttrecken op oen dagh des Sabbaths, zo wel als op andere da^eo? zou het dan niet geoorloofd zijn, om eenen ongeiukkigen mensch, op eenen Sabbathdag, van zijne krankheid te . genezen ?
6. Ende fy en konden hem daer op niet wederantwoorden , zy waren geheel verftomd , en in hun boosaertig oogmerfe te leur geftelds
2. Over dezen maeltijd fprak de Heer jesus verfcheidene merkwaefdige redenen , vs. 7 - 24. —. Hy vermaende tot nederigheid, vs. 7 -11. en ——. Tot •weldadigheid, ri, 12-14.
Hy vergeleek zijn Koningrijk hy eenen maeltijd; vs. 15-24.
^. De byzondete aenleiding daertoe vinden v/y vs* IS- en
II' De gelykenis zelve , vs. 16-24.
7. Ende het was nu tijd geworden , om aen tafel te gaen. Nu zag Hy met verontWaerdiging , dat de Pharizeeu * en de eerfte en hoogfte plaetfen innamen , zonder dat dezelve hun aengewezen werden , hy feyde daerom, otü het ydele van hunne eerzucht aen te wijzen, töt de ge* noodde Pharizeeuwen en Schrivtgeleerden eeri gelijê*
(a) Exoil. tji 5. Deut. iii 4. Ltto 13* «g. XIX, DEEL. E«



434 LUCAS. XIV.
kenifle, aenmerckende hoe fy de vooraenfittingen verkoren: feggende tot haer,
8. Wanneer gy van yemant ter bruyloft of tot een ander prachtig feest genoodt fult zijn, fo en fet u niet in de eerfle fkplaetfe: op dat niet miffchien een v/eerdiger dan gy, van hem genoodt zy:
9. Ende hy komende, die u ende hem genoodt heeft, tot u fegge, Geeft defen plaetfe aen dezen of dien, die eenen hogeren rang bekleedt dan gy, ende gy alfdan foudt beginnen met fchaemte de laetfte plaetfe te houden
10. (b) Maer wanneer gy genoodt fult zijn, gaet henen ende fet u, ten blijke van uwe nederigheid, in de laetfte plaetfe: op dat, wanneer hy komt die u genoodt heeft, hy tot u fegge ? Vrient, gaet hooger op. Alfdan fal 't u eere zijn voor de gsne die met u aenfitten.
11. (tf) Want hoogmoed komt voor den val; een yegelick, die hemfelven uit trotsheid en eerzucht verhoogt boven zijne medemenfchen, fal door God, in den weg zijner Voorzienigheid , vernedert worden : ende die hemfelven uit een beginfel van ootmoed vernedert , fal verhoogt worden.
12. Ende hy feyde oock tot den genen die hem genoodt hadde, 'er is niets lovwaerdiger dan de rechte en welgeplaetfte milddadigheid. Gy geevt aen deze uwe vermogende vrienden eenen prachtigen maeltijd, tot welken gy ook my genodigd hebt, gy wilt u daerdoor voordoen , als eenen man, die veel voor anderen over heeft. Maer dit is de rechte milddadigheid niet. (rf) Wanneer gy een middagmael ofte avontmael fult houden, om uwe toegenegenheid aen anderen te bewijzen, fo en reept of nodigt niet uwe vrienden, noch uwe broeders, noch uwe magen, noch [uwe] rijcke gebueren : op dat oock defelve u niet te eeniger tijt
we-
(g) Sprenck. 25: 6, 7. (f) Job zz: tg. Spr. 29: 23. Matth. 33: 12. Luc. 1: 51. ende 181 14. Jac. 4! > »°« i i'etr. 5! 5, (/J Neh. 8: 11. Spr. 3: s8.



LUCAS. XIV. 435 weder en nooden, ende u vergeldinge en gefchie* de. Die is een laeg beginfel, en een verachtelyk oogmerk*
13. Masr wanneer gy een roaeltijt fult houden, fo noodt arme , verminckte, kreupele , blinde, en alle de zodanigen, van welke gy gene wedervergelding wachten kunt; dit zal de rechte en belangelofs milddadigheid zijn.
14. Ende gy fult faligh zijn, om dat fy, welke gy ontnaald hebt, niet en hebben om u te vergelden: want het fal u vergolden worden by de algemene verantwoording, in den groten dag van de opftandinge der rechtveerdige.
15. Ende als een van de gene die mede aenfaten, defe dingen hoorde, feyde hy tot hem, Sa^ ligh is hy die broot eet in 't Koninckrijcke Godts, en deel heeft aen de goederen van het Koningrijk , het welk de messias zal oprichten; gelukKig is het lot van dö zuliün.
De Joden hadden zeer vleefchelyke denkbeelden , om> trent hst Koningrijk van den messias. Zy dachten aen een hserlyk feest, aen eenen pracatigen maeitijd. Nu deze man den Hsiland hoorde fpreken van de vergelding def rechtvaardigen, kwamen die aerdschgednds denkbeelden aenftonds boven, en hy riep in een zoort van verrukking uit» zalig is hy dis brood eet in Gods Koningrijk.
16. Maer de Heiland ftelde den aert van zijn geestelyk Koningrijk , in eene gepaste gelykenis, eigenaertig voor, hy feyde tot hem, (<?) Een feker menfche bereydde* een groot en zear prachtig avontmael , ende ny noodd'er vele.
17. Ende hy fondt fijnen dienftknecht uyt ter ure des avontmads, om den genoodden, naer de Oosterfche gewoonte, te waerfchouwen , dat alles gereed was, en te feggen, Kornet, hog eer zo liever: want alle dingen zijn nu gereet.
18. Eade fy begonden alle [fiaet] eendrachteliek
(O Jef- 25: 6- Matth. ia: ». Openb. 19: 7,9* XIX. D2SL. Es a



43<5 LUCAS. XIV. te ontfchuldigen , onder verfchillende voorwendfelen. De eerfte feyde tot hem, Ick hebbe eenen acker gekocht, ende het is noodigh dat ick uytgae, ende hem befie: ick bidde u, houdt my voor verontfchuldigt, dat ik gene gelegenheid heb, om den maeltijd by te wonen, .... ,
19. Ende een ander feyde, Ick hebbe vijf jock effen gekocht, ende ick gae henen om die te beoroeven , of zy onder het zelvde juk goed lopen en berken willen, ick bidde u, houdt my voor verontfchuldiet, dat ik het gastmael niet kan bywonen.
20 Ende een ander feyde, Ick hebbe een wijf getrouwt, ende daerom en kan ick met komen, omdat ik haer gezelfchap houden moet.
21 Ende defelve dienftknecht [weggekomen ziindê, boodfchapte defe dingen fijnen heere. Doe wiert de heere des huys toornigh, ende feyde tot fiinen dienftknecht, Gaet haeftehck uyt in de flraten ende wijeken en openbare plaetfen der itadt, alwaer veel volk te zamen komt; ende brengt de arme, ende verminckte, ende kreupele, ende blinde hier in op dat ik deze onthale, in de plaets der gasten , die mijne nodiging, onder allerlei niets beteekenende voorwend-
fels, verfmaden. ; . v' ' .
22 Ende de dienftknecht feyde, Heere, het is gefchiet gelijck gy bevolen hebt, ende nogh is daer plaetfe voor meerder gasten.
25. Ende de heere feyde tot den dienftknecht, Gaet'nog eens uyt, buiten de Stad in de openbare wegen, ende heggen of paden, ende zo gy daer menfchen ontmoet, dwingtfe op eene vriendelyke wijs, en door minzame drangredenen , om in mijne welbereide eetzael te komen, op dat mijn huys vol werde. _
24 Want ick fegge ulieden, dat niemant van die mannen, die eerst genoodt waren, en gewegerd hebben te komen, mijn avontmael fmaken en lal.
Het geheimzinnig oogmerk van deze gelykenis is klaer genoeg. Zy diende, om het hardnekkig ongeloov der Jo-



LUCAS. XIV. 437
den aftebeelden. De Gastheer Is de gezegende jesus, dl» het Avondmael bereid, en eenen rijken overvloed van geestelyke goederen verworven heefc. De Joden waren eerst genodigd door het Euangelie, maer zy, byzonder de Pharizeeuwen , verfmaedden dit minzaem aenbod. De Heiland wendde zich daerom tot de tollenaren en zondaren, die by de Pharizeeuwen als armen, blinden, en verminkten befchouwd werden. Dan 'er bleev nog overvloedig plaets aen het geestelyk gastmael, daerom werden de Heidenen, die eertijds buiten de Stad van God waren, allerminzaemst genodigd; en de verharding van het grootfte gros der Jo^ den had eene gehele verwerping ten gevolge.
tl. Wanneer ie Heiland, op den weg, met eene zeer grote menigte van merfchen omringd was , deelde Hy kun ettelyke nuttige lesfen mede , vs. 25-35.
1. Hy Jlelde de ware hoedanigheden van zijne echte naer-.
volgeren voor, vs. 25-27.
2. Hy waerfchouwde zijne toéhoreren , om vooraf wel te overdenken, wat zy ondernamen, wanneer zy zijne
naervolgers worden wilden, door twee gepaste gelykenisfen , vs. 28-33.
3. Eindelyk fielt Hy voor, onder de gelykenis van een fmakeloos zout, hoe onnuttig een valsch genaemd Christen.
zy, vs. 34, 35.
25. Ende vele fcharen gingen met hem : ende vergezelden Hem op zijne reis, om zijne Godlyke leer te horen, en zijne verbafende wonderen te aenfchouwen. By deze gelegenheid deelde Hy hun eenige nuttige lesfea mede: want hy hem omkeerende feyde tot haer,
26. (ƒ) Indien yemant tot my komt, om mija leerling en naervolger te wezen , ende niet en haet fijnen vader, ende moeder, ende wijf, ende kinderen , ende broeders, ende fufters, ja oock felfs fijn eygen leven , wanneer hy gene mindere achting
(ƒ) Deur. 13: 6. ends 33: g. Matth. ios 37. XIX. DSEL. E8 3



438 LUCAS. XIV.
heeft voor zijne naestbeftaenden, en zelvs, wanneer het tie belangen van mijn Koningrijk vorderen, voor zijn tijdelyk leven, dan voor my, mijne eer , en mijnen dienst, die en kan mijn rechtgeaert difcipel niet zijn.
27. (g) Ende wie fijn kruys niet en draegt, zich lijdzaem onderwerpt aen allerlei vérdrietelykheden tn vervolgingen, om de belijdenis van mijnen naem, ende my op den weg van ootmoed en lijden na en volgt, die en kan mijn reebtfehapen difcipel niet zijn.
28. Een ieder daerom, die mijn leerling wil zijn, en my naer volgen , bedenke vooraf wel wat hy onderneme. Want wie van U , die verftandig handelt , willende eenen toren bouwen?, en fitt niet eerft neder, ende overrekent de kóften , of hy oock heeft 't gene tot volmakinge [noodigh is]1
29. Op dat mei miflcrüen als hy het fondament gelegt heeft, ende niet en kan voleyndigen, alle dit het fien hem beginnen te befpotten,
30 Seggende, Defe menfche heeft beginnen te bouwen, ende en heeft niet konnen voleyndigen, omdat hy zijne rekening kwalyk gemaext hadde.
31, Of wat Koniiigh gaende nae den krijgh om tegen eenen anderen Koningh te flaen, en fitt niet eerft neder, ende beraetiiaegt, of ny maermgh is met tien duyfent te ontmoeten den genen, die met twintigh duyfent knechten , welke hy onder de wapenen heefi, tegen hem komt ?
32, Anderfins fendt hy gefanten uyt, wanneer hy verftandig wil handelen, en bevindt dat hy te zwak is, om zijnen vyand het hoofd te bieden , ter wijle de gene, dia gewapender hand tegen hem optrekt, nogh verre is, ende begeert 't gene tot vrede [dient].
33, Alfoo dan een yegelicx van u overrekene i.rn de kosten, en bedenke wel wat 'er gevorderd wordt, om mijn rechtgeaerte leerling te wezen , eer hy het ondergej&e om my te volgen: want die niet en verlaet alles
wat
tjrt Mgtk» 10: jï. ende ifis &m M»rc. 8: 34. Luc. j: 2.3.



LUCAS. XIV. 439
wat hy heeft, en afrtand doet van alle tydelyke voordes; len en genoegens, die en kan mijn difcipel niet zijn."
34. (li) Het fout is goet en zeer nuttig, vooral om dq fpijzen voor bederv te besvaren: maer indien het fout fmaeckeloos geworden is, waer mede fal het fmaeckelick gemaeckt worden ? welk middel blijvt 'er over, om aen het zout deszelvs kracht weder te geven?
35. Het en is noch gefchikt tot vruchtbaermaking van het lant, noch tot het vetmaken van den mefthoop bequaem: men werpt het wech als eea nutteloos ding. Even zo onnut is ook een Christen, die aen zijne roeping niet beantwoordt. Wie ooren heeft om te hooren en begeerig is om te leren, die hoore oplettend naer mijne lesfen, en gehoorzame mijne voorfchrivten.
HET XV. KAPITTEL.
f. De Heiland, van vele tollenaren en zondaren omringd zijnde, verdedigde ziek tegen de Pkarizeeuwen, dat Hy dit zoort van menfchen vriendelyk ontving , Kap. XV: I— KVl: 3I.
1. De aenleiding tot deze verdediging vinden wy vs. 1, 2.'
1. (#)J^Nde alle de daeromftreeks wonende tolls-
naers, die by de Joden, van wegen het invorderen der fchattingen, zetr gehaet waren, ende doorgaens een losbandig leven leidden, mitsgaders de fondaers van de ergfte zoon, die als zodanigen bekend waren, naederden tot hem, om hem en zijne leer te hooren.
2. Ende de Pharifeen ende de Schriftgeleerde, die zich verbeeldden, dat zy te heilig waren, om met dergegelyk flag van menfchen eenige verkeering te hebben, wa-
(6) Matth. 5: 12. Mare. 9: 50. 00 Matth. os 10. Mare. as 15. L«e, 5: 29.
XIX. deel. Ee 4



440 LUCAS- XV.
ren aen het gedrag van den Heiland zeer geërgerd. Zy murmureerden, feggende by zich zelve en tor ar.deren: Defe, die zich uitgeevt voor eenen zeer groten Propheet , ontfangt de fondaers van den eerften rang zeer uijnzaem ende eet zelvs met haer, want eer zy hem te gast nodigen. Welk een e«rbaer mensch zal, met zulke boosdoeners, eenige gemeenfchap houden ?
2. De Heer jesus verdedigde zijn gedrag, door het voor/lellen van vier eigenaertige gelyk<-> isfen, Kap XV: 3—- XVI: 13. ——. De etrjle gelykenis is ge*omf uit het gedrag van eenen herder, vs, 3-7. f. De gelykenis zelve vinden wy vs. 3-6, en De toepa>fing daervan vs. 7.
3. Ende de Heiland verdedigde zijn gedrag, tegen d» befchuldigingen der hatelyke Pharizeeuwen ; hy fprack ten. di.n einde tor. haer ciefe gelijckenilTe, feggende,
4 (b) Wat menfche onder u, die eigenaer is van eene talrijke kudde hebbende hondert fchapen , ende één van die veriiefende, en verlaet niet denegen en tr egentigh in de woeftijne , of grasrijke open velden » onder het opzicht zijner bedienden, ende gaet nae het verlorene fel a-p niet ophoudende te zoeken, tot dat ny 't felve vinde?
5. Ende als hy 't gevonden heefc, legt hy 't op fjjrie fobouderen, verblijdt zij. de.
6, Ende te huys kom«?nde is zijne blijdfchap zo groot, dat hy dezelve niet voor zich houden «unne; daerom roept hy de vrienden ende oe gebuenn te famen, feggende tot haer , Weeft blijde met my, want ick. hebbe mijn fchaep gevonden , (f)dat verlogen was.
f. Ick fegge ulieden, en verzeker bef u plechtig, gy pharizeeuwen en Schrivtgeleerden ,' dat 'er alfoo blijt» fchap fa] zijn in den hemej over éé_nen fondaer,
' die:



LUCAS. XV. 44I
die hem bekeert, [meer'] dan over (d) negen en tnegentigh rechtveerdige, die de bekeeringe niet van nooden en hebben, en derhalven ook niet in gevaer zijn, van eeuwig verloren te gaen.
De man, die in deze gelykenis als herder voor komt, vertoont den Heiland zelden.
De kudde der fchapen beteekent het Joodfche volk in het gemeen, over het welk Gods Zoon het herderlyk opzicht, reeds van de vroegfte tijden af. gevoerd had, en ook nu nog voeHe geduurende 2ijne omwandeling op aerde, maer in het byzonder dat bepaelde getal der Joden, die Hem van eeuwigheid door zijnen Vader gegeven waren , en welke Hy door zijn bloed tot zijn eigendom maken zoude. — Deze kudde beftond uit fchapen, welke niet verloren waren, en tevens uit zulken, die waren afgedwaeld, en dat wel in die evenredigheid , dat de eerfta hier voorkomen als 99 , en de laetfte als één eenige. Maer hier doet zich eene drieledige vraeg op.
i. Wie moet men verftaen door de fchapen , die niet verloren waren , en wie door het afgedwaelde fchaep? ,
Volgens des Heilands eigene verklaring , beteexenen de fchapen welke niet verloren waren , rrchavaeriigen die de bekeering niet nodig hebben, en het verloren fchaep wijst ons naer zondaers, dia zich bekeeren
Maer wie zijn hier de reehtvasrdigen, die de bekeering niet nodig hebben? — Zommigen der Oudvaders dachten aen de heilige Engelen, die nimmer gezondigd hebben , en dan zou het verloren fchaep een zinbeeld zijn van het ganfche menfchelyk gedacht , het welk als één eenig man in adam gevallen is Maer nergens worden de heilige Engelen aengemerkt als fchapen van den Heiland. — Anderen verftaen door de 99 rechtvaerdigen de 'godzalige menfchen , die reeds verheerlykt zijn. Maer deze 99 fchapen werden in de woestijne gelaten, en de benaming van woestijne of weidlanden is zekerlyk niet gefchikt, or«
(f) Luc. 5: 3?.
XIX PlSJt« Se s



%% LUCAS. XV.
aen den hemel te doen denken; ook dwalen de Inwoners van den hemel niet meer af, en evenwel het verloren fchaep was uit, de woestijne afgedwaeld. — Zeer velen denken aen de Pharizeeuwen, die waenden, dat zy rechtvaerdig waren, en de bekeering niet van noden hadden, omdat de benaming van rechtvaerdigen, in dien zin, meermalen van de Pharizeeuwen gebruikt wordt, verg. Matth. IX: 13, en omdat deze opvatting zeer wel fchijnt te ftroken met het oogmerk van deze gelykenis, daer de Heiland zijn gedrag verdedigt tegen het murmureren der werkheilige Pharizeeuwen. Dan met dit begrip kunnen wyons niet vereenigen. Deze rechtvaardigen worden nader omfchreven als zulken , die de bekeering niet nodig hebben. Maer de Pharizeeuwen hadden, met alle hunne ingebeelde rechtvaerdigheid, de bekeeting wel degelyk nodig Daerenboven de 99 rechtvaerdigen komen in de gelykenis voor, als zulken, die tot de kudde van den Heiiand behoorden , maer daeronder konden de Pharizeeuwen in nadruk niet gerekend worden.
Wy denken daerom, met anderen, aen ware gelovigen * onder de Joden, die den heer reeds ter dezer tijd waren toegebracht. Deze behoorden in nadruk' tot de kudde en het eigendom van den Heiland. Zy waren in nadruk rechtvaerdigen, en hadden de bekeering niet nodig. Wie worden beteekend door het verloren fchaep , het welk weder gevonden wordt? De Heiland verklaert het vs. 7, door eenen zondaer, die zich bekeert. — Men denka dan aen zulken onder het Joodfche volk , die (ot den Heer jesus kwamen, om van Hem in den weg der zaligheid onderwezen te worden, onder welke vooral vele tollenaers en zondaers waren. Deze behoorden in nadruk tot de kudde van den Heiland; voorzover zy Hem, door den Vader, tot zijn eigendom gegeven waren, en mogten in de toepasfing der gelykenis vs. 7, eigenaertig befchreven worden, als zondaers die, door hun komen tot den Heiland, blijken.gaven, dat zy zich bekeerden. 5. Maer waerom komsn de rechtvaerdigen voor, in zulk eene grote evenredigheid tot de zondaers, die zich bekeeren,
als



LUCAS. XV. 443
als 99 tot één ? Omdat het getal der gener, die reeds uit de Jodsn waren toegebracht, zo door joannes den Doper, als door den Heiland zeiven, veel grorer was, dan het getal der zulken, die zich th«ns uit de tollenaren en zondaren bekeerden. Voeg 'er by, dat de tsgenft.iMog van 99 tot één, in de gelykenis diei.de ter aenwijzing vaa de reden, waerom de Herder zich over dat gevonden fchaep ao zeer verblijdde, en zelvs meer dan over de anderen, die niet waren verloren geweest.
Door de woestijne, in welke die 99 fchapen weidden, en het ééne fchaep was afgedwaeld, wordt de Itaet der Joodfche Kerk geteekend, zo als zy in dien tijd gefield was. Deze wordt met recht eene .woestijne genaemd, omiat *er nog wel zielenvoedfel te vinden was, voorzo' ver de Joden de fchrivten van mose en de Propheten onder Zich hadden, maer doar de onbedachtzaamheid en de wanbegrippen der Leeraren, was het zeer fchrael geworden.
De herder, in de gelykenis, zocht het ééne verlorene fchaep op, en liet de overige 99 in de woestijne roever-
trouwd aen het opzicht van onderherderen Het vei toont
hoe de Heiland die genen, die reeds onder de Joden waren toegebracht, aen de verzorging van hunne ^ewone Leeraren overliet, terwijl Hy zich aen hunne lichamelyke tegenwoordigheid onttrok , om de tollenaers en zondaers die fchromelyk waren afgedwaeld, lievderijk op té zoeken.
Het vind;n van het verloren fchaep ftrekte den herder tot grote blijdfchap, en 'er was groter vreugde over het ééne fchaep, het welk was verloren geweest, dan over de 99, die niet waren afgedwaeld. — Zo gaet het ook in het geestelyke. De menschlievende jesus verblijdde zich hartelyk, wanneer zondaers zich bekeerden.
De herder riep zijne vrienden en gebuuren te zamen om in zijne vreugde te deelen over het vinden van het verloren fchaep. — Dit beeldt eigenaertig af , hoe de Heiland de Engelen en de zalige zielen in den hemel tot blijafchap opwekt, over de bekeering van zondaren, die het eeuwig verderv ontvlieden. XiX, £>££!,,



ui LUCAS. XV.
Deze gelykenis beantwoordde zeer aen het oogmerk van den groten Leeraer. Is 'er blijdfchap in den hemel, wanneer 'er een zondaer is die zich bekeert , dan mogt de Heiland zich met reden verblijden, dat de tollenaers en zondaers tot Hem kwamen, om zijne leer te horen, en zijne blijdfchap daerover betonen, door hen minzaem te ontvangen, en met hun te eten,
De tweede gelykenis vertoont eene vrouw , welke zich zeer verblijdt, over het vinden van eenen verloren penning,
vs. 8 - 10. j. De gelykenis zelve vinden wy vs. 8, 9, en jj. De toepas/mg daervan vs. 10.
8. Ofte wat vrouwe hebbende tien penningen, indien fy éénen penningh verlieft, en wendt niet alle middelen aen , om denzelven weder te vinden ? ontfteeckt zy niet een keerfe om te zien, of de penning in den eenen of anderen duisteren hoek mogt gerold zijn ? ende keert of veegt zy het ganfche huys niet [met befemerï] , of zy den penning ook onder het ftof ontdekken mogt? ende foeckt zy niet neerftelick tot dat fy [dien] vindt?
9. Ende als fy [dien] gevonden heeft, is zy zeer verblijd. Vermits zy ook anderen in ha-e blijdfchap wil doen deelen, zo roept fy de vriendinnen ende de gebuerinnen te famen, feggende, Weeft blijde met my, want ick hebbe den penningh gevonden, dien ick verloren hadde.
ip. Alfoo (fegge ick ulieden) gy Pharizeeuwen en Wetgeleerden, met allen dien ernst, welken het gewicht der zake vordert, is daer blijtfchap in den hemel voor de Engelen Godts over éénen fondaer die hem bekeert.
De geestelyke zin van deze gelykenis komt , in de hoofd: zaek , overeen met dien van de vorige.
De Heiland zelvs wordt hier voorgefteld , onder het zinbeeld van eene vrouw, het welk de natuur der gelykenis zelve
wedebracht.
m



LUCAS. XV. 445
D» pinningen, welke hier voorkomen als het eigendom van deze vrouw, vertonen hier de uitverkorenen, die den Heiland als zijn eigendom toebehoren, en als het ware zijnen rijkdom uitmaken , byzonder onder het Joodfche volk. —. Negsn van deze tien penningen behield de vrouw. Zy verbeelden, even als de 99 fchapen, rechtvaerdigen, die de bekeering niet nodig hadden, zulken onder de uitverkorene Joden , die reeds waren toegebracht. De ééne penning die verloren was, fchildert de zulken onder de uitverkorene Joden , die nog, op den weg der godloosheid, onboetvaerdig afdwaelden.
De pogingen, welke de vrouw aenwendde, om den verloren penning te vinden , beteekenen allen den lievdearbeid van den Heiland, om verlorene zondaren te recht te brengen ; en het vinden van den penning vertoont de bekeering van zondaren.
De blijdfchap van deze vrouw, over het wedervinden van den penning, waerin ook hare vrindinnen en gebuurinnen deelden , leert ons, even als de vorige gelykenis, hoe de Engelen in den hemel zich verheugen, wanneer zondaers zich bekeeren.
Deze gelykenis was derhalven wederom recht gefchikt tot het oogmerk van den Heiland, en ter befchaming van de murmurerende Pharizeeuwen.
— — —. De derde gelykenis is die van den verloren zoon, vs. Iï-33- Z? vertoont eenen man, die twee zonen had
van een zeer onderfcheiden gedrag. /. De jongfte zoon gedroeg zich flecht, maer beterde zichten laetften, vs. 11-24. f. Eerst bracht hy al zijn goed losbandig door ,vs. r 1 -14. ff. Hy ondervond de treurige gevolgen van zijn wangedrag, vs. 15 , 16. •fff. Hy keerde, met berouw en Schuldbekentenis, tot zij.
nen Vader weder, vs. 17-20, en tfff. Zijn Vader ontving hem met grote blijdfchap, • vs. 21 - 24.
11. Ende hy feyde nog eene andere gelykenis, om de XIX. DEEL,



44« LUCAS. XV.
murmurerende Pharizeeuwen te befchamen, van dezen inhoud* Een feker menfche hadde twee fonen, die reeds tot jaren van onderfcheid gekomen waren.
12. Ende de jongde van haer feyde tot den vader , Vader, geeft my het deej des vaderlyken ervgoets dat [itiy] toekomt, gelijk by de Oosteriche volken meer gebruikelyK is, dat de Vaders aen hunne zonen, wanneer zy tot jaren van onderfcheicf gekomen zijn, een zeker deel van goed geven, om daermede gewin te doen, het welk, na den dood des Vaders, van hun ervdeel wordt afgerekend. Ondertusfchen was zijn oogmerk, om zich aen het vaderlyk gezach te onttrekken, en losbandig zijn vermaek te zoeken. Ende de Vader, niets k»aeds vermoedende, bewilligde in dit verzoek, hy liet beide zijne zonen by zich komen, en deylde haer het goet, het welk zy by zijn fterven vorderen konden.
13. Ende niet vele dagen daer na , de jongde fone, alles byeenvergadert nebbende,is wechgereyft in een verre [gelegen] lant: ende heeft aldaer fijn goet doorgebracht, levende overdadiglick in brasferyen en dronkenfehap, en in allerlei ontuchtigheid, vergel. vs. 30.
14. Ende als hy het alles verteert hadde, wiert daer een groote hongersnoot in dat felve lant: ende hy begon gebreck te lijden.
15. Ende hy gingh henen ende voegde of verhuurde hem by één van de burgers deffelven lants: ende die fondt hem op fijn lant, om de fwijnen te weyden. Hy werd derhalven als een flaev gebruikt, tot een werk, het welk, byzonder voor eenen Jood, niet alleen het verachtelyxfte was, maer te gelijk ftrijdig met de beginfejj len van zijnen Godsdienst.
16. Ende zelvs had hy gebrek aen voedfel, zodat hy begeerde fijnen buyck te vulien met den draf, dien de fwijnen aten, dat is, met een zeker zoort van peulvruchten, welke in het Oosten zo overvloedig waren, dat zy voor de verkens geworpen wierden, ende niemant en gaffe hem, dat is, niemand gav hem eenig ander voedfel,
zodat



LUCAS. XV. 447
;edat hy al blijde was, dat hy met zijne verkens eeten mogt, om zijnen hollen buik te vullen.
17. Ende tot hemfelven en eindelyk tot nadenken gekomen zijnde, feyde hy by zich zeiven, Hoe vele huerlingen mijns vaders hebben overvloet van broot, ende ick vergae van honger?
18. Ick fal opftaen, dit vreemde land verlaten, ende weder tot mijnen vader gaen, ende ick fal met nederige fchuldbekentenis'tot hem feggen, Vader, ick hebbe zwaerlyk gefondigt tegen den hogen God, die in den Hemel woont, ende voor u.
19. Ende ik en ben niet meer weerdigh uw fone genaemt, en ais zodanig behandeld te worden: Maeckt my en behandel my flechts a!s éénen van uwe huerlingen. Dit zal ik my reeds voor een geluk rekenen
20. Ende opftaende gingh hy nae fijnen vader, Ende (e)a\s hy nogh verre [van hem] was, fagh hem fijn vader , heriende hem aenftonds als zijnen jongften zoon, ende wiert met innerlicke ontferminge beweegt. De mededogende Vader wachtte niet, tot dat zijn zoon tot hem kwam, en voor hem te voet viel, maer hy fnelde naer zijnen ongeiukkigen zoon toe, met uitgeftrekte armen : ende [tae-jloopende viel hem om fijnen hals, end? kufte hem tederlyk.
21. Ende de fone feyde tot hem , Vader, ick hebbe gefondigt tegen den Hemel, ende vooru, ende en ben niet meer weerdigh uw fone genaemt te werden.
Men kan deze woorden aenmerken. als eene tael van verlegenheid , zodat de verloren zoon, door de vriendelyke ont. moeting van zijnen Vader allergevoeligst getroffen zijnde, geheel verlegen ftond, en niet wist wat hy zou antwoorden. De goedheid van zijnen vader deed hem nog dieper inzien ia zijne fcnuld en onwaerdigheid. Hy doet dezelvde fchuldbekentenis, welke hy vs. 18, 19. had voorgenomen te doen; alleenlyk last by 'er af, maek my als éénen van uwe huurlingen
O) Hand, 2: 59. Ephcf. 21 12, 17. XIX. DEEL,



448 LUCAS. XV.
omdat hy daerdoor den fchijn zou gegeven hebben , dat h? de blijken van zijns vaders vergevende goedheid wan*
trouwde. , ,
o2 Maer de vader den ontroerden zoon in zijn huis «leid'hebbende , feyde tot fijne dienftknechten, Erenct {hier] voort het befte kleet, of het eerfte kleed' zodanig als mijn zoon gedragen heeft, trekt hem die flordige en verüetene kleederen uit, welke hy aen heefc, haelt een lang kleed, het welk van de fchouderen tot op de voeten hangt, ende doet het hem aen, ende geeft eenen ringh aen fijne hant, tot een teeken dat hy geen fiaev meer is , ende doet hem fchoenen aen de
^T'Ende ik wil ook, ter gelegenheid dat mijn verloren zoon is wedergekomen, een vreugdemael bereid en gehouden hebben; brengt ten dien einde het gemefte kalf, het welk in den ftal is, hier voort, ende flacht het, vervoerdigt al het overige, het welk tot een prachtig vreugdemael nodig is, ende laet ons eten ende vrohek zijn.
24. Want defe mijn foon was voor my zo goed als doot ende nu is hy , door zijne terugkomst , als het ware' 'weder levendigh geworden : ende hy was verloren, ende is gevonden. Ende de Vader hield, met zijne huisgenoten en bekenden, het beftemde vreugdemael, en fy begonden vrolick te zijn.
II Dt handelwijs van den oudjlen zoon vinden wy vs. 25-3*. \. Hy ms zeer misnoegd, over. de vreugde van zijnen Vader, VS. 25- 28a.
ft. Maer de Vader beantwoordde hem, met eene zonderlinge zachtmoedigheid, vs. 2 3b-3*-
«c Ende fijn oudtfte foon was op dat pas in 't velt: • ende alfo hy uit het veld terug quam ende het huys'van zijnen Vader genaeckte, hoorde hy, reeds op ee„L afftand, het gefangh, ende het gerey der aen-; zittende ganen, aen het gemelde vreugdemael.
26. Ende tot hem geroepen hebbende een van



L ü C A S. XV. 4«> de knechten , vraegde wat dat voor een jreugdebedrijv, in het huis van zijnen Vader, mochte zijn.
27. Ende defe feyde tot hem, Uw broeder, die zo lang verloren was, is zeer onverwacht terug gekomen: ende uw vader is daerover ongemeen zeer verblijd. Hy heeft uwen broeder met alle blijken van toegenegenheid' ontvangen, en thans is hy bezig v;ojh deswegens een vreugd demael te houden: want hy heeft het gemefte kalf geflachtet, en eenen maeltijd aengelegd; omdat hy hem gefont weder-ontfangen heefr.
28. Maer de oudfte zoon nam geen deel in de blijdfchap van zijnen Vader, in tegendeel hy wiert toornigh, ende en wilde in de eetzael niet ingaen. So gingh dan fijn vader uyt, ende badt hem, dat hy zich mede aen het vreugdemael plaetfen zoude , en zich yerbljjden over de wederkomst van zijnen broeder.
29. Doch hy antwoordende leyde tot den vader gy handelt zeer onrechtvaerdig, Siet, ick diene U [nu] foo veïe jaren in beftendige gehoorzaemheid, ende en hebbe noyt uw gebodt overgetreden, ende gy en hebt my nog noyt eenige de minfte vergelding gedaen-, zelvs hebt gy my nog nimmer een bockf ken gegeven, 0J> dat ick met mijne vrienden mochte vrolick zijn:
30. Maer als defe uwe Hechte fone gekomen is,j die zich zo onbetamelyk gedragen, en al uw goet, het welk gy hem hadt toebedeeld, in overdaöd en allerlei ontuehi met hoeren doorgebracht heeft, fo hebt gy hem niet flechts een bo«sken , maer zelvs het gemefte kalf ge« fiachtet, het beste uit den ftal.
31. Ende hy feyde tot hem, uwe onvergenoegdhei'd is zeer ongegrond. Mijn lieve Kint, gy zijt altijt by my, ende alle het mijne is uwe; gy geniet by aenhowdendheid de blijken van mijne lievde.
32. Maer uw broeder is zo lang van de proeven mijner toegenegenheid verftoken geweest; en hy heeft in de allerdeerniswaerdigfte omftandigheden verkeerd. Men behoorde dan, by deze aengename gelegenheid, Vrolick ende' blijde te zijn, want defe uwe broeder wgSj en vstof"*



450 LUCAS. XV.
my, en ook voor u, zo goed als doot, ende nu is hy als weder levendigh geworden : ende hy was verloren , ende is gevonden.
Om de geheimzinnige beteekenis van deze gelykenis wel te begrijpen, moet men in het oog houden, by welke gelegen^ heid, en met welk oogmerk de Heer jesus dezelve heeft voorgefteld. — Dit weten wy uit vs. i, 2, de Pharizeeuwen murmureerden, omdat de Heiland de tollenaers en zondaers, die tot Hem kwamen, om van Hem onderwezen te worden, minzaem ontving, en zelvs met hun aenzat. Tegen deze murmureering nu verdedigt de Heiland zijn gedrag, gelijk in de twee vorige, alzo ook in deze derde gelykenis.
Op dezen gelegden grond zal de man, die twee zonen had, God in het gemeen, of christus in het byzonder vertonen. — De twee zonen verbeelden de tollenaers en zondaers aen de ééne zijde, ende Pharizeeuwen aen den anderen kant,en wel zo,dat de jongfte zoon de tollenaers en zondaers , en de oudfte zoon de Pharizeeuwen affchildere. — Het gedrag van den jongften zoon omtrent zijnen Vader, teekent het gedrag der tollenaren en zondaren omtrent den Heiland, voor en na hunne bekeering. — De handelwijs van den Vader, omtrent den jongften zoon, verbeeldt de handelwijs van den Verlosfer, opzichtelyk de tollenaers en zondaers. — De onvergenoegdheid van den oudften zoon vertoont de denk- en handelwijs der Pharizeeuwen.
Dan wat meer in het byzonder.
De beide zonen waren de Pharizeeuwen en tollenaers. Beide behoorden zy tot de gemeenfchap der Joodfche Kerk, en in zo ver waren zy broeders. De Pharizeeuwen komen om hun gezach, en de hoge gedachten, welke zy hadden van hunne waerdigheid , zeer 'gepast voor, onder de zinprent van den oudften zoon. De jongfte zoon, die zich aen allerlei losbandigheid overgav, vertoont eigenaertig de losbandige tollenaers en zondaers.
De jongfte zoon begeerde een gedeelte van zijn eivgoed, het welk hem door zijnen Vader werd ingewilligd. — Het teekent, hoe de tollenaers en zondaers zich van de banden der wet als het ware losmaekten, en daerin, door
een



LUCAS. XV. 451
een rechtvaerdig oordeel van God, aen zich zeiven werden overgelaten. — Het vertrek van dezen jongften zoon, naer een ver gelegen land, zijne oagebonden levenswijs, en de daerop gevolgde ellenden , beteekenen de gemeenfchap, welke de tollenaers hielden met de heidenen, hunne overdadige levenswijze , met de rampzalige uitwerk felen daervan. — Er ontftond een hongersnood in het vreemde land, alwaer de verloren zoon zich ophield; men denke aen de onkunde van die waerheden, welke het voedfel van de ziel uitmaken. Deze onkunde heerschte by de Heidenen, en, door hun gemeenzaem verkeer met de Romeinen , deelden de Tollenaers hoe langs zo meer in hunne onwetendheid.
De verloren zoon verhuurde zich tot eenen flaev. Even zo deden ook de tollenaers; zy verhuurden zich, om de fchattingen in te zamelen, daerdoor vervielen zy tot fetrraepzucht en knevelaryen, en hun hart werd van dag tot dag al meer en meer bedorven. — De verloren zoon was genood, zaekt, om zich met zwijnendraf te voeden, even zo ging het ook met de tollenaers, van ailen waren troost der ziela verftoken, zochten zy hunne gerustheid in de zeden verwoestende beginfelen der Epicuristifche Wijsbegeerte.
De verloren zoon kwam ten laetften tot nadenken, ftond op , en keerde met fchuldbekentenis tot zijnen Vader we« der. — Even zo deden ook de tollenaers, die zich bekeer, den. Zy gingen uit het vreemde land, en braken de gemeenfchap met de heidenen af, en kwamen ootmoedig tot jesus , met fchuldbekentenis en berouw.
De minzame wijs, op welke hy door zijnen Vader ontvangen werd , vertoont ons de tedere aendoeningen van lievde en ontferming, met welke de Heiland zulke boetvaerdige zondaren ontvangen wilde, en hun genade bewijzen. — De verloren zoon had een flecht ilavenkleed aen, het vertoont de geestelyke naektheid der tollenaren, cn het niet beteekenende van dat gene , waermede zy dezelve bedekken wilden. Hy kreeg het beste kleed aen, eenen ring aen zijne hand, en fchoenen aen de voeten. Even zo werden ook de boatvaerdige tollenaers bekleed met christus gerechtigheid, vercierd met den ring van het Godlyk kindfehap , en g». XIX, PEEL. FfS



