TAFEREEL
van
NATUUR en KONST.






TAFEREEL
VAN
NATUUR en KONST,
behelzende,
by eene algemeene landbeschryving en beknopte historie der verscheiden volken,
alle de voornaamste byzonderheden die in de bekende waereld, met betrekking tot de natuurlyke historie , den godsdienst de staatkunde , de weetensciiappen, konsten, koophandel, enz. voorkomen.
Grootdeels naar het Engelfcbe gevolgd.
Derde Deel.
Te AMSTERDAM, % PIETER MEIJER, op den Dam. MDCCEXIX.












TAFEREEL
van
NATUUR enKONST.
Van AFRICA in het algemfen.
De groote landftreek, welke wy Africa noemen, is, volgens de rangfchikking der Aardryks-befchryvers,het derde van devierdeelen der waereld;zy is met Azië vereenigd door de landengte van Suez, eene kleine lïrook lands, die de gemeenfchaptusfchendeRoodcenMiddellandfche zee affnydt. Deeze laatfte zee fcheidt het van Europa af; en het is aan alle andere kanten van de Roode zee, en den grooten Oceaan omringd, zodat het als een groot fchier-eiland kan aangemerkt worden, welks middelfte itreeken de ouden geloofden datontoeganglyk en onbewoonbaar waren, uit hoofde van de ondraageiyke hitte, als meest allen onder de Verzengde Lugtftreek gelegen zynde. Om deeze redenen, maar tevens ook om de ÏU. Deel. a
^ A woest-



2 Tafereel van Natuur en Konst.
woestheid der inwooneren , zyn zy weinig van vreemdelingen bezogt geworden ; en fchoon Afnca ons veel beter bekend is dan het den ouden is bekend geweest, is onze kennis cgter voornaamelyk bepaald tot die landen , welke langs de kusten liggen, het welk door de moeilykheid van de uitgebreide zandige woestynen door te trekken, veroorzaakt wordt; als mede omdat het zeer lastig is te reizen onder een volk, het welk in zynen aart woest, hard in zeden en taal , en van allen omgang met vreemde volkeren ten iiitcrften afkeerig is.
De evennagts-cirkel doorfnydt Africa genoegzaam in het midden , zodat byna twee derde deelen van hetzelve tusfehen de Keerkringen begreepen , of onder de Verzengde Lugtftreek gelegen zyn, door welke oorzaak het grootfte gedeelte ongemeen heet is , en wel des te meer door de veelheid en grootheid der zandige woestynen , die de hette der zonne op zodaanige wyze te rugge kaatfen, dat zy in fommige plaatfen, en in fommige tyden des jaars byna ondraaglyk is. Niettegenftaande deeze ongunftige gelegenheid, zyn
-eg-



Africa. Algemeen Berigt. g
egter de meeste deden van Africa bewoond, fchoon in verre na zo wel niet als Europa of Azië, waarvan verfcheidene redenen kunnen gegeeven worden. 1. De onvrugtbaarheid dier zandige ftreeken. 2. De fchaarschheid van water in veele deelen van Africa. 3. Omdat in fommige zandige plaatfen de wind het zand in zulk ecne verbaazende meenigte voortdryft, dat 'er gantfche karavaanen onder bedolven worden. 4. Omdat verfcheidene deelen van Africa door eene meenigte wilde, roofzieke en gevaarlyke dieren onveilig gemaakt worden. En 5. omdat veelen van deszelfs provintiën bewoond worden door wilden, die eikanderen opëeten , of geftadiglyk beoorlogen, en alle, die zy kunnen magtig worden, als flaaven verkoopen.
De kusten van dit land , die minder aan deeze ongemakken bloot ftaan , vindt men dat veel beter bewoond en bebouwd , als mede gezonder en vrugtbaarer zyn ; inzonderheid mag men dit zeggen wegens de kusten van Egypte en Barbaryë , alwaar de koornvelden honderdvouwd vrugt leveren , en de ftammen der wyngaarden zo dik zyn A 3 als



4 Tafereel van Natuur en Eonst.
als die van groote boomen. Africa brengt eene menigte fchoone vrugten voort , zo wel zulken, die tot voedfel als die tot geneezing van ziekten dienen ; het rundvee is'er zeer groot en vet, en het vleeseh ongemeen fmaaklyk.
EGYP-



EGYPTE.
^ALGEMEEN BERIGT WEGENS HETZELVE.
Egypte is gelegen tusfchen de dertig en zes en öert,g graadcn oöster langte, en tusfchen de tw,ntlg en twee-en-dertig graadcn noorder breedtejdeszelfsgrootflelangte van het noorden «aar het zuiden is zeshonderd mylen,- en de grootfte breedte van het oosten naartet westen honderdvyftig myien. Aan het noorden grenst het aan de Middelandfche zee; aan het oos tenaanxJe Roode zee; aan het zuiden aan A bysfinië, of Opper-Ethiopië; en aan het westen aan de woestyne van Barca, en de onbfi- ' kende deelen van Africa.
Egypte wordt onderfcheiden in twee voor mame verdeelingen, in laag Epyte naamelyfc en hoog Egypte. Laag Egypte bevat de Heden Groot Cairo, Bulac, Alexandrië, Rofetta en Damiëtta. Hoog Egypte bevat de fte. den Sayd of Theben en Cosfiar.
De cenfgfte rivier in Egypte is de Nyl, die
A 3 uit
5



<ï Tafereel van Natudr en Konst.
uit een meir in Abysfiniè' voortkomt, en, zynen loop regt noordwaards ftrekkende, in Egypte komt, en daar van het zuiden naar het noorden loopt, door de gantlche langte des koningkryks , vallende in de #Iiddelandfche zee door verfcheidene kanaalen, waarvan de voornaamften zyn die van Rofetta en Damiëtta, zo genaamd naar de fteden van den zelfden naam, die 'er aangelegen zyn. Deeze twee armen maaken met de zee eenen driehoek, de Delta genoemd; en daar zy in de zee Ioopen, zyn zy omtrent honderd mylen van eikanderen. Wanneer de zon in Ethiopië in het toppunt is, en de jaarlykfche regens daar beginnen, omtrent het einde van May naamelyk, begint de Nyl teryzen, en blyft ryzen tot in denmaand Oöober, wanneer het water in een groot kanaal , het welk door Cairo loopt, gebragt, en vandaar door verfcheidene kleiner kanaalen, in de velden en tuinen van Egypte geleidt wordt. Voor het einde van September ryst de Nyl gemeenlyk vier-en-twintig voeten hoog, en blyft van dien tyd af, tot aan het einde van May des volgenden jaars, vallen, wanneer de vloed wederkeert.
Het



Egypte. Algemeen Bertgt. 7
Het grootfte gedeelte van Egypte, in eene vallei gelegen zynde, tusfchen hooge rotfen en bergen aan het oosten , en tusfchen de zandige woestynen van Lybië en Barca, aan het westen,-is in fommige maanden van het jaar, inzonderheid in Apiil en May, wanneer 'er ook heëte winden waaijen , ongemeen heet; in dien tyd worden 'er gantfche wolken van zand omgevoerd, zodat de menfehen byna blind worden; ook zyn zy dan meer onderhevig aan ziekte, dan in eenigen anderen tyd des jaars ; maar zoras begint de Nyl niet buiten haare oevers te vloeijen , of alle ziekten , en zelfs de pest , waarmede dit land eens in de zes of zeven jaaren bezogt wordt, neemen een einde; zelden regent het in hoog Egypte, of in ecnig binnenlandsch gedeelte. In laag Egypte heeft men fomtyds, maar niet dikwyls , ftortregéns. Het voeden van de vrugten der aarde gefchiedt alleen door her Nyl-watcr.
De grond van Egypte is , zo ver als de vloed zich uitftrekt, gevormd geworden door het flik, het welk de Nyl met zich brengt, en dat ongemeen vrugtbaar is. Wanneer het water is afgezakt, heeft de landman weinig A 4 meer



8 Tafereel van Natuur en Konst.
meer te doen dan zyn koorn en ander zaad in het flik te werpen, behalven dat hy het zelve fomtyds met zand moet temperen, om te maaken dat zyn koorn niet te welig opfchiet. In eene maand of twee tyds zyn de velden bedekt met allerleie graanen , met erwten, boonen en andere peulvrugten ; en waar niet gezaaid is, vindt men ryke weilan, den, in welken het vee in de maand November begint te graazen, en 'er niet uit komt, voordat de vloed wederkeert.
Laag Egypte is, wanneer de vloed op zyn hoogst is, geheel en al zee; en men ziet 'er dan alleenlyk de toppen der bosfchen en vrugtboomen, doormengd met fieden en vlekken , die op natuurlyke of door konst gemaakte .heuvelen gebouwd zyn. In het drooge jaargety ziet men bevallige tuinen , koornvelden en weiden, die een weinig te vooren onder water Honden , en dan wel voorzien zyn van runderen en fchaapen. Men heeft 'er dan helder weer en eene zuivere Iugt,die welriekend gemaakt wordt door de bloeifems van oranje-appelen,limoenen en andere vrugten. Wanneer de peulvrugten , meloenen, fuikerriet, of iets anders waternoodighebben,
bren-



Egypte. Natuurl. Zeldzaamh. 9
brengen de bcwooners het uit hunne regenbakken door kleine kanaalen naar de velden en tuinen , alwaar zy , behalven de reeds gemelde vrugten , dadels, weegbree, druiven , vyge.n en palm-boomen hebben , waaruit zy wyn perfen.
NATUURLYKEZELDZAAMHEDEN.
DIEREN, G E WA SS EN EN DELFSTOFFEN.
Daar zyn maar.weinige dieren, die aan Egypte in het byzonder eigen zyn , en van die weinigen zyn de zeldzaamfte en merkwaardigfte bewooners van de rivier den Nyl. In deeze rivier wordt de Hippopotamus of het Rivier-paard, ook het Zee-paard genaamd, gevonden. Het fchynt een inbooreling van Ethiopië, maar komt nu of dan de rivier afzakken tot in hoog Egypte. ' Deszeifs be« fchryving zal in een ander gedeelte van dit werk gegeeven worden.
De Krokodil is een ander tweeflagtig dier, het welk den Nyl bewoont, fchoon het niet A 5 in



io Taferèel van Natuur en Konst.
in het' byzonder aan die rivier eigen, maar ook in den Ganges en andere groote rivieren van Jndiè' te vinden is. Het is van gedaante gelyk een hagedis , heeft vier korte dikke pooten.en deszelfs voeten zyn gewapend met klaauwen. De rug is bedekt metondoordringbaare fchubben , gelyk een (luk eener oude wapenrustinge, en zwecmende naar de koppen der nagelen in eene oude hofpoort; maar den buik is zagt en kan ligtelyk gewond worden. Het heeft eencn breeden platten kop, eenen fnuit die genoegzaam gelyk is aan dien van een varken, en de opening van den bckftrekt zich uit tot aan de ooren.. De tanden van dit dier zyn wit, lang , fcherp en wat gekromd, en zyne bovenkaak is beweegbaar, het geen men van weinige andere fchepfelen zeggen kan (*)• Het heeft geene tong, maar eene vleeschagtige zclfftandigheid ligt langs zyne onderkaak, en dient den Krokodil mooglyk om zyne* fpys heen en weêr te wenden. De Krokodillen hebben zeer groote oogen, en zyn ongemeen fnel van gezigt, hetwelk
toe
(*) Het zelfde befpeiirt men in de Pappegaaijen,en, onder de visfchen, in den Acus vulgaris, of Sneeper, en mooglyk in geene andere dieren. Zie Ray, Synopf. Pifc. p. 101).



Egypte. Natourl. Zeldzaamh. w
toe te fchryven is aan zekere buis agter ieder oog, waardoor zy zo wel voor- als agteruit zien kunnen. Men zegt dat zy zeer gezwind kunnen loopen, maar dewyl zy hunne lange ligchaamen niet gemaklyk kunnen omkeeren, zo hebben de langzaamfte fchepfels gunllige gelegenheid om hen te ontfnappen. Eenige Krokodillen zyn vyf-en-twintig of' dertig voeten lang ; maar fchoon zy zeer wreed en roofzugtig zyn , waagen zy het zelden om menfehen , die gezelfchap by zich hebben , aan te tasten; zelfs zullen zy geen enkel mensen aanvallen, tenzy ze het by verrasling doen kunnen. Men verhaalt dat zy eenen man, die in het water zwemt , niet kunnen vangen (*); maar dat zy, wanneer een mensen of beest naby de rivier (laat , fchielyk toefpringen , om het geen zy zien met hunne voorfte klaauwen te vatten, of het met hunnc ftaarten, waarin hunne voornaamfte kragt
be-
(*) Dit fchynt een misdag ; want de heer Mopre verhaalt ons dat een flaaf van de Africaanfche compagnie, zich in de rivier de Gambia baadende, door eenen Krokodil werd weggevoerd; en Thevenot zegt dat niemand hi den Nyl durft zwemmen, uit vreeze van door deeze roofdieren gegreepen te worden.



12 T FEREEL VAN NATUUR EN KoNST.
beftaat, ter neder te flaan. Zelden gaan zy verder dan twintig of dertig roeden van den oever der riviere, maar in den winter liggen zy zich te bakeren in het zand , en in het heetfte van den zomer blyven zy gemcenlyk onder water. Wanneer zy geftoord worden , geeven zy geene groote blyken van verfchrikt te zyn, maar gaan langzaam voort, en verbergen zich eindelyk in de rivier. De manier hunner voonteelinge is door het leggen van cijeren, ten getale van vyftig of zestig, welke zy twee voeten diep onder het zand begraaven, alwaar zy in den tyd van twintig of dertig dagen uitgebroeid worden. Het volk zoekt naar deeze c;jeren met eene yzeren piek om ze te vernielen (*)> want zoras als •de jongen uitgebroeid zyn, kruipen zy in de rivier. Het vleesch van den Krokodil is
(vol-
(*) De reizigers hebben ons niet gezegd of de Egyptenaars de Krokodillen-eijeren eeten of niet; maar de tieer Moore verhaalt dat hy de inboorlingen, omtrent de Gambia, ze heeft zien eeien,zelfs wmneer'er jongen in waren zo lang als een vinger; en dat zy dan voor de grootfte lekkerny gehouden werden. Men eegt dat de eijcren omtrem zo groot zyn als een ganzen-ei.



Egypte. Natu-trl. Zeldzaamh. 13
(volgens Tbevenot,) zeer goed voedfel en niet vergiftig, gelyk fommigen zich verbeeld hebben. De gewoone wyze om de Krokodil, len te dooden, is hen in de buik te fchieten, alwaar zy, gelyk reeds gezegd is , ligtelyk kunnen gewond worden ; maar de reizigers hebben ons ook berigt gegeeven, wegens ee-i . nige andere middelen om hen te vangen. Somtyds worden 'er naby de rivier kuiien gegraaven , die met eenige Jigte ftoffen overdekt worden, zodat de Krokodillen 'er in vallen, wanneer zy aan het iïrand komen ; zy blyven 'er verfcheidene dagen in , totdat zy door honger verzwakt zyn, en dan worden zy aan touwen vastgemaakt, en 'er leevende uitgetrokken. Ook heeft men eene gewoonte om, naby de rivier, het gefchreeuw van het een of ander dier na te bootten, waardoor de Krokodil wordt uitgelokt, en dus eenen man, dre zich verborgen houdt, gelegenheid geeft om hem eene fpeer in het lyf te ftooten; die, aan een touw vastgemaakt zynde, het beest ruimte verfchaft, om in het water uit te loopen, alwaar het zyne kragten verfpilt; vervolgens worden, nadat het uit het water gehaald is, de kaaken lamengebonden.
Wat



14 Tafereel van Natuur en Konst.
Wat de traanen van dit dier, of zyne nabootling van het gehuil van kinderen of bedrukten betreft , om menfchen tot zich te trekken en hen te kunnen aangrypen, wy behoeven den leezer naauwlyks te zeggen, dat alles, wat hieromtrent verteld wordt, loutere verdigtfels' zyn.
Nadat wy van den Krokodil gefproken hebben , is het natuurlyk eene groote Egyptifche Rat in aanmerkinge te neemen, welke men veronderftelt de Ichneumon der ouden te zyn, die volgens hen-den Krokodil, -wanneer hy met den mond open lag te flaapen, gemeenlyk in de keel kroop, en nadat zy deszelfs lever had opgegeeten, een gat in den buik van het dier'knaauwde, om 'er weder uit te komen; maar dit riekt te fterk naar eene fabel, om weêrlegging noodig te hebben (*>
Deè-
(*) Van den zelfden fabelagtigen aart is het berigt, het welk wy wegens eenen kleinen vogel, Trochalus genaamd , hebben , die men zegt dat het eenigfte fchepfel is, waarmede de Krokodil in vriendfehap leeft, en het welk hy niet poogt te verOinden. Dit fchryft men toe aan den dienst, welken die vogel hem doet, door in zynen mond te vliegen, en op de kruimels , die
tus-



Ecypte. Natuurl. Zeldzaamh. 15
Deeze Rat zegt men egter dat in Egypte van groote dienst is, dewyl zy de Krókodilleneijeren opzoekt en verbryzelt, waardoor zy de vermenigvuldiging van dat verderflyfc fcbepfcl voorkomt. De gedaante der Jchneumon is vry gelyk aan die van den Bonfing, maar zy is merkelyk grootcr. De drek van dit dier, gemengd met mostaardzaad en azyn , wordt zeer goed tegen de jigt geoordeeld, wanneer hy op het pynlyk deel gelegd wordt ; ook houdt men dit mengfel voor een zweetmiddel, dienftig om koliek en vergiftige beeten'te geneezen, en het bloed te zuiveren.
Onder het gevleugeld geflagt van Egypte vinden wy den Ibis, eenen vogel, voor welken de oude Egyptenaars grooten eerbied hadden, omdat hy eene meenigte Hangen en andere fchadelyke of nuttelooze dieren verIlond; maar deeze vogel wordt nu zelden in het land gezien. Die omtrent de eilanden van den Nyl gezien worden , zyn meestal 6 graauwtusfchen zyne tanden zitten, te aazen 1 of door zyne fclaauwen van de diertjes, die hem plaagcn, te reinigen.



16 Tafereel van Natuur en Konst.
graauwagtig , daar Herodotus twee foorten van deeze vogelen befchryft , welker eene geheel zwart, en omtrent zo groot als een reiger is; zynde de andere wit, behalven aan den kop, den hals, en aan de einden van de vleugelen, en den ftaart, alwaar by zwart is even als de eerfte. Schoon de Ibis thans zo gemeen niet in Egypte is als voordeezen, wordt egter dit gebrek vergoed door den Ojevaar, eenen vogel, die by de tegenwoordigp Mohammedaanen in dat land genoegzaam in zo hooge agtinge is, als de Ibis by deszelfs oude bewooners was ; wordende het voor eene foort van heiligfchennisfe gehouden eenen Ojevaar te dooden , of zelfs te ontrusten.
Een andere vogel, voor welken men in E~ gypte veel eerbieds heeft, is een groote Valk, die van eene bruinagtige kleur is , en een zeer fchoon oog heeft. Men kan dit dier onder de tamme dieren tellen, dewyl het zich op de toppen der huizen onthoudt,zodat men dikwyls valken en duiven'vreedzaam naast eikanderen ziet zitten. Dit zal mooglyk vreemd fchynen; maar men moet aanmerken dat deeze



Egypte. Natotjri,. Zeldzaamh. 17
ze Valken geene roofvogels zyn, fchoon zy vleesch eeten, wanneer zy het by toeval vinden*
De wilde Ganzen t van welken in Egypte overvloed is, zyn van eene gantsch andere foort, dan die wy in Europa hebben; eene groote meenigte wilde Eenden bewoont de poelen in de laage landen , die niet geheel droog zyn , voor eenige maanden nadat de overflrooming des Nyls geëindigd is. De Pa^ tryzen der Egyptenaaren verfchillen ook zeer veel van die van andere landen, en hebben omtrent de grootte van eene kleine duif. Hun Haan is een fchoone bruine vogel , verfierd met groote vlekken van eene ligter kleur; en de vederen der Henne zyn gelyk aan die van de houtfnip. Onderhui: tam gevogelte hebben zy eene foort van Hennen, die zeer goedkoop, en weinig kleiner zyn dan de ganzen,
De zandige en bergagtige ftreeken, die aail weêrzyde van het vrugtbaar gedeelte van E^ gypte loopen, hebben overvloed van Slangen en Hagedisfen. O.ider de eerften zyn de ge. hoornde Adders, de Cerastes der ouden, de gemeende foort. Zy worden in groote mee-
III. Deel. r njg,



18 Tafereel van Natuur en Konst.
nigté gevangen, en van zeer veel nut geoordeeld in de geneeskunde. Zy zyn van eene geelagtige kleur, gelyk het zand, waarin zy gevonden worden, en hebben eene foort van hoornen, wat gelykende naar die van Hakken , maar waarlyk van eene hoornagtige ftoffe. Zy zyn merkwaardig, omdat zy, gelyk uit proeven gebleeken is, lang zonder voedfel kunnen leeven; want dr. Shaw verhaalt ons, dat hy een paar van deeze Adders gezien heeft, welke eene apotheeker te Cairo vyf jaaren in eene flesch bewaard had, zonder eenig voedfel altoos, tenzy men het zand, waarin zy op den grond van de flesch ineengekronkeld lagen , voor voedfel houden wil. De doctor zag haar ook, toen zy pas haar vel hadden afgeworpen , zo vlug en levendig alsof zy pas gevangen waren.
Eene Slang van eene ongemeene grootte, Thaibanne genaamd, misfchien wel de Thebanus Orphites der ouden, wordt in Egypte gevonden , fchoon niet zeer menigvuldig. Sommigen derzelven zegt men dat drie of vier roeden lang en zo dik als een mans arm zyn. Wy vinden geene byzondere befchryving wegens deeze flang; maar men zegt dat
«e-



Egypte. Natuürl. Zeldzaam». i$
eene vleeschagtige zelfftandigheid, aan weêrzyde van haaren hals, van de kaak neerhangt* tot over een derde gedeelte vanhetligchaam* en dat zy dezelve naar welgevallen kan intrekken of uitzetten, en zich daardoor ver* baazend fchielyk voorwaards beweegen.
In Egypte zyn verfcheidene foorten van' Afpis-flangen , welker vergift verfchillende uitwerkfels heeft , maar altyd doodelyk is* Die foort, welke men onderftelt dat Cleopar tra gebruikt heeft om een eind van haar leeven te maaken, en dus niet door Cefar in triomf te worden omgevoerd, is van eenen zonderlingen en zeer vergiftigen aart, fchoon men veronderftelt dat zy eene mindere hoeveelheid van vergift uitwerpt dan eenige an. dere foort. Dit is zeker dat de beeten van haare tanden naauwlyks te ontdekken, maar dat derzei ver uitwerkfels zeer verbaazend zyn; want omtrent eene uur nadat iemand gebeeten is, vindt hy zich zwaarmoedig en genegen om te flaapen , zonder eenige pyn of ongelteldheid van geest gewaar te worden; van uur tot uur neemen zyne kragten af, hy vervalt in eenen Haat van geesteloosheid, en fterft eindelyk zonder eenige teekens van onB 2 ge*



2ó Tafereel van Natuur en Konst.
gemak te gevoelen. Deeze Afpis-flang heeft zeer roode oogen, en twee van haare langde tanden, waaruit het vergif voortkomt, zyn hol. Haare fchubben zyn hard , droog en roodagtig , en haar hals zwelt zeer ftcrk, wanneer zy getergd wordt.
Eene andere foort van Afpides heeft haare holen aan de oevers van den Nyl , waaruit zy fchielyk te voorfehyn komen om vreemdelingen , die niet op hunne hoede zyn, aan te vallen. Haare beeten zyn zo vergiftig, dat de afzetting van het gekwetftc lid het eenigfte middel ter geneezinge is: en indien zulks niet gcfchiedt, derft de lyder in vreeslyke benaauwdheden. De buik van deeze flang is wit, de rug donker blaauw, en aan weêrzyde heeft zy eenen zwarten ftreep van den kop tot aan den Haart. Haar lyf is aschgraauw, vol ronde zwarte vlakken, ieder van welken in eenen kleinen cirkel bellooten is.
De Chameleon is een dier , het welk in Egypte zeer gemeen is , maar dewyl wy 'er rcjds een bcn'gt van gcgeeven hebben, zo zullen wy , om noodelooze herhaalingen te myden, alleenlyk aanmerken dat de Chame-
I le-



ECYPTE. NATCURL. ZELDZAAMH. 21'
leons van Egypte doorgaans groo.ter zyn dan die van andere landen.
De Scink, die gcineenlyk onder platte fteenen, of in de gaten van oude mu.urcn en onder puinhoopen gevonden wordt, wordt van fommigcn voor eenen Land-krokodil gehouden, dewyl dit dier zeer we! gelykt naar den krokodil, -die zich in het water onthoudt; maar het is zeer klein en doet geene fchade : het aast voornaamelyk op w.elriekende kruiden en bloemen.
Daar is eene andere lelyke Hagedis in Egypte, die omtrent de muuren van vervallen ■gebouwen , maar meestal te Alexandrië gevonden wordt.
Eindelyk is 'er eene Hagedis, die fomtyds drie voeten of veertig duimen lang, en zes of zeven duimen breed is, zynde doorgaans van eene roodagtige kleur, met donkere vlekken gemengd. Zy heeft geene tanden, maar eene fcherpe tong, welke zy even als de (langen uitfteekt, aazende op vliegen en kleiner hagedisfen. Gaten en holen in de bergen zyn .de plaatfen, waarin zy zich onthoudt ; den B 3 win-



«2 Tafereel van Natuur en Konst.
winter brengt zy flaapende door, en vertoont zich alleenlyk in het heetfte van den zomer; zy is een fchepfel het welk geene fchade doet, zeer leerzaam is , en inzonderheid aanmerking verdient, omdat het vatbaar is voor de toonveranderingen der muziek (*).
Het is niet te verwagten dat een land, gelyk Egypte, het welk zeer heet is, en jaar, lyks overftroomd wordt,eene grooteverfcheidenheid van planten zoude voortbrengen, en men mag denken dat zeer weinige gewasfen , uitgezonderd de water-planten , oorfpronglyke voortbrengfels van Egypte zyn, maar dat zy uit andere landen daar zyn gebragt geworden. De berugte plant, Papyrus of Byblus genaamd, die eertyds in overvloed groeide aan de oevers van den Nyl, en misfchien een inbooreling van Egypte is (t),
wordt
C ) Dr. Shaw zegt dat hy deeze Hagedisfen met dansende menfchen dikwyls maat heeft zien houden; en d,t meent de doftor dat eenige overeenkomst heeft met de hoedaanigheid van de flang, op welke men veron. derfk-It dat de muziek invloed heeft; maar dr. Pocock J>?eft niets dergelyks in dit dier kunnen ontdekken. '
(n Schoon deeze plant voorrwainelyk in Egypte
groeit,



Egypte. Nattjurl. Zeldzaamh. 23
wordt nu zeer zelden gevonden, dewyl de arme luiden dezelve meestaj hebben uitgeroeid, door de wortels op te graaven, om die tot branddof te gebruiken. Deeze plant werd door de ouden gebruikt om 'er op te fchryven, en daarvan heeft ons papier zynen naam. Zy heeft eenen grooten deel, waaruit fommigen zeggen dat het pit genomen, en met eene foort van witte ftyffel of lym bewerkt werd; waarvan men vervolgens eene foort van papier maakte, even als wy van linnen vodden; maar anderen beweeren , dat men zich tot dat einde van de binnende basten of vliezen bediende Volgens Plinius is de
wor-
grocit, werd zy ook in Indiê gevonden; en Guilandinus verzekert dat hy in Chaldea, daar de Tigris en de Eufraat famenloopen, groote veenen zag, waarin hy met zyn eigen hand Papyrus, niets vcrfchillende van dat van den Nyl plukte. Strabo fpreekt ook van eene foort, die in Italië groeide; maar wy vinden niet dat taen 'er zich ooit van bediende, om papier te maaken.
(*) De wyze om Egyptisch papier te maaken, was als volgt. Zy begonnen met den wortel" en het bovenste gedeelte der plant, als in dit geval van geen gebruik zynde, af te fnoeijen;den ovcrblyvenden fteel fplitflen zy in de langte in twee gelyke deelen; en ieder van B 4 , dee'



24 Tafereel van Natduk en Konst.
wortel van deeze plant zo dik als een mans arm, en tien ellen lang; uit denzelven komt e„ene groote meenigte driehoekige ftcngcn voort, aan welker einden de bloemen in trosfen gcfcbiktzyn. De wortel is hout-en kwastagtig; de bladeren zyn lang, even als die van biezen, en de plant gelykt in frriaak en reuk naar den Cyper-wortel , waarvan fommigen haar voor een foort houden.
Wy moeten aanmerken dat de ouden, behalven papier, touwen, zeilen , matten, dekens, fchoenen en verfcheidene foorten van
huis-
deeze deelen ontblootten zy van de dunne fcbubbige rokken of bekleedfels met een pennemes. Het binnenfte van deeze bekleedfels werd voor het beste gehouden, en dat naast aan den bast is voorliet flegtfte; zy werden ook van eikanderen afgezonderd gehouden, en verfchaften verfchillende foorten van papier. Wanneer de bekleedfels afgenomen waaren , ftrekte zy die op eene tafel uit, en dan werden 'er twee dwars over elkanderen gelegd , zo dat hunne vezels regte hoeken maakten. In dien ftaat werden zy met het modderig water van den Nyl aaneen gelymd,vervolgens geperst, gedroogd, en dior middel van eenen hamer glad geflagen; fomtyds werden zy met eenen glazen bol overgapolyst.



Egypte. Natuurl. Zeldzaamh. 25
huisraad van hunnen Papyrus maakten; maar dat dit alles, nadat men nuttiger uitvindingen gedaan heeft, is afgefchaft, zynde de plant in Egypte byna geheel uitgeroeid,
Het zal niet ongevoeglyk zyn hier eenige aanmerkingen by te voegen, wegens de oudheid der konst, om van den Papyrus papier te maaken. Derzelvcr oorfprong is inderdaad zeer duister, fehoon zy ongetwyffeld allereerst in Egypte, en (volgens Ilidorus) in de ftad Memphis ontdekt geworden is. De tyd van derzelver uitvindinge word door Varro, eenen der geleerdfle Romeinen, gebragt tot den leeftyd van Alexandcr den grooten, en wel na het ITigten van Alexandriè', door dien veroveraar : maar tegen dit gevoelen worden verfcheidene gewigtige bedenkingen ingebragt. Plinius haalt eene plaats uit een zeer oud jaarboek aan , waarin gefproken wordt van papieren boeken, welke in de graffiede van Numa , die ruim driehonderd jaaren voor Alexander leefde, gevonden werden. Guilandinus beweert ook met zeer veel geleerdheid, dat de naam en het gebruik van den Papyrus den Grieken bekend geweest is, lang voor dat Alexander Egypte veroverde; en B 5 eg-



26 Tafereel van Natuur en Konst.
egter hebben fommigen getwyffeld of de konst om die plant te bewerken, wel zo oud geweest zy, dat zy tot den Ieeftyd van Alexander kan gebragt worden, voornaamelyk omdat men tweehonderd jaaren na Alexander nog op vellen en basten van boomen fchreef. Maar hieruit kan men niets bclluiten ; de fchaarschheid van het nieuw gemaakt papier kan het gebruik van diergelyke dingen zeer wel veroorzaakt hebben; en het kan in'Egypte, Judea, Syrië en andere deelen van Afië, lang voor de geboorte van Alexander bekend geweest zyn, fchoon het niet algemeen in gebruik was; maar het is zekerlyk by de Europeaanen Iaater bekend geworden, en werdeerst onder hen ingevoerd door de veroveringen van Alexander.
Wanneer men in Egypte met het maaken van papier hebbe opgehouden, is eene andere vraag; want tegenwoordig kan het onder de konsten geteld worden , die daar verlooren zyn. Mabillon beweert dat het tot in de elfde eeuwe heeft ftand gehouden; of poogt ten minden te bewyzen, dat het in de negende eeuwe nog in gebruik was, uit verfcheidene pauslyke bullen, welke 'er ten dien tyde op
ge-



Egypte. Natuürl. Zeldzaamh. 27
gefchreeven werden. De geleerde graaf Maf-, fei beweert integendeel met meer waarfchynlykheids dat de Papyrus voor de vyfde eeuwe algemeen buiten gebruik geweest is ; want wy vinden geene egte gedenkltukken, die 'er laater op gefchreeven zyn; en de pauslyke bullen , waarop Mabillon zich beroept, fchynen op katoen-papier gefchreeven. Dit heeft egter zyn opzigt op het algemeen gebruik van den Papyrus; want het is geen wonder dat byzondere perfoonen.'er zich nog jaaren lang van bedienden, toen deszelfs agting reeds aan het daalen was. Eene betere foort van papier van katoen gemaakt, in het oosten uitgevonden , en vandaar in Europa overgebragt zynde , fchynt de affchafling van den Papyrus veroorzaakt te hebben (*); waartoe ook de
ge-
(*) Men verhaalt dat verfcheidene boeken op den Papyrus gefchreeven, tot onze dagen zyn bewaard geworden. Mabillon zegt dat hy een derzelven bezat, en fpreekt nog van twee of drie anderen, als mede van verfcheidene brieven, die blyken draagen van ten minften elfhonderd jaaren oud te zyn. Maar de oordeelvellingen van dien geleerden man, wegens handfehriften, zyn niet altyd onfeilbaar; getuige zy zyn gevoelen alsof het Euangelium van Marcus te Venetië op Egyptisch papier gefchreeven waare, en hec handfehrift van
Jo-



s8 Tafereel van Natuur en Konst.
geduurige oorlogen met de Saraceenen, die den bloei van Alexandriè', alwaar de Papyrus bearbeid werd, merkelyk decden verminderen , waarfcbynlyk veel tocgcbragt hebben.
De Palm-of Dadel-boom is een der nuttigfte boomen, die Egypte voortbrengt ; maar wy hebben 'er hier weinig van te zeggen, dewyl wy denzelvcn befchreeven , en een berigt wegens deszelfs voortplanting gegeeven hebben, toen wy over de gewasfen van Perfië handelden. De grootfte van deeze foort van boomen in Egypte groeit omtrent Faiume, alwaar zy tot planken gezaagd worden, het geen in andere plaatfen niet gemeen is. Wy hebben 'er alleenlyk by te voegen, dat de dadels in de maand November ryp , en zeer gefchikt zyn om in dat koude jaargety gegeeten te worden, dewyl zy eene verwar-. mende en maagfterkende kragt hebben. Uit deeze vrugt wordt ook een vry goede geest getrokken, die door de Christenen van Opper-Egypte veel gebruikt wordt ; en deeze drank vergoedt eenigermaate het gebrek van
wyn,
Jofephus te Milaan niet; daar Maffe! bcwyst dat het •esrfte katoen-papier en bet laatfte Egyptisch is.



Egypte. Natucrl. Zfldzaamh, 29
wyn, welken de Voorzienigheid aan dat land niet gefchonken heeft.
De Dumez of de Syeamorus der ouden, welken de Europeaanen Pharaoos Vyg (*) noemen, is vry gemeen omtrent de vlekken by Cairo, en wordt ook in fommige deelen van Syrië gevonden. De boom verfpreidt zyne takken zeer wyd, heeft ronde bladeren, en draagt eene vrugt gelyk aan de gemeene Vyg, maar wat kleiner, en niet zeer geagt. Het is merkwaardig dat de vrugt aan verfcheidene korte takken zonder bladeren groeit; en dat aan het einde van de Vyg eene foort van water bycen fchiet, het welk door infnydinge in de fchil moet weggenomen worden, dewyl de vrugt anderszins niet tot volmaaktheid komen zal. De boom wordt voortgeteeld door het planten der takken, die zeer fchielyk groeijen.
De Casfia Fifiula is niet ongemeen in Egypte,
(*) Wy kunnen aanmerken dat de boom , die nu oneigenlyk de Syeamorus genoemd wordt, zeer veef verfchilt van den Syeamorus der ouden. Van deszelfs hout maakten de oude Egyptenaars hunne kisten, van weiken nog heden lÓmmigen gevonden worden.



30 Tafereel van Natuur en Konst.
te, fchoon zy geen inbooreling van dat land fchynt. De boom is groot, de bast is aschgraauw, het hout vast, de draad digt, en in het middelpunt zwart i maar van buiten geelagtig. De bloemen zyn ook geelagtig.en verfchaffen eene vrugt , die de gedaante heeft van eene lange peul, en ryp zynde vol is van een zwart zoetagtig vleesch , verdeeld in kleine houten celletjes. In dit vleesch vindt men kleine harde korrels , die de gedaante van harten hebben, en het zaad van den boom zyn. Casfia' groeit ook in Brafil en op de Antilifche eilanden , vanwaar wy dat gewas voornaamclyk krygen, fchoon voordeezen de gemeene Casfia uit de Levant tot ons gebragt werd. De Egyptenaars gebruiken de Casfiapeulen nooit, voordat zy vier maanden oud zyn; want jong en versch zynde, worden zy fchadelyk geoordeeld. Het vleesch uit de peul getrokken, gebruiken zy als een koek of drank, en meenen dat het, ingenomen zynde , het bloed verkoelt en zuivert. Men vindt ook dat het zeer dienllig is voor blaas en nieren , als alle onmaatige hette uit deeze deelen verdryvende, en den fteen en het graveel voorkomende. De Egyptenaars bedienen 'er zich ook van om de jigt en pynen in
és



Egypte. Natodrl. Zeldzaamh. 31
de leden te verzagten, door het als een pleifter op het deel daar de pyn gevoeld wordt, te leggen. Het is gefchikt om dorst te verdryven en daarom goed in koortiige ziekten.
De Acacia of Egyptifche Doorn behoort onder de gevvasfen van Egypte gemeld te worden , als van zeer veel gebruik in de geneeskunde zynde, en voornaamelyk in dat land en in Arabië groeijende. Uit de groene peulen, welke zy draagt, wordt een fap getrokken , het welk verdikt en in blaazen tot ons overgebragt wordt, bevattende bolronde klompen , die van vier tot agt oneen wecgen, en van buiten zwart, maar van binnen van een glinfterend bruin zyn, zynde voor het overige hard en van eenen wrangen fmaak. Dit fap noemen wy Acacia, en gebruiken het om ontfieekingen aan de oogen voor te komen, om zweeren in den mond en klooven in de lippen te geneezen,.om de tanden vast en zwakke ledemaaten fterk te maaken, en om den buikloop en het bloedvloeijen te fluiten. De Duitfche Acacia is nagemaakt, en beflaat uit het fap van onrype flee-pruimen, hetwelk, dik geworden zynde, even als de voorgaande foort in blaazen gedaan wordt.
In



32 Tafereel van Natuür en Konst.
In Egypte is een boom Sount genaamd* welke eene foort van de Acacia fchynt, en naar alle gedagtcn oorfpronglyk in dat land is voortgekomen. Doorgaans wordt hy aan de kanten der wegen geplant, en naby fommige vlekken vindt men eenige weinige bosfchen van denzelvcn. Zyne vrugten of peulen worden door de leertouwers gebruikt, in plaatfe van den bast.
Daar is eene andere foort,Fetnehgenaamt, die in de hoven wordt aangekweekt, dewyl deszelfs geele bloemen om haare aangenaamheid in agtinge zyn; maar de wortels geeven, wanneer zy geopend en verbryzeld worden, eene onaangenaame lugt van zich, welke men zeer ver kan ruiken.
Sena is het blad van een heestcragtig gewas , het welk niet flegts in het byzonder aan Egypte eigen is, maar in verfcheidene deelen van Afië geteeld wordt. En men erkent in het algemeen , dat die van Egypte en Afië ver de beste foort, en veel beter is dan die Van Italië. Het gewas groeit tot de hoogte van vyf of zes voeten ; deszelfs bladeren zyn van gedaante als de punt van eene fpeer, de
bloe-



Egypte. Natuürl. Zeldzaamh. 33
bloemen zyn geel, en de vrugt is eene groenagtige platte peul , bevattende verfcheidene zaaden, die gelyk zyn aan druifkorrels, en door de geneeskundigen beter geoordeeld worden , dan de bladen zeiven. Scna dient op eene byzondere wyze om Hymen los te maaken ; maar dewyl zy van hoedanigheid is om knypingen in de darmen te verwekken, moet zy met omzigtigheid gebruikt worden , vooral door hun, die zwak van ingewanden of heet van geitel zyn. Men moet die Sena verkiezen , welker bladeren de fcherpfte punten, en eenen frisfehen reuk hebben ; de helderheid van haare kleur, en de fcherpheid van fmaak zyn ook teckens dat zy goed is.
De boom, die de vrugt, welke men Sebestens noemt, voortbrengt, wordt in Egypte zo wel als in verfcheidene deelen van Afië gevonden. Hy bloeit in de lente en draagt in den herfst r'ype vrugten , die wel wat naar' kleine pruimen gelyken , eene zwartagtige kleur hebben, zoet en lymagtig zyn, en eene driehoekige kern bevatten. Sebesténs zyn van eenig gebruik in de geneeskunde, dewyl zy de vogtcn verdunnen , en die, wanneer' zy fcherp zyn, verzagten. Zy worden voor-
III. Duel. C na*»



'34 Tafereel van Natuur en Konst.
naamelyk gebruikt tegen zinkingen, galkoortfen en verfioppingen; en gelyken , om kort te gaan, zo wel in kragten als in gedaante, naar Kroosjes. Van deeze vrugt wordt eenö foort van lym gemaakt, welke men vogellym van Alexandrië noemt, en die de Egyptenaars verpletteren, en als een pleider gebruiken om harde gezwellen te doen doorbreeken.
In Neder-Egypte , inzonderheid naby Rofetto, groeit de Lotus in grooten overvloed. Deeze plant is eene foort van water-lelie; haare bladeren dryven op het water, en bedekken deszelfs oppervlakte, brengende veele bloemen voort, die oustyds in de kroonen van ■ overwinnaaren gevlogten werden. De oude Egyptenaars maakten van het middelde gedeelte, of van het vleesch van de Lotus, het welk wel naar dat van flaapbollen gelykt, brood; ook aten zy den wortel van dezelve, die rond en zo groot als een appel is. Na de bloemen volgen ronde groene peulen , die een zaad bevatten , niet ongelyk aan koolzaad. Tegenwoordig maaken de Egyptenaars "an deeze plant eenen drank, die met fuiker gemengd wordt en goed is tegen inwendige
ent-



Egypte. Natuurl. Zeldzaamh. 33
ontfteekingcn ; in den zomer eeten zy de fteefen en bloem-knoppen, die aangenaam, ver* zagtcnd en verkoelend zyn.
De Alhenna, Alkenna of Alcanna , gelyk zy in onze winkels genoemd wordt, is een heesteragtig gewas, waaraan bladen komen, gelyk aan die van den olyfboom, maar korter, brceder en van een bevalligcr groen. De bloemen zyn klein, en gelyken naar die van 'den vlierboom, en dewyl zy eenen aangenaamen reuk hebben, bedienen de Egyptenaars 'er zich van in hunne baden. Van het zaad van deeze plant maaken zy ook eene foort van geele verwe , waarmede de vrouwen haare nagels, en fomtyds, wanneer zy zich willen opfchikken , haar hoofdhair verwen. Wat haare geneezcnde kragten betreft , zy .bevordert de maandftonden, en haare bladeren zyn van eene famentrekkende hoedaanigheid, zodat zy, gekaauwd zynde, zweeren inden mond geneezen. Een afkookfel der bladeren geneest brandblaaren, en zy zyn goed tegen pestbuilen en andere vuurige ontfteekingen, wanneer zy als een pienter gebruikt worden. De bloemen, in azyn geweekt zynde, doen C 2 hoofd-



3<s Tafereel van Natuür en Konst.
hoofdpyn verdwynen , wanneer zy op het voorhoofd gelegd worden.
Onder andere gcneeskragtige planten verfchaft Egypte de Coloquint fchoon het 'etver af. is dat zy aan dat land in het byzonder zoude eigen zyn. De vrügt van deeze plant, die doorgaans bittere appel genoemd wordt, heeft omtrent de grootte van eenen kleinen oranje-appel , en is vol vleesch en zaaden, welke beiden ongemeen bitter zyn, inzonderheid het eerfte. De Coloquint wordt uit de Levant tot ons gebragt, is van zeer grooten dienst in de geneeskunde, en vooral veel in gebruik by de apothekers, dewyl zy onder de meeste buikzuiverende pillen gemengd wordt. Zy is een van de kragtigfle buikzuiverende middelen, die nu bekend zyn ; in zo verre dat zy fomtyds de doorgangen kwetst, louter bloed doet afgaan , geweldige ftuiptrekkingen verwekt, en eene doodelyke ontlasting veroorzaakt. Zy wordt daarom zelden in geneesmiddelen voorgefchreeven, om inwendiglyk gebruikt te worden , tenzy met groote omzigtigheid, en voor luiden van eene fterke gefteltenisfe. Sommigen zeggen dat Coloquint den kinderen tot een buikzuiverend
mid-



Egypte. Nattjurl. Zeldzaamh. 37
middel verftrckkcn zal, wanneer zy tot een deeg, met o-sfengal gemengd, gemaakt en op den navel gelegd wordt-
By dit bcrigt wegens de gewasfen van Egyptc, zullen wy eenige weinige byzonderheden voegen, wegens de oogllen der Egyptenaaren, van welken zy 'er twee in een jaar hebben, een lente-oogst, nnamclyk van January tot May, en eenen winter-oogst omtrent de maand October. Voor den Iaatften zaaijen zy, eer het land overftroomd is , Ryst, Injdiaanfebe Tarw.en het geen zy Koorn van Damascus noemen , het welk een groot riet voortbrengt , en een air gelyk geers heeft. Ten zelfden tyde planten zy ook hun Suikerriet; want alle deeze gewasfen hebben veel waters noodig, inzonderheid de Ryst, die in den grootften overvloed groeit, naby Damiaten en Rofetto, alwaar men de laagfte landen heeft, die eer dan de hooge door de rivier overftroomd worden. Hunne Tarw en Garst worden in het laatst van November gezaaid, of wat vroeger of laater, naar maate de wateren van den Nyl vallen ; en het geen in dien tyd van het jaar gezaaid is, zamelen zy inde maanden Maart en April in. In het z.'lfdr ,C 3 jaar-



38 Tafereel van Natuur en Konst.
jaargety zaaijen zy ook Vlas (*), Lupynën, Linzen en andere dergelyke gewasfen, welke zy in de lente inzamelen ; omtrent de maand November teelen zy ook hunne Carthamus of wilde Saffraan, gelyk zy die noemen, welke even als de cichorei groeit, en welker bladeren by de verwcrs in gebruik zyn, waarom zy in Europa gebragt worden. Hunne Tarw is gebaard , en hunne Garst heeft zes ryen korrels in iedere air, maar is van de flegtfte foort, en wordt meest van de paarden gegeeten, Haver hebben zy niet,
maar
(*) Hier is het niet ongevoeglyk aan te merken, dat, fchoon Egypte zeer goed Vlas voortbrengt, het egter nu in verre na zo beroemd niet door fyn Linnen, als het oudstyds geweest is, wanneer men hetzelve tot zulk eene ■ volmaaktheid gebragt had, dat het keurigst oog 'er geene draaden in ontdekken kon. Zy hadden 'er zulk eenen overvloed van, dat zy 'er niet ilegts hunne priesters en luiden van rang mede klecden, en 'er doodkleeden voor hunne overleedencn van maaken, maar het ook in meenigte naar andere landen vervoeren konden. Deeze manufactuur was, om kort te gaan, in het oosten alom zeer aanzicnljk en de allerfynfte foort van Linnen, Bysfus genaamd, werd jn purper geverwd, en tot eenen zeer hoogen prys vsrkogt.