ASl LUCAS. XV.
fchcrid met eene hartelyüe bereidwilligheid, om het pad van Gods geboden te lopen. Het vreugdefeest, hot wek da Vader hield, over het wederkeren van zijnen verloren zoon, is eene eigenaertige afteekening van,christus blijdfchap, in welke de Engelen met hem deelden, over de bïkeering van tolleraren en zondaren.
H t gedrag van den oudften zoon, die in ds blijdfchap niet deelen wilde , onvergenoegd was over het houden van het vreugdemael, en zijnen Vader van onrechtvaerdigheid befchuldigde , vertoonde eene verregiende afgunst over de wijs, op welke zijn broeder ontvangen werd, eene halftarrige ongehoorzaemheid , dat hy, in weerwil van zijns Vaders minzame opwekkingen, in de vreugde niét deelen wilde, eene onbefchaemde boosaertigheid, dat hy zijnen Vader vaa onrechtvaerdigheid durvde befchuldigen , en eene verachtelyke trotsheid, waerdoor hy zich op zijne eigene verdienften hoogmoedig beroemde, — De'e zelvde hatelyke hoofdkarakt-rs hadden ook plaets by de Pharizeeuwen en Schrivtgeleerden. Zy waren nijdig over de toegenegenheid, welke de Heiland bewees aen boetvaerdige tollenaren; zy kantten zich halftarrig aen , tegen alle des Heilands opwekkingen; hu-ne boosheH ging in ons geval zo ver, dat zy den Heiland «an onrechtvaerdigheid befchuldigden, dit lag duidelyk in hunne murmur^ring ; hunne trotsheid maekten zy openbaer. door het verheffen van hunne eigene verdienden, en laeg red"* te zien op de boetvaerdige tollenaers.
De Vader in de gelykenis, poogde zijnen oudften zoon, öp eere minzame wiis. het onbetamelyke van zijn lievdeloos en boo'aertig gedrag o-der het oog te brengen. Even zo heeft ook de Heiland niets onbeproevd gelaten, om de Pha. rizeeu^en het verkeerde van hunne handelwijs te doen opmerken.
HET



LUCAS. XVU
453
HET XVI, KAPITTEL
m---. Dl Heiland voegde 'er nog eene vierde gelykenis by, van eenen onrechtvaerdigen rentmeester, die zich, toen hy af ge. zet werd, op eene vernuftige wijs, vrienden wist te maken, vs. i - 13. /. De gelykenis zelve vinden wy vs. 1-8, en fj. De nadere toepasfing daervan, vs. 9-13.
De gelykenis is met de drie voorgaende zeer nauw ver^ bonden, zodat zy in overeenftemming met dezelve moet verklaerd worden. Te weten de tollenaers en zondaers, die boetvaerdig tot den Heiland kwamen, bezaten over het algemeen rijkdommen, welke zy langs wegen van onrecht, en door knevelaryen verkregen hadden. Dit' gav den Heiland aenleiding, om de gelykenis van den onrechtvaerdigen rentmeester, voor te Hellen', en daeruit eenige nuttige lesfen af te leiden.
i. Ende hy feyde oock, by de gemelde gelsgen. heid , dat de Pharizeeuwen murmureerden over zijn ge. drag omtrent de tollenaers en zondaers, tot fijne difcipelen, in de tegenwoordigheid van alle zijne toehoreren, de volgende gelykenis. Daer was een feker rijck menfche , welcke eenen rentmeefter over zijne goederen hadde, om zijne inkomften te ontvangen en te verrekenen.' enó.2 defe wiert by hem verklaegt, als die fijne goederen doorbracht en verfpilde. De Rentmeester deed 'er voordeel mede voor zich zeiven, en verkortte de inkomften van zijnen heer, die veel minder renten ontving, dan hy van zijne goederen had kunnen trekken. Het overfchot nam de rentmeester voor zich.
2. Ende hier over was de eigenaer met reden onver-" genoegd op zijnen rentmeester; hy riep en ontbood hem Hasrom by zich , om hsm af te zetten; ende Hy
XIX. DEEL» Ff 3



454 LUCAS. XVI.
feyde tot hem, Hoe hoore ick dit van u, dat gy van de inkomften mijner goederen merkelyk minder verrekent, dan gy ontvangen hebt ? Geeft rekenfchap van uw rentmeefterfchap, en vertoon my in alle de byzonderheden, wat gy ontvangen en uitgegeven hebt: want gy en fult niet meer konnen rentmeefter zijn. Gy hebt u «lezen post geheel onwaerdig gemaekt, en ik zal eenen anderen nemen, die mijne belangen beter behartigt.
3. Ende de rentmeefter feyde by hemfelven, Wat fal*ick nu doen, om aen mijn onderhoud te komen, dewijle mijn heere dit rentmeefterfchap van my neemt? Graven, ploegen, en ander akkerwerk te verrichten en kan ick niet, zulke vermoeiende bezigheden heb ik nooit geleerd , en daertoe ben ik niet opgelegd. Aelmoesfen van anderen te vragen en te bedelen fchame ick my.
4. lek weet', zeide hy, na een weinig overdenkens by zich zeiven, wat ick doen fal, op dat ik, wanneer ick van 't rentmeefterfchap afgefett fal wefen, by pachters van mijns heeren goederen gunst vinde , en fy my in hare huyfen ontfangen , en van het nodige verzorgen.
5. Ende hy riep tot hem een yegelick van de fchuldenaers fijns heeren, die het een of ander van zijne goederen gepacht hadden, ende feyde tot den eerften , Hoe veel zijt gy mijnen heere fchuldigh ? Hoe veel landhuur moet gy opbrengen ?
6. Ende hy feyde, Hondert vaten olie. Ende hy feyde tot hem , Neemt uw hantfehrift of huurcedel , ende nederfittende fchrijft haeftelick dat gy Biet meer dan vijftigh vaten oly verfchuldigd zijt.
7. Daer na feyde hy tot eenen anderen, Ende gy, hoe veel landpacht zijt gy mijnen heer fchuldigh? Ende hy feyde, ik heb my by de huurcedel verbonden, omjaerlyks Hondert mudden tarwe op te brengen. Ende hy feyde tot hem, Neemt uw hantfehrift, ende fchrijft in de huurcedel, dat gy maer tachteniigh mudden tarwe hebt uitgeloovd.
8. En



LUCAS. XVI. 455
8. Ende de heere prees de fchrandere voorzichtigheid van den onrechtveerdigen rentmeefter, om dat hy voorfichtelick gedaen, en op eene vernuftige wijs voor zijn toekomend onderhoud gezorgd hadde: want, dit voegde 'er de Heiland by, de kinderen deler werelt zijn voorfichtiger dan (a) de kinderen des lichts in haren geflachte.
De letter van deze gelykenis wordt doorgaens verkeerd begrepen. — De zaek is deze. De Heiland fchildert eenen onrechtvaerdigen rentmeester, die zich zei ven op eene onbetamelyke wijs verrijkte, en merkelyk meer ontving, dan hy aen zijnen heer verrekende. Deze heer had verfcheidene akkeren en landhoeven, die jaerlyks door den rentmeester verpacht en verhuurd werden. De rentmeester had merke-j lyk meerder huur bedongen, dan hy zijnen heer ter hand ftelde. Den pachter van eene landhoeve had hy gefield op 100 vaten oly, en de landman had zich, tot het opbrengen van dezen pacht, by de huurcedel verbonden; maer de eigenaer wist niet beter, of de huur was maer 50 vaten oly, en hy ontving ook niet meer van den rentmeester, die de 50 overige vaten voor zich hield. Den bruiker van eenige akkers had de rentmeester eene huurcedel laten teekenen, volgens welke hy 100 mudden tarwe aen landpacht moest opbrengen; maer de eigenaer ontving 'er flechts 80: ook wist hy niet, dat de landman meer betaelde; de 20 overige mudden hield de rentmeester voor zich Zo handelde hy met alle de goederen van zijnen heer , zodat hy door deze knevelaryen een ruim inkomen had. -— Inmiddels hoorde de eigenaer dat de pachters meer betaelden, dan de rentmeester hem verrekende. Hy gelastte daerom den fchraper zijnen post neder te leggen, en vooraf nauwkeurige verantwoording te doen van alles. Nu was de rentmeester van zijn ruim beftaen ontzet. Dan zijne febranderheid gav hem een middel aen de hand, om zich te redden. Hy liet alle de pachters en huurlieden by zich komen, en liet hen nieuwe huurcedels fchrijven, waerin alle pachten gefteld werden opdien ver-
00 Eph. 5: 8. 1 Thefl". 51 5.
XIX. deel. Ff 4



$g LUCAS. XVI.
minderden prijs, welken hy gewoon was aen ziinen Heer te verrekeren- — Dit was eene grote voorzichtigheid. Hy bereikte daerdoor een drieledig oogmerk, deels verbergde hy zijne on recht vaerde knevelaryen voor het oog van zijnen heer, deels verbeterde hy zijn vorig wangedrag, deels en voornamelyk maekte by zich vrienden onder de pachters, die nu zo veel minder hadden op te brengen , en hem in den nood onderfteunen zouden. -
En de Heer, dus wordt 'er bygevoegd,prees den onrechtvaerdi. gen rentmeester, omdat hy voorzichtig gedaen had. — Wie is hier deze Heer? gemeenlyk denkt men aen den eigenaer der landgoederen , aen den heer van den rentmeester, zodat i.ugas onafgebroken voortga, in het opgeven van 'sHeilands eigene woorden. Dan de gedachte van anderen fchijnt ons vry wat opmerking te verdienen, die, door dezen Heer den Heiland jesus verftaen, zodat het eerfte deel van vs. 8. eene aenteekening van lucas behelze, die 'er het gewone, hy Jpak, heefc ui-gelaten. Volgens dit begrip is de mening ' van vs. 8. deze: ,, en de Heer jesus prees den onrechtvaer„ digen rentmeester, over zijne fchranderheid in het bevor,, deren van zijn tijdelyk belang, omdat hy voorzichtiglyk ge„ handtld had: want hy fprak, de kinders dezer waereld, enz." — Deze opvatting heeft vry wat fchijn. De letter der gelykepis vooronderftelt, dat deze listige ftreek van den rentmeester aen zijnen heer onbekend ware; hoe zou hy hem derhalven over zijne voorzichtigheid hehben kunnen prijzen ? Had de heer geweten , hoe de rentmeester met de pachters gehandeld had, dan zou hy zijne vorige knevelaryen ontdekt, 2icb grotelyks over hem vertoornd, en van de fchuldenaers gevorderd hebben, om de volle fom van de huur te betalen , tot welke zy zich oorfprongelyk verbonden hadden. Maer even daerdoor zou de list van den rentmeester geheel verydeld zijn, en hy zou zijn oogmerk niet bereikt hebben, om de pachters tot zijne vrienden te maken, en van hen onderhouden te worden. Ondertusfchen vooronderftelt de HeiJaad, in de toepasfing van deze gelykenis vs. 9, dat de ïentmeester zijn oogmerk bereikt hebbe, en in de huizen der ^tateren zy opgenomen, •
Da



L UCAS, XVI. 4§7
Be Heiland prees de fchranderheid van dezen rentmeester niet voorzover zy voorheen onrechtvaerdig was, maer alleen in dit derde, dac de man zeer vernuftig was, in het uitdenken van middelen, om zijnen welvaert te bevorderen. In ak derde moesten de Christenen den onrechtvaerdigen rentmeester gelijk zijn, om hunne eeuwige belangen te°be.
hartigen Daerom voegt Hy by : „ want de kinders dezer
„ waereld, dat is aerdscbgezinde menfchen, die hun hoogde „ goed zoeken in de waereld en hare ydelheden, zijn voor„ zichtiger, fchranderer , en yveriger om hunne tydelyke be,, langen te bevorderen, dan de kinders des lichts, dan ware „ Christenen zijn, welker verftand door den Heiligen Geest
gefchikt is, in het behartigen van die dingen, welke hun ,, eeuwig welzijn bevorderen kunnen."
Maer wat zegt de laetfte uitdrukking: in hun geflacht?Wy zouden zeggen: in hun zoort, in hunnen aert. Zo fpreekt de Heiland meermalen van een geflacht, dat is een zoort van snenfchen, Matth. XII: 39. Mare. IX: 19,
Deze gelykenis was zeer gepast voor de tollenaers, die doorgaat s door hunne knevelaryen grote rijkdommen byéén fchraepten, om hun de rechtvaerdigheid van hunne vorige handelingen onder het oog te brengen, en hen te leren, dat zy, evenals de rentmeester deed, hunne vorige onrechtvaardigheden verbeteren en vergoeden moesten.
Eigenlyk had de grote Leeraer .deze gelykenis tot zijne Discipslen gefproken vs. 1. Dan ik geev in bedenking, of de Heiland, wanneer Hy daervan de toepasfing maekte vs. 9-13. niet zijne rede gericht hebbe tot de tollenaers, die tot Hem gekomen waren, om Hem te horen, Kap XV: 1. immers de vermaning, om zich vrienden te maken uit den onrechtvaerdigen Mammon, fchijnt niet zo zeer te pasfen op 'sHeilands Discipelen , die geringe en onvermogende lieden waren, en niet konden verdacht worden , dat zy zich door kunstftreken van onrecht verrijken wilden.
9. Ende ick fegge ulieden, zo vervolgde de Heiland zich wendende tot de tollenaers, die thans in grote menigte* tot Hem gekomen waren, om Hem te horen, Kap. XV* s
XL*. DEEL, Ff 5



458 LUCAS. XVI.
(b) Maeckt ufelven vrienden uyt den onrechtveerdigen Mammon : op dat wanneer u ontbreken fal, fy u mogen ontfangen in de eeuwige tabernakelen.
Mammon is een Syrisch woord, en beteekent rijkdom. —• Door den onrechtvaerdigen Mammon derhalven hebben wyfchatten der godloosheid te verftaen, rijkdommen, welke langs wegen van onrecht, en door ongeoorloovde middelen verkre. gen zijn. Maer wat zegt het zich vrienden te maken, uit den onrechtvaerdigen Mammon, en door hen in eeuwige tabernakelen ontvangen te worden? Men zou veel kunnen fchrijven, over het gene de Uitleggers hier hebben aengemerkt Onzes er. achtens is de zin eenvouwig deze: Gy tollenaers, die , over het algemeen aenmerkelyke rijkdommen bezit, welke .. gy door onrecht en knevelaryen verzameld hebt , volgt het voorbeeld van den onrechtvaerdigen rentmeester; ftaekt voor eerst alle onrechtvaerdigheden, en maekt u vervolgens vrienden uit den onrechtvaerdigen Mammon, geevt de goederen, welke gy door onrecht hebt byéén gefchraept, zo veel mogelyk is, aen den rechten eigenaer weder, deelt het overige uit aen de armen; daerdoor zult gy u vrienden maken , en by uwen dood, wanneer u alles ontbreken en ontzinken zal, zult gy overgebracht geworden in de eeuwige tabernakelen van den zaligen hemel, alwaer de armen, welke gy u tot vrienden gemaekt hebt, en die mijne leer gehoorzaemd hebben, u met blijdfchap zullen „ ontvangen en verwelkomen."
IO. Zy , die rijkdommen bezitten , zijn in dit opzicht Gods 'rentmeesters. Die getrouw is in het bellieren en gebruiken van het aerdfche goed, het welk, in^vergelyking van het hemelfche, zekerlyk 't minfte is, die is oock doorgaens in 't groote, in zaken van een eeuwig aanbelang , getrouw: ende die in het minfte in tijdelyke zaken, onrechtveerdigh is, die is oock in het groote onrechtveerdigh , zodat hy geen goed gebruik ma-
ke,
<i) Matth. 6: 19. ende 19: *i. 1 Tim. C: 19,



LUCAS. XVI. 459
ke van de middelen, door welke zijn eeuwig welzijn kan bevorderd worden.
11. So gydan in den onrechtveerdigen Mammon niet getrouw en zijt geweeft , en aerdfche fchatten, langs wegen van onrecht vergaderd hebt, en deza onrechtvaerdigheden niet vergoeden wilt, wie fal u het ware goed, by het welk de ziel leven kan, vertrouwen?
12. Ende fo gy in in een anders [gort] niet getrouw en zijt geweeft, wie fal u het uwe geven? Indien gy anderen het hunne ontvreemd, kunt gy dan verwachten , dat andere u het uwe geven zullen ?
13. De verkleevdheid aen de aerdfche rijkdommen kan met de lievde tot God niet beftaen. (<;) Geen huyfknecht en kan twee heeren, die ftrijdige belangen hebben, te gelijk dienen; want of hy fal den eenen haten , ende den anderen lief hebben; ofte hy fal den eenen aenhangen en getrouw blijven, ende den anderen verachten, en hem den dienst opzeggen. Gy en kont Gode niet te gelijk dienen ende den Mammon. Die zijn hoogfte goed zoekt in de aerdfche fchatten, zegt den Allerhoogflsn God den dienst op.
3. Vervolgens verzette de Heiland zich regelreclit tegen de Pharizeeuwen, vs. 14-31. —. De nadere aenleiding daertoe vinden wy vs. 14.
_ 14. Ende alle defe dingen hoorden oock de Pharifeen , die thans by de Heiland tegenwoordig waren, Kap. XV: 2, met zeer veel ongenoegen, byzonder die dingen, welke Hy van den onrechtvaerdigen Mammon gezegd had, naerdien zyook zeer (d)diegeltgierigh waren betroffen: ende fy befchimpten hem daerom, zodat zy met verach. ting den neus tegen Hem optrokken.
(O Matth. (5: 24. (J) Matth. 23; 13,
XIX. DEEL.



4<5© LUCAS. XVL'
— —, Ds Heiland wendde zich regelrecht tegen de boosaertige en geldgierige Pharizeeuwen, vs. 15-31. f. Met duidelyit woorden, vs. 15-18,
f. Hy vertoont hun, dat zy zich te vergeevsch voor het
oog der menfchen rechtvasrdigden, vs. 15. \\. Hy heflraft hen over het verwerpen van Gods Ktningrijk, het welk, van joannes tijd af, onder hen verkondigd was, vs. 16+f|. Hy brengt hun onder het oog, dat zy, met alle hun- ) ne gewoonde nauwgezetheid, overtreders van de wtt waren, vs. 17, 18.
15. Ende hy feyde tot haer, Gy geveinsde Pharizeeuwen zijt het, die ufelven rechtveerdigt voor de menfchen, en u uitwendig zodanig vertoont, a!s of gy beter en rechtvaerdiger waert dan andere, ja als of gy voor. beelden waert van heiligheid en Godsvrucht. De menfchen, die flechts aenzien wat voor oogen is, en naer de uitwendige vertoningen oordeelen, kunt gy wel bedriegen; maer de alwetende (e) Godt kent uwe herten: hy weet uwe heimelyke beginfelen en oogmerken, met alles wat 'er in uwen geest omgaet. God oordeelt geheel anders over uw beftaen en over uwe bedrijven, dan de kortzichtige menfchen i (ƒ) Want dat, van wegens de uiterlyke en bedrieglyko vertoning, hooge is en zeer geprezen wordt onder de menfchen, is dikwijls een grouwel voor Godt, die het hart aenziet.
16. Met allen den uiterlyken fchijn van Godsdienftigheid, verwerpt gy het geestelyk Koningrijk van God , het welke reeds door Joannes den Doper verkondigd is. (gï De wet van Mofe, ende de boeken der Propheten [zijn], tot Op den tijd van Joannem, de Godlyke Schjivten ge, weest , in welke de messias en de openbaring van zijn geestelyk Koningrijk voorfpeld werd. Met deze fchrivten mo^t men, tot op den tijd van Joannes den Boetgezant, alleen
raed/.
fVj Pf. 7: lö. CD lSara° l6: 7' Cg) Matth: 115 13, ifr



LUCAS. XVI. 46r
raedplegen. Maer van dier tijt af dat Joannes gepredikt heeft, wort bet gemelde Koninckrijcke Godts, het welk de messias moet oprichten, verkondigt, dat het naby gekomen zy, ende een yegeiick doet gewek op het feive. Velen beyveren zich, ooi onderdanen van dit Ko. ningrijk, en- deelgenoten van deszelvs goederen te worden, verg Matth. XT: 13; ma-r gylieden die voorgmgers behoorde te wezen , verwerpt dit Koningrijk door een hardnekkig ongeloov.
17. (h) Ende evenwel moest dit niet zo verftaen worden, als of ik beweren wil le, dat de zedelyke wet ware afgefchaft. Niets minder dan dit: want het is lichter dat de hemel ende de a^rde voorbygaen, en vernietigd worden, dan dat één tittel der wet valle, of dat de zedelyke wet iets van haer gezach verliezen zoude. Ik dos de wet geenszins te niet. Maer dit doet gylieden zelve, door uwe valfche en willekeurige verklaringen. ^
18. De Wet leert, by voorbeeld, dat de band van het huwelyk onverbreekbaer zy. (i)Een yegeiick die fijn wijf verlaet, ende een andere trouwt, die doet volgens de wet overfpel: ende een yegeiick die de verlatene van den man trouwt, die doet [oockl overfpel. En ondertusfchen gylieden begunftigt de echtfcheidingen, en leert, dat een man, om alle beuzelachtigs redenen, zijn wijv willekeurig verlaten mag, zo menigrnalen by het goed vindt.
(A) Pf. 'os: 27. Jef. 40: 8. ende 51. 6. Matth. 5: iS. ChMant, 5: 32. ende 19; 9. Mare. 10: ur 1 Cor. 7: 10. ty Matth.
XIX. DEEL»



4t5» LUCAS. XVL
ff. De Godlyke Lttmr volgde 'er eene eigemtrtige gelykenis by, van den rijken man en den armen lazarus , om de verkleevd* heid der Pharizeeuwen aen de dingen van de waereld, in derzelver rampzalige gevolgen, aftefchilderen, en hun tevens onder het oog te brengen, dat zy de ware mening der Godlyke Wet over het hoofd zagen, vs. 19 - 3i-
+,. Hy fielt den verfchillende ftaet van deze menfchen in dit
leven voor , vs. 19-21, en \\. Hun onderfcheiden lot in de eeuwigheid, vs. 22-31. L Dat van lazarus, vs. 22, en 44. Dat van den rijken dwraes, vs. 23-31.
19. Ende daer was, zo vervolgde de Godlyke Leeraer by gelykenis te fpreken, een feker rijck menfche , ende was zeer prachtig gekleedt met kostbaer purper ende feer fijn lijnwaet, levende alle dage vrolick ende prachtigh.
20. Ende daer was een feker arm bedelaer, met name Lazarus, welcke lagh voor fijn poorte, wachtende ,dat de rijke mannen, die zijn kostbaer huis in of uitgingen, hem eenen aelmoes geven mogten. Daerenboven was de ellendige bezocht met eene huidziekte, zijnde vol fweeren ,
21. Ende begeerde verfadigt te worden van de kruymkens, die van de tafel desrijcken vielen, en rekende zich reeds gelukkig, wanneer hy iets van den afval hebben mogt, het welk anders in dit huis van overdaed verloren ging. Dit geringe afval werd hem ook zomtijds door de dienstboden toegefchikt. Hy was aen de poort van dan rijken dwaes zeer bekend; zelvs basten de honden niet tegen hem: maer oock de honden quamen om hem blijken van toegenegenheid te geven, ende leekten fijne fweeren. Dit was alle de verzachting van zijnen deerniswaerdigen toeitand. %
22. En-



LUCAS. XV/. 463
22. Ende het gefchiedde dat de bedelaer flierf ende op eene verachtelyke wijs begraven werd. Maer zijn lot in het volgend leven was allerheuchelykst, naerdien hy van de Engelen gedragen wiert in den fchoot Abrahams.
Alle de zinbeelden , welke vs. 22. en vervolgens voorko. men, zijn ontleend van eenen prachtigen maeltijd. Te weten , de Joden fielden zich de gelukzaligheid van het volgendleven voor, onder de gedaente van eenen t/orfteIyken mael tijd. Zy verbeeldden zich dat abraham aldaer de eerfle plaets bekleedde, dat de plaets, alwaer die maeltijd gehouden werd, van de verblijvplaets der verdoemden, door eene grote kloov gefcheiden was, maer evenwel zo, dat de ramp zaligen, tot eene overmaet van hun ongeluk, het eeuwig vreugdefeest der rechtvaerdigen van verre zien konde -! De Heer jesus laet deze vleefchelyke begrippen voor het gene zy waren, en ontleende daervan de beelden in deze fchijderacbtige gelykenis.
Door den fchoot van abraham hebben wy derhalven te denken , aen eene meer dan gewone maet der hemelfche gelukzaligheid. In het Oosten lag men op beddekens a»n de tafel , met de benen achterwaerds; die nu onmiddelyk voor temand aenlag, lag als het ware in zijnen fchoot aba ham werd verbeeld de eerfte en hoogfte plaets te hebben ' aen den maeltijd der hemelfche gelukzaligheid, De Engelen droegen lazarus , zodra hy geftorven was, in den fchoot van abraham , zodat hy naest abraham de hoogfte eereplaets kreeg aen het hemelsch gastmael ; dat is in den ee wonen ftijl te zeggen, „ lazarus werd door de Engelen „ ten hemel ingevoerd , en genoot de zaligheid in eenen „ zeer hogen trap."
23. Ende de rijcke flierf oock ter zijner tijd, ende wiert met eene zeer grote ftatie plechtig begraven Ma«r zijn deel werd gefteld in de akelige verblijvplaets der verdof den. Ende als hy in de helle fijne oogen ophief zijnde m de pijne, fagh hy Abraham van verre ende den voorheen armen en verachten Lazarum in fijnen AlA. DEEL. J



0+ LUCAS. XVL-
fchoot bekledende eene der eerfte eereplaetfen, aen dei
maeltijd der hemelfche gelukzaligheid.
24. Ende hy riep ende feyde, Vader Abraham, ontfermt u mijner. Ik ben immers uit u vcoitgefproten; op de waereld was ik hoogst gelukkig, ik heb alles genoten, wat het aerdfche leven-konde opleveren, daerom is my deze rampzalige verblijvplaets des te akeliger , en de fmerten» welke ik moet uitftaen, zijn my des te onverdraeglyker. Heb medelijden met my, ende, vermits ik onherroepbaer tot dit rampzalig lot verwezen ben , fendt ten minften Lazarum , die op de waereld van het afval mijner tafel gefpijsd is, om my eenige verligting toe te brengen, gelast hem, dat hy Hechts het uyterite fijns vingers in het water doooe ende verkoele mijn tonge: (*)want ick fijde fmerten in defe vlamme t welke geheel onver, draeglyk zijn. ,
De Heer jesus legt dezen rampzaligen zulke woorden in zijnen mond , als hy zou gefproken hebben , indien hy , volgens de vleefchelyke begrippen der Joden , abraham en lazarus, uit de plaets der verdoemenis, had kunnen zien en beroepen ; en Hy laet abraham , in het vervolg , op zulke eene wijs antwoooiden , als die Aertsvader zou gedaen hebben , wanneer 'er werkelyk zulk een eefprek was voorgevallen.
o5. Maer Abraham feyde, (/) Kint, gedenckt
dat 2\ UW goet en waereld.<ch deel overvloedig ontfan£en hebt in uw tijdelyk leven, op de aerde, toen was uw ganfche. hart verkleevd aen de ydelheden der waereld, ende gy dacht 'er niet eens aen, om u voortebereiden tot de eeuwigheid. Lazarus detgelijcks heefc het quade by uitnemcLÜheid in de waereld ondervonden; hy was arm en eHendlg, maer hy diende God met zijn ganfche hart. Hier is de huishouding der vergelding , ende daerom is Lazarus nu hoogst gelukzalig; naer evenredigheid van de fmerten en rampen, welke by op de waereld ondergaen heeft, wort
hy
(£) Jef. 66: 24. Mare. 3: 44* (O Job '3'



L U C A S. XVI. 465
hy nu overvloedig vertrooft. Gy daerentegen moet thans de ftrafFen dragen van uwe weelde en dartelheid , ende omdat gy God op de aerde vergeten hebt, lijdt gy nu, tot uwe rechtvaerdige ftraf, deze ondraeglyke fmerten.
26. Ende boven dit alles, tuffchen ons, die in deze hemelfche eetzael der gelukzaligheid verkeeren, ende ulieden, die uw verblijv hebt in de plaets der verdoemenis , is een groote klove geveftigt, fo dat de gene die van hier tot u willen overgaen , om u eenige verlichting toetebrengen, niet en fouden konnen, noch oock die [daer zifn], in de woningen der rampzaligheid, van daer niet kunnen tot ons overkomen. Onze gelukzaligheid is eindeloos en kan nimmer veritocrd worden, en uw deerniswaerdig lot is onherftelbaer.
27. Ende hy feyde, Ick bidde u dan, vader, zo 'er voor my gene verügting te wachten is, dat Lazarus dan evenwel mijne bloedverwanten waerfchouwe , die nog op de waereld, in het genot van hare ydelheden, losbandig henen leven, opdat zy zich aen mijn rampzalig lot fpiegelen, en ontvlieden mogen van den toekomenden toorn. Heb toch de goedheid, dat gy hem fendet tot mijns vaders huys.
28. Want ick hebbe vijf broeders op de aerde," die in waereldfchen overvloed zorgloos leven , zonder te denken aen hun lot in de eeuwigheid: dat Lazarus, die nog al eenige verplichting aen my heeft, van wegens het gene hy aen de poort van mijn paleis genoten heeft, mijne zorglofe broederen waerfchouwe, en dat hy haer [dit'] ernftig betuyge , op dat oock fy niet en komen in defe plaetfe der pijninge, maer zich nog by tijds bekeeren.
29. Abraham feyde tot hem, zulk een buitengewoon gezantfchap zou geheel nutteloos wezen. Uwe broeders hebben genoegzame middelen van genade, en het ontbreekt hun niet aen waerfchouwingen, en opwekkingen tot bekeering, indien zy daerop maer acht willen geven, (tn)
t» Jef. 8: 20. ende 34: 16. Joh. 51 39» Hand. 175 11. XIX. DEEL, G g



A66 L U C A S; XVI.
Sy hebben Mofem ende de Propheten, die hun in hunne fchrivten, als met luider ftemme, toeroepen, dat het aerdfche leven een ftaet van beproeving zy, en dat ieder, naer zijn gedrag in de waereld, in de eeuwigheid zal vergolden worden; datfe die waerfchouwingen en opwekking gen van Mofe en de Propheten hooren, en daervan een goed gebruik maken.
30. Ende hy feyde, Neen , vader Abraham. Aen de fchrivten van Mofe en de Propheten hebben mijne broeders niet genoeg. Aen dit onderwijs zijn zy zo gewoon , dat het genen blyvenden indruk make op hunne gemoederen : maer fo yemant van de dooden tot haer henen ginge, en byzonder Lazarus, welken zy zo menigmalen aen de poort van het paleis hebben zien bedelen, om hen te waerfchouwen , dan zouden zy gevoelig getroffen worden, en fy fouden haer bekeeren.
31. Doch \Abraham\ feyde tot hem, Indien fy Mofem ende de Propheten , die zulke onlochenbare bewijzen van hunne Godlyke zending gegeven hebben, niet en hooren, fo en fullen fy oock, al waer 't dat 'er yemant uyt den dooden opftonde, haer niet laten gefeggen, mier even losbandig in hunne boosheid yoortgaen.
HIT



LUCAS. XVIK 467
HET XVII. KAPITTEL.
f. De Heer jesus waerfchouwde zijne Discipelen tegen de ergernisfen, en vermeent hun, om hunne beledigers gairne te vergeven, vs, i -1 o.
1. De "waerfchouwing en vermaning vinden wy vs. 1-4. —. De waerfchouwing tegen de ergernis/en , vs,
i-3a, en
m 1 ... De vermaning tot verzoenbatrheid, vs. 3b, 4.
2. Het een en ander gav aenleiding tot een nader gefprek}
vs. 5-10.
—. De Discipelen bemerkende, dat zy daertoe veel geloov nodig hadden, baden om vermeerdering van geloov , vs. 5. ■ 1 1' - . Hierop antwoordt de Heiland, vs. 6-10, dat Hy (. Eerst de kracht van het geloov aentone , vs. 6, en
ff. Daerna door eene gelykenis lere , hoe men God in ootmoed dienen moet, zonder daer van een verdienstelyk werk te maken , vs. 7 - io.
I. (a) J£Nde hy feyde tot de difcipelen, Het en kan niet wefen, en het fs, uit hoofde van het ongeloov en het bederv der zeden, welke onder de menfchen heerfchen, onmogelyk, dat'er geen ergernis» fen en komen. Dit kan , in dezen verdorvenen toeftand der menfchen, niet anders wezen; doch wee [heni] door wekken fy komen. Hy, die aenleiding geevt, dat anderen van den weg der waerheid en der Gódzaligheid afdwalen , heeft zeer geduchte ftrafFen te wachten.
00 Matth; iSx 7. Mare. 9; 42. XIX, DEM. Gg 2



3<58 L U C A & XVfl.
2. Het foude hem, om my van een fpreekwoord te bedienen, het welk onder de Joden zeer gewoon is, nutter en beter zijn , dat een meulenfteen om fijnen hals gedaen ware, ende hy in de zee geworpen, dan dat hy één van defe kleyne en nederige menfchen, die in my geloven, foude ergeren. Dan zou hy gene gelegenheid hebben, om zulk eene zware misdaed te begaen, en daerdoor zijn oordeel te verzwaren.
3. Wacht ufelven, gy mijne Apostelen, die geroepen zijt, om mijn geestelyk Koningrijk onder de menfchen uit te breiden, vooral van ergernisfen, van alles wat u, in de belydenis van mijnen naem, en in het bevorderen der belangen van mijn Koningrijk , zou kunnen hinderen. Zijt altoos gereed om uwen naesten, wanneer hy u beledigd heeft, van ganfcher harte te geven, zo menigmael hy berouw heeft, over het ongelyk u aengedaen. (b) Ende indien uw' broeder tegen u fondigt en misdoet, fo beflraft hem, en vertoon hem met befcheidenheid het onbetamelyke van zijn doen, ende indien hy betuigt, dat het hem leet is, fo vergeeft het hem, als of hy u nimmer beledigd had.
4. (c) Ende gy moet altoos genegen zijn tot verzoening, al is iemand van uwe naesten zo boos, dat hy u by herhaling en aenhoudendheid beledige. Zelvs indien hy fevenmael 's daegs tegen u fondigt, ende fevenmael 's daegs tot u wederkeert, feggende, Het is my leet: fo fult gy 't hem even zo vele malen vergeven.
5. Ende de Apoftelen feyden tot den Heere jesus, wy bemerken, dat wy, om beftand te zijn tegen de ergernisfen, en de mishandelingen, welke wy te wachten hebben, eene groote maet van geloov nodig hebben. Wy bidden u daerom: Vermeerdert ons het geloove, het welk by ons nog zeer zwak is. Sterk ons, door uwe invloeden , in ons vertrouwen op de Godlyke voorzorg, om in alle zwarigheden wel gemoed te zijn.
f5. En-
(51 Levit. 191 17. Spreuck. 171 10. Mattb. 181 15. Jac, 5: 10, ( c) Matth. iiix at.



LUCAS. XVII, 469
6. Ende de Heere feyde, (d) So gy een geloove der wonderen haddet, flechts zo klein als een moftaertzaet, gy foudet tegen defen moerbefiëboom, die daer aen den weg ftaet, feggen, Wort ontwortelt , ende in de zee geplant: ende hy foude u gehoorfaem zijn.
7. Ende dient God in ootmoed uwes harten, zonder daervan een verdienstelyk werk te maken : want wie van u heeft eenen dienftknecht ploegende ofte [de heeften] hoedende, die tot hem, als hy van den acker inkomt, na het verrichten van zijn werk, terftont fal feggen, Komt by my in mijn eetvertrek, ende fit aen de tafel , die daer gedekt en bereid ftaet ? zo zal immers iemand met zijnen dienstknecht niet handelen.
8- Maer fal hy niet tot hem feggen , Bereydt dat ick t' avont fal eten , ende omgordt u ende dient my, tot dat ick fal gegeten ende gedroncken hebben: ende eet ende drinckt gy daer na?
9. Danckt hy oock denfelven dienftknecht, om dat hy gedaen heeft 't gene hem bevolen was? Ick meyne , neen. Immers had de dienstknecht niet meer gedaen, dan hy verplicht was.
10. Alfoo oock gy, wanneer gy, in de uitbreiding van mijn Koningrijk, yverig en-getrouw fult gedaen hebben al het gene u bevolen is, fo fegt, Wy zijn onnutte dienftknechten ; wy hebben voor ons zeiven geen nut of voordeel van ons werk te wachten: want wy hebben [maer] gedaen 't gene wy fchuldigh waren te doen, en hebben derhalven niets verdiend. De loon welken ik u, by eene andere gelegenheid, beloovd heb, Matth. V: 12. zal u geworden uit gunst en genade, maer niet uit kracht van uwe verdienften.
C<0 Matth. 17: 29. ende 21.: 2.1. M»rc. lu 23, XJX. DEEL, Gg 3



47o L U C A S. XVII.
%, Kap. XVII: ii—XXI: 38. befchrijvt lucas de laetfte reis, de Heiland naer Jerufalem gedaen heeft, om aldaer, door zijn borgtochtelyk lijden, de verzoening te weeg te brengen.
a. Eerst geevt de Euangelist een algemeen bericht van deze
reis, Kap. XVII: 11 l. Daerna verhaelt hy eenige merkwaerdige lyzonderheden, •welke op dezelve zijn voorgevallen, Kap. XVII: 12—XXI: 38.
8. Hy genas 10 melaetfchen, onder welke 'er moer één man was, zijnde een Samaritaen, die blijken gav van eene hartelyke dankbaerheid, Kap. XVIh 12-19.
11. Ende het gefchiedde, als hy, voor de Iaetitemael, nae Jerufalein reyfde, dat hy door het midden van Samarien ende Galileen gingh. De Heiland reisde thans door deze grote vlakte, welke in het midden ligt, tusfchen de landfchappen Samaria en Galilea.
12. Ende als hy in een feker vleck quam, ontmoeteden hem tien melaetfche mannen , welcke ftonden van verre.
13. Ende fy verhieven [hare] ftemme, feggende , Jefu, bests Meefter, ontfermt u onfer , en reinig ons, üoor uw wonderdoend vermogen , van deze vuile piaeg.
14.. Ende als hyfe fagh, werd hy met een tederhartig medelijden aengedaen. Evenwel genas hy ben niet op dat zelvde oogenblik. Alleenlyk feyde hy tot haer, Gaet henen ende vertoont ufelven (e) den Priefteïen te Jetufajea, opdat zy, volgens de Wet, over uwe melaetsheid oordeelen. Ende het gefchiedde terwijle fy henen gingen, dat fy onverwacht gereynigt wierden. Pit gefchiedde door 's Heilands wonderdoend vermogen. 15. Ende- één van haer , in eene verrukking vaa
blijd-
(O Lev' »*» a' en£le ti'. s. Mitth. 3: 4- Lnc. 5: 14.



LUCAS. XVII. 471
blijdfchap, fiende dat hy genefen was, keerde wederom, met grooter ftemme Godt verheerlickende. Maer de andere negen gingen hunnes weegs, zonder dat zy 'er eens aen dachten, om jesus blijken te geven va» hunne dankbaerheid. . Eén van hen alle keerde flechts tot jesus terug.
ifj. Ende hy viel eerbiedig op het aengeficht voor fijne voeten, hem danckende: ende defelve wai een Samaritaen. Welk een fchande voor de overigen, die Joden waren ?
17. Ende Jefus antwoordende feyde, En zij'n niet de tien gereynigt geworden ? Ende waer zijn de negen ? Komen deze niet, om my dankbaerheid ta bewijzen ?
18. En zijnder geene gevonden die wederkee^ ren, om Godt eere te geven voor hunne genezing, dan alleen defe vreemdelingh ?
19. Ende hy feyde tot hem , Staet wel gemoed op, ende gaet vergenoegd en dankbaer henen naer uw huis; uw geloove, waerdoor gy vertrouwd hebt, dat ik machtig en gewillig ben om u te redden, heeft U behouden , en zal u in de eeuwigheid gelukkig maken.
ff. By gelegenheid, dat de Pharizeeuwen vraegden, •wanneer Godt Koningrijk komen zou, vertoonde de Heer jesus hun , dat zy gansch zeer verkeerde begrippen hadden van dat Koningrijk, en voorfpelde tevens den ondergang van Jerufalem, Kap. XVIh 20— XVIH: 8. X. De gemelde vraeg der Pharizeeuwen vinden wy vs. 20. en 2. Het antwoord van den Heiland, vs. 21-37.
. Eerst wees Hy het verkeerde van de vleefchelyke
begrippen der Pharizeeuwen ae.s, vs. 2.1. —. Daerna richtte Hy zijne tael tot zijne Discipelen , en voorfpelde den ondergang van Stad en Tem-
pel, vs. 22-37. /. Deze voorzegging op zich zelve wordt vs. 22-24. voorgefteld. XIX. DEEL. Gg 4



4?2 L U C A S. XVII.
jl% De omjlandigheden van tijden en zaken worden nader aengewezen, vs. 25-31. Ijj. Er wordt eene vermaning tot eene tijdige vlucht bygevoegd , vs. 32-35. IIIj. Wijders antwoordt de Heiland, op eene na. dere vraeg der Discipelen, vs. 37.
20. Ende de Heer jesus gevraegt zijnde van de boosaertige Pharifeen , die Hem zochten te verftrikken, wanneer het beloovde Koninckrijcke Godts, het welk door den messias ftond opgericht te worden , en van henlieden als eene waereldfche heerfchappy befchouwd werd, komen foude, heeft hy haer eenvouwig geantwoordt ende met korte woorden gefegt, Het Koninckrijcke Godts en komt niet met uyterlick gelaet, met eene prachtige vertoning , en met die ftaetiie, welke in wasreldfche heerfchappyen plaets heeft.
21. Noch men en fal, by de oprichting van messias Koningrijk , met luidruchtige toejuichingen feggen, (ƒ) Siet hier, ofte, Siet daer is de Koning, die zich met eene prachtige ftaetfie op den throon zet. Zelvs is dat Koningrijk, het welk geheel geestelyk is, reeds in de beginfelen geopenbaerd. Want fiet het Koninckrijcke Godts is al werhelyk binnen ulieden, en in het midden van uw volk, voor zo ver vele Joden, door het geloov in mijnen naem, onderdanen van dat Koningrijk, en deelgenoten van deszelvs vo rrechten geworden zijn.
22. Ende hy feyde vervolgens, zijne tael richtende tot de difcipelen, Daer fullen dagen van grote benauwdheid komen, wanneer gy fult begeeren éénen der dagen van den Sone des menfchen te fien, ende gy en fult [dien] niet fien.
Welken tijd bedoelt de Heiland, door de dagen van den zim des menfchen? Zulken tijd, op welken de Heiland in perfoon by zijne Discipelen t?genwoordig is. Hy geevt duidelyk genoeg te kennen, dat zijne Discipelen tijden van
grote
(J~) Matth. 114: 23. Mare. t:>: et» Luc. 21: ?, 8.



LUCAS. XVIL 475
grote benauwdheid , na zijn vertrek uit de waereld, ftonden, te beleven, zodat zy hartelyk wenfchen zouden, dat Hy in perfoon by hen ware, om hen te vertroosten. — Hst is als of de Heer jesus zeide : Gy althans mijne Discipelen, „ legt toch alle vleefchelyke vooroordeelen eindelyk eens „ af; verbeeldt u niet langer, dat ik een waerelsch Koning„ rijk op deze aerde zal oprichten, dat gy tijdelyke eer en voordeelen genieten, en dagen van voorfpoed beleven zult. „ Niets minder dan dit. In tegendeel zult gy zeer veel
moeten lijden. Zelvs zullen 'er dagen van zulke grote ,, benauwdheden komen, wanneer ik de aerde zal verlaten „ hebben , dat gy hartelyk wenfchen zult, ik mogt nog „ maer eens éénen dag lichamelyk by u tegenwoordig zijn, „ om u te bemoedigen en te verfterken. Maer zulk een „ dag zal 'er niet komen. Eerlang zal ik naer den hemel tot ,, mijnen Vader wederkeeren, en niet lichamelyk terug ko„ men , voor het einde der waereld."
23. (g) Ende die dagen van benauwdheid zullen tevens tijden van verzoeking wezen. Er zullen vele bedriegers te voorfchijn komen, en zich voor den messias uitgeven: want fy fullen tot u en andere belijders van mijnen nasm feggen, Siet hier is de christus, ofte, Siet daer [is hy]: maer geloovt het niet, en gaet niet henen, om Hem te zoeken, noch en volgt de misleide menigte niet naer. Vergel. Matth. XXIV: 23.
24 De messias zal eens zeer onverwacht komen, om zijne rechtmatige gramfchap, over de hardnekkige Joden , op eene zeer geduchte wijs uit te oeffenen. Want gelijck de blickfem, die van 't een [eynde] onder den hemel met eene onverwachte uitbarsting blickfemt , tot het ander onder den hemel zeer heerlyk fchijnt : alfoo fal oock de Sone des menfchen wefen; Hy zal onverwacht komen, en zijne heerlykheid openbaer maken, in fijnen dagh, wanneer Hy wraek nemen zal van de hardnekkige Jolen, door het verwoesten van Stad en Tempel.
Zommigen denken hier aen den dag des oordeels, wan-
(#) Matth. 24: 25. Mare 13: al. XIX. DEEL. Gg 5



474 LUCAS. XVII.
neer het Koningrijk van den Middelaer met grote heerlyk. heid komen zal, en dan zou de Heiland, in het volgende, de omftandighsden befchreven hebben, welke dien groten dag voorgaen en vergezellen zullen, voornamelyk, omdat de Heiland Matth. XXIV: 37 -4i- b7ka"s dezelvde uitdrukkingen gebruikt, wanneer Hy fpreekt van de omftandlgbedea, welke zijne laetfte toekomst, by de voleinding der eeuwen, voor. gaen en vergezellen zullen. —• Volgens anderen, heeft de Heiland het oog op den tijd van Jerufalems verwoesting.
Wy hebben eenigsn tijd in bedenking geftaen , wat te kiefen. —- Dan de befchouwing van vs. 25. heeft ons overgehaeld, om ons by de laetften te voegen. Ds Heer jesus zegt, dat Hy tent, voor den bedoelden dag van zijne toekomst, veel matst lijden en verworpen worden van dit, dat is het toenmalige geflicht der Joden. Deze tijdsbepaling fchijnt ons duidelyk te wijzen naer eene toekomst, welke, niet lang na het lijden en de verwerping van den Heiland, zou plaets hebben. Hoe vele eeuwen zijn 'er resds verlopen, na hst lijden van den Verlosfer, en moeten 'er nog verlopen, eer het einde der waereld komen zal ? Ook zal Ey niet na zijne verwerping door de Joden ten oordeel komen , maer de Joden zullen eerst bekeerd worden, en Hem gelovig eerbiedigen. Behalven, gelijk wy reeds hebben opgemerkt, dat de Heer jesus fpreke van dit, dat is het toenmalig gejlaclfi der Joden. Voorts laten zich alle de uitdrukkingen, welke elders, met een ander oogmerk, van de voleinding der eeuwen gebruikt worden, zich op de omftandigheden van tijden en zaken, voor en by de verwoesting van Jerufalem, zeer voegzaem toepasfen.
25. Qi) Maer evenwel de zoon des menfchen zal niet aenftonds komen , om zijne heerlykheid aen het Joodfche volk te openbaren. De Joden moeten eerst de maet van hunne ongerechtigheid volkomen vol maken, en de grouwzaemfte misdaed plegen aen den messias : want eerft moet hy veel lijden , ende op de allerfmadelykfte wijs ver3 wor-
fh) Matth. ifc bi. endï 17: 22. ende 20: 18. Mare. 8: 31- ende vC^i. ende jr: 33. Luc, 9; 22. ende 18: jl. ende 2;: 6, 7.



LUCAS. XVII. 475
worpen worden van dit tegenwoordig zo hardnekkig geflachte.
2(5. (i) Ende de onbezonnen Joden zullen in eene zorglofe gerustheid leven , en gene onheilen duchten : want gelijck het gefchiet is in de dagen van Noë, alfoo fal het oock zijn in en omtrent de dagen van de toekomst des Soons des menfchen , om de hardnekkige Joden, over alle de mishandelingen, Hem aengedaen, rechtvaerdig te ftrafïen.
27. De menfchen in de eerfte waereld waren zorgloos, en leevden losbandig henen, hoe zeer de algemene zundvloed naderde, om hen te verdelgen. Sy aten, fy droncken , fy hamen ten houwelicke, fy .wierden ten houwelicke gegeven, zy leevden in alles gerust en weelderig, zelvs tot den dagh op wekken Noë in de Arke gingh, om met zijn huisgezin behouden te worden, ende de fundvloet quam, eer zy 'er aen dachten, ende verderffe alle tot één toe.
28. Defgelijcks oock , gelijck het te Sodom en de omliggende fteden gefchiedde in de dagen Lots; fy aten, fy droncken, fy kochten, fy verkochten^ fy planteden, fy bouwden. Zy waren geheel zorgeloos , en dachten niet aen de fchromelyke ftraffen welke hun boven het hoofd hingen.
29. (k) Maer op wekken dagh Lot van Sodoma uytgingh, om zich met de zijnen, volgens het GodJyk bevel, te redden, kwam dezen zorgelofen een zeer vreesfelyk oordeel geheel onverwacht over. Kort na dat Loth vertrokken was, regende het vyer ende fulpher van den hemel, ende verderffe alle, zodat 'er geen één ontkomen zy.
30. Even alfoo fal het zijn in den dagh , op wekken de Sone des menfchen, by de verwoesting van Jerufalem, in zijne heerlykheid, als verhoogde Middelaer, geopenbaert fal worden. De Joden zullen zor-
CO Gen. 6: 2. ende r-7- Matth. 241 37, 38. 1 petr. 3: 20. C*) Genef. i9! Jud v'"'' ZT' *3' '9' Je''' 5°: 4°* H0t 111 8' Amos 4{
XIX, DEEL.



47<5 L UCAS. XVII.
geloos henen leven, en, op de fterkte van Jerufalem ver? trouwende, wanen, dat zy geen kwaed te vrezen hebben., Maer de dodelyke dag zal hen onverwacht overvallen.
31. Dat daerom de Christenen by tijds uit Jerufalem vluchten , zodrae de Zeloten een leger oprichten binnen Jerufalem, vergel. Matth. XXIV; 15. In dien felven allerakeligften dagh redde elk zich zeiven, zo fpoedig mogelyk is ; wie op het platte dack van zijn huis fal zijn, ende fijn huyfraet in huys heeft; die en kome niet af; langs de binnentrappen, om denfelven wech te nemen en te bergen, maer by kiefe den kortften weg, en gae, zo fpoedig mogelyk is, langs de buiten trappen naeü beneden, om zijn perfoon te redden. Ende wie op den acker in den landbouw bezig zijn fal, die en keere defgelijcks niet nae het gene dat achter is, om het gene hy in den loop gelaten heeft op te zoeken, maer hy haeste zich om zijn leven te beveiligen,
32. (/) Gedenckt aen het wijf Lots, die, om hare verkleevdheid aen het gene zy binnen Sodom had achter* gelaten, op zulk eene voorbeeldige wijs geftraft is. Dat elk zich, by het aennaderen van Jerufalems verwoesting, aen deze vrouw fpiegele, en maer make, dat hy, met achterlating van alles, hoe eer zo beter wechkome.
33. fj«) So wie binnen Jerufalem, vertrouwende op de fterkte van die Stad, fijn leven fal foecken te behouden, die fal 't verliefen: ende fo wie het felve fal verliefen, en geheel verloren rekenen, door Jerufalem te verlaten, die fal het, tegen alle menfchelyke verwachting, in 't leven behouden.
Van deze zelvde uitdrukkingen bedient zich de Heer jzsus, in een ander geval, en in eene andere beteekenis, gelijk uit het verband blijkbaer is, Kap. IX: 24. Matth! X: 39-
34. (k)Ick fegge en waerfchouw u, In dien akeligen en "oenauwden nacht van allerleie ellenden, fullen, by
ds
fl) Genef. 19: 26. (m) Matth. tg: 39. ende ifï; 25. Mare. 8: 35. Ltic. 9! 24. Joh. tt' ï£. («) Mattli. 24: 40, 4?. 1 Thefl*. 4: 17-



LUCAS. XVIÏ. 47?
de fchromelyke bloedftortingen , welke de Zeloten zullen aenrichten, twee op één bedde zijn: de een fal aengenomen, ende de ander fal verlaten worden
Wy vertalen de laetfte woorden liever, de een z,l 'vyandie ingegrepen en gedood, maer de ander zal by het leven gela ten worden. Terwijl de één vermoord en mishandeld wordt zal de ander gelegenheid weten te vinden, om te ontfnap*' pen. — Immers het Griekfche woord, het welk de Onzen vertalen door aennemen, heeft elders de beteekenis van wandig aen te tasten.
35- Twee [vrouwen] fullen t'famen malen in den handmolen , om de granen tot meel te maken, en zy zulren een zeer onderfcheiden lot hebben; de eene fal aen genomen, of in de woede vyandig aangegrepen, ende de andere fal ver aten of by het iB,m ge]aten word
3<J. Twee fullen op den acker in het zelvde werk bez.g zijn: de een fal aengenomen en vyandig aen ge. grepen , ende de ander fal verlaten worden en ont. komen. Zo zal het zijn onder allerlei rangen en ftanden van menfchen.
37. Ende de Discipelen vatten het woord op; fv antwoordden ende feyden tot hem, Waer Heere zult gy uwe heerlykheid op de gezegde wijs openbaren? Ende hy feyde tot haer, (0) Waer het dode lichaem is aldaer fullen de arenden, gelijk het bekende fpreek. woord zegt, vergadert worden. Wanneer en dergelyke roofvogels by één fcholen, is het een teeken, dat 'er op die plaets een dood aes Jigge, vergeL Job Xxxix. Hab^ I; 8 Even zo zal ook het by één vergaderen van de Romeinfche legermacht rondom Jerufalem, een kenbaer teeken wezen , dat aldaer eene zeer geweldige flachting onder de Joden zal plaets hebben. 6
CO J«u 39! 33. Matth. 24S 28.
XIX. DEEL,



478 L ü C A S. XVIIL
HET XVIH. KAPITTEL.
l/llf. Eindelyk leert de Heiland, door eene keurige gelykenis, dat de zijnen, in het midden van zo vele rampen, den moed niet moesten opgeven, maer aenhouden in het gelovig bidden , vs. i - 8. f. Het oogmerk van deze gelykenis mrdt ons opgegeven, vs. i.
j|. De gelykenis zelve, vs. 2-5. en ■j-jj. De toepasfing daervan, vs. 6-8.
1. T^Nde hy feyde oock een gelijckeniffe tot " haer, daer toe [jlreckende] (a) dat men,
onder de verdrukkingen , niet moedeloos worden , maer altijt gelovig en vertrouwend bidden moet, ende met vertragen, of ophouden van te bidden, al wordt de verlosfing nog zo lang uitgefteld. >
2. Seggende, Daer was een feker onrechtvaerdig en gewetenloos Rechter in een ftadt, die Godt niet en vreefde , ende geen menfche en ontfagh: Hy Hoorde zich noch aen Gods gebod, noch aen de klachten der menfchen. Hy verbeeldde zich, dat hy ieder een boven het hoofd gewasfen ware.
3. Ende daer was een fekere hulpelofe weduwe in defelve ftadt , die door iemand van hare medeburgeren verdrukt en mishandeld werd, ende fy quam tot hem, feggende, wat ik u bidden mag, heer Richter, Doet my recht tegen mijne wederpartye, en handhaev mijne zaek tegen mijnen onderdrukker.
4. Ende hy en wilde voor eenen [langen] tijt niet naer hare klachten horen, maer de weduw hield al geduurig en onvermoeid aen, zy viel hem geduurig lastig
met
(«) Rom. 12: 12. Eph. 6: 18. Colofl". 4: 2. 1 Thefl". 5: 17-



LUCAS. XVIIL 479
met hare bittere klachten, en dringende verzoeken. Het duurde lang, eer hy 'er zich aen Hoorde, maer ten laetften werd hy het moede; daer na feyde hy by hemfelven Hoewel ick Godt niet en vreefe, ende geen menfche en ontfie,
5. Nochtans zal ik deze vrouw moeten genoegen geven, wil ik mijne rust niet by aen houdendheid geftoord hebben. Niet omdat ik Godlyke of menfchelyke verplichting erken, maer alleenlyk om dat defe weduwe my zo moeyelick en lastig valt, dat ik het niet langer verdragen kan, fo fal ick haer, om van de moeite maer aftekomen, tegen haren onderdrukker recht doen: op dat fy niet eyndelick en kome , ende my het hooft breke, cf tot het einde van mijn leven toe lastig te valle. Om van dat moei'yk nalopen aftekomen, zal ik haer recht doen.
<5. Ende de Heere feyde, Hoort wat de onrechtveerdige Rechter fegt, en leert 'er uit, by God, in gelovige gebeden, geduurig aen te houden , al wordt de verhoring, om wijze redenen, eenen zeer langen tijd uitgefteld.
7. 00En, daer nu een gewetenloos Richter, aen eene onderdrukte weduw , op hare aenhoudende en dwingende verzoeken, nog ten laetften recht doet, en verlost van de mishandelingen hares onderdrukkers, daer het aenhouden van eene verdrukte weduw zo veel kan uitwerken by eenen Richter, die van Godsvrucht noch rechtvaerdigheid weet, fal Godt dan, die de goedheid en de rechtvaerdigheid zelve is, op ernftige en aenhoudende gebeden geen recht doen , en uitkomst geven aen fijnen onderdrukte uytverkorenen, die dagh ende nacht biddsndeu tot hem roepen, hoewel hy lanckmoedigh is over haer, en de verhoring van hunne gebeden eenen langen tijd uitftelle Yerg. 2 Petr. IH: 9.
8. Ick fegge en verzeker u, God laet zich niet te vergeevsch door de zijnen aenroepen. Weet daerom dat hy haer haeftelick of onverwacht, wanneer het de rechte
(i) Openb. 6: 19. XIX. DEEt.



48o LUCAS. XVIII.
tijd is, zijnen gunstgenoten recht doen, en hen uit de verdrukking verlosfen fal, Doch, nog eene zaek moet ik 'er, ter opheldering en bevestiging van het gene ik, omtrent de zorgloosheid der hardnekkige Joden, gezegd heb. by voegen ; de Sone des menfchen , als hy komt in zijne heerlykheid, om Jerufalem te verwoesten, fal hy oock geloove vinden op der aerden onder de Joden ? Neen waerlyk, of immers by zeer weinigen. Op dien tijd zal 'er /zoortgelyk een bederv der zeden onder de hardnekkige Joden heerfchen , als 'er in dagen van Noach, en naderhand te Sodom plaets had, verg. Kap. XVII: 27, 28. Hoe ernftig gy hen door uwe Euangelieprediking uioogt waerfchouwen en vermanen, het zal, by ver weg het grootfte gros, genen den minden indruk maken. Over het algemeen zullen zy in de zorgeloosheid voortgaen, en zich in ongeloov verftokken. Zeer weinig zullen my als Richter verwachten.
t. By gelegenheid, dat de Heiland de verwaendheid van eenige werkheilige Pharizeeuwen watrnam, prees Hy de ootmoedige boetvaerdigheid aen, als het eenig middel, om Gode te behagen. Hy bediende zich daertoe wederom van eene zeer levendige gelykenis, vs. 9-14.
1. De aenleiding tot het voorflellen van deze gelykenis vinden
wy vs. 9.
2. De gelykenis zelvs, vs. 10-13.
3. De toepasfing daervan, vs. 14.
9. Ende hy feyde oock met betrekking tot fommige, onder zijne toenmalige toehorers, die van den Pharizeeuwfchen aenhang waren , zo dat zy by haerfelven vertrouwden en zich hoogmoedig lieten voorftaen, dat fy rechtveerdigh en by uitnemendheid heilig waren, ende de andere , die zulke uiterlyke vertoningen van Godsvrucht niet maekten, als zy gewoon waren te doen, niets en achteden, ziende hen met verfmading aen, als of zy onrein waren, defe gelijckeniffe:
10. Twee menfchen gingen ter zelvder tijd op in
den



Lucas, xviii. 4gi
den Tempel om te bidden i de een was een hoog.
moedige Pharifeus, die by de waereld, als een man vari zonderlinge Godsvrucht, werd aengezien, ende de andf f' was een tollenaer, een groot zondaer , die zich door onrecht verrijkt, en in allerlei losbandigheid wellustig g«. leevd had.
11. De Pharifeus moedig ftaende, mst eene hoge bom , badt dit by hemfelven, (c) O Godt, ick dancke ü', dat ick niet zo flecht en ben gelijck de andere menfchen, roovers, önrechtveerdige, övérfpéelders: ofte oock gelijck defe tollenaer, die met my ie gelijk in den Tempel gekomen is. Hy bad niei om Vergevirg van zonden. Deze meende by, als zijnde by uitftek heilig , niet nodig te hebben. Hy oordeelde zich zeiven rein te zijn van overtredingen, en beroemde zich daerop , niet alleen by de menfchen, maer ook zelvs voor den al wetenden God. Dit was het nog niet al. Hy pochte ook op zijne goede werken, en beroemde zich by God, dat hy veel mser gedaen had, dan hv verplicht was.
12. lek Vafte, vervolgde hy in zijn hoogmoedig ge. bed, fchoon Gy my dit niet geboden hebt, tweemaster Weke, ick geve tienden niet,flechts van datgene, welï in de Wet bepaeld is, maör zelvs' van alles wat ick befitte, tot het geringfte toe Hoe uitnemend is dan mijne heiligheid! en welk eenen meer dan gemenen loon heb ii op mijne nauwgezetheid tè wachten!
13. Ende de tollenaer , in eene eerbiedige gefialié van verre ftaende en wilde oock felfs uit verlegenheid de oogen niet opheffen nae den hemel: maer hy zag ootmoedig naer den i?rond . en flogg^ Qp ^jne berft, ten blijke van 2ijn berouw over alle zijne zonden, feggende, O Godt, zijt my fondaer-, die allen zegen verbeurd heb, genadigh. Ik ben een groot; zondaer vari den eerften rang , en heb uwe geduchte gramfchap rechfvaerdig verdiend. Maer Gy zijt de Vader der barmhaf üghêfi"
CO jéf. it 15; ende 58: *. Öpenb. 3; ijj iSi



A%1 LUCAS. XVIH.
Ik val U ooi moetij» te voet, en fmeek ü allerercftigst om genadige vergeving.
14. Ick fegge ulieden, en neemt deze mijneuitfpraek ter harte, Defe boe vaerdige tollenaer gingh afgerechtveerdigt in fijn huys, [meer] dan die opgeblazen Pha* rizeeuw, die gene vergeving van zijne zonden ontving: (d) Want een yeder die hemfelven verhoogt , fal ten laetften vernedert worden: ende die hemfelven vernedert, fal verhoogt worden, zo al niet in dit leven , zekerlyk in de eeuwigheid.
De boetvaerdige tollenaer ging af gerechtvaerdigd in zijn huis, dat is, alle zijne zonden waren hem genadig verge-
ven. jylaer wat zegt de volgende uitdrukking, meer dan
die? Brengt dit niet mede, dat ook de Pharizeeuw vergeving ontvangen hebbe, maer in eene mindere maet, en zo volkomen°niet als de tollenaer ? Geenszins. Wy ontmoeteh hier eene gewone fpreekmanier der Hebreeuwen , volgens welke zy eene ontkenning by wijs van vergelyking uitdrukken. Meer dan die is te zeggen en die niet. Wy vinden deze zelvde fpreekmanier, Gen. XXXVIII; 26. zy is rechtvaerdiger dan ik, dat is, zy is rechtvaardig en ik niet. Zo zeide ook saui. eens tot david, gy zijt rechtvaerdiger dan ik, dat is, gy zijt rechtvaerdig en ik niet.
fc. Nadat de Heiland in de landpalen \an Judaa gekomen was, Mare. X: I, zegende Hy ettelyke kinderkens, welke tot Hem gebracht werden, en leerde, dat men, om een recht' geaert onderdoen van zijn Koningrijk te wezen, de kinderke s in nederigheid moet gelijk worden, vs.. 15-17.
15. (c)Ende fy brachten uit de eene of andere plaets, op de grenzen van Judffia gelegen, oock de kinderkens tot hem, op dat hy die foude aenraken, de handen
op
r<n Tob 2« 29. Spr. 391 23. Matth. 23: tz. Luc. 141 II, Jac. 4: 6, 10. 1 Petr. 51 5. (.0 Matth. »y: 13. M-rc. 10; 13. .



LUCAS. XVllI. 4g3
op leggen, en biddende zegenen. Deze menfchen bsfchouw-* den den Heiland als eenen groten Propheet, wiens gebed van grote kracht was, en begeerden daerom dat Hy hanne kinderen , met oplegging der handen, al biddende zegenen mogte; ende de difcipelen [dat] fier de beftrafteri defelve. Zy meenden, dat het voor bunnen groten Meester te veel vernederende ware , om zich met kinderen op te houden; zy vermaenden daerom de Ouderen , om Hem niet lastig te vallen , en hunne kinderen wech te nemen. Verg. Matth. XIX: 13.
16. Maer Jefus riep defelve [kinderkens'], op eene» zeer minzame wijs tot hem, ende ievae tot zijne Discipelen, Laet de kinderkens vryelyk tot my komen} ende en verhindert haer niet: (ƒ) want der fulcker is het Koninckrijcke Godts. De goederen van hef geestelyk Koningrijk, bet welk ik ftae op te richten, zijrï zo wel voor kinderKens gefchikt, als voor volwasfenen. I 17. Voorwaer fegge ick u, houdt 'er u van verzekerd, en neemt deze mijne uitfpraek wel ter harte, So wie het Koninckrijcke Godts niet en fal ontfangen ate een kindeken, en den kinderen niet in ootmoed en nederigheid gelijk wordt, die en fal geenfins in het felve komen, noch deel hebben aen deszelvs zalige voorrechte»!/ De lievderijke jesus zegende daerop de gemelde kinderkens > met oplegging der handen , al biddende , en ging vervolgens naer eene andere plaets, op de grenzen van JudSSj, Matth. XIX: 15.
(ƒ) Mxth. i8s 5. ende 19.' 14. 1 Cor* 14: ao. t p«tr* 2: %>
XIX, DEEL-,



48t LUCAS. XVIIL
£, Al verder voortreizende beantwoordde de Heiland, onder den weg, de vraeg van eenen rijken en aenzitnlyken jongman, vs. 18-30.
I. De vraeg van den gemelden jongman vinden wy vs. 18.
18. (g) Ende als de Heiland op de grenzen van Judsia verder vooitrei.de, Mare. X: 17, gebeurde'er onder den weg iets merkwaerdigs ; een feker Overfte of Magigiftraetsperfoon , een man van een groot vermogen , die nog jong was, Matth. XIX: 22, bewees Hem den diepften eerbied, en viel voor Hem op de knien neder, Mare. Xs 17. Vervolgens vraegde hyhem, feggende, Goede Meefter, wat doende fal ick het eeuwige leven be-erven ? Door het onderhouden der wet heb ik reeds de zaligheid van het volgend leven verdiend. Daer ben ik wel gerust op. Maer ik wenschte wel eenen meer dan gemenen trap van gelukzaligheid, in de huishouding der eeuwigheid , te bereiken. Wat moet ik daertoe doen ? Is 'er ook eenig buitengewoon goed werk te deen, om daertoe te geraken ? Laet het zo moeilyk wezen ais het wil, ik bsn bereid , om het te volbrengen. Verg. XVIII Deel p. 340, 34r-
2. Op deze vraeg gav de Godlyke Leeraer een zeer uitvoerig anteword, vs. 19 - 30. 2. De redewisfeling van den Heiland, met dezen aenzienlyken en vermogenden man, vinden wy vs. 19- 23. j. Deze redewisseling zelve wordt voorgefteld , vs. 19 - 22, en
ff. De uitwerking daervan op het gemoed van den Overften, vs. 23.
19. Ende Jefus feyde tot hem, vooraf heb ik iets aen te merken over den naem van goeden Meester, met welken gy my hebt aengefproken. Wat nöemt gy my
goet?
(j) Mauh. 191 16. Mare, 101 i?»



LUCAS. XVIÏI. 485 goet ? Niemant en is goet dan één, [nameliek'] Gode. God is volmaekt heilig, oneindig goed en gelukzalig, Hy is de eenige en alganoegzsme bron van alle weldadigheid. Derhalven is God alleen goed, in nadruk van dat woord. Wanneer gy my nu, in nadruk van dat woord, en in waerheid goed wilt noemen , dan moet gy ook erkennen , dat ik niei alleen een groot Propheet, maer ook de waerachtige God zelvs ben.
20, Maer, om nu te komen tot de vraeg zelvs, welke gy my hebt voorgefteld: wanneer gy het eeuwig leven beërven wilt, moet gy de Godlyke wet, in alle hare geboden, in alle opzichten, en met alle uwe vermogens, volmaektelyk gehoorzamen, zonder immermeer in eenig opzicht te kort te fchieten. Verg. Matth. XIX: 17. Vermits nu niemand, op deze volmaekte wijs, de Godlyke wet kan gehoorzamen, wilde de Heiland den Overften door dit antwoord onder het oog brengen, dat het den mensch onmogelyk zy, om het eeuwig leven door zijne eigene werken deelachtig te worden. Dan dit begreep de werkheilige Magiftraetsperfoon in het geheel niet. Zich verbeeldende , dat de Heiland eenige nieuwe en zeer moeilyke wetten en geboden bedoelde, vraegde hy den Heiland: op welke geboden hebt Gy het oog ? Verg. Matth. XIX: 18. jesus antwoordde. Gy weet immers de geboden der Godlyke Wet: (h) Gy en fult geen overfpel doen, Gy en fult niet dooden, Gy en fult niet Helen , Gy en fult geen valfche getuygeniffe geven: (i)Eert uwen vader, ende uwe moeder. Deze geboden behelzen alle de plichten, welke wy aen onzen naesten verichuldigd zijn , en de hoofdfom van dit alles is begrepen in deze weinige woorden , zijnen naesten liev te hebben als zich zei ven. Verg. Matth. XIX: 19.
28- Ende de rijke man, die nog nimmer aen den wijd. uitgeftrekten zin van deze woorden gedacht, noch acht gegeven had op het grondbeftaen en de heimelyke neigingen
C«loulE"do *°' I2a &C' DeUt' 5: 17% Rom* 138 9' W ®vh' 6i a* XIX. DEEL, Hh 3



486 L U C A & XVIII.
van zijn diepbedorven hart, antwoordde den Heiland ■ zonder zich eenigszins te bedenken, dat hy in dit alles nimmer v/as te kort gefchoten; hy feyde onbefchroomd, Al" le defe dingen, welke de geboden der Godlyke wet voorfchrijven, hebbe ick zeer nauwkeurig onderhouden van nüiner jonckheyt aen. Zelvs van kindsbeen af aen, heb Sk my zorgvuldig gewacht, om my tegen mijnen naesten te bezondigen. Wat ontbreekt dan nog aen mijne gehoorzaemheid ? kan ik nog iets doen, laet het nog zo moeilyk Wezen, om een meer dan gemeen deel te hebben, in da zaligheid van het volgend leven ? Matth. XIX: 20.
22. Doch Jefus dit hoorende feyde tot hem, Nogh één dingh ontbreeckt u, en wanneer gy dat volbrengt , zult gy volmaekt zijn. Het beflaet hier in; (k) verkoopt alles wat gy hebt, ende deelt het geld onder den armen. Wanneer gy dit doet, zult gy eene overtuigende proev geven, dat gy voor de hemelfche gelukzaligheid alles over hebt, ende gy fult eenen fchat hebben in den hemel. Haesr u, om dit ééne vocrfchrivt %e volbrengen, ende, wanneer gy alles zult verlaten heb. ben, komt dan herwaerts, volgt my, om my als een beftendig Leerling overal te vergezellen. Dan zal het tevens blijken, dat gy my in waerheid voor den gteden Mees. ter erkent.
23. Maer als hy dit woord van beproeving hoorde, wiert hy geheel droevigh: want hy was feer rijck, er kon geheel niet bef! uiten, on van zijne fchatten afteftaen, Hy ging daerom treurig en befchaemd wech,
^ $y deze gelegenheid hield de Heiland een nader gefprek met zijne Discipelen, vs. 24-30. /, Eerst met alle de Discipelen in het gemeen , vs. 24 - 2.7. Daerna met vetkvs in het byzender, vs. 28-30.
»4. Jefus nu fiende dat hy geheel droevigh gewpnlen en treurig wechgegaen was, feyde tot zijne DisPi'



LUCAS; XVIIL 487
cipelen, die Hem beftendig vergezelden, Matth. XIX: 23. (i)Hoe fwaerlick fullen de gene die veel goèt hebben en hunne harten aen de aerdfche fchatten vast hechten,'in het Koninckrijcke Godts ingaen, en daervan rechtgeaerte onderdanen worden ?
2 5. Want het is, om my van een gewoon fpreekwoord te bedienen , lichter dat zulk een groot dier , als een kemel is, gae door de zeer nauwe ooge van een naelde , dan dat een rijcke zijn hart losinake van de begeer-; lykheid der waereldfche rijkdommen, en in 't Koninckrijcke Godts ingae, het welk,in vele gevallen, zelvsverlochening en de opoffering van aerdfche fchatten vordert.
26. Ende zijne Discipelen, die [dit] voorftel met ont-; roering hoorden, feyden, Wie der rijken kan dan faligh worden ? Dit voorftal van den Heiland kwam hun nog des te onbegrijpelyker voor, naermate zy nog grotelyks verblind waren, door vleefchelyke vooroordeelen, omtrent den luister van dat waereldsch Koningrijk , het welk zy meenden, dat jesus op zou richten.
27. Ende hy feyde, (m) De dingen die onmogelick zijn by de menfchen , zijn mogelick by Godt. Alle menfchelyk vermogen fchiet, te kort, om het hart van eenen aerdschgezinden rijken van de begeerlykheden der waereldfche fchatten aftetrekken ; maer evenwel God kan het hart van zulken mensch, door almachtige genade, veranderen en verbeteren.
28 («) Ende de driftige Petrus nam, naer zijne gewoonte , met voorbarigheid het woord op , en feyde, Siet, wy, uwe Discipelen, zijn menfchen van een gansch ander karakter, dan die rijke Overfte. Hy verliet U treurig , zodrae Gy den afftand van zijne aerd;che bezittingen gevorderd hadt. Maer wy hebben, uit lievde tot uwen dienst, alles wat wy bezaten gewillig verlaten, ende zijn U gevolgt. Welk een meer dan gemene vergelding
(O Spr. ut 28. Matth. 19: 23- Mare. \o: 23. (jn) Job 42: 2. Jer. 32: 17. Zach. 8 6. Luc, II 37. 00 Matth. 41 20. ende 191*7. Mare. to: 28. Luc. 5: 11.
XIX. DEEL.
Hfa 4



^88 L U C A S. XVHIj
hebben wy dan niet te wachten , daer wy alle» voor TJ hebben opgeofferd ?
39. Ende hy feyde tot haer: het is ook zo, gy zult eene zeer beerlyke vergelding erlangen. Voorwaer ick fegge ulieden, en daerop kunt gy u gerust verlaten» (e) dat 'er niemant en is, die verlaten heeft huys, pf ouders, of broeders, of wijf, of kinderen, of andere tijdelyke voorrechten , om de bslangen van het geestelyk Koninckrijcke Godts te bevorderen.
30. (p) Die niet en fal ves lvoudigh wederontfangen 'in defen tijt, ende althans in de komende eeuwe het eeuwige leven Ondertusfchen had Parus, in de gemelde vraeg, zijne hooggevoelendheid en zei«sverheffing allerduidelykst openoaer gemaekt. De Heiland waerfchouwde daerom ïijne Discipelen, by deze gelegenheid, zeer nadrukkelyk tegen den hoogmoed, Matth. XIX: 30— XX: f6.
f. £>' Jor 'aen overgetrokken zijnde, en al verder naer Jerufalem ' vjiortre:?.e.ds , gav ds Heer jesus zijnen Apostelen een zeer düidtlyS bèricht vai zijn aenftaende lijden, vs. 31-34.
3. tJe H Ud. d voorfpelde zijn aenftaende lijden, vs. 31-33.
ü. Ma~.r de Apostelen verftonden 'er niets van, vs. 34.
{ji. (g) Ende als hy de Jordaen was overgetrokken, pn wettwaerds opging naer Jerufalem, nam jesus de twaelve, weike Hy tot zijne Apostelen geroepen had, alleen en afzpnderlyï by hem, om hun eene nadere opening te geven van het lijden , het welk Hy nu binnen korten tijd te jerufalem ondergaen zoude, ende feyde tot haer, Siet wv gaen thans voor de laetftemael op nae Jerufalem: ende het fal alles volbracht worden aen den Sone <les menfchen, (r) dat, omtrent den messias en zijne allerdiepfte vernedering, gefchreven is door de Propheten.
Oeuter. 33' 9. C/0 J<* "*! '*%> fff) Matth. 16: ai. ende 17: 22» •«de 10! 17. Mare.'3t 31. ende 0: 31. enile Jei 32. Ltie. 3: 2?. ende Ï4t 7. *« 7' Jef» 5S! Tt



LUCAS. XVIil. 489
§2. (s) Want hy fal, door de Opperhoofden des Joodfchen volks, onder de valfche betichting van godslastering, ter dood veroordeeld, ende vervolgens in de handen van den Romeinfchen Stadhouder gefteld worden. Dusdoende zal Hy den Heydenen overgelevert worden , ende hy fal befpott worden, ende fmadelick gehandelt worden, ende zelvs, om de fmaedheid en verguizing ten hoogden toppunte te voeren , befpogen worden, 6
33. Ende [hem'] gegeeffelt hebbende fullen fy hem aen het kruis dooden : ende ten derden dage na zijnen dood fal hy weder-opftaen.
34. Dit was reeds de derdemael, dat de Heiland zijn aenftaende lijden, en zijne opftanding uit de doden, aen de Apostelen voorfpelde. Vergel. XVIH Deel. p. 359—360. Ende nochtans fy en verftonden geen van defe dingen : ende dit woort was voor haer verborgen ende fy en verftonden niet 't gene gefegt wiert! Zy konden zich in het geheel geen begrip maken van jesus lijden en fterven, en derhalven ook niet van zijne, opftanding. Zy waren ih die vaste verbeelding , dat de messias een waereldsch Koningrijk zou oprichten , veel luisterrijker dan alle andere Koningrijken der aerde. Zy dachten wel, dat 'er lijden en ftrijd zou nodig wezeia, om dat Koningrijk tot ftand te brengen. Maer dat jesus fterven moest , kwam hun geheel ongeloovbaer voor, Zy begrepen de voorzeggingen der Propheten , omtrent de vernedering van den messias , in eenen geheel anderen zin, en dachten daerom dat de Heiland een geheimzinnig fterven en opflaen bedoelde, waervan zy geen denkbeeld maken konden. Dit ging zo ver, dat de zonen van ze." bedeus op dat zelvde tijdftip verzochten, dat zy de eerfte eerambten in het Koningrijk, het welk jesus ftond op te richten, bekleden mogten , vergel. Matth. XX: 20-21 Mare. X: 35-4®.
O) Matth. 27, 2. Luc. 23: 1. Joh. 18: 28. Hand. gt &IX. DEEL. Hh $



49o LUCAS. XVIIL
0, Te Jericho gekomen zijnde, verrichtte de Heiland verbazende wonderen, en ftelde eene zeer eigenatrtige gelykenis voor,
Kap. XVIII: 3 5— *7j. Het wonderwerk van tweeledig, Kap. XVIII: 35— XIX: 10.
__, Eerst genas hy eenen blinden, met een enkel woord Jprekens, Kap. XVIII: 35-43»
35. (f) Ende het gefchiedde als hy naeby Jericho eene van ouds zeer vermaerde Stad, tien mijlen van Jerufalem gelegen, welke door Jofua verwoest, maer door eenen zekeren Hiel , onder de regeering van Achab, her-; bouwd, en door Herodes aenmerkeiyk verfraeid was, als de Godlyke Leeraer na by'deze Stad Jericho quam, dat een feker blinde aen den wegh fat, bedelende.
36. Ende defe hoorende de talrijke fchare, welke den Heiland vergezelde , met een aenmerkeiyk gedruisch voorbygaen, vraegde wat dat 'er toch te doen ware.
37. Ende fy boodfchapten hem, dat Jefus de Nazarener , die zulke verbazende wonderen verrichtte, voorbygingh.
38. Ende hy nep, feggende, Jefu, gy Sone Davids, welken ik als den messias eerbiedig, ontfermt U mijner, en verlos my van deze akelige blindheid.
39. Ende die voorbygingen beftraften hem, op dat hy fwijgen foude, zommigen oordeelden, dat zulk een geroep niet te pas kwame; anderen waren nijdig, over de vereerende aenfpraek van Davids zoon , waerdoor de blinde den Heiland erkende voor den messias, die, volgens de belovten der Propheten, uit David moest voortkomen; maer de ongelukkige blindeman ftoorde zich aen deze be. ftraffing geheel niet, hy riep zelvs foo veel te meer, Sone Davids, ontfermt u mijner.
40. Ende de lievderijke Jefus, die zijn geroep eeaigen 'tijd had onbeantwoord gelaten, om zijn geloov te beproef-
Matth. ïo< 20, Mare ipr 46.