Ecypte. Natuurl. Zelrzaamit. 39
maar wel overvloed van boonen, die tot voedfel voor hunne Kameelen dienen , en , door het gemeen, groen, gekookt beide en raauw.gegeeten worden. Zy hebben ook geene erwten, maar eene foort van Wikken, met eene groote korrel in iedere peul, die, wanneer zy groen zyn, raauw, en, wanneer zy droog zyn, gekookt gegeeten worden, en voor de erwten niet veel in fmaak onderdoen.
Betreffende de Dcifftoffen van Egypte hebben wy weinig te zeggen , dewyl het land niets byzonders van die foort verfchaft, uitgezonderd het Marmer, en vooral de fyne Porfier-deen , waarvan wy reeds eene befchryving gegeeven hebben (*)■
BRONNEN, OVERSTROOMINGENs WATERVALLEN EN ANDERE BTZONDERHEDEN VAN DEN NTL.
De rivier de Nyl is altyd voor eene der grootde zeldzaamheden van Egypte gehouden , welk land zyne vrugtbaarheid en gelukkige daat voornaamelyk aan dien droom te danken
heeft;
(«) D. I. bladz. 83. enz.
£ 4



4o Tafereel van Natuur en Konst.
heeft; want dewyl het in Egypte zelden regent, en de grond 'er uit de natuure droog en zandig is, zoude het, indien de landeryen niet jaarlyks door de overftroomingen des Nyls bevogtigd werden, eene der onvrugtbaarfie lireeken van de waereld zyn.
De bronnen of oorfprongen van den Ny: waaren den ouden volftrektclyk onbekend,en konden, in weerwil van alle hunne nafpooringen niet ontdekt worden (*); maar onze hedendaagfche reizigers, en inzonderheid de
Por-
(*) Vrugteloos waaren de poogingen van Perfiaanen, Grieken en Romeinen, om de ontdekking te doen Zy Helden in dezelve zo veel gewigts, en agtten de on, derneeming zo loffelyk, dat Lucanus Cefar doet zeggen:
Reeds kon eene edle vlyt,die ons de waarheid leert, Myn kennislicvend hart in myne jeugd bekooren:
Maar niets heeft myne ziel met grooter drift begeert Dan eeiude bron des Nyls, waar 't mooglyk, op te fpoo!
Toont, bidde ik,my 't begin van dien berugten vloed; Zegt waar zyn oorfprong is; Wat op gezette Honden
Hem landwaard! heenen voert,zyn waterryzendoet, Waar de onuitputbre bron der golven wordt gevonden.
Berigt my dit: dan fteek ik 't flagzwaard in de fcheéj Dan (laak ik 't onderzoek, en gun de waereld vree.



Egypte. Natudrl. Zeldzaamh. 41
Portugecfche zendelingen , die zich de eer der ontdekkinge aanmaatigden , hebben bevonden dat zy in Abyslinië of' eigenlyk Ethio-pië,op elf of twaalf graaden noorder breedte, gelegen zyn: en fommige fchryvers , onder welken men voornaamelyk Ludolphus noemen moet, zyn van gedagten dat de Nyl zich in twee armen verdeelt, welker eene wcstwaards in den Atlantifchen oceaan loopt, en welker andere, zynen loop noordwaards door Egypte neemende , in de Middellandfche zee valt. Of dit zo zy of niet, of de rivier de Gambia de westelyke tak zy , de Niger genaamd , Haat ons niet te onderzoeken ; maar nu de frreek, waarin de Nyl zynen oorfprong heeft ontdekt is, zyn ook de oorzaaken zyner overftroomingen bekend geworden. Om niets wegens de valfche gisfingen, welke men daaromtrent gemaakt heeft , te zeggen , zullen wy alleenlyk aanmerken dat nu in het algemeen erkend wordt, dat zy veroorzaakt worden door de geweldige regens, die in de maanden April en May in Ethiopië vallen, waardoor de rivier zo zwelt, dat zy het land byna geheel onder water zet, en vervolgens ook, in haaren loop naar de Middellandfche zee, Egypte overftroomt. Deeze overftrooC 5 ming



42 Tafereel van Natudr en Konst.
ming is niet in het byzonder eigen aan den Nyl, maar hy heeft die gemeen met alle rivieren, die haar oorfprong of Joop tusfchen de Keerkringen hebben, alwaar in zekere tv, den van het jaar altyd plasregens vallen , die veroorzaaken dat de groote wateren buiten haare gewoone oevers vloeijen, en , in haaren voortgang naar de zee, de omgelegene landen overftroomen , het geen inzonderheid plaats heeft in Siam, Bengale en meer andere deelen van de Oost-Indien. Men is ook van gedagten geweest dat dé noordelyke winden, door de ouden de Etefifche winden genaamd, als jaarlyks geduurende eenen zekeren tyd waaijende, niet weinig tot de overftrooming des Nyls toebragt, door zyn loop te vcrtraagen, en de zee tegen den mond der riviere aan te dryven; maar indien deeze winden al zulk een uitwerkfel hebben, moet het (gelyk Ludolphus aanmerkt) weinig aanmerkelyk zyn, fchoon hy erkent dat zy het opzetten der wateren wat ongelyk maaken kunnen, naar maate zy flapper of flerker waaijen. In zo verre kunnen zy eene oorzaak van de overftroominge zyn, door de wolken, die uit de dampen van de Middellandfche zee gevormd worden, tot aan de bergen van Ethiopië
voort



Egypte. Natutjrl. Zeldzaamh. 43
voort te dryven, alwaar zy verdikt worden, en in geweldige regens nedervallen ; maar die veronderltelling zelve is niet zeer aanneemelyk.
Deeze regens zyn egter ongctwyffcld oorzaaken van de overflroomingen des Nyls. Laat ons nu befchouwen hoe hy van tyd tot tyd ryst , en welke heilzaame uitwerkfels die ryzihg voortbrengt. De Nyl begint in de maand May te zwellen, maar neemt in laag Egypte niet mèrkélyt toe voor den 20(ten vat! Tuny , en 'er wordt geene openbaare aankondiging van gedaan voorden 28ften diermaand, wanneer hy 'doorgaans vyf of zes pieks, zynde eene Turkfche maat , die gelyk is aan omtrent vyf-en-twintig duimen, gercezen is. Wanneer hy deeze hoogte bereikt heeft, roepen de openbaare uitroepers, het ryzen van de rivier in de flad Cairo uit, en blyven aankondigen , hoeveel zy dagelyks toeneemt, totdat zy tot zestien pieks gekomen is, wanneer 'er groote vreugde bedroeven wordt; en dit gëfchiedt gemeenlyk omtrent het einde van
füTy, of voor den 2often van Augustus; maar hoe eerder het gebeurt hoe grooter hoop zy op eenen ovcrvlocdigcn oogst hebben. _ Wanneer



44 Tafereel van Natuur en Konst.
neer de Nyl niet tot zestien pieks ryst betaalt het gemeen in dat jaar aan den grooten heer geene fchatting; maar hy moet nog hooger komen, om eene algemeene overftroommg te veroorzaaken, en de landeryen ter bebouwinge te bereiden. Dr. Pococke berigt ons dat agttien pieks maar voor eene geringe hoogte van den Nyl gehouden worden , twintig voor eene middclbaare , en tweeen-twintig voor eene zeer goede, boven welke hy zelden ryst. Wanneer hy hooier dan twee-en-twintig voeden komt, zegt men dat de overftroommg nadeelig is, dewyl de wateren in dat geval niet vroeg genoeg geweeken zyn om koorn te zaaijen ; maar naauwJyks is 'er eenig voorbeeld van zulk eene hoogte bekend. De Nyl is doorgaans op zyn hoogst omtrent het midden van de maand September.
Dewyl de rivier van zichzelve de landeryen niet overal in de noodige maatekan overftroomen, heeft het volk met ongeloofelyke moeite, van het eene einde van Egypte tot het andere, kanaalen en gragten gegraaven, zodat byna iedere Had en vlek haar kanaal heeft,
het



Egypte. Natüurl. Zeldzaamh. 45
het welk op den behoorlyken tyd geopend wordt, en het water van den Nyl naar de afgelegenfte plaatfen brengt. Het is uit deeze kanaalen, alwaar de oevers van den Nyl hoog zyn, dat de landeryen overftroomd worden; maar het is anders in die plaatfen, waar zy laag zyn, inzonderheid in de Delta, welke dat gedeelte van Egypte is, dat tusfchen de twee monden van de rivier ligt. Kanaalen worden langs de hooger gronden geleid, opdat het water uit dezelven valle naar de laager deelen ; en uit de groote kanaalen wordt het naar kleine gevoerd, en dus over het gantfche land gebragt. Het is tevens aanmerkelyk, dat, even als zy dyfcen hebben, om het water buiten de kanaalen te heuden, totdat de rivier hoog genoeg is om hetin te laaten, zy ook hier en daar konstgeftcllen hebben, om het, nadat de Nyl gevallen is, binnen te houden, en het mede in zekere mei ren of vyvers te bewaaren, om het daaruit naar genoegen over hunne landeryen te brengen.
De leezer moet egter begrypen, dat fommige deelen van het land te hoog liggen, om door de kanaalen befpocld te worden, en dat ■verfcheidene hoven en plantagicn meer verver-



46 Tafereel van Natuur en Konst.
verfching noodig hebben , dan zy door de jaarlykfciie overftroominge krygen ; en dat men uit dien hoofde genoodzaakt is om het water uit de rivier te brengen, het welk in -waterbakken of kommen, die tot dat einde gefchikt zyn , bewaard wordt. Dit gefchiedt gemeenlyk door het Perfiaanfche rad , een werktuig, het welk door osfen wordt omgevoerd , en waaraan , door middel van een touw, verfcheidene vaten hangen, die door het rondgaan van het rad gevuld worden, en zich ook in de waterkom weder ontlasten. Daar de rivier.dyk op zyn hoogst is, hebben de bewooners van Egypte een ander werktuig. In dat geval maaken zy eene kom aan de zyde van den dyk, en fteeken by dezelve eenen Hok regt op in den grond,en aan deszelfs top maaken zy eenen anderen ftokkruiswyzevast, waaraan een katrol is, aan welks eene einde een zwaare ftecn, en aan het andere een lederen emmer hangt, die door twee mannen in het water nedergelaaten , en (onder het befticr dier mannen) door de zwaarte van den ftecn weder naar boven gebragt, en in de kom ledig gemaakt wordt. Het eerfte deczer werktuigen is voornaamelyk in de laagfte, en het andere in de hoogde deelen van Egypte
in



Egypte. Nattjurl. Zeldzaamh. 47
in gebruik; want naar maate men de rivier hooger op gaat , groeit de mocilykhcid om het water 'er uit te brengen aan.
Wy kunnen oordeelen in hoe verre de vrugtbaarheid van Egypte aan de overftroominge des Nyls is toe te fchryven , wanneer wy overwcegcn dat hy een bed van klei of flibbe agterlaat , waardoor , zonder eenige andere mesting, de gantfche kragt van den grond, die door.den voorgaanden oogst verminderd was , heïfteid wordt. Het is zelfs dikwyls noodig, die klei met een weinig zands te temperen , om de ongemeene weligheid te verminderen. En hier agten wy het der moeite waardig aan te merken, dat de grond in een lang verloop van jaaren merkelyk moet gercezen zyn, dóór de geduurige toeyoeginge van klei , zodat certyds een weinig ryzens van den Nyl beter gefchikt was om het land te overftroomen dan thans. Wat de hoeveelheid van flibbe betreft , welke hier jaarlyks door de. rivier gelaaten wordt, dezelve is zeer bezwaarlyk te bepaalen ; maar dr. Shaw meent dat de oppervlakte van het land van Egypte, door dezelve wat meer dan eenen voet in honderd jaaren ryst, volgens welke rekening
. de



48 Tafereel van Natuur en Konst.
de loodregte aangroeijing van den grond, vafi den zondvloed af tot den tegcnvvoordigcn tyd toe , omtrent twee-en-veertig voeten zyn moet. En hier uit befluit de doctor dat dit gantfche land in vervolg van tyd, ligtelyk tot de grootfte onvfugtbaarheid kan gebragt worden , door in zo verre in hoogte toe te neemen, dat de rivier niet langer buiten haare oevers zal kunnen vloeijen. Maar dr. Pococke is ten deczen opzigte van andere gedagten, en Helt dat eene groote meenigte gronds, in de voortbrengfelen van Egypte,jaarlykswordt weggenomen, dat dezelve door geene mestinge vergoed wordt, en dat het bed van den Nyl, door het zakken der zwaare zanddeeltjes zeer wel kan ryzen; om welke redenen het hem niet waarfchynlyk voorkomt, dat de grond immer tot zulk eene hoogte ryzen zal, dat hy van de gewoone overftroomingen vcrfioken blyft. Hy merkt cgter aan, dat, indien het dus al in Nedcr-Egypte gaan mogr, deszelfs bewooners egter in den Haat van die van Opper-Egypte zyn zouden, welke het water door konst en arbeid moeten doen ryzen.
Ten opzigte der vcrdeelingc van de wateren
des



Egypte. Natuurt,. Zeldzaamh. 49
des Nyls door kanaalen en andere middelen, zullen wy alleenlyk nog aanmerken, dat'er een groot kanaal, het welk van de rivier af door de gantfche ftad Cairo, en verfcheidene mylen buiten dezelve loopt. Naby den mond van dat kanaal is eene fteenen bedyking, die alle jaaren, wanneer de Nyl zestien pieks hoog is, met veel plegtigheids, en onder het bedryven van groote vreugde, wordt afgebroken , en daardoor wordt het water naar de ftad en vervolgens in de tuinen en op de omgelegene landeryen gebragt. De basha zelf, vcrzeld van zyne voornaamfte bedienden en eene groote meenigte volks, woont de plegtigheid van het wegneetr.cn deezer bedykinge by, en by die gelegenheid maakt de klank van trompetten en andere fpeeltuigen , het geduurig geroep des volks, het affchieten der kanonnen en meer ander geluid, eene aangenaame verwarring. Het branden van vreugdevuuren , het affteeken van vuurwerken, verfcheidene foorten van fpelen en oeffeningen (*),
en
(*) De heer Thevcnot, die by de plegtigheid, van welke wy fpreeken , tweemaal tegenwoordig was, verhaalt , dat hy, onder andere vermaaklykheden, by die gelegenheid vertoond, twee zwemmers zag, wier vcr-
III. Deel. D »>ï-



jo Tafereel van Natötjr en Konst.
cn alle andere vermaaklykheden, die gefchikt zyn om algemeene blydfchap uit te drukken , duuren dan drie dagen en nagten agtereen.
Eer wy van den Nyl afllappen, is het gevoeglyk op zyne merkwaardige Watervallen, die doorgaans zeven in getal gerekend worden , agt te geeven; by deezen Hort de rivier van hooge fteilten met zulk een geweld nederwaards, dat het dikwyis op den afïland van verfcheidene mylen kan gehoord worden. De 1'feJe befchryft eenen derzelven als vallende van eene hoogte van tweehonderd voeten, met een geluid, het welk dat van den hardden donderflag overtreft; en hy zegt dat het water, in zynen val breekcnde, dampen verwekt, die zich door hunne dikte als wolken
rigtingcn verwonderlyk waaren. Een van deezen, wiens handen op zynen rug gebonden waaren, en die eene keten, tien pond weegende.aan zyne voeten had.ftond regt overcnd in het water, en ging op die wyze van den mond des kanaals door Cairo, zynde verder dan drie mylen. De andere was mede geketend,en zwom van het eene einde des kanaals tot het andere, met eene pyp ln den mond, en een kop koffie in de hand, zonder daar iets uit te ftorten. Beide deeze zwemmers werden rykclyk beloond.



Egypte. Natuürl. Zeldzaamh. 51
ken vertoonen. Ook wordt verhaald dat het water in het vallen eene foort van boog maakt, waar men onder door kan gaan, zonder nat te worden; én het nabuurig volk fchynt zich eertyds hier mede vermaakt te hebben, zynde 'er in de rotfe eenige nisfen en zitplaatfen, en ook eenige grotten uitgehouwen, die nu ongenaakbaar geworden zyn. Scneca verhaalt iets wegens hen, die naby de Watervallen van den Nyl woonden, het geen geheel ongclooflyk voorkomt : te weeten dat twee hunner zich in eene kleine fchuit begaven , de een om die te doen voortgaan, en de ander om 'er het water uit te hoozen; en dat zy het vaartuig, het welk zy met hunne handen beftierden, zeer behendiglyk door de naauwe kanaalen kreegen, zonder de rotfen te raaken, totdat zy eindelyk door het vallen van de rivier van de fteilten ncderploften. De verfchrikte aanfchouwcrs Helden dan vast dat zy door het water ingezwolgen, en onhcr<tclbaar vcrlooren waaren , maar zag hen terftond, zeer ver van zich af, weder boven komen.
Eenige hedendaagfchc reizigers fchynen dit verhaal te bevestigen; maar dr. Pococké en D 2 de



52 Tafereel van Natuur en Konst.
de heer Norden , die onlangs verfcheidene der Watervallen zagen, maaken geene meld^ van zulk eene gewoonte; en vertoonen de vallen ook zo vreeslyk niet als zy doorgaans gemaakt worden. Zy fpreeken van eenige rotfen, die midden in de rivier liggen » drie verfchillende plaatfen , den ftroom' verdeden, en verfcheidene Watervallen veroorzaaken;maar den grootften derzelven maaken zy niet boven de zeven of agt, en andere vier of vyf voeten. Zy erkennen egter dat de imvoonders ook van andere Watervallen, behalven die welke zy gezien hebben, fpraken en zelfs zeven opteldra , het geen met de bengten der ouden overeenkomt; maar wat de Catadupa, die hooge Watervallen, welker geluid hen, die in de nabuurfehap woonden, doof maaken , betreft, deezen worden van hun als louter verdigt aangemerkt.
By dit bcrigt wegens den Nyl, kunnen wy "Qg voegen dat deszelfs wateren, geduurendc zes maanden van het jaar, door zeker kanaal in het meir Moeris vlocijcn; en dat zy geduurende de andere zes maanden, uit het meir weder in den Nyl te rug komen. Men zegt dat het meir door eenen koning van E-
gyp-



Egypte. Natuurl. Zeldzaamh. 53
gyptc, van den zelfden naam, gegraaven werd , "om de onregelmaatigheden van den Nyl te verbeteren , door de overtollige wateren , wanneer de rivier te hoog rees, te ontvangen; en door de landeryen, wanneer zy niet hoog genoeg kwam, van water te voorzien , het welk door eene groote meenigte kanaalen en gragten mi het meir , over . het omgelegen land gebragt werd. Vccle van deeze kanaalen zyn nog in wcezen, en brengen den tegenwoordigen bcwooneren van Egypte het zelfde voordeel aan, het welk de oude Egypter-aars daaruit getrokken hebben. Zy worden , even als de meeste andere werken, die ten algemeenen nutte dienen, toegefchreevcn aan den aarts-vader Jofeph, wiens naam aan het groote kanaal , waardoor het meir gcmeenfehap met den Nyl heeft, gegecven is.
Volgens de berigten van Herodotus en Diodorus, was dit meir niet minder dan drieduizend en zeshonderd ftadiën, of vierhonderd en vyftig mylen in zynen omtrek, daar Pomponius Mela het maar twintig mylen fielt.; maar de oordeclkundigen merken aan dat deeze plaats in de affchriften van Mela bedorven -is , waarom zy dezelve uit de gemelde hiftoD 3 ric-



Si Tafereel van Natdur en Konst.
riefchryveren verbeteren. Het komt ons voor dat de waarheid tusfchen deeze beide uiterftenis; want geloofwaardige reizigers verze keren ons dat het meir Moeris, tusfchen de veertig en vyftig mylen lang, en tien of twaalf breed is, fchoon deszelfs uitgebreidheid verfchüt, naar maate de Nyl zakt of ryst. De grond van deszelfs oevers is zwartagtig- tusfchen deezen en het water is hy leiagtig, en een gedeelte van denzelven is bedekt met' ee nen donkeren ilymigen modder, op wiens oppervlakte eene dunne korst zouts is. Het water is van eenen modderigcn fmaak, byna zo zout als de zee, en gevoiglyk zeer onaangenaam ; maar het is verfcher aan dien kant waar het kanaal uit de rivier komt.
Men zegt dat dit kanaal oudstyds groote flu.zen had, om het water, naar maate de gelegenheid zulks vercischte, in of uit te katen, en dat de onkoste, welke men maaken moest, om die te openen ofte «uiten, niet minder dan vyftig talenten zilvers was, zyn de omtrent dertien duizend ponden fterling. Ter vergoedinge van deeze onkoste bragt het meir den vorst egter eene merkelyke inkomst aan: de visfchery bragt dagelyks, geduurcn-
de



Egypte. Natuorl. Zeldzaams. 55
dc het vallen van de rivier, een talent, het welk meer dan tweehonderd en vyftig ponden is, en in het overig gedeelte van het jaar omtrent een vierde van die fomme , in de koninglyke fchatkiste; want het meir geeft zo als het thans nog is, grootcn overvloed van visch; en eertyds verfchafte de visfehery aan veele handen bezigheid.
Om dit wonderbaar meir te maaken, indien het door konst gemaakt is, moet men eene zeer groote hoeveelheid van aarde hebben opgegraaven ; het welk Herodotus natuurjyke aanleiding gaf, om te onderzoeken wat van die aarde geworden was; en dc Egyptenaars zeiden hem dat zy in den Nyl geworpen , en door den loop van de rivier medegeileept werd. Dit berigt is egter ver van voldoende voor te komen; en dewyl de bewooners des lands den historiefchryver geen beter antwoord op zyne vraag geeven konden, zo is het redelyk te denken dat dit ruime meir een werk der natuure geweest is, fchoon koning Moeris het zeer wel door konst kan vergroot hebben, door deszelfs gemeenfehapmet den Nyl te openen of te reinigen, en door het zelfs dieper te doen uitgraaven dan het te D 4 v0°-



56 Tafereel van Natuur en Konst.
vooren geweest was; en dit kan gelegenheid gegeeven hebben tot de overlevering, dat hy de gantfche holte deed uitgraaven , en het meir maakte, het welk zynen naam droeg.
VOORNAAMSTE UITVINDINGEN EN ONTDEKKINGEN; FRAAISTE KONSTEN , HANDWERKEN, ENZ.
Egypte was oudstyds beroemd als de zetel der geleerdheid, en de kweekplaats van weetenfehappen, waaruit de Grieken en andere volkeren hunne vorderingen gehaald hebben. De oude Egyptenaars waaren de uitvinders van veele nuttige konften. De Meetkunde wordt alleszins erkend in Egypte ontdekt, en voor haaren oorfprong verpligt te zyn aan de noodzaaklykhcid, om de landeryen te meeten en af te bakenen, dewyl derzelver fcheidpaalen genoegzaam jaarlyks door dc overftroominge des Nyls vernield werden. In het algemeen erkent men dat de Starrekunde dooide Egyptenaaren is uitgevonden , die , uit oorzaake van de geduurige helderheid der lugt, en van de vlakke gelegenheid huns lands, de beweegingen der hemelfche ligchaamen, meer by aanhoudendheid en met grooter gemak konden waarneemen dan cenig ander
volk.



Egypte. Uitvind. Ontd. enz. 57
volk. Herodotus fchryft dc eer deczer uitvindinge wel aan de Babyloniërs toe; maar Diodorus doet de Babyloniërs zeiven, zo wel als hunne weetenfchappen oorfprongïyk uit Egypte komen. De oude Egyptenaars hadden kennis van het waare waereldgeftel, het welk nu onder den naam van het Copernicaanfche ilelfel bekend is; zy leerden het aan Pythagoras, die het naderhand in Griekenland overbragt.
De genoemde weetenfchappen waaren egter in die vroege tyden, flegts in haare eerfle jeugd. Het fchynt niet dat de Meetkunde zich toen nog tot allerleie grootheden , of tot de verhcvenfte befchouwingen, gelyk die der hedendaagfchen, uitftrekte; misfchien was zy alleenlyk bepaald tot het meeten van vlakten, en behelsde geene andere yoorfchriften dan die in het gcmeene leevcn van nut waaren. En dit zal waarfchynlyker worden, wanneer wy overweegen dat Pythagoras, die naar Egypte reisde, om zich de geleerdheid van 's lands inwooncren eigen te maaken, na zyne terugkomst in zyn vaderland een plcgtig offer deed,omdat hy ontdekt had dat het vierkant, gemaakt op de fpaanzyde van eenen regtboeD 5 ki-



58 Tafereel van Natuur en Konst.
kigen driehoek gelyk is aan de vierkanten gemaakt op de grondvlakte en de loodregtê zyde; en dat Thales, die de Meetkunde ook m Egypte leerde, eenen os aan de goden offerde, zich verheugende, omdat hy de manier had uitgevonden , om eenen regthoekigen driehoek, in eenen cirkel te befchryven De geoefféhdfle ftarrekundigen van deeze vroege tyden, fchynen onbekwaam geweest te zyn om konftige uitreekcningcn te maaken , deWyl Thales de eerfte was , die eene eclips heeft durven voorzeggen, en Eudoxus en Ptoiomeus de hemelfche beweegingen eerst tot ftellingen en tafels bragten.
Clandius Pcolomeus, die in de tweede eeuw te Alexandrie bloeide, bragt zeer merkelyke verbeteringen in de Starrekunde en Aardryksbefchryvinge. Uy vras de uitvinder van dat ftelfèl, Het welk naar zynen naam het Ptoloma.lche waereldgeue! genoemd wordt ; hy ftelde de aarde i„ het middelpunt van het beetö!, en zo veele gelykmiddclpuntige hendelen als 'er planceten zyn , boven welken de hemel der vaste ftarrcn was; volgens hem draaiden alle deeze kringen in den tyd van ' !'r-e,ï-fwJntig Buren , van het oosten naar
- het



Ecypte. Uitvind. Ontd. enz. 59
het westen, rondom de aarde, door de omwentelingc van eenen eerften beweeghemel, die boven de vaste darren gefield werd; maar ten zelfden tyde had ieder'hemel nog eene byzondere beweeging, waardoor hy eene tegenftrydige omwenteling van het westen naar het oosten deed, rondom de aarde; welken weg eenige hemelkringen in weinige maanden, die van de zonne in een jaar, en de overigen in verfcheidene jaaren doorliepen. Schoon het ftelfel van Ptolomeus, door reden en ondervindinge weêrfproken, en uit dien hoofde van Copernicus en zyne navolgeren verworpen werd, moet men egter erkennen dat het voor hem eene zeer groote vordering geweest is, wiskundige werktuigen van eene bepaalde en zekere nuttigheid uitgevonden, en aan den hemel eene fchikking bedagt te hebben, die (hoe valsch zy ook waare,) egter in veele opzigten de hemelbefchouwers in (iaat (lelde, om een aanneemelyk berigt te geeven, wegens de beweegingen van zonne en maane, derzclver verduifteringen te voorzeggen , en de Aardryksbefchryving door vaste regels te verbeteren. Dit laatfte gebruik maakte Ptolomeus zelf van zyne Starrckunde; want met behulp zyner werktuigen, was hy in ftaat om
do



«b Tafereel van Natuur en Konst.
de breedte en langte der plaatfen tebepaalen «n gevolglyk kaarten op te dellen, die on' •eindig beter waaren dan de kaarten der geenen, welke voor zynen tyd geleefd hebben.
■Gemeenlyk veronder/telt men dat dc Beeldhouwkunde door de Egyptenaaren is uitgevonden ; en de eerde gedenkftukken, welke wy van deeze kunst gemeld vinden , waaren twee flandbecldcn, het eene opgcrigt ter eere van Mocris, koning van Egypte, en het andere ter eere van zyne gemaalinne , beiden op twee troonen geplaatst, die rustten op twee piramiden, welke midden in het meir Moevis, ter hoogte van driehonderd voeten verheven waaren, zodat deeze twee dandbeeldcn , niettegenftaandc de verbaazendc grootte van het meir , van deszelfs oevers konden gezien worden. De uitvinding van de Schilderkunst, moet ook by de Egyptenaaren gezogt worden, ten minden voor zo veel de vier hoofdkleuren aangaat. Dit is genoegzaam zeker uit dc fchilderyen , welke nog onder dc oude overblyffels van de Egyptifche gebouwen te zien zyn, dc woede des tyds tot mi toe verduurd hebben, en tot heden toe eene frisfche en levendige kleur behouden.-
Wat



Egypte. Uitvind. Ontd. enz. 61
Wat den ouden ftaat der geneeskunde onder de Egyptenaars betreft, Clemens de Alexandryner bcrigt ons, dat 'er twee-en-veertig boeken van Hennes geweest zyn ; waarvoor men zeer groote agting had, en die de gantfche wysbegeerte der Egyptenaaren behelsden , en dat de zes laatften van dtzelven betrekking tot de geneeskunde hadden , en over het maakfel van het ligchaam en deszelfs ongemakken handelden, zo wel als over de wyze om die re geneczen. Herodotus verhaalt ons dat de praktyk der geneeskunde zo verdeeld werd , dat voor iedere ziekte een geneesheer gefield was, en dat niemand zich mogt aanmaatigen , om meer dan die eene ziekte te behandelen.
In de meeste deelen van Egypte, en zelfs in Cairo , worden de fraaifte Handwerken door Christenen geoeffend; juweliers, zilver fmits en anderen zyn te Cairo fteeds bezig met het maaken van fieraaden voor de vrouwen (*), en voor de tuigen der paarden. De
Egyp-
(*) Wy vinden verhaald dat de vrouwen in Egypte en andere deelen van het Ottomanfche keizerryk, z'ch zo kostelyk tragten op te tooiien als moogelyk is, omdat



62 Ta fereel van Natuur en Konst.
Egyptifchc keifteentjcs, waarvan men hegten van mesfen , fnuifdoozen en andere fnuifteryen maakt, worden te Cairo bewerkt en gepolyst; men vindt 'er konftige draaijers, die voor de venfters zeer fraai traliewerk van hout weeten te maaken; ook maaken zy het ongemeen fchoon van koper en yzer, het welk voor de venfters van de mosqueën geplaatst wordt. Over het algemeen wordt egter de voorrang aan de konftenaaren van Conftantinopolen gegeeven, en het geen vandaar gebragt wordt, is by de Egyptenaaren meest in agtinge.
De bewnonders van Opper-Egypte hebben, indien de reizigers ons de waarheid melden,' eene zeer zonderlinge gewoonte , of liever (gelyk zy zeer wel genoemd mag worden) konst, welke wy behooren te melden. Zy Jaaden eene fchuit met byen-korven, die van
ho-
dat na den dood van den man, indien 'er kinderen nablyven, de wet aan de weduwe niets meer vergunt dan haare klederen, juweelen en andere öeraaden, tenzy haar het een of ander in het byzonder gefchouken is; zodat de arme vrouw, na haar mans dood haare kleinoodiën dikwyls verkoopen moet, ora zich van onderhoud te voorzien.



Egypte, Uitvind. Ontd. enz. 63.
honig ontledigd zyn; en by aagt de rivier afzakkende, houden zy in den morgenftond op by eene plaats, welke zy voor de byen gevoeglykst oordeelen om uit te vliegen , en wasch en honig te verzamelen. Wanneer het avond is, en de byen in de korven gekeerd zyn, vervorderen zy hunne reize, werpende in den morgenftond het anker weder uit, en rustende den gantfchen dag even als te vooren. Dus doende, zegt men, dat zy in zes wceken of twee maanden tyds te Cairo komen, alwaar zy verzekerd zyn van de laading, door hunne kleine naarftige arbeiders verzameld, tot eenen goeden prys te zullen verkoopen.
De wyze om Kiekens in ovens uit te broeijen, is eene andere byzondcrheid, door welke Egypte berugt is, en mag aangemerkt worden als eene konst, welke aan dat land in het byzonder eigen is; fommigen beweeren zelfs dat de bewooners van een . enkel vlek meefters van dat geheim zyn; dat zy, op de behoorlyke tyden, zich door gantsch Egypte verfpreiden, om hun werk te verrigten, zynde daar naauwlyks eene plaats, die tot dat einde niet van ovens voorzien is. liet jaargc' ty, om op deeze wyze vogels voort te brengen»



64 Tafereel van Natuur en Konst.
gen, is van January tot April, wanneer het weêr gemaatigd is; want in andere tyden van het jaar is de nette al te fierk. De ovens zyn onder den grond, in twee tegen clkanderen ftaande ryen aangelegd, met eene galierye of gang tusfchen beiden; zy fteekcn boven clkanderen uit, en hebben in den top gaten, gelyk 'er ook boven in den gang zyn, welke open of toegedaan worden, naar maate men de hctte wil vermeerderen of verminderen. De brandftof, waarvan men zich tot het ftooken deezcr ovens bedient, is mest en gekapt ftroo, die een fmookend vuur maaken, welks rook zeer fchadclyk is. Zy blyvcn hunne ovens agt of tien dagen agtereen ftooken, haaien dan dc eijeren uit de onderfte celletjes , waarin zy op hoopen gelegen hadden , en verfpreideii die van eikanderen af in de bovenfte, zodat zy alleenlyk den grond bedekken, en elkan* deren niet raaken. De groote zaak is dan om de eijeren dagelyks om te keeren ,. en een maatig vuur in eene buis te houden, die digt by den mond der ovens heen loopt ,-de konst beftaat voornaamelyk in de ovens eene gevoeglyken graad van warmte te geeven , die noch te groot noch te klein is; want in beide de gevallen , zoude de onderneeming mislukken.
De



Egypte. Uitvind. Ontdekk. enz. 65
De algemeene regel is dat de eijeren nooit heeter gemaakt moeten worden , dan een mensch die op zyn ooglid kan veelen. Dus wel behandeld zynde, beginnen de jonge vogels na verloop van omtrent drie weeken tyds te voorfchyn te komen , tegen welken tyd het zeer aangenaam zyn moet, deeze plaatfen te bezoeken, en fommige Kiekens even hunne hoofden te zien vertoonen , andere half uit den dop te zien komen, en andere geheel uit hunne gevangenisfe verlost te zien.
Men zegt dat de donder fomtyds eene groote meenigte van eijeren doet bederven; en men merkt aan dat fommige Kiekens, op zyn best genomen, eenen klaauw misfen, of eenig ander gebrek hebben, het welk zy misfchien niet zouden gehad hebben, indien zy op de natuurlyke wyze waaren uitgebroeid. De eigenaar der ovens heeft, volgens den heer Grcaves, een derde gedeelte der eijeren, ter gocdmaakinge van zyne moeite en koste, waarvan hy vcrpligt is den eigenaaren der eijeren, zo veelen weder te geeven als 'er breeken of bederven. De zelfde heer verhaalt ons dat het vuur in de bovenfte ovens, wanneer de eijeren in de onderfte geplaatst 111. Deel. E zyn,



66 Tafereel van Natuur en Konst.
zyn, dus gefchikt wordt; op den eerfien dag legt men 'er het grootfle vuur in,op den tweeden dag wat kleiner, op den derden dag nog kleiner , op den vierden grooter dan op den derden, op den vyfden kleiner, op den zesden grooter dan op den vylden, op den zevenden dag kleiner, op den agtften grooter, op den negenden in het geheel geen vuur, op den tienden een klein vuur des morgens, op den elfden fluit men al de gaten met vlas enz. maakende geen vuur meer; want indien men zulks deed , zouden de eijeren breeken. Op deeze wyze worden binnen korten tyd zeven- of agtduizend Kiekens uitgebroeid ; maar fommige lekkerbekken beweeren dat deeze Kiekens in fmaak verfchillen, van die, welke door eene fa «We zyn uitgebroeid, welke laatften lekkercr zyn: fchoon wy denken dat dit niets is dan inbeelding. Men heeft getwyfleld of deeze manier van Kiekens uit te broeijen, ook in andere landen dan in Egypte in gebruik gebragt kon worden, dewyl men de natuur der lugtftreeke aldaar, tot dat einde inzonderheid gunflig agtte ; maar de zelfde proef is ook in Italië en andere deelen van Europa, met eenen goeden uitflag, genomen.
Dc



Egypte. Uitvind. Ontdekk. enz. 6^
De wyze om Sal Ammoniacum, of (gelyk men het gcmeenlyk noemt,) Sal Armoniac te bereiden, is eene byzondcrheid , welke ae Egyptenaars, tot de laatlle veertig of vyftig jaaren toe, voor de Europeaanen geheim gehouden hebben , zynde het zelve toen eerst door vader Sicard , die de gantfche manier befchrecven heeft, ontdekt geworden; het is thans niet ten vollen bekend , wat het Sal Armoniac, of het Cyrenaifche Zout der ouden geweest zy; maar doorgaans verbeeld men zich dat het in de zandige woestynen is voortgekomen uit de pis van kameelen of andere dieren , die met de pelgrims , welke den tempel van Tupiter Ammom in de Libyfche woestynen bezogten, doorgaans reisden. Docter HM fpot egter met dit gevoelen, dewyl het gecnen gr.ond altoos heeft in iets, dat de ouden omtrent deeze zaak gezegd hebben ; en hy poogt te toonen dat dit Zout eenen in bedden verfpreide delfftof was, welke (volgens zyn zeggen) in Duitschland, dikwyls in de kabinetten van natuuriyke zeldzaamheden gevonden wordtby voegt 'er by dat dr. Pococke, een (tuk van dit Zout in Engeland gebragt heeft, het welk nu in het kabinet van den E 2 ',ee*



58 Tafereel van Natuur enKonst.
heere Baker berust. De wyze, waarop het heden in Egypte wordt toebereid, is deeze.
De flof van dit gemaakte Zout is roet, veroorzaakt door het branden van den mist van toeuen , kameelen of andere dieren ; hoe neeter dezelve is, hoe beter, om welke reden die van duiven voor den besten gehou den wordt , fchoon die van kameelen ook veel m gebruik is. In Egypte nu is de mest van dieren met ftroo gemengd , tot koeken gemaakt en gedroogd, de gewoone brandftof derinwooneren;. en deeze turven , bezwangerd met pisagtige loog-zouten, deelen aan het roet zekere hoedanigheden mede, welke men tut den rook van hout of kooien niet zoude kunnen verwagten, en die ener vol ftrèkt noodig zyn om Sal Armoniac voort te brengen. Mct dit roet, waarmee fomm.gen zeggen dat zy een weinig zee-zouts en pis van rundvee mengen, vullen zy groote ronde flesfen tot op eenen duim na van den hals, die omtrent twee vingeren lang is. Deeze flesfen worden overdekt met eene vette aarde of met aarde en klein gehakte fchillen van vlas, ftmengemengd ter dikte van omtrent een vierde gedeelte van eenen duim; en wanneer
dee-



Egypte. Uitvind. Ontdekk. enz. 69
deeze korst in de zonne gedroogd is, leggen zy 'er weder eene andere op, zo- dik als de voorige, en droogen die op de zelfde wyze. Jedcre fles bevat omtrent veertigpondenroets, waarvan men, indien het van de beste foort is, by het einde der toebcreidinge, zes ponden Sal Armoniac krygt. Deeze glazen vaten, op de bovengemelde wyze gevuld zynde, worden inleen dik bed vanaschgeplaatst, op ovens, die even als onze gemeene ovens gemaakt zyn, uitgezonderd dat zy boven iö vier holligheden naast clkanderen hebben , die iedere vier flesfen bevatten, zo gezet dat 'er niets anders dan de halzen van zigtbaar is, welke (volgens het zeggen van fommigen) open gelaaten; maar (volgens anderen) met vogtig kttoen bedekt worden. In dien ftaat worden zy , met een geduurig vuur 'er onder, drie dagen en drie nagtcn agtereen gehouden, geduurende welken tyd de fcherpe eii loogagtige zouten naar de halzen ryzen, alwaar zy zich vereenigen en ftollen. Op den derden dag maaict dc arbeider eene kleine opening in iedere fles , even beneden dea lials, om te zien of de ftof genoeg gebakken is, dan of-'er iets meer naar boven moet gedreeven worden; en, wanneer hy dit onderE 3 .zoek



70 Tafereel van Natuur en Konst. zoek gedaan heeft, flopt hy het gat zorgvuldiglyk met aarde, openende het weder,wanneer hy gelegenheid vindt. Wanneer einde, lyk het werk zyn volkomen beflag heeft, dooft hy het vuur uit, breekt de flesten, fchudt 'er de asch van onderen af, en neemt de ronde witagtige klompen , die aan de halzen' hangen, weg, welke het Sal Armoniac, dat in zulke koeken naar Europa gezonden wordt, eigenlyk uitmaaken. iedere, groote werkplaats bellaat uit agt ovens , in twee verdiepingen gefchikt, zodat in eens honderd-agt-en-twintig flesten gellookt worden. In de dorpen van de Delta, omtrent eene myl van Manfora, zyn vyf en-twintig groote werkplaatfcn, en eenige kleine, die jaarlyks vyftienhonderd of tweeduizend quintaalen van dit Zout uitleveren ; en men zegt dat 'er niet meer dan drie daarenboven in Egypte zyn, waarvan 'er eene in de ftad Cairo is.
Dit berigt toont ons dat ons hedendaagsch Sal Armoniac, eene gemaakte flof, een chymisch toebereidfel is; en wat men 'er zich ook van mooge verbeeld hebben, het is onbetwistbaar dat het nooit natuurlyk gevonden werd, of kan gevonden worden. Men heeft
ons



Egypte. Uitvind. Ontdekk. enz. 71
ons W*l verhaald, dat 'er iets van deezen aart door eene natumlyke werking in de monden en openingen der brandende bergen gemaakt is , het welk niet onwaarfehynlyk voorkomt, dewyl het altyd eene door vuur uitgewaasfemde en verdroogde Mof is, die grootdeels uit roet haaren oorfprong heeft; maar de zelfstandigheid, welke aan de gemelde plaatfen door dc natuure zyn uitgewaasfemd, draagen (wanneer zy getoetst worden) nooit blyken van het waare Sal Armoniac der ouden of hcdendaagfehen te zyn; maar verfchaflen doorgaans kristallen, even als gemeen zout, en fchyncn niets anders dan zee-zout, ten decle gemengd met roet, door eene onvolkomene uitwaasfeminge veroorzaakt. Wat deszelfs oorfprong uit roet betreft, dr. James agt het naauwlyks geloofbaar, dat zulk eene verbaazende meenigte roets, genoegzaam om vyitienhonderd of tweeduizend quintaalen , dat is zo vcclc honderd ponden gewigts, in een jaar te leveren, in gantsch Egypte zoude te vinden zvn, dewyl het een warm land is, alwaar men zich alleenlyk in de keukens en baden van vuur bedient; en om die reden befluit hy, dat de Egyptenaars zich in het maaken van Sal Armoniac, ook van andere ftofE 4 fen