LUCAS. XVIII. 49ï
proeven, [ftil] ttaende , beval dat men den fel ven blindeman , door het gedrang van het volk henen , toe hem brengen foude: ende als hy naeby [hem] gekomen was, vraegde hy hem, om zijn geioov nog al meer op den toets te zetten ,
41. Seggende, Wat wilt gy dat ick u doen fal? Ende hy feyde, Heere, ik vraeg, en bia ootmoedig, dat ick fiende magh worden.
42. Ende Jefus f yde tot hem, met een woord van een almachtig bevel, Wort fiende: uw geloove, waerdoor gy vertrouwd hebt, dat ik machtig en gewillig ben om u te helpen, heeft u behouden, en is het middel geweest tot uwe herftelling.
43. Ende terftont, op dat zelvde oogenblik, dat de wonderdoende jesus die woorden uitfprak , wiert hv fiende, ende volgde hem als zijn leerling naer Jerufalem , Godt verheerlickende, over de zonderlinge weldaed, welke hem bewezen was; ende alle het volck het welk 'er in grote menigte by tegenwoordig was) [daQ fiende, gaven Gode lof, over zulk een verba' fend wonder.
Dit wonderwerk wordt door de Evangelisten zeer onderfcheiden opgegeven. Zelvs zijn 'er aenmerkelyke fchijnftrijdigheden tusfchen hunne verhalen.
A. matthjjus fpreekt van twee blinden , Kap. XX: 30," Onze Euangelist maekt alleenlyk melding van éénen blinden, gelijk ook maecus, die hem nader befchrijvt als den zoon van timeus , genaemd bartimeus, Kap, X: 46. — Maer deze zwarigheid laet zich zeer gemakkelyk uit den weg ruimen , op deze wijs, dat 'er twee blinden geweest zijn, en dat lucas, even als maecus, maer van éénen blinden fpreke , omdat deze het woord voerde.
g. Maer 'er fchijnt een blijkbaer verfchil te wezen, omtrent de plaets, alwaer dit wonderwerk is voorgevallen, matTHfius zegt, Kap. XX: 20, dat het gefchied zy, ,is XIX. P&EI.,



492 LUCAS. XVIH.
jesus en zijne Discipelen uit Jericho uitgingen , om ver> der naer Jerufalem voort te reizen. Even zo heeft ook maecus Kap. X: 46. Maer onze lucas bericht ons, dat de Heiland die wonderdadige genezing verricht hebbe, eer Hy Jericho was ingetreden , als Hy naby Jericho kwam enz.
Zommigen denken aen twee onderfcheidene gevallen. Het eerfte zou gefchied zijn, toen de Heiland in de nabuurfchap van Jericho gekomen was, en het ander nadat Hy die Stad was doorgetrokken, en zijnen weg verder naer Jerufalem voortzette. Maer de wezens moeten zonder noodzake niet vermenigvuldigd worden. —- Onzes erachtens fpreken alle de Euangelisten van het zelvde wonder, en de zaek zal zich op de volgende wijs hebben toegedragen. Wanneer de Heiland de Stad Jericho van de Oostzijde naderde, zat 'er een blindeman aen den weg te bedelen, Deze een groot gedruisch van eene menigte menfchen horende, en niet wetende wat 'er te doen ware , volgde den hoop, door de Stad Jericho henen. Wat hy al vroeg, hy kon geen bericht krijgen. Maer buiten de Stad gekomen zijnde aen de Westzijde, vernam hy, dat de wonderdoende jesus gekomen ware. Nu was 'er ook, aen de Westzijde van jericho , een tweede blinde bedelaer, genaemd bartimeus. Zy riepen daerom beide: jesus, gy zoon van David, ontferm u onzer. Hoe zeer zommigen hen beftraften, zy riepen des te harder. De Heiland liet hen by zich komen, en trad met hun in gefprek, om hun geloov te beproeven, baktimeus voerde het woord, en beide de blinden werden, aen de Westzijde buiten Jericho, door 's Heilands wonder; doend Alvermogen genezen.
HET



LUCAS. XIX. m
HET XIX. KAPITTEL
*—■—• Het ander wonderwerk gefchiedde aen eenen rijken en fchraepzuchtigin Tollenaer, by welken de Heiland, enkel door hem aen te zien, eene gehele omzetting in het gemoed te weeg bracht, vs. 1-10. j. Be wrkwaerdige bekeering van dezen Tollenaer vinden
wy vs. 1-6, en //. Ettelyke byzonderheden, welke by die gelegenheid zijn voorgevallen, vs. 7-10.
1. gNde iJefus~\ ingekomen zijnde, gingh hy
door Jericho henen :
2. Ende fiet daer aen de Westzijde buiten Jericho, was een zeker bekend man met name geheeten Zac-. cheus, die aldaer zijn tol- en woonhuis had; ende defe was een Overfte der tollenaren, een Opper - Collecteur , die de fchattingen , welke binnen Jericho en hare Stadsgerechtigheid, aen den Romein fchen Keizer, moeten betaeld worden, gepacht, en eene menigte van bedienden onder zich had, om de tollen te vorderen en in te zamelen. Hy had door allerhande knevelaryen, naer de gewoonte der tollena'. ren, eene menigte van onrechtvaerdig geld byéén gefchraept, verg. vs 8 , ende hy was dusdoende rijck geworden.
3. Ende veel horende fprekende, van de wonderen, weJ> ke jesus verricht had, byzonder van de genezing der belde blinden, waerover alle de menigte des volks God loovde was zeer nieuwsgierig, om den Heiland eens van naby té befchouwen. Hy focht daerom Jefum te fien wie of hoedanig hy was , hoe Hy 'er uitzag, en hoedanig Hy zich gedroeg. Hy liep en drong al wat hy kon , ende evenwel alle zijne pogingen waren vruchteloos 5 hy en konde den Heiland niet zien, van wegen de fchare om dat hy kleyn van perfoon was. Hy was zeer klein
XIX. P£Et,



494 LUCAS; XIX'
vau geftalte; dit verhinderde hem, om over de menigte dgf
menfchen heen te zien, of verder door te dringen.
4. Ende evenwel vond hy een zeer gefchikt middel uit; om zijn oogmerk te bereiken: want met grote drift voor uyt loopende om de fchaer voor uit te komen, en den Heiland op eene plaets aftewachten, alwaer Hy moest voor by komen, klom hy op eenen wilden vijgeboom, die aen den gemenen weg ftond, op dat hy hem mochte fien : want hy door dien [wegh] foude voorbygaen.
5. Ende als Jefus aen die plaetfe quam , alwaer de gemelde vijgenboom aen den gemenen weg ftond , opwaerts fiende fagh hy hem, ende feyde tot hem, Zac cheë, haeft u ende komt al: want ick moet heden in uw huys blijven.
De Heer jesus , opmerds ziende, zag zacheus. Geevt dit eenvouwig te kennen, dat de Heiland hem in den vijgenboom ontdekte , toen Hy zijne oogen naer boven floeg? Waerlyk dit was niets byzonders. Zo zagen hem ook alle de omftanders. — Wy vertalen daerom het grondwoord, door aenzien, gelijk het ook Mare. VIII: 33, en op vele andere plaetfen genomen wordt.
De zaek was deze. Toen de Heiland onder den gemelden vijgenboom gekomen was, floeg Hy zijne oogen naer boven, en zag zacheus aen, en wel op zulk eene wijs, dat dit aenzien, door zijnen almachtigen invloed, eene gehele omzetting in 'smans gemoed te weeg bracht. — Er is geen twijffel aen of de Heiland zal eene zonderlinge kracht in zijne oogen, en iets majestueus in derzelver opflag gehad hebben, zodat Hy, met een enkel aenzien, als tot in het binnenfte van het hart konde doordringen. Een enkele opflag van 's He"ands oog was genoeg, om den Apostel petrus , toen hy zo diep gevallen was, in de zael van cajaphas te ontroeren, en tot nadenken te brengen. — Zo ging het ook in dit geval; het aenzien van den Heiland oeffende een meer dan menfchelyk vermogen op het gemoed van zacheus ; het herinnerde hem den beklaeglyken toeftand van zijne ziel, hoe hy, met zijn ganfche hart aen het vluchtig



L U C A Si XIX. - 495
tïg fchijngoed der waereld verkleevd, zich, langs allerlei wegen van onrecht, met het goed van anderen verrijkt had. Dit verwekte hem fchaemte, zelvsverfoeijing, en berouw. Ket aenzien van Hem, wiens oogen zijn als vuurvlammen, fchoot eene ftrael van Godlyk licht in het hart van den Opper - Tollenaer , zodat hy den Heiland in de waerdig. heid van zijn perfoon leerde kennen , als den beloovden messias , en Hem als zodanig gelovig aennam.
Dit hartvermeesterend aenzien van den Heiland ging gepaerd met eene bemoedigende aenfpaek. Hy zeide tot hem , zacheus , haest u , en kom af van den boom: want ik moet heden in uw huis blijven, dat is vernachten. De Heer jesus, ten blij&e van zijne Alwetendheid, noemde dezen man, welken Hy nimmer te voren gezien had, met zijnen eigenen naem zacheus.
<5. Ende Zacheus was hartelyk verblijd, over de zeer grote eer, welke de Heiland hem en zijn huis wilde aendoen; hy haeftede hem ende quam van den boom af ende ontfingh hem me't blijtfchap in zijn huis.
7. Ende alle die 't fagen, en van welke 'er zomrm* gen mede in huis gedrongen waren, murmureerden by zich zeiven en onder malkander, feggende, Hy, die zich voor eenen groten Propheet uitgeevt ,is tot eenen fondigen man, by eenen bekenden deugniet, ingegaen om te herbergen! Elk esn eerbaer mensch , en vooral onze Wetgeleerden , zouden zich wel wachten van onder het dak van tollenaers, en dergelyke grote zondaers te komen. Deze lievdslofe be'oor. deelaers hadden wel de uitwendige verrichtingen gezieri en gehoord, maer zy wisten niets van het Godlyk genaJewqnder, het welk de Verlosfer aen het gemoed van zacheus, enkel door bet opflaen van zijne oogen , verricht had.
8. Ende Zaccheus, die met den Heiland ernftig zat te fpreken, over den weg der verzoening, werd gevoelig getroffen, wanneer hy zijnen Godlyken Meester hoorde lasteren, en begeerde de omftanderen te doen opmerken, dat hy van denk- en handelwijs geheel veranderd ware. Met vryraoedigheid ftont hy op, ende feyde tot den Heere, ten
XJX. DEEL.



49« LUCAS." XJXi
aenhoren der omftanderen, Siet de • helft van mijriê goederen, Heere, geve ick den armen: ende indien ik yemant yet door bedrogh ontvreemdt hebbe , dat geve ick vierdubbel weder.
ziCHuus fpreekt hier geenszins van het gene hy voorheen gedaen had, maer van het gene hy van nu af voornemens was te doem —- De helvt van mijne goederen, zegt hy, geev ik van nu af aen de armen, zacheus maekte als het ware zijn Testament, het welk hy nog by zijn leven, en wel by de eerfte gelegenheid, wilde ter uitvoer brengen. Dë helvt van zijn goederen fehikte hy voor de armen, van die goederen namelyk, welke hy rechtvaerdig verkregen had, — Indien ik, voegt hy 'er by, iemand iets door bedrog ontvreemd heb , dat geev ik vierdubbel weder. De tollenaers waren zeer afgericht op alle ftreken van knevelary , en zacheus was 'er een groot meester in geweest, zodat hy zeer rijk geworden ware, vs. 2. By de Romeinen was eene wet, volgens welke een tollenaer , die iemand iets onrechtvaerdig ontvreemd had, veroordeeld werd om het dubbel weder te geven 1. I. Pandett. de Public, ff? vefieg. Maer zacheus was voornemens, zonder dat hy 'er gerichtelyk toe genoodzaekt werd, het gene hy anderen ontvreemd had, vierdubbel weder te geven. Daertoe wilde hy zijne boeken nauwkeurig nazien. — Dit voornemen was een duidelyk bewijs van 'smans bekeering.
p. Ende Jefus feyde tot hem, om den laster der murmurerende menigte te wederleggen, Heden , op dezen zelvden dag, is delen huyfe faligheyt gefchiet, en een zeer uitnemend voorrecht bewezen, naedemael oock (a) defe grote zondaer kennelyke blijken geevt , dat hy een geestelyke fone Abrahams is, die in de voetftappen wan Abrahams geloov en Godsvrucht wandelt.
IO. De murmurerende menigte heeft zeer verkeerde begrippen, omtrent het oogmerk van mijne komst in de waereld. (&)Want de Sone des menfchen is gekomen >
om
O) Luc. 131 16. O) Mattk. ioi 6. ende IS: 24* 18: lï. Hand. 135 4«.



LUCAS. XIX.
om te foecken ende faligh te maken dat verloren Was, om onbekeerde menfchen, die den weg naer het eeirwig verderv bewandelen , en gevaer lopen van eindekng verloren te gaen , op te zoeken, met den zelvden y ver, met welken een herder een verloren fchaep opzoekt, tent einde hen op den rechten weg te brengen , tot het geloov té bewegen , en in de Godlyke gunst te herftellen. Daarom begeev ik my niet in de huizen van werkheilige Pharizeeuw wen, die wanen dat zy de bekeering niet nodig hebben t maer by zulken j die weten , dat zy zondaers zijn, groter dan anderen.
2, Vervolgens Jlelde de Heiland eene zeer eigenaertigê gelykenis voor, vs. 11 -17. —, De aenleiding tot deze gelykenis vinden wy vSi lï.
It. Ende als fy , die 'er by tegenwoordig waren; dat gene, het welk de Heer jesus, omtrent het oogmerk van zijne komst in de waereld, gezegd had, met genoegen hoorden, voegde hy daer by, ende feyde een ge* lijckenilTe, om dat hy naeby Jerufalem was, ende [om dat] fy meynden dat het Koninckrijcke Godts êerftont foude openbaer worden. Zy verftonden dij zeggen, volgens hunne vleefchelyke vooroordeelen, van de verheffing des Joodfchen volks, uit hunne vernederende om. Handigheden, tot het toppunt van aerdfehen luister. Zy dachten dat dit ingebeelde aerdfche Koningrijk nu eerlang zou geopenbaerd worden, en dat de Heiland naer Jerufalem ging,. om zich alda.;r als Koning der Joden te laten uitroepen. In deze vleefchelyke vooroordeelen ftonden niet alleen de Joden in het gemeen, maer 's Heilands Discipelen waren daermede ook nog grotelyks bezet. Om die dwalende begrippen te keer te gaen, ftelde Hy ds volgende gelyke^ nis voor.
XlX. BEE&.
li



498 LUCAS. XiX.
De gelykenis zelve was ingericht, om te tonen, dat zijn Koniningrijk niet van deze watreld ware, vs. 12-27.
De gelykenis komt hoofdzakelyk in den letter hier op
neder. Een Prirs, die een wettig recht van aenfpraek
bad op een uitgebreid Koningrijk, ging naer de Hovplaets, . om aldaer gekroond en ingehuldigd te worden. Middelerwijl gav hy aen elk van zijne bedienden eene zekere fomme gelds, om daermede winst te doen. Maer nadat hy vertrokken was, lieten hem zommigen weten, dat zy hem niet voor Koning erkennen wilden. Dan, nadat hy de heerfchappy ontvangen had, keerde hy weder naer zijne vorige woonplaets , en hield rekening met zijne knechten , wegens de gelden, welke hy bun had toevertrouwd. Zy, die winst gedaen hadden, werden beloond, maer zy, die de belangen van hunnen heer verwaerloosd hadden , werden geitraft. Ook deed de Koning den voorheen gemelden wederfpanneliagen, die hem niet erkennen wilden, zijne recht, vaerdige wraek ondervinden.
/. De hoodzaek zelve mrdt kortelyk voorgefteld, vs. 12,
12. (c)Hy feyde dan, Een feker welgeboren man , een edelman, van eene zeer aenzienlyke en hoge geboorte, reyfde in een verre [gelegen} lant, om voor hemfelven een Koninckrijck, waerop hy een wettig recht van aenfpraek had, te ontfangen en plechtig te aenvaerden ; ende [dari] weder te keeren naer de plaets van zijne vorige woning.
//. In de nadere uitbreiding vs. 13-27, befchrijvt de Heiland \. Het gene deze Koning deed by zijn vertrek ,vs. 13, 14. |t- H«t gene hy deed by zijne terugkomst, vs. 15-27.
13. Ende geroepen hebbende fijne tien dienlï-
knech-
CO Matth, 25: i4« Mare. 13: 34-



LUCAS. X;X. m knechten, gaf hy haer tien ponden, aen eik één pond., ende feyde tot haer, Doet met dit geld handelir^e en winst, tot dat ick, na het aanvaarden van mijn Koningrijk , in deze mijne verblijvplaets wederkome.
14. Ende namviyKs was hy vertrokken, of fijne burgers en landgenoten vatten eenen haet op tegen zijn perfoon. Zy hateden hem , ende fonden hem daerom eenige gefan.en na, feggende, Wy en willen niet dat defe over ons Koningh zy. Wy hebben eanen afkeer van zijn perfoon, en bsgeeren hem geenszins vpor onzen Koning te erkennen.
15. Ende het gefchiedde, doe hy wederquam, als hy het Koninckrijck ontfangen hadde, dat hy feyde en bevel gav , dat die tien voorheen gemelde diensknechten tot hem fouden geroepen worden, dien hy het gek gegeven hrdde, om met hun rekening te houden, op dat hy weten mochte, wat een yegeiick, geduurende zijne afwezigheid, met handelen gewonnen hadde.
i(5. Ende de eerfte quam, ende feyde, Heere uw pont heeft tien ponden daer toe gewonnen. '
17. Ende hy feyde tot hem , Wel , gy goede dienftknecht , dewijle gy in het minfte getrouw zijt geweeft, fo kan ik u zaken van maerdar gawicht toevertrouwen ; hebt macht en het gebied over tien fteden.
18. Ende de tweede quam, ende feyde, Heere uw pont heeft vijf ponden gewonnen.
19. Ende hy feyde oock tot defen, Ende gy, weeft b^ftuurer over vijf fteden.
20. Ende een ander quam, feggende, Heere, fiet [>"«■] aw pont, 't welck ick in eenen fweetdoecit wonden , en zeer zorgvuldig wechgeleyt hadde: •
21. Want ick vreefde u, om dat gy een ftraf en geftren^ menfche zijt, welken men nimmer voldoen kan: gy neeair. wech dat gy niet gcL-gc ea hebt, ende gy mcieyt dat gy niet gezaeyt en hebt. .Ik b„'a daerop
XIX. D£EL, li %



50O LUCAS. XIX.
maer alleenlyk bedacht geweest, dat ik het my toevertrouw, de geld niet verliezen mogt.
22 Maer hy feyde tot hem, (d) Uyt uwen mont fal ick u oordeelen , gy boofe , luie en trouwlofe dienftknecht: gy wift, zegt gy dat ick.eeni ftrafen geftreng menfche ben, nemende wech dat ick niet gelegt en hebbe, ende maeyende dat ick niet gezaevt en hebbe.
L Waerom en hebt gy dan mijn geit niet in de banck by de wisfelaers gegeven , tnle ick Komende hadde het felve met woecker mogen
^if^nde de Koning wsndde zich daerop tot de omflande'rs; hy feyde tot de gene die by hem ftonden Neemt dat pont van hem wech, ende geeft het dien. die de tien ponden heeft.
ac Ende fy feyden tot hem, Heere, hy heeft reeds tien ponden. Doch de Koning zeide, geef het hem tot eene beloning.
26 O. Want ick fegge u, dat eenen yege heken die heeft en van het gene hy heeft een behoorlyk gebruik maekt, nog meer fal gegeven worden: maer van den eenen die niet of weinig en heeft, en daervan een flecht gebruik maekt, van dien fal genomen woruen oock het weinige dat hy heeft.
27 Doch defe mijne vyanden, die dadelyk n. mijn vertrek, ter aenvaerding van mijn Koningrijk, hunnen haet tegen mijn perfoon geopenbaerd en niet en hebben eewilt, dat ick over haer Koningh foude zijn, brengt hier, ende flaetfe [///er] voor my doot.
Laten wy dtn geestelyken zin van deze merkwaerdige gelykenU wai nader ophelderen.
De welgeboren man, de Edelman van eene zeer hoge geboorte, is de Heer Jisus zelvs. Trouwens, behalven dat
r<0 2 Sam. I: i6> Matth. 12; 37- CO Matth. 13: «de 25: *9Mare. 4: »5- ^ac' 8: l8.



L U C A S. XIX <oi
Hy God is boven al te prijzen in de eeuwigheid, had Hy zijne menfchelyke natuur niet alleen op eene uitnemender wijs ontvangen, dan andere menfchen, maer Hy was ook een afitammeling van Koning david , zodat Hy, hoe diep ook nu vernederd, een wettig recht had op de kroon van Israël.
De welgeboren man reisde na» een vergelegen land, om een Koningrijk te ontvangen, en dan weder te keren. De Heiland zou ook, na het volbrengen van zijn werk op de aerde, naer de hemelfche gewesten vertrekken, om aldaer als Koning gehuldigd te worden , en te heerfchen over alle de werken van Gods handen. Zijne toenmalige toehorerers dwaelden derhalven , wanneer zy zich verbeeldden dat Hy thans naer Jerufalem ging , om een aerdsch Koningrijk op te richten, Daerna zou ook de Heiland wederkeren, en zich als eenen grootmachtigen Koning, in het land van zijne geboorte , onder de Joden luisterrijk openbaren. Hy zou zijne Koninglyke tegenwoordigheid vertonen , door majestieufe verrichtingen , byzonder door het vergelden van zijne dienaren , en het ftrafFen van zijnen wederfpannige vyanden.
By zijn vertrek deelde de Koning tien ponden uit, onder tien bedienden, zodat elk één pond badde, met bevel om daermede, geduurende zijne afwezigheid, te handelen en winst te doen vs. 13-15— Deze dienstknechten vertonen ons niet alleen de Apostelen, maer ook die alle, welke de Heiland, wanneer Hy naer den hemel vertrokken was, tot den dienst van het Euangelie gebruiken zoude, mitsgaders allen die Hem als hunnen Heer belijden zouden. Er wordt van tien dienstknechten gefproken, om een bepaeld voor een onzeker getal te (tellen , verg. Matth. XXV: 1; zodat tien dienstknechten zo veel zegge, als alle de dienstknechten. — De tien ponden, welke de Koning by zijn vertrek onder de dienstknechten uitdeelde, verbeelden de gaven en bekwaamheden , welke elk van 's Heilands gezanten naer zijne betrekking ontvangen zou, om het Euangelie mat vrucht te verkondigen, niet alleen gewone, maer ook buitengewone gaven van den Geest. — De dienstknechten moesten met
XIX. DEEL. Ü 3



5óa LUCAS; XIX.
dit geld handeling doen; tot dat de Koning weder kwam in zijn geboorte land. Even zo moesten ook des Heilar,ds gezanten hunne gaven en vermogens yverig en getrouw aenléggen j om doof het Euangelie menfchen te winnen, en messias Koningrijk üittebreiden , Onder de Joden zijne landgenoten , tot dat Hy komen zou , om de Joden to oordeelen.
Nadat de Edelman vertrokken was, om als Koning gehuldigd te werden, én zijnen knechten bevelen gegeten had , openbaarden zijne landgeno'en hunnen bitteren haet ttgen zijn perfobn. Zy zónden hem gezanten na , zeggende , wy ■willen niet, dat deze over ons Koning zy, vs. 14. — Het gros dèr verharde en ongelovige Joden wordt hier aengeteekend, als 's Heilarf ds medeburgers, omdat ?,y zijne volk en landgenoten waren. Zy haetten den Koning jesus , gelijk, geduurende zijn verblijv op de aerde, ten overvloede geblekén was. — Zy zonden Hem gezanten na. Dit moet,overeehkomftig den aert van eéne gelykenis, verftaen worden van alle die woelingen en vervolgingen , welke de Joden na 'è Heilands verhoging aemichtten, om den voortgang van zijn Koningrijk te ftuiten, terwijl zy zelvs, door vervloekingen en lasteringen van jesüs naem, openiyk in hunne Synagogen , als door gezanten naer den hemel afgevaerdigd, hunne vyandfcbap tegen den verhoogden Middelaer openbaer maekten. Zy verwierpen den Heiland door een verft okt ongeloov,' en kwamen 'er openiyk voör uit, dat zy Hem niet voor Koning erkennen wilden.
Het overige van deze gelykenis vs. 15-17, vertoont de wederkomst Ven den Heer jesus, om rekening mst zijne dienstknechten te houden, en zijne Vyanden te ftrafFen. -— Welk eene wederkomst wordt bier bedoeld ? De gedachten der Uitleggeren zijn hier onderfcheiden. De Koning zou wederkomen, om zijne medeburgeren te ftrafFen, die niet gewild iiadden , dat hy Koning ovfer hen wezen zou. Dit fchijnt ons duidelyk te wijzen naer de ftraf der hardnekkige Jotjsm , door de verwoesting van Stad en Tempel. Deze gericbtshandel wÖrdlt meermalen befcliraveh, als de toekomst van Jïttil , hasidkn IJy 2ich töëfemas-ls, als de verhoogde
Ko-



LUCAS. XIX. 503
Kaning van Zion, in zijne heerlykheid allerluisteirijist geopenbaard heefc , Matth. XVI: 28. XXVI: 64. Luc. IX: 26.
Op dezen tijd zou de Heer jesus zich als Koning doen gelden, en beginnen met zijne dienstknechten tot rdtenr fchap te roepen vs. 15. — Het geevt te kennen, dat Hy het onderfcheiden bedrijv van zijne dienaren, voor het oog der gehele waereld, zou openbaer maken, door da getrouwe te belonen, en de trouwlofe te ftrafFen. Dit wordt in da byzonderheden nader voorgedragen , vs. 16-27,
Zijne handeling, omtrent de getrouwe dienstknechten, van welke 'er maer twee ten voorbedde genoemd worden, vertoont de Heiland in de gelykenis, vs. 16-19. —- De eerfte had op één pond eene overwinst gemaekt van 10 ponden, vs. 16.. Men denke, in den zakelyken zin, niet aen eenen bepaelden perfoon, maer aen de Apostelen, en verdere getrouwe Euangeliedienaers , die, met de gaven hun toevertrouwd, eenen zeer oveivloedigen winst gedaen hebben voor cheistus Koningrijk , verg. 1 Cor; XV: 10. De Heiland noemt hen daerom goede en getrouwe dienstknech. ten, en geevt hun dezen loon: dewijl gy in het minfte getrouw zijt geweest, hebt macht over fteden. De Euangeliebediening, hoe uitnemend en heerlyk in zich zei ve, wordt hier voor. gefteld , als het minfte in vergelyking van dat meer uitgebreid beftuur, het welk den Apostelen en eerften Euangeltedienaren , tot verearing van hunne gedachtenis, zou gegeven worden. Zy zouden macht hebben over tien fteden, dat is, ra het voleindigen van hunnen dienst onder de Joden, zoude n zy tot den aenzienlykften 'trap van beftuur in cheistus Kerk bevorderd worden. Verg. Matth. XIX: 28. — De tweede dianstknecht, die vijf ponden overwinst gemaekt had vs. 38, fchijnt ons da gelovige belijders van jesus paem te v-ncnen, die wel minder in rang, maer niet minder in gebouwen yver waren, dan de Apostelen en eerfte Euangclieprs.. dikers, die ook in hunne betrekking met hun talent hadden winst gedaen , voor 's Hailands Koningrjjk. Waa bapno, overwinst zo groot niet als die der vorige, dit kan daeruit afgeleid worden, dat zy zo veel gelegenheid niet hadden,
XIX. DEEL. Iï 4



5ch LUCAS. XIX.
pin voordeel te doen, of dat des Heeren vrymachtige bs • deeling hunne pogingen zo blijkbaer niet gezegend had. gehoon hunne beloning zo groot niet wezen zou, als die der eerfte Vorften in cheistus geestelyk Koningrijk, zouden hun evenwel aenzienlyke vereeringen, elk naer zijne onderfcheidene betrekking, worden toegevoegd , zodat zy, reeds hier op aerde, eenen aenzisnlyken genadeloon voor hunnen getrouwen yver zouden wechdragen, vs. 9.
Geheel anders zou de Koning handelen met de trouwloie dienstknechten, vs. 20-25.
Dsze trouwiofen worden vs. 20, 21. afgeteekend. — De gelykenis fpreekt van eenen boftn en luien dienstknecht. —* Hy vertoont ons geveinsde mondbelijders, die den Heer jesus wel uiterlyk voor hunnen Koning erkenden, maer met een hart, het welk in den grond vyandig was, en zonder iets voor den Koning over te hebben. Zy hadden evenwel ook één pond ontvangen. Men denke aen de kennis der waarheid, en andere gaven en voorrechten, welke zy teq putte van jesus Koningrijk hadden moeten aenleggen. Maer daertoe hadden zy, als bofe, luie, en zorglofe menfchen, genen lust gehad. — Deze trouwlofe dienstknecht had het hem toevertrouwde geld in eenen zweetdoek wechgelegd. Het kan ons het beftaen van zulke Naemchn'stenen afbeelden, dia huane belijdenis en onergerlyk gedrag voor de menfchen wel bewaerd hadden, maer met dit alles lusteloos geweest waren, om voor Koning jesus te leven en te werken. — De bedekfelen der fchande, met welke de zulken wanen zich zelve te kunnen verdedigen, worden in de gelykenis voorgefteld , wanneer de bofe dienstkneeht vs. 21. zegt: want ik vreesde u, omdat gy een ftraf mensch zijt, enz. Hief worden derhalven zulke geveinsde mondbelijders uitgeteekend , als msnfchen die vervuld zijn met harde en vyandige gedachten van den Heer jesus, en hunne onwilligheid, met de misbruikte leer van hun onvermogen , zoeken te verfchoneE.
Het vonnis over dien bofen dienstknecht vinden wy ys. 22-20. — Het geevt in den zakelyken zin te kennen, èu de geveinsde mondbelijders , met hunne talenten, ten
min-



lucas; xix. Sos
minden zo veel hadden moeten doen als zy konden, — Het pond van den bofen dienstknechten werd hem afgenomen en den genen gegeven die eene tiendubbele overwinst gemaekt had. Het fchijnt aen te duiden , dat de Apostelen en de eerfte Euangeliedienaers eene zonderlinge wijsheid en een buitengewoon vermogen betonen zouden, om zulke geveinsde belijders openbaer te maken, en hun alles te ont. nemen , waermede zy voor het oog der menfchen pronkten • gelijk in de voorbeelden van ananias, saphiba, en simon den tovenaer, gebleken is.
. Eindelyk volgt het ftraf vonnis, over des Konings open-' bare vyanden, vs. 27. — Dit is eene zeer eigenaard» . afbeelding van het geduchte oordeel, het welk de Heiland na zijne verhoging, over de verftokte Joden zouuitoeffenen* wegeus de verfmading ven zijne Koninglyke Heerfchappy' gelijk de uitkomst, in de verwoesting van Stad en Tempel' kennelyk bevestigd heefc ' Deze gelykenis was derhalven zeer gepast tot het oog-' merk van den Heiland, om zijne toehorers te waerfchouwen"' tot nadenken te brengen, en hun het ongegronde van hun' re vlsefchdyke vooroordeelen , omtrent het waereldlyk Koningrijk vaa den messias, onder het oog te brengen.
g. Vs. 28-44. verhaelt de Euangelist, hoe de Heiland zijn* reis voortgezet, en te Jerufalem gekomen zijnde, aldatr
zijne plechtige intrede gedaen hebbe. 1. Vooraf gaet een algemeen bericht van 's Heilands vervor. derde reis naer Jerufalem , vs. 28.
28. Ende dit gefegt hebbende reyfde hy voor \haer\ henen, Hy zatte zijne reis verder voort, ende gingh op nae Jerufalem, fchoon Hy wist, dat Hy aldaer allergeweldigst zou mishandeld en gedood worden



$o6
l u c a s. xa.
In htt meer byzonder bericht van dezen mirkwatrdigen optocht, naer Jerufalem, vs. 29-44- ontmoeten wy _ De toirusting, welken jisus, op zekeren afftand van 'jerufalem, maekte tot zijne intrede in die Stad, vs. 29-35. Hier geevt lucas bericht
1 Van 's Heilands bevelen aen zijne Discipelen ,
vs. 29-31. en jj. Van derzelver uitvoering, vs. 31-35-
Mt (f) Ende het gefchiedde als hy naeby Beth, ohaae ende Bethanien gekomen was, zijnde twee gehuchten, aen den voet van den bergh genaemt den oliifbergh, dat hy twee van fijne difcipelen uyt. fondt terwijl Hy zelvs, met zijne overige Discipelen, na»r Bethanien voortging , om den opgewekten Lazarus, die aldaer woonachtig was , een bezoek te geven, Joh. XII: ,4, Aen de twee afgevaerdigden gav de Heer jesus
dl\oleggende, Gaet henen in dat vleck, dat tecen ons over is, mogelyk bedoelde Hy Bethphage in 't welck inkomende fult gy een veulen aen een hu1£ gebonden vinden, waer op nog geen menfche oyt % heeft eefeten; benevens eene ezelin, ontbindt het felve, ende brengt het met de moeder hier, zonder verlov'te vragen aen den eigenaer.
oi. Ende indien yemant u vraegt, wie geevt u vryhe d, om het veulen met de ezelin wech te voeren Waerom ontbindt gy [to]? fo fait g7 hem feggen, Om dat het de Heere van nooae Eerft De eigenaer is een van mijne goede vrienden , die voor my eene zeer byzondere achting heefc, zodat by my het gebruik van die dieren niet zal weigeren.
02 Ende die uytgefonden waren henen gegaen'zijnde, vonden 't gelijck hy haer gefegt
(ĥ) Matth. 21: r. Mare. 11; x.



LUCAS. XIX. 50y
hadde, en ontdekten daerin een blijkbaer bewijs van '$ Heilands Alwetendheid.
33. Ende als fy het veulen met de oude ezelin ontbonden, feyden de heeren deffelVen, die tot het huisgezin van den eigenaer behoorden, tot haer, Waerom ontbindt gy het veulen ?
34. Ende fy feyden, De Héere heeft het tot fijn gebruik van hoode. Op dit woord liet men de ezelin met haer veulen, zonder verder tegenfpreken , aenftonds volgen.
3(g) Ende fy brachten het felve veulen, met de ezehn, tot Jefum te Bethanien. Aldaer werden deze dièren in bewaring gehouden, tot deh dag van *s Heilands optocht naer Jerufalem. (h) Ende de Discipelen, op dien gemelden dag, hare opperkleederen op het veulen geworpen hebbende, fetteden fy Jefum daer op.
By Matth. XXI: 7. hebben wy reeds opgemerkt, dat de Heiland alleen op het veulen gezeten en gereden hebbe, gelijs MAEeus, lucas , en joannes uitdrukkeïyk zeggen! MATTHisus ondertusfchen fpreekt van baide, de ezelin en het veulen, en zegt, dat de Discipelen hunne klederen op dezelve gelegd hebben. Maer men kan die gezegden opvatten , volgens eene Bekende taelregel iö de Heilige Schrivcen, by welke iets aen verfcheidene onderwerpen onbepaeld wordt tosgefchreven, het welk flechts aen één van die onderwerpen moet worden toageëigend, vergel. Gen. XXI: 7 XLVl- 7 Matth. II: ao. XII: 1. Joh. VI: 45 — De ezelin moest'er by zijn , niet alleen omdat het veulen nog niet van de moeder gefpeend was, maer ook om de ftaetfie te vermeerderen gelijk meermalen losfe handpaerden , by de intrede der Vorsten, den ftoet vergezellen.
De opperklederen, op den jóngen ezel gefpreid, dienden om de plaets van eenen zadel te vervullen.
Hat veulen was jong, woest, en nog ongetemd. Er had nooit iemand op gieten. Maef door zijne almacht ma^te Jesus dit di ;r handel- en rijdbaer. Mter waerom
CgO ïoh. 12: 14. 2 K0n. s. ,3.
XIX. DErL.



so8 LUCAS. XIX.
reed de Heiland, die op zulken kleinen afftand van Jerufalem was, en altoos te vost ging, in dit geval op eenen jongen ezel ? Dit diende niet alleen, om de Godfpraek van zacharia Kap. IX: 9» te vervullen, vergel. Matth. XXI: 4 5, maer voornamelyk omdat de Heiland, by het doen van zijne Koninglyke intrede in Jerufalem , een vertoog wilde geven zo wel van zijne Koninglyke heerlykheid, als van de ware gefteldheid zijnes Koningrijks. Hy betoonde, dat zijn Koningrijk geestelyk en onzichtbaer, maer geenszins van deze waereld ware. Hy deed zijne intrede, niet met waereldfche pracht; Hy was niet gezeten op eenen zegenwagen, maer op eenen geleenden ezel, zonder gewonen zadel. Hy had wel een groot gevolg by zich, maer het was een hoop van gemeen volk. Hy werd wel toegejuicht , maer het was van het geringe volk, terwijl de Groten en aenzienlyken zich daeraen ergerden. Hy vertoonde zich derhalven, volgens de Godfpraek van zacharia, als een zachtmoedig en vreedzaem Koning, waervan het rijden op eenen ezel, een dier het welk in den oorlog niet gebruikt werd, mede een beeld vertoonde.
Hierop volgde des Heilands Koninglyke intrede in Jerufalem zelve, vs. 36-4.4. I. Hit gene de fchaer betreft verhaelt de Euangelist , vs. 36-40. en j j. Htt gene de Heiland voor zich zeiven deed , vs. 41-44»
06 Ende als hy, op het veulen gezeten zijnde, naer jerufalem [yoorfjreyfde, fpreydden fy, zommigen namelyk van de menigte, welke Hem omringde, hare opperkleederen en overrokken onder [heni] op den wegh, langs welken jesus rijden moest, terwijl andere groene takken van de bomen afhieuwen, om den weg met loov te beftrooien, vergel. Matth. XXI: 8; alles om hunne blijdfchap te betuigen, den Heiland te vereeren, en Hem als Koning in te halen.
Het was by vele volken eene oude gewoonte, den grond,



LUCAS. XIX. 509
by de kroning van eenen Koning, met tapijten te befpreiden, 2 Kon. IX: 13. Ook was het beftrooien van den grond met groente , wanneer men iemand op het hoogst vereeren wilde, oudtijds in gebruik, 1 Macc. XIII: 51. 2 Macc. X: 7. Voor xeexes werden myrthen op den weg geftrooid, en voor alexander bloemen, by zijne intrede in Babyion. — Het een en ander heeft nog plaets in de Oosterfche landen; een der nieuwfte reifigers verhaelt, dat jong en oud te Damascus, ter eere van den Basfa, die met de jaerlykfchs karavaen van Mecca wederkeerde, pilmen op den weg geftrooid had, en dat zy, ten blijke van onderdanigheid, hunne opperklederen om hem uitgefpreid hadden.
37. De Heiland had dezen optocht begonnen van Bethanien, aen de andere zijde van den Olijvberg. Ende als hy nu, de hoogte of den rug van den berg overgereden hebbende, genaeckte aen den afgangh des olijfbergs, alwaer men de Stad Jerufalem in het gezicht kreeg, zodat men ook zijne nadering uit de Stad bsfchouwen kon. de, ging 'er Hem eene menigte volks uit de Stad te gemoet, met palmtakken in de handen, en met het geroep van Hofanna, Joh. XII: 12, 13. Deze juichten, zeggendei Hofanna den zoon van David, gezegend is Hy, die komt in den naem des heeren, Hofanna in de hoogfte hemelen, Matth. XXI: 9. Dit gejuich werd door de menigte, welke den Heiland vergezelde, blijmoedig beantwoord, zodat 'er als het ware een beurtgezang gehouden wierd. Immers toen begon alle de menigte der difcipelen , welke den Heiland thans volgden, zijnde een grote gemengde hoop, haer te verblijden, ende Godt te loven met grooter ftemme, van wegen alle de krachtige daden die fy geilen hadden, Gaende gemaekt door het volk, het welk den Heiland uit Jerufalem te gemoet kwam, begonden ook zy, die Hem van Bethanien gevolgd waren, te juichen cn God te loven, over de lang gewenschte intrede van den messias, en de verbafende wonderen, door welke Hy zijne Godlyke zending bevestigd had. .
38. Zy kwamen 'er openiyk voor uit, dat zy jesus hielden voor den messias, den Koning van Israël, Seggen-
XIX. DEEL.