72 Tafereel van Natuur en Konst.
fen dan van roet bedienen, welke zy weeten geheim te houden. Dit is, volgens het zeggen des doctors, zeker, dat men in de proeven, welke niet veele jaaren geleeden te Newcastle genomen zyn, zeer goed Sal Armoniac gemaakt heeft, zonder eenig roet altoos. Men handelde daar op deeze wyze: by eene pint van het vogt, het welk uit gemeen zout, terwyl het bewerkt wordt, druipt, deed men drie pinten pis; en liet dit mengfel agt-en-veertig uuren liaan om uit te gisten en te zakken. Vervolgens fchepte men 'er het zuiver vogt af in looden vaten, waarin het uitgewaasfemd en gekristallizeerd zynde, door de bovendryvinge der kristallen , een zeer goed Sal Armoniac verfchafte. De doctor voegt 'er by, dat Sal Armoniac in de geneeskunde zo veel niet gebruikt wordt als het Wel verdiende; want het is ongemeen doordringend en openend, het zy men het in- of uitwendiglyk gebruike; en men vindt het van veel dienst in gevallen, waarin verfioppingeu plaats hebben, of verkoelende middelen noo. dig zyn.
MERK



Egypte. Openbaare Gebouwen, enz, 73
MERKWAARDIGE OPENBAARE GEBOUWEN , EN ANDERE VOORTBRENGSELS VAN KONST.
De meeste huizen in Egypte hebben , even als in andere deelen van het Turksch gebied, maar een gering voorkomen; de huizen van het gemeen zyn meestal van klei of van in de zonne gedroogde tigchelfteenen gemaakt, en hebben twee verdiepingen ; maar die van voornaamer luiden zyn van hardfteen tot eene zekere hoogte opgehaald, boven welke eene foort, van traliewerk is , fomtyds opgevuld met ongebrande tigcheliteen. De meeste huizen te Cairo hebben platte daken, waarop de bewooners in zomerfehe avonden een lugtje lcheppen, het welk zeer verfrisfehend is; en voornaame luiden hebben een hek rondom hunne daken fraai uitgefneeden, verguld en van andere fieraaden voorzien.
De beste huizen te Cairo zyn rondom een vierkant plein gebouwd, en, niettcgenftaande de geringheid van hun voorkomen, van binnen zeer wel gemeubileerd. Boven de zaaien , waarin doorgaans marmeren vloeren liggen, zyn fraaije koepels, dikwyls van boven open E 5 0111



74 Tafereel van Natuur en Konst.
om 'er lugt in te iaaten. De voornaamfte vertrekken glinfteren van goud en azuur; de fofaas zyn verfierd met koslbaare fluweel en kusfens, en de vloeren bedekt met de fynfte tapyten, waarin eene der voornaamfte manui'actuuren van de ftad beftaat. Het buis, bet welk men zegt dat, omtrent bet einde der dertiende eeuwe , door zekeren fultan van Egypte geftigt werd , is zeer pragtig. Men gaat in de groote zaal door eene fchoone ouderwetfchc deur, eenigzins in den GotlnTchen fmaak, maar voornaamelyk merkwaardig door twee pilaaren aan weêrzyde van dezelve, die zich vertoonen als fchakcls van eene keten, fchoon zy uit eenen (leen gehouwen zyn. De gemelde groote zaal beeft, de gedaante van een Griekse* kruis, eenen koepel in het midden , en is ter hoogte van tien voeten van den grond, fraai befchooten. Twee voeten van de zoldering af zyn vervuld met Arabifche opfchriftén, en daar onder ziet men konstwerken van paerlemoer en marmer,- in de gedaante van boogen. Onder dit alles paneelen ■rondom met randen ; ingeleid met paerlen, glas en dergelyke ftofien.
Het kasteel van Cairo, het welk men ver-
on-



Egypte. Openbaare Gebouwen, enz. 75
onderdek, dat door Saladin is gebouwd geWorden , is gelegen op eenen rotsagtigen heuvel, en vertoont zich even als eene andere ftad, zynde bet anderhalve myl in zynen omtrek, en omringd met dikke en hooge wallen , aan de zyden verfterkt met deftige toorens, naar de wyze der oude verfchanfmgen. Aan de west zyde van het kasteel zyn eenige zeer groote vei trekken , die biyken draagen van de pragt der Mamalukfche fultans, welke hier hun verblyf hielden , eer Egypte dooide Turken veroverd was; zynde die vertrekken naderhand door de bashas bewoond geworden. Eenige derzelven hebben gewelfde daken, en zyn verfierd met figuuren van ingelegd werk; de deuren zeiven zyn metpacrlemoer, ebbenhout, kristal en andere fraaije ftoffen ingelegd : maar dit gedeelte van het kasteel is nu geheel vervuld van konstwerkers, welken door de regeering bezig gehouden worden met het weeven, borduuren en bereiden van behangfels en bekleedfels, welke jaarlyks naar den tempel te Mekka gezonden worden.
Op de hoogfte verdieping van het kasteel is eene ruime zaal , doorgaans Jofcphs zaal
ge-



76 Tafereel van Natuur en Konst.
genoemd, die nu geheel en al open is, uitgezonderd aan de zuid-zyde; zy rust op eene meenigte kolommen van rood granaat-Heen, waarvan fommige platte kapiteelen hebben, en andere naar de Corinthifche orde gebouwd zyn. Rondom iedere kolom is eene Arabifche fprëuk gefneeden , en boven dezelve 'loopt eene houten fries, vervuld met opfchrifin de zelfde taaie. Zy, die dit gebouw gezien hebben, twyffelen of het wel immer is voltooid geweest.
De vertrekken van den basha of onderkoning zyn nu op een ruim plein, omtrent het midden van het kasteel, alwaar ook de groote divan (*) is, waarin verfcheidene lederen fcbilden zyn, ieder byna van eenen duim dik, die met eenen fchigt door eenen der fultans doorboord werden , en daarom nog heden, als een gedenkteeken van zyne kragt, bewaard worden. De amptenaars onder den basha hebben
(*) Deeze naam wordt onder de oostcrfche volkeren, en inzonderheid onder de Turken ,gcgeevcn aan de plaats, waar het gercgtshof gehouden wordt. Het woord wordt in de oostcrfche landen ook gebruikt voor eene zaal in de huizen van byzondere luiden.



Egypte. Openbaare Gebouwen, enz. 77
ben ook fïaaije vertrekken in deeze citadelle, die, even als de andere gebouwen , welke 'er toebehooren, vry wel onderhouden worden , maar de muuren zyn vervallen.
Te Cairo is een ongelooflyke meenigte moskeen, welker meeftcn armoedige kleine gebouwen zyn,. fchoon ook fommigen ,als pragtige geftigten, de opmerking van den vreemdeling verdienen. Onder deezen is 'er geene merkwaardiger , zo wel ten opzigte van de fterkte des gebouws als van het ftaatelyk voorkomen , dan die van fultan Hasfan , welke aan den voet van den heuvel is, op welken het kasteel lTaat. Zy is in de gedaante van eenen langwerpigen vierhoek gebouwd , en het voorportaal is met verfcheidene foorten van marmer ingelegd. Zy is zeer hoog, en heeft eene fraaije kruin , welke op eenen grooten affhmd kan gezien worden, en verfierd is met pragtig uitgefneeden lofwerk. Verfcheidene andere deelen van dezelve zyn ook, naar de Turkfche wyze, konilig uitgefneeden. Deeze plaats is zo fterk dat misnoegden , in tyden van openbaare opftanden, 'er dikwyls eene fchuilplaats gezogt hebben ; om welke reden de trap,die derwaardsleidt,,
nu



78 Tafereel van Natcür en Konst.
nu afgebroken, de deur met eenen muur bezet, en eene bende Janitfaaren in derzelver nabuurfchap gelegd is.
In de nabyhcid van Cairo zyn , zo wel als binnen de muuren , menigvuldige moskeen , die voor pragtige gebouwen moogen doorgaan. Eene derzelven , Amrab genaamd, zegt men dat eertyds eene Christelyke kerk geweest is; zy heeft byna vierhonderd pilaaren, en dat wel van zulke verfchillende foorten, dat zy uit verfcheidene oude gebouwen verzameld fchynen. Maar de moskee , die mooglyk alle de overigen in fchoonheid der bouwkunde en kostbaarheid van fieraaden overtreft, is eene, die Kubbe-el-Azab genoemd wordt, naar de Azabs of Azaphs, eene bende van Turkseh voetvolk, aan welke zy toebehoort. Het gebouw is niet grooter dan omtrent twintig ellen in het vierkant, maar het heeft een fraai en pragtig dak, verheven op eene grond-vlakte van zestien zyden, in ieder van welken een venter is. Van de vloer af, ter hoogte van agt voeten, is het met paneelen van het keurlykst marmer bezet, waaronder verfcheidene Hukken van roode en groene porfier-Heen zyn. Eene fries , die 'er
rond-



Egypte. Openbaare Gebouwen , enz. 79
rondom loopt, is vervuld met fpreuken in de Arabifche taaie, gefneeden in groote vergulde letteren; en de randen der paneelen zyn ook verfierd met verguld fnywerk. De muuren boven dc fries zyn mede voorzien van opfchriften in dc zelfde taaie, en de gantfche koepel is verguld en fraai gefchilderd. Haare fieraaden beftaan grootdcels uit glazen lampen , ftruizen-eijeren , en andere dergelyke dingen, die in de Mohammedaanfche tempelen zeer gemeen zyn.
De Egyptifche Christenen , Cophten genoemd, hebben verfcheidene kerken te Cairo, alwaar hun patriarch zyn verblyf houdt, fchoon hy zynen titel , zo wel als die der Grieken , naar Alexandrië voert. Dc patriarchaale kerk is echter die van ft. Macarius, in oud Cairo, alwaar hy verkoozen en ten troon verheven wordt; en in die ftad hebbende genoemde Christenen tien of twaalf kerken , welke gemeenlyk beftaan uit eenen buik en twee zyvleugelen, met galleryen 'er boven , en aan den voorgevel met kolommen, welke het dak onderfchraagen , verfierd. Het choor is van het ligchaam der kerke, door een affchutfel, afgezonderd, het welfc
vneest



8o Tafereel van Natitur en Konst.
meest overal met fraai fnyWcvk opgefierd, en met ivoor, fchiidpad, en andere fchoone ftoffen ingelegd is.
OVERBLYASELS DER OUDHEID.
Onder de menigvuldige beroemde Oudbeden in Egypte, zyn de allervermaardften de Egyptifche Pyramiden , die verbaazende gedenktcekcns van den rykdom en de grootheid van s'lands koningen, welke men in het algemeen erkenr.dat tenminnen twaalfhonderd jaaren voor de Christelyke jaartelling zyn opgengt. Onder deeze Pyramiden zyn 'er inzonderheid drie merkwaardig, omdat zy de anderen in grootte en fehoonheid beide overtreffen. Deeze drie Pyramiden liaan op eene fteilte van rorfige heuvelen , op de grenzen der Libyfche woestyne, omtrent tien mylen ten westen van een vlek, Gize genoemd, het welk genoegzaam tegenover de ftad Cairo is en veronderfteld wordt de plaats te zyn,waar het oude Memphis geftaan heeft; fchoon dc pumhoopen dier ftad zo volkomen begraavcn of vervoerd zyn, dat 'er thans niet dc minfte overblyffels van kunnen ontdekt worden Men klimt den heuvel, op welken zy Maan,
van



Egypte. Overelyfsels der Oüdh. 8i
van de vlakten van Egypte langs eene gemaklyke fteilte op, ter hoogte van honderd of meer voeten ; eri de rots beftaat uit zodaanige foort van hard-(teen, als waaruit de Pyra-. miden zelve gemaakt zyn.
De grootfte van deeze Pyramiden, die van tyd en lugt de minde nadeden geleeden heeft, is zeshonderd-drie-en-negentig Engelfche voeten in het vierkant aan de grondvlakte, en haare loodregtc hoogte is vierhonderd negenen-negentig voeten (*); maar wanneer wy de hoogte naar de fchuinfche opklimming der Pyramide ncemen, dan is zy zeshonderdnegen en-negentig voeten, zynde juist gelyk aan de breedte der grondvlakte , zodat de hoeken en grondvlakte eenen gelykzydigen driehoek maaken. De gantfche inhoud van de grondvlakte beftaat derhalven uit vierhonderd twee-en-tagtigduizend , tweehonderd-
ne-
(*) Deeze maat is die van den heer Greaves, die aanmerkt dat, niettegenltaandc de voorgewende hoogte deezer Pyramide, de Ipits van St. Paulus kerke te . London, eer zy afbrandde, haar in hoogte overtroffen heeft, als zynde, volgens den heer Camden , vyfhonderd vier-en-dertig voeten loodregt van den grond gewccsr.
III. Deel. F



82 Taeèreel van- Natuur en Konst.'
negen-en-veertig vierkante voeten, het geen wat meer is dan elf gemetten gronds.
Men klimt deeze Pyramide aan den buitenkant op langs trappen, die van onderen vier voeten hoog en drie breed zyn , maar in hoogte en breedte afneemen, naar maate men hooger komt; zynde zo gemaakt dat eene lyn, van ' éenig deel der grondvlakte tot aan den top uitgeftrekt, den rand van icderen trap raaken zoude, indien de ftcenen door lugt en regen niet vervallen waaren ; maar thans zyn zy zo weggefpoeld en'afgefleeten, dat zy niet gevoeglyk kunnen beklommen worden, behaiven aan de zutd-zyde, of aan den noord-oostelyker. hoek. Ieder trap beftaat in de hoogte en breedte, uit eenen enkelen fteen, en onder de trappen zyn 'er verfcheidene , die dertig voeten lang zyn. Het getal derzelven is, volgens den heer Greaves, tweehonderd en zeven , maar de reizigers verfchillen in hunne opgaaven. Of deeze trappen dienden om den opgang gcmakkelyk te maaken, dan of zy gefchikt waaren om met deeze prismatifche fteenen vervuld te worden, en dus iedere zyde van dc Pyramide gelyk en vlak te maaken, zullen wy niet bépaalenj maar dr.
Shaw



Egypte. Overblyfsels der Oudh. 8^
Shaw geeft eenige goede redenen voor het laatfte gevoelen.
De top van deeze 'Pyramide eindigt niet met een punt, gelyk het hun toefchynt dié haar van beneden befchouwen , maar met eene kleine vlakte of een vierkant, beftaande uit negen fteenen , behalven dat 'er twee aan de hoeken ontbreeken. Iedere zyde van die vlakte is omtrent zestien voeten, zodat 'er eene groote meenigte volks op ftaan. kan, en 'er van dezelve een der fraaifte uitzigten is, welke men zich verbeelden kan. Veele reizigers verbaalen dat een man, op den top ftaande, niet in ftaat is om eenen boog zo af te fchieten, dat de pyl buiten den grond kome, maar dat dezelve op het een of ander gedeelte van het geftigt zal vallen; daar het zeker is dat een fterke arm meteenen goeden , boog veel verder kan fchieten. Wat de vertelling betreft , dat deeze Pyramiden geene fchaduw van zich geeven , dezelve loopt tegen reden en ondervinding aan; want fchoon zy des zomers, en zelfs gecluurendé drie vierde deelen van het jaar , op den middag geene fchaduw geeven , werpen' zy egter des winters op den middag, en hetgantF 2 fché



84 Tafereel van Natuur en Konst.
fche jaar door 's morgens en 's avonds zekerlyk eene fchaduw van zich, die evenredig is aan haare grootte; en het is aanmerkelyk dat Thales, gelyk Plinius en Laërtius ons verhaaJen, meer dan tweeduizend jaaren geleeden, de hoogte deezer Pyramiden aan haare fchaduwen gemeeten heeft.
Aan de noord-zyde van de groote Pyramide , zestien trappen van den grond, is een vierkante naauwe doorgang , leidende benedenwaards tot binnen in het gebouw. Deeze doorgang is omtrent drie voeten boog, en ook zo veele wyd, en deszelfs langte is twee-en-negentig voeten en eenen halven. Zy, die nieuwsgierig genoeg geweest zyn om 'er door te kruipen, berigten ons dat aan het einde van denzelven eene ruimer plaats is , omtrent negentig voeten lang , en van ongelyke breedte , welke men meent, dat ter ontdekkinge van eenigen verborgen fchat, is uitgegraaven , maar niets merkwaardigs heeft, behalven de groote vleermuizen, die 'er zich onthouden. Aan de ilinkcrzyde komt men in eenen anderen doorgang, die vyf voeten hoog, eh honderd-en-tien voeten lang is, door welken men naar .twee galleryen
-klimt,



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. 85
klimt. De eene gallery loopt uit in een gewelfd vertrek , het welk omtrent zeventien voeten lang en vyftien breed is , den reuk van een graf heeft, en zeer morfig is. De muuren zyn "nog in hun geheel en met kalk overplejfterd ,• en het dak beftaat uit groote gladde (leenen , fchuinsch tegen eikanderen gelegd, zodat zy aan den top eenen hoek maaken. Naby den ingang deezer gallerye is een cirkelronde put van drie voeten middellyns; aan den binnenkant is. hy met marmer bezet; en in de zyden zyn kleine gaten gelaaten , tegenover, eikanderen , waarin iemand, die 'er in wil daalen, zich met zyne handen en voeten moet vasthouden; en zodaanige geitellen worden in de putten en regenbakken van Egypte zeer veel gezien.
De andere gallery behoeft, het zy wy op de bouwftoffen of op het konstwerk zien, niet onder te doen voor de pragtigfte gebouwen. Zy is bevloerd en aan de kanten bezet met gepolyst marmer , in groote vierkanten gefneeden, en zo fraai famcngevoegd dat de .plaatfen der famenvoeginge bezwaarlyk kunnen ontdekt worden. De hoogte van deeze gallerye is zes-en-twintig,de breedte zesvoeF 3 ten,,



86 Tafereel van Natuur en Konst.
ten, en aan weêrzyde zyn banken van gepolysten fteen.
Van bier gaat men door eene vierkante opepinge in eenige kleine vertrekken , .aan de kanten met marmer bezet ; en vervolgens komt men in eene zeer aanzienlyke zaal, die in het midden der Pyramide geplaatst is, zynde even ver af van alle de zyden, maar eer Wat nader aan de grondvlakte dan aan den top. De vloer, de zyden en het dak van deeze kamer zyn allen van Thebaisch marmer, en de fteenen zyn van eene verbaazende grootte, inzonderheid die, welke het dak maaken, liggende kruisling van de eene zyde tot de andere, gelyk zo veele zwaare balken, en draagende een zeer groot gewigt. De langte. van deeze kamer is vier-en-dertig , haare breedte zeventien , en haare hoogte omtrent twintig voeten.
In het midden van deeze zaale Haat eene graftombe, juist naar het noorden en zuiden geplaatst (*)> en even ver van alle de zyden
der
(*) Wegens de Pyramide, van welke wy nu fpreejten ? heeft men aangemerkt dat de zyden van dezelve



.Egypte. OvERnLYFSELs der Oudii. 87
der .kamer af zynde , uitgezonderd van de oost-zyde; van welke zy tweemaal zo ver af is als van de west-zyde. Zy beftaat uit een ftuk uitgehoold marmer, het welk zonder eenig bekleedfel is, en wanneer men 'er op Haat klinkt als eene klok. Het algemeen gevoelen is, dat het de graftombe is van Cheops of Chemmis , - koning van Egypte , wien men voor den fh'gter van deeze Pyramide houdt. Men heeft niet de minfte reden om te denken, dat 'er ooit een lyk in begraaven werd, maar wel om te (feilen dat zulks nooit gebeurd is; want Diodorus, die, omtrent zestienhonderd jaaren geleeden , gefchreeven heeft, berigt ons dat Chemmis en Cephren, de ftigter van de naastvolgende Pyramide, niettegenitaa.nde
zy
juist naar de vier hoofdpunten ftaan, naar het oosten naamelyk, westen , noorden en zuiden , en dus de waare meridiaan van de plaatfe aanwyzen: welke (land niet wel aan het geval kan toegefchreeven worden, maar waarfchynlyk het uitwerkfel van konst en fehikking was; en dat wy dit'moeten (lellen , word door den (land der graftlcde, die 'er binnen in is, bevestigd; -zodat dit oud gebouw een fterk en duurzaam bewys veiTchaft, van de vroege vorderingen der Egyptenaaren in de (tarrekuude.
F 4



88 Tafereel van Natuur en Konst.
zy deeze gebouwen tot hunne begraaf'plaatfen gefchikt hqdden, 'er niet in begraaven werden, dewyl het volk door de moeite, welke zy in het oprigten deezer Pyramiden hadden moeten ondergaan, en door de aanhoudende Wreedheden en geweldenaaryen der genoemde vorsten zo verbitterd was, dat zy derzelver lyken dreigden te verfcheuren; waarom men best vond hen in de eene of andere afgelegene plaatfe, en zonder pragt te begraaven.
Deeze graftombe is van het zelfde marmer, waarmede de kamer aan de kanten bezet is, naamelyk van eene foort, die zwarte, roode en witte vlakken heeft, en volgens fommigen Thebaisch marmer genoemd wordt, fchoon anderen meenen dat het eene foort van porfierfteen is. Haare gedaante is gelyk aan die van een altaar, en het marmer is glad en effen , zonder eenige fieraaden. Indien men de buitenfte oppervlakte meet, bevindt men die zeven voeten, drie duimen, en eenen halven duim lang, drie voeten en byna vier duimen hoog, en genoegzaam even zo breed. Uit deeze afmeetingen , en tevens uit de gebalzemde ligchaamen, die in Egypte
ge-



Egypte, Overblyfsels der Oudh, 89
.gevonden worden, hebben de beer Greaves en veele anderen met reden beflooten , dat 'er geene vermindering in de natuur plaats heeft, maar dat de menfchen in onze tegenwoordige eeuwe van de zelfde grootte zyn, als waarvan zy drieduizend jaaren geleeden waaren. Hoe deeze graftombe in de plaats, in welke zy nu ftaat, gebragt is, is moeije'lyk te begrypen, zynde het onmooglyk, dat zy door de naauwe-doorgangen, welke wy boven befchreeven hebben, daar zoude gekomen zyn; waarom men doorgaans ftelt dat zy daar opgerigt is, eer het vertrek voltooid, en het dak digt gemaakt was; maar mislchien is 'er binnen in het gebouw, wel een andere toegang naar de kamer, welken men nog niet ontdekt heeft.
Wy hebben hier niets anders wegens deeze graftombe by te voegen, dan dat 'er een gat onder dezelve gegraaven , en in den vloer daaromtrent een fteen weggenomen is , Tiet geen waarfchynlyk gefchiedde, in hoope dat men 'er eenen fchat vinden zoude ; zynde het begraaven van geld in.de begraafplaatfen, niet llegts iets dat by de ouden gemeen was, F 5 maar



90 Tafereel van Natuur en Konst.
maar dar nog heden in de Oost-Indien in zwang gaat.
De reizigers fpreeken van eene merkwaardige Echo. of liever van een lang agtereenvolg.nd geluid, het welk gehoord wordt by het affchieten van een vuurroer aan den ingang van de eerde Pyramide. Van dezelve wordt door Plutarchus gewag gemaakt; maar men kan van het uitwerkfel', hoe verbaazend het zyn mooge, reden geeven, door, gelyk de heer Greaves aanmerkt, te overweegcn , dat het geluid, wanneer men naar binnen toe fchict, langs de gladde en naauwe doorgangen, welke wy reeds befchreevcn hebben , voortrollende tot het midden der Pyramide, en daar geenen weg naar buiten vindende , te rug fluit, eene kringwyze beweeging in de lugt verwekt, en een verward geruisch veroorzaakt, het welk langzaamerhand afneemt, en cindelyk geheel fmoort, wanneer de bcweeging ophoudt.
Ten zuiden van de eerde Pyramide , op eenen zeer kleinen afdand, daat de tweede, welke men wil dat door Cephren, den broeder van Cheops, gedigt, en even als de voo-
rige



Egypte. Overbl-ïfsels der Oddh. 91
'-rige tot eene grafftede gefchikt is. De (teenen deezer Pyramide zyn wit, maar veel kleiner dan die van de eerfle; de zyden ryzen ook niet met trappen gelyk in de andere, maar zyn glad en effen , en het gantfche geftigt fcbynt geene merkclyke fchade geleeden te hebben , uitgezonderd aan het zuiden. De hoogte en breedte van deeze Pyramide zyn genoegzaam de zelfde als die van de reeds befchreevene; maar haar opgang is wat fteiler. Op eenigen affland van de grondvlakte, aan de noord-zy van deeze Pyramide, is een gat, het -welk waarfchynlyk gemaakt werd , om eenen doorgang naar binnen te vinden; maar men heeft 'er nog geen' ontdekt, en het is onbekend of 'er eenige vertrekken binnen in zyn, fchoon men reden heeft om te denken dat ze 'er zyn, zo wel als in de voorige Pyramide.
Aan de noord-en west-zyden van deeze Pyramide is eene gragt, die omtrent negentig voeten breed en dertig diep is; langs dezelve is eene groote meenigte van vertrekken, uit de vaste rotfe uitgehouwen, en, volgens het gemeen gevoelen, gefchikt tot woonplaatfen voor de Egyptifehe priefters. Men gaat 'er
in



<yi Tafereel van Natuur en Konst.
in door zulke vierkante openingen, als in de eerfte Pyramide befchreeven zyn; en veele kamers hebben gemeenfchap met andere vertrekken , die 'er agter, maar nu met puin vervuld zyn.
Omtrent eene myl van de tweede Pyramide, (laat de derde, op zulk eene hoogte van de rotfe , dat zy op eenigen afïtand gelyk fchynt aan de voorige, fchoon haare hoogte en breedte veel minder zyn. Sommige oude fchryvers verzekeren dat deeze Pyramide gemaakt is, van, of dat zy ten minlien gedekt werd met zwart Ethiopisch marmer , maar wat hiervan eertyds ook mooge geweest zyn, thans komt het gebouw voor als gemaakt van witagtigen (leen, wat beter en helderer dan die van eene der voorige Pyramiden. iedere zyde van de grondvlakte is omtrent driehonderd voeten, en haare hoogte is genoegzaam de zelfde. Rondom de Pyramide kan men nog de overblyffels zien van de granaat-Heen, waarmee zy verfierd was , en waarvan het grootfte gedeelte weggevoerd is, fchoon eenige weinige (tukken nog in hunne plaatfen gebleeven zyn. Men zegt dat Mycerinüs, de zoon van Cheops, de (tigter van deeze Py-
ra-



Egypte. Overblyfsels der Oudh. 93
ramide geweest is, en Diodorus verhaalt dat zyn naam aan de noord-zyde van dezelve gegraveerd was, maar tegenwoordig is 'er niets meer van te ontdekken'.
De befchryving van deeze drie Pyramiden kan dienen, om den leezer een denkbeeld te geeven wegens die Pyramiden, welke in andere deelen van Egypte gevonden worden, en niet minder van grootte zyn dan de reeds befchreevene; eene derzelven is egter in haare afmeetingen en maakfel vry gelyk aan de eerfte en grootfte Pyramide. Zy heeft trappen aan den buitenkant, welke meer vervallen zyn dan die van de voorgemelde; en aan de noord-zyde heeft zy ook eenen ingang, maar dezelve is geflooten , zodat 'er geene gelegenheid is om de vertrekken- van binnen te zien. Het is gevoeglyk aan te merken dat de andere Pyramiden, die omtrent de Libyfche woestyne hier en daar verftrooid ftaan, niet allen van de zelfde gedaante zyn, zynde fommigen vierzydig, anderen rond, en eindigende in een punt gelyk een fuikerbrood, terwyl eenigen met eene grooter , anderen met eene kleiner fchuinte ryzen. .
Niet-



94 Tafereel van Natuur en Konst.
Niettegenftaande het geen wy wegens Chcops, Cephren en Mycerinus gezegd hebben,is het een ftuk, waarover veel getwist wordt, Wie de ftigters van déeze , wonderbaare gebouwen geweest zyn. Sommigen beweeren dat zy door aarts-vader Jolcph tot fchuuren zyn opgengt, om 'er in de zeven jaaren des overvloeds koorn, tegen de volgende zeven jaaren van fchaarsheid , in op te leggen ; maar dewyl de meeste Pyramiden vaste llcenen gebouwen zyn, met zeer weinige hollighe. den van binnen, en dewyl haare gedaante tot een dergelyk einde veelal ongefchikt is, ziet men ten eerften dat de gisfing van allen grond .ontbloot en ongerymd is. Anderen itellen dat zy door de Ifraëlieten, ten tyde van hunne harde dienstbaarheid in Egypte , onder de dwingclandy der Pharaoos, werden opgerigt; en dit gevoelen wordt door het gezag van Jofephus bekragtigd, die zegt dat zy te werk gefield werden in het graaven van kanaalen, in het bouwen van muuren, in het opwerpen , van dyken, en onder anderen ook in het oprigten der Pyramiden, van welken wy fpreeken. Volgens de Schriftuur befiond de flaafsgtigt; arbeid der Ifraëlieten, in bet maaken van tigchelfteen, daar al deeze Pyramiden van
fleen



Egypte. Overblyfsels der Oudh. 95
freen zyn; maar fchoon zy daar een weinig voor hunne verlosfing in mogten bezig gehouden worden, volgt egter niet dat zy nimmer tot eenig ander werk gebruikt werden ; en derhalven wordt de voorgeftelde bedenking door de Schriftuure in het geheel niet wederfprokcn. Wy kunnen hier byvoegen dat geen tyd béter voor de Egyptifche koningen fchynt gefchikt geweest te zyn om de oprigting van zulke verbaazende gevaarten te onderneemen dan die, in welken zy zo veele honderdduizenden van flaaven in hunne heerfchappyen hadden, welken de ftaatkunde eischte dat zy bezigheid verfchaftcn, om hen van muiterye en oproerigheid te rug te houden.
Na dit alles moeten wy erkennen dat de inboorelingen van Egypte, of de oude hilloriefchryvers zeer veel verfchillcn wegens de ftigtcrs deezer Pyramiden; en dewyl dit onzeker is, zoude het vrugteloos zyn , poogingen aan te wenden, om te bepaalen in welken tyd zy opgerigt werden. Indien wy ze egter al niet erkennen zo oud te zyn, als de tyd van de inwooninge der Ifraëlieten in Egypte, het geen nog niet ofewaarfchynlyk is, moeten wy ten minden toeftemmen dat zy
OiT>



96 Tafereel van Natuur en Konst.
omtrent drieduizend jaaren oud zyn ; want Herodotus, die tweeduizend en tweehonderd jaaren geleeden leefde, gelukte het niet den tyd haarer oprigtinge te ontdekken; en Diodorus , die voor de geboorte van Christus bloeide , fielt dat de groote Pyramide , ten minften duizend jaaren voor zynen leeftyd gebouwd is.
Een ander Huk, het welk in gefchil Haat, is het einde, waartoe deeze Pyramiden werden opgerigt, fchoon de fchryvers hieromtrent meest allen van begrip zyn, dat zy tot graflieden dienden. Diodorus bevestigt .deeze Helling , en Strabo houdt al de Pyramiden naby Memphis , voor koningly'ke begraafplaatsen. Eenigen oordeelen het egter uit de pragtige vertrekken, galleryen, banken enz. niet onwaarfchynlyk dat zy tot iets anders dan tot enkele graflieden gefchikt waaren, dewyl dc graven doorgaans eenvouwdige gewelven zyn. Misfchien dienden zy wel, gelyk dr. Shaw zich verbeeld heeft, tot tempels; want dewyl de Egyptifche Godgeleerdheid geheelëna'1 in geheimzinnige raadfelen en verbeeldingen gelegen was , konden zekerlyk geene plaatfen beter gefchikt zyn voor de
Ady.



Egypte. Overblyfsels der Oudfj. 97
Adyta (*), welke zulk een groot aandeel in de verborgenheden hadden. De kisten , welke men gemeend heeft dat de doodkisten waaren i omdat zy zes voeten lang bevonden werden,' kunnen zeer wel gefchikt zyn geweest, om eeÜigen van de priesterlyke klederen of gewyde vaten, of eenige afgoden in te fluiten, inzonderheid , dewyl zy langagtig vierkant zyn, en aan het eene einde niet fmaller zyn dan aan het andere, gelyk men de doodkisten gewoon was te maaken; ook toont de diepte en breedte dcezer kisten , welke omtrent drie voeten houden, dat zy geene doodkisten geweest zyn; Daar is egter nog eene reden, om te ftcllen dat deeze groote gebouwen tot begraafplaatfen dienden ; dezelve (leunt op de godgeleerdheid der Egyptenaaren , die niet flegts de opftanding geloofden, maar ook meenden dat, zo lang als het ligchaam duurde, de ziel zich 'er by bleef ophouden. Hierom was het dat zy zo groote zorg droegen, om hunne dooden te balfemcn, opdat zy dus de lig-
ehaa-
(*) Door dit woord verrtaat men eene geheime of algezonderde plaats in de heidenfche tempelen, waarin de orakels uitgefproken werden, en niemand buiten dï prictlers tocjelaatcn werd. III. Deel. G



o8 Tafereel van Natuur en Konst.
ehaamen voor bederf mogten bcwaaren , en te weeg brengen dat de zielen der overleedenen des te langer omtrent dezelven bleeven, niet om de lyken weder leevend te maaken, maar om die te verzeilen of te bewaaken, als ongenegen om haare voorige woonfteden te verlaaten. Uit dien hoofde bewaarden zy hunne dooden in de duurzaamfte gebouwen, doende dus zo veel als zy konden, om hen eeuwig te doen in weezen blyven.
De reden, waarom de Egyptenaars aan deeze graflieden dc gedaante van Pyramiden gaven , fchynt (volgens den heer Greaves) geweest te zyn,omdat de pyramidaale gedaante best gefchikt is, om gebouwen duurzaam te maaken, als niet te veel gedrukt wordende door haare eigene zwaarte, en niet zo bloot ftaande, om door regen benadeeld te worden, als gebouwen van eenige andere gcftalte. Voeg hierby dat zy dus kunnen bedoeld hebben hunne godheden af te beelden, zynde het onder de Heidenen de gewoonte, de voorwerpen van hunnen godsdienst uit te beelden, of door zuilen van eene kegelagtige gedaante, of door vierzydige obelisken, die eene kleiner foort van Pyramiden zyn , en
waar-



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. 99
waarvan 'er nog verfcheidene, ongefchonden, in veelc deelen van Egypte gevonden worden.
Het is ook een zcerbedenkelykfr.uk geweest hoe deeze wonderlyke gevaarten gebouwd werden, en door welk middel de fieenen, inzonderheid die groote van dc eerfie Pyramide, tot zulk eene hoogte gebragt werden. Herodotus, wiens uitdrukkingen een weinig duifier zyn, fielt dat de bouwers , wanneer zy de eerde ry fieenen gelegd hadden, daar andere op lagen, welke de tweede ry maakten , en dat zy, door een werktuig, op dezelve geplaatst, de fieenen van de derde ry opbragten, zynde 'er zo vecle werktuigen als laagen van fieenen, of anders een werktuig, dat naar gelegenheid kon verplaatst worden. De heer Greaves verbeeldde zich dat zy eerst eenen breeden tooren bouwden, zo hoog als de Pyramide, welke zy wilden oprichten, aan wiens zyden zy de rest van het gebouw, by wyze van klampingen of deunfelsftukvoor Huk voegden , die allengs in hoogte tot den laagllen graad afnamen. Sommigen hebben gegist dar zy zich van het voordeel bedienden , van eenen ronden heuvel op tc rigten ; dit zo zynde, G 2 wer-



lóo Tafereel van Natuur en Konst.
werden deeze Pyramiden met veel minder moeite en kosten opgerigt , dan men zich gemeenlyk verbeeldt. In zulk een onzeker ftuk moeten, om kort te gaan, aan elk zyne gistingen vry gelaaten worden ,• maar tegen de reeds bygebragte, fchynt men verfcheidene bedenkingen te kunnen, inbrengen ; ook fchynt 'er geene reden altoos te zyn, om de moeilykheid der oprigtinge van deeze verbaazende gevaarten minder te willen maaken, dewyl de rykdom der Egyptifche vorsten en de handen, die 'er aan te werk gefteld werden , ongetwyffeld evenredig waaren aan de onderneemingc, fchoon men erkennen moet dat dezelve groot en moeijelyk geweest zy (*}.
0P
(*) Diodorus verhaalt ons dat het getal van raenfchen, die met het bouwen van de eerde of grootfte Pyramide bezig waaren, driemaalhonderd-zestigduizend was, waarvan eene groote meenigte op zekere vastgeftelde tyden eene andere meenigte afloste, zodat zy by beurten rustten en arbeidden. Men is het eens dat 'er twintig jaaren van den aanvang tot de voltooijing des werks verloopen zyn. Hcrodotus voegt 'er by dat 'er ten zynen tyde een opfchrift op de Pyramide was, te kennen geevende hoe veel de radyzen, uijen en look voor het arbeidsvolk gekost hadden, zynde niet minder dan zestienhonderd talenten zilver» , of omtrent
vier-



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. i.or
Op eenen kleinen aflland van de tweede Pyramide, Haat een gedrogtelyk beeld, doorgaans eene Sphinx genoemd, welke de ouden uitbeeldden, als hebbende het hoofd en de borllen van eene vrouwe , de vleugels van eenen vogel, de klaauwen van eenen leeuw, en het ligchaam van eenen hond. Deeze afbeelding gebruikten de Egyptenaars in hunne raadfelfchriften om eene hoer aan te duiden, te kennen geevende het gevaar van verlinkt te worden, door de fchoonhdid eener trouwelooze vrouwe, welke de minnaar eindelyk zo wreed en roofzugtig vindt als eenen leeuw. Van deeze Sphinx is egter thans weinig meer te onderfcheiden dan dat gedeelte, het weLk van de fchouderen af naar boven loopt, zynde het zelve een zwaar borstbeeld van eene vrouwe, geheel uit de rotfe gehouwen, uitgezonderd het bovenfte gedeelte des hoofds, het welk een fleen op zichzelven fchynt. Deszelfs hoogte is omtrent dertig voeten, en de breedte genoegzaam de zelfde aan het laagfte gedeelte van den hals, of aan het b.egin van
de
vicrmaalhonderdduizend ponden fterling; waaruit wy kunnen oordeelen, welke onnoemelyke fom her gantfehe werk moet gekost hebben.
G 3



102 Tafereel van Natuur en Konst.
de borst. Het is vyftien voeten van het oor tot de kin, en wy moogen de andere deelen van het beeld hieraan evenredig ftellen; maar het zand is rondom hetzelve zo opeengeftapeld, dat men maar even het bovenfte van den rug zien kan, waarin een gat is van omtrent vyf voeten lang, zynde hetzelve, vol. gens dr. Pococke, vyf-en zeventig voeten van het onderfte gedeelte van den hals, en dertig van den ltaart. JBehalven dit gat in den rug, is 'er een ander boven op het hoofd, waarin een volwasfen mensen zich kan onthouden, en waaruit men meent dat de listige priesters hunne orakels gaven. Eenige reizigers hebben zich ook verbeeld dat 'er eene onderaardfche gemeenfehap tusfchen de Sphinx en de grootfte Pyramide was, maar dit fchynt eene loutere gisting te zyn. De rots is rondom d» Sphinx tot op eenen aanmerkelyken afftand weggegraavcn , en werd ongctwyffeld gebruikt tot het bouwen der Pyramiden. Plmius maakt gewag van deeze Sphinx, en zegt dat zy voor de grafftede van koning Amafis gehouden werd.
Negen of tien mylen ten zuiden van de groote Pyramide , zyn de berugte Catacomben,



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. 103
ben, of kuilen ücr Mummies , waarvan de •reizigers ons de volgende befchryving gegeeven hebben. Zy , die de nieuwsgierigheid hebben om die kuilen te bezigtigen, waarin de Mummies of gebalzcmde ligehaamen bewaard werden, worden met touwen neèrgelaatcn, Zynde 'er gaten in de zyde gemaakt, waardoor men nederdaalt, even als in den put van de bovengemelde Pyramide, die zo uitgefleeten zyn, dat het gevaarlyk., zo niet onmooglyk is, 'er op die wyze in te komen. Eenigen deezer kuilen zyn twintig of vyf-entwintig, en anderen dertig voeten diep; en op den grond zyn horizontaale doorgangen, die naar vierkante kamers leiden, alwaar de overblyffels der gebalfemde ligehaamen , op en onder eikanderen gegooid, gevonden worden ; ook vindt men overend (taande doodkisten, die nog in haar geheel en van de fycamorus of Pharaoos vygenboom, gelyk reeds aangemerkt is, gemaakt zyn. Deezen zyn in die onderaardfche vertrekken meer dan drieduizend jaaren gaaf gebleeven, niettegenftaande het hout zeer fponsagtig voorkomt. Het boveneinde van de doodkist, heeft gemeenlyk •de gedaante van een hoofd, waarop een aan;gezigt, naar dat van eene vrouwe gelykende , G 4 * igft



104 Tafereel van Natuur en Konst.
gefchilderd is; de rest is een enkel blok, en de voet, waarop zy in de bewaarplaatfe ftaat, is breed en plat. Veelen van deeze kisten zyn verfierd met raadfelfchriften; en fommigen zyn fraai verguld en befchilderd met de afbceldinge van den eenen of anderen befchermgod , of met die van den overleedenen. Kleine beelden van verfcheidene foortcn zyn fomtyds rondom de voetftukken der kisten gefchikt, alsof zy dienen moesten tot zo veeIe befchermëngelen of mcdgezellen.
Wanneer men de kisten opent, vertoonen de ligehaamen zich gewonden in een linnen doodkleed , waarop verfcheidene banden , mede van linnen, en befchilderd met hieroglyphisch fchrift , zyn vastgemaakt. Deeze banden of rollen loopen doorgaans langs den buik en de zyden nederwaards , of anders zyn zy om de knieën en beenen vast. Op eene foort van linnen hoofdfluk, het welk het aangezigt bedekt, is het gelaat des overleedenen in goud afgebeeld, en de voeten hebben ook een bekleedfel van de zelfde itoffe, het welk van gedaante als een muil en met hieroglyphisch fchrift befchilderd is. Hetgantfche ligchaam is met fmalle linnen banden om-
zwag-



Egypte. Overblyfsels der Oodh. 105
zwagteld, die op zulk eene fraaije wyze en met zo veele bogten gewonden zyn, en zo dik op eikanderen liggen , dan men meent dat aan ieder lyk zelden minder dan duizend ellen bands zyn. Inzonderheid zyn zy om het hoofd en aangezigt, met eene verwonderlyke netheid gefchikt, zo dat de oogen, neus en mond duidelyk te zien zyn. De borst is ook met gevouwen linnen, fchulpswyzc uitgefneeden, en ryklyk verguld en befchilderd, bedekt ; en fomtyds ziet men op.dit bcklccdfcl de gedaante van eene vrouwe, met uitgeftrekte armen ,de vleugels van gevogelte of andere fieraaden.
Men moet aanmerken dat de Mummie-of doodkisten niet altyd van hout, maar ook fomtyds van fleen zyn; en dat men onder de houten eenigcn vindt , die van planken gemaakt, en eenigen die uit een enkel ftukhouts uitgehoold zyn. Daar zyn ook lyken , die geene andere kisten hebben dan linnen, met gom of lym famengevoegd , die egter zo duurzaam zyn als dc houten of (leenen; en daar zyn andere, die geene kisten in het geheel hebben, maar in riet of palmtakken gewonden zyn. Deeze laaiden mag men denG 5 ken



106 Tafereel van Natuur en Konst.
ken dat lyken van arme luiden waaren, welker bloedvenvantèn de kosten van eene doodkist niet konden goed maaken ; en het is waarfcbynlyk dat deeze lyken opeengeftapeld werden, daar de doodkisten overend op haare voetftukken (tonden,
Eenige reizigers maaken gewag van verfcheidene vierkante doozen,die in deeze Catacomben gevonden zyn, die gemeenlyk met hieroglyphisch-fchrift befchilderd zyn, en op welker dckfels de afbeelding van eenen havik, hond, of van eenig ander dier gefield is. Men zegt dat oorfpronglyk eene van deeze doozen aan de voeten van iedere Mummie geplaatst werd , en dat dezelve verfcheidene kleine werktuigen bevatte, te kennen gecvende welken handel of beroep de gebalfemde perfoon geoeffend had. Maar de meesten van deeze doozen zyn weggevoerd, zo wel als de kleine bovengemelde beelden, welken het volk van Saccara aan de Europeaanen tot eenen maatigen prys verkogt heeft; want de Turken bezitten weinig nieuwsgierigheid, en agten de oudheden alleenlyk uit hoofde der ftoffen, waaruit zy beftaan.
Ga-



Egypte. Overblyfsels der Oudh. 107
Onder deeze bevvaarplaatfen van menfc'ielyke ligehaamen, is 'er eene, die de put der vogelen genoemd wordt; dezelve is omtrent dertig voeten diep , beftaat uit veele fraaije vertrekken , en dient tot de begraafplaats van vogelen en andere dieren , welken door de oude Egyptenaaren godsdienffige eer bcweezen werd; deezen balfemden en omwonden zy met groote zorgvuldigheid , vervolgens leiden zy ze in aarden vaten, die met kalk gedekt en geflopt waaren. Deeze vaten of lykbusfchen waaren van eene kegelagtige gedaante , en de meesten derzelven bevatten eenen Ibis, eenen vogel, waarvoor dc Egyptenaars, gelyk wy reeds aanmerkten , groeten eerbied hadden, en wiens bek, beenderen en vederen zelfs, op eene verwonderlyke wyze zyn bewaard geworden. Men heeft in grooter vaten honden en andere dieren gevonden; maar thans worden zy zelden ontdekt.
Mooglyk zal het den leezer niet onaangenaam zyn , en ook niet geheel vreemd van ons oogmerk fchynen, dat wy by deeze befchryving der Mummie-putten een berigt voegen, wegens de manier om in Egypte de ligehaamen te balfemen , door welke fraaije
konst



j 08 Tafereel van Natuur en Konst.
konst veele lyken, geduurende verfcheidene eeuwen, in volkomenheid zyn bewaard ge• worden. Het geen wy ten deezen aanzien weeten, hebben wy voornaamelyk te danken aan Herodotus en Diodorus, die ons vernaaien , dat de konst van balfemen, even als andere beroepen, onder de Egyptenaaren , door byzondere luiden werd waargenomen; wanneer hun een lyk gebragt werd, vertoonden zy den vrienden verfcheidene van hout gemaakte patroonen, gefehilderd even als gebalfemde ligehaamen, en gaven hun ook berigt wegens den prys , welken de toebereiding op iedere wyze kosten zoude; want wy moeten aanmerken dat zy drie verfehillendc manieren hadden om een lyk ter.begraafenisfe te bereiden; eene derzelven was zeer kostbaar , en liep hooger dan tweehonderd-envyftig ponden fterling; de tweede kostte omtrent een vierde gedeelte van die fomme 5 en de derde kostte zeer weinig.
Wanneer men ten deezen opzigte een beding gemaakt had, namen debalfemershetligchaam, en na de hersfenen met een krom yzeren werktuig, door de neusgaten uit het hoofd gehaald te hebben, bragtcn zy in de
le-



Egypte. Overblyfsels der Oudh. 109
ledige plaatfe zeker mengfel, het welk nog heden , wanneer men het hoofd van eene Mammie opent, dc vastheid, kleur en reuk van pek heeft; maar fomtyds nogfterkcrruikt. Vervolgens maakte de'fchryver of fecretaris, gelyk hy genoemd werd, een teeken op den buik, om de langte der infnydinge , welke met eenen fcherpen ftecn gedaan werd, te bepaalen; en nadat de ingewanden, uitgezonderd het hart en de nieren, 'er uitgenomen waaren, werden zy afgewasfchen met palmwyn en fpeceryagtige vogten. Dc buik werd vervolgens opgevuld met geftootcn myrrhc, kancel en andere welriekende kruiden ; en de infnyding toegenaaid zynde, werd het lig— chaam zorgvuldiglyk gebalfemd met olie van ccderenhout, en dus bleef het dertig dagen agtercen ; of anders lieten zy het tweemaal zo lang in falpeter liggen (*). Zeventig dagen
was
(*) Dr. Grew beweert in zyn Mufcum regalis focictsftis,dat de Egyptenaars hunne lyfcen in een groot bekken opkookten , met zekere foort van vloeibaaren balfem. De reden, welke hy voor die Helling bybrengt, is dat in de Mummies, welke in de verzamelinge van het koninglyk genootfehap bewaard worden,de balfem niet flegts door de vleeschagtige deelen, maar zelfs door de
been-1



iio Tafereel van Natoor en Konst.
was de langde tyd , na wiens uiteinde het Mgcftaam weder gewastenen, met zwagtelen van fyn linnen omwonden, en met gomme, welke de Egyptenaars in plaatlé van lym gebruikte , overdrecken werd. Dit alles gefchiedde met zulk eene onnavolgbaare konst, dat het ligchaam niet in het minst misvormd werd, dat de hairtjes van de wenkbraauwen en oogleden ovcrbleevcn , en dat uit het gelaat dceds kenbaar was , wiens lyk men zag. Daarna werd het den bloedverwanten overgeleverd, in eene doodkist gelegd, en vervolgens in een graf, of in eene der Catacomben , die wy reeds befchreeven hebben, bewaard ; de Egyptenaars begroeven egter hunne dooden niet al tyd onm'iddclyk-, nadat zy gcbalfemd waaren, maar-hielden hen fomtyds
in
beenderen is doorgedrongen, zodat zy zo zwart zyn , alsof zy verbrand waaren.
Het fchynt dat ciie van Peru eene zeer g-oedc manier hadden , om de ligehaamen van hunne yncas of koningen te bewaaren. Hun voornaamfte geheim meent men dat beftaan heeft in die in de fneeuw te begraaven, en ze vervolgens met zekere lym , waarvan Acosta meMingmaakt, te beftryken, het welk hen zo gaaf hield , alsof zy fteeds in leven geweest waaren.



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. iii
in hunne huizen in pragtige vertrekken, hebbende door dat middel het genoegen van de vveezenstrekken hunner voorouderen, dié eenige eeuwen voor hen overleeden waaren, te befchouwen ; en volgens Lucianus , die voorgeeft een ooggetuige van het geen hy verhaalt geweest te zyn, bragten zy het gebalfemd ligchaam van eenen vriend, dikwyls op hunne feesten en gastmaalen. Men zegt dat behoeftige luiden de lyken hunner ouderen of broederen fomtyds voor geld verpandden , en Diodorus getuigt dat het voor de grootfte fchande gehouden werd, die niet te losfen , en dat zy, die zulks verzuimden, zeiven onbegraaven bleeven.
De bovengemelde manier van balfemen was de allerkostbaarfte; maar zy, welker omftandigheden niet toelieten zo groote kosten te maaken, konden met geringer toebereidfelen volftaan. Zonder dat het ligchaam opengefneeden werd, goot men 'er door middel van eene pyp zekere hoeveelheid olie van cederenhout in, leide het in falpeter, en liet'er na verloop van zekeren tyd, de olie door het fondament uitloopen, zodat 'er met dezelve ook de pens en ingewanden uitkwamen. De derde
ma-



ti2 Tafereel van Natuur en Konstj
manier om een lyk te bewaaren , belfond'alleenlyk in den buik te reinigen, door het inftortcn van vogten, en in het ligchaam zeventig dagen lang gezouten te houden. Deeze manier werd door de armfte luiden gevolgd.
Misfchien zyn de Pyramiden en Catacomben , de merkwaardigfte zeldzaamheden in Egypte, en uit dien hoofde zyn wy des te byzondcrer geweest in ze te befchryven, maar daar zyn nog veele andere overblyffels der oudheid, die wy niet met ftilzwygen moeten voorbygaan. Naby het zuidelyk gedeelte van het meir Mocris, ftond het berugtc Doolhof, een geftigt, het welk, naar het oordeel van Herodotus, die het gezien heeft, alle vernaaien , welke 'er van gegeeven zyn, te boven ging, en verwonderenswaardiger was dan de Pyramiden zeiven. De zelfde historiefchryver verhaalt ons dat dit pragtig gebouw werd opgerigt door twaalf Egyptifche koningen, in eenen tyd, in welken het land in zo veele önderfcheidene ryken verdeeld was , en belfond eigenlyk uit twaalf pa'leizen , waarin de vorsten en overheden van het gantfche volk, by het houden van plegtige maaltydcn en het
doen



Egypte. Overblyfsels der Oudh. i 13
doen van offerhanden gewoon waaren famen te komen, en over zaaken van ftaat en godsdienst te raadpleegen. Het fchynt ook gefchikt geweest te zyn tot een Pantheon, of eenen algemeenen tempel van alle de Egyptifche godheden , die in de verfcheidene provintiën afzonderlyk gediend werden.
Dit groot gebouw had twaalf zaaien, die gewelfd waaren, en een gelyk getal van deuren tegenover elkandcren hadden , waarvan 'er zes naar het noorden , en zes .naar het zuiden opengingen. Het gantfche getal van vertrekken in hetzelve was drieduizend, waarvan de eene helft boven, en de andere onder den grond was; en de gangen van het gebouw liepen zo in en door eikanderen , dat een vreemdeling 'er in verdwaalde , en buiten Haat was , om 'er zonder hulp van eenen leidsman uit te komen. Herodotus verhaalt dat hy alle de bovenfte vertrekken van dit Doolhof gezien heeft; maar dat het hem niet vergund werd dc onderaardfche kamers te bezigtigen, omdat zy de begraafplaatfen der koningen, die het bouwden , bevatten, benevens die der gewyde krokodillen, welk dier de byzondcre godheid van Arlinoë, eene
III. Deel. H ( na>



Ii4 Tafereel van Natuur en Konst.
nabuurige ftad, geweest is (*).Men zegt dat dit zwaar gcftigt, geheel uit fteen, zonder eenig hout altoos, beftaan heeft; dat het op eene groote meenigte marmeren zuilen rustte, en overal met fraai uitgefneeden lofwerk verfierd was.
De fterkte van dit verwonderlyk gebouw was zo groot, dat het, naar het zeggen van Pünius, ten zynen tyde, na drieduizend en zeshonderd jaaren geftaan te hebben, nog in weezen was; en dat 'er zelfs ten huidigen dage nog genoegzaame blyken van deszelfs ouden luister te vinden zyn. In zekere plaatfe, Caroon genoemd, daar ongetwyffeld de grond is, op welken het Doolhof werd opgerigt, zyn verfcheidene hoopen puins metzand bedekt, nevens eene meenigte fteencn;
en
f") Het bygeloof der oude Egyptenaaren is wel beleend; men weet dat zy krokodillen, (tieren , wolven, honden, katten en veele anderen dieren als goden eerden; en dat byna iedere ftad haare byzondere godheden had. Deeze dieren werden in tempelen geplaatst, met groote zorgvuldigheid en kosten onderhonden, na hunnen dood gebalfemd , en in graflieden, voor hun gefchikt, bewaard.



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. 115
en verder voortgaande, komt men aan deoverblyffels van eenige oude gebouwen, waarvan het grootfte, het kasteel van Caroon genoemd, omtrent honderd-en-zestig voeten lang en tagtig breed is, en geoordeeld wordt de vierkante pyramide, aan het einde van het Doolhof, geweest te zyn, van welke Strabo gefproken heeft.
Daar zyn eenige overblyffels van groote marmeren pilaaren , die eene zeer zwaare gallery , nu byna geheel vernield , onderfchraagden; maar door dezelve gaat men in eene fehoone ruime zaal , agter welke drie andere zaaien zyn , welker daken beftaan uit groote marmerlteenen, die op eene verwonderenswaardige wyze famengevoegd zyn, en van den eenen muur tot den anderen reiken. Uit deeze Saaien komt men in andere vertrekken , die gelyks gronds met dezelven zyn, en van daar is een wenteltrap, welken men naar de bovenkamers op-en naar de benedenkamers afklimt ; doch de meeste doorgangen zyn hu, gelyk men ligtelyk denken kan, met zand en puin verftopt. Het geen van dit gebouw is overgebleeven , is omtrent vier-endertig voeten hoog, fchoon het ongetwyffeld H 2 voor-



iiö Tafereel van Natuur en Konst.
voordoezen hooger was. Het fchynt een vierde gedeelte van het binnenfte gebouw te zyn, het welk waarfchynlyk vier voorgevels had met twaalf zaaien , die 'er aan beantwoordden-; en dit is genoegzaam baarblyklyk uit de puinhoopen, die, tot op eenen merkélyken afftand , rondom het geftigt vcrfpreid zyn.
Den Nyl verder opgaande, komen ons verfcheidene overblyffels der oudheid voor, inzonderheid van Tempelen en Praalgraaven van het oude Theben , fchoon men erkennen moet dat 'er nu over dc gelegenheid der eertyds beroemde fteden van Egypte veel getwist wordt. Naby Asfonan ziet men de puinhoopen van het oude Syëne, net onder den Keerkring van de Kreeft gelegen. Tusfchen eenen heuvel en de rivier is een oud gebouw, het welk men meent het zelfde te zyn, waarvan Strabo gefproken heeft, zynde geftigt op eenen put, en hebbende twee openingen van boven , alwaar het naauwer en naauwer wordt, als dienende tot het doen van ftarrektindige waarneemingen. De beddingen de eilanden des Nyls zyn hier van rooden granaat-fteen, eertyds Thebaifchen fteen genaamd; ook is deeze



EcYPTE. OvERBLYFSELS DER OlTDH. I 17
ze foort van fleen in eene meenigte brokken van kolommen , en in andere Hukken over het gantfche land verfprcid. Op het Olifantseiland , tegenover Syè'ne , zyn nog eenige overblyffels van eenen tempel van Cnupis te zien, en voor denzelven is een flandbeeld van agt voeten hoog , zittende met de armen krusiling over eikanderen , en houdende in iedere hand eene trompet.
Vader Brothais, die den Nyl opging, totdat hy op twee dagreizen na aan de watervallen kwam, verhaalt ons dat hy nog verfcheidene Hcidenfchc tempels in hun geheel gezien heeft, en tevens zeer oude paleizen, vervuld met itandbeelden en afgoden. Jn zekere plaatfe telde hy zeven Obelisken, gelyk die te Rome, en omtrent honderd-en-twintig kolommen in eene zaal, die van boven tot beneden met hieroglyphifche letteren en figuuren van Heidenfche godheden befchrcevcu waaren. Hy zag ook twee beelden van eenen man en eene vrouwe, die, fchoon in ftoelen gezeten , ten minsten zestien ellen hoog waaren , zynde van wit marmer en zeer evenredig gemaakt. Nog vond hy twee andere -beelden van vrouwen , die globen op haare H 3 hoof-



Ii8 Tafereel van Natuur en Konst.
hoofden droegen, en van de eene fchouder tot de andere twee voeten breed waaren. De zelfde vader maakt gewag van twee plaatfen , waar hem oudheden voorkwamen, welker eene Lazor, en de andere Candian genoemd werd. In de laatfle plaatfe is een zeer oud kasteel, het welk men meent dateertyds de wooning van eenen koning geweest is, welke Helling door eene overleveringe des lands bevestigd wordt. In de toegangen tot hetzelve, is eene groote meenigte van Sphinxen op eene ry fiaande, welke monfiers eertyds berugte godheden onder de Egyptenaaren geweest zyn. Zy zyn twintig voeten lang, en hun afftand van eikanderen is omtrent twee fchreeden. Aan de eene zyde van eenen toegang telde hy 'er zestig, en even zo veele aan de andere zyde, en een-en-vyftig in eenen anderen toegang, allen wel geëvenredigd. De poorten van dit kasteel zyn zeer hoog, en overdekt met uitmuntende fteenen , van welken onze fchryver eenen door meetinge zesen-twintig en eenen halven voet lang en van eene evenredige dikte bevonden heeft. Op de muuren en pilaaren van dit gebouw, zyn meer dan eene milliocn afbeeldingen uitgehouwen ; maar het geen vader Brothais meest
bo



Egypte. Overblyfsf.es dep, Oüdh. i 19
behaagde was de grond, waarop het azuur en de kleuren, die 'er als emailjeerfel op lagen , zich zo versch vertoonden , alsof zy 'er maar eene maand gelccden op gelegd waaren. Daar zyn, zegt hy, zulke ruime tempels , dat 'er gemakkelyk drieduizend menfchen op het dak ftaan kunnen, en in het bovengemelde kasteel is een waterbak , welks water bitter, maar merkwaardig is , om de witheid, welke het aan linnen geeft.
Onder de fraaije overblyffels der oudheid in Egypte, moeten wy niet vergeeten die van Alexandrië' te melden; inzonderheid moeten wy fpreeken van de kolomme van Pompcjus, die honderd-en-veertien voeten hoog is, en een kapiteel naar de Corinthifche bouworde heeft. De flyl, wiens middellyn negen, en wiens hoogte negentien voeten is, beftaat uit eenen enkelen fteen , en de grondvlakte en het voetftuk uit eenen anderen. De kolom fraat op een fondament, beftaande uit verfcheidene brokken fteens en marmers , van Welken eenige zyn weggegraaven, misfehien •omdat men verwagtte 'er eenen fchat te zullen vinden.; maar de nieuwfte reizigers getuigen, II 4 dat



120 Tafereel van Natdür en Konst.
dat deeze gebreken in het fondament zyn herfteld geworden.
De Catacomben van Alexandrië worden ook als groote zeldzaamheden aangemerkt, zynde dezelve verfcheidene uit de rotfe gehouwene vertrekken , aan weêrzyden van eene opene gallerye, waarin drie ryen met vakken zyn, om 'er de lyken in te bewaaren. Des konings paleis, het welk met de voorlieden, een vierde gedeelte van de flad befloeg, bevatten onder anderen het Mufaeum of de hooge fchool, de koninglyke Graflieden, en de Graftombe van Alexander, alle welke geftigten merkelyk in verval geraakt zyn, federd dat men de fteenen van dezelven heeft afgenomen, om andere deelen van de ftad te bebouwen. Het aanzienlykst gebouw , het welk tot heden toe in (land gebleeven is, is het Paleis van Cleopatra, waarvan nog eenigepragtige galleryeh overig zyn, nevens eenen tooren van wit marmer, rustende op eenen boog of een gewelf, waarin men verfcheidene nisfen ziet, met marmeren kolommen verfierd.
De Waterbakken, die onder dc huizen van Alexan-



Egypte. Oveublyfsels der Oodh. 121
Alexandrië gemaakt zyn, om het Nyl-water, door middel van een kanaal uit den Canopifchen arm te ontvangen , zyn meest allen volkomen overgebleevcn, en dienen nog heden tot het zelfde einde. Het eiland Pharos, waarop de berugte Vuurbaak van den zelfden naam geftaan heeft , die voor een van de wonderen der waereld gehouden werd, is nu met het vaste land vereenigd. Dit beroemd gebouw beftond uit verfcheidene verdiepingen boven eikanderen, verfierd met kolommen, tralie-werk en gallerycn, die van bet fynfte marmer met zeer groote konst gemaakt zyn ; aan welke fieraaden men zegt, dat de bouwmeester fpiegels had vastgemaakt , waardoor men de fchepen in de zee op eenen grooten afftand kon zien zeilen. Maar in de plaatfe van dit aanzienlyk gefligt is nu een onrcgel. maatig kasteel, zonder gragten of buitenwerken van eenige fterkte; uit deszelfs midden verheft zich een tooren, die thans tot eene baak dient, maar niers vaa dc fehoonheid en grootschheid der oude heeft. Dit kasteel Haat aan den ingang van de nieuwe haven, en daaromtrent zyn op den grond van het water eenige kolommen te ontdekken, die H 5 moog-



122 Tafereel van Natuur en Konst.
mooglyk overblyffels zyn van het bovengemelde aanzienlyke gebouw.
Onder andere oudheden zien wy ook twee Obelisken, waarvan de eene gebroken is, liggende een gedeelte van dezelve op den grond. De patriarchaale Stoel in de kerke der Copten is een van de dingen , welke doorgaans aan vreemdelingen vetoond worden , en de Grieken roemen dat zy bezitters zyn van den (teen , op welken de H. Catharina den marteldood geleeden heeft, en van m,eer dergelyke zeldzaamheden.
Alexandrië behoefde voordoezen niet te wyken voor de beste fteden der waereld, niet alleenlyk om deszelfs uitneemende wallen, maar ook om de meenigte der pragtige gebouwen , welker overblyffels genoegzaame blyken zyn van hunnen voorigen luifter. De Buitenwallen rondom de oude ftad, hebben door den alvcrnielenden tyd flegts weinig gelecdcn, en vertoonen zich als groote konstwerken. Zy zyn twaalf mylen in den omtrek, en verfchanst met halfronde toorens , die twintig voeten middellyns hebben, en omtrent toonderd-en-dertig voeten van eikanderen af-
ftaan.



Egypte Overelyfsels der Ouph. 123
ftaan. Op dcczc Wallen is een wandelweg, op boogen aangelegd, en by iederen tooren ftaat een wenteltrap, die naar de kanteelingen leidt. Dc binncnftc Wallen fchynen een werkftuk van de middel-eeuwe te zyn ; zy zyn veel fterker en hooger dan de buitenfte, en verfchanst met pragtige toorens. De vier poorten zyn gefchikt naar de vier firecken van het kompas, en vertoonen zich nog fraai, fchoon wat vervallen. Uit dc puinhoopen der oude ftad, worden dikwyls gedenkpenningen en andere zeldzaamheden opgegraaven ; en de groote verfcheidenheid van kolommen, welker meeften uit granaat-fteen beftaan, fchoon 'er ook ftukken van fchoone marmeren kolommen gevonden worden, zyn gedenkteekens van haaren voorigen luister.
Het is niet ongevoeglyk hier aan te teekenen, dat de beroemde Ptolomeus in deeze ftad zyne boekery oprigttc, welke ten zynen tyde viermaalhonderdduizend boekdeelen ) die uit alle plaatfen der bekende waereld , met zeer groote kosten verzameld waaren, bevatte. Zy werd egter door zyne opvolgeren zo vergroot, dat 'er, toen zy door Cefars foldaaten verbrand werd, volgens Gellius,
ze-



124- Tafereel van Natuur en Konst.
zeventigmaal honderdduizend boeken in waaren.
In het kasteel van Cairo wendt men voor de gevangenis te toonen , in welke Jofeph gekluiilerd was; en daar is een put, die Jofephs Put genoemd, en door de reizigers als eene groote zeldzaamheid befcbreeven wordt. Hy heeft zynen naam niet naar den patriarch Jofeph, gelyk men zich doorgaans verbeeldt, maar naar eenen grooten vizier, die, omtrent zevenhonderd jaaren geieeden , het opzigt over het werk had. Hy is uit de natuurlyke rotfe, welker fteen zagt is , gegraaven , en heeft eenen bogtigen wenteltrap , die meer dan zes voeten lang is, zynde de rots tusfchen deezen gang en den put ten minften eene halve el dik, waardoor de luiden van vallen bevryd blyven. Op gepaste afftanden zyn gaaten gegraaven om ligt in te laaten, en de afklimming valt vry gemakkelyk, zynde ieder trap omtrent zes duimen hoog en vyf voeten breed, maar de plaats is zo vol vuiligheids, dat de trappen naauwlyks te ontdekken zyn. Dus klimt men af naar den grond van het eerde gedeelte des puts, het welk honderd-en-vyftig voeten diep is , alwaar men
een



Egypte. Overblyfsels der Oudh. j2y
een weinig naar de regter-zyde draaijende, in een vertrek uit de rotfe gehouwen komt, daar osfen , door middel van raderen , het water uit het laagfte gedeelte van den put naar het hoogfte brengen , vanwaar het door andere osfen verder naar de hoogte gevoerd wordt. Deeze laagfte Put is zo wyd niet als de voorige, en de afklimming is moeijelyker en gevaarlyker, zynde de trappen fmai, nat en morslig. Hy is honderd en-twintig voeten diep, welke diepte by het andere getal gevoegd zynde, tweehonderd en zeventig voeten maakt, maar de reizigers verfchillen in hunne reekeninge, dewyl fommigen het getal veel grooter maaken. Deeze Put is nooit ledig, zynde dezelve waarfehynlyk laagerdan het bed van den Nyl; maar het water is brakagtig, en dus niet gefchikt om gedronken te worden ; het dient egter tot veele einden, en wordt door pypen naar verfcheidene deelen van het kasteel geleid.
Toevoer van beter water wordt uit de rivier naar het kasteel gebragt, door eene waterleiding ge, die eene grootfche vertooning maakt, fchoon de eenpaarigheid in derzelveroprigtinge niet in agt genomen is, zynde de boogen
en



126 Tafereel van Natuor en Konst.
en muurcn van verfchillende afmeetingen. Aan het noord-einde van Cairo is een pragtig zeshoekig gebouw, het welk men zegt door eenen der Mamalukfche koningen van Egypte geftigt te zyn. Aan den buitenkant van hetzelve is een gemakkelyke opgang voor de osfen, die de raderen omvo-ren, door welk middel het water naar boven gebragt wordt uit de onderfte waterbakken , waarin het door een kanaal, totdat einde gegraaven, uit den Nyl komt. Vyf osfen en een gelyk getal paarden komen te werk in het ophaalcn van water, het welk in eene groote kom en uit dezelve in de waterleiding loopt, die het naar het kasteel brengt. De boogen van deeze waterleidingc zyn omtrent driehonderd in getal. Dr. Pococke zegt tweehonderd-negenen -tagtig, maar anderen verfchillen van deeze reekeainge.
Op eenen kleinen afftand van het kasteel is eene foort van voorftad , Caraffa genoemd, alwaar eene ruime begraafplaats en eenige pragtige graftomben zyn, met koepels overdekt zynde, en gehouden wordende voor de graflieden der Egyptifehe koningen , of der Kalifs, Mohammcds bloedverwanten, die E-
gyp-



Egypte. Overblyfsels der Oudh. 127
gypte veroverden. Het volk heeft zeer veel eerbieds voor deeze tomben, en duldt niet dat Jood of Christen 'er voorbygaa, zonder zich voor denzelven , ten teekcn hunner eerbiedenisfe te buigen. Eertyds hadden zy groote inkomften, ter onderhoudinge der pelgrims, die deeze plaatfen kwamen bezoeken, maar het grootfte gedeelte derzei ven is door de "gierigheid der Basfaas weggenomen, zodat de meeften der gebouwen vervallen zyn, en verwaarloosd blyven liggen. Caraffa was oudstyds eene hooge fchool, alwaar leden in de regten en de godgeleerdheid gegeeven werden, en had eene meenigte van collegiën en genootfehappen; maar thans is het voor het grootfte gedeelte een puinhoop.
Daar is een ander gedenkftuk der oudheid, het welk verdient gemeld te worden, te weeten de Mikias of de Meetkolom, die verdeeld is in ellen, en dus de hoogte , waartoe de Nyl gereezen is, juist aanwyst. Zy is eene agthoekige kolom van wit marmer, geplaatst in het middelpunt van eene kom , welker grond waarfchynlyk gelyk is met de oppervlakte van de rivier, wanneer zy op haallaagst is, dewyl het van geene nuttigheid altoos



Ia8 Tafereel van Natuur en Konst.
toos zyn zoude, indien zy dieper was. Deeze kom of waterbak is op een klein eiland, tegenover oud Cairo,-en omringd van eene fraaije gallery; maar de grootfte fraaiheid der plaatfe is het fchoone Corinthifche kapiteel van de kolom. Uit dit gebouw klimt men met trappen naar den Nyl af, die de trappen van Mozes genoemd worden, zynde het een aangenomen gevoelen onder het volk, dat hy daar werd opgenomen, nadat hy in het biezen kistje in het water was gelegd geworden.
De Jooden hebben te Cairo eene fynagoog, merkwaardig door haare oudheid, zynde dezelve, volgens hun bcrigt , omtrent zestienhonderd jaaren geleeden gebouwd; ook vertellen zy dat de plaats, op welke zy de wet leezen , met de tegenwoordigheid van den profeet Jeremias is vereerd geweest. Zy hebben eene meenigte van oude handfehriftcn, en geeven onder anderen voor 'er een van hunne wet, door Ezra eigenhandig gefchreeven, te bezitten; die, volgens hun zeggen, den naam van God, waar dezelve voorkwam , uit eerbied overgeflagen hebbende, de ledige plaatfen, daags nadat zyn af fchrift was voltooid geworden , wonderdaadiglyk
ver-



Egypte. Overblyfsels der Oüdh. 129
vervuld zag. Dit Handfchrift houden zy zo. heilig, dat niemand vryheid heeft om het aan te raaken; en het wordt in eene nis, negen of tien voeten van den grond, waarvoor een gordyn hangt, en fleeds lampen branden, bewaard.
Wy zullen deeze afdeeling befluiten met een kort berigt wegens het oude Klooster van ft. Antonius , het welk in de woestyne van Thebais fiaat, naby eenige bergen , waarop die bcrugte bermiet leefde en ftierf. Dit gebouw is omringd met eenen ovaalen wal, die omtrent vyfhonderd fehreeden in den omtrek, en byna veertig voeten hoog is, om de pion deringen der Arabieren te kunnen verduuren. De pelgrims en anderen , die deeze plaats kwamen bezoeken, werden door middel van een touw uit eene foort van wagt-tooren, boven op eenen muur getrokken, zynde 'er tot dat einde binnen dc omheinde plaats eene kraan, die door de monniken bewoogen wordt. Dc cellen van dit Klooster, die eertyds meer dan driehonderd in getal waaren, zyn nu tot veertig gebragt, zynde de overigen niets anders dan puinhoopen. Deeze cellen gelyken meer naar grafgewelven dan naar kamers,
III. Df.el. I zyn-



I30 Tafereel van Natuur en Konst.
zynde de meesten derzelven niet meer dan vier voeten hoog, vyf wyd, en zeven lang. Bchalven deeze cellen hebben de inwooners éene gemeene zaal, eene keuken, en eenen Herken tooren, waar zy hunne leevensmiddeIen bewaarcn, van welken zy doorgaans eenen voorraad, die voor twee jaaren genoegzaam is , opleggen. De deur , door welke men in deezen tooren komt, is met yzer heilagen; men gaat 'er in over eene draaibrug, uit eenen laager tooren tegenover denzei ven; en de monniken begceven zich derwaards, wanneer zy door de Arabieren belegerd zyn.
Maar de grootfte zeldzaamheid der plaatfe, is een onderaardfche gang, die omtrent vyftig fchreeden lang is, en naar eene rots buiten dc wallen leidt, vanwaar eene zeer uitnecmende beek vloeit, genoegzaam om het kloofter van water te voorzien, en ook den kleinen tuin te bewateren, waarin men verfcheidenhcid van vrugten en gewasfen heeft. De bedden der monniken zyn fchaapen-velJen, op matten uitgefpreid, en een bos biezen dient hun tot eene hoofdpculuw. Hun drank is water, en hun voedfel beftaat voornaamelyk uit hun tuingewas. Daar zyn meer
der-



Egypte. Wetten, Gewoonten,enz. 131
öergelyke eenzaame plaatfen in de zelfde Woestyne , van welken fommigen uit de rotfo met groote konst en zwaaren arbeid gehouwen zyn.
WETTEN , GEWOONTEN EN STAATSVERANDERINGEN.
Men zegt dat de Egyptenaars het eerfte volk geweest zyn, het welk de regels van eene goede regeeringe wel verdaan, en begreepen heeft dat het waare oogmerk van burgerlyke regeeringe was het leeven gemakkelyk en de menfchen gelukkig te maaken. De hoeveelheid van fpyze en drank* welke de oude koningen van Egypte gebruiken mogten, Avas zo wel als derzelver hoedaanigheid door de wetten bepaald; daarenboven was 'er ook eene vaste fchikking gemaakt wegens hunne uuren, en genoegzaam alle hunne verrigtingen. Uit de voornaamfte lieden in Egypte, werden dertig regters gekoozen, die eene vergadering , waarin over alles wat in het koningryk voorviel gevonnisd werd , uitmaakten. De vorst verkoos, ter vervullinge van de opengevallene plaatfen * zodaanigen die meest beroemd waaren door I 2 h»n-



i$2 Tafereel van Natuur en Konst.
hunne cerlykheid , en ftelde aan het hoofd eenen man , welke meest in kennisfe uitmuntte, de grootfte zugt voor de wetten had, en algemeenst in agtinge was. Door zyne gunst hadden zy vaste inkomften, opdat zy, van huislyke zorgen ontllagen , al hunnen tyd tot dc uitvoering der wetten befteeden mogten.
In Egypte werd meincedigheid met den dood geftraft, en valfche befchuldigers werden verwcezen , om die ftraf te ondergaan , welke de befchuldigde perfoon zoude geleeden hebben, indien men de betigting gegrond bevonden had. Hy, die naliet of weigerde eenen man, welken hy tegen eenen onwettigen aanvaller kon verdedigen , te' redden, werd met de zelfde geftrengheid als de moordenaar behandeld. Niemand mogt nutteloos voor den ftaat zyn, maar elk -was verbonden óm zynen naam, en de plaats van zyn verblyf in een openbaar register te laaten aanfchryven, het welk in handen van eene der overheden bleef; ook moest hy 'er zyn beroep en wyze van leeven laaten byvoegen; en wanneer men iemand overtuigde, dat hy een valsch berigt wegens zichzelven had opge-
gee-



Egypte. Wetten,Gewoonten,enz. 133
geeven, werd hy onmiddelyk ter dood gebragt.
De veehvyvery werd in Egypte toegelaaten, uitgezonderd aan de priesters, die niet meer dan eene vrouw trouwen konden ; het huwelyk van broeders en zusters was niet flegts door de wetten geregtigd, maar maakte zelfs een gedeelte van den Egyptifehen godsdienst uit, en werd door het voorbeeld en de gewoonte van zodaanige godheden, die van de oude tyden af in Egypte geëerd waaren, dat is van Ofires en Ilis, verdedigd. De Egyptenaars hadden veel eerbieds voor oude luiden; maar de deugd, die onder hen meest in agtinge was, was de dankbaarheid, en geene foort van dankbaarheid gaf hun grooter voldoening dan die , welke zy aan hunne koningen beweezen.
Cham, de zoon van Noach, wordt doorgaans geoordeeld de zelfde geweest te zyn , als Jupiter Ammon, en zyn kleinzoon Mitfraim wordt voor Ofiris, de grootfte godheid der oude Egyptenaaren, gehouden. Van hem zegt men dat het gcllagt der opperheeren voortfproot, het welk den naam van Pharao 1 3 droeg,



134 Tafereel van Natudr en Konst.
droeg, en waaruit meer dan zestig vorsten geteld worden, welke men wil dat in eene onafgebrokene opvolginge regeerden, tot het jaar der waereld 3435, wanneer PharaoPfamnitius, de tweede vorst van dien naam, overwonnen werd door Cambyfes , koning van Perhe, die Egypte met den Perfifchen Haat vereenigde , welke vereeniging ftand hield tot de regeering van Darius, zynde meer dan honderd jaaren, wanneer Egypte weder van die kroon afgevallen, en een onafhanglykryk geworden is.
In deezen Maat bleef het meer dan vyftig jaaren, wanneer Ochus, koning van Perlië, het herwon , en het bleef aan de Perfifehe vorsten onderworpen , totdat Alexander de groote Darius verfloeg, wanneer het met de overige provintiën van het Perfiaanfche ryk, onder de magt van dien vorst verviel.
Na den dood van Alexander vond Ptolomeus, de zoon van Lagus, middel om den troon van Egypte te beklimmen, en dat ryk nog eens onafhanglyk te maaken; de koningen van Egypte, die hem opvolgden, behielden federd altyd den naam van Ptolomcusfen.



Egypte. Wetteh,Gewoonten,enz. i 35
In dit göflagt bleef dc kroon tusfchen dc twee en driehonderd jaaren , zynde de oppermagt allerlaatst in de handen van Cleopatra , de vrouw en zuster van Ptolorntus Dionyfius, den laafden koning, en de minnaaresfe van ]ulius Cefar en Marcus Antonius.
Na den dood van Cleopatra geraakte ditko■ningryk onder de magt der Romeinen , en werd een wingewest van het Roomfche keizerryk, in welken daat het bleef tot aan de regecring van Heraciius, keizer van Condantinopolen, wanneer dc Egyptenaars, misnoeT gen tegen de Romeinfche landvoogden opgevat hebbende , zekeren Omer den derden , kalif der Saraceenen, inriepen,en zich aan de Mohammedaanen onderwierpen , omtrent het jaar der Christelyke jaartellinge 640.
De kalifs van Babyion waaren oppervorsten over Esrypte, tot omtrent het jaar 870, wanneer de Egyptenaars eenen kalif uit hun eigen volk, den kalif van Cairo genoemd, opwierpen , aan wien dc Saraceenen van Africa en Spanje onderworpen werden; maar de landvoogden der provintiën, onder de kalifs van Baby Ion en Cairo, wrongen wel haast de burI 4 ger-



136 Tafereel van Natuur en Konst.
gerlyke magt uic de handen hunner kalifs, laatende hun alleenlyk de fchaduw der regeeringe over.
Omtrent het jaar 1160 bragt Asfareddin of Saracon, veldheer van Narradin , den Saraceenfchen fultan van Damascus, het koningryk van Egypte te onder, en maatigde zich de heerfchappy over hetzelve aan. Hy werd opgevolgd door zynen zoon Saladin, die ook het koningryk van Damascus , Mefopotamië en Paleflina onder zyn vermogen bragt, en, omtrent het jaar 1190, Jerufalcm den Christenen ontweldigde.
Deeze vorst flelde eene bende krygsvolk in Egypte, gelyk aan de Turkfcbe janitfaaren, belhande uit de zoonen der Christenen, die in den oorlog gevangen genomen of van de Tartaarcn gekogt waaren , aan welken hy den naam van Mamalukken , die flaaven beteekent, gaf; omdat zy op eene byzondere wyze tot den dienst hunner opperheeren verbonden waaren.
De nakomelingfchap van Afareddin , behield de kroon van Egypte tot het jaar 1242,
wan-



Egypte. Wetten,Gewoonten,enz. 137
wanneer de Mamalukken Elmutan afzetten, en Turquemenius , eenen van hunne eigene bevelhcbberen, op den troon plaatften. De Mamalukfche fultans werden in geduurige oorlogen tegen de Christenen in Syrië en Paleftina ingewikkeld, totdat Arophus, dezesde fultan, dc Christenen geheel uit het Heilige Land verdreef. De negende fultan iMeIechnosfar bragt het eiland Cyprus te onder, en maakte het cynsbaar aan Egypte.
Omtrent het jaar 1501 ging Samfon Gauras.de vyftiende fultan der Mamalukken, een verbond aan met Ifmaël, den fophi van Pcriië, tegen Selim , den derden keizer en tienden koning van het Ottomanfche geflagt; de bondgenooten leeden verfcheidene aanmerkclyke nederlaagen, en Tomobeus de tweede, die Samfon Gaurus opvolgde, werd door Selim afgezet en vermoord, of, volgens eenige berigten, opgehangen voor eene der poorten van Groot Cairo. Gazello, een van dc Mamalukfche hofgrooten, voerde eenen tyd lang oorlog tegen Selim ; maar wierd cindelyk verflagen ; en Egypte werd toen een wingewest van het Ottomanfche keizerryk, gelyk het tot heden toe gebleeven is.
]5 BAR-



138
BARBARYË.
ALGEMEEN BERIGT WEGENS HETZELVE.
Barbaryë is gelegen tusfchen de elf graaden westelyke , en de dertig graaden oostelyke langte, en tusfchen de agt-eu-twintig en zeven-en-dertig graadcn noordelyke breedte. Deszelfs grootfte langte van het westen naar het oosten is omtrent tweeduizend vyfhonderd; en dc grootfte breedte van het zuiden naar het noorden, omtrent zeshonderd mylen. Ten noorden grenst het aan de Middelandfche zee , die het van Europa fcheidt ; ten oosten aan Egypte; ten zuiden aan Biledulgerid; en ten westen aan den Atlantifchen Oceaan.
De groote landftreck , welke onder den algemeenen naam van Barbaryë begreepen wordt, is in de vyf volgende ftaaten of koningryken onderfcheiden. i. Het koningryk van Barca, welks voornaamfte ftad Dorca is. 2. Het koningryk van Tripoli, welks hoofdftad den zelfden naam draagt. 3. Het koningryk



Barbaryë. Algemeen Berigt. 139
ryk van Tunis, waarin dc hoofdllad den zelfden naam heeft. 4 Het koningryk van Algiers, bevattende de (leden Algiers, Tremefan , Oran , Burgia en Conflantina. En 5. het koningryk van Marocco, verdeeld in het koningryk van Fez , welks hoofdlieden zyn Fez en Mequinez; en in het koningryk van Marocco, welks hoofdllad den zelfden naam heeft.
De voornaamfte Gebergte in deeze ftreeken,is het gebergte Atlas, dat de gantfebe langte van Barbaryë, van het oosten naar het westen, doorloopt, en het van Biledulgerid affcheidt. Dit Gebergte loopt tot den westelyken Oceaan , die eene febeiding maakt tusfchen het westelyke en oostelyke vaste land , en naar het gebergte Atlas de Atlantifche Oceaan genoemd wordt. De oude digters hebben beweerd dat deeze berg de waereld onderfchraagde, het welk de oorzaak is, dat wy Atlas met den waereldkloot op zyne fchouderen vinden afgebeeld ; ook noemt men eene verzameling kaarten van de verfcheiden landen des aardkloots, gemeenlyk eenen Atlas.
In Barbaryë zyn weinige rivieren. Dc
voor-



140 Tafereel van Natuur en Konst.
voornaamfte rivier is de Mulvia, welke haaren oorfprong heeft in de woestynen , van het zuiden naar het noorden loopt, Marocco van Algiers fcheidt, en zich in de Middellandfche zee ontlast.
Barbaryë is naast Egypte het vrugtbaarfte, het meest handeldryvendc, en her volkrykfte gedeelte van Africa; fchoon Barca naauwlyks meer is dan eene verzengde woesteny met zeer weinig waters; daar zyn allcenlyk eenige kleine plekken naby dorpen, die een weinig koorn en dadels verfchafien, waarvan de inwooners aan hunne nabuuren een geringe hoeveelheid tegen fchaapen en kameelen verruilen. De grond van Tunis is over het algemeen genomen , vrugtbaar naar den westelyken kant, maar zeer mager aan het oosten, by gebrek aan water ; en dat gedeelte van Tripoli, het welk naast aan Tunis ligt , is tamelyk vrugtbaar. Algiers is naar den kant van dc Middellandfche zee zeer bergagtig; maar heuvels beiden en valleien verfebaffen, wanneer zy wel bebouwd zyn , overvloed van koorn, dadels, amandelen, olyven, vygen, druiven en andere vrugten. De Iandiftreek van Fez of Marocco, heeft eene beval-



Barbaryë. Algemeen Berigt. 141
vallige verfcheidenheid van bergen en uitgebreide vlakten, welker meesten vry vrugtbaar en wel bewoond zyn ; fchoon men ook in veele van derzelver deelen, gelyk door gantsch Barbaryë , drooge en zandige woestynen heeft.
NATUURLYKE ZELDZAAMHEDEN.
DIEREN.
Onder alle de dieren van Barbaryë fchynt de Leeuw, gemeenlyk de koning der dieren genoemd, in de eerde plaatfe onze opmerking tc verdienen. Dit ontzaglyk fchepfel, het welk over de bewooners der bosfchcn en wildcrnisfen eene volftrekte heerfchappy oeffent, heeft eenen zeer grootcn kop , in het geheel niet evenredig aan de overige deelen zyns Iigchaams. Hy heeft eene dikke platagtige neus, eenen zeer wyden muil, roode vuurige oogen, die hol en eenigzins verdraaid Haan. Zyn hals is verfierd met fchoone maanen, van welk ficraad de Leeuwin ontbloot is. Hy heeft eenen langen flaart, zeer fterke pooten, en ieder van zyne voorvoeten heeft vyf, maar ieder der agtervoctcn vier onder-
fchci-



142 Tafereel van Natuur en Konst.
fcheidene klaauwen, die aile gekromd, fcherp' en ongemeen hard zyn. Het hair van fommige Leeuwen is gekruld; dat van andere is fluik en dun, en het is altyd van eene donker bruine kleur; want zy, die beweeren dat 'er zwarte, witte en roode Leeuwen zyn, tasten zeer mis, dewyl 'er zodaanigen niet gevonden worden, dan alleen in wapenfchilden en fchilderyen. Het gebrul van den Leeuw is verfchrikkelyk, en daar is geen beest of het beeft op zyne nadering; maar men zegt egter dat hy zelf, niettegenftaande al zynen moed en fierheid, zelf beeft op het kraaijen van eenen haan. Hy is van eenen zeer woesten aart, en maakt jagt op andere dieren , inzonderheid op het wilde zwyn, het welk egter, gelyk dr. Shaw ons verhaalt, de aanvallen van den Leeuw fomtyds met zulk eene hevigheid heeft afgeweerd, dat de overwinning onbeflist gebleeven is, dewyl men de lyken van beiden gantsch bebloed en verbryzeld heeft vinden leggen.
. Sommigen hebben verhaald dat de Leeuw bang is voor vrouwen, en dat hy, wanneer zy eenen kleinen ftok opnoemen, en zynen naam noemen, onmiddelyk zyne moedigheid verliezen , en de kudde , waarby zy zich
be-