5IO LUCAS. XIX.
de, of zingende, (/') Gefegent [is] de Koningh die daer komt in den name des tieeren : (k) Vrede [zy | in den hemel, ende heerlickheyt in de hooglte '[plaetfen].
Dit lov&ezang geven de Euangeliuen op met eenig onderfcheid. Trouwers onder deze zeer grote menigte, zal de één deze, en de andere die woorden gebruikt hebben, om de vreugde van zijn hart openbaer te maken, en de Euangelisten ftellen flechts den zakelyken inhoud voo^. — De lovzang behelsde eene blijde toejuiching van den Heiland, als dsn Koning Israëls, en een Godvruchtige wensen, omtrent de heilrijke gevolgen van messias openbaring.
De blijde toejuiching was deze: gezegend is de Koning, die daer komt in den naem des Heeren. De woorden zijn or.tleend uit Pf CXViH: 26. — Zy erkenden derhalven den nederigen jesus voor den messias , den Koning van Israël. Zy roemen Hem als den Koning , die kwam in den naem, dat is, op hoog gezach des Heeren, op Godlyken last, om zijn Koningrijk op te richten. — Zy wenfchen Hem geluk, zeggende, gezegend is, of liever gezegend zy de Koning, die daer komt enz.
Zy verklaren, hunnen wensen nader: vrede zy enz. — Zy wenfchen met één woord, dat de vrede uit den hemel, en allerlei heil daer mede verbonden , het gezegend gevolg der openbaring van den messias wezen , en dat God daer voor in den hemel den roem ontvangen mogt.
De meesten der juichende menigte hadden geen doorzicht In den nadruk van deze betuigingen , en waren nog grotelyks bezst, met vleefchelyke vooroordeelen, omtrent het Koningrijk van den messias.' Dan evenwel de Heiland werd dusdoende, in Gods beftelling, verheerlykt en met gejuich ingehaeld. — Maer, mag men derken, hoe kwam het overeen, met 's Heilands gewoon karakter, en zijne eigene betuiging, volgens welke Hy geen getuigenis zocht van menfchen, dat Hy zich deze eerbewijzingen der fchare liet welgevallen? \coorheen had de Heiland alle toejuichingen
(i) Pfalm 11?: 26. (*) Luc. a: 14. Ephef- « '4»



LUCAS. XIX. $It
gen der menfchen van de hand gewezen, niet alleen om een voorbeeld van nederigheid te geven, maer ook voornamelyk, opdat Hy onbelemmerd, in het waernemen van zijne bediening, zou kunnen voortgaen , en opdat de Overften der Joden Hem niet voor den tijd van kant maekten. Maer nu liep zijn leven ten einde, en Hy had zijne Prophetifche bediening reeds volbracht ; nu zou eerlang zijne uur gekomen zijn. — Wie zou ondertusfchen gedacht hebben, dat Telen van dat zelvde volk, het welk den Heiland nu met gejuich inhaelde, Hem weinige dagen daerna ter kruifigihg vorderen zouden.
39. Ende fommige der Pharifeen uyt de fchare; onder welke zy zich vermengd hadden, zagen deze eerbewljzingen aen met nijdige oogen. Zy feyden tot hem Meefter, beftraft uwe difcipelen, en als deze zwij' gen, zal de fchaer van zelve ophouden, met dit ongepast juichen. Zy vreesden , dat jesus te Jerufalem algemeen voor den messias zou erkend worden, Job. XII: 18. Daerenboven, wanneer de Heiland zijne Discipelen beftrafce, zou Hy zelvs openiyk verklaren, dat Hy de messias, de Koning van Israël, niet ware.
40. Ende hy antwoordende feyde tot haer, Ick fegge ulieden, met allen dien nadrukkelyken ernst, welken het gewicht der zake vordert, dat mijne Discipelen en de fcharen niet moeten noch kunnen zwijgen , en dat fo defe fwijgen, (/)de fteenen haeft in menfchen veranderd worden, en luidkeels roepen fullen, dat ik de messias ben.
4.1. Ondertusfchen was de Heiland met deze eerbewiizingen niet zodanig ingenomen, dat Hy vergeten zou, het heil van zondaren te bevorderen. Ende zelvs nam Hy deze gelegenheid waer, om over den nakenden ondergang van Jerufalem te weeklagen: want, als hy in het afdalen van den olijvberg naeby Jerufalem quam , ende de ftadt fagh , weende hy over haer , weger-s hars aennaderende verwoesting, en vooral op de heninnering van Je-
f O Hab. 2! 11. XIX. DEEL.



5I2 LUCAS. XIX.
rufalems hemelhoge fchuld, waerdoor zy de maet van [hunne ongerechtigheid had vol gemaekt. Hier over weende Hy bitterlyk , onder alle de vreugdebewijzingen der juichende
'""iTseggende, Och of gy Jerufalem, binnen welker muuie'n ik zo veel gepredikt, en welker kinderen ik zo menig, mael met de tederfte lievde heb zoeken te vergaderen, oock bekender., oock nogh in defen uwen dagh, gedurende dien korten tijd van Gods langmoedigheid , die u noe vergund wordt, en een gepast gebruik maekte van t gene tot uwen vrede [dient], van alle die zedelyke middelen, welke nog worden aengewend, om.u te verbeteren en in de Godlyke gunst te herftellen! Maer nu is het gene gy daertoe moest by de hand nemen verborgen voor uwe oogen , naerdien uw verftand door vleefchelyke vooroordeelen, zorgloosheid, en ongeloov, geheel
beneveld is. , , ,
a* Want daer fullen eerlang dagen van benauwdheid over u komen,.dat uwe vyanden de Romeinen welke God, in den weg van zijne vergeldende Voorzienigheid , verwekken zal, een begravinge, beftaende in eenen aerden wal, met paelwerk en fchanfen voorzien, rontom u fullen opwerpen, ende fullen u omcinjrelen zodat alle toevoer zal afgefneden wezen , ende u fan alle zijden benaeuwen, om de bezetting af te mac ten en tot de overgaev te dwingen.
Ia. fm) Ende fullen u tot den gront nederwernen zodat gy ten eenemael zult verwoest en met den «ond gelijk gemaekt worden, ende uwe kinderen m u dat is uwe inwoners, zuilen verflagen worden. De vyanden zullen u ftormenderhand innemen, niemand verfchoEen ende fy en fullen in u [den eenen] fteen op [den anderen] fteen niet laten, zodat zelvs uwe fundamenten zullen omgewroet en opgeruimd worden; daerom dat gy den tijt uwer befoeckinge, geduurende welken
, Kon. 9: ?, 8. Mich. »t tt. Mat*, a* I, 2. Mare. «3* 2.
LUC. 21! 6.,



L Ü C A £. XIX. 5 ij
God u met zijne gunst, en het aenbod van genade bezocht heeft; niet bekent en in acht genomen hebt.
Deze Voorzegging, welke door de uitkomst zo duidelyk bevestigd is, diende tevens om de vleefchelyke vooroordeelen van het volk te keer te gaen, dat Hy te Jerufalem een aerdsch Koningrijk zou oprichten.
f. Kap. XIX: 45—- XXI: 38. befchrijvt de Euangelist dé ver* richtingen van den Heiland, geduurende zijn laetfte verblijv
linnen Jerufalem. 1. Binnen Jerufalem gekomen zijnde , begon Hy mti htt reinigen van den Tempel, vs. 45, 46.
45. Énde jesus keerde des avonds weder naer Beihanien, en bracht aldaer den nacht door. Des anderen daegs begav Hy zich wederom naer Jerufalem, vergel. Mare. XI: 12. Toen gegaen zijnde in den Tempel, begon hy uyt te drijven de gene die daer in verkochten ende kochten.
Voor het naest bevonden zich deze kooplieden, ih dat gedeelte van den Tempel, het welk bekend is onder déri naem van Salomons voorhov, Joh. X: 23 , alwaer men dé vergadering vond van allerlei volk, en ook verfcheidene winkels, byzonder van allerlei vee, fchapen, osfén, duiven , en wat verder tot de offeranden nodig was. Ook zaten hier de Wisfelaers, om aen vreemdelingen het geld .3 het welk te Jerufalem niet gangbaer was, te verwisfelen. Deze toevloed van handelaers zal thans des te groter geweest zijn, om het aennaderend Paeschfeest.
De Godlyke wet ftond wel toe, dat zy, die uit ver af= gelegen plaetfert eenige offeranden brachten , dezelve tot geld maekten, en dan wederom, voor dat geld, anderé offeranden te Jerufalem kochten, Deut. XIV: 24-27. Nim* mer evenwel was des heeren bedoeling, om den Tempsl tot eene plaets van koophandel te maken. Dan, in dez£ tijden van een algemeen bederv, hadden de Priesters aeri de kooplieden vergund , dezen handel in den Tempel UI drijven, omdat zy mede In de winst deelden*
XiXé DEELi Kk



5H LUCAS. XIX
By den aen vang van zijne bediening had de Heer jesus den Tempel al eens gezuiverd, Joh. II: 13-16, maer dit Ichandelyis misbruik was thans wederom op nieuws ingekropen. De Heiland daerom , door een Godlyk yvervuur bezield, dreev die handelaers uit den Temp3l, en wel, volgens de kracht van het Griekfche woord, met geweld, in weerwil van al hunnen tegenftand. — Trouwens het was allerfchandelykst, dat de plaets tot den plechtigen Godsdienst gefchikt , tot zulke onheilige einden gebruikt wierd, en dat de hebzuchtige Priesters daerin de hand leenden. — Ook wijst het zich van zelvs, dat de Heiland zich in dit geval van zijn Godlyk Alvermogen bediend hebbe. hikronymus houdt daerom dit bedrijv voor een der grootfte wonderen, welke jesus verricht heeft. De Heiland dreev deze handelaers, door zijn wonderdoend vermogen, uit dt voorhoven van den Tempel.
46. Seggende , met eene majestueufe houding , on eene geduchte ftem tot haer , (») Daer is gefchreven, Mijn huys, de Tempel is een huys des gebedts, en alleen tet den Godsdienst gefchikt, maer gy hebt dat tot een kuyl der moordenaren of rovers gemaeckt, voorzover gy in de voorhoven van den Tempel handel drijvt, u fchuldig maekt aen onrechtvaerdige knevelaryen, waeruit dikwijls verfchillen en vechteryen ontftaen, zodat de Tempel zomtijds met bloed befmet worde.
Deze woorden zijn ontleend uit twee onderfcheidene Godfpraken, Jef. LVI: 7. en Jer. VII: II. Verg. XVIH Deel. p. 375, 376.
(*) 1 Kon. 8; 29. Jif. 5*« 7> J«. 7« Mattht «M 13. Mtrc, KI 17,
2. Fit-



LUCAS. XIX. 515
t. Vervolgens verhaelt de Euangelist, wat de Htiland in den Tempzl te Jerufalem gefproken hebbe, Kap. XIX: 47— XXI; 38.
'mm, In het gemeen bericht hy ons , dat de Heer jesus hit volk leerde , en daerdoor den nijd der Overften tegen zich verwekte, vs. 47, 48.
47. Ende hy leerde, geduurende zijn verblijv te Jerufalem , dagelicks in den Tempel: (0) ende dit maekte den nijd van de OverprieiTers, ende de Schriftgeleerde, ende de Overfte des volcks gaende. Vrezende, dat zy al hun gezach en achting verliezen zouden, fpanden zy den Heer jesus allerlei ftrikken, en fochten hem te dooden :
48. Ende fy en vonden niet, wat fy doen fouden, hoe zy hun moorddadig ontwerp, met eenigen fchijn van recht, volvoeren zouden. Openiyk durvden zy Hemniet aenvallen: want alle het volck hingh hem aen, hield Hem in grote achting, ende hoorde [hem] gaerne leren.
HET XX. KAPIPTEL.
... *' • Kop- XX, XXL geevt lucas een meer byzonder bericht i van het gene de Heiland in den Tempel gefproken heeft, f. Het eerfte gefprek was een antwoord, op de vraeg dit Joodfche Overheden, door welk eene macht Hy fprak
en handelde, Kap. XX: 1 - 10. f. Ds vraeg dtr Jooifcht Opperhoofden vinden wy vs. 1, 2.
I. (a) jgNde het gefchiedde in één van die dagen , geduurende welke Hy voor de lastfts-
(0) Mare. «: 18. Joh. 7: 19. ende 8: 37. (*) M*ttli. ai: a<W Mare. 11: 27. Hand. 4: 7. ende 7; -7.
XIX. DEEL. K k %



§i6 LUCAS. XX.
maelte Jerufalem verkeerde, als hy in de voorhoven van den Tempel het volck, het welk rondom Hem was, vverig leerde, ende het Euaneelium verkondigde, dat eenigen van de Overpriefters ende Schriftgeleerde met de Ouderlingen daer overquamen , zijnde zeer gebelgd over het gezach, het welk Hy zich aenmatigde.
2 Ende fpraken tot hem, feggende, Segt ons door wat macht gy defe dingen doet: op welk gezach hebt gy de handelaers uit de voorhoven van den Tempel verdreven ? op welken grond verflout gy u, om het volk openiyk in den Tempel te leren? Ofte verklaert ons zonder omwegen, wie hy is die u defe macht heeft gegeven.
\\. Hitrop volgde het antwoord van den Codlyken Leeratr, vs. 3 -19.
J. Eerst antwoordt Hy door eene wedervraeg, vs. 3-8.
5. Ende hy vatte het woord 00, antwoordende op zulk'eene wijs, dat zy daerop gene uitvlucht maken konden. Hy feyde tot haer, Ick fal u oock één woort vragen: ende fegget my, wat gy oordeelt van de zaek, welke ik u zal voorftellen, dan zal ik ook uwe vraeg regelrecht beantwoorden, en ronduit verklaren, door welk eene macht, en op wiens gezach ik fpreke en handele.
.. TV finon Toannis, dien beroemden Boetgezant,
ji- L vppI oneane onder het volk gemaekt heeft, was
die uyt aen jracmti, -r —
Van waer had Joannes zijnen last, om boete te prediken en te dopen? Had hy zijnen last uit den hemel van God zeiven , gelijk hy uitdrukkelyk verklaerde , of handelde hy alleen op menfchelyk gezach?
<. Ende fy waren met deze vraeg grotelyks verlegen, en wisten niet wat zy zouden antwoorden. Zy overlevden onder haer, feggende, Indien wy feggen, Uvt den Hemel: fo fal hy feggen, Waerom en hebt gy dan hem niet gelooft, byzonder in dat get,ui°enis, hot welk hy van my gegeven heeft? 6.



LUCAS. XX. 517
6. Ende indien wy feggen, Uyt de menfchen, zijn leer en doop was een enkel menfchelyk ontwerp, fo fal ons alle het volck fteenigen: Want fy houden voor feker dat Joannes een Propheet was, van God gezonden.
In den grond der zake, kwam de vraeg van den Hei. land , met die der Joodfche Opperhoofden , volkomen overeen, joannes had getuigd , dat jesus uit den hemel ware , en een Godlyk gezach hadde. Indien derhalven joannes van God gezonden was, om te prediken en te dopen, dan had de Heiland, volgens zijn onfeilbaer getuigenis , werkelyk een Godlyk gezach.
7. Ende fy antwoordden, dat fy niet en willen van'waer [die doop van Joannes was], en dat de Schrivtgeleerden daerover nog gene belllsfende ultfpraek gedasn hadden.
8. Ende Jefus feyde tot haer, So oordeel ik het geheel onnodig, om uwe vraeg, welke met de mijne In het wezen der zake overeenftemt, te beantwoorden, en daerom fegge ick u oock niet, door wat macht ick defe dingen doe.
Ji. Ter naiere opheldering van zaken, voegde 'er de Godlyke Leeraer drie gelykenisfen by, Matth. XXI: 28— XXII: 14. van welke lucas 'er mier ééne heeft opgeteekend, die namelyk van den wijngaerd, aen landlieden verhuurd, vs. 9-19. *. De gelykenis zelve vinden wy vs. 9 -15*-
Het gefprek , het welk de Heiland daerover , met de ' Joodfche Opperhoofden, gehouden heeft, vs. 15^-18. ***. De uitwerifelen daervan op het gemoed der laetften, vs. 19.
0. (b) Ende hy begon tot het volck , het welk rondom Hem was, ten aenhoren van de gemelde Pharizeeuwen, defe gelijckeniffe te feggen, Een feker vermo-
W w. 80: 9. J*r. 5: Jer-2: *•«• tndt l2: IO* Maui!'tI!
Mare. 12: i.
XIX. deel» Kk 3



5i8 LUCAS. XX.
gend menfche plantede eenen wijngaert, van ze« edele wijnftokken, op eenen vruchtbaren grond, ook voorzag hy denzelven van alles, wat in dat geval nodig was, zelvs bouwde hy eenen toren, zo tot cieraed van den wijngaerd, a!s tot een verblijv van de lieden, die den zeiven bewaekten, Matth. XXI: 33; ende hy verhuerde dien wijngaerd aen lantlieden, om denzelven te arbeiden en de vruchten te genieten, mits hem eene jaerlykfche uitkeering te betalen , het zy in geld , het zy in vruchten; ende, nadat by alles bezorgd had, trock hy eenen langen tijt buyten 'slants.
10. Ende als 't de tijt was, om de jaerlykfche uitkeering te vorderen, fondt hy tot de lantlieden eenen dienftknecht, op dat fy hem de bedongen huur van de vrucht en van de inkomften des wijngaerts geven fouden: maer de lantlieden floegen denfelven dienstknecht, mishandelden hem fmadelyk, ende fonden [Am] ledigh henen.
11. Ende wederom fondt hy nogh eenen anderen dienftknecht: maer oock dien geflagen ende imadelick gehandelt hebbende, fonden fy [hem] ledigh henen.
12. Ende wederom fondt hy nogh eenen derden: maer fy verwondden oock defen , ende wierpen [hem] uyt den wijngaerd.
13 Ende de heere des wijngaerts feyde by zich zeiven , Wat fal ick doen ? Hoe zal ik met die bofe landlieden handelen, om eindelyk aen de huur te komen? Ick fal mijnen eenigen zeer geliefden fone fenden: mogelick defen fiende, fullen fy [hem] ontfien, en althans niet mishandelen.
14. Maer als de lantlieden hem fagen, overleyden fy onder malkanderen, ende feyden, (c) Defe is de erfgenaem, (<f)komt, laet ons hem dooden, op dat de erffenifle onfe worde.
15. En-
(O Pialm 2: 8. Hebr. v. 2. (d) Gerief, $7: 18. Pftlm 21 1 M«"h. til 3. ende 27: t, Joh. ns #|.



LUCAS. XX. 519
15. Ende als fy hem buyten den wijngaert uytgeworpen hadden , doodden fy [hem]. Wat fal dan de heere des wijngaets, wanneer hy van zijne builenlandïche reis teruggekomen is, haer doen ? Hoe zal hy die fnode booswichten behandelen, aen welken hy zijnen wijngaerd verhuurd had ?
16 Hy fal komen ende defe lantlieden, die zich als dieven en moordenaers gedragen hebben, door eenen fmertelyken dood verderven, ende fal den wijngaert aen andere geven. Ende de Pharizeen begrepen gemakkelyk , dat de Heiland, op eene verbloemde wijs, hen en hunne grouwzame voornemens bedoelde: want als fy [dat] geheimzinnig voorftel hoorden, feyden fy, Dat zy verre, dat 'er zulke bofe landlieden zouden gevonden worden; die zich,zelvs omtrent den zoon van den eigenaer, zo ver vergrijpen zouden.
Te weten, in deze gelykenis had de Godlyke Leeraer het grouwzaem gedrag van het Joodfche volk , byzonder van hunne Opperhoofden, zeer levendig afgeteekend, en de Pharizeeuwen begrepen zeer wel, dat Hy van hen gefproken had, verg. Matth. XXI: 45- — De eigenaer van den wijngaerd is God de Vader. De wijngaerd beteekent het Joodfche volk. De landlieden, aen welke de wijngaerd verhuurd werd , zijn de Opperhoofden van het Joodiche volk, byzonderd de Schrivtgeleerden, welker werk het was dezen wijngaerd te bearbeiden, door het volk met leer en voorbeeld aen te Iporen , om vruchten der gerechtigheid voort te brengen. De eigenaer reisde buitenlands. Dit geevt te kennen, dat God het Joodfche volk, nadat het in Kanaan gevestigd was, niet langer onmiddelyk onderwees en beftuurde. De dienstknechten, die gezonden werden om de huur te ontvanger, zijn de Propheten, welke de heer van tijd tot tijd tot het Joodfche volk gezonden hteft, om het zelve tot bekeering op te wekken. Deze werden mishandeld en vervolgd. Eindelyk zond de eigenaer van den wijngaerd zijnen eenigen zoon. Deze is de Godlyke jesus zelvs. Maer de landlieden ontzagen Hem niet; opdat zy de ervenis aen zich behouden, en in het bezit van hunne XIX. DEEL. Kk 4



£2q L U C A S. XX.
inkomften blijven zouden , hebben zy Hem door de handeaj der Romeinen gedood. Verg. XVIII Deel p. 385- 397-
De Pharizeeuwen, das Heilands mening wel begrijpende, zeiden : dat zy verre. Niet dat zy de ftraf van deze bofe landlieden afkeurden : want zy zelve hadden het vonnis geveld, Matth. XXI: 4T- Zy wilden 'er door te kennen geven, dat de landlieden in de gelykenis niet tot die boosheid komen zouden, om den zoon van den landheer zeiven te doden. Zy waren wel voornemens om jesus te doden, maer zy erkenden Hem niet voor den zoon van God. In zo ver zeggen zy, dit zy verre, dat wy Hem doden zouden, die Gods eigen zoon is.
17. Maer de Heiland bracht hun onder het oog, dat het wanbedrijv der landlieden, in de gelykenis , juist het zelvde grouwelftuk ware, het welke zy, omtrent zijn perfoon , reeds in hunne harten voorgenomen hadden, en eerlang zouden ter uitvoer brengen; hy faghfe met een veel beduidend oog zeer fterk aen, ende feyde, Wat is dan dit, 't welck (e)gefchreven ftaet, Pf. CXVöI: 22. De fteen dien de bouwlieden met eene zeer fmadelyke verachting verworpen hebben, defe is tot een hooft des hoecks geworden? Deze Voorzegging leert allerduldelykst , dat de messias , welken God verordend heeft, tot het bezit van eene onnadenkelyke heerlykheid, door de Opperhoofden van het Joodfche volk zal verfmaed ea verworpen worden.
ig. De messias moet, volgens de Godfpraek van Jefaias Kap. VIII: 14, 15, den ongelovigen Joden tot eenen fteen des aenftoots wezen, en eene rots der ergernis, (ƒ) Een yegeiick die op dien fteen valt, door zich aen den messias en zijne leer te ergeren, fal verplettert worden, (g)ende op wien hy valt, dien fal hy vermorfelen. Els die zich tegen dezen zeer verheven perfoon aenkant, |al als een potfcherv verbrijzeld worden.
ia. Ende de Overpriefters ende de Schriftge*
leer^
Cé) PI. 118:'21. Jef. 8: 14. ende 28: it». Matth. ai.-. Mare. i« xp. Hand. '4: is. Rom. 0: SS, 1 Petr. 21 4,7. CO'Jef. 8; ly
|acb. 3'' Up Dan. ei 54,



LUCAS. XX. 521 leerde, door het voorftel van deze dingen zeer verbitterd, fochten te dier felver ure de handen aen hem té flaen en Hem te vangen; maer fy vreefden het volck, het welk thans in den Tempel vergaderd was, dewijl zy Hem als eenen groten Propheet eerbiedigden. Zy vatten tegen den Heiland eenen dodelyken haet op : want fy verftonden dat hy defe gelijckeniffe tegen haer gefproken, en henlieden, in de geheimzinnige mening, bedoeld hadde,
lf. Htt twttdt gtfprek in dtn Tempel, hield de Heer jesus met dt Pharizeeuwen en Herodianen, over het betalen van fchat-
ting aen dtn Romeinfchen Keizer, vs, 20-26. f. De listige vraeg van deze veinsaerts vinden wy, vs.
20-22, en jt- Het antwoord van den Htiland, vs. 23 -2 rj.
20. (&)Ende de Pharizeeuwen gingen zeer verbitterd kenen , óm elders in het heimelyke te overleggen , hoe zy Hem ten val brengen zouden. Maer evenwel fy namen [hem] waer, ende floegen al zijn do^n nauwkeurig gade, en zochten Hem in zijne redenen te verftrikken. Na een bedaard overleg, hoe zy hun boosaertig oogmerk het best bereiken zouden, fonden zy verfpieders op Hem uyt, die haerfelven veynfden rechtveerdigh en by uitnemendheid nauwgezet te zijn: op dat fy hem in [fijne] reden vangen , en een fchijnbaer voorwendfsl hebben mochten, om hem der heerfchappye ende der macht des Romeinfchen Stadthouders, als een verdervelyk werktuig voor de maetfchappy, over te leveren.
21. Ende de gemelde verfpieders waren eenige van de fchranderfts Leeringen der Pharizeeuwen , vergezeld met eenige aenhangers en voorftanders van Koning Herodes, die met de Pharizeeuwen dit gemeen hadden , dat zy bittere vyanden waren van den Heer jesus, verg. Matth. X.X;II;
('0 Mattb. 92: 16, Mare. 12: 13.
XiX, deel. Kk 5



52a LUCAS. XX.
16. Deze kwamen tot Hem, onder eene bedrieglyke vertoning van zeer byzondere hoogachting; fy vraegden hem, feggende, Meefter, wy zijn zeer genegen om uw onderwijs te ontvangen : want wy weten dat gy recht fpreeckt, ende leert, dat gy de waerheid liev hebt, en daer voor onbewimpeld uitkomt, zodat men op uwe woorden volkomen ftaet kan maken, ende dat gy den perfoon niet aen en neemt, zodat gy 'er u, in het voorr Hellen der waarheid, in het geheel niet aen ftoort, of de perfoon, tot welken gy fpreekt, van hogen of van lagen rang zijn, en of uwe woorden aengenaem zijn dan niet; maer gy leert den wegh Godts, den weg, die tot Gods gumt henen leidt, in der waerheyt, juist zo als dezelve ligt, zonder iets achter te houden, of 'er iets by te voegen.
22. Op die geveinsde inleiding, waer van zy niets in het geheel meenden , lieten zy deze ftrikvraeg volgen : Wat dunkt u, en wat zegt gy 'er van? Is 't ons geoorloft den Keyfer fchattinge te geven , ofte niet ? Hoe moeten wy ons in dit netelig ftuk, waeromtrent velen van ons volk zwarigheden maken, naer uwe gedachten gedragen ? Zedert dat Judea een wingewest der Romeinen geworden , en aen Syrien gehecht is, vordert de Keizer fchatting van ons volk. Zommigen beweren dat wy ons daer aen, met een goed geweten, onderwerpen kunnen. Zo begrijpen het de aenhangers der Herodesfen. Anderen daerentegen oordeelen dit ftrijdig met de Godlyk wet, Deut. XVII: 15. Van deze gedachten zijn de Pharizeeuwen. Wees zo goed «n dien ons van uwen raed, hoe wy ons omtrent dit ftuk gedragen moeten.
23. De ftrikvraeg was zeer listig. Had de Heiland op eene bevestigende wijs geantwoord, dan zou Hy zich, by het meerderdeel van het volk , gehaet gemaekt hebben. Had Hy gezegd, dat de Joden niet verplicht waren,om den Keizer fchatting te geven, dan zou men Hem, by den Romeinfchen Stadhouder , als eenen oproermaker hebben aengeklaegd. Ende hy, voor wiens Alwetendheid niet verborgen is , hare argliftigheyt en boosaertige oogmerken be-
merc-



LUCAS. XX. 52j
merckende, feyde tot haer^ gy geveinsde huicbelaers, Wat verfoeckt gy my? Zoekt gy my onder fchoonfcaijnende woorden te verftrikken ?
24. Toont my eenen penningh van die zoon, waer mede gy gewoon zij't, de fchatting aen den Keizer te betalen. Zy vertoonden Hem eenen zodanigen penning. Wijders vraegde Hy, wiens beelt ende opfchrift heeft hy ? Ende fy antwoordende feyden Des Keyfers.
25. Ende hy feyde tot haer, vermits de penning, waermede gy de fchatting betaeJt, het beeld en opfchrivt van den Keizer draegt, verklaert gy zelve, even daer door, dat de Romeinfche Keizer uw Opperheer zy, en dat gy hem voor den zodanigen eerbiedigt, (i) Geeft dan den Keyfer dat des Keyfers is, het gene gy hem, als uwen Opperheer , billyk verfchuldigd zijt, ende geevt Gode dat Godes [«], door den Allerhoogften die lievde, eerbied, en gehoorzaemheid te bewijzen, welke gy Hem, als den Koning der Koningen, verfchuldigd zijt.
26. Ende fy en konden hem in woort niet vatten, om Hem voor den volcke gehaet te maken : ende haer verwonderende over fijne antwoorde, in het welk eene onnavolgbare wijsheid doorftraelde, fwegen fy flille, en , vermits zy geen woord wisten te abtwoorden, gingen zy befchaemd wech.
(i; Matth. 171 s5, code 22: «, Rora. 14: 7.
XIX DE ET..



5H LUCAS. XX.
/Ij. Het derde gefprek was, met de Sadduceeuwen, tver dsopftanding der doden, vs. 27-40. f. De Sadduceeuwen fielden eene fchijnbare bedenking voor,
tegen de leer der opftanding, vs. 27-33. ff. Op deze bedenking antwoordde de Heiland, vs. 34-3J. |. Eerst toont Hy het ongegronde van die bedenking aen, vs. 34- 3«
|1. Daerna bewijst Hy de opftanding dtr doden met op', zet, vs. 37, 38. \\\. De Euangelist voegt 'er het uitwerkfel by , htt welk 's Heilands redeneering had op de omftanders, vs. 39» 4°«
27. (k) Ende tot hem quamen, nadat Hy de gemelde verfpieders befchaemd had , fommige der Sadduceen, welcke tegenfprekende [/eggen] dat 'er geen opftandinge der doden en is, ende vraegden hem,
28. Seggende, Meefter , (/)Mofes heeft ons, Deut XXV: 5, deze wet voor gefchreven, So yemants broeder fterft, die een wijf heeft, ende hy fterft fonder kinderen, dat fijn broederen geval hy nog ongehuwd is, het wijf, het welk weduwe geworden is, in huwelyk nemen fal, ende fijnen overleden broeder zaet verwecken , opdat zijn geflacht niet uitfterve, en zijne goederen niet vervreemd worden.
ao. Daer waren nu eens feven broeders: ende de eerfte of oudfte nam een wijf, ende hy ftierf fon5 der kinderen na te laten.
30. Ende de tweede broeder nam dat wijt, het welk nu weduw geworden was, tot zijne vrouw, om aen de gemelde wet te voldoen, ende [oock] defe flierf fonder kinderen na te laten.
ai. Ende de derde nam het felve [wijf]: ende defeelijcks oock alle de feven broeders; van den oud.
, fles
(*) Matth. £23. a3. M«c.i« 18. 'Htnd. zy. 8. CO 9m SS 5-



L U C A S. XX. 525
Êen tot den jongften, zijn zy, de één na den anderen, aen het zelvde wijv getrouwd geweest, ende en hebben geen kinderen nagelaten, ende zijn geftorven.
32. Ende ten laetften na alle ftierf oock het wijf, die op elk der zeven broeders eene gelyke betrekking had.
33. In de opftandinge der doden dan, gefteld zijnde dat dezelve zou plaets hebben, wiens wijf van defen fal fy zijn? Want die feven hebben defelve tot een wijf gehadt: en zy alle hebben op haer ééne en dezelvde betrekking.
34. Ende de Sadduceeuwen, denkende dat jesus dezelvde vleefchelyke begrippen bad, omtrent den ftaet der opgewekten, in het volgend leven, als de Pharizeeuwen, verbeeldden zich, dat zy de onbeftaenbaerheid van de opftanding der doden ontegenzeggelyk hadden aengetoohd. Maer Jefus vatte het woord op, antwoordende zodanig, dat zy in hunne verwachting geheel wierden te leur gefteld. Hy feyde tot haer, gy hebt zeer verkeerde begrippen van zaken. Indien gy de ware mening der Godlyke Schrivten verftondt, zoudt gy weten, dat de ftaet der opgewekten, van de tegenwoordige gefteldheid der menfchen , geheel verfchillende wezen zal. De kinderen defer eeuwe, de menfchen in den ftaet van het tegenwoordig leven , trouwen.4' ende worden ten houwelicke uytgegeven, om hun 'geflacht voort te planten.
35. Maer die weerdigh fullen geacht zijn , de zaligheid van die toekomende eeuwe te verwerven ende de opftandinge uyt den dooden , en fullen noch trouwen, noch ten houwelicke uytgegeven worden, omdat het menfchelyk geflacht , in de huishouding van het volgend leven , niet meer zal voortgeplant worden.
36. Want fy en konnen niet meer fterven: want fy zijn (m)den Engelen gelijck. Hunne lichamen
(ü*-) 1 Job. 31 2. XIX. DEEL.



5a6 LUCAS. XX.
zijn zoortgelyke, als de fijne lichamen der Engelen, welke onftervelyk zijn, en niet gefchikt tot de voortteling, Ende fy zijn kinderen Godts, dewijle fy kinderen der opftandinge en een onftervelyk leven deelachtig zijn.
37. Ende wat de zeer gewichtige leer zelve aengaet, dat de doode opgeweckt fullen worden , heeft oock Mofes aengewefen, fprekende van de Godlyke verfchiining , met welke hy by den brandenden doornenbofcti verwaerdigd werd, als hy (») den Heere noemt de Godt Abrahams, ende den Godt Ifaacs, ende dtn Go^t Jacobs.
38. [Godt] nu en is niet een Godt der doode, ma r der levende. Gevolglyk is 'er eene opftanding der doden: want Abraham, Ifaac, en Jacob, waren toen reeds alle geftorven. Abraham, Ifaac, en Jacob moeten na den dood van hunne lichamen nog leven, en zich naer de ziel in zulken ftaet bevinden , waerin zy hoogstgelukkig zijn: want fy leven hem, tot Gods eer, alle. Daerenboven zal God in vollen nadruk de God zijn van Abraham, Ifaac, en Jacob , dan moet 'er ook eene opftanding der doden wezen. en een toekomend leven, waer in de heer in volle kracht betonen zal , dat Hy de God van deze Aertsvaderen zy.
39. Ende fommige der Schriftgeleerde van den Pharizeeuwfchen aenhang, dit gefprek horende, antwoordende feyden, Meefter, gy hebt wel gefegt, en fchoon geantwoord.
4 Ende de Sadduceeuwen waren befchaemd; fy en duif aen hem niet meer yet vragen.
fflf. Htt vierde gefprek van den Heiland was met ettelyke Pharizeeuwen, vs. 41-47.
41. Vervolgens ging de Godlyke Leeraer weder voort, met het volk te onderwijzen, Mare. XII: 35. Middeler-
wijl
00 Exod. 31 6. Hand. 7: ja. Hebr. zit iö.



LUCAS. XX. St?
wijl fchaerden zich zommige Pharizeeuwen te zamen, om te beraedflagen, welke middelen zy verder by de hand nemen zouden , om Hem te verderven (o) Ende de Heiland vraegde hea: welke gedachten maekt gy van den beloovden messias, die reeds zo lang is te gemoet gezien? uit welk een geflacht meent gy moet Hy voortkomen ? Matth. XXII: 42. Zy antwoordden, zonder zich te bedenken, het is eene bekende en algemeen aengenomen zaek , dat de messias uit het geflacht van david moet voortkomen. Dan de Heiland bsdiende zich van deze gelegenheid, om hun onder het oeg te brengen, hoe onkundig zy, met alle hunne gewaenda wijsheid, omtrent de allergewichtigfte leer va*.i den messias waren; hy feyde tot haer, Hoe feggen fy, dat de Chriftus Davids fone is ?
42. Ende David felve fegt in het Boeck der Pfalmen, dat de messias zijn Heer is, zeggende: (p) De Heere heeft gefegt tot mijnen Heere, Sit aen mijner rech;er[^Kf],
43. Tot dat ick uwe vyanden fal gefett hebben tot een voetbanck uwer voeten.
44. David dan noemt hem [fijnen] Heere, Hem eerbiedigende als den Koning der Koaingen, die eens over alles heerfchen moet; ende hoe is hy dan fijn fone? Hoe kan de messias te gelijk Davids zoon, en Davids gebiedende Koning wezen?
45. linde op deze bedenking wisten de Pharizeeuwen geen woord te antwoorden. Niemand kon deze vraeg van den Heiland beantwoorden , en de Pharizeeuwen durvden Hem van dien tijd af niet meer vragen, met oogmerk om Hem in zijne redenen te verftrikken, Matth. XXII: 45. De Leeraers van het volk, de Schrivtgeleerden, de Pharizeeuwen, en Sadduceeuwen, welke de Heiland nu verfcheidene malen verftomd had, gingen befchaemd henen. Zy gaven nu den toeleg, om den Godlyken Leeraer in zijne redenen
Co) Matth. 22: 4a. m«c. 12: 35- C/0 Pf. 110: r. Haad. ti si, * Cor. i5: 25. Hebr. t; ij. ende 10; ij. a' **'
XIX, DEEL.



5g LUCAS. XX te verftrikken , geheel op. Dan eer Hy voor altoos derl Tempel verliet, wendde de Heiland zich, ten aenhoren van het volk, tot zijne Discipelen , om hen, en tevens het volk te waerfchouwen , tegen de grove gebreken der Schrivtgeleerden: want daer alle het volck, thans in de voorhoven van den Tempel vergaderd, [het] hoorde, feyde hy openiyk tot fijne difcipelen ,
46. (g) Wacht u van de Schriftgeleerde, die daer willen wandelen in lange kleederen, om eenë grotere deftigheid te vertonen, en aller aendacht naer zich te trekken, ende beminnen de groetingen op de merckten, ende de voorgeftoelten of hoogfte zitplaetfen in de Synagogen, ende de vooraenfittingen in de maeltijden : Wacht u van het voorbeeld hunner geveinsdheid naer te volgen, en zijt wel op uwe hoede, om door hunne drogredenen niet vervoerd te worden.
47. De Schrivtgeleerden en Pharizeeuwen zijn trotfche, fchijnheilige, en baetzuchtige lieden, die onder den fchijn van Godsdienstigheid weduwen en wezen verdrukken, (r) Die der weduwen huyfen op-eten, ende hare goederen listig naer zich trekken, terwijl zy onder eenen bedrieglyken fchijn iange gebeden doen: Defe fullen fwaerder oordeel ontfangen , en in den groten dag eene allergeduchtfte ftraf ondergaen. Om deze bedreiging nader te bekrachtigen, fprak de Heiland by herhaling, tot achtmalen toe , een allerverfchrikkelykst wee uit over deze hui* chelaren, vergel. Matth. XXIII.
<V) Matth. zy. 5, 6. Mare. 12: 38, 39» Luc 43« (O Matth. tJ, 14. Mare. iv. 40- a Tim. 3: 6. Tift 11 i.u
HET



LUCASJ XXI. 5a3
HET XXr. KAPITTEL.
/////• Volgens prees de Godlyke Leeraer de rechtgeaerte weldadigheid, en dit waren de laetfte woorden, welke Hy in den Tempel gefproken heeft, vs. 1-4.
!• (*) fTNde jesus zijne waerfchouwing, tegen d* geveinsdheid der Schrivtgeleerden en PhariZeeuwen, geëindigd hebbende, zette zich, by het uitgaen van den Tempel, zo ter neder, dat Hy het gezicht had cp de ichatkisten , gefchikt tot het inzamelen der lievdegivten , welke tot onderhoud van den Tempel, en de nodige uitga' ven voor den plechtigen Godsdienst, gegeven werden; opfiende fagh hy de rijcke hare gaven overvloedig in de fchatkifte werpen.
2. Ende hy fagh oock onder andere een feker arma weduwe twee kleyne [penning/'kens']. daer in werpen, zijnde twee van de kleinfte ftukjens koperen mutt, welke tosn girigbaer waren, bedragende een oort of twee duiten, vergel. Mare. Xlt: 42.
3. Ende jesus nam deze gelegenheid waer , om zijne volgelingen te lefen, waerop men, in het beoordeelen der rechte milddadigheid , vooral te Ietten hebbe; hy riep daerom zijne .Discipelen tot zich, Mare. XII: 43 , en feyde, Waerlick ick fegge u, dat defe (b) arme weduwe, hoe vreemd het u ook moge voorkomen, meer naer de fchatting van God en van allen, die over de lievdo! gaven een rechtmatig oordeel vellen, dan alle de rijken heeft [in] de fchatkist geworpen.
4. Want die alle hebben van haren overvloei
(.a) 2Kon. it! 9. tdïrc. 12: 41. (£) 2 Cor. 81 tt, XIX, DEEL. LI



53c LUCAS. XXL
geworpen rot de gaven Godts , en velen maer een gering gedeelte van hun groot vermogen, maer defe heeft van haer gebreck, alle den leeftocht dien fy hadde, alles wat zy bezat, om de behoevten van dit leven te ver▼uilen, uit lievde en yver voor den Godsdienst, [daer iri] geworpen. Nu ziet God niet naer de grootheid der lievdegaven, op zich zelve aengemerkt, maer naer het vermogen van den gever, en het beginfel waeruit hy werkt.
IIIIli- Vs- 5 "36, 8tevt *k EuanSelist esn kort 6cfic^ van ntt gene de Heiland, by het verlaten van den Tempel, tn op den weg naer Bethanien, gefproken heeft.
MATTHiEUs heeft deze zeer merkwaerdige redevoering veel uitvoeriger voorgedragen , Kap. XXIV, XXV. De Godlyke Leeraer voorfpelde aen zijne Discipelen , dat de Tempel, welken Hy nu voor altoos verliet, binnen weinige jaren zou verwoest, en nimmer herbouwd worden. By die zelvde gelegenheid, fprak Hy ook over de voleinding der waereld, en gav tevens eene omftandige befchrijving van het laetfte oordeel.
Onze Euangelist geevt maer een zakelyk uittrekfel van deze redevoering.
4; De omleiding tot deze redevoering beflond in eene gewichtige vraeg der Discipelen, vs. 5 - 7. j.. By het uitgaen van den Tempel, vertoonden de Discipelen aen hunnen Meester het prachtige van dat gebouw, vs. 5.
\[. By die gelegenheid voorfpelde de Heiland, dat de Tempel ten gronde toe zou verwoest worden, vs. 6. 41L Zy vraegden datrom , buiten de Stad gekomen zijnde, wanneer die verwoesting zou plaets hebben, vs. 7.
5. (V) Ende als fommige feyden van den Terrnel by gelegenheid dat Ky denzelven voor altoos verliet, dat v ' hy
CO Matth. i\\ 1. Mare. tj' 1.



LUCAS. XXI. 531
hy met fchopne fteenen ende begiftingen verciert was, feyde hy,
6. \Wat] defe grootfche en kostbare dingen [aengilet"] , die gy met verwondering over het prachtige, en de kunstige bouworde aenfchouvvt, (d) daer fullen dagen komen, in welcke niet [een] fteen op [den anderen] fteen en fal gelaten worden, die niet en fal worden afgebroken. Da Tempel zal ten gronde toe verwoest worden , en 'er zal niet één eenig gedeelte van dat prachtig gebouw ongefchonden blijven,
7. Ende fy vraegden hem, feggende, Meefter, wanneer fullen dan defe vreesfelyke dingen zijn ? ende welck is het voorafgaand teecken , wanneer defe dingen fullen gefchieden ?
Volgens het maer uitvoerig bericht van matth2Eus , was hunne vraeg tweeledig. Zy begeerdan te wsten, wanneer Jerufalem zou verwoe;t, en wanneer de waereld zou voleindigd worden. Beide deze zeer onderfcheidene zaken voegden zy te zamen, omdat zy in het vooroordeel ftonden, het welk onder de Joden heerschte, dat de Tempel in ftand zou blijven, tot aen de voleinding der waereld, en dat ge vol. gelyk de voleinding der waereld , met de verwoesting van den Tempel, zou gepaerd gaen, Kap. XXIV: 3. Vermits nu deze beide zaken zeer verfchillende waren, beantwoordde ook de Heiland deze tweeledige vraeg zeer onderfcheiden, gelijk matthjeus breder heeft aenseteekend. Onze Euangelist geevt maer een kort begrip van 's Heilands merkwaerdig antwoord.
Cd) t Kna 9: 7. MUh. j: 11. Luc. 191 44.
XIX. DEEL.
LI 2



53a LUCAS. XXI.
ff. Het antwoord van dtn Heiland vinden wy vs. 8 - 36. •.. Eerst fpreekt Hy van de teekenen, uit welke men zen mogen bejluiten, dat de verwoesting van den Tempel
naderde, vs. 8-19, beflatnde *. In verleidende leeringen, vs. 8. **. Geruchten van oorlogen, vs. 9. m*m Verwoestende oorlogen zelve, vs. 10, 11. en ****, Vervolgingen van de belijders des Euangeliums, vs. 12-19. g. De Heiland vcorfpelt deze vervolgingen ,
vs. 12, 13. en gj. Bemoedigt zijne Discipelen tegen dezelve , vs. 14-19.
8. (e) Ende hy feyde, Siet toe en draegt zorg, dat gy niet verieydt en wordet door fchijnbare voorwendfels van Godlyke Openbaringen, en hemelfche gezantfchappen. Weest toch op uwe hoede, om niet bedrogen te worden : (ƒ) want vele fullender van tijd tot tijd komen onder mijnen name, en zich voor mijn perfoon uitgeven, feggende, Ick ben [_de Chriftus'], de beloovde messias. Ende de tijt, dat de messias het Joodfche volk, van de overheeifching der Romeinen, verlosfen zal, is naeby gekomen. Geloovt het toch niet, laet u door zulke bedriegers niet mede fiepen. En gaet dan haer niet . na. Volgt die bedriegers niet, noch wordt hunne leerlingen en aenhangers.
9. Ende wanneer gy fult hooren van bloedige oorlogen ende geweldige beroerten, fo en wort niet verfchrickt. Want defe dingen moeten eerft gefchieden , eer de Tempel zal verwoest worden ; maer [nogh] en is terftont het eynde niet van die geduchte oordeelen , welke over de hardnekkige Joden zullen uitgeoefFend worden.
10. Doe
CO Ier. 29: 8. Mattli. z\'. 4. EpheC 5: . Coloff. l; 18. 2. Theff. a» s. 1 Joh. 4: I' (./) Jer" *♦« ende ajt ar.



LUCAS. XXf. 533
10. Doe feyde hy tot haer, ter nadere opheldering van zaken: onderlinge verdeeldheden en burgerlyke oorlogen zullen de verwoesting van den prachtigen Tempel voorafgaen. (g) [Het een] volck fal tegen [het ander] volck opftaen, ende [het een] Koninckrijck tegen [het ander] Koninckrijck.
11. Ende daer fullen groote aerdbeevingen wefen in verfcheyden plaetfen,. ende hongersnooden, ende peftilentien : daer fullen oock fchrickelicke dingen , ende groote teeckenen van den hemel gefchieden. Deze dingen, hoe vreesfelyk zy ook wezen mogen, zijn nog maer beginfelen der ellenden, welke over de Joden komen zullen.
12. (h) Maer voor dit alles fullen fy hare wrede handen vyandig aen ulieden flaen, ende [u] vervolgen , [u] overleverende in de Synagogen ende (i) gevanckeniffen , ende gy fult getrocken worden voor (k) Koningen ende Stadthouders, om mijns naems wille Deze mishandelingen, den belijdere» van mijnen naem aengedaen, zullen kennelyke proeven zijn van de hardnekkigheid der Joden, en hen ten eenemael onverfchoonbaer fteilen.
13. Ende [dit] fal u daerom overkomen tot een getuygeniflè tegen die hardnekkigen , in den groten dag des oordeels.
14. Wanneer gy voor rechtbanken en gerichtshoven zult getrokken worden, om u, wegens mijne leer en de prediking van het Euangelie, te verantwoorden, verlaet u dan op mijnen byftand. Beide de vereischte gedachten, en de gepasts woorden zullen u ingeboezemd worden , om de leer van het Euangelie, met eene meer dan menfchelyke kracht en wijsheid, te verdedigen. (/) Neemt dan in uwe herten voor, van te vooren niet te overdencken, [hoe] gy u verantwoorden fult.
G?) Jef- I9! W Matth. 10: 17. ende 34: 9. Mare. 13: 9. Joh. Ifi: a. Openb. s: 10. CO Hand. 4: 3- ende 5: 18. ende 121 4, ende 16: 24. CO Hand. 25: 23. (/; Matth. 10: 19. Msrc. 13: 11.,
XIX. DEEL. LI 3



5H LUCAS. XXI.
15. (m) Want ick fal u mont ende wijfheyt geven woorden en gedachten inboefemen, zo dat gy de zaek van 'het Euangelie verdediger] zult, met eene kracht , welcke niet en fullen konnen tegenfpreken, noch wederftaen, alle die haer tegen u fetten.
16. («) Ende de woede van da vyanden der waerheid zal zo' ver ga:n, dat zy niet eens acht zullen geven op de batrekking van bloedverwantfchap: want gy fult overgelevert worden oock van ouders ende broeders, ende magen, ende vrienden, die het Euacgelie^ongelovig verwerpen; ende zelvs fy fullender [fommige] uyt u (0) dooden.
17 (p) Ende gy fult van allen, beide van ongelovige Joden en Heidenen , gehaet worden om mijns naems wille, en om de belijdenis van mijn Euangelie.
18. (q) Doch niet een hayr uyt uwen hoofde en fal verloren gaen. Velen van u en andera Christenen zullen wel wredelyk gedood worden, vergel. vs. 17, maer geduurende dien tijd, dat Ik mijne ftrafgerichtan, door de verwoesting van Jerufalem, over de hardnekkige Joden zal uitoefFenen, zal niemand der Christenen omkomen Ik zal hen, geduurende de belegering van Jerufalem, in eene veilige fchuilplaets, te Pella bewaren.
10. Befittet uwe zielen in uwe lijdfaemheyt. Onderwerpt u geduldig aen alle fmaedheden , mishandelingen , en vervolgingen.
H. Vervolgens handelt de Ihiland, deels over de verwoesting van Jerufalem, deels over de voleinding der waereld, vs. 20-28, *. Over de verwoesting van Jtrufalem, vs. 20 - 24. +*. Over de voleinding der waereld, vs. 25-28.
20. (r) Maer wanneer gy fien fult dat Jerufai lem van Romeinfche heyrlegers omcingelc wort, fo
weet
Cm) FxoJ. 4« ra. Ttf. <W 17. Matth. lo: to. Hand. 61 to. Cu) Mich. 916. (e) Hand. 7: 59. ende 12: 1. tf) Matth' IO; 13:*3-
\f) ÜM. 01 a>. Mattb. 241 15- Mjrc' *3* >4«



LUCAS. XXI. S3S
weet alfdan dat hare verwoeftinge naeby gekomen is.
21. Alfdan de Christenen, die in Judea zijn, datfe zo fpoedig mogelyk is, uit de fteden en dorpen, vlieden nae de bergen; ende die in 't midden van defelve zijn, datfe daer uyttrecken: ende die op de velden zijn, datfe in defelve niet komen, en blijven In onbewoonde plaetfen, om hun leven te beveiligen.
22. Want defe akelige dagen zullen zijn dagen der wrake, over de hardnekkige Joden, (j) op dat alles vervult worde dat daeromtrent door de Propheten gefchreven is.
23. Doch wee den bevruchten, ende den foogenden [vrouwen] iri die dagen. Deze zullen het meest te beklagen zijn, omdat zy zo fpoedig niet zullen kunnen vluchten, als de nood vereifchen zal: want daer groote noot zijn fal in het Joodfche lant, ende de fchromelykfte uitwerkfelen van Gods geduchten toorn zullen over dit hardnekkig volck komen.
24. Ende fy fullen ten deele vallen en verflagen worden door de fcherpte des fweerts, ende ten deele gevanckelick wechgevoert worden onder alle volcken : ende Jerufalem fal van de Heydenen vertreden, ten gronde toe verwoest worden, en zo verwoest blijven liggen, (t) tot dat de tijden der Heydenen vervult fullen zijn , tot dat alle de Heidenen zullen bekeerd , en derzelver volheid zal ingegaen zijn. Dan zal ook Israël gelovig tot den heer wederkeeren, en Jerufalem herbouwd werden, gelijk de Propheten voorfpeld hebben.
25. (v) Ende daer fullen, in de laetfte dagen der waereld, wanneer haer einde aennadert, vreesfelyke teeckenen zijn in de fonne, ende mane, ende Herren. Er zullen in de ganfche natuur geweldige fchokken plaets hebben, vreesfclyke onweders zullen 'er zijn in de lucht,
CO Dan. 9: 25, 27. Mattb. 24: 15. Mare. 13:14. CO Rora. it: 25^ OO Jef. i3: 10. Ezech. 32: 7. Joël a: 31. ende 3: 15. Matth. £4: 29. Mare. 13: 24. Openb. 6: 12.
XIX. DEEL LI 4



535 LUCAS. XXL
ende op de aerde benaeuwtheyt der volckeren, met twijffelmoedigheyt, als de zee ende watergolven , door geweldige ftormen beroerd , groot geluyt fullen geven:
26. Ende den menfchen het herte fal befwijcken van vreefe, ende het ganfche menschdom zal Adderen, op de verwachtinge en het vooruitzicht der geduchte dingen, die het aerdrijck fullen overkomen. Want de krachten der hemelen fullen beweegt worden, en de ganfche natuur zal in beroering wezen.
27. (x) Ende alfdan ,fullen. fy den Sone des menfchen , als den Richter van levehdigen en doden, fien komen in een wolcke niet glansrijke teekenen van groote kracht ende heerlickheyt.
28. Als nu defe dingen beginnen te gefchieden, fo fiet vrolyk om hoogè, ende heft uwe hoofden weigemoed opwaerts, (y.) om dat uwe verloffinge yan'allerlei ellenden naeby is..
H|. In het derde deel van deze redevoering, vs. 29-36. fpreekt de Godlyke Leeraer. *. Eerst over de verwoesting van Jerufalem, vs. 29-32. **. Daerna over de voleinding der waereld, vs. 33- 36. §. Hy fielt de zekerhiid van deze zaek voor, vs. 33. en $§• Voegt 'er eene nadrukkelyke vermaning tot waek. zaemheid by , vs. 34-36.
29. 0*0 Ende hy feyde tot haer, om eenige nadere opheldering te geven, omtrent den tijd van Jerufalems verJ woesting, een zeer gepaste gelijckeniffe , Siet den vijgeboom, ende alle de boomen, en leert daeruit den tijd van Jerufalems aennaderende verwoesting op te snerken.
ao. Wanneer fy nu uytfpruyten, zodat de tedere
tak.
fj£l nan. ?: 10. Matth. iff 27. ende 24: 30. ende 25: 31. code t6s 64. Mare. I3i 26. ende t4! 62. Hand. 1: ir. 2 The!!'. 1: iq. Openb. 1:7. (£> Km. 8'. »3» W MatiU 24: 52. Mare. 13; *8,



LUCAS. XXf. 537
takjens voor den dag komen, ende gy [dat] fiet, fo weet gy uyt ufelven dat de fomer nu naeby is.
31. Alfoo oock gy, wanneer gy defe fchromelyke dingen, van welke ik zo even gefproken heb, fult fien gefchieden, fo weet dat de openbare oprichting van het Koninckrijcke Godts naeby is, het welk zich, in de verwoesting van Jerufalem , allerluisterrijkst verton uen zal.
32. Voor waer ick fegge en verzeker u allerplechi tigsc , dat dit tegenwoordig geflachte van menfchen geenfins en fal voorbygaen, tot dat alles, wat ik omtrent de verwoesting van Jerufalem en den Tempel gezegd heb, fal gefchiet zijn.
33. (a) De hemel ende de aerde fullen voorbygaen , voorzover 'er, op het einde der waereld, eene zeer aenmerkelyke verandering, in het zamenftel der natuur, zal voorvallen, vergel. 2 Petr. III: 7-13; maer mijne woorden en fullen geen fins voorbygaen, noch onvervuld blijven. Alles wat ik gezegd heb , zal onfeilbaer vervuld w orden.
34. (h) Ende niemand weet den bepaelden tijd , op welken dc voleinding der waereld zal plaets hebben, dan alleen de Vader, vergel. Mare. XIII: 32. Weest daerom op uwe hoede, en zijt altoos gereed, om den Richter der ganfche aerde afiewachten. Wapent u tegen de zorgloosheid ; wacht ufelven, dat uwe herten niet te eeniger tijt befwaert en worden met brafferye, ende dronckenfehap, ende forgvuldigheden defes levens , ende dat u die dagh, op welken gy rekenfchap van uw gedrag zult moeten geven , niet onvoorfiens [over] en kome.
35. (c) Want gelijck een ftrick, waerin een vogel onverwachts gevangen wordt, fal hy komen over alle
00 Pf. lozt 27. Jef. 51! f>. Matth. »4t 35. Hebr. 1: li. (J) Rom. 13: is. » Thcfi'. 5: 6. 1 Petr. 4: 7. (c) 1 Thefl*. 5: 2. aPetr. 5: ie, Openb. 3: 3. entls 161 Ij,
XIX. DEEL. LI 5



J38 LUCAS. XXL
de gene die op den gantfchen aerdbodem gefeten zijn.
36. (d) Waeckt dan tot aller tijt, biddende dat gy meugt weerdigh geacht worden te ontvlieden alle defe vreesfelyke dingen die, by de verwoesting van Jerufalem, gefchieden fullen, ende om, in den groten dag der algemene verantwoording, met vrymosdigheid te ftaen voor den Sone des menfchen, wanneer Hy ko■ men zal, om de levenden en de doden te oordeelen.
///////• Eindehk befluit de Euangelist de gefchiedenis van 's Heilands Prophetifche bediening, met een verhael dat de Heiland, geduurende zijn laetfte verblijv binnen Jerufalem, des daegs in den Tempel leerde , en den nacht op den olijvberg doorbracht, vs. 37, 38.
37. (e) Des daegs nu was hy, geduurende zijn laetfte verblijv te Jerufalem, leerende in den Tempel, maer des nachts gingh hy uyt Jerufalem, om de lagen zijner vyanden te ontwijken , tot dat zijne uur gekomen was, ende vernachtte te Bethanien, een vlek op den na by gelegenen bergh , van de menigte der olijven , welke aldaer groeiden, genaemt den oHjf[forgfc].
38. Ende alle het volck quam, in grote menigte, reeds 's morgens vroegh tot hem in den Tempel, om hem te hooren.
00 M*tth. 24; 4ï. ende 25! 15. Mare. 13: J3« Luc. 12:40. 1 Tlieff. 5t 6. CO Jon. 8; 2.
HET



LUCAS. XXII. J39
HET XXII. KAPITTEL.
B. Kap. XXII—XXIV. geevt de Euangelist een uitvoerig bericht van het verzoenend lijden, het welk de Heiland als Priester
ondergaen heefc , en van zijne opftanding uit de deden. A. De gefchiedenis van 's Heilands borgtochtelyk lijden wordt uitvoerig befehreven , Kap. XXII, XXIII. tt. De onmiddelyk voorofgaende omftandigheden vinden wy Kap. XXII. vs. 1-38. Hiertoe behoren de volgende byzonderheden.
a. Het overleg van de Joodfche Opperhoofden, om den Heiland, na het verlopen van het aennaderend Paeschfeest, op eene listige wijs te vangen en van kant
te maken , vs. 1, 2.
b. Het verraed van Judas , vs. 3 • <j.
e. De laetfte Paeschmaeltijd, welke de Heer jesus met zijne Apostelen gehouden heeft, vs. 7-38. fl. De toebereiding tot deze plechtigheid vinden wy vs. 7-13.
6. Den Paeschmaeltijd zelve, en het gene daerby is voorgevallen, vs. 14-38. z. De Heiland voorfpelde , dat dit zijn laetfte Paeschmaeltijd ware. vs. 14-16.
2. Wijders ftelde Hy het Sacrament van het hei¬
lig Avondmael in, vs. 17-20.
3. Daerna voorfpelde Hy het verraed van judai '
vs. 21-30. -. Het verraed zelvs wordt kortelyk aengewezen , vs. 21, 22. mm. Alle de Apostelen waren zeer begeerig om te weten, wie de deugniet wezen mogt, vs. 23.
By gelegenheid, dat zy twistten over het
meesierfckap, gav de Heiland hui een nader onderricht, omtrent den aert van zijn Koningrijk , vs. 24-30.
XIX. DEEL.



54© LUCAS, XXII.
4. Vervolgens verzekerde Hy petrus , dat hy
Hem verlochenen zoude, vs. 31-34.
5. Ten laetften verklaerde Hy , dat zijn einde
naderde, vs. 35-38.
1. (a) "pNde het feeft der ongehevelde [broo¬
den] , wanneer de Joden, zeven dagen lang, ongerezen broden esten moesten, ter gedachtenis van hunnen uittocht uit Egypten, die met zo veel overhaesticg ge ■ ichied was , dat zy genen tijd hadden, om hunne deegklompen te doen gisten, welk Feest ook genaemt werd het Pafcha, dat is voorbygang, omdat de Joden op den eerften avond een gebraden lam aten, ter gedachtenis, dat de verdervende Engel, die alle de eerstgeborenen in Egypten gedood had, de woningen der Israëliten, welker deurposten met het bloed van een lam beftreken waren , was voorbygegaen; Dit Feest was naeby, en moest na twee dagen gevierd worden.
2. (b) Ende de Overpriefters ende de Schriftgeleerde , die leden van den groten Raed , die het meest tegen jesus verbitterd waren, vergaderden heimelyk in de zael van Cajaphas, den toenmaligen Hoogepriester, Matth. XXVI: 3. Aldaer te zaem gekomen zijnde, fochten en beraed-^ flaegden zy, hoe fy hem, die het land was doorgegaen goeddoende, op eene listige wijs vangen en ombrengen fouden. Deze grouwzame fchenddaed durvden zy niet openiyk ondernemen: want fy vreefden het volck, by het welk de gezegende jesus in zeer grote achting was. Zy beraedftaegden daerom, dat zy het aenftaende Passchfeest, by gelegenheid van het welk Jerufalem opgepropt was van volk, eerst zouden laten voorbygaen, en dan zien, of men zijn oogmerk niet met list bereiken konde. Maer zy kre» gen daertoe eene zeer gunftige gelegenheid, welke zy niet hadden kunnen verwachten.
3. (c) Ende de fatan , de grootfte vyand van het
men-
Ce) Exod. 11: 15. Matth. 26 2. Mare. 14- 1. CS) Pfalm 2: 2. Joh. Ui 47. Hand. 4; 97. (cj Matth. 26: 14. Mare. 14: 10. joh. 13S af.



LUCAS. XXiL 54 r
tnenfchelyk geflacht, voer in Judas , die toegenaemt was Ifcariot, zijnde uyt het getal der twaelve, die tot het Apostelambt geroepen waren. De opperfte der bofe geesten vervoerde dezen booswicht tot het grouwzaemst verraed, bet welk immermeer gepleegd was.
4. Ende hy gingh henen , ende fprack met de Overpriefters ende de Hooftmannen des Tempels, en andere leden van den groten Raed, die, gelijk gezegd is, thans in het paleis van den Hogepriester Cajaphas vergaderd waren. De Joodfche Raed had eene beloning uitgeloovd aen den genen, die jesvs in hunne handen zou overleveren. Ju. das nu, die 'er de beste gelegenheid toe bad, bood zich aen tot zulk een grouwzaem verraed van zijnen weldadigen Meester, overleggende met de onrechtvaerdige Richters, hoe hy hem haer foude overleveren.
5. Deze onverwachte aenbieding was 's Heilands onver, zosnbaren vyanden by uitnemendheid aengenaem. Ende fy het affchuwelyk voorftel van den booswicht horende, waren verblijdt, ende zijn 't met hem eens geworden' dat fy hem geit geven fouden. Men werd het, na eenige woordenwisfeling, eens over den b'oedprijs. Judas werden 30 zilverlingen toegelegd , bedragende 15 Rijksdalers van enze munt.
6. Ende Judas verbond zich met eenen plechtigen eed, dat hy zijnen weldadigen Meester, zonder de minfte beweging onder het volk, in de handen van zijne bitterfte vyanden zoude overleveren ; hy beloofde het grouwzaem fchelmftuk te zullen volbrengen; ende focht ook van dien tijd af aen, zich weder by *sHeilands gezelfchap begeven hebbende , naer eene gefchikte gelegenheyt om hem haer over te leveren fonder oproer;
7. (¥)Ende de dagh der ongehevelde [brooden] quam ondertusfchen, twee dagen na deze grouwzame onderhandeling, op den welcken het lam van het Pafcha moeft geflacht en gegeten worden.
8. In den morgen van dien dag, vraegden de Discipelen
00 Matth. 26 17, Mare. 14: ia, 13.



542 LUCAS. XXIT.
aen den Heiland, welk een bepaeld huis binnen Jerufalem* Hy verkiezen zoude, om den Paeschmaeltijd te houden, Mare XIV: 12. Ende hy fondt Petrum ende Joannem uyt, om de nodige fchikkingen te maken, tot het houden van den Paeschmaeltijd, feggende, Gaet henen in ds Stad Jerufalem, ende bereydt ons het Pafcha, op dat wy het dezen avond eten mogen.
9. Ende fy feyden tot hem, Waer wilt gy dat wy het bereyden? Gy hebt ons het bepaelde huis nog niet aengewezen.
10. Ende Hy gav hun, uit kracht zijner Alwetendheid, een teeken, waer aen zy konden weten, welk een byzonder huis Hy bedoelde; by feyde tot haer, Siet, als gy in de ftadt fult gekomen zijn, fo fal u een menfche binnen de poort ontmoeten, dragende een kruyeke waters; volgt hem in het huys daer hy ingaet.
11. Ende gy fult feggen tot den huyfvader van dat huys, De Meefter by uitnemendheid, onze Godlyke Leeraer fegt U, mijn tijd is naby, dat ik als het tegenbeeldig Pafcha zal geflacht worden, ik zal mtt mijne Discipelen by u het Pafcha houden, Matth. XXVI: 18 , daerom laet Hy vragen: Waer is de eetfale, daer ick het Pafcha met mijne difcipelen eten fal?
12. Ende hy fal u aenftonds een groote toegerufte opperfale wijfen, zeer gefchikt om het Pafcha te eet en, bereydt het aldaen
13. Ende fy henen gaende, en binnen de poort van Jerufalem gekomen zijnde , vonden 't gelijck hy haer gefegt hadde, ende bereydden al het nodige tot het vieren van het Pafcha.
14. (e) Ende als de ure, op welken men des avonds gewoon was den Paeschmaeltijd te houden, gekomen was, fat hy in de gemelde eetzael aen, ende de twaelf Apoftelen met hem.
Dat de Heiland het .Pafcha eenen dag vroeger, dan de Joodfche Overheden en het meerder deel van het volk, gegeten
(O Matth. 26: 20. Mare. 14: 17.



LUCAS. XXII. 543
ten hebbe, vindt men nader aengewezen, XVIII Deel p. 483, 484.
15. Ende als hy des donderdags avonds in de gemelde eetzael was aengezeten, met zijne XII Apostelen , feyde de Heiland tot haer, Ick hebbe grootelicks begeert dit laetfte Pafcha met u te eten, eer dat ick lijde, en den kruisdood onderga.
16. Want ick fegge en verzeker u, dat ick niet meer daer van eten en fal, tot dat het gene door het Paeschlam bsteekend wordt, mijn verzoenende dood namelyk, vervult fal zijn in het geestelyk Koninckrijcke Godts.
17. Ende als hy, na het eeten van het Paeschlam, eenen drinckbeker genomen hadde, die by Hem ftond, en waerin nog een goed gedeelte van dm wijn v?as, denzelven gezegend, ende gedanckt hadde, feyde hy, Neemt defen, ende deelt [hem] onder ulieden.
18. Want ick fegge u, dat ick van nu af aen niet meer drincken en fal van de eigenlyke vrucht des wijnftocks, tot dat het Koninckrijcke Godts fal gekomen zijn. Wanneer ik ais Middelaer zal verhoogd zijn, en mijn geestelyk Koningrijk aenvaerd hebben , dan zal ik den geestelyken wijn van ftorelofe eer en blijdfchap fmaken.
19. (/)Ende vervolgens ftelde Hy het Nachtmael in, tot een altoosduurend Sacrament, in de plaets van het Pafcha: want hy nam een bol van het broot, het welk by Hem op de tafel lag, ende als hy gedanckt en het zelve gezegend hadde, brack Hy het in gefchikte ftukken, ende gaf 't haer , feggende, neemt dat brood en eet het, Dat brood is een teeken van mijn lichaem 't welck voor u, en in uwe plaets, als een zoenoffer van uwe zonden , gegeven en verbroken wort: Doet dat tot mijner gedachteniffe, gy en alle mijne naervolgers, zo lang de waereld ftaet.
20. Defgelijcks nam Hy oock den drinckbeker na
(O Mauh *6: ï6. M*rc, 141 2a. i Cur, ut 23, C4, XIX. BSEl.



544 LUCAS. XXIL
het Avontmael, of na het houden van den maeltijd; ea nadat Hy gedankt had, Mare. XIV: 23 , gav Hy denzelven aen zijne Apostelen om 'er uit te drinken, feggende, Defe drinckbeker, dat is, de wijn, welken gy thans gedronken hebt, [ir] het Nieuwe Teftament in mijnen bloede voerzover bet de goederen van het Nieuwe Teftament beteekent en verzegelt , welke ik eerlang verwerven zal door mijn bloed, 't welck voor U en voor velen, Mare. XIV: 23 , vergoten wort tot vergeving van zonden: want mijn dood zal den grondflag der verzoening met GoJ uitmaken.
21. GO Doch, liet, welk een grouwzaem beftaen van den booswicht! welk eene onbefchaemde trotschheid! de hant des genen, die my verraedt, is met my aen de tafel. De verrader is één van u allen, die thans met my aen tafel zit.
22. Ende de Sone des menfchen gaet wel, door eenen wreden dood, uit deze waereld henen, (ft)gelijck in den raed van God, die alle de byïonheden van mijn lijden bepaeld heeft, befloten is: Doch wee dien menfche door wekken hy verraden wort. Het ware hem beter dat by niet geboren ware. Zijn lot zal in de eeuwigheid zo rampzalig wezen, dat het voor hem veel meer verkiesbaer wezen zou , nimmermeer beftaen te hebben , Mare. XIV: ar;
23. Ende dit zeggen maekte eenen diepen indruk op de gemoederen der Discipelen; fy begonden onder malkanderen te vragen, wie van haer het doch mochte zijn , die dat grouwzaem fchelmftuk doen foude. Judas , die zo digt by den Heiland zat, dat hy te gelijk met Hem in éénen en denzelvden fchotel indoopte , was onbefchaemd genoeg om te vragen, ben ik het Rabbi? vermoedt Gy van my, dat ik U verraden zoude ? De Heer jesus verklaerde daerop ronduit, dat hy de bedoelde man ware, en voeg de 'er by wat gy doet, doe het hatstelyk, Matth. XXVI: 25.
Joh.
(3) Matth. 26; 23. Mare. 145 18. Job. 13; tl. C*) Pt 41; 10. Joh, 13! 18. Hand. U li.



L UCAS. XXII. 545
Joh. XIII: 27. Judas had zijne vraeg heimelyk gedaen , by manier van inluistering. Dit was de reden, dat de over/ge Discipelen het zeggen van den Heiland niet begrepen; zy verbeeldden zich , dat hun Meester aen Judas eenig bevel gav, rakende zijn ampt als beursdrager en rentmeester van hüri gezelfchap, Joh. XIII: 23, 29.
24.. Ende alle de Discipelen betuigden, dat zy eeneri grouwel hadden van het gemelde verraed, en dat zy hunnen Meeeter alle mogelyke lievde én eerbied toedroegen. Dit gav aenleiding tot naeryver, zodat zy wederom twistten , wie van huri de eerfle Was in lievde tot den Heiland, en daer door ook de grootfie voorrechten in zijn Koningrijk eflangeri zoude: daer wiert oock op nieuws hevige twiftinge onder haer, wiè van haer fcheen de meefte te zijn; in beide de gemalde opzichten-
25. Ende hy feyde tot haer, gy weet hoe het ge..' legen is met waereldfche heerfchappyen: (i)De Koningen der volckcrèn, die het oppergebied hebben over gehele Nariëa, heerfcnen Over haer met een onbepaeld gezach: ende die macht over haer hebben wordeö door hen , die hun onderworpen zijn, weldadige \Jieerén~\ genaemt, of Weldoeners, üra hunnen eerbied en hunne toegenegenheid uit te drukken.
26. (£) Doch gy zu't niet alfoo doen , zulk eené heerfchappy komt in mijn Koningrijk niet te pas, omdat het niet van deze wdereld, maer geheal geestelyk is; (/)maer de meefte onder u, die zy gelijck de minfte j ende die een vooorganger of'een hoofd van anderen is, zy als een die dient, hy bsyvere zich om anderen, ovef welke hy als opziener gefield is, met al zfjn vermogen nut> tig te wezen.
27. Want wie is meerder? Die aen eenen maeltijd aenfitt, ofte die dient?'En is 't niet die aenfitt? (f») Maer ick ben in 't midden van u, als een diê
(ij Matth. 20: 25. Mare. 10: 42. (4 1 Petr. ,5: 3. £() Lt:é. 5: 48. 00 Matth. se. 28. Jöiii 13: 14- rail. 2: 7»
XIX. DEEL Mm



546 LUCAS. XXII. dient, daer ik ray zelvs verneder, om uwe voeten te was> fchen, Volgt dan het voorbeeld van mijne nederigheid naer.
29. Ende gy zijt de gene, die met my fteets gebleven zijt, en my beftendig hebt aengekleevd in mijne verfoeckingen, in alle de fmaedheden, welke my zijn aengedaen.
29. (n) Ende ick verordineere u het, de goederen van mijn geestelyk Koninckrijck, gelijckerwijs mijn Vader my [dat] Koningrijk verordineert heeft, het welk ik, zodra ik de verzoening heb te weeg gebracht, als verhoogde Middelaer aenvaerden zal,
30. Op dat gy etet ende drincket aen mijne tafel in mijn Koninckrijck, en rijkelyk deel hebt aen de geestelyke goederen , welke ik verwerven zal, ende (0) fittet op throonen , oordeelende de twaelf geflachten Ifraëls.
Het zitten der Apostelen op thronen geevt te kennen, dat zy, als mannen van don eetften rang, in de Kerk zouden erkend en geëerd worden , en de , eer genieten, om , als onmiddelyke afgezanten van den verheerlykten Middelaer, de eerfte grondvesters te zijn van zijn geestelyk Koningrijk. Zy zouden oordeelen de twaelv geflachten Lraèls. Door de XII Jlammen Lraêls, worden alle de Christenen bedoeld, die het geestelyk Israël uitmaken, en in zo ver het volk van Israël zijn ingelijvd. De Apostelen zouden hen oordeelen, voorzover hunne leer de onfeilbare regelmaet van het geloov , en het rechte voorfchrivt van den wandel wezen zou, zodat alle Christenen zich, in beide opzichten, op het oordeel en de uitfpraek der Afstelen verlaten zouden. Verg. XVIH Deel p. 346—
31. Ende de Heere feyde tot Petrus, Simon , Simon, fiet (/>) de fatan heeft ulieden feer begeert, om te fiften als te tarwe:
32. Maer
(ifï Luc. 12: ja. CO Mattb. 191 28. Openb. y 21. (p) iPetr. 5: 8.