Barbaryë. Natuurl.Zeldzaamh. 143
bevinden, verhaten zal. Iets dergelyks, zegt onze geleerde reiziger, is misfchien wel eens gebeurd met eenen Leeuw , die volkomen verzaadigd was, ten welken tyde de Arabieren beweeren, dat de moed der Leeuwen zo gering is, dat zy zich hunnen roof uit den muil laaten haaien. Maar deeze gevallen zyn zeer zeldzaam: mecrmaalen gebeurt het dat de Leeuwen, by gebrek van andere fchepfelen, zo wel vrouwen als mannen verflindcn. Voor geen ding zyn zy zo bang als voor vuur; en egter is het, niettegenftaande de Arabicren alle voorzorgen gebruiken, door zich van vuur te voorzien, hunne honden aan het blaffen te helpen, en zeiven den gantfehen nagt door een naar geluid te maaken, zeer gemeen, dat de Leeuwen in de Hallen loopen, en 'er fchaapen of geiten uit haaien. Indien dergelyke roovcryen herhaalde maaien gefehieden, merken de Arabieren de juiste plaats op, door welke de Leeuw 'er doorgaans in valt, en vervolgens daar ook gevangen wordt.
In het jaagen naar Leeuwen gaat men, volgens dr. Shaw, in fommige opzigtcn op gelyke wyze te werk als in het vangen van olifanten , waarvan wy reeds gefproken hebben.
By



144 Tafereel van Natuur en Konst,
By die gelegenheid worden de bewooners van eene gantfche landflreeke opontboden; zy (tellen zich in eenen cirkel , en fluiten eene ruimte van drie, vier of vyf mylen in, naar maate van de meenigte dermenfehen, en van den grond, die uitgekozen is om het tooneel der jagt te zyn. Het voetvolk fchiet eerst toe, en rukt met de honden en fpeeren in de kreupelbosfchen, om het wild op te doen; terwyl de ruiters, zich een weinig agtèrhoudende , (ieeds in gereedheid zyn om aan te vallen, zoras als het wilde beest eenen uitval_doet. Dus gaan zy voort, hunnen cirkel (leeds naauwer maakende, totdat zy eindelyk iets vinden, het welk hen bezig houdt. Deeze foort van tydverdryf is fomtyds zeer aangenaam; want dewyl door dit middel verfcheidene foorten van dieren tot een gedreeven worden , mist het hun zelden jagt te maaken op haazen, jakhalzen en hyenaas, zo wel als op den Leeuw. Deeze vermaaklykheid ileept egter veeltyds doodelyke gevolgen naar zich: want het is eene algemcene waarneeming dat dc Leeuw, wanneer hy zich in gevaar bevindt, ja fomtyds in hetzelfde oogenblik, waarin hy ontrust wordt, den perfoon, die naast aan hem is, zal aanvliegen,
en



Barbaryë'.' Natuürl. Zeldzaamh. 145
en zich liever in (lukken laaten hakken, dan het geen hy vast heeft los laaten.
Wy hebben reeds eenig gewag gemaakt van den Jakhals, welk fchepfel, zo wel als de Siyah Ghush of Zwart-oorige Kat veronderlleld wordt, de fpysbezorger van den Leeuw te zyn; maar onze fchryver meent dat men met reden mag twyffelen, of 'er zulk eene vriendelyke famenleeving tusfchen dieren van zulk eenen verfchillenden aart plaats hebbe. In den nagt gaan deeze , even als andere foorten van dieren, uit om hun voedfel te zoeken; en men heeft by het opgaan der zonne, en in den tyd, waarin de Leeuw zich naar zyn hol begaf, de Siyah Ghush eii den Jakhals wel eens zien knaauwen op geraamten , met welker vleesch men nfeende dat de Leeuw zich 's nagts te vooren verzadigd had. Dit , en het gerugt , het welk men den Jakhals dikwyls by den Leeuw heeft hooren maaken, zyn de ecnigfle omllandigheden, die ter begunfliginge van dit gevoelen aan dr. Shaw bekend waren.
De Jakhals keft alle nagten omtrent de tuinen en vlekken, aazende op wortelen, vrugIII. Deel. K ten



I4<5 Tafereel van Natuur en Konst.
ten en krengen. De heer Ray meent dathyde Lupus Aureus der ouden is; maar het fchepfel, het welk Oppianus onder dien naam befchryft, is veel woester van aart.
Na den leeuw behooren wy onder de viervoetige wilde dieren, den Tyger te melden, wiens vel geelagtig, en met fraaije zwarte vlekken geteekend is ; zyn hair is kort en ruig, en men agt dat hy in woestheid gelyk is aan den leeuw, zo hy dien in dat opzigt niet overtreft (*)• Dit fchepfel is zeer gezwind,
(*) Niettegenstaande de natuurlyke woestheid van den Leeuw, geeven fommige fchryvers ons voorbeelden van zynen edelmoedigen en dankbaaren aart. Vader Mainbourg verhaalt ons in zyne hiftorie der kruistogten , van eenen edelman , die eenen Leeuw van eene gedrogtelyke flang verloste, welke zich'rondom bet ligchaam van het dier gekronkeld had, en hetzelve dood zoude geftoken hebben, indien de edelman haar niet met zyne fpeer doorboord had, De Leeuw, getroffen Roofde hem beweezene vriendelykheid , verzclde zynen weldoender, geduurende deszelfs verblyf in het Heilige Land , even als een hond; en toen zyn verlosfer naar Europa overflak, en de fchipper weigerde den Leeuw aan boord te neemen, zwum het beest het fchip agter na, totdat by, zyne kragten verfpild hebbende,
ver-



Barbaryë. Natuürl. Zeldzaamh. 147
«wind, en valt mentenen beiden en beesten aan; maar zyne gewoone manier om zynen roof te grypcn is, dat hy 'er by verrasfing op aanfpringt. Zyne tong is zo feherp als eert vyl, zyn vel is in groote agtinge om deszelfs fchoonheid. en wordt duur betaald omdat het niet zeer gemeen is. De Tygerin heeft, even als de leeuwen, twee ryen fpeenen, en zoogt fomtyds vier of vyf jongen te gelyk. De Arabieren zeggen dat de jongen, by het uitkomen hunner tanden, eene koorts krygen 4 welke doorgaans aan drie van de vier het leeven kost, en dat de dit reden is, waarom 'er thans zo weinige Tygers gevonden worden; Maar het zy dit aan zulk eene ziekte is toe té fchryven; het zy aan eene grooter verfpreidinge der Arabieren, of aan eene gemakkelyker wyze om het wild te dooden, federd de uitvinding der vuur-wapenen, onbetwistbaar is het, volgens onzen fchryver , dat het thans zeer bezwaarlyk zyn zoude, een vyftigfte gedeelte van het aantal der wilde beesten te verfchaffen , het welk men veronderftellen
mag
verdronk. Doch onze leezers moeten niet denken dat wy voor de waarheid van dergelykc vertellingen willen inftaan.
K 2



148 Tafereel van Natuur en Konst.
mag dat Africa in den tyd der oude Romeinen heeft uigeleverd.
Daar is een dier in Barbaryë, het welk Faadh genoemd wordt, en met den Luipart daarin overeenkomt dat het gevlekt is, maar in andere opzigten van dcnzelven verfchilt; want de huid is niet flegts hooger van kleur, maar ook veel grover; daarenboven is het fchepfel zelf zo woest van aart niet. De Arabieren verbeelden zich egter dat het gefprooten is uit de vermenginge van den Leeuw, en het wyfje van den Luipard. Het aast op doode krengen; fomtyds op wortelen en kruiden, en moet in grooten nood zyn, wanneer het fchaapen of geiten aantast. Het kan derhalven bezwaarlyk voor den Lupus Cervarius der ouden gehouden worden, welke veel wrecder befchreeven wordt.
Daar zyn nog twee anderen dieren in dit land, die als de Luipard gevlekt, maar wat donkerer van kleur zyn, en langer en zagter bont hebben. Het eerde behoort tot het geflagt der Katten, is omtrent een derde kleiner dan een volwasfcn Luipard, en kan, volgens den heer Shaw , voor eene foort van
Los



Barbaryë. Natuurl. Zeldzaamh. 149
Los of voor den kleinen Tygcr van Oppianus gehouden worden. Het andere heeft eenen kleinen fpitfen kop, met zulke tanden, pooten enz. welke toonen dat het tot het geflagt der Wezels behoort. Het is rond en dun van lyf, en regelmaatig gevlekt met zwarte en witte kringen.
Het Paard, zegt onze fchryver, eertyds de glorie en luister van Numidië, is federd de laatfte jaaren in Barbaryë merkelyk verbasterd; of liever de Arabieren hebben eenen weerzin gekreegen van fchoone paarden voort te fokken , dewyl zy vastftelden, dat die nu of dan in de handen der Turkfche krygsöverften vallen zouden. De hoedaanigheden van een goed en wel afgerigt Barbarysh paard, zyn (behalven dat het nooit gaat leggen, en ftil Haat wanneer de beryder den toom los laat) dat het lange treden doet , en , wanneer zulks vereischt wordt , in vollen ren fchielyk ophoudt. Geene andere beweegingen zyn in dat land in gebruik of agtinge, wordende het by de Arabieren voor zeer onbefchaafd gehouden , te draaven of eene telle te loopen. Maar hoe zeer de paarden uit Barbaryë voordeezen in agtinge geweest zyn, thans zegt de doctor K 3 dat



ïjo Tafereel van Natuur en Konst.
dat de Egyptifche Paarden den voorrang hebben boven alle anderen, om hunne grootte en fchoonheid, zynde derzelverkleinlïen doorgaans zestien hand palmen hoog, en allen van gedaante zo fraai als de Antelope..
Onder andere aanmerkingen , die de koningryken van Algiers en Tunis betreffen, meldt onze fchryver ook deeze merkwaardige byzonderhcid, dat een Ram of Weer in deeze landen naauwlyks bekend is; want zulke mannetjes van fchapen, die ter behoudenisfe van hun gellagt overtollig zyn, worden doorgaans, wanneer zy den ouderdom van drie maanden bereikt hebben , gelubd. De Mohammedaanen houden het voor eene daad van wreedheid eenige fchepfels te lubben, uitgezonderd die van hun eigen gellagt.
Wy zullen vervolgens onze opmerking op eenige vogelen van Barbaryë , gelyk zy door den geleerden reiziger, welken wy zo dikwyls genoemd hebben, befchreeven zyn, vestigen. Een merkwaardig dier onder het gevederd geflagt, is de Houbaara, welke zq zwaar als een kapoen , maar langer van ïyf is. Hy bewoont de tulerite grenzen der
woes-



Bakearyè'. Natuurl. Zeldzaamh. 151
woestynen, en aast op kleine kruiden en infektcn. Zyn ligchaam is van eene ligt bruine of geelagtige kleur, overal gefchakeerd met kleine .bruine vlekken, maar de grootfte vederen der vleugelen zyn zwart , en hebben ieder omtrent het midden een wit vlekje. Die van den hals zyn witagtig met zwarte ftreer pen; maar hy is vooral merkwaardig om zyne langte, en omdat hy dien oprigt, wanneerhy getergd of aangevallen wordt. Zyn bek is omtrent anderhalven duim lang en plat, gelyk die van den fpreeuw, en zyne pooten komen in gedaante en in het gemis van den agterften vinger overeen met die van den trapgans. Niets, voegt de doétor'er by, kan vermaaklyker zyn dan deezen vogel, door den havik te zien vervolgen, en dan de verfcheidene listen, van welken hy zich bedient, om zynen vyand te ontfnappen, op te merken.
Daar is een vogel, die by de Arabieren Booonk of Lang-hals genoemd wordt, omdat hy in het voortgaan of zoeken naar voedfel, zynen hals ter langte van zeven of agt duimen uitftrekt. Hy behoort tot het gellagt der Butooren, is wat kleiner dan een kievit, heeft korte en dunne pooten, groen van kleur. Zyn K 4' bck



152 Tafereel van Natuur en Konst.
bek is mede groen , drie duimen lang , en zweemt in gedaante naar dien van eenen oijevaar. De hals, borst en buik zyn van een ligt geel, maar de rug en het bovenfte gedeelte der vleugelen zyn git zwart. De ftaart is kort, en de vederen van den hals zyn lang en fomtyds 'met wit geftreept.
De Osvogel, die omtrent zo groot is, als een wulp, is zeer fchoon, zynde geheel en al van eene melkwitte kleur, uitgezonderd aan den bek en de pooten, die fchoon rood zyn. Doorgaans aast hy in de velden by het rundvee; maar zyn vleesch is niet fmaakelyk en bederft fchielyk,
In Barbaryë is eene foort van Lysters, welke door de kostclykheid haarer vederen met reden voorwerpen zyn van algemeene verwonderinge. De kop, hals en rug zyn van een fchoon ligt groen; de vleugels zyn van kleur als die van eenen leeuwerik; de borst is wit en gevlekt als die van eenen lyfier; de fluit is fchoon geel, en dé einden der vecren van de vleugelen en den ftaart zyn van de zelfde kleur. Deeze vogel is niet zeer gemeen, en vertoont zich alleenlyk in de zomer-



Barbaryë. Natüprl. Zeldzaamh. 153 mcrmaandcn , wanneer het de tyd der vy. gen is.
De Capfa-musch, zo genoemd naar zekere ftad van dien naam in Tunis, is eene zeldzaamheid, welke onze opmerking niet minder verdient dan eenige andere van die natuur. Zy is omtrent zo groot als de gemecne huismusch, en onthoudt zich in de ftreeken daar dc dadels groeijen. Haare kleur is gelyk aan die van den leeuwerik, uitgezonderd aan dc borst, die wat ligter is, en blinkt even als die van eene duive. Maar het geen in deezen vogel voornaamelyk verwondering verdient, is haar zoet en liefelyk gezang, het welk dat van den kanarie-vogel of nagtegaal, volgens het getuigenis van dr. Shaw, overtreft. Om deeze reden heeft men verfcheidene poogingen aangewend , om haar naar Kairoan, en andere plaatfen des lands over te brengen ; maar men heeft haar altyd zo teer van natuure bevonden, dat zy kwyndc en uitteerde, wanneer zy van den grond haarer geboorte werd afgebragt.
Van den Rhaad of Saffaf, vindt men in Barbaryë tweederleie foorten , welker kleinfte K 5 zo



154 Tafereel van Natuur en Konst.
zo groot is als een hoen , daar de grootfte byna zo zwaar is als de houbaara, en ook daarin van de kleinfte foort verfchilt, dat zy eenen zwarten kop heeft, en eenen bos donker blaauwe vederen even onder denzelven. Beide foorten hebben eenen witten buik. De rug en vleugels zyn van kleur als een buffel, met bruin gevlekt; maar de ftaart is ligter, en overal geteekend met zwarte dwarsftreepen. Het woord Rhaad beteckent in de taaie des lands donder, en men meent dat deeze vogel dien naam gekreegen heeft, omdat hy, even als onze patryzen in het opfpringen van den grond, groot gerugt maakt. Saffaf, de andere naam, drukt het liaan van de lugt uit, wanneer de vogel begint te vliegen.
Een andere vogel, wien even als den Rhaad, de agter-vinger ontbreekt , 'en die de Kitawiah genoemd wordt, bewoont de woestfte plaatfen van Barbaryë, daar de rhaad zich in de vrugtbaarfte deelen des lands onthoudt. In grootte en gedaante gelykt hy naar eene duif, en heeft, even als eenige vogels van dat gellagt, korte gevederde pooten. Zyn lyf is loodverwig van kleur, met zwarte vlekken; aan den buik is hy zwartagtig , en op den
itrot



Barbaryë. Natuurl. Zeldzaamh. 155
ftrot is de figuur eener halve maane in fchoon geel. Ieder veer van den ftaart heeft een wit vlekje, aan het einde ; maar de middelften zyn grooter dan de overigen en puntig. Het vleesch is eveneens van kleur als dat van den rhaad ; het is niet aangenaam van fmaak, maar ligt om te verteeren.
Onder de zeldzaamer vogels van Barbaryë, zegt onze fchryver, dat wy by het gellagt der Arenden , de Karaburno, eenen aschgraauwen havik, voegen kunnen, die omtrent de grootte van den buzard heeft, met eenen zwarten bek, geele korte pooten, zwartagtigen rug, zwarte pennen aan de vleugelen , en eenen witagtigen ftaart en buik.
In Barbaryë is eene foort van Water-hen, met wit gevlekte vleugelen, en donker groene pooten. Zy is kleiner dan het pluviertje, heeft eenen zwarten bek , die anderhalven duim lang is; de buik en borst zyn donker bruin, en de rug is nog donkercr. De ftuit is van onderen wit , en van boven gefchakeerd, met zwarte en witte ftreepen.
Nog eenen vogel of twee te noemen, zal
tot



ij6 Tafereel van Natüuk en Konst.
tot eene proeve wegens het gevogelte van Barbaryë genoegzaam zyn. Onze fchryver maakt gewag van eene foort, welke hy Schopper noemt, die van de grootte eener duive ft'. Hy heeft roode pooten, eenen breedcn, platten bek, die zwart en met tanden gewapend is; zyn borst, buik en kop hebben de kleur van yzer , en op iederen vleugel zyn drie vlekken van blaauw, wit en groen, naast eikanderen.
Daar is eene andere foort van Sehopper, wat grooter dan de voorige, maar met eenen kleinen bek, eenen roodagtigen hals, en eenen kop , welke met eene kleine kuif van taangccle vederen verfierd is. Hy heeft eenen witten buik, maar de rug is gefehakeerd met witte en zwarte ftreepen. De vecren van den ftaart zyn puntig, en die van de vleugelen hebben ieder een wit en zwart vlekje naast eikanderen. Het uiterfte einde van den bek is zwart, en de pooten zyn blaauw.
Wat de Hagedisfen en Slangen betreft, de meesten derzelven, die wy in ons berigt wegens Egypte befchreeven hebben , zyn ook gemeen in Barbaryë, inzonderheid de Thai-
ban>



B/1 rbaryë. NaTUÜRL. ZeLDZA AMH. 157
bannen, eene groote flang, van welker vel dr. Shaw getuigt beurzen gezien te hebben, die meer dan vier duimen middelyns hadden.
Dc Zuvreike is eene andere flang, die in de woestynen gemeen, en doorgaans omtrent vyftien duimen lang is ; zy heeft een dun ligchaam, en is, gelyk haar naam fchynt aan te duiden, merkwaardig, omdat zy met groote gezwindheid kan voortfehieten, het geen dr. Shaw doet denken, en wel niet zonder grond, dat zy de Jaculus der ouden is.
Maar de kwaadaartiglle van deeze foort van dieren is de Laffah , die minder regelmaatig van ligchaam is dan de laatst befchrecvene flang, en zelden meer dan twaalf daimen langte heeft. De Torrida Dipfas van Lucanus komt zeer we! met deeze overeen, zo wel ten opzigte van den naam, die branden beteekent, als ten opzigte der vergiftige hocdaanigheid.
De Taitah is eene andere foort van flang, tusfchen welke en de laffah de Arabieren zeggen dat de zelfde onderlinge afkeer plaats heeft, welken de natuurkenners tusfchen de
Chamè-



158 Tafereel van Natour en Konst.
chameleon en den adder ftellen; in zo verre dat, indien 'er een droppel van het klamme vogt van de Taitah op de laffah valt , de laatfte terftond in ftuiptrekkingen vervalt, welke genoegzaam onmiddelyk van den dood gevolgd worden.
Weinige foorten van Infecten of fchepfelen, welke onder die benaaming doorgaan , zyn dr. Shaw in die deelen van Africa, welke hy doorreisde, voorgekomen, dan zodaam'gen, die reeds door de natuurkenneren befchreeven waren. De fraaifte foort van vlinder is byna vier duimen van het uiterfte van den eenen vleugel tot. dat van den anderen en op eene bevallige wyze overdekt met donker roode en geele flreepen. De uiterften der onderfte vleugelen zyn getand , en eindigen met eenen fmallen ftrook , die eenen duim lang en zeer fraai met geel omboord is. Het geen de fchoonheid van deeze diertjes nog vergroot , is eene inkarnaat-gekleurde vlek naby den ftaart.
De zeldzaamfte foort van Adder-bout is een met eenen breeden ftaart, van eene roestige kleur, drie of vier duimen lang, en met
vleu-



Barearye. Natuurl. Zeldzaamh.' 159
vleugelen, die helder en gevlekt zyn; maar de doctor zegt dat 'er een andere is van de zelfde grootte , doch meer cylindrisch van gedaante, waarin zy weinig verfchilt van den gemeenen fprinkhaan.
Eene Tor, met eenen hoorn, die de gedaante en kleur heeft van eene hazelnoot, vindt men wel fomtyds, maar egter zeer zelden. Haar kop is rondom gekerfd of getand, en haare pooten zyn breed, gelyk die van den molkrekel.
Onder de foorten van Sprinkhaanen, welke in Barbaryë gevonden worden , meldt onze fchryver eene, die drie duimen lang is, een bruine kleur heeft, en welker voorde pooten met derkC' hoornagtige klaauwen gewapend zyn. Eene andere foort van de zelfde grootte, en van het gehoornd gellagt, heeft haare bovende vleugels gedreept met een ligt groen, en de vliesagtige gefehakeerd met vleeschkleur , bruin en fcharlaken. Daar is eene derde foort , welke omtrent twee duimen lang is, met vleugelen van een bevallig groen, welker voornaamde kenmerken twee fprieten
zyn,



ïöo Tafereel van Natuur en Konst.
zyn, die aan het voorhoofd gelyk een paar vederen uitfteeken.
Schoon wy elders een berigt wegens de Sprinkhaancn in het algemeen geeven zullen, oordeelen wy het niet ongevoeglyk hier by te brengen, het geen dr. Shaw wegens die verflindende diertjes heeft aangeteekend. Die, welke de doÊtor in de jaaren 1724 en 1725 in Barbaryë zag, waren veel grooter dan onze gemeenc Sprinkhaancn, en hadden bruine vleugels, zynde de pooten en het lyf helder geel. Wanneer de wind eenigen tyd zuidelyk geweest was , vertoonden zy zich eerst omtrent het einde van Maart, en in het midden van April was hun getal zo fterk aangegroeid dat zy op het warmfte van den dag in groote benden famenkwamen, zich als wolken vertoonden , en de zon verduifterden. Omtrent het midden van May begonnen zy naar die deelen des. lands te wyken, welke gefchikt waren om 'er hunne eijeren te leggen , en in de volgende maand kwamen de jongen van tyd tot tyd te voorfchyn. Het was wonderlyk om te zien , zegt onze fchryver , dat zy , zoras als zy uitgebroeid waren, zich verzamelden, en digte drommen
maak



Barbaryë'. Natuorl. Zeldzaamh. 161
maakten , die verfcheidene honderd roeden in het vierkant belloegen , in welke zy voorttrokken over boomen , muuren en huizen, "alle planten, die zy in hunnen weg vonden, opeetende, zonder iets over te laaten. Om den voortgang deezer verflindende dieren te fluiten , maakten de bewooners des lands overal in hunne velden en tuinen gragten , welke zy met water vulden: of zy poogden -hen op eenige andere wyze van kant te helpen, door eene groote meenigte hooi, flop, pels of dergelyke brandbaare floffen op hunne aannadering in brand te (leeken. Maar alle -deeze voorzorgen waren vrugteloos; de gragten werden fchielyk opgevuld en de vuuren uitgebluscht door dc zwermen , die eikanderen opvolgden, terwyl de voorfien geene agt op het gevaar fcheenen te flaan, en de agterflen 'er zo digt aan volgden, dat de terugwyking onmooglyk was. Nadat eene vaft deeze benden eenen dag of twee in beweeging geweest was, waren 'er reeds anderen uitgebroeid, om de naleezing te doen,welke zy kragtdaadiglyk deeden; de jonge takken en den bast zelfs van zodaanige boomen afknaauwende , die te vooren flegts met verIII. Deel. L lies



i62 Tafereel van Natuur en Konst.
lies van vrugten en bladeren waren vry ge* bleeven.
Op deeze wyze leefden zy byna eene maand op de overblyffels van' alles wat groen en fappig was, totdat zy hunnen volkomen wasdom bereikten , en, door hunne vellen af te werpen , hunnen ftaat van worm verlieten. Om zich tot deeze verandering van gedaante te bereiden, hangen zy met hunnen agterften poot aan eenen draad, tak of hoek van eenen fteen, of aan iets dergelyks; door eene golfwyze bevveeginge, welke zy by die gelegenheid gewoon zyn te maaken, vertoonen hunne hoofden zich dan het eerst, en kort daarna hunne ligehaamen. De gantfche gedaantewisfeling loopt in zeven of agt minuuten ten einde, waarna zy een weinig tyds in eenen kwynenden Haat blyven liggen; maar wanneer hunne vleugels door de lugt en zonne hard geworden waaren, en de vogtigheid, die by het uitfehudden hunner vellen, overbleef, opgedroogd was, keerden zy weder tot hunne eerfte gulzigheid, met vermeerderinge van kragten en vlugheid. Zy bleeven egter niet lang in dien ftaat , maar verfpreidden zich hier en daar, even als hunne voorzaaten, om
hun-



Barbaryë. Natdurl. Zeldzaamh. 163
hunne eijeren te leggen, en voor nieuwe afflammelingen plaats te maaken.
Deeze infekten , zegt de doctor, zyn > wanneer men ze met zout befprengt en droogt, niet ongelyk aan onze fteur-krabben. Het ftond den Jooden vry die teeeten; en Ludolphus heeft eene verhandeling gefchreeven , waarin hy poogt tc bewyzen dat de kwakkels, met welken de Ifraëlieten in de woeftvne gevoed werden, Sprinkhaanen waren.
■ Het Scorpioen , vervolgt onze fchryver , eischt, uit hoofde van zyne fchadelyke hoedaanigheden , na den fprinkhaan onze opmerking. Eenige Scorpioenen zyn lang en dun ; andere rond en dik; maar allen hebben zy eenen ftaart, uit zes leden beftaande, niet uit zeven, gelyk fommige oude fchryvers beweerd hebben. De Scorpioenen aan deeze zyde van 't gebergte Atlas zyn niet zeer fchadelyk , dewyl derzelver fteeken flegts van eene ligte koortfe gevolgd worden , en de pyn, daardoor veroorzaakt, terftond vermindert , wanneer men een weinig Venetiaanfche triakel op de wonde legt. Maar die L 2 van



ï64 Tafereel van Natuur en Konst.
van Zaab en van de meeste andere deelen der woestynen, zyn niet flegts grooter en donkerer van kleur, maar hun vergif is ook kwaadaartiger en dikwyls doodelyk.
De beet van den Boolakaz of Rhax is van de zelfde vergiftige natuur; en men reekent dat 'er jaarlyks twintig of dertig menfchen, door de beeten van dit dier en van den Leffah omkomen.
De wyze om den beet van deeze fchepfelen te geneezen, is, dat men het gebeeten ge-* deelte brande, of eene diepe infnyding maake, en het vleesch rondom de wonde wegfnydc. Somtyds wordt de lyder in heet zand, of in eenen heet gemaakten put tot aan het hoofd toe begraaven. Wanneer men geen groot gevaar befpeurt, bedient men zich alleenlyk van heete asch , of van het poeder van Alhenna, met twee of drie dunne fneedjes van eene uijen, welke als een pleifier op het gebeeten deel gelegd worden. Onze fchryver hoorde nooit dat men gebruik maakte van Olyf-olie, welke onlangs bevonden is een kragtig hulpmiddel tegen de beeten van
ad-



Barbaryë. Natuürl. Zeldzaamh. 165
■adders te zyn , wanneer zy warm over de ■wond geftreeken wordt (*).
Van
(*) Hiervan vinden wy in de Philofophical Tran-faStions verfcheidene voorbeelden gemeld , inzonderheid dat van William Olivier en zyne vrouwe , die met het vangen en verUoopen van Adders hunne kost wonnen, en aanbooden om zich van alle Adders, die men hun zoude aanbrengen te laaten byten, vertrouwende op de kragt van zeker geneesmiddel , het welk .zy by toeval, onder het beproeven van verfcheidene dingen ontdekt hadden, en alleen bettond in olie van Olyven. Op den iftcn van Juny des jaars 1734, werd de gemelde William Olivier, in tegenwoordigheid van veele menfeben, gebeeten door eene oude zwarte Adder, die iemand van het gezelfchap met zich gebragt Jiad; de beet gefchiedde in het lid van den duim aan de regterhand, zodat 'er droppels bloeds uit de wonde kwamen. Terftond zeide hy eene geweldige pyn te gevoelen, boven aan zynen duim en aan zyne armen, nog voordat de Adder van zyne hand was los gemaakt, en kort daarna gevoelde hy eene pyn, alsof hy zich brandde. Binnen weinige minuuten begonnen zyne 00gen zich rood en vuurig te vertoonen, en zeer fterk te loopen; en in minder dan eene halve uur vond hy dat -het vergif eene prikkelende pyn in zyn hart verwekte, welke verzeld was van misfelykheid en kortaemigheid. illierop brak hem het klamme zweet uit, en kort daarna begon zyn buik te zwellen ; hy had zwaare pyn in
L 3 zy-



166 Tafereel van Natuur en Konst.
Van de Adders gefproken hebbende , zal het niet ongevoeglyk zyn, dat wy die foort
van
zynen rug, en begon fterk te braaken en af te gaan. Geduurendc deeze toevallen betuigde hy , dat hy verfcheidene minuuten agtereen , zyn gezigt tot tweemaal toe was kwyt geweest, maar dat zyn gehoor hem fteeds was bygebleeven. Hy zeide dat hy in zyne voorige proeven nooit langer gewagt had, met gebruik van zyn geneesmiddel te maaken, dan totdat hy de uitwerkfels van het vergif aan zyn hart gewaar werd; maar toen, genegen om her gezelfchap volkomen te voldoen , en zich op de olie , welke hem nooit bedroogen had, verlaatende, Helde hy zulks uit, totdat hy geheel ongefteld en byna in zwym gevallen was.
Omtrent eene en eene vierde uur nadat hy gebeeten was, werd 'er een komfoor met geglommen kooien binnen gebragt, waarover zyn arm zo digt als hy het veelen kon , gehouden werd , terwyl zyne vrouw de olie, welke dr. Mortimer met zich gebragt had, opdat men verzekerd zyn mogt dat zy onvervalscht was, met haare hand 'er in wreef. Door dit middel bedaarde de pyn fchielyk, fchoon de zwelling niet merkelyk verminderde ; daar volgden flerke braaking en afgang, met eene zagte en onafgebrokene pols, zodat de ger.eesheeren , die tegenwoordig waren , goedvonden hem eenige hartfterkingen in te geeven, waarby hy egter piet veel baats vond, maar het drinken van een glas
of



Barbaryë'. Natüurl. Zeldzaamh. 167
van Slangen befchryven, welke niet flegts berugt zyn , om de ongemcene venynigheid
haa-
of twee olie, fcheen hem wat te verligten. In deezen gevaarlykcn ftaat werd hy te bedde gebragt, wordende zyn arm nogmaals over geglommen kooien geftoofd; maar wanneer hy over zynen rug en buik bleef klaagen, gaf de doftor te raad dat zyne vrouw die met heet gemaakte falade-olie wryven zoude, het welk zy deed, waarna hy verklaarde onmiddelyk baat te vinden , terwyl ook zyne braaking en afgang fchielyk verminderde. Hy viel vervolgens in ce.ien gezonden flaap, die door luiden, welke hem kwrmen zien en ondervraagen, tot omtrent twaalf uuren, telkens werd afgebroken, na welken tyd hy geftadiglyk (liep tot 's anderen daags 's morgens ten vyf of zes uuren, wanneer hy ontwaakte, en zich zeer wel bevond. Op den 3den van Juny was zyn arm nog gezwollen, en vertoonde zich rood met gcele vlekken; maar hy had dien volkomen tot zyn gebruik, zo wel als zyne vingers, zonder dat 'er eenige pyn of ftyfheid overig was.
Deeze Adder-vangers zeiden ondervonden te hebben dat hun geneesmiddel ook van kragt was voor koeijen, paarden en honden, tien uuren nadat zy gebeeten waren; maar dat zy voor zichzelven, dewyl zy dikwyls gebeeten werden, altyd eene fles met falade-olie by zich hadden, en de wond terftond bevogtigden. Indien de beet in de hiel gedaan was, maakten zy de 1 4 6«W-



i68 Tafereel van Natuur en Konst.
haarer beeten, die allergevaarlykst zyn, maar ook om de groote nuttigheid van haar vleesch in de geneeskunde. Dit merkwaardig gedierte heeft den grootflen en platften kop van alle foorten van flangen. Deszelfs muil is niet ongelyk aan dien van een zwyn , en heeft zestien kleine onbeweegbaare tanden in iedere kaak, behalven twee groote , fcherpe en holle hondstanden aan weêrzyde van de bovenkaak, die de werktuigen zyn, waarmede het kwaad gedaan wordt. Deezen zyn buigzaam en van leden voorzien; gemeenlyk worden
gamfchc kous met de olie nat. Tndien in den vinger, het welk meest gebeurde, gooten zy een weinig olie in dien vinger van hunnen handfehoen , welken zy weder aantrokken , en dus nimmermer eenig ongemak gevoelden, zelfs niet zo veel alsof zy van eene bye geftoken waren.
De proef werd in het ftadhuis van Windfor. in tegenwoordigheid van dr. Derham, dr. Waterland , de geneesheeren, heelmeefrers en apotheekers van die ftad, en in het byzyn van verfcheidene aanzienlyke heeren in de nabuurfchap, met den zelfden man genomen; alle de u'twerkfels van eenen Adderbeet volgden 'erop, en men maakte met dit goed gevolg, het welk men Zich beloofde, gebruik van het hulpmiddel.



BVRBARYE. NATUURL. ZüLDZAAMH. 1Ö9
den zy plat langs de kaak gelegd , en niet opgeligt dan wanneer het dier byten wil. De wortels dier tanden zyn omzet met een klein blaasje, bevattende een geel, onfmaakelyk, flymagtig vogt, het welk het vergif is. Het dier is omtrent eene halve elle lang en eenen duim dik; het heeft maar eene ry tanden, daar andere 'flangen 'er twee hebben; en het ligchaam is niet Hinkend, fchoon de inwendige deelen van andere flangen , eenen ondraaglyker Hand van zich geeven. De Adder kruipt langzaam en loopt nooit gelyk de overige foorten van flangen, maar zy is gezwind genoeg om te byten , wanneer haar eenige terging wordt aangedaan. De fchubben van den buik hebben de kleur van wel gepolyst Haal, en de rest van het ligchaam is aschgraauw, gefpikkeld met bruinagtige vlekken. De Adder baart leevende jongen; zy brengt die in dunne vellen bewonden voort, welke op den derden dag openbreekcn en haar in vryheid Hellen. Gemeenlyk baart zy 'er twintig na eene dragt, maar nooit meer dan dagelyks eene. Plinius, Galenus en meer anderen der ouden, meenden dat de jongen haare moeder onder de verlosfing doodden ; maar deeze is de cenigfte dwaaling niet, in welke
l 5 w



170 Tafereel van Natuur en Konst.
zy ten aanzien der Adderen vervallen zynwant zy Helden dat zy kevers, fchorpioenen, en andere diertjes aten , en dat hun vergif om die reden zo gevaarlyk was.
De fchryvers zyn het ook niet eens ten aanzien der wyze , op welke de Adder haar vergif overbrengt. Redi en Charras, die beiden fraaije Hukken over dat onderwerp gefchreeven hebben, verfchillen in hunne Hellingen zeer veel van elkanderen. Redi beweert dat al het vergif van het dier in het bovengemelde kleine blaasje bevat is, onder aan de twee honditanden, waaruit, onmiddelyk op den beet, het geelagtig vogt in de wonde gefpooten wordt , alwaar het , zich met het bloed en andere vogten vermengende , de vreeslykfte toevallen veroorzaakt. Charras beweert integendeel dat dit vogt in het geheel niet vergiftig is, en zegt dat hy het aan duiven gegeeven heeft, zonder dat zy 'er eenig ongemak van kreegen; dat hy dè adder-beeten doodelyk voor dieren bevonden heeft, zelfs nadat het blaasje geheel was weggenomen; en eindelyk voegt hy 'er by dat het vergif in de aangehitfte geesten der Adder jnoet gefield worden , welke zy onder het
hy-



Barbaryë. Natcurl. Zeldzaamh. 171
byten uitademt, en die zo koud zyn, dat zy het bloed doen verllyven, en deszelfs omloop (luiten. Deeze tegenftrydige Hellingen worden beiden door veele wel beweezene proeven aangedrongen ; maar het gevoelen van Redi wordt meest gevolgd, als best overeenkomende met de werktuiglyke gefleltenisfe der deelen. Dr. Mead houdt het voor waaragtig, en voegt by het berigt van Redi, dat het vergif der Adder van het bloed wordt afgefcheiden door eene klier, die agter het oog ligt, vanwaar eene buis loopt, die het vergif in het blaasje aan ■ de tanden brengt. Hy merkt aan dat deeze tanden uitgehoold zyn, om het vergif in de wonde te kunnen brengen , fchoon derzelver holte niet tot aan boven toe loopt, maar een weinig laager in eene fcheur eindigt, waaruit het vergif komt. Galenus zegt dat de kwakzalvers in zyne dagen die fcheuren der tanden digt maakten, waarna zy zich gerustelyk door Adders lieten byten.
GEWASSEN EN DELFSTOFFEN.
De Cicer wordt in Barbaryë flerk aangekweekt , en is 'er zeer in agtinge. Deeze
foort



572 Tafereel van Natuur en Konst.
foort van peulvrugt wordt, wanneer zy gedroogd is, hoog gewaardeerd , en verfchaft dan een aangenaam voedfel aan luiden van allen ouderdom en rang. Tot dat einde zyn 'er byna in alle ftraaten van de ooflerfche Heden , koperen pannen en ovens, en de wyze om haar te droogen fchynt zeer oud te zyn. Wanneer de Cicers gedroogd zyn , draagen zy den naam van Lebleby, en fommige fchryvers hebben ze voor den duiven-drek, waarvan in de fchriftuure by de belegering van Samarië gefproken wordt, gehouden. Het is zeker, zegt dr. Shaw, dat deeze peulvrugt aan ■het eene einde puntig is, en gedroogd zynde ■eene aschgraauwe kleur aanneemt; en dewyl de eerfte byzonderheid aan de gewoone figuur, de tweede aan de kleur van duivendrek beantwoordt , fchynt de onderftellmg niet geheel ongegrond te zyn.
In Barbaryë is eene kleine Pinkfternakcl, vry wat gelykende naar eene raap, met vezelagtige wortelen , welke zulk eenen aangenaamen finaak heeft dat zy veel gezogt, en by het gewigt verkogt wordt. Behalven onze gemeene tuinvrugten, heeft men 'er Kalal>asfen, en verfcheidene andere foorten van
ge-



Barbaryk. Natuurl.Zeedzaamh. 173
gewasfen , welke dienen op de foupen en ragouts fmaakelyk te maaken; wy behooren ook den Koriander niet te vergeeten , welke van veel gebruik is in de fpyzen,die de Mooren toebereiden. Bloemkool komt in Barbaryë tot zulk eene volkomenheid , dat dr. Shaw verhaalt verfcheidene kooien gezien te hebben , die zeer wit, vast en digt waaren, en omtrent eene roede of meer in den omtrek befloegen. De müskus-Meloenen zyn weinig beter van fmaak dan de onzen, maar Watermeloenen overtreffen allen, die in de noordclyke ftreeken groeijen. Deeze laatfle foort fchynt voor de zuidelyke landen , door de Voorzienigheid gefchikt te zyn, dewyl zy-een koel verfrisfehend fap geeft, dorst verflaat, in hecte kootfen van dienst is; en dus een middel verfchaft om de ongemakken', waaraan men in die heete landen is blootgcfteld;, merkelyk te verzagten.
Wy hebben reeds een bcrigt wegens den Palm-of Dadel-boom gegeeven, die in Barbaryë zeer menigvuldig is; het is daar de gewoonte by luiden van fatfoen hunne gasten, welke zy by dc eene of andere gelegenheid noodigen, te onthaalen met den honig, gelyk
zy



174 Tafereel van Natuur en Konst, zy dien noemen, van den Dadel-boom. Deo ze verzamelen zy door de kruin van eenen der fterkfte boomen af te houwen , en het bovenfte van den ftam tot eene foort van kom uit te holen. Wanneer het fap dan opklimt, blyft het in deeze kom, ten minften in de hoeveelheid van eene gallon daags, geduurende de eerfte week of de eerfte veertien dagen; 'nadien tyd wordt de hoeveelheid dagelyks minder; en na verloop van zes weeken of twee maanden is al het fap uitgeloopen, de boomen droog geworden, en nergens goed toe dan om verbrand of vertimmerd te worden. Dit vogt, het welk geiler zoet is dan honig, heeft de dikte van eene dunne ftroop, maar wordt welhaast wrang en lymagtig, verkrygende eene bedwelmende hoedaam'gheid; maar overgehaald zynde, verfchaft het eenen fmaakelykcn geest.
In de woestynen van /Barbaryë is zekere heefter zeer gemeen, die de bladeren, ftcekels en vrugten van den Jujeb heeft, alleenlyk met dit onderfcheid, dat de vrugt ronder en kleiner is, en dat de takken zo fcherp en krom niet zyn. Deeze vrugt is in groote agtinge , en wordt in de zuidelyke ftreeken der
ko-



Barbaryë. Natuurl. Zeldzaamh. 175
koningryken van Algiers en Tunis op de markten'verkogt.
In deeze koningryken heeft men eene foort van Abrikoos , doorgaans de gedaante en grootte van eenen perzik hebbende, en ook de zelfde eigenfchap dat zy niet van den (teen afwykt. Het eeten van dezelve is egter niet van eenig nadeelig gevolg, daar de gemeene Abrikoos zeer gevaarlyk is, dikwyls koorden en pynen in de ingewanden verwekt, en met eenen naam genoemd wordt, welke zo veel beteekent als moorder der Christenen. Men heeft 'er twee of drie foorten van Pruimen'en Kersfen, maar geene derzelven is 'er in overvloed of lekker. De Kers is 'er eertyds zo hoog in agting geweest, dut zy nog heden den naam van de koninglyke beeziè' draagt. Hunne Perzikken zyn grooter en beter van fmaak dan de onzen ; weegen , behalven dat zy ongemeen fmaaklyk zyn, gemeenlyk tien oneen. Hunne granaat-appelen hebben drie of vier duimen middellyns en zyn een pond zwaar. Wy behooren ook niet te vergeeten melding te maaken van hunne fteekelige Peer, zynde de vyg der Christenen genoemd, misfchien omdat zy, gelyk dr. Shaw meent,
oor-



176 Tafereel van Natut.tr en Konst.
oorfpronglyk uit Europa is gebragt geworden. Veele huisgezinnen leeven van dezelve geduurende de maanden Augustus en September, fchoon men niet weet dat zy ooit eene bloedkleur aan de pisfe geeft,gelyk men zegt dat zy in America doet. De Okker-noot en Olyfboom worden doorgantsch Barbaryë voortgeplant , maar de Hazelaar, Kruisbeezië en Aalbeezië, worden naauwlyks in dat land gevonden.
In de jaaren 1723 en I734rigttendefprink* haanen, grootte verwoestingen aan onder de wyngaarden van Algiers; voor dien .tyd, zegt onze fchryver, behoefde de wyn , die daar gemaakt werd, in zuiverheid en fmaak voor de beste Avynen niet te wyken ; en fchoon dezelve nu merkelyk verminderd is, kan hy egter den wynen, die Spanje of Portugal verfchaft, den voorrang betwisten. De Citroenen Oranje-appelboom, en vooral de eerstgemelde , hebben telkens vrugt of bloeifems; maar de Cinaas-appel is geen inbooreling van deeze landftreeke, en draagt alleenlyk vrugt omtrent het einde van den herfst.
Onder de DelfltofTen van Barbaryën zyn
wev-



Barbauyë! Natuurl.Zeldzaamh. 177
weinige zeldzaamheden. Men vindt 'er mynen van Yzer , Koper en andere metaalen. Naby Algiers en Bona ligt, volgens het berigt van onzen fchryver , even onder den grond , een zagte Steen, die dikwyls met goud, gelyk aan klatergoud , overdekt is ; terwyl de (lof, die in de fpleeten gezien wordt, naar zilver gelykt.
Dc gemecne Keifteen , die in de meeste landen overvloedig is, wordt in fommige deelen van Barbaryë zo zelden gevonden, dat onze koopvaardyfehepen dikwyls eenigen derzelven tot ballast ingenomen, en die te Algiers vry duur verkogt hebben.
Behalven de gemeene aarde van Algiers, zyn 'er twee of drie foorten van Pyp- of Pottebakkers-aarde , welker eerfte onder het branden doorgaans rood wordt. Volders-aarde wordt 'er ook dikwyls in grooten overvloed opgegraaven , waarby wy de Steatites of Zeep-aarde voegen moogen , welke in de baden van veel gebruik, en zeer in agting is, omdat zy het vel fchoon en zagt maakt. Lac Lunae, of witte Steen-mergel, die door dc Arabieren fomtyds als een bloedftempend middel III. Deel. M ge-



173 Tafereel van Natuur en Konst.
gebruikt wordt, ligt doorgaans in de fpleeten van fommige rotfen in een gedeelte der landftreeke; en in een ander gedeelte vindt men eene harde foort van Almagra of Spaanfchen Bolus.
De Selenites of Maan-fteenen verfpreiden zich fomtyds over gantfche morgens der bosch- en bergagtige ftreeken, en een doorfchynende geelagtige en vlecschkleurde Pleiner, zet zich fomtyds in dunne koeken, op eenige rotsagtige deelen des lands. Deezen pleifter fyn fïootende , vindt men dikwyls eene meenigte naar goud gelykende knopjes van eene regelmaattge gedaante; doch dc naar goud gelykende Marcafieten of Vuur-fteen zyn onrcgelmaatig van gedaante, welke dikwyls gelyk is aan die van het darmfcheel, van dc nieren of andere dergelyke dingen.
Het Yzer in het koningryk van Algiers is wit en goed, maar wordt niet in groote meenigte gevonden. Eenige bergen hebben eene ryke en zwaare erts, met een mengfel van vermiljoen, maar 'er zyn, volgens het geen men dr. Shaw bcrigtte, geene mynen geopend. Daar zyn ryke Lood-ertfen, waaruit
eene



Barbaryë. Natuurx. Zeldzaamh. 179
eene groote meenigte van dat metaal zoude kunnen gehaald worden , indien 'er beter fchikking omtrent de mynen plaats had. De wyze waarop de erts gezuiverd wordt, is dat beurteling laagen van ertfe en hout op eikanderen gelegd worden, en dat de ftapelin brand geftoken wordt; door welk middel men uit honderd ponden ertfe dikwyls tagtig ponden metaals krygt.
De regeering van Algiers en Tunis ziet de Zilver-en Kopermynen der Tingitaniè'rs met wangunfiige oogen aan, fchoon onze fchryver meent dat by verdere navorfchingen en proeven in dc bergen der gemelde plaatfen, de zelfde Delfftoffen , inzonderheid koper , zouden gevonden worden: want in den berg van Fernan zyn groote bedden van zwaare fieenen, geheel met'groene uitfpruitfels overdekt, en dr. Shaw had een brok uit die plaatfe, het welk verfcheide korrels tin fcheen te bevatten. De berg Tmolga heeft ook overvloed van fieenen van de zelfde hoedaanigheid , die naar alle waarfchynlykheid zeer fterk met Koper, bezwangerd zyn.
Ma BRON-



i8o Tafereel van Natuur en Konst.
BRONNEN, HOLEN, ENZ.
Schoon Barbaryë, over het algemeen genoHomen, maar maatiglyk voorzien is van Waterbronnen , zyn 'er eenige , die om haare hoedaanigheden merkwaardig zyn. Naby het dorp Elhamma, op de grenzen van Tunis, is eene heete Bron, welker water, door middel van eene waterleidinge, naar de gemelde plaats gebragt wordt. Maar het is zo warm en met fulfer bezwangerd, dat het naauwlyks drinkbaar is , voor dat het vier-en-twintig uuren aan de lugt is blootgeftcld geweest. Deeze heete baden, over welke kleine lootfcn gemaakt zyn, waar onder men voor de lugt befchut is, worden door dc bewooncren van alle dc deelen des koningryks veel bezogt. Een derzelven wordt het Bad der Melaatfchen genoemd , en beneden dat bad ftaat het water ftil , cn maakt eenen poel , die misfehien het Meir der Melaatfchcn is, waarvan by Leo gefproken wordt. Het water van deeze Bronnen is ongemeen helder en zagtop de tong.
Naby de ftad Conftantina, in het koningryk
Al-



Barbaryë"Natuurl.Zeldzaamh. i8r
Algiers, is eene zeer heete bron, en niet ver van denzclven eene andere, die verbaazend koud is, met een ftcenen gebouw, hetwelk van ftandbeelden en andere fieraaden voorzien is. Het volk daaromtrent , zeer onkundig zynde, is van begrip dat deeze plaats eene fchoo-I geweest is, welker meeltere en leerlingen zeer ondeugend waren* en in deeze ftandbeelden veranderd werden. En dit is het cenigfte bygeloovig gevoelen niet , het welk daar, inzonderheid onder de vrouwen, ingang gevonden heeft. Wan* onder deeze Bronnen wordt eene groote meenigte van Hakken uitgebroeid , welke de marabbuts, eene foort van bezweerendc priesteren, die zeer in agting zyn, den bewooneren hebben wys gemaakt, dat zeer kwaadaartige duivels zyn, die hun allerlcie nadeden poogen toe te brengen, door hun hevige koortfen en andere ongemakken te vcroorzaaken; nimmer laaten de marabbuts na met de bygcloovigheid van dit arme volk hun voordeel te doen.
In de zelfde provintie van Conflantina, plaatst dr. Shaw andere heete Bronnen, dc ftille of betoverde Baden genoemd, gelegen op eenen laagen grond, die van bergen omM 3 xingd



182 Tafereel van Natuur en Konst.
ringd is. De wateren van deeze Bronnen zyn van eene ongemeene hette, en op eenen kleinen afftand zyn 'er andere, die in vergelykinge niet minder koud zyn; mjsfchien zyn zy wel de zelfde, waarvan wy zo even gefproken hebben. Wy kunnen over de hette van deeze Sulférbronnen oordeelen, uit het geen de doctor zegt, naamelyk dat 'er een groote fchaapen-bout in een vierde gedeelte van eene uure zeer murw in zal gekookt worden; en uit het geen hy verder aanmerkt, te weeten, dat de rotsagtige grond, over welken het water loopt, fomtyds honderd voeten agtereen ontbonden wordt. Wanneer de zelfftandigheid der rotfe zagt en eenpaarig is, dan geeft het water , door aan alle kanten gelyk te drukken, haar de gedaante van kegels of halve ronden, die omtrent zes voeten hoog, en genoegzaam even groot van middellyn zyn, welke de Arabieren CO voor zo
vee*
O Men moet aanmerken dat Barbaryë bewoond is van driederleie volkeren van Mooren, naamelyk Turken en Arabieren, welke laastgenoemden in tenten leeven, terwyl hun rykdom meestal beftaat in hunne runderen. De Mooren worden onderlcheiden in witte en zwarte.