LUCAS. XXII. 547
3 a. Maer ick hebbe voor u gebeden , dat uw geloove niet op en houde: ende gy, als gy eens fult bekeert zijn, fo verfterckt uwe broeders.
De Heiland richtte zijne tael bepaeldelyk tot petbus, hoewel de waerfchouwing ook tot alle zijne Medeapostelen betrekkelyk ware, deels omdat hy het was, die het meest op zich zeiven vertrouwde, en zich ongemeen veel liet voor«aen op zijne eigene krachten , deels omdat de Satan het
meer op hem gemunt had, dan op iemand anders. De
Heer jesus fprak hem aen met zijnen eigen naem Simon, omdat hy zich, in het hier bedoelde geval, niet minder dan als een petrus gedragen zou, als een rotsfteen in vastigheid, maer tot eenen fchromelyken val komen. De herhaelde aenfpraek van Simon, Simon, diende niet alleen om zijne aandacht op te wekken, maer de Heiland wilde ook daer door zijnen ernst uitdrukken, alsmede zijne byzondere toegenegenheid, verg. Gen. XXII: 11.
De Satan, is het, heeft ulieden, u en uwe Medeapostelen, zeer begeerd. — Het Griekfche woord komt nergens voor, noch in het Nieuwe Testament, noch by de LXX. By u:theemfche Schrijveren wordt het genomen voor iemand ter itraffd op te eifchen. Zommige vergelyken daerom dit geval met dat van job , die door den Satan by God befchuldigd en opgeëischt werd, om zijne oprechtheid ter toetfe te brengen. Maer het geval van jöb moet onëigenlyk worden opgevat. Anderen hebben opgemerkt, dat het oorfprongelyk woord , by de 'Griekfche Schrijveren, ook wel eens voor uitdaging ten fttijde genomen worde. Maer ook deze beteekenis kan hier niet te pas komen: want de Heiland fpreekt tot zijne Apostelen, van zulken toeleg des Satans, die hun tot dus ver onbekend was. — Wy houden ons aen onze O verzettin. De Heiland fpreekt, onzes erachtens, van eene zeer fterke bjgeerte des Satans, om de Apostelen eens onder zijne macht te hebben, en hun de kracht van zijne verzoekingen eens in nadruk te doen ondervinden; esne begeerte, welke gepaerd ging mst alle mogelyke middelen, welke hem de list eu de boosheid aen de hand paven. — Voorts hebben wy nog op te merken, dat de Heiland hier niet fprske van iets,
XJX, deel. Mm 2 -



548 L U C A S. XXII.
het welk te voren had plaets gehad, maer waer voor de Apostelen nu te vrezen hadden.
Het oogmerk van den Satan was, hen te ziften als de tarwe, De tarw en ander graen wordt gezift, in eene zeeve ginds en herwaerds gefchud, om het goed zaed van het kav en andere omeinigheden te zuiveren. — De Satan was zeer begeerig ©m de Apostelen, deels door rampen en onheilen, deels door inwendige aenvechtingen, met één woord, door alle middelen van Hst en geweld, te fchudden en te flingeren, om hen van hunne vastigheid, van het geloov in jesus, ende lievde tot Hem, ware het mogelyk, af te trekken.
Maer waerom had het de Sa-an zo zeer op de Apostelen geladen ? Om zijn Koningrijk, ware het mogelyk, ftaende te hcuien. Nu wist de Satan , dat de Heiland zijne Apostelen Hi aengefteld, om de eerfte grondleggers te zijn van zijn Koningrijk, en het zelve, door de prediking van het Euangelie , wijd en zijd uit te breiden. Hy oordeelde het daerom Tan' zijn belang, om de Apostelen tot dat'gewichtig werk, waerby het Rijk der duisternis zo veel nadeel lijden zou, onnut te maken. Hy dacht nu de beste gelegenheid te hebben , om zijne oogmerken te bereiken. Eerlang zou de Heer jesus in de handen van zijne vyanden worden overgeleverd; dan waren de Apostelen allen verftoken van zijnen raed en byftand; de omfiandigheden, in welke hun Meester komen zou, waren recht gefchikt, om hen te ergeren en aen het twijffelen te brengen.
Ondertusfchen zou de boosaertige toeleg van den Satan niet gelukken. Maer, voegt 'er de Heiland ter bemoediging by, ik heb voor u gebeden, dat namelyk de poging van den Satan mogt verydeld worden, en, byzonder met opzicht tot petrus, dat zijn geloov niet ophield, dathy, hoe zeer hy zijnen Godlyken Meester verlochenende , in die verlochening niet volhardde. — Dit heeft ook de uitkomst bevestigd.
De Heiland befloot zijne waerfchouwing met deze vermaning : „en gy, als gy eens zult bekeerd zijn,en uit uwen fchande„ lyken val weder opgeftaen zijn, zo verfterk uwe broeders, niet ' alleen uwe Medeapostelen, maer ook alle Christenen, be-
„ ves.



LUCAS. XXII. 549
„ vestig hen, door opwekking en voorbeeld, in het geloov „ en het vertrouwen op my."
33. Ende hy feyde tot hem, Heere, de Satan zal my nimmer ten val brengen, ick zal u, wat 'er ook gebeuren moge , nimmer verlaten, en ben bereydt met u, zo het de nood mogt vorderen, oock in de gevanckeniiTe ende in den doot te gaen.
34. Maer hy feyde, (q)lck fegge u Petre, gy vertrouwt te vergeevsch op uwe krachten, gy zult eerlang op eene allerfchromelykfte wijs vallen, de haen en fal heden in dezen zelvden nacht niet ten tweedemale kraeyen, eer gy driemael fult verloochent hebben, dat gy my kent.
35. Ende vervolgens wendde zich de Heiland tot alle de Apostelen, hy feyde tot haer, (r) Als ick u uytfondt, fonder buydel, ende male, ende fchoenen, of eenigen voorraed, hoe ook genaemd, heeft u oock yet ontbroken ? Heb ik niet in. mijn verborgen beftuur voor u gezorgd? Ende fy feyden, Niets heeft ons immers in eenig geval ontbroken.
3(5. Hy feyde dan tot haer, Maer nu, wie eenen buydel heefc, die neme hem, defgelijcks oock een male: ende die geen en heeft, die verkoope fijn kleet, ende koope een fweert. Nu wordt het tijd, om op uwe veiligheid te denken. Eerlang zult gy in groten nood, en in veelvuldige gevaren komen, verftoïen van mijnen raed en byftand;
37. Want ick fegge u, dat nogh dit 't welck door de Propheten voorfpeld en gefchreven is , in my moet volbracht worden , namelick, (j) Ende hy is met de mifdadige gerekent; en, als een booswicht van den eerften rang, ter dood gebracht: Want oock die dingen die van my en mijn lijden [gefchreven zijn} , hebben een eynde, en zullen eerlang vervuld worden.
38. Ende fy zich verbeeldende , dat de Heiland hen
Oj) Mattb. 26: 34. Mare. 14: 30. Job. 1»; 38. O) Mattb. 10: 9, Mate. 6: 8. Luc. 9: 3, (j) Jef. 53: 12. Mare, 15: aS,
XIX. deel,
Mm 3



550 L U C A S. XXIL
aenfpoorde om de wapenen op te vatten, feyden, Heere , fiet hier aen den wand hangen twee fweerden, welke ons zeer wel zouden kunnen dienen. Ende jesus brak dit gefprek af, hy feyde tot haer, Het is genoegh , laten wy hier niet verder over fpreken.
Men heeft uit deze woordenwisfeling van den Heiland, met zijne Apostelen vs. 35-31, zeer ten onrechte willen befluiten, dat Hy op geweld bedacht ware, en een voornemen had, om zijne volgelingen te wapenen. Het tegendeel is, uit alle de omftandigheden, zo blijkbaer, dat het geen betoog nodig hebbe. Wel verre van de toevlucht tot geweld te nemen, wendde Hy zich in het gebed tot zijnen Vader, Joh. XVII. Toen men Hem gevangen nam, was Hy bezig met bidden. Hy had niemand by zich , dan zijne weerlofe en vreesachtige Apostelen, die Hem terftond verlieten , en hun heil in de vlucht zochten.
Maer evenwel, zegt het ongeloov, Hy gav zijnen Apos. tsilen bevel om hunne opperkleederen te verkopen , en zich van zwaerden te voorzien, vs. 36.-— Dan dit was in het geheel de mening niet van den zachtmoedigen Heiland. Hy bediende zich van een gemeen en bekend fpreekwoord, om een groot gevaer aen te duiden, het welk kort op handen was: en Hy gav vs 37. allerduidelykst te kennen, dat Hy den dood ondergaen moest, zodat het aenwenden van middelen , om denzelven voor te komen, ten eenemael vruchteloos wezen zoude. — Het is waer, de Apostelen verftonden het zo , als of zy zich wapenen moesten, en vertoonden Hem twee zwaerden, welke aen den wand van de eetzael hingen , en daerop antwoordde Hy, htt is genoeg vs. 38. Wanneer Hy het geweld, het welk Hem zou worden aengedaen, met geweld had willen keren, zouden twee zwaerden zekerlyk niet genoeg geweest zijn. Trouwens Hy wilde ook geenszins te kennen geven, dat die twee zwaerden eene genoegzame wapening waren, maer alleenlyk dit zeggen, dat Hy dit gefprek wilde afbreken, omdat Hy van het grootgevaer, waeiin de Apostelen komen zouden, reed» genoeg gezegd had — Hy beftrafte ook daerom den voorbarigen petrus, toen hy het zwaerd getrokken had, Matth. XXVI: 52.
0. Ai



lucas. xxil 55ï
0, Na deze veorafgaende omflandigheden , volgde het verzoenend lijden van onzen ge zegenden Borg, Kap. XXII: 39— ^X///; S6. Wy onderfcheiden 'er in vier hoof ibyzonderheden i het gene de Heiland geleden heeft in Gethfemane , voor de rechtbank der Joden, voor den richter/loei van den Romeinfchen Stadhouder pontius pilatus, en op Golgotha. *. Vooreerst het lijden van den Heiland in Gethfemane 1 Kap, XXII: 39-46. {3(. Eerst verhaelt de Euangelist het zware zielelijden
van den Heiland in Gethfemane, vs 39-42. |j. Daerna hoe de beangfte Borg door eenen Engel
verfierkt zy, vs. 43, 44, en f. Eindelyk hoe de Discipelen zich onder dit alles gedragen hebben, vs, 45, 46.
39. (f)Ende, uit de eetzael, alwaer Hy met zijne Apostelen den laetften Paeschmaeltijd gehouden had, uytgaende vertrock hy uit jerufalem, gelijck hy, geduu. rende den tijd van zijn laetfte verblijv binnen die Stad, tegen den nacht gewoon was te doen, nae den olijfberg: ende hem volgden oock fijne difcipelen. Hy begav zich bepaeldelyk naer eenen hov, toebehorende aen éénen van zijne vrienden, genaemd Gethfemane of olijvpers, naer de bakken, welke aldaer waren, om de oly uit de olijven te persfen.
40. Ende als hy aen die plaetfe gekomen was, ging Hy, met drie van zijne Apostelen, Petrus, Jacobus, en Joannes, dieper in den Hov Mare. XiV: 33, maer de acht overige liet Hy aen den ingang blij ven, toen feyde hy tot haer, ik ga my afzonderen tot het gebed, blijvt gylieden hier. Biddet middelerwijl dat gy niet in verfoeckin> ge en komt.
41. (v)Ende, wanneer hy met Petrus, Jacobus, en
(O Matth. 26: 36. Mare. 141 32. Joh. 811. ende 18:1. (vJMltth. 26; 39. Mare. 14! 35-
XIX. deel. Mm 4



55? LUCAS. XXH. Joannes, dieper in den hov gegaen was, fcheydde Hjf hem van haer af, ontrent eenen fteenworp. Toen werd de lijdende Borg overvallen met eenedroevheid,angst, en benauwdheid, zo buitengewoon groot èn verfchrikkelyk, dat het met gene woorden kan worden uitgedrukt. De hartbrekende droevheid, welke zijne ziel benauwde, was 20 groot, dat zy de angften van den verfchrikkelykften dood zeer ver overtroffen, en, wanneer zy lang geduurd hadden, zekerlyk eenen gewisfen dood ten gevolge zouden gehïd hebben. Hy moest 'er kermende van uitroepen: mijne ziel is geheel bedroevd tot den dooi toe, Mare. XIV: 34. Hy befehouwde nu alle de verbazende menigte der zonden, welke Hy als Borg had overgenomen, in alle derzelver grouwzaEmheid; Hyzag de Godlyke gramfchap in alle hare hevigheid, tegen Hem als Middelaer ontftoken; hier kwamen nog de aenvechtingen van den Satan by, die Hem van zijren verzoenenden dood zocht aftefchrikken , om , ware het mogelyk, de verlosfjng van zondaren voor te komen. Hy bad in dien zwaren angst, met fterke roepingen en tranen, dat Hy uit denzelven mogt verlost worden, ende knielde neder, ende badt.
42. Seggende Abba, mijn gelievde Vader, op welken ik in dezen uiterften nood mijn vertrouwen vestig, of gy wildet defen drinckbeker van onuitfpreekbareangften en benauwdheden, van my wechnemen! doch niet mijn menfchelyke wille , (x) maer de uwe, gefchiede. Ik onderwerp my volvaerdig en geheel aen uw altoos heilig welbehagen. Na eene korte verademing verdubbelden zich de angften. Hy bad daerom ten anderen male :
43. Ende van hem wiert gefien een Engel uyt den hemel, die op de aerde was nedergedaeld, zich by. Hem yoegde, en hem verfberekte.
Het fchijnt, dat die Engel een vertroostend gefprek met &m Heiland gehouden hebbe, om Hem te bemoedigen. Da S>tan zocht Hem, door. allerlei aenveehtigen, en fchrikbarende denkbeelden, van hec werk der verzoening aftefchrikken.



LUCAS. XXiL1 553 ken. Vermoedelyk heeft de Engel Hem daerentegen de heerlyke uitkomst, en de gezegende gevolgen van zijn lijden onder het oog gebracht. — Maer had de Godmensch de verfterking van eenen Engel nodig ? Was zijne eeuwige Godheid den Middelaer niet genoeg ter onderfteuning ? Dan de Borg moet hier alleen naer zijne menschheid befchouwd worden; de lijdende menschheid verkeerde in eenen hulpelofen ftaet, en had verfterking nodig. — Voor hét overige hebben wy nog op te merken , dat deze verfterking van den Engel maer voor eene korte poos geduurd hébbe, en alleenlyk diende om den afgematten Heiland eenigen onderftand te befchikken, opdat Hy onder de hoogstgaenda angften niet bezwijken mogt.
44. Op deze verfterking volgde een derde aenval van het zielenlijden. Hy kwam op nieuws in eenen zwaren ftrijd, in eenen groten angst, en zeer hevige gemoedsbenauwdheid. De Engel , die Hem voor eene korte poos bemoedigd had, was nu verdwenen. (y)Ende in dien fwaren ftrijt zijnde, badt hy te ernftiger, met nog al meerder vuur en yver. Zijn verlangen naer uitkomst werd hoe langs zo fterker. Hy drong zijne fmeking aen op de allernadrukkelykfte wijs. Hy deed als het ware een heilig geweld op het hart van zijnen hemelfchen Vader, Matth. XXVI: 44. Mare. XIV: 39- Ende lijn fweet wiert, door het hevige van zijnen angst en zijne onbefefbare benauwdheid, gelijck groote droppelen bloets, die op de aerde afliepen.
Het zweet brak den heangften Heiland, in den kouden nacht, en in de open lucht, aen alle kanten uit, het viel by dikke droppelen van zijn lichaem, en het was met bloed gemengd. — Men vraegt of de Heiland waerlyk bloed gezweet hebbe? Deze zaek wordt door de woorden van lucas zelve niet volkomen beflist. Het woordeken gelijk geevt alleenlyk eene overeenkomst met bloeddroppelen te kennen. Zommigen nemen het daerom eenvouwig in dezen zin: „ 'er vielen droppelen zweet van zijn aengezich*,
Zy) Joh. i2s 27. Hebr. 5: ?,
XIX. deel. Mm 5



5H LUCAS. XXII.
welke zo groot en dik waren, dat zy ten dezen opzichtf» '* vry wat gelijkheid hadden met geftolde bloeddroppeien." Ondertusfchen komt het ons meer aenmerklyk voor, dat de beangfte Heiland waerlyk bloed gezweet hebbe, en dat de erote zweetdroppelen met bloed vermengd waren. Waerom zou lucas anders van bloed fpreken, indien hy alleen wilde aenduiden, dat de Heiland zo fterk gezweet hebbe, dat het, in de gedaente van zeer grote droppelen, van zijn aengezicht viel? Voeg 'er by, dat aristqteles , en diodoeus van Sicilien , ook melding maken van lieden, die bloed gezweet hebben, en misfchien zou deze zaek door nieuwere voorbeelden kunnen bevestigd worden. — Zo veel is zeker, dat lucas 'er deze byzonderheid by voege, om ons te doen opmerken , dat de angst, welk het gemoed van den Heiland, beknelde, zo groot ware, dat zy onze verbeelding te boven gae. De bloedige zweetdroppelen waren zo vele getuigen van zijne prangende benauwdheden.
4c Ende als hy van het gebedt, het welk Hy, in eene allerootmoedigfte geftalte , knielende gedaen had, oneeftaen was, quam hy tot fijne drie difcipelen , Petrus ïacobus, en Joannes, van welke Hy zich omtrent een fteenworp had afgefcheiden, Matth. XXVI: 39, ende vondt haer fiapende van droefheyt. De levensresten worden door de droevheid grotelyks afgemat. De gemelde Discipelen hadden de hoog-.tgaende benauwdheden van hunnen Meester van naby gezien, en zijne bange klachten met grote ontroering aengehoord; wat wonder, dat zy Htterlvk bedroevd waren? Deze droevheid maekte hen flaneris M»er evenwel in dit geval waren zy zeer te mtsmiizen Deze ontijdige flaep ontdekte duidelyk hunne Lakheid te meer daer de Heiland hen zo ernftig vermaend had , om'te waken, te bidden, en zich te wapenen tegen de verzoeking.
a6 Ende hy feyde daerom tot haer, op eenen beftraffenden toon, Wat flaept gy? Is het nu een tijd van flanen daer mijne ziel bedroevd is tot den dood toe, en ct zelve, gelijk ik u gewaerfchouwd heb, in het ukerfte eevaer verkeert? Staet op, om de flaepzucht te verdrijScv ven,



LUCAS. XXII. 555
ven, ende biddet, op dat gy niet in verfoeckiage en komt. Nadat dè lijdende Emanuël ten derdenmale gebeden had, genoot Hy eene aenmerkelyke verademing, ten einde Hy zich, in eene bedaerde gemoedsgeftalte, in de handen van zijne moordbeulen zou kunnen overleveren. Hy zeide daerom tot Petrus, Jacobus, en Joannes: laet ons wederkeeren tot de overige Discipelen, welke ik aen den ingang van den Hov gelaten heb, de booswicht, die my verkocht heeft in de handen van mijne moordbeulen , zal eerlang hier zijn, met eene gewapende bende om my te vangen. Verg. Matth. XXVI: 45, 46.
b. Hierop volgt het lijden van den Heiland , voor de rechtbank der Joden, vs. 47-71. g. De vooraf gaende omftandigheden vinden wy vs. 47 - 53. I. De heilige jesus werd, als een fnode boosdoener,ge-
vangen genomen, vs. 47, 48. a. By die gelegenheid openbaerde petrus eenen orj.
tijdigen en kwalyk geplaetflen yver, vs. 40 - 51. 3. De Heiland deed eene vrijmoedige aenfpraek aen zijne vyanden, vs. $2, 53.
47. (z) Ende als hy de laetstgemelde woorden nogh fprack, liet daer een grote fchare der dienaren van den Joodfchen Raed , gewapend met zwaerden en Hokken : ende één van'de twaelve, die genaemt was Judas j gingh haer voor als leidsman , ende quam by Jefum \ om hem te kuffen. Te weten, hy had aen de dienaren tot een teeken gegeven, dat zy den genen grijpen moesten, welken hy kusfen zou', Mare. XIV: 44, 45.
48. Ende Jefus feyde tot hem , trouwlofe Juda, verraedt gy den Sone des menfchen met eenen kus? Op dit teeken fchoten de dienaers van den Joodfchen Raed aenftonds toe. Zy grepen den onfchuldigen jesus , en namen Hem gevangen.
49. Ende die by hem waren fiende wat daer
(z) Ma'th. afii 47- Mare. 14: 43. Joh. 18: 3. XI¥. DEI L.



s56 LUCAS. XXII.
gefchieden foude, feyden tot hem, Heere, fullen wy met den fweerde Haen? Wy hebben die beide zwaerden, welke in de eetzael, alwaer wy den Paeschmaeltijd gehouden hebben aen den wand hingen, van den huiswaerd ter leen gevraegd en mede genomen.
50. («)Ende één uyt haer was zo driftig, dat hy den Heiland genen tijd gav om te antwoorden. Het was Petrus. In zijnen onbefuisden yver hakte hy onder de menigte, floegh den dienftkrecht des Hoogenpriefters; ende hieuw [hem] fijn rechter oore af, zodanig dat het nog even aen het hoofd bleev hangen. De Heiland , dezen ontijdigen yver grotelyks afkeurende, gelastte Petrus het zwaerd in de fchede te fteken, en beftrafte hem ernflig» omdat hy zich tegen de Gerichtsdienaren , en even daer door tegen de wettige Overheid zelve , met geweld verzette, 'er by voegende, dat Hy, wanneer Hy zich uit de handen zijner vyanden vredden wilde, de hulp van Petrus geenszins nodig had, vermits Hy zijnen hemelfchen Vader , om een gansch heirleger van Engelen, tot zijnen byftand, zou kunnen bidden, Matth. XXVI: 51 - 54"
51. Ende Jefus antwoordende feyde, Laetfe tot hier toe [geworden]: ende raeckte fijne oore aen, ende heelde hem.
52. (c)Ende Jefus feyde tot de gerichtsdienaren, en wel byzonder tot de Overpriefters ende de Hooftmannen des Tempels, ende Ouderlingen, die tegen hem gekomen waren, om de gewapende bende aen te voeren : Zijt gy tegen my, die geheel weerloos ben, uytgegaen met fweerden ende ftocken als tegen eenen moordenaer ? Indien gy my aen eenige misdaed fchuldig oordeelde, hadt gy my, zonder al dien groten omilag, op eene veel gemakkelyker wijs kunnen vangen ?
53. Als ick dagelicks, geduurende mijn verblijv binnen Jerufalem , met u was in den Tempel, openiyk lerende, fo en hebt gy de handen tegen my niet uytgefteken: maer nu neemt gy my als eenen booswicht
ge-
(g) Matth. 26: 51 M*rc. 14: 47« 02 Matth. 36:55. Mare. 14: 48.



LUCAS, XXII. 557
gevangen , opdat de fchrivten der Propheten, die mijn lijden allerduidelykst voorfpeld hebben, ïouden vervuld worden. Mare. XfV: 49. Trouwens dit is uwe ure, ende de macht der duyfternifle. Wu hebt gy vrijheid om my te mishandelen. Nu kan de duivel aen my zijnen moed koelen.
ft. Ht lijden van dm Heiland zelvs, voor de rechtbank der Jt. ' den, vinden wy vs. 54-71.
1. Hy werd wechgeleid naer het paleis van den toenmaligen Hogepriester cajaphas , alwaer het meerderdeel van den
groten Raed der Joden vergaderd was, en ter dood veroordeeld, vs. 54.
2. Hy werd door petrus Jchandelyk verlochend, vs. 55 - 624 —. De verlochening van petrus word' uitvoerig be.
fchreven, vs. 55-60, en . Zijn hartelyk berouw, vs. 61, 62.
3. Wijders werden den Heiland de allerfmadelykfie miihande-
lingen aengedaen, vs. 63 - 65.
4. Eindelyk werd het doodvonnis van den heiligen jesus , in den morgenftond, nader bekrachtigd en plechtig uit.
gefproken, vs. 66-71.
54.. (c) Ende fy, die gezonden waren om den Heiland te vangen , grepen hem, ende opdat zelvde oogenbiik namen alle zijne Discipelen de vlucht. Zy, die zo veel van hunne trouw en ftandvastigheid hadden opgegeven, verlieten Hem alle tot één toe. De Gerichtsdienaers leydden [hem gebonden wech], als eenen misdadiger van den eerften rang, ende brachten hem in het huys des toenmaligen Hoogenpriefters Csjaphas, alwaer het meerderdeel der leden van den groten Raed der Joden vergaderd was, Ende Petrus, die met de overige Discipelen gevlucht was, volgde van verre tot binnen in het paleis van den Hogepriester , om te zien hoe het mst zijnen Meester gaen zoude.
(O Matth. 261 57. Mare. 14: 53. Joh. 18: ia, #4, XIX. DEEL.



558 LUCAS. XXII.
55. (d) Ende als fy vyer ontfteken hadden, in 't midden van de fale, of van de binnenplaets, ende fy te famen nederfaten , fat Petrus in 't midden van haer, om zich te warmen , omdat het een koude nacht was. Middelerwijl werd de Heiland, onder de valfche betichting van Godslastering , omdat Hy ronduit verklaerde Gods Zoon te zijn , eenftemming ter dood veroordeeld, Matth. XXVI: 59-66. Mare. XIV: 61-64.
56. Ende in dien tusfehentijd kwam de hooggevoelende Petrus tot eenen fchandelyken val: want een feker dienftmaegt van den Hogepriester, welke de deurwaerfter was, en Petrus, op het verzoek van eenen anderen Discipel, die aldaer bekend was, had ingelaten Joh. XVIII: 16, fiende hem by het vyer fitten, ende hare oogen met eene byzondere oplettendheid op hem houdende, feyde, Oock defe was met hem. Ik kan aen zijn ganfche gelaet en houding duidelyk bemerken , dat hy mede behoort tot de volgelingen van den misdadiger, die thans in het verhoor is.
57. Maer hy verloochende hem, ten aenhoren van alle de dienaren , feggende', Vrouwe, gy bedriegt u, ick heb gene de minfte betrekking tot jesus, en kenne hem zelvs niet. Hierop ging Petrus naer het voorportael, om naer buiten op de ftraet te geraken; en toen kraeide de haen voor de eerftemael, Mare. XIV: 68.
58. Ende korts daer na een ander hem fiende, feyde, Oock gy zijt van die lieden, die jesus altoos en overal gevolgd hebben. Maer Petrus feyde, Menfche , ick en ben niet. Zo verlochende hy zijnen Godlyken Meester voor de tweedemael , en zwoer zelvs met eenen plechtigen eed, dat hy jesus niet eens kende.
59. Ende als 't ontrent één ure geleden was, beveiligde [dat] een ander, feggende, In der waerheyt oock defe was met hem: want hy oock een Galileer is. Dit kan men aen zijnen lompen tongval duidelyk horen.
60. Maer
(<0 Matth. tG: 69. Mare. 14: 54- <ï&*. Joh. 18: 16, 25.



LUCAS. XXII. SS9
do. Maer Petrus feyde, Menfche, ick eft weet' niet wat gy fegt, en boe gy op dat denkbeeld komt. Ende, niet wetende wat by van verlegenheid doen zoude, begon by zich zeiven te vervloeken. Maer terftont als hy nogh fprack, kraeydede haen voor de tweedemael.
dl. Ende de Heere, welke men, nadat Hy ter dood veroordeeld was, en de leden van den Joodfchen Raed ver. trokken waren, op de binnenplaets gebracht had, om Hem aldaer door de dienaren te doen bewaren ; de Heer hem omkeerende, fagh Petrum aen met een veel beteekend oog: ende Petrus wiert door dat aenzien, het welk tot In het binnenfte van zijn hart doordrong , indachtigh des woorts des Heeren, hoe hy hem gefegt hadde, (e) Eer de haen ten anderen male fal gekraeyt hebben \ fult gy my driemael verloochenen.
62. Ende Petrus befchaemd , ontroerd, en hartelyk bedroevd over zijnen fchromelyken val , nae buyten gaende, weende bitterlick, hebbende een zeer gevoelig berouw over zijne fchandelyke verlochening.
63- (/)Ende de mannen, die Jefum hielden, nadat de leden van den bloedraed gefcheiden waren ; befpotteden hem, zy befpogen Hem zelvs; (g)ende: dekten zijn aengezicht met eenen doek, vervolgens iJoe°-en zy [hein] met vuisten , vragende fpotsgewijs: gy gewaende Propheet, wie is de man, die u geilagen heeft?
64. Ende als fy hem overdeckt hadden, floegen fy hem op 't aengeficht, ende vraegden hem, feggende , Propheteert wie het is, die u geüagen heeft.
dj. Ende vele andere dingen feyden fy tegen hem, lafterende. .
66. (h) Ende als het dagh geworden was, vergaderden de meesten van de Ouderlingen des volcks ende de Overpriefters ende Schriftgeleerde, in dê gewone vergadeiplaets van het Sanhedrin , genaemd de
llmJ?' 2*! f» 7?' M*rCl I4« 72. Joh. 13: 38. ende 18: »». Cf) Maitb. 26: ft7. ,viarc. 14: 65. (g\ |0b iflt i« f-r Joh. 19* 3- W Halm u 2. Mstthf »7ii.Um. % tl Job, #s& XIX. JJÊEU



g6o L Ü C A Si XXIÜ kamer Gazithi ende brachten hem in haren Raet, öni het doodvonnis, het welk zy,in hunne heimelyke nachtvergadering, tegen den besten aller menfchen geveld hadden j plechtig uit te fpreken, Matth. XXVII: 1.
f57. Seggende, Zijt gy de Chriftus? de beloovde messias , zo als gy in de zael van den Hogepriester ver. klaerd hebt? fegt 'et ons nu, in deze flatelyke vergaderplaets, of gy u nog blijvt houden aen die verklaring. Ende hy feyde tot haer, waerom zal ik mijne gedane belijdenis herhalen? Indien ick 't u fegge, gy en fult het niet gelooven.
68. Ende indien ick oock vrage, wat redenen gy hebt, om mijn Mesfiasfchap te verwerpen, gy en fult my niet antwoorden, ofte loslaten Daerom zy dit wei^ nige genoeg. .
6* (f)Vah nu aen fal de Sone des menfchen gefetên zijn aen de rechter[>wjt] der kracht Godts. Binnen korten tijd zült gy de duidelykfte bewijzen zien van de Koninglyke macht en heerlykheid, welke ik eerlang als verheerlykte Middelaer bezitten zal , verg. Matth. XXVI: 64.
70. Ende fy feyden alle, Zijt gy dan de Sone Godts2 gy blijvt dan by die verklaring. Ende hy feyde tot haêr, Gy fegget, dat ick het ben. Het is zo. Ik ben Gods Zoon.
71 Ende fy feyden, Wat hebben wy nogh getuvceniffe van noode? Want wy felve hebben f nvt fijnen mont gehoort. Hy is een Godslasteraer, ea moet als zodanig den dood fterven.
' rilDin 0, 14- Matth. if: 27. ende 241 30. ende 25: 31. endt .6?64? Marc.9i4:3U. Hanri. u n. 1 Theff. U 10. Openb. u *
SÈT



L Ü C A Si XXIII. Mi
HET XXIII. K A P I I T I L
f» Vs. 1-15. verhaelt de Euangelist, wat de Heiland, voorden Richterjloel van den Romeinfchen Stadhouder, poivrius pilatus , geleden hebbe. fl. Des Heilands overlevering aen pontius vinden wy vs. f.
1. (a)J£Nde de geheele menigte van haer, vari
de leden des groten Üaeds, die thans in do kamer Gazith vergaderd was ftont op , ende leydde hem in eigene perfonen tot Piïatum.die nu,nadat Judaii een wingewest der Romeinen geworden was , alleen de macht had , om halsftrafFen uit te oefFenen, verg. XVIII Deel* p. 508 -510. Zy verzochten dat de gewaende misdadiger met den dood mogt geftraft worden, verwachtende, dat de' Stadhouder, enkel op hun zeggen, dat hy niet langer waerdig was om te leven, aenftonds gereed zou zijn, om hem zonder verder onderzoek ter dood te brengen.
ft. De Joodfche Overheden befchuldigden den heiligen jesus van vele fchenddaden, vs. 2.
2. De Stadhouder was rechtvaerdiger dan de Oudften van Israël. Hy vraegde aenftonds naer 'smans misdaden j Ende fy begonden hem daerom van gekwetfte majefteit' tegen den Keizer te befchuldigeri, feggende, Wy hebben na een richterlyk onderzoek bevonden dat defe deugniet het volck verkeert, tot opftand aenzet" ende (b) verbiedt den Keyfer fchattingen te geven' (0 feggende, dat hy felve Chriftus de Koningh isv Van de gewaende Godslastering fpraken zy in het ga--
fa) Matth. 27: i. Marr. 15: i. Joh. i8i 38: fi) Matti,. ^ ende om »fa Mare. 12; 17. Luc. ao: 25. Romi i3j j" f%) ml%
xix. i'r zi, ff ju



56a LUCAS. XXIII.
teel niet. Zy begrepen zeer wel , dat de Stadhouder zich daeraen niet zou laten gelegen liggen, of ten minden den Heiland, op grond van die befchuldiging, niet laten ter dood brengen.
£ De Stadhouder verMaerde den Heiland onfchuldig , nadat fiy Hem ondervraegd had, vs. 3, 4.
3. (<2)Ende Pilatus vraegde hem, feggende, Zijt gy de Koningh der Joden? geevt gy u daer vooruit, gelijk de Overheden van uw volk tegen u getuigen? ende hy antwoordde hem ende feyde, Gy fegt het, het is zo als gy zegt, ik ben de Koning der Joden, maer evenwel niet in dien zin, als de leden van den groten Raad my te last leggen, dat ik den Roomfchen Keizer naer de kroon zou fteken. Mijn Koningrijk is gene waereldfche heerfchappy, en wordt niet verdedigd door uitwendige wapenen. Hierop ging de Stadhouder uit, tot de Joodfche Overheden betuigende, dat hy in jesus genen den minften fchuld vond, om Hem ter dood te veroordeelen. Verg. Joh. XVIII: 33— 4. Ende Pilatus feyde tot de Overpriefters ende de fcharen, Ick en vinde geen fchult in defen menfche.
b. ®e Jooaïcne Overheden drongen nog aljlerker aen, om pilatus te doen begrijpen , dat de Heiland den dood verdiend had. Hier door aen den éénen kant, en aen de andere zijde door dt blij. ken van jesus erfchuld gedrongen, bedacht de Stadhouder allerlei middelen, om zich van de zaek af te maken, vs. 5-23-
i. De vernieuwde befchuldigingen van Isralls Oudften vin. den wy vs. 5.
a. De pogingen van den Stadhouder, om van deze zaek af te komen, vs. 6-23. —. Eerst door Hem, naer heeodes , Koning van Galilea, te verzenden, vs. 6-12.
i 1 &aiu
Matth. 27: ih Mare, 15: 2> Joh» ï8j 33.



LUCAS. XXIL 5f53
tësmsmm. Daerna doof het volk de keus te geven, tusfchen den heiligen jesus, en earabbas, eenen befaemden oproermaker, om éénen van beiden los te laten, vs. 13 - 23.
5. Ende fy hielden te ftercker aen, feggen dé £ Hy beroert het volck, leerende door geheel Judea, dat ons volk niet verplicht zy om den Keizer fchatting te betalen,begonnen hebbende van Galilea tot hier toe* Op dezen grouwzamen laster antwoordde de Heer jesus in het geheel niet, deels omdat de befchuldigingen zo ongegrond waren, dat zich zslve verwoestten, deels omdat de Stadhouder zelvs Hem reeds onfchuldig verklaerd had. Pilatus geide daerom, antwoordt gy niets? Hoort gy niet, van wei. ke zware misdaden de achtbare Opperhoofden van uw volk u befchuldigen ? Maer , om de reeds gemelde redenen, zweeg Hy wederom ftil. Dit baerde niet alleen verwonderinh by den Stadhouder, maer maekte hem ook zeer verle. gen, te meer omdat hy zag, dat de Joodfche Overheden onverzettelyk op zijnen dood bleven aendringen. Hy was wederom op middelen bedacht, om zich van deze netelige' zaek aftemaken, verg. Matth. XXVII.' 12-14. Het eerft* was, dat hy jesus naer Herodes zond.
f5. Als nu Pilatus van Galilea hoorde, vraegde hy, of die menfche een Galileer was.
7. (e) Einde verftaende dat hy uyt Galiletü, het welk het gebiet was van Herodes Antipas, oorfprongslyJé was, fondt hy hem henen tot Herodem, die oock felve, by gelegenheid van het Paeschfeest, in die dagen binnen Jerufalem was. Daerdoor wilds by niet alleen den Viervorst van Galilea vereeren , maer hy hoopte ook , langs dezen weg, van de ganfche zaek af tg komen'.
8. (/)Ende als Herodes Jefum fagh, wiert hy feer verblijdt: want hy hadde van over lange be-» geerigh geweeft hem te fien, om dat hy veel vm
(e> Luc. 3: u (ƒ) LUC. 9: 74 XIX.' DEEL* NB 3



564 LUCAS. XXIIL'
hem en zijne wonderen hoorde; ende hoopte eenigh teecken te fien, dat van hem gedaen foude worden.
9. Ende hy vraegde hem met vele woorden, of Hy de verrezen Joannes de Doper ware, en van waer Hy het vermogen hadde, om zulke verbazende wonderen te doen. Doch hy en antwoordde hem niets,omdat de vragen van Herodes niet uit het rechte beginfel voortkwamen, en omdat Hy genen fchijn wilde geven, als of Hy zijne los. lating zocht.
10. Ende de Overpriefters ende de Schriftgeleerde , die den Heiland uit het rechthuis' van Pilatus gevojgd waren , ftonden als aenklagers tegen hem , ende befchuldigden hem heftiglick van die zelvde misdaden, welke zy Hem voor den Stadhouder hadden te laste gelegd.
11. Ende Herodes met de Bevelhebbers van fijne krijgslieden en lijvwachten, hem op de fmadelykfte wijs veracht ende befpott hebbende , dede hem een blinckende kleet van eenen Overften aen, het welk oud en verlieten was , om raet zijne Koninglyke waerdigheid den fpot te drijven, ende fondt hem weder tot Pilatum, zonder in zijne zaek te beflisfen.
12. (g) Ende op den felven dagh wierden Pilatus ende Herodes , door dit blijk van achting, het welk de eeifte aen den laetften gav, wederom vrienden met malkanderen: want fy waren te vooren in vyantfchap tegen den anderen , omdat zy inbreuk gedaen hadden op elkanders gezach en rechten.
13. (Ji) Ende als Pilatus zag dat zijne pogingen, om van jesus en zijne zaek aftekomen , mislukt waren, nam hy een ander middel by de hand: want de Overpriefters ende de Overfte, ende het volck by een geroepen hadde, feyde hy tot haer,
14. Gy hebt defen menfche tot my gebracht,
als
fg) Hand. 4: 97. (JO Matth. 27» 23. |Marc. 15: 14, Jeh, 18; 38,



LUCAS. XXill: 56*5 als eenen die het volck van den Keizer afkeerigh en oproerig maeckt: ende fiet ick hebbe [hem] in uwe tegenwoordigheyt ondervraegt, ende en hebbe in defen menfche geen fchult gevonden, van 't gene daer gy hem mede befchuldigt:
15. Ja oock Herodes niet, die beter gelegenheid heeft om te weten, hos de man zich in Galilea gedragen heeft: want ick hebbe ulieden tot hem gefonden, ende fiet, daer en is van hem niet gedaen, waeruit het eenigermate blijken zou , dat hy des doots weerdigh is.
16. So fal ick hem dan kaftij'den ende na die geesfeling loslaten,
17. (i) Ende hy moeft haer, volgens een gebruik,' het welk toenmaels plaets had, op het feeft éénen gevangenen loslaten, ter keufe van het volk. Hy gav hun daerom de keus, tusfchen jesus en eenen Barabbas, niet twijfFsIende, of zy zouden de loslating van jesus begeren, te meer, omdat hy uit alle de omftandigheden bemerkte, dat de Joodfche Overheden Hem uit nijdigheid hadden overgeleverd. Hierin werd de Stadhouder nog meer bevestigd, door het bericht, het welk zijne huisvrouw hem deed toekomen, wegens den benauwden droom, welken zy over jesus en zijne zaek gehad had, Matth; XXVII: 19.
18. Doch ook hierin vond zich Pilatus bedrogen. De Overpriesters verfpreidden zich onder den hoop, en vervoerden het volk, om de loslating van Barabbas te begeren, en alle de menigte riep gelijckelick, feggende, (k) Wech met defen, ende laet ons Barabbam los.
19. Dewelcke was om fekeren oproer, die in de ftadt gefchiet was, ende [om] eenen dootflagh, in de gevanckeniffe geworpen.
20. Pilatus dan nog al meer verlegen wordende, riep {haer] wederom toe, wat zal ik dan aenvangen met dea
(O Matth. 27; iS. Mare. ij: 6. Joh. 18: 39. (*> Hand» 4! m
XIX. deei. Nn 3



$6$ LUCAS» XX11L
anderen , dien gy den Koning der Joden noemt ? Mare, XV: 12, willende Jefum loslaten.
21. Maer fy, door hunne boosaertige Opperhoofden siengehitst, riepen daer tegen , feggende eenparig uit éénen mond, Kruyft [hem'] , kruyft hem.
22. Ende hy feyde ten derden mael tot haer, Wat heeft defe dan quaets gedaen , waerdoor by zou verdier d hebben, om gekiuiiigd te worden ? Ick en hebbe , dit moet ik nog eens openiyk en plechtig verklaren, geen fchult des doots in hem gevonden: So fal ick hem (lan kailijden ende loslaten.
23. Maer fy hielden des te meer aen met groot geroep en een woest getier, eylTchende dat hy foude gekruyit worden: ende haer ende ook der achtbare pvrtrpriefteren geroep wiert geweldiger,
g. Einddyk werd de heiligs jesus ter Irutsjlraf overgegeven, vs. 24, 25.
24. (!) Ende Pilatus ziende, dat alle zijne pogingen, om jesus lostelaten, vruchteloos waren, en vrefende voor
fchromelyk oproer, waervan hy reeds de beginfelen befpsurde, waschte openiyk zijne handen, tot een teeken, dat hy aen den dood van den onfchuldigen jeius geen deel wilde hebben, latende de gevolgen van die onrechtvaerdigheid voor rekening der Joden. De onbefuisde menigte nam de gevolgen van dat onfchuldig bloed op zich en hunne nakomelingen , Matth. XXVII: 24-2S. Hy oordeelde eiüdeiyk, dat haer eyfch gefchieden foude. Door de woede des volks gedrongen zijnde, veroordeelde hy den heiligen jssus, van wiens onfchuld hy volkomen overtuigd vas., ter kruisdood.
2$. Eade hy liet haer los den genen, die om ^pr-oe? ende dootfiagh in de gevanckenifle geWP?pen was, welcken fy ge-eyfght hadden : maer
Je?



LUCAS. XXIIL 567
Jefum gaf hy over tot haren wille, en flelde Hem in de handen der krijgsknechten, om Hem te kruiiigen.
d. Het lijden van den Heiland op Golgotha , met de gevolgen daervan, wordt ons befckreven vs. 26-56. H:t lijden van den Heiland zelve op Golgotha vinden wy
wy vs. 26-45. iè Het gene onder den weg gebeurd is, verhaelt de Euangelist, vs. 26*. ->. simon van Cyrenen werd gedwongen, om 'sHeilands kruis te dragen, vs. 26. „ „, De lijdende Borg deed eene zeer merkwaerdige aenfpraek aen eene menigte van menfchen, die zeer bedroevd waren over zijne mishandelingen, vs. 27-31. „-_. Twee moordenaers werden met Hem ter kruisjlraf wechgeleid, vs. 32.
26. fj«)Ende als fy hem wechleydden , name» fy eenen Simon van Cyrenen , die daer juist voorby ging, komende van den acker, ende leyden hem het kruyce op, dat hy het achter Jefum droege. De Heiland namelyk moest , tot vermeerdering van zijne fmerten , zijn eigen kruis dragen. Maer, vermits Hy, door alle de mishandelingen afgemat, naer den zin der krijgsknechten genen fpoed genoeg maekte, dwongen zy den gemelden Simon, om het achterdeel van jesus kruis, of wel het gehe^' le kruis achter Hem te dragen, Mare. XV: 21.
27. Ende een groote menigte van volck van allerlei rang, ook de O verpriesters, ende mede van vrouwen volgde hem, uit verfchillende beginfelen, zommigen uit mededogen, anderen om Hem te befpotten. Onder de gemelde vrouwen waren 'er, welcke oock weenden ende hem beklaegden. Zommige uit eene natuurlyke tederhartigheid, zommige omdat zy door Hem beweldadigd waren,
Qii) Mattb. 27: 32. Mare. 151 21.
XIX. desl. Nn 4



56S lucas; xxiiï.
zommigen omdat zy Hem onfchuldig kenden , zommigen omdat zy Hem voor den messias hielden.
28. Ende Jefus hem tot haer keerende feyde, Gy dochters van Jerufalem, en weent niet over mv, ik fterv ter verzoening van de zonden, en mijn dood zal de bron van het leven wezen, maer weent veel eer over ufelven , ende over uwe kinderen.
29. Want fiet daer komen benauwde dagen , in welke zulke zware rampen over het Joodfche volk komen zullen , dat het een zegen wezen zal, gene kinderen te hebben; benauwde dagen, in welcke men feggen fal, Saligh [zijn] de onvruchtbare, ende de buycken die niet gebaert en hebben, ende de borften die niet gefoogt en hebben.
30. Alfdan fullen de Joden niet weten, waer zy zich van verlegenheid bergen zullen. Dan fullen fy beginnen te feggen' tot de bergen, (n) Valt op ons: ende tot de heuvelen, Bedeckt ons.
31. (0) Want indien fy dit doen aen het groene bout, wat fal aen het dorre gefchieden?
Onder de zinprent van het groene hout, bedoelt de Heiland zich zeiven. Trouwens gelijk een groen hout niet gefchikt is tot brandftof, zo had ook de Heiland niet verdiend, om gedood te worden. Maer de Joodfche Natie was een dor hout , waerdig om door het vuur der Godlyke. wrask verteerd te worden.
32. (jj)Ende daer wierden oock twee andere menfchen , zijnde quaetdoenders , die de doodilraf rechtvaerdig verdiend hadden, naer Golgotha geleydt, om met hem gedoodt te worden.
gsj) Jefi 2; 19. Hof, 10: 8. Openb, 61 \c, ende 5! 6. O) Jsr, *5.; sa» iPetr» <*• >7» Cf) Jok» »9M?»
s. Het



LUCAS. ^XIII. $69
2. Het gene op Golgotha zelvs is voorgevallen vinden wy $ w, 33 - 45mm,. De Heiland werd gekruicigd, vs. 33.
33. (q)Ende doe fy quamen op de ftrafpfoetfe genaemt Hooftfcheel[p/aer/e] , van wegen de bekken nelen der geftrafte misdadigers, welke op dezen akeligen heuvel verftrooid lagen, boden de Soldaten den Heiland eenen bedwelmenden drank aen , beilaende uit zuuren wijn, gemengd met bittere gom. Maer, vermits die drank gefchikt was, om de lijders ongevoelig te maken, wilde de Heiland denzelven niet gebruiken,omdat Hy zich,als Borg, aen de verfchrjkkelykfte fmerten niet onttrekken wilde, Matth. XXVII: 34. Mare. XV: 23. Vervolgens kruyeigf den fy hem aldaer, ende de gemelde quaetdoenders, den eenen ter rechter, ende den anderen ter flincker [zijde],
°— —. Met gene na de kruicigmg is voorgevallen, vinden wy vs. 34 - 45. De Heiland bai voor zijne kruicigers, vs, 34*. //. De Soldaten verdeelden zijne klederen , vs. 34b.' ///. Het lijden van den Heiland werd merkelyk verzwaeri% door fmadelyke lasteringen, vs. 35-37. ////. Er werd een opfchrivt boven het kruis geplaetst, vs. 38.
/////. Het gedrag 'der beide misdadigers, die met jesus ge. kruicigd werden, was zeer onderfcheiden, w.30-43. //////• ®e ^n werd op den vollen dag verduisterd, vs, 44 » 45,
34. Ende de lievderiike Jefus bad voor zijne kruidgers. Hy feyde , (r) Vader , vergeeft het haer , want fy en weten niet wat fy doen. (s) Ende de
Matth. 27: 33, 3?. Mare. 15: 22. Joh. 19: 18. ( O Hand. 71'6e.' 1 cor. 41 n. (ij pf, 22; 19. Mattti. 27: 35. Mare. 15: 24,' Joh. ig: 23.
XiX. deel. Nn |



s7o LUCAS. XXm.r' krijgsknechten verdeelende fijne kleederen, wierpen fy het lot, gelijk van den messias voorfpeld was, verg, Matth. XXVII: 35.
35. Ende het volck ftont ende fagh het akelig fchouwfpel aen , befpottende den lijdenden Emanuël. Ende oock (f)de Overfte des volks met haer befchimpten {hem"], feggende , Andere heeft hy verlof! , door hunne ziekten en kwalen te genezen, dat hy nu hemfelven verloffe, en af kome van het kruis, fo hy is de Chriftus de uytverkoren Godts, gelijk de Mesfias befchreven wordt, Jef. XLII: r-
36. Ende oock de krijgsknechten tot [Item] komende , befpotteden hem , ende brachten hem edick, van den zuuren wijn, welken zy gewoon waren te drinken, toen Hy over dorst klaegde, Joh. XIX: 29,
37. Ende feyden, Indien gy de Koningh der Joden zijt, fo verloft ufèlven van het kruis,
38. (v) Ende daer was oock, op het bevel van dea Romeinfchen Stadhouder, een opfchrift boven hem gefchreven , op een bordeken, het welk aen het uitftekend einde der opftaende pael van het kruishout gehecht war. Daerop was met Grieckfche, ende Romeynfche, ende Hebreeufche letters gefchreven, Dese is de. Koningh der Joden.
39. Ende één van de voorheen gemelde quaetdoenders die ter rechte- en ter flinkehand van den Heiland , aen kruisfen gehangen waren, lafterde hem, feggende al mede, Indien gyde Chriftus zijt, geev dan na een blijk van vermogen, verloft ufelven ende ons.
40. Maer de andere moordenaer, die mede gekruicigd was, vatte het woord op, en beftrafte den fpotter; antwoordende beftrafte hy hem, feggende, En vreeft gy oock Godt niet, hebt gy dan in het geheel geen ontzach voor den hogen God, noch eenige indrukken van de eeuwigheid, daer gy in het felve oordeel zijten dezelvde ftraf ondergaet ? 41. Eu-
(O Matth. 27: 39. Mare, 15' Cv) Matth. 27: S7« Mare. i&
26. joh. 191 19.



LUCAS. XXHL sfi
41. Ende wy doch rechtveerdelick : want wy ontfangen [flraffe] weerdigh 't gene wy gedaen hebben : maer defe en heeft niet onbehoorlicks gedaen en ftaet geheel onfchuldig.
42. Ende hy feyde tot Jefum, Heere, gedenckt mijner in gunst, als gy in uw hemelsch Koninck* rijcke fult gekomen zijn.
43. Ende Jefus feyde tot hem , Voorwaer fegge ick u, maek 'er ftaet op, en bemoedig 'er u mede, onder de angften van den aennaderende dood, Heden, op dezen zelden dag, fult gy met my in het paradijs zijn, en cseltn in de zaligheid van het volgend leven.
44. (^)Ende het was ontrent de fefte ure, of op den vollen middag, ende daer wiert eene wonderdadige duyfternifie over de geheele aerde, tot de negende ure toe, (volgens ons tot drie uur na den middag.)
45. Ende de fonne wiert verduyftert, zodat het dris uuren lang donker was, als in het midden van den nscht, (y)ende het voorhangfel des Tempels fcheurde midden [door], van boven tot beneden, ook hadden 'er nog andere verbazende wonderen plaets, Matth, XXVII: si-53.
< -t—. Eindslyk Jlierv de Middelaer , vs. 46-49.
46. Ende Jefus roepende met grooter ftemme fejde, (2) Vader, in uwe handen beveele ick mijnen geeft. Ende als hy dat gefegt hadde, blies Hj den laetften adem uit, en gaf hy den geeft.
47. fa) Als nu de Hooftman over hondert, die met zijne by hebbende manfchap het kruis bewaekte, fagh dat wonderdadige, het welk daer gefchiet was, ver» heerlickte hy Godt, ende feyde, Waerlick defe menfche was rechtveerdigh en onfchuldig; hy moet in de daed Gods Zoon zijn, gelijk hy zich genoemd heeft.
00 Mjttfc. 27: 45. Mare. 15! 33, (y) Matth. 27. gr. Mare. 1*. 3?. (2) K, 31: 0. Matth. z7, Po. Mare. 15. 37, Joh. 39; 30. $!snd. 7: £9, (aj Matrh. a;s 54. Mare. 15: jjj J T * *
XJX» pm,



57» lucas; xxiii.
48. Ende alle de fcharen, die daer te famen gekomen waren om dit akelig fchouwipel te aenfchouwen, fiende de verbazende dingen, die by 's Heiland» dood gefchiet waren , keerden wederom naer Jeru. falem, ilaende op hare borften, tot een teeken van vrees en verbaesdbeid.
49. Ende alle fijne bekende, die eene nadere batrekking tot Hem hadden, ftonden van verre, oock de vrouwen, die hem te famen gevolgt waren van Galileen , Om Hem van hare goederen te dienen, ende fagen dit alles met zeer grote ontroering aen.
0. Hierop volgde 's Heilands begravenis, vs. 50 - 5 6.
50. (i)Ende fiet, een aenzienlyk man met name Jofeph, zijnde een Raetfheer , een goet ende rechtveerdigh man, die deugdzaem was, en oprecht in zijnen ganfchen wandel.
51. (Defe was een heimelyk aenhanger van jesus, Matth. XXVII: 57, en van een geheel ander karakter, dan het meerderdeel der leden van den groten Raed, die eenen onverzoenbaren haet tegen den Heiland hadden opgevat. Daerom hadde hy niet mede bewilligt in haren raet ende handel). Hy was oorfprongelyk van Arimathea, een ftadt der Joden , denkelyk dezelvde Stad met Rama in het ervdeel van Benjamin, Jof. XVIII: 25, ende die oock felve de oprichting en goederen van het geestelyk Koninckrijcke Godts gelovig verwachtede.
52. Defe gingh tot Pilatum, ende begeerde het lichaem Jefil, om het zelve eerlyk te begraven , daer het anders by de lijken der misdadigers zou geworpen zijn. Na dat de Stadhouder van den hoofdman over honderd, die de wacht had, bericht gekregen had, dat jesus waerlyk geHorven was, gav hy den gemslden Raedsbeer vry heid, om het lijk af te nemen en te begraven.
53. Ende als hy 't felve afgenomen hadde, wondt
hy
'ij Msttth. 27. 57' Mare. 15: 43. Joh. 19: 5$-



LUCAS. XXIII. 573
hy dat in een fijn lijnwaet, naer de gewoonte van dien tijd, wanneer men gewoon was de lijken niet, gelijk by ons, in doodkisten te leggen, maer met linnen te bewinden, (e) ende leyde het in een nieuw graf, het welk hy in een rotze, in zijnen hov, niet verre van Golgotha gelegen, gehouwen had, daer nogh noyt yemant in gelegt en wae. Daer lag het lijk van den Heiland alleen, en daer door werd de aenleiding afgefneden, om, .na de opftanding van den Heiiand, tg kunnen voorwenden, dat Hy, door het aenraken der beenderen van eenen Propheet, zou opgewekt wez£n. Jofeph liet eindelyk eenen zwaren fteen wentelen voor den ingang van den gravkelder, om het lijk tegen allen uitwendigen overlast te beveiligen.
54- Ènde het was de dagh der Vcorbereydinge tot het Pafcha, het welk de Pharizeeuwen, met het meerder, deel des volks, des avonds eeten zouden , ende de Sabbath quam aen, welke na het ondergaen der zonne eenen aenvang nam.
55. Ende oock de vrouwen, (d) die met hem gekomen waren uyt Galileen, volgden na, ende aenfchouwden het graf, ende hoe fijn lichaem gelegt wiert, met oogmerk om hetzelve, na het eindigen van den Sabbath , nog eens met meerder plechtigheid te balfemen*
5<S Ende wedergekeert zijnde binnen Jerufalem bereydden fy ten dien einde fpeceryen ende falven zo veel de kortheid van den tijd toeliet, ende op den Sabbath, die zeer kort op handen was, rulleden fy nae het gebodt. J
Op den Sabbath zeiven vervoegden zich de leden van dea groten Raed by den Romeinfchen Landvoogd pontius pilatus, om hem te berichten, dat jesus, welken zy eenen verleider noemden, had voorgegeven, dat Hy ten derden dage uit den doden zou opftaen, en te verzoeken, dat 'er eene wacht by zijn grav mogt geplaetst worden, ten einde
(4&x£\Tl l2i 4°" inde sés 12* eHde a?! 59' Marc* 45.
XIX. DEEL.



574 LUCAS. XJÜIL voor te komen, dat zijne Discipelen zijn lichaem wechnamec, en uitftrooiden dat Hy was opgeftaen. pilatus bewilligde in dit verzoek. De Joodfche Opperhoofden plaetften daerop eene bende krijgsknechten in den hov van joseph, om 's Heilands grav tot den derden dag te bewaken. Ook zetten zy hunne eigene zegels, of wel dat van het Sanhedrin , op den fteen. Van dit alles wisten de Godvruchtige vrouwen niet, welke getuigen geweest waren van 's Heilands begravenis, Matth. XXVII: 62-66.
MET XXIV. K A P I P T E L.
B. lucas bejluit zijn Euangelie, met de gefchiedenis van 'i H:ilands opftanding en hemelvaert, Kap. XXIV. tt, De gefchiedenis van 's Heilands opftanding vinden wy vs. 1 - 49.
«. MATTHiEUS Kap. XXVIII: 1-4 , is de eenigfte der Euangelisten, die bericht geevt van de omftandigheden, welke by 's Heilands opftanding zijn voorgevallen, lucas bepatlt zich tot eenige verfchijningen van den verrezenen Zaligmaker, welke de waerheid van zijne opftanding volkomen bevestigen. Vs* 1 -12. verhaelt hy, hoe de opftanding van jesus , aen zommige vrouwen, by het grav , door eenen Engel gebood, fchapt zy.
fl. Het uitgaen der vrouwen naer het grav vinden wy vs. 1 - 3 ft. De htuchelyke boodfchap van den Engel, vs. 1 - 8, en t. Het bericht, het welk de vrouwen daervan aen de Discipelen gegeven hebben, vs. 9-12.
I, T^es vrijdags avonds hadden de Godvruchtige vrouwen, welk den Heiland uit Galilea gevolgd waren, reeds eenige balfemen en fpeceryen gekocht. Maer de Sabbath, die kort daerna inviel, verhinderde haer, om verder voort te gaen,
Kap'



LUCAS. XXIV. 575
Sap. XXIII: 55- Maer dei zaturdags avcmds, zodra de Sabbath geëindigd was, gingen zy wederom naer de winkels, om meerderen voorraed op te doen, ten einde het Hik van den Heiland , het welk , om den aennaderenden S-Jbbath , met veel overhaesting gezalvd was, nog esns met meerdere plechtigheid te balfemen, Mare. XVI: i. inmiddels gingen twee van haer, te weten Maria Magdalena, uit wel. ke de Heiland zeven duivelen geworpen had, en Maria de moeder van Jacobus, des zaturdags avonds, na het eindigen van den Sabbath, naer buiten; zy wilden zich,geduurende de fchemering, naer den hov van Jofeph begeven, om te zien hoe de zaken by het grav gefchapen ftonden. ^ Maer zy bereikten haer oogmerk niet. Een ftuk wegs gevorderd zijnde, keerden zy wederom terug, of omdat haer de duisternis overviel, of om eene andere onbekende reden , Matth. XXVIII: i. In dien zelvden nacht is de Heiland opgeftaen. Zeer vroeg in den morgenftond , als het nog duister was, werd 'er, omtrent het grav van den Verlosfer, eene aerdbeving vernomen, welke allergeweldigst was, Er daslde een Engel uit den hemel, en wentelde den groten fteen af, welken Jofeph voor den ingang van den gravkelder had laten wentelen, en ging op denzelven rustig nederzitten. Middelerwijl trad de opgewekte jesus ten gravkelder uit, bekleed met die kleederen, welke Hem zijn Alvermogen, of wel de Engel verzorgd had. Er ftraelden glansrijke ftralen, als zo vela blikfemfchichten , van des Engels aengezicht af, en zijne kleding was by uitnemendheid wit en blinkend, gelijk de fneeuw , wanneer dezelve door de Zon befchenen wordt. Op deze ontzettende verfchijnfelen werden de Romeinfchen Soldaten, die het grav bewaekten, dermate verfchrikt, dat zy als doden ter aerde nedervielen. Dan, weder tot zich zelve gekomen zijnde, namen zy ylings de vlucht. Matth. XXVIII: 2-4.
Inmiddels hadden de Godvruchtige vrouwen den ganfeben nacht doorgebracht, met het toebereiden van zalven en baiïemen. (a)Ende op den eerften [dagh] der
ia) Matth. 28: 1- Mare. 16: 1. Joh. 20: 1. XIX. DEEL.



S7ê lucas. xxrv\
weke, feer vroegh in den morgenfront, gingent fy nae het graf, dragende de fpeceryen , die fy bereydt hadden, ende fommige andere vrouwen met haer.
2. Ende wanneer fy den hov van Jofeph genaderd wa« ren, vonden zy, tot hare grote verwondering, den fteen afgewentelt van het graf.
3. Ende ingegaen zijnde en vonden fy het Ho* haem des Heeren Jefu niet in den gravkelder. Middelerwijl had de Engel zijn verblijv in het grav genomen, om de vrouwen op te wachten, en haer bekend te maken, dat jesus was opgeftaen. Ook was 'er in dien tusfchentijd nog een andere Engel nedergedaeld, die %n eerften in het giav vergezelde.
4. Deze vrouwen waren zeer verwonderd, dat zy den fteen afgewenteld en het grav ledig vonden. Ende het gefchiedde, als fy daer over twijffelmoedigh waree, fiet, twee mannen ftonden by haer, of ver* fchenen haer in blinckende kleederen , verg. XVIII Deel p 53©-
5. Ende als fy feer bevreeft wierden, ende het aengeficht van angst en verlegenheid nae de aerde neygden, feyden fy tot haer: vreest niet, gylieden hebt in het geheel gene reden om te vrezen. In tegendeel wy komen, om u de allerheucbelykfte tijding bekend te maken. Wat foeckt gy den levenden by de doode ? Uw Jesus leevt.
6. Hy en is hier niet meer, maer hy is reeds uit den doden opgeftaen. Ziet de plaets, alwaer Jofeph hera in uwe tegenwoordigheid heeft laten begraven, is geheel ledig. (J) Gedenckt hoe hy tot u en andere yan zijne volgelingen gefproken heeft, als hy nogh in Galilea was:
7. Seggende, De Sone des menfchen moetovergelevert worden in de .handen der fondige menfchen,
(i) Matth. ifï: 21. ende 17: 2a. ende 20: 18. Mare. 8: gl. ende 91 31. ende ioi 33. Luc. 9: £2. ende 18: 31.



LUCAS. XXIV. 57?
fchen, ende gekruycigt worden , om, door zijnen verzoenenden dood, de reinigmaking der zonden te weeg te brengen, ende ten derden dage zal Hy uit de doden weder - opftaen. Deze belovte is nu vervuld.
8. Wijders kregen de vrouwen in last, om deze tijding aen de Apostelen bekend te maken, en byzonder aen Petrus, die zijnen Godlyken Meester zo fchandelyk verlochend had, en thans in diepen rouw gedompeld zat, Mare. XVI: 7. Ende fy wierden (c) indachtigh fijner woorden, welke de Heiland omtrent zijne opftanding gefproken had.
9. (d) Ende zy vloden als het ware naer Jerufalem, en fpraken tot niemand onder den weg , van het gene hun ontmoet was : en , in zeer groten haest wedergekeert zijnde van het graf, boodfehapten fy alle defe dingen aen de elve, ende aen alle de andere liev hebbers van den Heiland.
10. Ende [defe] waren Maria Magdalene, ende Joanna, ènde Maria Jacobi [moeder], ende de andere met haer, die dit tot de Apoftelen feyden.
11. Ende hare woorden fchenen voor haer als ydel geklap, ende fy en geloofden haer niet. Zo groot was de kracht van hun ongeloov, niet tegenftaend? des Heilands allerduidelykfte belovte.
12. (e)Doch Petrus opftaende liep tot het graf,' ende nederbuckende fagh hy de linnen doecken , in welke het lijk van jesus was gewonden geweest, liggende alleen, ordentelyk opgerold; ende gingh wech , fich verwonderende by hemfelven van 't gene gefchiet was. Hy geloovde wel niet, dat jesus was opgeftaen, maer evenwel hy wist zkh geen begrip te maken van deze zeer zonderlinge omftandigheden.
(O Job. ai zz. (O Matth. 28: S. Mare. i(5:io, CO Jok. as; 3;*'
XIX. DEEr»



578 LUCAS. XXIV.
b. Vs. 13-49- befchrijvt de Euangelist ettelyke verfchijningen) van den verrezenen Heiland. X. Vooreerst aen twee Discipelen, die, op denzelvden dag van 's Heiiands opftanding , naer Emmaus gingen , vs. 13 - 35-
De gelegenheid, by welke, vinden wy vs. 13, 14. *«._. De verfchijning van den Heiland aen deze Dhcipepelen, in eene onbekende gedaente , en, hunne zamenfpraek met hem, worden bfchreven vs. 15 - 29. De openbaring van den Heiland aen de Emmausgangeren, vs. 30-33, en 'mmmm. Hunne wederkering naer Jerufalem, om deze merk. waerdige ontmoeting aen de Apostelen bekend te maken, vs. 33-35.
Igt Het eerfte van alle verfcheen de opgewekte jejus aen Maria Magdalena , uit welke Hy voorheen, door zijn wonderdoend Alvermogen, zeven duivelen geworpen had. Wanneer de overige vrouwen reeds uit den hov van Jofeph vertrokken waren, bleev Maria Magdalena in hare eenigheid by het grav ftaen, bitterlyk wenende, en by die gelegenheid werd zy verwaerdigd, met de allereerfte verfchijning van den opgewekten Verlosfer , Mare. XVI: 9. Joh. XX: 11 -18. Kort daerna vertoonde Hy zich aen de overige vrouwen, terwijl zy nog onder den weg waren, om zich naer Jerufalem te begeven , en aen de Apostelen te boodfehappen , wat zy in den hov van Jofeph gezien en gehoord hadden , Matth. XXVIII: 9, 10. D3 derde verfchijning gefchiedde aen Petrus, vs. 34. (/)Ende mat de vierde openbaring werden de Emmaüsgangers verwaer. digd: want fiet twee van haer,die den Heiland voorheen gevolgd hadden, gingen op den felven dagh van jesus op ftanding nae een vleck dat tfeftigh ftadien of derdehaiv
uur
(ƒ) Msrc. 16: 12.



L U C A S. XXIV.' 579 uur van Jerufalem gelegen was, welckes name was Emmaus:
14. Ende fyfpraken, al iangzaem voortwandelende, t'famen onder malkanderen van alle defe dingen, die daer binnen Jerufalem, betreffende het laetfte lijden en den kruisdood van den Heiland, gebeurt waren.
15. Ende het gefchiedde, terwij'le fy over dit al. les zeer ernftig t'famenfpraken , ende malkanderen ondervraegden , of met eikanderen redenwisfelden, (g)dat Jefus felve by [haer] quam, ende met haer ging. Hy haelde hen achter in, voegde zich in hun gezelfchap, en wandelde met hun voo*rt.
16. Ende evenwel kenden zy Hem niet, deels omdat zy Hem in hun ongeloov niet verwachtten, deels omdat Hy andere klederen droeg , dan voor zijnen dood, deels en voornamelyk, omdat hare QOgen, door 'sHeilands verborgenen invloed, zodanig wierden gehouden, dat fy hem niet en kenden, noch begrepen wie Hy was.
17. Ende hy feyde tot haer, Wat redenen zijn dit, die gy wandelende onder malkanderen verhandelt? Het fchijnen zaken van gewicht te zijn, in welke gy zeer veel belang fttelt, Gy fchijnt 'er gevoelig over getroffen. Is u eenig leed overgekomen? ende [waerom] fiet gy droevigh ?
18. Ende de eene, wiens name was Cleopas, anders Alpheus, vatte het woord op; antwoordende feyde hy tot hem, Zijt gy alleen een vreemdelingh te Jerufalem? Zijt gy dan alleen onkundig van die markwaerdige gebeurtenisfen, van welke thans ieder een te Jerufalem den mond vol heefc, ende en weet gy niet de zonderlinge dingen, die defe dagen daer in gefchiet zijn ?
12. Ende hy feyde tot haer, Welcke gebeurtenisfen bedoelt gy.? ende fy feyden tot hem, Dedingen aengaende Jefum den Nazarener, Qi) welcke een
(?) Mattk. 18: ao. Luc. 24: 56. (A) Luc 7> J°h« 4' IJ« ende 61 14.
XIX. DEEL.
Oo 2



§gö L U C A s; XXIV*'
Propheet by uitnemendheid was, krachtigh in werc* ken ende woorden , voor Godt, ende alle het volck. Hy leerde als machthebbende, en heeft zijne Godlyke zending bevestigd , door een aental van verbazende wonderen.
20. Ende hoe onfe Overpriefters ende Overfte denfelven , hoe onfchuldig en vlekkeloos heilig Hy ook wezen mogt, aen den Romeinfchen Stadhouder overgelevert hebben tot het oordeel des doots , ende hem gekruycigt hebben, voorzover zy den Landvoogd geperst hebben, om Hem ter kruisdood te verwijzen.
ar. Ende wy hoopten dat hy was de gene (i)die Ifraël verloflen foude; wy hebben Hem befcbouwd en geëerbiedigd, als den beloovden messias, Hy had gezegd, dat Hy ten derden dage uit de doden zou opftaen. Doch oock deze hoop hebben wy opgegeven : want beneven dit alles is 't heden de derde dagh, van dat defe dingen gefchiet zijn.
22. (£)Maer oock fommige vrouwen uyt ons hebben ons ontftelt, die vroegh in den morgenftont aen het graf geweeft zijn, in het welk Hy vrijdag nademiddag gelegd was:
23. Ende fijn lichaem niet vindende quamen fy van hare ontmoeting bericht geven, ende feyden, dat fy oock een Gelichte van Engelen by het grav geilen hadden, die feggen dat hy leeft.
24. Ende fommige der gene die met ons zijn, en tot het gezelfchap van zijne meestvertrouwde vrienden behoren, gingen henen tot het graf, ende bevonden 't alfoo, gelijck oock de vrouwen gefegt hadden , dat namelyk het grav ledig ware, maer hem en fagen fy niet.
15. Ende hy feyde tot haer, O onverftandige, die nog zo onkundig zijt in de Voorzeggingen, welke den
MESj
(i) Hand. 1: 6. (k) Mattb. a8j 8. Mare. ié: », Joh. *•! 18.



L U C A S, XXIV. 58*
messias betreffen, ende trage van herten, om te gelooven al het gene dat de Propheten gefproken heb», ben , dat zy niet alleen omtrent de heerlykheid, maer ook omtrent de vernedering, het lijden, enden verzoenenden, dood van den messias voorfpeld hebben !
26. (/)En moefte de Chriftus, de beloovde messias, niet defe dingen lijden, en zelvs den dood ondergaen, om de zonden te verzoenen, ende moest Hy, volgens de duidelyke Voorzeggingen der Propheten , niet [0//Ö0] langs den weg van lijden, in fijne heerlickheyt ingaen ?,
27. (m)Ende begonnen hebbende van Mofe, lieg Hy zijne voorzeggingen , ende die («) van alle de Propheten dpor, en leyde haer uyt, in alle de Schriften, 't gene van hem als den messias , zo omtrent zijn lijden, als omtrent zijne heerlykheid [gefch'i* ven] was.
28 Ende fy quamen, onder dat gefprek,naeby het voorheen gemelde vleck Emmaus, daer fy nae toe gingen: ende hy hieldt hemals of hy. verder gaen foude,,
29. (0) Ende fy dwongen hem op eene zeer vriendelyke wijs, om by hen te blijven, feggende, (ja) Blijft met ons, want het is by den avont, ende de dagh. is gedaelt. Ende hy gingh in, in een zeker huis binnen Emmaus, om met haer te blijven..
30. EncSe het gefchiedde, als hy met haer aenfat, nam hy het broot, ende fegende het, gelijk Hy gewoon was geweest , wanneer Hy vóór zijnen dood mar hen verkeerde, ende als hy het gebroken hadde gaf hy het haer. Deze handelwijs raaekte hen opmerkzaem.
31* Ende hare oogen wierden ter zelvde* tijd geo-
(/) Jef. 5°': fi« ende §3* 5- PhiU 2: 7, 8. Hebr, 125 1. iPetr. 1: 11. {m) Gen. 3: 15. ende 221 18: ende 26: 4. enJe 49: io. Dèut. '3: 15- (.") Pf. 132: * Jef. 7: 14. ende g: 5. ende 40: 10: Jerem. 23 5« ende %y. 14. Ezcch 34; 23. ende 371 25. Dan. y. 24. Micti. 7: 20 (0) Gen, 19*. g. (ƒ>) Hand. i6i 15.. Hebr. ij: 2.
XIX. 9UUU O O 3



S82 LUCAS. XXIV.
pent, ende fy kenden hem. Maer toen onttrok Hy zich onverwachts aen hun, terwijl zy zo verbaesd waren, dat zy niet wisten wat zy "deden; ende hy quam wech uyt haer gelichte. Zodat Hy reeds vertrokken ware, eer zy 'er aen dachten.
3 2. Ende, wanneer fy eenigzins tot bedaerde gedachten gekomen waren , feyden zy tot malkanderen, En was ons herte niet brandende in ons, als hytot ons fprack op den wegh, ende als hyons de Schriften Opende, en daeruit verklaerde, dat de messias , langs den weg van lijden , in zijne heerlykheid moest ingaen ? Zijne woorden waren gepaerd met zulk eene kracht van overtuiging, dat onze harten als het ware gloeiden.
33. Ende fy opftaende ter felver ure, keerden weder nae Jerufalem, om den Apostelen verflag te doen van bunne ontmoeting, ende zy vonden de elve t'famen vergadert, ende die met haer waren:
34.. Welcke , zodra zy inkwamen , zeer blijmoedig feyden, De Heere is waerlick opgeftaen, (g) ende is van Simon Petrus levendig gefien.
35. Ende fy vertelden 't gene op den wegh [gefchiet was], ende hoe hy haer bekent was geworden in 't breken des broots.
2. Daerna verfcheen ie opgewelte jesus, nog dien zelvden avond, atn de elv Apostelen, vs. 36-45. -» De verfchijning zelve vinden wy vs. 36. De ontroering der Apostelen, vs. 37, en w—.. De overtuigende blijken, met welke jesus aentoonie, dat Hy het z;lvs ware, vs. 38-45.
36. (r)Ende als fy van defe dingen, welke Cleopas
en zijnen metgezel, op den weg naer Emmaus, ontmoet wai ren, te zamun fpraken, ftont Jefus felve in 't midden
van
(5) 1 Cor. 154 5. (r) Mare, «6: 14. Joh, ao.' 19. 1 Cor. 15» 5'



L U C A S. XXIV. 5g3
van haer. Hy groette hen minzaem, ende feyde tot haer, Vrede zy ulieden.
37. Ende fy verfchrickt ende feer bevreeft geworden zijnde, meynden dat fy eenen geeft fagen, die de gedaente van den Heiland had aengenomen. '
38. Ende hy feyde tot haer, Wat zijt gy ontroert over mijne tegenwoordigheid? ende waerom klimmen [fulcke] ongepaste overleggingen in uwe herten?
39. Siet mijne handen ende mijne voeten , zó als iy aen het kruis doornageld zijn: want ick ben 't felve. Tafl my aen, ende fiet: want een geeft en heeft geen vleefch ende beenen, gelijck gv fiet dat ick hebbe.
40. Ende als hy dit feyde, toonde hy haer de handen ende de voeten, bevens de Iidteekenen van zijne wonden.
41. Ende doe fy 't van blijtfchap nogh niet en geloofden, ende haer verwonderden, behaegde het Hem nog eene proev te geven, dat Hy waerlyk van de doden was opgeftaen. Daerom feyde hy tot haer, (s) Hebt gy hier yet om te eten?
42. Ende fy gaven hem een ftuck van eenen gebraden vifch., ende van honichraten.
43. Ende hy nam 't, ende at het voor hare oogen , ten blijke dat Hy zijn lichaem wederom had aengenomen.
44. Ende hy feyde tot haer, (0 Dit zijn de woorden, die ick herhaelde keeren tot u fprack als ick vóór mijn lijden en dood nogh met u was '[na melick] dat het alles moeft vervult worden\ wat van my, zo ten opzichte van mijne vernedering, als met betrekking tot mijne verhoging, gefchreven is de wet ivfofis, ende Propheten, ende Pfalmen, en andere heilige liederen.
(O Joh. 21: 10. O) Matth. jfi: si. ende Ut 22. ende ao- 18 %%*té?" 9= «* Cnde 10: 33- Léfc 9= «. ende 11 *
XIX. DEEL. O O 4



584 L U CAS. XXIV;
45, Doe nam Hy hunne vleefchelyke vooroordeelen wech en opende hy haer verftant, op dat fy de Schriften verftonden, en alles wat van den messus voorzegd was,
3. Vs. 46-40. fpreekt de Euangelist van verfcheidene verfchij' rsv.gen en gefprekken des opgewekten Vtelofers, aen en met zijne Apostelen, welk hi-.r in korts woorden zijn Znmengetrokkèn. 1
4-6. Ende de verrezene jesus, op eenen anderen tijd,1 aen zijne Apostelen verfchenen zijnde, feyde tot haer, (v) Alfoo is 'er in de boeken der Propheten van mijne lotgevallen gefchreven; ende, gel'jk ik geleden heb, alfoo- moeft de Chriftus de beloovde messias lijden , ende van .^en dooden opftaen ten derden dage :
47. Ende in fijnen name, op zijn bevel, en op grond van zijne verdïenften , moet gepredickt worden bekeeringe ende (x)vergevinge der fonden, onder alle volcken , (y) beginnende van Jerufalem. Te Jerufalem moet het Euangelie het eerst verkondigd worden, vervolgens in andere plaetfen van het Joodfche land , en elndelyk onder de Heidenen.
48. Ende gy, mijne Apostelen, zijt getuygen van defe dingen, niet alleen van mijne wonderwerken, door welke ik mijne leer en Godlyke zending bevestigd heb,maer ook van mijne opftanding uit de doden.
4. (z)Ende fiet ick fende de belofte mijns Vaders op u, dat is, binnen korten zal ik u den b^loovden Heiligen Geest fchenken, om u in alle waerheid te leiden, met alle die buitengewone gaven , welke gy nodig hebt, om mijn Koningrijk urttebreiden over den ganfchen aordbo-
den:
(y) PC ^^: 7. Hand. 17: 3- (.r) Hand. 13: 38. 1 Joh. 2 12. (y) Hand, 2: 4. C2) J01"' *4: a6, endo '5' 2'J« elKie l6: 7' Uancu 1: 4.



LUCAS. XXIV. 5sS
dem: £tf)maer blijft gy, nadat ik ten hemel zal gevaren zijn, in de ftadt Jerufalem, tot dat gy fult aengedaen zijn met kracht uyt de hoogte, en de buitengewone gaven van den Heiligen Geest zult ontvangen hebben.
lucas bejluit zijn Euangelie, met een kirt bericht van 'sHei. lands Himtlvaert, vs. 50-53.
50. Geduurende 40 dagen vertoonde zich de opgewekte "Verlosfer , verfcheidene malen, aen zijne Apostelen , om hen ten vollen te verzekeren, dat Hy waeilyk uit de doden was opgeftaen. Byzonder verkeerde Hy in Galilea rnet hen zeer gemeenzaem , om hen nader te onderwijzen in die dingen , welken de uitbreiding van zijn Koningrijk a?ngingen. Ten laetften gelastte Hy zijne Apostelen, om naer Jerufalem te gaen. (£)Ende, op den veertigften dag na zijne opftanding, kwam Hy zelvs by hen, en hy leydde haer buyten naer den Olijvberg, tot aen die Iandftreek, waerin het vlek Bethanien gelegen was, ende fijne handen opheffende fegende hy haer. Hy nam van hen een hartelyk affcheid , en bad hun den besten zegen toe , in alle betrekkingen, byzonder over het wichtig werk van de Euaageliebediening, het welk zy eerlang aenyaerden zouden.
51. 0)Ende het gefchiedde als hyfe fegende dat hy van haer fcheydde, eude wiert opgenomen in den hemel, terwijl een wolk Hem wech nam van voor hunne oogen. Zy ftaroogden Hem eenigen tijd achter na, tot dat zy uit den mond van twee Engelen bericht ontvin' gen , dat Hy in den hemel was opgenomen , Hand. I: 9 - ir.
52. Ende fyaenbaden hem, ende keerden weder tae Jerufalem met groote blijtfehap over de hetrljkheid, met wellte hun Meester bekroond was.
00 Hand. is 4. (j>) Hand. fi ia. (9 Mare. tit 19. Hand. u a
XIX, D££L. ' y .



586* LUCAS. XXIV.
53. Ende fy waren alle tijt, zo menigmalen 'er gelegenbeid was, om den Godsdienst uit te oeffenen, in den Tempel, lovende ende danckende Go dt. Amen.
Met dit verzegelend amen befluit lucas dit zijn eerfte Boek, ter bevestiging van de waerheid der gefchiedenisian, welke hy, op de begeerte van theophilus , na een nauwkeurig onderzoek van zaken, in eene behoorlyke orde beichre' ven had. — Verg. XVIII Deel p, 538.
SINDS VAN HIT BUANSELIE VAN LUCAS