Barbaryë. Natuurl. Zeldzaamh. i 83
veele tenten hunner voorzaaten houden, die in fteen veranderd zyn; maar wanneer deeze rotfen, behalven haare zagte krytagtige ftoffe, eenige Iaagen van harder zelfftandigheid, die zo gemakkelyk niet kan ontbonden worden, bevatten, dan ziet men , naar maate van de weêrftandbiedinge, welke het water ontmoet, verwarde figuurcn en afbeeldingen, die door de Arabieren onderfcheiden worden in fehaapen, kameelen en paarden; ja zelfs in mannen, vrouwen en kinderen, welke zy meenen dat een diergelyk noodlot als hunne woonplaatfen ondergaan hebben.
Het geluid, veroorzaakt door het trappen der paarden op den grond , omtrent deeze Bronnen, maakt het waarfchynlyk dat dezelve van onderen hol is; en onze fehryver meent dat de onderaardfehe lugt , telkens door deeze Bronnen eenen doortogt vindende, die mengeling van fchelle, morrende en zwaare geluiden maakt, welke, naar de (treek des winds en de beweeging der uitwendige lugt, langs het water voortrollen. De Arabieren beweeren dat deeze geluiden de muziek van fpooken zyn, welke zy meenen dat hun verblyf in het byzonder in deeze plaatfe M 4 hou-



184 Tafereel van Natuur en Konst.
houden, en de voornaamfte werkers zyn in alle deeze ongemeene verfcbynfelen.
De doctor maakt gewag van 'eene andere zeldzaamheid , welke uit de hoedaanigheid des waters van deeze Bronnen voortkomt, welke is dat dc krytfteeu, tot een fyn onhandelbaar poeder ontbonden, en vervolgens door den ftroom meêgefleept zynde, zich zet aan dc zyden van het kanaal, ja fomtyds aan de oevers der Bronnen zeiven, of kleeft aan takken ftroo en andere ligehaamen, welke hy m zynen weg ontmoet, alwaar hy onmiddelyk hard wordt, en famenfehict tot eene heldere vezelagtige zclfftandigheid, vormende zich ten zelfden tyde tot verfcheidene glinfterende figuuren en fchoone kriftallen.
Behalven de reeds opgetelde, zyn 'er nog verfcheidene andere mineraale Bronnen in het koningryk van Algiers cn in andere deelen van Barbaryë, die of maatig warm en gefchikt zyn om 'er in te baaden, of tot dat einde te heet bevonden worden. Dr. Shaw heeft ons ook de naamen van verfcheidene Bronnen en Rivieren opgegeeven, die of zeer zoutofbraksgtig zyn; en egter houden de Arabieren door
een



Barbaryë. Nattjürl. Zeldzaamh. 185
een lang gebruik of gewoonte, vry veel van den fmaak van het water. Hierby moogen wy de Zoutputten van Arzen voegen,-die omtrent zes mylen in den omtrek bcflaan, en zich des winters als een groot meir vertoonen , maar deS zomers droog zyn , dewyl het water dan in dampen vervliegt, en het zout gekriftalhzecrd overblyft.
In dc provintie van Ducala, in het ryk van Marocco, is eene ftad, Maitbir genaamd, op eenen berg van den zelfden naam gelegen , berugt door haare honderd Putten, of liever Holen, die in de harde rotfezyn uitgegraaven, en waarfchynlyk gefchikt waren tot magazynen om 'er koorn in op te leggen , waar men voorwendt, dat het honderd jaaren lang kan goed blyven (*).
Het
(*) Het is zeker dat tarw , bchoor'yk behandeld zynde, zelfs langer kan bewaard worden. Tot dat einde moet zy eerst om de veertien dagen met e?nen fchop van plaats tot plaats vetfehooven worden , waarmeê men zes maanden lang moet aanhouden, en het welk vervolgens nog langer eens in de maand gefchiedeq moet. Wanneer het ftof en andere onreinighederi door deeze liandelvvyze weggeraakt zyn, en het koorn van M 5 des"



186 Tafereel van Natuur en Konst.
Het gemeen is egter van begrip dat zy eenigen fehat bevatten, en laaten zich daarom
met
deszelfs vuurige deeltjes gezuiverd is, kan het zo lang bewaard worden als men goed vindt,-mids dat het dak der koornfchuure van eene aanmerklyke hoogte, en alIe vogtigheid uitgeflooten is. Maar om den kwaaden invloed der lugt VOor te komen, en alle ongedierte buiten te houden, is het kragtigfte middel een weinig ongebluschte kalk op het koorn te ftrooiien, en die met water te befprengen, waardoor 'er eene foort van korst, die twee of drie duimen dik is, op komt.
Uit de gedenkfehriften van de Koninglyke Akademie der Weetenfehappen loeren wy dat , in den jaare 1707, in de citadelle van Mcntz eene koornfehnur ontdekt is, waarin het koorn in den jaare IS78 werd opgelegd, en dat men van hetzelve zeer goed brood gebakken heeft. In het kafteel van Sedan, in Champagne, werd den abt de Louvois.cen koorn-hoop aangetoond , die daar honderd-en-tien jaaren gelegen had, niettegenftaande de vogtigheid der püatfe, her. koorn in het eerst ter hoogte van agttien duimen had doen opfchieten. Deeze fcheuten vielen, toen zy ftierven en verrotten, liet geen door gebrek aan lugt we] haast gefchiedde, op het koorn, waaruit zy voortfprooten , neder, en uit dit mcngfel omftond eene vry dikke korst , die droogde en hard wierd , en het overig gedeelte van den hoop bewaarde. Eenig brood van deezen hoop
ge-



Barbaryë. Natuüul. Zeldzaamh. 187
met touwen neer, met ligten in hunne handen, om denzelven te vinden, maar wy verneemcn niet dat ten dien opzigte immer eenige ontdekking gedaan is. Deeze Putten, gelyk zy genoemd worden, beftaan uit verfcheidene verdiepingen onder eikanderen , welker laatfte zeer groot is, en uitloopt in verfcheidene holligheden , waarin Bronnen van versch water zyn. Dewyl 'er veele bogten en draaijen in deeze holen zyn, zegt men dat zy, die 'er in komen, dikwyls verloorcn raaken , inzonderheid, wanneer het by toeval gebeurt dat hunne ligten uitgaan. Dit zegt men dat het geval was van zekeren waaghals, die egter het geluk had van te ftruikelen over een dier, dat zich in die onderaardfche plaatfen onthield, en hem door eenen natuurlyken doorgang in de rots bragt, welke in een dik bosch aan den voet van den berg eene opening had. Op het ontdekken deezer nieuwe openinge vloeide het volk famen , met de flambouwen, om naar den vermeenden fchat te graaven; maar in plaatfe van dien te vinden , ontdekte men eenige verfche bronnen,
die
gebakken, werd naar liet Franfche hof gezonden, ca gaf daar zeer groote voldoening.



i88 Tafereel van Natuur en Konst.
die dc gantfche plaats met water vervulden.
VOORNAAMSTE KONSTEN, HANDWERKEN, ENZ.
De wyze om Marroquin of Leder van Morocco te bereiden, waarvan wy reeds gefproken hebben (*), is eene van de voornaamfte handwerken in Barbaryë. Tapyten maaken eenen aanmerkelyken tak van den koophandel en de konstwerken van dat land uit. Zy worden van ruwer ftoffen gemaakt, en niet zo fraai bewerkt als die van Turkyë; maar dewyl zy beterkoop en zagterzyn, worden zy ook meestal meer gezogt.
Te Algiers en Tunis worden Fluweelen, Armozynen, en verfcheidene foorten van Zyden Stoffen geweeven; in alle plaatfen deezer koningryken , wordt eene grove foort van Linnen gemaakt, maar <Sufa is berugt als de fynfte foort verfchaffende. Deeze zyde- en linnen-weeveryen, zyn egter zo weinig aanmerkelyk, dat 'er naauwlyks genoeg tot gebruik
(*) Zie D. h 106.



Barbaryë. Konsten Handw. enz. 189
bruik binnens lands gemaakt wordt, wordende het gebrek dikwyls uit de Levant en uit Europa vervuld.
Dr. Shaw berigt ons dat de. voornaamfte marmfa&uur onder de Kabylen en Arabieren beftaat in het maaken van wollen Dekens en Webben van geiten- hair voor hunne tpnten. Dit werk wordt alleenlyk verrigt door de vrouwen, die nooit gebruik maaken van eenen fchietfpoel, maar alle draaden van den inllag met haare vingeren overbrengen. Ieder van deeze Dekens is gcmeenlyk zes ellen lang, vyf of zes voeten breed, en dient den Kabylen en Arabieren by dag tot een kleed, en by nagt tot een bed. Zy voegen de twee bovenfte einden door middel van eenen draad of eene houten pen te famen, en wanneer de Deken dus over eenen van hunne fchoudcren gcfiagen is , vouwen zy vervolgens de rest van dezelve rondom hunne ligehaamen; maar het is een zeer lastig gewaad , dewyl het dikwyls uit elkandercn raakt en op den grond valt; zodat de man die het draagt telkens genoodzaakt is om het op te raapen , en op nieuw vast te maaken.
In



ïgo Tafereel van Natuur en Konst.
In de meeste lieden en dorpen zyn getouWen tot het weeven van Dekens en Burnoofen, gelyk zy hunne bovenklederen noemen. Dit gewaad beftaat uit een ftuk , het welk naauw aan den hals gemaakt is, eenen kap heeft om het hoofd te dekken, en van onderen wyd is, gelyk een rok. De kap wordt egter nooit anders gebruikt , dan wanneer het hard regent of fel koud is. Somtyds zyn deeze klederen van onderen aan den rand met franje bezet (*).
Dc Gordels der Arabieren en Kabylen zyn van ruwe ftoffe zeer konftig gewceven, met eene verfcheidenheid van figuuren, en zo ge maakt dat zy verfcheidene maaien rondom hun middel kunnen gewonden worden Der zelvcr eene einde is dubbel en aaneengenaaid'
die-
(*) Dr. Shaw oordeelt het waarfchynlyk dat de Bur, noofe niet verfchil, van den rok onzes Za.igmaakers, die, volgens Joann. XIX., zonder naad was van boven af geheellyk geweeven; of van de klederen der Ifraëlieten, waarin zy, vo!gens E,od xn_ ^ ^ klompen wonden, gelyk de Mooren en Arabieren nog heden dingen van dergelyke zwaarte en grootte in hunne Burnoofen doen.



Barbaryë. Konsten , Handw. enz. 191
dienende hun tot eenen zak; verder maaken zy gebruik van deeze Gordels, om 'er hunne mesfen, pooken en inkhoorns in te fleeken.
De Mooren, Turken, en de ryke luiden onder de Arabieren, draagen op hunne kruin doorgaans eenen klein halfronde fcharlaken Kapje, het welk dr. Shaw aanmerkt als eenen anderen voornaamen tak van hunne wol manu factuur.
Dc Tulband, welke een lange fmalle ftrook linnen, zyde of neteldoek is, wordt rondom den onderden rand deezer kappen gevouwen, en onderfcheidt, naar de orde en wyze deivouwen, de onderfehcidene rangen der fpldaaten, niet flegts van de kooplieden en burgers , maar ook van eikanderen.
Het grootfte gedeelte der bovengemelde Manufactuuren wordt binnens lands gebruikt; en verder kunnen wy adnmerken, dat de bcwooners van Barbaryë weinig van hunne waaren naar vreemde plaatfen ter markt zenden. Olie, huiden, wasch , peulvrugten en koorn zyn de algemeene voortbrcngfels der koningryken van Algiers en Tunis; maar de
eerst-



is>2 Tafereel van Natuur en Konst.
ecrstgcmeldcn zyn 'er zo fehaarscii, en worden binnens lands zo wel gefleeten , dat Koorn voor de voornaamfte of eenigfte waar, die uitgevoerd kan worden, te houden is. Voordeezen zyn door de Engelfche kooplieden in fommige jaaren wel eens zeven- of agtduizend tonnen Olie uit deeze ryken afgefehecpt; maar de Olie is nu onder de inwooners zeiven zo gewild, dat de Algerynen zelden dulden, dat zy den Christenen wordt toegezonden. Zy wordt egter in grooter meenigte naar Tunis én Sufa vervoerd; maar dan ftaat het den Moorfchen kooplieden alleen vry om ze op te koopcn, onder uitdrukkelyk verband dat zy dezelve naar Alexandriè', Damiaten, • of eenige andere haven onder het Ottomanfche gebied zenden zullen.
Daar is eene aanmerking, welke dr. Shaw ter eere van de westerfche Mooren bybrengt, naamelyk , dat zy met eenige Barbaarfche volkeren, die aan de rivier den Niger wonnen, handel dryven, zonder de luiden, met welken zy handelen, immer gezien, of dc oorfpronglyke overeenkomst, die van onheugbaare tyden af onder hen vastgefteld geweest is,ooit verbroken te hebben. De wyze, waar
or>



BaruaryÈ'. Konsten , Handw. enz. 193
op die koophandel gedreeven wordt, is deeze : in zekeren tyd van het jaar wordt eene talryke karavaan tot deeze reize uitgerust, kraalfnoeren, glazen baggen , hoornen armbanden , mesien, fchaaren en dergelyke fnuifteryen met zich. voerende. Wanneer zy ter gefielde plaatfe aankomen , vinden zy des avonds verfcheidene hoopen van goudftoffe, liggende op eenen kleinen afftand van eikanderen , waar tegen de Mooren zo veele fnuiltcryen leggen, als zy oordeelen dat de waardy der goudftoffe evennaaren. Wanneer de Negers, die 'er des anderen daags 's morgens bykomen, in de ruiling bewilligen, neemen zy de fnuifteryen weg , en laaten het goud over, of trekken iets van de hoopen af; en dus verrigten zy hunne bezigheden , zonder den minsten blyk van oneerlykheid of ongetrouwheid.
MERKWAARDIGE OPENBAARE GEBOUWEN EN ANDERE VOORTBRENGSELS VAN KONST.
Het keizerlyk Paleis in de Had van Morocco, heeft het voorkomen van eene fchanfe, zynde omringd van eene gragt en hooge wal-
III. Deel. N len»



194 Tafereel van Natuur en Konst.
len, die aan de zyden met toorens en andere' wetken verfterkt zyn. De wallen hebben maar twee poorten , die beiden groot en pragtig zyn; eene derzelven heeft een uitzigt op het land, en de andere op de ftad. De vorftelyke vertrekken zyn overdekt met bladgoud, inzonderheid , omtrent dertig zaaien of kamers van ftaat, en de pragtige gallery ftrekt van het eene einde van het Paleis tot het andere. De tuinen zyn zeer fraai en verfierd met vischvyvers, wandelperken, en allerleie fieraaden, die, naar den Moorfchen fmaak, grootsch en bekoorlyk zyn. In het midden deezer verfchanfinge ftaat eene pragtige Mosquee, merkwaardig door haare koperen deuren en andere fieraaden, inzonderheid door haaren hoogen tooren, op wiens top eertyds vier vergulde bollen ftonden , vastgemaakt aan eenen yzereii boom, welke door die allen heen ging. Derzelver onderfte was de zwaarfte, de tweede maar half zo zwaar, en de twee andere verminderden in de zelfde evenredigheid. Het ligchaam der bollen was van koper, maar geheel en al, en dat wel zeer dik, met goud belegd , en zy woogen te famen zevenhonderd ponden. Men zegt dat zy 'er op gezet Werden door eene dogter van den koning
van



Ba-! baryë. Opens. Gebouw, énz. istf
van Gago, die getrouwd was aan eenen koning van Morocco, en volgens de vernaaien alle haare juweelcn verkogt, om de kosten van dit vreemd verlierfel goed te maaken j het welk door de beftiering van eenen voorgewenden bezweerder, onder een behoorlyk gedarnte, op den tooren geplaatst werd , waarom het bygeloovig volk zich verbeeldde , dat het zeer gevaarlyk en ongelukkig zyn zoude hetzelve weg te neemen ; zodat een hunner koningen , bellooten hebbende , om ■ ze ter betaalinge van zyne troepen te fchikken, fterkc tegenkanting by het volk vond , het welk liever wyven en kinderen verkoopen wilde, om hem geld te bezorgen. Marmol verhaalt ons egter dat, toen hy zich daar bevond, Muley Hamed, die meer gcldzugtig dan bygeloovig was, den bovenden bol deed wegneemen , en het goud van denzelven voor vyf-en-twintigduizend pidoolen aan eenen Jood verkogt , terwyl het koper , op nieuw verguld zynde, weder op den tooren gezet werd, om het morren des volks te fluu ten. Het fchynt dat men den Jood eenigen tyd daarna aan den tooren heeft vinden hangen , en men drooide uit dat dit dooi4 booze geesten gedaan was, welken de zorg N 2 " °ver



T96 Tafereel van Natuur en Konst.
over de bollen was aanbevolen, en wanneer Muley Hamel kort daarna zyne kroon en Ieeven verloor, werd dat ongeluk aan zyn geldzugtig bedryf toegefchreeven. Niettegenftaande dit alles waagde het de onlangs oyerleedene Muley Ifmaèl, om ze af te neemen en in zyne fchatkist te bergen. Deeze en eenige andere Mosqueën, meest van marmer gebouwd, en van boven met lood overdekt, eenige weinige collegiën en hospitaalen, en eene fraaije brug, maaken alles uit, wat van den luister deezer ftad is overgebleeven, die zo in verval geraakt is, dat veele ftraaten geheel onbewoond zyn.
Onder de groote meenige Mosqueën in de ftad Fez, die fommigen op meer dan vyfhonderd fehatten, worden 'er vyftig van den eerften rang geteld , welke allen fraai gebouwd en rykelyk verfierd zyn. Eene derzelven is, volgens Gramaye, eene halve myl in den omtrek, en heeft dertig groote poorten. De fpits of tooren, die 'er toe behoort, is van eene verbaazende hoogte, en nist op vyftig pragtige pilaaren. Het ligchaam van het gebouw is gedekt met zeventien voornaamc boogen of daken, behalven een groot aantal



Barbaryë. Openb. Gebouw, enz. 197
lal van min voornaame, welken allen rusten op vyftienhonderd groote witte marmeren zuilen. Eene meenigte lampen, van welken fommigen verbaazend groot zyn , worden fteeds brandende gehouden , en de bakken, waarin het volk zich wascht, eer het zich tot de gebeden begeeft, zegt men dat vierhonderd in getale zyn. Zy ftaat in het midden van de ftad , en wordt voor de grootfte en pragtigfte in gantsch Barbaryë gehouden. Binnen de heining van deeze Mosquee is ook een pragtig collegie, cn de openbaare gebouv/en der ftad zyn over het algemeen fchoon en grootseh.
Schoon de twee laatstgcmelde fteden doorgaans voor de hoofdlieden der twee ryken, welke het keizerryk van Morocco uitmaaken, gehouden worden ; is egter de plaats der keizerlyke hofhoudinge heden te Mequinez, eene aanzienelyke ftad, omtrent veertig mylen ten westen van Fez , welke verfierd is met Collegiën, Mosqueën en andere voortreffelyke gebouwen, maar inzonderheid met het keizerlyk Paleis, het welk zo groot is als de ftad zelve, en alles wat van die foort 111 dat gedeelte der waereld gevonden wordt, N 3 "°ver"



198 Tafereel van Natuur en Konst.
overtreft. Het ftaat hooger dan de ftad, is omringd met dikke witte muuren, en beftaat Uit een groot aantal van hoven, binnen welken twee Mosqueën met zeer hooge toorens zyn, zynde egter geene van beiden zeer regelmaafige gebouwen. Jn het eene gedeelte van dit Paleis is het ferrail voor des keizers vrouwen, byzitten en derzelver gefneedenen; een ander bevat de keizerlyke vertrekken, gehoorzaalen enz. een derde is gefchikt voor des keizers konstenaaren, een vierde voor de Iyfwagten , krygsbehoeften enz. Ieder deel maakt een ruim vierkant, en het gantfche gebouw is omtrent drie mylen in den omtrek. De galleryen zyn met ingelegde werken en andere fieraaden opgepronkt. De tuinen , wandelwegen , vloeren en laanen worden zeer zindelyk gehouden , en alles vertoont zteh gefchikt naar de woonplaats van een' groot' monarch.
Het paleis van den basha van Tetuan, eene ftad in het koningryk van Fez, is een voorWerp der verwonderingc van reizigers , en verdient befchreeven te worden. De ingang i" uit pragtig gebouw is door een klooster! hef welk naar een groot plein leidt, omringd
van



Barbaryë: Openb. Gebouw, enz. 199
van eene gallerye , in welker midden eene marmeren ibntein ftaat. De vloer van het plein en de gallerye is fraai ingelegd ; aan weèrzyde van het plein is een groot vertrek, eil op iederen hoek ftaat een vierkante tooren , die tot eene aanmerklyke hoogte boven het'gebouw uitfteeken ; in twee derzelven is een wenteltrap , welke naar dc groote vertrekken leidt; in den derden is eene deur, die in een Mosquce uitkomt, en in den vierden is ook eene deur , door welke men m de tuinen komt. Aan weèrzyde der bovenfte galleryen , zyn fehoone wooningen voor de vrouwen van den basha , beftaande iedere wooning nit vyf kamers , van welken eene groote , met eenen koepel gedekt , m het middelpunt van vier kleiner kamers is, en m deezen zyn deuren, die naar de baden der vrouwen, en naar de verblyfplaatfcn der flaavinnen leiden. De deuren en zolderingen van het huis zyn zeer hoog , en boven de wooningen der vrouwen zyn vier fraaije wandelperken, die over de ftad, eene diepe vallei benceden dezelve , en een gedeelte van de,Middellandfche Zee heen zien. Aan het einde van ieder perk is een toorentje met traliën,waarin de vrouwen zitten te werken, N 4 W



soo Tafereel van Natuur en Konst.
en waaruit zy alle voorbyga„gerS zien fcBn nen, zonder van iemand gezien te worden Des avonds wandelen de vrouwen doorgaans « den tuin , waar verfcheidene laanen met wyngaarden, i„ de gedaante, van boogen ge leid, overdekt zyn; Zynde de muuren van den tuin zo hoog dat men 'er uit geen gedeelte van de ftad over heen kan zien.
Men heeft gezegd dat de groote Mosquee te fez, als het aanzienlykfte gebouw van die foort m gantsch Barbaryë wordt aangemerkt; maar dr. Shaw beweert dat eene te Kairwan of Kairoau, in het koningryk van Tunis, voor de pragtigfte en tevens voor de heiligde van allen in die landftreeke moet gehouden worden. De inwooners' vertelden den doctor want het daat den Christenen niet vry in de Mosqueën der Mohammedaanen te komen dat zy ten minsten op vyfhonderd granaatfteenen pilaaren rust, en egter kon hy niet befpeuren dat onder die groote verfcheidenbeid van kolommen, en andere oude bouwftoffen , welke men ter oprigtinge van dit groot en pragtig gebouw gebruikt heeft, een enkel opfchrift te vinden was.
De



Barbaryë. Openb. Gebouw, enz. 201
De wyze van bouwen in Barbaryë beide en in de Levant, fchynt, van de vroegfle ecuwen af, zonder de minfte verandering of verbetering , eveneens gebleeven te zyn. Dewyl 'er dus eene naauwe overeenkomsr is tusfchen de tegenwoordige Moorfche gebouwen, en die, welke by de eene of andere gelegenheid in de Heilige Schriftuure gemeld worden, is het zeker dat een berigt wegens de gefteltcnis der eerstgemelden veel zal toebrengen, ter ophelderinge van eenige zwarigheden , die uit een onvolkomen begrip wegens het maakfel der laatstgemelden ontdaan zyn.
Groote deuren, ruime vertrekken, marmeren vloeren, omheinde pleinen met fonteinen in het midden zyn zekerlyk , zegt dr. Shaw , geryflykheden , welke naar de omftandigheden deezer plaatfe gefchikt zyn, dewyl de hette in den zomer daar zeer derk is. Daarenboven loopt de minyver, welke by de hoofden der huisgezinnen doorgaans plaats heeft, minder gevaar van gaande te worden, dewyl men door alle de venders op binnenpleinen uitziet, uitgezonderd dat 'er fomtyds een enkel venfter met latwerk pp de draat N 5 uk-



202 Tafereel van Natuur en Konst.
uitziet , wordende hetzelve egter alleenlyfc geopend by het vieren van eenige openbaare feesten.
Wanneer wy van de .ftraaten der ftad, die gemeenlyk naauw zyn, en aan weèrzyde eene ry winkels hebben, afgaan, om i„ het een of ander voornaam huis in te treden gaat men eerst door een voorportaal of eene overdekte gang, met banken aan weèrzyde waar de heer van den huize bezoeken ontvangt en bezigheden vcrrigt; weinige luiden, zelfs niet de naastbeftaanden, hebben verderen toegang , uitgezonderd alleen by ongewoone gelegenheden. Men komt vervolgens op het binnen-plein , het welk van boven open en geplaveid is met fteen of marmer, naardat de eigenaar een man van vermogen is, opdat het water mooge afloopen (*). Van dit binnen-plein maakt men gebruik om groote gezelfchappen te ontvangen, gelyk by het
hou-
(*) Daar is, gelyk onze fchryver aanmerkt, groote overeenkomst tusfchen deeze „pene plaatfen in de Moorfche gebouwen, en de Lnpluvia of Cava Aedium m de Romeinfche , zynde zy beiden aan de lugt blootp#e!d, en dienende om binnens huis ligt te geeven.



Bbrbary'è. Opene. Gebouw, enz. 203
houden van eene bruilofte, by hét befhydcn van een kind, en andere dergelyke gelegenheden. De grond wordt dan overdekt met matten of karpetten , opdat het des te gefchikter zy, om 'er zich te vermaaken. Het is dan ook gebruikelyk het plein tegen de hette of ongeftadigheid van het weder te befchutten, door middel van een zeil , gelyk de doaor het noemt, het welk op touwen van de eene zyde des muurs tot de andere gefpannen is, zodat het kan ingetrokken of uitgefpreid worden (*)•
Het plein is doorgaans omringd van eene overdekte plaatfe , boven welke, wanneer het huis eene of meer verdiepingen heeft, eene gallery van de zelfde grootte is opgerigt, hebbende een hek oflatwerk, het welk 'er rondom loopt. -Uit de overdekte plaatfe en dc gallerye gaan deuren open in.groote kamers, die van dezelfde langte zyn als het binnen plein, maar zelden of nooit gemeehfchap met eikanderen hebben. In iedere van
deer
(*) Op eenig dergelyk bekleedfel , zegt dr. Shaw, fchynt het dat de Pfalmist zinfpeelt, in die fraaije uitdrukking: Hy fpreidt den hemel uit als een gc-rdyn.



204 Tafereel van Natuor en Konst.
deeze kamers woont doorgaans een gantsch huisgezin , het geen oorzaak is dat hunne Heden zo ongemeen volkryk zyn, dat de pest altyd eene groote meenigte van menfchen wegfleept.
Luiden van meer aanzien behangen hunne kamers met fluweel of damast van het midden des muurs tot onderen toe , zynde de rest opgefierd met fraai lofwerk en geestige opfehriften. I„ zulke huizen zyn de zolderingen doorgaans met wagenfchot befchooten en fraai befchilderd, of met vergulde paneelen en plaatfen uit den Koran verfierd. Devloe ren zyn met gefchilderde regelen belegd of met tras bepleifrerd; en dewyl de bewooners met gewoon Zyn fioelen te gebruiken, maar met de beenen kruisfeling over eikanderen zitten, of zo lang als zy zyn op die vloeren 'eggen, zyn 'er altyd tapyten , en fomtyds wel zeer fraaije en kostbaare, overgefpreid. Tot hun verder gemak zyn 'er aan weèrzyde van de kamer damasten of fluweelen kusfens mast eikanderen op den vloer gelegd; en aan het emde van iedere kamer is eene kleine gallery , die vier of vyf voeten boven den vloer verheven is , en een hek van vooren
heeft:



Barbaryë. Openb. Gebouw, enz. 205
heeft: op welke gallery de bedden geplaatst worden.
De trappen zyn fomtyds in de gang, fomtyds vooraan op het binnen-plein , en wanneer het huis eene of meer verdiepingen hoog is, gaan zy door eenen hoek van de gallerye tot aan den top, welke altyd plat, en met tras dik gepleifterd is, zodat het regenwater in de regenbakken onder het plein valt. Het plat is omringd van eene borstweering , of anders van hekken en latwerk, om het vallen der menfchen voor te komen; op deeze platten hangen zy ook linnen te droogen, zy bereiden 'er dc vygen en rozynen, zy fcheppen 'er avondkoeltjes, houden 'er gczelfchap. met eikanderen, en verrigten 'er hunne godsdienstoeffeningen. Door dit middel kan men, wanneer eene der oostcrfche lieden op eenen vlakken grond gebouwd is, van het eene einde eener ftraat tot het andere, boven over de huizen gaan. Op zodaanige wyzen zyn de huizen in het oosten gemeenlyk gebouwd; en hieruit neemt dr. Shaw gelegenheid om het geval van den geraakten op te helderen, van wien (Luk. V. 19.) gezegd wordt, dat hy door de tigchelen of het dak werd nedergc-
laa-



206 Tafereel van Natuur en Konst.
laaten , welke byzonderheid fommigen zeer geftooten heeft. Deeze voorgewende zwaarigheid heeft de doflor zeer gcleerdelyk uit den weg geruimd , door te toonen dat 'er geene noodzaaklykheid is om te Hellen, dat'er eenige opening in de tfgchelén gemaakt werd; maar dat de lyder naar den top van het huis gebragt is, en vandaar , nadat het bovengemelde zeil was weggefchooven, door de opening tot in het midden van het plein voor Jezus werd nedergelaaten.
Naast de meeste van deeze huizen ftaat een kleiner, het welk fomtyds eene of'twee verdiepingen hooger is dan het groote huis, en fomtyds maar uit eene of twee kamers en een plat beftaat; terwyl andere in het voorportaal gebouwd zyn, en alle de gemakken van het groote huis hebben, behalveri den onderften vloer. In deeze huizen is eene deur, welke gemecnfchap heeft met de gallerye van het groote huis, en naar de verkiezing van den bewooner opengezet of geftooten wordt. Daarenboven is 'er eene andere deur, welke aan eenen heimelykcn trap beneeden in de gang opengaat, zonder iemand , die zich in het huis bevindt, te belemmeren. In deeze ag-
ter-



. Barbaryë. Openb. Gebouw, enz. 207
tèrhuizen worden vreemdelingen doorgaans geherbergd en onthaald; in dezelven moogen de zoonen des huisgezins hunne byzitten houden , en de mans begeeven zich derwaards om het gewoel der huishoudingeteontwyken, en zich in itilte met overdenkingen of uitfpanningen bezig te houden.
Wat de Mosqueën in die landen betreft, deezen zyn , volgens des dodors verhaal , juist gebouwd naar de wyze der kerken in Europa; maar in plaatfe van ftoelen en banken te gebruiken, gelyk wy doen, bedekken dc inwooners den vloer met matten, waarop zy hunne godsdienstoeneningenverrigr.cn. Omtrent midden in iedere Mosquee, en inzonderheid in de voornaamfte van iedere ftad, is een groot geftoeltc met een hek omringd, en opgaande met zes treden. Op die treden Ovant men berigtte onzen fchryver, dat niemand in het geftoelte komen mogt,) plaatst zich iederen Vrydag, welke de dag der famenkomfte genoemd wordt, een van hunne priefteren, en verklaart eenig gedeclre van den Koran , of vermaant het volk tot godvrugt en goede werken. In dat gedeelte der Mosauee, het welk naar Mecca ftrekt, wer-
waards



208 Tafereel van Natuur en Konst.
waards het volk, zo lang als de godsdienstoefleningen duuféfl, zich rigt, is eene nis;en deeze nis verbeeldt, volgens het oordeel van een' verltandig' fchryver , de tegenwoordigheid en tevens de onzigtbaarheid der Godheid. De Mosquee is van toorens voorzien, op weiken ten beltemdcn tyde een uitroeper klimt, die eene kleine vlag uitfieekt , en het volk met luider ftemme berigt, dat de uur des gebeds gekomen is.
Onze fchryver maakt nog eene aanmerking ten opzigte van de reeds befchreevene gebouwen, welke is dat beide de pleifter en het ciment , waarvan men gebruik maakt, inzonderheid , wanneer 'er eene ongemeene fterkte vcreischt wordt, volgens alle proeven en waameemingen van de zelfde ftoffe zyn, als die der ouden. Die Waterbakken , voegt hy 'er by, welke door fultan Ben Eglib, in verfcheidene deelen des koningryks van Tunis aangelegd zyn, zyn van gelyke fterkte als de berugte Waterbakken te Carthago , blyvende tot heden toe zo vast en digt, alsof zy maar pas gemaakt waren, uitgezonderd daar zy met voordagt gebroken zyn. De fioffen, waarvan zy gemaakt zyn, zyn, volgens het
zeg.



Barbaryë. Openb. Gebouw, ênz. 209
zeggen des doctors, deezen : men neemt twee deelen houtasch, drie deelen kalk , en een deel fyn zand. Nadat deeze ftoffen wel gezift en ondereen gemengd zyn, worden zy drie dagen en nagten agter eikanderen onophoudelyk met houten hamers geklopt, en beurteling met een weinig olie en water gefprengd , totdat zy een behoorlyke dikte krygen. Dit mengfel wordt voornaamelyk gebruikt tot de boogen, waterbakken en platten der huizen. Maar zy gebruiken werk en lym, alleenlyk met olie famcngeklutst, zonder eenig water , om de pypen hunner waterleidingen aan een te voegen. Beide deeze mengfels worden wel haast zo hard als fieen, en laaten niet het minfte water door komen.
MERKWAARDIGE OVERBLYFSELS DER OUDHEID.
Men ziet nog verfcheidene overblyffels der oudheid, in verfchillende deelen van Barbaryë , het welk 'oudstyds in de bezittinge der Romeinen , Carthagers en andere magtige volkeren geweest is. Eene der plaatfen , welke nu in het koningryk Algiers meest
III. Deel. O merk-



210 Tafereel van Natuur en Konst.
merkwaardig zyn, om de uitgebreidheid haarer puinhoopen, waarin nog blyken van den voorigcn luifter te ontdekken zyn , is Spaitha, het oude Sufetula, waar nog een pragtige triumfboog van de Corinthifche orde in ftand is. Van deeze boog af loopt tot aan het einde der ftad , ter langte van omtrent eene myl, een weg, die met groote zwarte fteenen beftraat is , en aan weèrzyde eene borstweering heeft. Op eenen kleinen afftand van het einde des beftraaten wcgs, ftaat eene fraaije gallery, naar de zelfde bouworde als de triumfboog gemaakt, welke op een ruim plein uitkomt, daar men de puinhoopen van drie nevens eikanderen gebouwde tempelen ziet, welker daken, galleryen en voorgevels afgebroken zyn , maar waarvan alle andere muuren met derzelver voetftukken nog volkomen en ongefchonden. gezien worden. In iederen tempel is eene nis voor aan de gallerye; en agter dezelve in liet midden des tempels, is eene kleine kamer, welke misfchien wel tot het bewaaren der kerkgewaaden diende. Onze fchryver heeft ons eene fchoone afteekening van deeze eerwaardige puinhoopen gegeeven.
In



Barbaryë. Overbl. der Oudheid. 2ir
In eene plaatfe, Jemma genoemd, in het koningryk Tunis , zyn zeer veele oudheden ; als Altaaren met vervallene opfchriften , eene verfcheidenheid van kolommen, eene meenigte rompen en armen van marmeren ftandbeelden, van welken een Colosfus-beeld in volle wapenrustinge is, en een ander eene naakte Venus , gelyk de Mediceefche ; beiden zyn zy zonder hoofden , maar naar allen fchyn het werk van goede meesteren. Het geen deeze plaats allermerkwaardigst maakt , zyn de overblyffels van eenen ouden Schouwburg , beftaande oorfpronglyk uit vicr-en-zestig boogen, en vier ryen kolommen. De bovenfte ry heeft dooide Arabieren veel geleeden; en een bey van Tunis heeft vier boogen geheel in de lugt doen fpringen, in eenen opftand der Arabieren., die 'er zich ter hunner verfcbanfinge van bedienden. De platte grond der zitplaatfen en galleryen zyn nog overgebleeven; en wanneer men alle de overblyffels met die van andere oude gebouwen vergelykt, fchynt dit omtrent den tyd der Antoninusfen geftigt te zyn , dewyl het, in evenredigheid en kunstwerk, met de gebouwen van dien tyd volmaaktelyk overeenkomt.
O 2 Be-



212 Tafereel van Natuur en Konst.
Behalven eenige oude Waterbakken en gemeene Rioolen, zyn 'er naauwlyks teekens gelaaten van de pragt van Carthago, de mededingfter van. Rome. Wy vinden'er, zegt onze fchryver, geene zegeboogen of pragtige ftukken der oudheid, geene granaat-fteenen pilaaren , of dergeiyke fraaije werken; maar de gebrokene muuren en gebouwen, welke nog overig zyn, zyn in- den Gothifchen fmaak of in dien der laatfte bewooneren gebouwd. Naast aan de groote gemeene Waterbakken , welke naby den westelyken muur van de ftad zyn, zien wy de puinhoopen van eene oude en berugte Waterleidinge, welke men kan nagaan tot op eenen afftand van ten minften vyftig mylen. Zy is een werk, het welk ongemeen veel moeite en gelds gekost heeft; en dat gedeelte van dezelve, het welk langs het fchier-eiland loopt, waarop Carthago gedaan heeft , was fraai omzet met gehouwen Heen. Te Ariana, een klein vlek, twee mylen ten noorden van Tunis, zyn verfcheidene boogen van deeze Waterleidinge nog in hun geheel, welke dr. Shaw zeventig voeten hoog bevond , terwyl de pilaaren, waarop zy rustten , zestien voeten waren. Het kanaal, waardoor het water liep , ligt
bo-



Barbaryë. Overbl. der Oudheid. 213
boven deeze boogen; hetzelve is overwelfd, en met een fterk ciment bepleifterd. Iemand van eene gemeene grootte, kan 'er regt overeind in wandelen , en op zekere afftanden zyn gaten gebleeven, om verfche lugt door te laaten , en, wanneer het noodig is, te reinigen.
Over de bronnen , welke deeze waterleiding van water voorzagen , waren tempels opgerigt, van welken nog eenige overblyffels te zien zyn. Een derzelven , welke uit de fieraaden blykt van de Corinthifehe bouworde geweest te zyn, eindigt zeer fraai in eenen domtooren, waarin drie nisfen zyn , waarfchynlyk gefchikt om 'er ftandbeelden van waternymfen of andere godheden , welke de ouden meenden dat bevel voerden over de bronnen , in te plaatfen. De Waterleiding draagt egter tcekens van grooter oudheid dan de tempel, dewyl zy waarfehynlyk een werk der Carthageren was, zynde het moeilyk te begrypen, dat Carthago zonder zulk een hulpmiddel zoude hebben kunnen in ftand blyven.
Jn het koningryk Algiers, naby eene plaats O 3 Sher-



214 Tafereel van Natuur en Konst.
Sherfhell genoemd , leggen dc puinhoopen van eene groote ftad, welke, volgens eene overlevering in dat land, door eene aardbeevinge werd omgekeerd. Wy moeten, zegt onze fchryver, een groot denkbeeld voeden wegens haaren voorigen luister, uit dc- fchoone pilaaren en kapiteelen, uit de ruime waterbakken en prtgtiglyk ingelegde vloeren, welke nog in weezen zyn. Het water werd 'er in gebragt door eene groote en kostbaare waterleiding, welke in hoogte en Merkte van haare boogen niet behoefde te wyken voor die van Carthago; verfcheidene brokken derzelven , in de nabuurige bergen en daalen verfpreid, blyven tot heden toe zo veele onlochenbaare bewyzen van de fchoonheid en grootschheid des werks. Daar zyn nog twee andere waterleidingen overgebleeven, welke Sherfhell van ongemeen goed water uit de bergen voorzagen, en voor twee onwaardeerbaar giften der oudheid moogen gehouden worden.
Onder de puinhoopen van Tlemfan of Tremefen, worden verfcheidene pilaaren en andere brokken van Romeinfche oudheden gevonden. En in de muuren van eene oude
Mos-



Barbaryë. Overbl. der Oudheid. 215
Mosquee zyn eene meenigte van altaaren aan de Dii Manes toegewyd, maar onze fchryver zag maar een opfchrift dat leesbaar was. De meeste muuren van Tlemfan beftaan uit een mengfel van zand , kalk en kleine keijen, welke, wel getemperd en onder eikanderen bewerkt zynde, in fterkte en vastheid gelyk aan ftecn worden. Dit mengfel werd eer 'er de muuren van opgemaakt werden, in daar toe gefchikte geitellen gevormd, van welken 'er nog eenigen gevonden worden, waar onder men 'er ziet, die honderd roeden lang, en een vaam hoog en dik zyn.
In eene plaatfe , nu Kasbaite genoemd , zynde eene oude Romeinfche ftad, zyn veele brokken van puinhoopen en oudheden , en onder anderen is 'er een gedeelte eener gallerye van eenen kleinen tempel, ïr.isfchien, gelyk dr. Shaw uit eenige overblyffelen van een opfchrift befluit, toegewyd aan eene der Romeinfche keizerinnen. Een weinig zuidwaards zyn verfcheidene graflieden, welker meestcn met fraaije beelden zyn uitgehouwen, die zich vertoonen als weenende, offerende , of eenigen lykdienst aan den dooden O 4 fee.



2i6 Tafereel van Natuur en Konst.
bewyzende; en onder die beelden vindt men de opfchriften.
Langs eene groote ry van heuvelen, Aurcfs genoemd, ten zuiden van Conftantina'gelegen , zyn eene meenigte van puinhoopen, zynde derzelver voornaamfte die van L'erba en Tezzoute, welke omtrent drie mylen in den omtrek beflaani Hier vinden wy eene groote verfcheidenheid van oudbeden; want behalven de pragtige overblyffels van verfcheidene der ftads-poorten , meldt dr. Shaw de zitplaatfen en het bovenfte gedeelte van eenen Schouwburg ; den voorgevel van eenen fchoonen Jonifchen tempel , aan Esculapius toegewyd ; eene ruime langwerpige Kamer, met eene groote poort aan weèrzyde , . misfchien gefchikt tot eenen zegeboog; en een klein fraai Maufoleum , gebouwd in de gedaante van eenen dom, onderfchraagd door Corinthifche pilaaren. Deeze en andere gebouwen van gelyken aart , toonen den eertyds bloeijenden ftaat van deeze ftad, welke blykt het Lambefa der ouden geweest te zyn, genoegzaam, aan. Onze geleerde fchryver nam de moeite van verfcheidene Romeinfche
op.



Barbaryë. Overbl. der Oudheid. 217
opfchriften, die onder deeze puinhoopen gevonden werden , uit te fchryven.
Op eene hoogte, twee mylen van de Hammam Meskouteen , beftaande uit eenige berugte bronnen, is eene groote uitgebreidheid' van puinhoopen, welke thans Anounah genoemd wordt, en waar de doctor een klein vierkant gebouw genoegzaam in zyn geheel zag, het welk men uit een afgebeeld kruis; dat nog aan de deur te zien is, befluiten mag eene Christen-kerk geweest te zyn.
AHegah, eene andere gedoopte ftad, ligt zeven mylen van Anounah en vyf van Conftantina; tien mylen van Anounah is ook eene meenigte puinhoopen Seniore genoemd, met veele andere rondom dit gedeelte des lands , welke niets zeer merkwaardigs verfchaffen.
Omtrent Conftantina, het Cirta der ouden, vinden wy menigvuldige overblyffels der oudheid , inzonderheid op eenen ftrook lands aan het zuidwesten , welke geheel overdekt is met gebrokene muuren, waterbakken en andere puinhoopen. Bchalvcn deezen zyn 'er O 5 om-



2i8 Tafereel van Natuur en Konst. omtrent het middelpunt van de ftad nog omtrent twintig waterbakken over , die' eene ruimte van vyftig roeden in het vierkant be. flaan, en waarin onze fchryver meent dat het water gebragt werd door eene waterleiding, die nu een puinhoop geworden is , en uit welker overgebleevene brokken wy den gemeenen geest der inwooneren van Cirta, in het oprigten van een gebouw, het welk zulk eene verbaazende meenigte van bouwftoffen vereischte, kunnen ontdekken.
Boven op eene fteile hoogte naar het noorden , zyn de overblyffels van een pragtig gebouw, waarin zich thans Turkfche bezetting onthoudt. Vier voetftukken van pilaaren, welke omtrent vier voeten 'middellyns hebben , zyn nog in ftand op hunne plaatfen, en fchynen tot het voorportaal behoord te hebben. Zy zyn van zwarten fteen, weinig minder dan marmer, waarfchynlyk uit de rotfe, op welke zy opgerigt werden , uitgehouwen.
De zyposten van de voornaamfte poort der flad zyn van roodagtigen fteen, zo fraai als marmer, en zeer net gevormd en befchooten.
Een



Barbaryë. Overbl. der Oudheid. 219
Een altaar van zuiver wit marmer, maakt een gedeelte van eenen nabuurigen muur, en aan die, welke voor het oog zigtbaar is, is een Simpulum, een vat door de ouden in de offers gebruikt, uitgefneeden. De poort naaiden zuidoost-kant is op de zelfde wyze gefchikt, maar veel kleiner.
De brug was een meeflerftuk in haare foort, zynde derzei ver gallery en boogen verfierd met lofwerk en festonnen, osfen-hoofden en bloemkranfen; de fteencn der boogen zyn ook met verfcheidene afbeeldingen verfierd, en tusfchen de twee voornaamfte boogen is eene wel uitgevoerde afbeelding van eene juffer, treedende op twee olifanten, wier aangezigten naar eikanderen toegekeerd , en welker fnuiten in een geftrengeld zyn. Zy heeft eene groote zee-fchelp over haar hoofd, en vertoont zich in een naauw gewaad gekleed, gelyk het tegenwoordig amazoons-gewaad ; haare regterhand legt zy op ■haare keurs, ziende met veragtinge naar de ftad.
Wat de ftad Algiers zelve betreft, wegens welker oudheden de leezer misfehien een be-
rigt



220 Tafereel van Natuur en Konst.
rigt verwagten zal, onze fchryver, aan wiens opmerkinge niets fchynt ontfnapt te zyn, verhaalt ons dat 'er niet veele oudheden gevonden worden, en onder dezelven maar weinige, die der opmerkinge van weetgierigen waardig zyn. Op den tooren van de groote Mosquee, zyn wel eenige gebrokene opfchriften, maar de letters, fchoon groot genoe°om op eenigen afftand te kunnen gezien worden , zyn zo met 'kalk en wit wasch opgevuld , dat zy bezwaarlyk te onderfcheiden zyn.
De andere deelen van Barbaryë, behalven die, welke dr. Shaw gelegenheid had om te zien , inzonderheid die naby de zee-kust , zyn niet ontbloot van oudheden , fchoon zy 'er juist niet in groote meenigte te vinden zyn. Wy hebben derhalven by het gezegde weinig te voegen , wegens de koningryken Fez en Morocco , en wel des te minder, dewyl wy den uitmuntenden leidsman door deeze landen misfen. Het zal egter niet ongevoeglyk zyn van eene oude zeldzaamheid gewag te maaken: weinige mylen van Tangier is een groot hol, gelyk een kool-put; het welk veele vademen diep is, cn leidt naar
ee-



Barbaryë. Overbl. der Oudheid. 221
eene groote meenigte van onderaardfche vertrekken, welker wanden met wit marmer bezet zyn. Uit de menigvuldige ftandbeelden , lykbusfchen en oude Punifche opfcbriften, die 'er in gevonden zyn, blykt ontwyffeloaar, dat zy bewaarplaatfen der dooden waren, even als de Catacomben in Italië en Egypte; waarvan wy zo veel gezegd hebben, dat wy het onnoodig oordcelen op deeze overblyffels der oudheid in Barbaryë, in het byzonder,(lil te ftaan.
NI-



222
N.1GR1TIÈ en GUINEE.
ALGEMEEN BERIGT WEGENS HETZELVE.
Nigritië is gelegen tusfchen de agt en de twintig graaden noorder breedte, en tusfchen de agttien graaden wester en de agt-en-twintig ooster langte. Het grenst aan een gedeelte van Guinee, het welk het ryk van Benin genoemd wordt , aan het zuiden ; aan Abysfynië en. Nubië aan het oosten, aan Zaara aan het noorden ; en aan den Atlantifchen oceaan aan het westen. De grootfte langte van het westen is omtrent tweeduizend mylen , en de grootfte breedte van het noorden naar het zuiden byna zeshonderd mylen.
Nigritië wordt door de meeste aardryksbefchryveren verdeeld in vyftien koningryken, waarvan het ryk van Gualata , van Guber of Gubur, van Zanfara , van Ayzade , van Cano, van Burno, en van Gaoga aan de noordzyde van de rivier den Niger liggen, welke van het oosten naar het westen , door de
gant-



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 223
gantfchelandftreek loopt, eil waarvan men meent dat de naam van Nigritië afkomftig is.
Ten zuiden van den Niger is Guinee, bevattende de landen tusfchen de rivieren de Sanago en Gambia, bewoond door de Jolloifs en de Pholeys; ook is 'er het land van de Melli, van de Mundingoes, van Gago, van Zcgzeg, van Guanguara, en van Cafena.
Aan beide de zyden des Nigers oostwaards is het koningryk van Tombut; en landwaards in tusfchen den Niger en de Gambia , ten noorden der bergen van Guinee, zyn de koningryken van Bito, Temian , Dauma, Medra, Gachom en Biafara.
Het voornaamfte gebergte deczer landen beftaat uit eene lange ry van bergen, welke Nigritië van Guinee fcheidt, en van den ooster tot den wester oceaan (trekt over degantfche langte van Africa. De voornaamfte rivier is de Niger, welke mede van het oosten naar het westen, door de geheele langte van Nigritië loopt , en , naar men zegt , uit'de zelfde bron als de Nyl voorkomt. Andere
groo-



224 TAïEttEEL VAN NATÜUR EN KoNST.
groote rivieren in deeze landftrecke zyn de Sanago en de Gambia.
Wy zyn wegens de binnenlandfche deelen van deeze landen zeer weinig onderrigt, gelyk wy ten opzigte van Africa in het algemeen zyn. Want het meefte dat wy 'er van weeten, is gehaald, uit de berigten der inboorelingen , die niet ryk bedeeld zyn met bekwaamheden , om hunne historie te befchryven. In die groote landftreek , welke onze aardryksfchryvers aan Negritië hebben toegeweezen, zyn eene groote meenigte koningryken en verfchillende natiën, die allen aan onafhanglyke vorsten, welker meesten egter fehatting aan den koning van Tombut moeten opbrengen , onderworpen zyn. In Guinee zyn eenige onafhanglyke vorsten , welker heerfchappyen zeer uitgebreid zyn, en die eene magt hebben, welke door geene wetten bepaald is. Daar zyn ook veelen, aan welken de Europeërs den naam van koningen gegeeven hebben , welker heerfchappyen niet wyder dan de grenzen van een gemeen dorp zyn uitgebreid, en die maar zeer geringe inkomflen en magt bezitten. Maar deeze allen zyn egter onderworpen aan den eenen of an-
de-



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 225
deren der oppervorsten , en niet meer dan derzelver leenmannen , zynde verpligt om hen in de oorlogen te verzeilen, hunne foldaaten huisvesting te bezorgen , en allerleie belastingen aan hun op te brengen. De magtigfle deezer vorsten is de koning van Whidah, die van zyne onderdaanen zeer gevreesd en ontzien is. Wanneer zy in zyne tegenwoordigheid verfchynen , knielen zy , of vallen op hunne aangezigten; ook vallen zy des morgens voor de poort van zyn paleis ter aarde neder, kusfen tot driemaal toe, klappen in hunne handen , en bedienen zich van uitdrukkingen , die meer gelyken naar godsdienftige aanbiddingen, dan naar pligtbetuigingcn aan eenen aardfchen vorst. Hy heeft onderkoningen , legerhoofden, bevelhebbers en amptenaars , even als de Europefche vorsten* Eenigen van die hooge bedienden moogen in zyne tegenwoordigheid eeten en drinken; maar het ftaat niemand hunner vry zyne majefteit te zien eeten ; ook is het aan geen mensch geoorloofd te weeten, in welk gedeelte van het paleis hy llaapt, uitgezonderd zyne vrouwen, die nooit minder dan duizend in getal zyn. III. Deel. P



126 Tafereel van Natüür en Konst.
De kust van Guinee is zeer ongezond, het welk voornaamelyk fchynt veroorzaakt te worden, door de ongemeene hette der dagen en de koelte der nagten , waardoor ftrydige uitwerkfels in het ligchaam voortkomen, inzonderheid in zulke ligehaamen, welke meer aan koude dan hette gewoon zyn, en zich te fchielyk verkoelen of van hunne klederen ontdoen. Eene tweede oorzaak is dat dit land, en wel in het byzonder de Goudkust, eene meenigte van hooge bergen heeft, en dat in de dalen tusfchen dezelve des morgens eene dikke, ftinkende, fulfcragtige damp of mist plaats heeft, welke zich dermaate verfpreidt , dat het voor de Europeaanen, wanneer zy nog nugteren zyn, genoegzaam onmooglyk is van derzelver befmettinge vry te blyven, dewyl zy 'er vatbaarer voor zyn dan de inboorclingen. Het verfchil tusfchen de lugtgefteltenis in Europa en deeze landftreeke is zo merkelykgroot, dat weinigen der geenen, die herwaards komen, niet ten eerllen in eene ziekte vervallen , welke veelen uit het leeven wegrukt, vooral omdat zy onvoorzien zyn van alles, wat hun gepaste hulp en goed voedfel verfchaffen kan , en niets
heb-



Nigritië en Guinee. Alg.Berigt. 227
hebben dan bedorvene geneesmiddelen en onbedreevene artfen.
Niettegenflaande Guinee zo ongezond is voor de gefteltenisfe der Europeaanen, heerfchen 'er egter onder de inboorelingen maar weinige ongemakken. De kinderziekte is onder hen de gcvaarlykfte van alle kwaaien , dewyl door dezelve, gelyk het mede in andere warme landen gaat , fomtyds zo veele menfchen als door de pest weggeflecpt worden. Eene andere landziekte wordt veroorzaakt door wormen, welke tusfchen het vel cn vleesch, in alle de deelen des ligchaams, maar voornaamelyk in de boenen gevonden worden, en den Iyder groote pyn verwekken , totdat zy 'er uitgehaald zyn. De wyze, op welke zy 'er uitgetrokken worden, is deeze : wanneer de worm door de dikte, welke hy veroorzaakt, gebroken is, vertoont zyn kop zich doorgaans het eerst, en nadat men hem een weinig naar buiten getrokken heeft, maakt men het uitgetrokken gedeelte aan een houtje vast, waarom men dagelyks een klein deel van den worm windt, totdat hy geheel en al uitgetrokken , en de lyder van zyne pyn verlost is. Wanneer de worm P 2 by



228 Tafereel van Natuur en Konst*
by geval afbreekt neemt de pyn toe, dewyl het overgebleeven gedeelte in het ligchaam verrot, of op eene andere plaats doorboort. Eenigen van deeze wormen zegt men dat eene elle lang, ja fomtyds veel langer zyn
De
(*) Men heeft ons berigt dat in Perfie zeer dunne wormen van zes of zeven ellen lang zyn, die in de beenen en andere deelen van het menfchelyk ligchaam voortteelen: en in de Philofophical Tranfactions lee* zen wy van verfcheidene merk waardige gevallen, waarin wormen uit deelen , in welke men die in het minst niet meende te vinden, gehaald zyn, zynde dat werk meestal door vrouwen verrigt geworden. Juffrouw Maria Haftings wordt daar genoemd als berugt door het ontdekken van wormen, welke in het tandvleesch, in de tong en in andere deelen verholen waren, en door haar met een ganfe-fchagt konden uitgehaald worden. De heer Dent verhaak ons dat hy zelf van zekere builen op zyne tonge is geneezen geworden door juffrouw French, welke , het gezwel met een lancet doorfteckende, 'er vyf of zes wormen in eene reize uithaalde, zodat zy , volgens zyn berigt, meer dan honderd wormen uit zyne tong en dertig uit zyn tandvleesch gehaald heeft. De gewoone plaats der wormen is zekerlyk wel in het gedarmte ; doch egter is 'er naauwlyks ecnig gedeelte van het ligchaam, het welk 'er volftrcktelyk vry van blyft; en wat de wormen betreft, welke zich in de beenen onthouden,
dee-



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 229
De heer Francois Moore , verfcheidene jaaren agtereen boekhouder der koninglyke
Afri-
dcczen zyn onder de Negers gemeen genoeg. De heer Smith verhaalt ons, in zyne natuurlyke historie van Nevis , dat zyn Neger eenen dunnen witagtigen worm had, die langzaamerhand uit zyn been, niet ver van het fcheen-becn, te voorfehyn kwam , en dagelyks eenen duim, of iets meer vorderde. Naar maate hy 'er uitkwam, wond hy hem om een klein ftukje hoius , en het uitgekomen gedeelte ftierf onmiddelyk, wanneer het met eenen zyden draad werd vastgebonden. Het' been zwol en was zeer p.ynlyk eer de worm door het vel heen geboord was; doch na dien tyd had de man het wat gemakkelyker ; maar wanneer de worm, daar hy zyn been tegen het een of ander aanftiet, brak, zwol het weder, totdat het overig gedeelte 'er op de zelfde Iangzaame wyze was uitgekomen, waarna de wond zonder pleifter geneezen werd. Deeze worm was omtrent anderhalve elle lang; en zulk eene langte, ja zelfs die der wormen in Perfie, is nog niets, wanneer zy vergeleeken wordt by die van den lint-worm, welke inééngekronkeld in de ingewanden ligt, en fomtyds zo lang is als alle de darmen, ja wel eens langer. Borrichius verhaalt dat een van zyne lydcren in een jaar tyds agthonderd voeten van zulk eenen worm kwyt raakte, zonder dat men toen nog tot den kop gekomen was; want de lyder merkte altyd .dat hy onder de ontlasting afbrak. Dr. Tyfon had eep j nen.



230 Tafereel van Natuur en Konst.
Africaanfche compagnie van Engeland, heeft ons groot ligt wegens die deelen van Afrika gegeeven, welke aan de Gambia grenzen, tot op eenen afftand van vyfhonderd mylen van den oceaan. Dc verfchillende koningryken , zegt hy , aan den oevers van deeze rivier, worden bewoond door verfcheidene foorten van volkeren , door Mundingoes, Jolloifs, Pholeys, Floops en Portugeezen, welke laatflen zich daar, omtrent het jaar 1420, neergezet, en onder de Mundingoes gewoond hebben, totdat zy byna zo zwart als deezen geworden zyn; maar zy fpreeken nog eene
taal,
nen lyder, die verfcheidene jaaren agtereen eene meenigte van deeze wormen kwyt raakte, in (tukken van twee tot zes of meer ellen lang, welke by elkandercn gevoegd zynde,volgens zyn zeggen,de langte van dien van Boirichius rnerkelyk overtroffen. De leden zyn in deeze foort van wormen zeer talryk ; want in een ftuk van vier-en-twintig voeten lang, telde de doctor vyfbonderd zeven leden; en aan ieder lid ontdekte hy eene boven andere deelen uitfteckende opening, welke hy voor eenen mond hield, dewyl, in hetgeen men voor den kop van het dier houdt, door de beste microscoopen geen mond te ontdekken is. Dikwyls vond hy zulk eenen worm in honden, osfen en verfcheidene visffben. Zie zyn berigt ia dc Philof. Tranfaci.n. 14&



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 231
taal, die verbasterd PortugeesCh is, en niets is hun onaangenaamer "dan dat zy Negers genoemd worden , welken naam zy alleenlyk aan flaaven geeven. De Mundingoes zyn de talrykfte onder deeze natiën.
Aan de noord-zyde van de Gambia is het land van de Jolloifs gelegen, het welk zeer groot is , en zich tot aan de rivier Senegal uitftrekt. Dit volk is zwarter en bevalliger dan de Mundingoes; zy hebben geene breede neuzen en dikke lippen, welke den Mundingoes en Floops in het byzonder eigen zyn. Om kort te gaan, geen der bewooneren van de landen omtrent deeze rivier, evenaaren de lolloifs in zwartheid van vel, en fchoonheid van weezenstrekken.
In ieder koningryk en land, aan weèrzyde van de rivier, zyn eenige Pholeys, een volk van eene taangeele kleur, veel overeenkomst hebbende met de Arabieren, by troepen of familié'n famenwoonende , dorpen ftigtende, en egter niet afhangende van de koningen, in welker heerfchappyen zy zich bevinden; want indien zy door de volkeren, waaronder zy zich nederzetten, kwaalyk behandeld P 4 wor.-



232 Tafereel van Natuur en Konst.
worden , breeken zy hunne dorpen af, en verplaatfen die naar elders. Zy hebben hoofden uit hunne eigene Hammen, die met groote befcheidenheid regeercn; en deeze regeering valt zeer gemakkelyk , dewyl het volk van eene goede en vredelievende gefteltenisfe, en zo wel ondcrweczen is wegens de natuur van regt en billykheid, dat iemand die kwaad doet, van elk verfoeid wordt, en niemand zich zal inlaaten om hem tegen de hoofden te befchermen, of poogingen aanwenden, om hem uit handen van het geregt te redden. Dewyl de inboorelingen hier zeer weinig gebruik van hunne landeryen maaken, zyn de koningen altyd genegen om aan de Pholeys, fchoon vreemdolingen, zo veel lands ter bebouwinge te vergunnen, als zy gaarne hebben , en dus vindt men onder hen de grootfte landbouwers. Zy zyn zeer naarftig en zuinig, en verzamelen veel meer koorn en katoen dan zy gebruiken; het overfchot verkoopen zy tot eenen maatigen prys; in alle gevallen zyn zy herbergzaam en vriendelyk, zodat de inboorelingen het als eenen byzonderen zegen aanmerken een dorp van Pholeys in hunne nabuurfchap te hebben. Gelyk hunBe vriendelykheid zich tot allen uitftrekt, zyn



Nighitië en Guinee. Alg. Berigt. 233
zy ook zeer gulhartig jegens hun eigen volk; in zo verre dat zy, weetende dat een Pholey onder flaaverny gebragt is, zich allen gewillig tooncn om hem te verjösfen. Overvloed van leevensmiddelen hebbende , geeven zy niet flegtS den ouden, blinden en lammen onder hun eigen volk onderftand, maar vervullen ook, zo veel als hunne vermogens toelaatcn, den nood der Mundingoes, van welken zy eene groote meenigte in tyden van hongersnood onderhouden hebben. Zy zyn zeer zelden toornig, en de heer Moore hoorde nooit dat zy eikanderen uitfehotden; deeze zagtzinnigheid komt egter geenszins voort uit gebrek aan moed, want zy zyn zeer bekwaam in het behandelen der wapenen, en zo dapper als eenig ander volk in Africa. Weinigen hunner zullen liever brandewyn of Herken drank dan water met fuiker nuttigen.
Aan de zuid-zyde van de rivier de Gambia, en maar een weinig landwaards in, is zeker volk het welk Floops genoemd wordt , en eenigermaate wild is. Zy woonen digt aan de Mundingoes , met welken zy in bittere vyandfehap leeven. Hun land is van eene groote uitgebreidheid, maar zy Haan niet oru P 5 de?



234 Tafereel van Natuur en Konst.
der de beftiering van eenig opperhoofd ; en egter heerscht 'er onder hen zulk eene groote eensgezindheid, dat de Mundingoes, hoe magtig en talryk zy zyn m'oogen, geheel buiten ftaat zyn om hen tot onderwerping te brengen. Zy zyn gewoon nooit eene verongelyking te vergeeven, of die ten minften nooit ongewroken te laaten; maar aan den anderen kant erkennen zy ook den geringften dienst, welke hun gedaan wordt, met de hartelykfte dankbaarheid.
De heer Moore berigt ons dat vier maanden in het jaar zeer ongezond en lastig zyn voor hun, die pas uit eene koude Itigtftrcek gekomen zyn; fchoon de fteeds aanhoudende lente, waarin men gemeenlyk rype vrugten en bloeifems aan den zelfden boom ziet, dat ongemak eenigzins vergoedt. De lugt is 'er aangenaam en frisch, maar zy heeft iets zo byzonders in zich dat fleutels, welke men in den zak draagt, zullen roesten. Dc regentyd begint gemeenlyk in de maand Juny , en duurt tot in het laatst van September, of het begin van Ociober. De eerfte en laatfte regens zyn doorgaans de geweldigfte; en het ï,s aanmerklyk dat 'er eerst een zeer fterke
•wind



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 235
wind ontftaat, die anderhalve uur, of langer aanhoudt, eer het begint te regenen , zodat een fchip dikwyls fchielyk omilaat; men kan dien wind egter eenen tyd lang eer hy uitbarst voorzien , want de lugt vertoont zich dan zeer donker en zwart, en de blikfem breekt door de langzaam aandryvende wolken, zodat alles een verfchrikkelyk voorkomen heeft; de fchielyke agtereenvolging van blikfemfchigten , maakt het telkens ligt, en de donder doet den grond daveren. Zo lang als dc regens aanhouden is het gemeenlyk vry koel, maar wanneer zy een eind genomen hebben, breekt de zon met ongemeene hette door, het welk eenigen, wanneer zy zich tot flaapen leggen, hunne klederen dóet uittrekken ; maar ligtelyk ontftaat 'er, eer zy ontwaakt zyn, op nieuw een orkaan, en de fchielyke verandering van hette in koude, maakt de menfchen ongezond, en vooral dc blanken; want de inboorelingen zyn niet gewoon zich te ontblooten. In den regentyd heeft men zelden zee-winden; maar m derzeiver plaatfe waaijen de oostelyke winden de rivier over. In de maanden November, December, January en February, waaijen zy doorgaans vry fterk, inzonderheid by dag.
De



236 Tafereel van Natuur en Konst.
De grootfte hette heeft men 'er omtrent het iaatst van de maand May, veertien dagen of drie weeken eer de regens beginnen.
Wat de taaien , welke' omtrent de rivier de Gambia in gebruik zyn, betreft, de voornaamfte van dezelven is die van Mundingo, welke naam zo wel aan het land als aan het volk gegeeven wordt. Wanneer men die taal verftaat, kan men van den mond der riviere afreizen, tot aan het land der Joncoes of der koopluiden, zo genoemd, omdat zy jaarlyks eene groote meenigte flaaven opkoopen, en die naar de benedenfte deelen van de rivier vervoeren, om ze aan de blanken te verkoopen. Dit land meent dc heer Moore dat niet minder dan zes weeken reizens van ft. Jacobs fort af is, het welk de koninglyke Africaanfche compagnie van Engeland toebehoort, cn gelegen is op een eiland in de Gambia, omtrent tien mylen van den mond der riviere.
Eene andere taal, welke na deeze meest in dit land gebruikt wordt, is gebroken Portugeescb, het welk zo bedorven is dat het te Eisfabon ter naauwer nood verftaan wordt; maar die taal wordt door de Engelfchen fpoe-
di.



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 237
diger geleerd dan eenige andere , welke in deeze ftreeken in gebruik is, en wordt altyd door de taalmannen, welke de kooplieden en de compagnie dienen, gelproken. Het Arabiesch is in gebruik by de Pholeys, en by de meeste Mohammedaanen aan de rivier, fchoon zy ook eene gemeene taal hebben, zynde het Arabiesch voor hun het geen het Latyn voor ons in Europa is. De Mundingoes hebben ook eene verbasterde taal, welke alleen door de mannen gefproken wordt , en waarvan men zich zelden bedient, tenzy men van eenen bullebak, Mumbo-Jumbo genoemd, fpreekt, waar door de vrouwen in ontzag gehouden worden. Dewyl dit een loopje is, het welk buiten deeze ftreeken misfehien niet in zwang gaat, zal het den leezcr ongetwyffeld genoegen baaren , daaromtrent het berigt van den heere Moore te vinden.
De Mumbo-Jumbo, zegt die fchryver , is eene foort van afgod, in eenen lange rok van den bast van boomen gemaakt, gekleed, en eenen kuif van fyn ftroo op zyn hoofd. De perfoon , die deezen afgod verbeeldt , is, dus uitgerust zynde, agt of negen voeten lang. De mans hebben zulk eene list bcdagt
om



238 Tafereel van Natuur en Konst.
om hunne vrouwen in onderwerpinge te houden; en de laastgemelden zyn zo onkundig, of ten minsten moeten zy zich zo houden, dat zy den Mumbo-Jumbo voor eenen wildeman houden ; en niet een vreemdeling zoude hem voor een menfchelyk fchepfel houden, uit hoofde van het erbarmelyk geluid , het welk hy maakt, en weinigen der inboorelingen kunnen naarbootfen. Wanneer de mans e.nig gefchil met hunne vrouwen hebben, ontbieden zy deezen Mungo-Jumbo, om het te bellisfen, het geen hy altyd ten voordeele der mannen doet; zyn gezag is zo groot dat hy over allen, die omtrent hem zyn , naar zyn genoegen kan befchikken, en bevel geeven om hen te liaan, te vermoorden, of gevangen te ncemen; maar niemand mag gewapend in zyne tegenwoordigheid verfebynen. Wanneer de vrouwen hem hooren aankomen, loopen zy weg en verbergen zich; doch fomtyds doet hy haar allen voor zich komen en ncderzitten ; fomtyds belast hy haar te zingen of te danzen naar zyn welgevallen, en wanneer zy niet gewillig aan zyne begeerte voldoen, worden zy 'er door flagen toe genoodzaakt. Deeze bullebak komt nooit anders dan by nagt te voorfchyn, en dit maakt
zy-



Nigritië en Guinee. Alg. Berigt. 239
zyne verfchyning van des te grooter kragt. By dag is de rok aan eenen paal, naby het dorp, waartoe dezelve behoort, vastgemaakt; want 'er zyn weinige dorpen van eenig aanzien , die hunnen byzonderen bullebak niet hebben.
Wanneer een man in dit genootfchapkomt, zweert hy op de plegtigfte wyze het geheim nimmer aan eenige vrouwe, of aan iemand, die 'er geen lid van is, te zullen ontdekken , en men wordt 'er nooit onder den ouderdom van zestien jaaren in toegelaaten. Het volk zweert by den Mumbo-Jumbo , en die eed wordt met groote naauwgezetheid onderhouden.
Omtrent het jaar 1727 had de koning van Jagra, de zwakheid van het gantfche geheim der zaake aan zyne vrouw , welke zeer nieuwsgierig was, te ontdekken, en zy openbaarde het aan eenige van haare vriendinnen. Dit kwam fommigen, die geene vrienden van den koning waren, ter ooren; en na op het Huk beraadflaagd te hebben , en vreezende dat zy hunne vrouwen niet langer zouden kunnen regeeren, wanneer dc list algemeen bekend was , ftaken zy eenen man in den
rok,



24° Tafereel van Natuur en Konst.
rok, begaven zich naar des konings verblyf* plaats, en daagden hem buiten ; vervolgens befehuldigden zy hem van het geheim ontdekt te hebben. Dewyl by zulks niet kon loochenen, lieten zy ook zyne vrouw haaien, en vermoordden hen beiden. Dus flierf de arme man om zyn verpligtend gedrag jegens zyne vrouw, en de vrouw om haare nieuwsgierigheid.
' De rivier de Gambia, zegt de heerMoore, is meer dan tweehonderd mylen van haaren mond af, voor floepen bevaarbaar, dewyl de vloed uit den oceaan zo ver komt, het welk misfchien in geene andere rivier plaats heeft. Het land aan de zyden van de Gambia, is voor het grootfte gedeelte vlak en boschagtig, tot een vierde gedeelte eener myle landwaards in, en in fommige plaatfen zo ver niet, meer binnenwaards zyn goede opene vlakten, welke men gebruikt om ryst te teelen, en buiten den regentyd vee te weiden. Verder landwaards in, is het, over het algemeen genomen , zeer boschagtig, maar naby de dorpen vindt men altyd eene groote opene vlakte, tot koornvelden gefchikt. De grond beftaat meestal uit zand met eenige klei gemengd ,



Nigritië en Güinee. Alg.Bërtgt. 241
mcngd, en is hier eh daar rotsagtig. Naby de zee en dc benedende deelen van de rivier vindt men geene' heuvels; maar verder op zyn eenige hooge bergen , van welker toppen men zeer aangenaame uitzigten heeft.
NATUURLYKE ZELDZAAMHEDEN.
DIEREN.
De deelen van Africa , van welken wy thans handelen , hebben overvloed van Olifanten , Leeuwen en andere wilde dieren , die in dit werk reeds befchreeven zyn. De heer Stibbs verhaalt dat hy, op zekeren morgen, eenen heuvel naby de Gambia, op welke rivier hy gezonden was om ontdekkingen te doen, onderzoekende , omtrent den top een leeuwen-hol vond, en kort daarna eenen Leeuw op geen' grooten afftand van zich hoorde brullen, het welk hem deed belluiten om met allen fpocd van den berg af te klimmen. Het hol, het welk hy zag, was vernuftiglyk in eene eenzaame plaatfe gekoozen, omtrent ter hoogte van drie vierde gedeelte des heuvels, aan den voet van eene fteilte,
IIJ. Deel. q op



242 Tafereel van Natuur en Konst.
op den kant eener rotfe. Het was bezwaarlyk om 'er by te komen, maar groot en wel gefchikt, en egter ongetwyffeld door de natuur gemaakt. De weg naar hetzelve, bezet met voetftappen, vuiligheid, en zelfs met eenig hair, toonde ten allerduidelykften dat het hol de verblyfplaats van eenen Leeuw was, welke aan de rivier zeer menigvuldig zyn. Onze fchryver voegt 'er by dat men de Leeuwen, inzonderheid by nagt.zeer dikwyls hoorde brullen, maar hy kon niet zeggen ooit eenen Leeuw gezien te hebben. Hy zag egter eens eenen troep van twee- of driehonderd Olifanten, die naar de rivier afkwamen om te' drinken, waardoor het ftof opvloog even als dc rook van eene glasblaazeryè' of brouweryë; en op eenen anderen tyd zag hy eene groote meenigte van deeze dieren, de rivier dwars overzwemmen , niet verder dan een vierde gedeelte eener myle van zyn fchip af.
Het Rivier-paard en de Krokodil, zyn in dc rivier de Gambia zeer menigvuldig; ook vindt men 'er eene meenigte van Guanas, fchepfels, welke zeer veel overeenkomst met den kleinen Krokodil hebben. De inboorelingen
zeg-



Nigritië en Guinee» Nat. ZELttó. 243
zeggen dat zy, wanneer een man hen onverhoeds nadert, zyne beenen fomtyds met hunne ftaarten breeken, het welk, volgens het berigt van den heere Moore, genoegzaam onmooglyk voorkomt, dewyl deeze dieren zelden meer dan eene elle lang zyn. De Negers en fommige blanken eeten de Guana als eene groote lekkerny, en men vertelde onzen fchryver dat zy fmaakten als konynen. Misfchien zullen wy in onze befchryvinge van America gelegenheid vinden om nader van dit fchepfel te fpreeken.
In deeze deelen van Africa zyn zo wel als in de meeste zandige landen , eene groote meenigte flangen en andere vergiftige kruipende dieren. De heer Moore verhaalt ons dat de inboorelingen zeer bang zyn voor de Zwarte Slangen, waarvan hy 'er zelf gezien heeft, die de langte van drie ellen hadden, en zo dik waren als het dunne van zyn been; hem werden ook vertellingen gedaan wegens andere vergiftige flangen, en wel van fommigen, die eene kam op haaren kop hadden, en welke men fler.k bevestigde dat kraaiden als haanen. Dit dier is misfchien het zelfde, het welk men Bafiliscvis noemt, waar omtrent veeQ 2 W



244 Tafereel van Natuür en Konst,
le wonderlyke dingen zyn verteld geworden , die men thans meest overal voor fabelen houdt. Daar zyn ook Slangen met twee koppen, welke aan eenen hals groeijen , maar deezen verklaart onze fchryver nimmer gezien te hebben. Hy fchoot eene groene flang, die omtrent twee ellen lang was, maar in het dikfte gedeelte niet boven de drie duimen dikte had. De inboorelingen berigtten hem dat flangen van deeze foort in het geheel niet vergiftig zyn; maar 'er zyn zo veele vergiftige foorten , dat zy altyd een geneesmiddel by zich hebben, waarvan zy zich, indien zy gebeeten worden , zonder uitftel bedienen.
In een dorp, omtrent eene myl van Brucoe, vond de heer Moore een zeer groote Scorpioen , zynde volkomen twaalf duimen lang. Deeze fchepfels worden voor zeer ver, giftig gehouden ; en wanneer iemand door een Scorpioen van die grootte gefloken werd, meent onze fchryver dat hy onmiddelyk zoude derven. Hy kende verfcheidene luiden, die door kleine Scorpioenen gedoken waren, en zulke zwaare pyn hadden, dat zy ten minden in twaalf uuren tyds niet konden flaapen; doch na verloop van dien tyd begint de



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 24.5.
pyn te verminderen , en is welhaast geheel over: het is verder merkwaardig, dat, niettegcnltaande derzelver hevigheid, de zwelling maar zeer gering is.
Guineefche Hennen en Patryzen, vindt men hier in groote meenigte; en het is, volgens den heer Moore , merkwaardig , dat de laatften doorgaans twee groote fpooren aan ieder poot hebben.
Omtrent joar, en nergens anders aan de rivier, zag de zelfde heer eenen aanmerkelyken vogel, die alleenlyk in het vallen van den avond te voorfchyn komt, vier vleugels heeft, en omtrent zo groot is als eene duif. Maar fchoon dit beest by de inboorelingen een vogel genoemd wordt, durft egter de heer Moore niet bepaalen of het tot de vogels of tot de vleermuizen behoort gebragt te worden ; want hy zag nooit een van deeze dieren dood, fehoon hy 'er menigvuldige maaien naar gefchooten heeft. De heer Stibbs verhaalt, dat hy op zekeren avond eenen grooten vogel doodde, die ongemeen wel fmaakte. Dezelve was, van de vingeren af tot aan het uiterfte van den bek toe, meer Q 3 dan



24<5 Tafereel van Natuur en Konst.
dan zes voeten lang, en werd by de Mundingoos Gabbon, by de Portugeezen Gosfreal genoemd.
De heer Stibbs berigt ons ook, dat zyne reisgezellen in zynen togt op de Gambia, twee Wilde Ganzen en een Eend doodden; en dat de ganzen fpooren hebben zo lang als die van onze haanen, welke uit het middelde lid der vleugelen uitwasfen, en waar mede zy zich tegen eenen hond verweeren kunnen. Zyn zyn grooter dan onze wilde ganzen, en wit en zwart van kleur. De Eend was v%n eene zonderlinge foort, byna zo groot als eene gans , en eveneens van veeren, zynde de pooten, de voeten en de bek zwart 5 op den rug was ook eene zwarte vleeschagtige bult, anderhalven duim hoog. Hy voegt'er by, dat deeze Eenden onder het fyn gevogelte behooren, en zeer wel fmaaken.
Daar is eene foort van Uilen , welke by nagt een zeer naar geluid maaken, en by de inboorelingen als tooverhekfen worden aangemerkt. Indien een van deeze vogelen *s nagts in een dorp komt, raakt al het volk terflond op de been, en vuurt 'er op als op
ee-



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 247
eenen vyand; en dewyl het niemand ooit gelukt is een' deezcr Uilen te dooden, zo blyven zy -, naar de gedagten der arme inboorelingen, fteeds tooverhekfen.
■ Men vindt by de rivier de Gambia, en in andere deelen in Nigritië en Guinee , verfcheidene merkwaardige Infekten. De heer Moore verhaalt, dat, by eenen zeer geweldigen ftorm, eene foort van groote vliegen, met lange vleugelen , in zulk eene verbaazende meenigte aan boord kwam, dat, wanneer zy in de vlam der kaarfen gévloogen waren, de tafel welhaast bedekt was, door het getal deezer dieren, welke haare vleugels gebrand hadden; en door anderen, die haare vleugels, welke zy niet gebrand hadden, in eene fcheede ftaken, en over de tafel liepen, zich -niet anders verwonende dan zo veele groote maaden. De afbeeldingen van eenige deezer Africaanfche Infekten, wonen dat zy groote zeldzaamheden in de natuure zyn.
De Musquetoos, zegt onze fchryver, vallen onder al het gewormte op de rivier den menfchen allerlastigst. Zy doen meer kwaads Q 4 dan



248 Tafereel van Natuur en Konst.
dan eenige andere kleine vliegen, die, om haare kleinheid, Zand-vliegen genoemd worden , en naauwlyks zigtbaar zyn. Deeze Jaastgemelden zyn, wanneer men flegts eenige beweeging maakt , buiten ftaat om te byten; maar de Musquetoos ftooren zich aan geene beweeging , en vallen den menfchen telkens lastig , inzonderheid by nagt. Zy moogen by onze muggen vergeleeken worden, maar verwekken veel meer ongemaks. In het deel daar zy byten ontftaat groote jeukte , en wanneer men het krabt , totdat 'etbloed uitkomt, loopt men gevaar dat het aan 't zweeren zal gaan. Wanneer de beet geneezen is, vertoont dc plaats zich altydzwart-
De Buggabuggs, gelyk zy door de inboorelingen genoemd worden , zyn fchadelykc wormen, die alles, waar zy by kunnen komen, vernielen. Om van de eene plaatfe paar de andere voort te gaan, maaken zy eene holle pyp of buis, onder welke zy vciliglyk haaren weg vervorderen , zonder gezien te worden. Zy zyn eene foort van witte Mieren, en verrigten haaren arbeid met zeer yeel fpoeds, Want in den tyd van twaalf
uu,



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 249
uuren zullen zy haare buis vervaardigen, en agt of negen roeden ver reizen , om by eene kist, doos of kleerkas te komen. Daar zy in komen, rigten zy groote verwoeftingen aan ; en inzonderheid in wollen klederen. Niets ter waereld laaten zy ongemoeid ; want zy aazen zo wel op hout als op alle andere dingen; en het is aanmerkelyk , zegt onze fchryver, dat zy eene kist of tafel alleenlyk van binnen uitknaagen, zodat dezelve, wanneer zy die geheel vernield hebben , door het hart van het hout op te eeten, zich nog gaaf voor het oog vertoont. Zy kunnen de zon niet verdraagen, en fchynen , wanneer zy door dezelve befeheenen zyn , geduurende eenigen tyd in den ftaat van dooden; maar na den ondergang der zonne befpeurt men, dat zy haare natuurlyke kragten en leevendigheid weder krygen. De inwooners zyn in de noodzaaklykheid, om tegen deeze fchepfels zorgvuldiglyk te waaken, en maatregels te neemen om derzelver indringing in hunne kisten voor te komen , het welk gefchiedt door ze op voeten, die wel geteerd zyn, te zetten; want indien zy alle weeken niet op nieuw geteerd worden , is het tien tegen een dat de Infekten 'er niet zullen in komen.
Q 5 Wan,



250 Tafereel van Natuur en Konst.
Wanneer het in den regen tyd is, zegt de heer Moore, maaken de Vorfchen , die hier in groote meenigte, en veel grooter zyn dan in Europa, by nagt een gerugt, het welk op eenen aanmerkelyken affland kan gehoord worden, en niet ongelyk is aan dat van eene gantfche jagt honden.
Daar is eene zeldzaamheid, welke wy de vryheid zullen neemen van onder deeze afdeeling te melden , fchoon veele mooglyk zullen oordeelen , dat zy geene opmerkinge waardig is. De heer Moore oordeelde het zeer aanmerkelyk, en verhaalt uit dien hoofde dat hy op zekeren avond op Oesters, die aan boomen gegroeid waren, is te gast geweest ; en dit verhaal maakt hy letterlyk waar. Het fchynt dat aan de oevers vim de rivier, en naby de zee, waar het water zout is, zekere boomen groeijen, die Mangroves genoemd wórden, en welker bladeren, lang. en zwaar zynde, de takken tot in het water doen ncderhangen. Aan deeze bladeren en takken , maaken de jonge Oesters zich in groote meenigte vast, en groeijen daar, totdat zy zeer groot zyn, wanneer zy niet weder ^an den boom kunnen los komen; doch het
volk



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz, 251
volk fnydt de takken af, waaraan de Oesters als geriste uijen hangen.
Maar onder alle de voortbrengfels van Africa, is 'er mooglyk niet een , het welk de aandagt der wcétgierigen meer verdient dan dat wy nu befchryven zullen. Eenigen der inboorelingen een net gekreegen hebbende, ging de heer Moore met hun visfehon in een meir , tegenover een der Engelfche kantooren ; zy vingen daar eene groote meenigte visch, en onder anderen eenen, die vry wat geleek naar een' grundel, maar veel grooter was. Niemand dorst denzelven aanraaken, en elk raadde ook onzen fchryver 'er niet naby te komen, nademaal zulks hem het leeven kosten zoude. Eenigen hunner greepen lange ftokken, en floegen den visch met dezelven; maar vindende dat het uitwerkfel zo kwaad niet was als zy verwagt hadden, maakten zy de ftokken al korter en korter, en toen zy op eenen afftand van -zes duimen tot den visch genaderd waren, deed hy nog geen kwaad. Eindelyk waagden zy het hem met hunne vingeren aan te raaken, maar konden dit geen twintigfte gedeelte van eene minuut blyven doen. Hieruit begreep de
heer



252 Tafereel van Natuur en' Konst. heer Moore dat het een Torpedo of Siddervisch was, en had de nieuwsgierigheid van hem met eenen zyner vingeren aan te raaken • maar in een oogenblik was zyn arm geheel dood tot aan den elleboog toe; doch dezelve geraakte weder in eenen goeden ftaat, zoras als hy zynen vinger wegtrok. Hy herhaalde de proef verfcheidene maaien, en altyd met het zelfde gevolg, zelfs toen de visch reeds dood was. Hy gaf toen bevel om denzelven te dooden, en bevond dat de fchokkende hoedaanigheid alleenlyk in het vel beftond, en geheel verdween, wanneer dat gedroogd was.
Dit is het eenvoudig verhaal, het welk de heer Moore ons wegens deeze zaak gegeeven heeft ; maar dewyl het een van de fraaifte ftukken in de gantfche natuurlyke hiftorie is, agten wy het niet ongevoeglyk de oorzaak van zulk een wonderbaar uitwerkfel naar te fpooren. Doch vooraf moeten wy aanmerken , dat de heer Moore de Torpedo vertoont als een grundel, andere fchryvers van denzelven fpreeken als van eenen plat-visch, in gedaante vry veel overeenkomst hebbende



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz, 253
met de roch (*), die zeer geméén is omtrent de kusten van Provence, Gasconje, en veel door de bewooneren dier ftreeken gegecten wordt. Of de zonderlinge hoedaanigbeid van deezen visch waarlyk in het vel gelegen zy, zullen wy den leezer laaten beoordeelen, nadat hy de volgende vooronderftellingen in aanmerkinge genomen zal hebben.
Daar zyn verfchillcnde wyzen om wegens het uitwerkfel, het welk door den Torpedo veroorzaakt wordt , reden te geeven. De eerfte vinden wy by de ouden, die zich ver-
noeg-
(*) Het fchynt dat verfchillcnde foorten van visfchen deeze hoedaanigheid , welke den Sidder-visch wordt toegefchreeven , bezitten, dewyl 'er geene overeenkomst altoos is tusfchen de gedaante van eenen grundel , en die van eene roch; ook maakt de heer du Hamel, in zyne historie van de Academie der Weetenfchappen , gewag van eene Torpedo , welke hy by eene aal vergelykt , wier gedaante van beide de voorige zeer veel verfchilt. De heer Richer, van wien hy zyn berigt heeft overgenomen , .beweert zeer wel te weeten dat deeze Visch , wanneer hy flegts met eenen (lok wordt aangeraakt, eene fchok in den arm verwekt, ja zelfs fomtyds duizeling veroorzaakt.



254 Tafereel van Natuur en Konst.
noegden met eene fidderende hoedaanigheid et* kragt aan dit dier toe te fchryven , het geen het zelfde is alsof zy niets gezegd hadden. De tweede Itelt dat het uitwerkfel afhangt van eene groote meenigte van kleine ligchaamtjes, die telkens uit den visch voortkomen , fchoon by fommige gelegenheden meer dan by andere. Dit is het meest aangenomen gevoelen , het welk door Redi, Pen-ault en Lorenzi omhelsd is, en door huil dus verklaard wordt. Gelyk het vuur eene meenigte van Itofdeeltjes uitfchiet, gefchikt, om ons te verwarmen, zo fchiet de Torpedo eene meenigte van itofdeeltjes uit, gefchikt om het deel, daar zy indringen, eene fchok te geeven, het zy door 'er in te groote hoeveelheid in te komen, of door in openingen te vallen, die niet gefchikt zyn naar derzelver figuuren. Het derde -berigt is dat van Borclli, die deeze uitfchieting der kleine ligchaamtjes voor eene loutere inbeelding houdt, en zegt dat de visch , wanneer hy aangeraakt wordt, zeer fterk begint te beeven of te werken , het welk eene pynelyke fchok verwekt in de hand, die hem aanraakt: maar de heer Reaumur, wiens vooronderlteliing de laatlte en de regtmaatigfte is, heeft nimmer zulk ee-
ne



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 255
ne beeving kunnen ontdekken , niettegenftaande hy den visch, onder het verwekken van de fchok , met groote aandagt gade» floeg.
Deeze heer merkt aan dat de Torpedo, even als andere platvisfchen, niet volmaakte* lyk plat is, maar dat zyn rug, of liever het gantfche bovenfte gedeelte van zyn. ligchaam, een weinig bolrond is. Vervolgens bevond de heer Reaumur altyd dat, wanneer de visch. in den perfoon , die hem aanraakte , geene fchok verwekte , de rug zyne natuurlyke bolrondte altyd behield; maar dat, wanneer hy zich fchiktc om de aanraaking betaald te zetten , de bolrondte van den rug langzaamerhand verminderde, totdat by geheel plat, ja fomtyds holrond werd. Een oogenblik hier na gevoelde men de fchok in den arm , en zoras als men afliet den visch aan te raakeu, vertoonde het platte en holronde gedeelte van het ligchaam zich weder bolrond; en daar het langzaamerhand en op eene zigtbaare wyze plat werd, gefchiedde de herftelling der bolrondte zo fchielyk, dat men 'er geen oog op houden kon. Uit deezen fchielyke flag ontftaat , volgens den heer Reaumur, de fchok
in



ejö Tafereel van Natuur en Konst.
in den arm; want- de aanraaker meentj zoras als hy iets begint te voelen, dat zyne vingers geweldiglyk gellagen zyn. Het wonderlykfte is, dat zulk eene zagte zelfftandigheid als die van den visch zulk eene gevoelige fchok kan veroorzaaken ; een enkele flag van een zagt ligchaam zoude dit nooit kunnen doen; maar in dit geval wordt 'er eene oneindige meenigte van zulke Hagen in een oogenblik gegeeven. Om dit te begrypen moeten wy het werktuiglyk geitel van de deelen, waarvan alles afhangt, in aanmerkinge neemen ; en die deelen beftaan uit twee zonderlinge fpieren, die door verfcheidene fchryveren befchreeven worden. Zy hebben de gedaante van eene halve maan, en maaken te famen genoegzaam de helft van den rug uit, zynde de eene aan de regter en de andere aan de flinker zyde. Haar oorfprong is een weinig boven den mond , en zy worden dooide longpypjes van eikanderen gefcheiden , in welker laatfte zy ingelyfd zyn. Maar iets zonderlings in dezelven zyn haare vezels, indien wy aan eene kleiner foort van fpieren, zo groot als ganzen-fchagten , deezen naam geeven moogen , uit welker famenvoeginge de twee groote fpieren gemaakt zyn. Deeze
klei-



Nigritië'en Güinee. Nat. Zeldz. 257
kleine fpieren zyn holle cylinders, zynde dcrzelver langte genoegzaam gelyk aan de dikte ■van den visch, en loodrcgt gefchikt op zyne bovenfte en onderfte oppervlakten, mids dat men dezelven als genoegzaam evenwydige vlakten aanmerkt. Zy beftaan weder uit vyfen-twintig of dertig kleiner cylinders , die boven elkandcren geplaatst zyn, en ieder van welken vol is van eene mergagtige zelfftandigheid.
Nu behoeven wy alleenlyk te herinneren dat de Torpedo, wanneer hy gereed is om de fchok te geëven, de oppervlakte van zyn' bovenfte gedeelte fchielyk plat maakt, en dat dus het gantfche werktuiglyk geftel, waarvan zyne gantfche kragt afhangt , blykbaar zyn zal. Door die langzaame famentrekkingé buigt hy, als het waare, alle zyne fpieren, maakt zyne cylinders korter, en breidt tevens' derzelver grondvlakte uit; en naar alle waarfchyrilykheid verliezen ook de groote vezelsof kleine fpieren in dat oogenblik de cylindrifche gedaante, om de holligheden tusfchen. beiden op te vullen. Dc famentrekki'ng gefchied zynde, worden de vezels , die i'rï de langte loopen ,• verlangd, en dc dwarsloo-
III.- Deel.- R pen1"



258 Tafereel van Natuur en Konst.
pende verkort; de zagte ftof, welke zy bevatten , wordt naar boven gedreeven , door middel van eene golfwyze beweeginge, welke in de vezelen, terwyl zy famengetrokken worden , zigtbaar is. De deelen van den Torpedo dus gefchikt zynde , krygt de vinger , door welken hy aangeraakt wordt, terfiond eene fchok, of liever verfcheidene agtereenvolgende fchokken, uit iederen cylinder, aan welken hy gebragt wordt. Dewyl de zagte flof in verfcheidene buizen verfpreid is , is het meer dan waarfchynlyk, dat alle de fchokken juist niet in het zelfde tydltip gegeeven worden; ook zoude dit geene plaats hebben, wanneer 'er geene beflootene buizen altoos waren, maar zy dienen egter om het getal der ontfpanningen, en dus met een om de fnelte en kragt der werkinge te vermeerderen. Deeze fchielyke en herhaalde fchokken maaken beweeging in het zenuwgeltel, en fluiten of veranderen den loop der dierlyke geesten ; oPzy brengen eene beweeging in de vezelen der zenuwen, ftrydig met1 die, welke pj hebben moesten in het roeren van den arm, en verwekken dus eene pynelyke gewaarwording. Dit is de oorzaak dat de Torpedo op eenigen merkelyken afftand, geene
de



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 259
de minfte fchokking verwekt, maar alleenlyk dan, wanneer hy op eene der groote fpieren wordt aangeraakt (*), zodat men den visch
vei-
C) De fchryvers , welke de uitwerkfels van dffn Torpedo uit fiddering-verwekkende uitvloeifels hebben willen verklaaren, zyn in de noodzaaklykheid gebragt geweest, om tot die twee zelfde fpieren hunne tocvlugt te neemen; maar dan maaken zy die alleenlyk tot bewaarplaatfen der kleine ligchaamtjes, door welken de fchok wordt voortgebragt. Lorenzini, die , zi Wel als Reaumur, de famentrekking van den Torpedo opmerkte , beweert dat dezelve nergens anders toe dient dan om die ligchaamtjes te drukken uit de holle vezelen van deezen fpieren, waarin zy beflooten zyn; doch fchoon dit gevoelen door de meeste fchryvcren is aangenomen, heeft de heer Reaumur deszelfs valscliheid egter uit de volgende aanmerkingen beweezen, 1. Omdat 'er geene fchok altoos ontftaat, wanneer de hand flegts den minften afftand van den Torpedo hieft 5 daar, indien de fchok door den visch, even als de warmte door het vuur, veroorzaakt werd, de hand in dit geval zo wel als in het andere, eenige aandoening gevoelen zoude. 1. Omdat de fchok niet gevoeld wordt, voordat de famentrekking der fpieren voorby is; daar men, indien de oorzaak in fchokkende deeltjes, door de famentrekkinge uitgeworpen, te zoeken was, het uitwerkfel geduurende den tyd der famentrekkinge zoude gewaar worden. 3. Omdat, wanneer R 2 de



26o Tafereel van Nattji'r en Konst.
veiliglyk by den ftaart kan vatten, waarbV zy ook doorgaans door de visfchers gcgreepen wordt.
Dewyl de Torpedo op andere visfchen aast, is het waarfchynlyk dat zyn fchokkcnd vermogen hem in het najaagen van zyn aas van dienst is; en dit is het gevoelen van Plinius, Ariftoteles en andere natuurkennerem Dc heer Reaumur had geen' visch in her leeven, om te beproeven, of de Torpedo dien zoude ombrengen, maar eenen draak met denzelven geduurende eenigen tyd m water gelegd hebbende, werd dc draak 'er dood uit genomen , ongetwyffeld, omdat hy den Torpedo te dikwyls had aangeraakt. Doch het geen veel vreemder voorkomt, dan dat de Torpedo visfchen doet derven, is, dat in de hiiïoric. van Abysfynië verhaald wordt , dat hy doode visfchen weder in het leeven brengt, hebbende men gezien dat zy, met den Torpedo
in
tle fchok het uitvverkfel van -zulke deeltjes wal, ff langzaamerhand zoude moeten ontdaan , even ais de hand langzaamerhand warm wordt. 4 Omdat de Torpedo de fchok in de hand door een bard vast ligehaam, en niet door de lugt brengt.



Nigritië en Guinee. Nat.Zeldz. z6i
in het zelfde vat gelegd zynde, zich roerden. Geloofbaarer is het geen in dc zelfde hiftorie verhaald wordt, naamelyk dat de Abysfvn'iërs zich van den Torpedo bedienen, om koortfen te geneezen, door den lyder op eene tafel te binden , en den Torpedo aan alle zyne leden te brengen , het geen hem wel groote pyn verwekt, doch tevens de ongefteltcnis verdryft. Bellonius verhaalt dat de Torpedo, onder aan den voet gelegd zynde, een kragtig middel tegen koortfen bevonden is; en dr. James zegt dat zy de hevigheid der pyne in eene verouderde hoofdpyne maatigt; maar wy oordeclen dat zulke gevallen zeer zelden voorkomen.
GEWASSEN.
Dc Pholeys, die onder alle de bewooners deezer ftreeken zich meest op dc i landbouw toeleggen, planten, in de nabuurfchap hunner dorpen, Tabak en Katoen, welken zy by eikanderen in eene omheinde plaatfe houden. Buiten die plaats zyn hunne Koornvelden, daar zy doorgaans de vier foorten van koorn, die door dc gantfche landftreek, aan de Gambia grenzende, in gebruik zyn , voortteelen;
R 3 naa-



262 Tafereel van Natuur en Konst.
naamelyk Indiaansen koorn of Mais, Ryst, en groot en klein Guineesch koorn. Zy hebben tanv, garst, rogge, haver noch eenige andere graanen, welke men in Europa vindt. Maar zy hebben eene foort van peulvrugt tusfchen de Turkfche boon en de erwt ; ook vindt men 'er knollen en aardappelen. Het Indiaanfche koorn zetten zy in gaten , omtrent vier voeten van eikanderen, zodat het eveneens groeit als de hop. Het fchiet op tot de hoogte van agt of tien voeten, zynde eene groote Heng, uit welker zyde de airen groeijen. De Ryst , welke de inwooners voor hun beste voedfel houden, zetten zy op ryen, even als wy de erwten doen; zy vereischt natte gronden, en de airen zyn als die van haver. Het groote Guinecfche koorn is rond , en omtrent van de grootte als onze kleinfte foort van erwten. Dit zaaijen zy met de hand, gelyk men by ons de tarw en garst doet ; en het fchiet op tot de hoogte van negen of tien voeten, fchoon het maar eene dunne Heng is, aan welker top de korrels in een groot bos groeijen. Het kleine Guineefche koorn wordt op de zelfde wyze gezaaid, en fchiet tot de zelfde hoogte op, maar de Heng is grooter, en aan derzclver
top



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 263
top groeit het koorn in eenen bol. Deezen zyn alle de foorten van graanen, die tot voedfel gebruikt worden, en aan de rivier de Gambia wasfen; ook bakken de inboorelingen geen brood, uitgezonderd de vrouwen , die aan Europeërs getrouwd zyn; maar zy gebruiken de bloem der verfcheidene graanen, om hunnen drank dik te maaken. Het Indiaanfche koorn gebruiken zy meestal groen, en roosten het in de air op kooien, waardoor het eenen fmaak krygt, gelyk aan dien van groene erwten. Zy kooken hunne Ryst even als de Turken de hunne doen , en maaken meel van hun koorn, door het in houten vyzels te ftampen.
De Palmboom in Nigritië verfchilt moogIvk in foort van alle palmboomen, welke wy gemeld hebben. De heer Moore befchryft denzelven als eenen fchoonen regten boom , groeijende tot eene verbaazende hoogte, fomtyds, naamelyk, tot die van zestig of zeventig , fomtyds tot die van honderd voeten. Uit deezen boom trekken de inboorelingen zeker witagtig vogt , gelyk aan wei , Palm-wyn genoemd. Dit doen zy door eene infnyding :boven in den ftam te maaken., waaraan zy R 4 <ee-



a64 Tafereel van Natuur en Konst.
eene pyp plaatfen, die van bladeren gemaakt is, uit welke het vogt in flesfehen loopt. Deeze wyn, zegt onze fchryver, is, nog versch zynde, zeer aangenaam cn zoet van fmaak maar gefchikt om Herken afgang te verwekken. In eenen dag of twee raakt dezelve aan het gisten, en wordt wrang cn feberp, even als Rhynfchc wyn; dan wordt hy dooide inboorelingen zeer veel gedronken, als in het minst niet ongezond zynde. liet is zeer wonderlyk om te zien hoe gezwind de Negers op deeze boomen klimmen , hebbende niets anders om zich te onderfteunen dan ecu ftuk bast, het welk zy rond maaken gelyk een hoepel; tusfchen die rondte en den boom plaatfen zy zich zo, dat hunne voeten tegen den hoepel, en hunne ruggen tegen den boom gefield zyn, en dan klimmen zy zeer gezwind naar boven , fchoon zy fomtyds nedervaiien qn hunne leevens verliezen , of door hunne voeten kwaalyk te zetten, of door den hoepel te breeken.
De boom, dien zy den Ciboa-boom noemen, fchynt eene andere foort van Palmboom te zyn, groeijende, even als die, tot eene groote hoogte , en verfchaflendq op de
zelf-



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz, 265
zelfde wyze eenen wyn, fchoon in verre na zo zoet niet als de voorige. De bast van dceT zen boom is, zo wel als die van den palmboom, nog jong zynde, zeer fappig , maar taai wanneer hy oud wordt ; de bladeren, die aan den top groeijen , zyn van grooten dienst in het dekken van huizen.
In deeze deelen van Africa, groeit ook eene foort van Palm, die eene olie, Palm-olie, of Olie van Senegal genoemd wordt, uitlevert, zynde de Senegal eene groote rivier, welke men voor eenen tak van den Niger of de Gambia houdt. Deeze Olie , of liever Balfem, die van eene oranje kleur is en eenen Herken reuk heeft, krygt men uit het vleezig gedeelte van de vrugt, door 'er eene groote hoeveelheid van kookend water by te doen,
en deeze beiden in eenen ketel, die over het
/ ■ *
vuur hangt, wel om te roeren , totdat zy volmaaktelyk famengemengd zyn. Wanneer men den ketel van het vuur heeft afgenomen, laat men het mengfel Haan, totdat deszelfs vaste deelen gezonken zyn; en de bovendryvende Olie 'er afgefchuimd heDbende, hervat mcti de werking, door 'er op nieuw kookend water op te gieten. De Olie heeft de dikte van R 5 bo-



266 Tafereel van Natuur en Konst.
boter, en wordt, door de Africaanen, even als boter gebruikt, en wanneer zy oud geworden is, ook gebrand. In' Europa wordt zy voor een goed geneesmiddel tegen verkoude vogten gehouden, en men zegt dat zy de zenuwen verfterkt, de pynen der jigt verzagt , vermoeidheid verdryft, en verftyfde deelen dóet verflappen.
De heer Stibbs geeft ons eene befchryving van eenen boom.Pau de SangueofBloed-hout genoemd, naar eene roodagtige gom, welke hy verfchaft, en die onzes oordeels de zelfde is, welke wy gom van Senegal noemen, fchoon de heer Moore deeze twee gommen van eikanderen onderfcheidt. Deeze boom groeit, volgens den heer Stibbs, in overvloed langs de gantfche rivier de Gambia, en is een hard hout met eenen fchoonen korrel ; ook kan het zeer glad gefchaafd worden , en is dus ongemeen gefchikt tot alle ingelegde werken. De boom komt nooit tot eene groote hoogte of dikte, zodat 'er zeiden een gevonden wordt, die eene plank van veertien, vyftien of zestien duimen breedte zal uitleveren. Hy groeit gemeenlyk in eenen droogen rotsagtigen grond, aan de kanten, of op de toppen van
heu.



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 267
heuvelen; en wanneer het hout pas gehakt is, heeft het eenen aangenaamen reuk. Wanneer men den tiara kwetst, loopt het vogt 'er even als droppelen bloeds uit, welke, vereenigd en door de zonne gedroogd zynde, tot klompen famenftollen. De heer Moore had 'er eenigen, die zo groot waren als hoendereijercn, maar hy berigt ons niet dat die boomen in zulk eene meenigte naby de rivier groeijen , als de heer Stibbs beweert. Het fchynt volgens hem veel eer dat zy in overvloed gevonden worden, omtrent vier dagreizen van Fatatenda, een der Engelfche kantoorcn aan de Gambia, omtrent vyfhonderd mylen van den mond der riviere.
Wat de Gom van Senegal betreft, dezelve is fomtyds witagtig, fomtyds van eene roode kleur, en wordt in Europa gebragt in klompen, die van buiten ruig, maar van binnen zuiver en doorfchynend zyn. Zy gelykt vry wel naar de Arabifche gom , en haare wufte en zuiverde deelen worden in de apotheeken te London gebruikt.
Te Seaca, een klein dorp aan de Gambia, het welk door de Portugeezen bewoond is,
ftaat,



268 Tafereel van Natuur en Konst,
ftaat, volgens het verhaal van den heer Moore , een groote Katoen-boom, die omtrent dertig roeden in den omtrek bcflaat. Dezelve loopt in verfcheidene fprantcn uit, en dit maakt dat de omtrek zo geweldig groot is; maar de fpranten niet gemeeten zynde, zoude het ligchaam van den boom niet boven de vyfticn roeden beflaan.
De Banana-boom groeit in meenigte nabv de rivier , welke wy zo dikwyls genoemd hebben; dezelve draagt eene vrugt, die zes of zeven duimen lang, en, ryp zynde, meteen geel en dun bckleedfel gedekt is; de bladeren zyn twee ellen lang, en omtrent twaalf duimen breed; de vrugt groeit op eenen lied, welke omtrent zes ellen hoog is ; en ieder ftcel draagt niet meer dan eenen enkelen tros, die misfehien uit veertig of vyftig Bananaas beftaat. Wanneer dc tros ingezameld wordt, fnyden zy den fteel van den boom af, want anders zoude dezelve niet meer draagen. Het vleesch van de vrugt is zo zagt als marmelade, en zeer aangenaam van fmaak; men zegt dat het zeer voedzaam en afdryvend is, cn lust tot byflaapen verwekt.
Do



Nicriti'é en Guinee. Nat. Zeldz. 2t5Q
De vrugt van den Ahorn-boom is in frfiaak en gedaante niet ongclyk aan de Banana, alleenlyk is zy een weinig langer.
Men vindt hier ook Guavaas , welke vry veel overeen kom (te hebben met onze perfikken; alleenlyk is dc buitenkant veel ruiger, cn 'er wordt geen fteen in gevonden, maar pitten kleiner dan die van appelen. Deeze vrugt wordt voor een uitmuntend geneesmiddel tegen den loop gehouden. Geneezende Nooten en Tabacombaas worden mede omtrent de Gambia gevonden , welker eerden drie of vier kleine pitten bevatten, van welken een of twee te gelyk ter buikzuivcringe Werden ingenomen; maar zy zyn zowel gefchikt om braaking als om afgang te verwekken, fchoon de inboorelingen 'er zich dikwyls van bedienen. De Tabocomba is genoegzaam gelyk aan de peer, welke wy bon Chrêtien noèmeri , eri heeft eene fchil naar die van den granaat-appel zweemende. Ryp zynde, opent zy zich; het vleesch vertoont zich roodagtig van kleur , en bevat groote fieenen, maar is zeer laf van fmaak.
Wy zullen deeze afdeeling met de Guinee-
fche



270 Tafereel van Natour en Konst.
fche Peper befMren. Dezelve groeit ook in overvloed in America , daar zy in groote waarde gehouden wordt. Zy wordt nu vry algemeen in Vrankryk, inzonderheid in Lan. guedoc, voorgcteeld. De heefter, welke dezelve verfchaft, bloeit in onze tuinen in de maand Augustus, en draagt roode beeziën, welke de Peper bevatten, in het laatst van September en in OSober ; maar de plant fterft zoras als het vriest, zodat zy jaarlyks moet gezaaid worden. De beeziën gekookt, en als een gorgeldrank gebruikt zynde, verzagten de tandpyn; en een pleifter van de zaaden, met honig gemengd, gemaakt en op de keel gelegd zynde, is goed tegen ontlteekingen in de keel; anders is zy van niet veel gebruik in de geneeskunde.
DELFSTOFFEN.
Nigritië beide en Guinee hebben Yzer-Koper-Zilver- en Goud-mynen , fchoon wy niet met zekerheid kunnen zeggen, of veelen derzclven bewerkt worden. De heer Moore verhaalt ons dat het Goud, het welk de kooplieden aan de Europeefche handelaaren de rivier de Gambia afbrengen , van eene zeer
goe-



Nigritië en Guinee. Nat. Zeldz. 271
goede hoedanigheid is, en ichooner dan het fterling Goud. Zy brengen het aan in kleine ftaaven, die in het midden dik zyn, cn tot ronde ringen gedraaid worden, van tien tot twintig fchellingen in waardye. Deeze kooplieden zyn zwarten, behooren tot den ftam der Mundingoos , en worden Jqncoos genoemd. Zy zyn zeer ongenegen om veel van de binnenlandfche ftreeken te zeggen. Alles wat onze fchryver wegens het Goud heeft 'kunnen te weeten komen, was dat het niet uit het zand gehaald, maar uit mynen in de bergen, welker naaste ten minften twintig dagreizen van Cower af is, gegraaven werd. In het land, daar de mynen gevonden worden, zegt men dat de huizen van fteen gebouwd, en met tras gedekt zyn, en dat de korte houwertjes en mesfen, welke zy met zich brengen, cn die uit zeer goed Haal beftaan , daar gemaakt worden.
Wat Guinee betreft, men fielt dat hetzelve meer Gouds bevat dan eenig ander gedeelte van de waereld, wordende hetzelve in groote meenigte, die van de bergen affpoelt, in de rivieren gevonden. Door geweldige ftortregens, worden fomtyds ftukken van rotfen
ver-



iji Tafereel van' Natuur eN Konst*
'verplaatst, en brokken van dit kostbaar metaal uit de labeuren en holligheden, waarin zy verborgen lagen , te voorfebyn gebragt, maar nog veel meer ipoelt 'er afin kleine deeltjes, welke niet grooter dan zand zyn, in de rivieren ; dit wordt Goudftof genoemd, daar het eerfte den naam draagt van Rotsgoud. De Europcefche kooplieden en handelaars, begeeven zich nooit landwaard in om Goudtekoopen, maar de handcldryvcnde Negers, brengen het naar de forten en kantooren, en aan boord van de Europcefche fchepen, wordende- een groot gedeelte van hetzelve twee-of driehonderd mylen ver, of verder vervoerd. Men zegt dat de Negcrfche kooplieden Koper en andere ftoffen van minder waardye met het Goudftof en Rotsgoud mengen, in welk bedrog zy zeer groote meefters zyn. De waardy van het Goud, het welk men ftelt dat het eene jaar door het andere van de Guineefche" kust, door alle de Europeefche volkeren, die 'er op handelen, wordt overgebragt, ftelt men dat driemaal honderd duizend ponden ftcrling of meer bedraagt, waarvan den Engelfchen een derde, den Hollanderen even zo veel, en den Franfchen, Deenen, Portugeezen en Pruisfifchen het overfchot toebehoort.
in'



Nigritie'en Guinee. Nat. Zeldz. 273
In den regentyd is, na eenen vogtigen nagt, het ftrand vol volks, beftaande meest uit vrouwen, ieder een paar kruiken, van kalabasfen gemaakt, by zich hebbende, welker grootfte zy met aarde en zand vullen, door het afftroomende water van de bergen afgefpoeld zynde. Deeze verzameling van aarde en zand ,fpoelen zy met veel waters af, draaijende de kruiken dikwyls rond , totdat de aarde en het zand geheel is weggefpoeld, - op twee of drie lepels vol na, welke naar den grond zakken , en zorgvuldiglyk in de andere kruik overgcftort worden ; want het goud zakt, indien 'er iets in is, door zyne zwaarte naar beneden. Dus blyven zy het zand affpoelen, totdat de kleine kruik vry wel gevuld is met gezonken ftoffe, welke zy naar huis neemen , en met groote zorge uitzoeken.
Aan de zuid-zyde van de Gambia, niet ver van de zee-kust, is eene natie van Negers, die by vader Labat Balantes genoemd worden , en in welker land de Portugeezen zich verbeeldden dat goud-mynen waren, omdat zy, eenig gevogelte van de Balantes opgekogt hebbende , in de kroppen der meesten
III. Deel. S kor-



274 Tafereel van Natuur en Konst.
korrels goud vonden. Dit fpoorde de Portugeezen aan om de verovering van dat land te onderneemen, en in de maand July des jaars 1695 , deeden zy 'er ook eene landing, zonder eenigen tegenftand te ontmoeten; maar dewyl het toen in den regentyd was, vielen 'er zulke geweldige flagregens , dat alle hunne wapens en krygsvoorraad bedorven; en toen tastten de Balantes h'en met hunne pylen en fabels zo heftig aan, dat zy geheel verflagen en genoodzaakt werden om te wyken, met agterlaatinge van een groot gedeelte der met hun verbondene Negers , van hunne beste pakkaadje, wapenen en krygsbehocfte.
De zelfde vader berigt ons dat in het land der Saracolen verfcheidene bloote heuvels zyn van een fchoon marmer van verfchillende koleuren, maar meestal rood, en voegt 'er by dat het van daar gemaklyk naar Europa zoude kunnen overgebragt worden. Hy maakt ook gewag wegens eenen anderen berg van rood marmer, gemengd met witte aderen, die zo helder en glinfterend zyn, dat zy zich als zilver vcrtoonen. Dit marmer is zo hard dat het door de inboorelingen in plaatfe van keifteen gebruikt wordt.
Het



Nigritië en Guinee. Nat.Zeldz. 275
Het natuurlyke zout , het welk op den grond van zekere poelen naby de zee gevormd wordt, is eene zeldzaamheid, van welke de zelfde fchryver gewag maakt. Hy telt agt van deeze poelen op, in welke het zout op den grond van het water natuurlyk gevormd wordt, even als een fchilferige fteen , welken men door middel van eenen grooten yzeren koevoet verbryzelt; waarna het zout bovenkomt, door de inboorelingen afgefehuimd, en in de lugt gedroogd wordt. Hoe groot de meenigte ook zyn mooge, welke zy neemen, befpeurt men egter na de drooging in dezelve niet de geringfte vermindering; maar het is niet gezond, dewyl het famentrekkend is, en niet anders gebruikt wordt dan om raauw' vel te geneezen.
VOORNAAMSTE KONSTEN, HANDWERKEN EN GEWOONTEN.
Men zegt dat de Jolloifs de fchoonfte foort van katoenen - lakenen maaken, en dat in groote meenigte. De ftukken zyn doorgaans zeven-en-twintig ellen lang, maar nooit meer dan negen duimen breed. Nadat het katoen van de zaaden gezuiverd is, fpinnen zy het S 2 met



275 Tafereel van Natdus en Konst.
met de hand, door middel van den fpil en het fpinrokken , en weeven het met fchietfpoel en getouw , die zeer eenvouwdig en ruuw gemaakt zyn. Eenige van de kleuren zyn vry leevendig , en blaauw of geel; de eerfte maaken zy met Indigo, en de laatfte .met bast van boomen.
Men vjndt onder de Negers maar weinige handwerken, het welk egter meer aan hunne onagtzaamheid, dan aan gebrek van bekwaamheid , fchynt toe te fchryven te zyn. Die van Guinee houden zich meestal bezig met het matten van ftoelen, met het maaken van houten of aarden bekers, koperen zalfdoozen , gouden , zilveren en yvooren armbanden, en meer andere fnuifteryen. Schoon de meefte werktuigen, welke zy toeftellen, onfchadelyk zyn , kunnen zy egter ook fabels en allerleie wapenen, welke zy noodig hebben, kanonnen alleen uitgezonderd , maaken, en ook alles wat tot hunnen landbouw of huislyk gebruik vereischt wordt. Hun voornaamfte gereedfchap is een harde fteen, in plaatfe van een anbeeld,eene tang, en een blaasbalg met drie of meer pypen, die zeer veel winds geeft, en door hun is uitge-
von-



Nicrit. en Güin. Konst. Handw.enz. 277
vonden. Maar hunne fraaifte werken zyn de gouden en zilveren boordfels om hoeden, die zy voor de Hollanderen maaken, en zo fyn van draad en maakfel zyn, dat de Europcefche werklieden ze bezwaarlyk kunnen namaaken.
De voornaamfte koophandel van Nigritië en Guinee beftaat in Goud, Slaaven , Olifantstanden en wasch. Wegens het Goud der gemelde landftreeken, hebben wy in het begin van deeze afdeelinge reeds gcfproken ; en de meeste kooplieden, die het uit de binnenlandfche ftreeken aan de Gambia brengen, brengen ook Olifants-tanden, en in fommige jaaren Slaaven, ten getale van tweeduizend , aan, die' meestal krygsgevangenen zyn ; de kooplieden koopen ze van de vorsten, die hen gevangen neemen; en zy worden aan den hals met lederen riemen gebonden, omtrent eene elle van eikanderen af, opgebragt; ieder hunner draagt op zyn hoofd eene kooinfehoof of eenen Olifants-tand. Van dc bergen afkomende moeten zy door zeer groote bosfehen trekken , daar zy geduurende eenige dagen geen ander water bekomen kunnen, dan het geen zy in bakken van vellen gemaakt, met S 3 zich



278 Tafereel van Natuur en Konst.
zich voeren. De inboorelingen bedienen zich in het vervoeren van hunne goederen, zo wel van ezels als van fiaaven, maar nimmer van kameelen of paarden.
Behalven de Slaaven, die door de kooplieden opgebragt worden, wordt 'er eene groote meenigte langs de rivier gekogt, en misfchien het eene jaar door het andere wel duizend. Deezen zyn of krygsgevangenen, gelyk de voorigen, of luiden, die uit oorzaake van misdaaden veroordeeld; of van elders geftolen zyn , welk laatfte zeer dikwyls plaats heeft. Maar de bedienden van de Africaanfche compagnie koopen de laatstgemeldcn nooit, zonder eerst den Alcade, zynde eene foort van regtcr , of de voornaamfte luiden van de plaatfe byeengeroepen , en met hun geraadpleegd te hebben. Sederd dat men den flaavenhandel heeft beginnen voort te zetten, hebben de inboorelingen alle ftralfen in flaaverny veranderd ; en dewyl 'er dus uit de veroordeelingen voordeden ontftaan, zyn zy dikwyls zeer geneigd om iemand te befchuldigen, opdat zy dus den misdaadigen verkoopen moogen. Niet flegts worden moord,
dief-



Ni grit. en Güin. Konst.Handw.enz. 2-0
diefftal en overfpcl, maar zelfs alle geringe misdaaden op deeze wyze geftraft.
Verfcheidene inboorelingen hebben fiaaven , die in hunne huizen gebooren zyn, en dikwyls tot eene groote meenigte voortteelen. Alle de inwooners van een vlek nabyBrucoe, die op omtrent tweehonderd gefchat worden, zyn vrouwen , fiaaven of kinderen van den zelfden man. In fommige deelen van Africa verkoopen zy ook de in hun huis geboorene fiaaven, maar die omtrent dc rivier de Gambia woonen, hebben eenen afkeer van zulk eene handelwyze. Nooit hoorde de heer Moore van meer dan van eenen man , die eenen zyner in huis geboorene fiaaven verkogt, ten waare zy zich aan misdaaden hadden fchuldig gemaakt, om welken men zelfs vryc luiden zoude verkogt hebben. Wanneer een in huis gebooren flaaf misdoet, kan de meefter hem niet verkoopen, zonder de eenpaarige bewilliging van alle de overige fiaaven ; want wanneer hy zulks deed zouden zy allen wegloopen, en in een der nabuurigc ryken befcherming vinden.
Men verhaalt ons dat niet flegts misdaad'.S 4 gen



280 Tafereel van Natuur en Konst.
gen cn krygsgevangenen, maar ook zulken, die hunne fchulden niet betaalen, als fiaaven verkogt worden ; en fomtyds worden alle dcrzclver huisgenooten en nabeftaanden in dat harde vonnis ingeflooten. Men zegt ook dat de mannen zelfs hunne vrouwen en kinderen, wanneer die hen vertoornd hebben, verkoopen; terwyl anderen het getal hunner huisgenooten verminderen, uit vreeze dat zy buiten ftaat geraaken mogten om hen te onderhouden ; en wanneer 'er hongersnood of groote fchaarschheid plaats heeft, zullen zy zichzelven aan den eenen of anderen voor brood verkoopen. Men verhaalt dat een der vorstjes aan de kust van Guinee , eenig gering misnoegen tegen zyne vrouwen opgevat hebbende, in eens twintig van dezelven aan eenen fcheeps-kapitein verkogt heeft ; en in tyden van vollen vrede is niets gemeener, dan dat Negers van de eene natie die van de andere fteclen, en hen aan de Europeaanen verkoopen. Daar zyn ook voorbeelden geweest van kinderen, die hunne vaders en moeders verkogten, wanneer zy die moede waaren, en derzelver bezittingen noodig hadden; welke haatelyke gewoonte in fommige landen eene wet veroorzaakt heeft, dat kinderen de nalas-



NlCRIT. EN CuiN.KoNST.HaNDW.ENZ. 281
laatenfchap hunner ouderen niet zullen erven.
Een andere groote tak van koophandel in Nigritië en Guinee, beftaat in Ivoor of OH— fants-tanden, welke men krygt of door het ombrengen van deeze beesten , of door de tanden in de bosfchen te zoeken. Deeze handel wordt door alle natiën omtrent de Gambia gedreeven ; want al wie eenen Olifant doodt, heeft vryheid om denzelven, nevens de tanden, te verkoopen. Maar alle de Olifantstanden , welke men op de rivier verkoopt, worden gemeenlyk uit de binnenlandfchc dee»Jen derwaards gebragt, en dat wel dikwyls door de handclaaren zeiven. Wat die tanden betreft, welke in de bosfchen gevonden worden, de heer Moore kon niet ontdekken of dezelven tot Olifanten behoorden, die veele jaaren dood geweest waren , dan of die beesten hunne tanden laaten vallen, gelyk fommigen gegist hebben; dit is egter zeker dat men tanden vindt, waar aan vel noch been vast is, het welk de bygebragte gisfing niet onwaarfchynlyk doet voorkomen. De grootfte tanden , die onze fchryver immer zag, woogen honderd en-dertig ponden , en hoe S 5 groo-



282 Tafereel van Natuur en Konst.
grooter zy zyn, hoe meer men voor het pond betaalt; want een tand welke honderd ponden weegt, is meet gelds waardig dan drie, welke honderd-en-veertig ponden weegen. Sommige tanden zyn afgefchilferd , en hier door wordt derzei ver waardy merkelyk verminderd; eenige zyn wit, en andere geel, doch dit maakt geen onderfcheid in den prys. Een gedeelte van Guinee wordt de Tand- of Ivoor-kust genoemd, om de groote meenigte van tanden, welke daar te vinden zyn, of welke men uit de binnenlandfche ftreeken derwaards brengt , om ze aan de Europeefche kooplieden over te doen.
De volgende tak van handel aan de Gambia beftaat in het Wasch, het welk men tot zeer nuttige einden kan gebruiken. De Mundingoos maaken bykorven van ftroo,van de zelfde gedaante als de onzen ; maar van onderen is eene plank met een gat in dezelve, waar de byen in-en uitgaan; dus worden zy niet op voeten geplaatst, maar aan de takken van boomen gehangen. Wanneer zy den honigraad verzamelen doen zy de byen fmooren; en den Honig, van welke zy eene foort van wyn maaken , uitgeperst hebbende , kooken
zy



Nigrit.enGüin. Konst.Handw.enz. 283
zy het Wasch in water op, en drukken het door hairen klederen in gaten , welke tot dat einde in den grond gemaakt zyn. Zy maaken koeken van hetzelve van twintig tot honderd-en-twintig ponden zwaar , welke door de koopers doorboord worden, om te beproeven of 'er geene vuiligheid in is.
Daar is een andere tak van koophandel, welke, behoorlyk voortgezet wordende , de natie in het algemeen groote voordeden zoude kunnen aanbrengen , naamelyk de Gomhandel; want jaarlyks wordt 'er eene groote meenigte Gom van Senegal naar Engeland en elders vervoerd.
Wat dc gebouwen van Nigritië en Guinee betreft, men kan niet vcrwagten dat in dezdven ieis merkwaardigs zal gevonden worden in landen, die door een volk, het welk naauwlyk* eenige kennis heeft van vrye konden of handwerken , bewoond zyn. Indien men eenige goede gebouwen in dit gedeelte der waereld heeft, zyn zy door Europeaanen opgerigt, die zich daar tot het dry ven van koophandel hebben neergezet; en deeze gebouwen beftaan meestal uit forten- of kantoo-
ren,



284 Tafereel van Natüur en Konst.
ren, in welker ftigtinge het wel te denken is, dat men meer fterkte en geryflykheid dan pragt en fieraad zal bedoeld hebben. St. Jacobs fort is een fraai, vierkant, fieenen gebouw, regelmaatiglyk geftigt met vier bolwerken. Het ftaat op een eiland in het midden van de rivier de Gambia, daar dezelve ten minden zeven mylen wyd is; de kanonnen , -welke op de bolwerken geplaatst zyn , kunnen de rivier rondom befcbieten ; ook zyn 'er nog twee batteryen onder de wallen van het fort, ftrekkende naar de zee. Iedere van deeze batteryen is voorzien van vier-en-twintig ponders, en tusfchen dezelven zyn negen kleine (tukjes, gefchikt om fchepen , die in zee zyn, te begroeten. In het fort zyn zeer goede vertrekken voor den gouverneur, voor de kooplieden, boekhouders, fchryvers en anderen; en onder eenigen derzelven zyn zeer goede pakhuizen. De foldaaten, winkeliers en andere bedienden woonen buiten het fort in barakken, die even als het fort zelf van kalk en (leen zyn opgemetfeld. Dit is de voornaamfte fterkte van de Engelfche koningiyke Africaanfche compagnie, aan de rivier de Gambia.
Het



NlGRIT.EN GUIN.KONST.HANDW.ENZ. 285
Het fort van het grootfte belang, het welk den Engelfchen aan de kust van Guinee toebehoort, wordt Kaap-Corfe-kafteel genoemd; het zelve werd geftigt door de Portugeezen, welke zich daar omtrent het jaar 1610 nederzetten. Het ftaat op eene groote rots, in de zee uitloopende, en eene kaap maakende, die Cabo Corfo genoemd wordt. Na verloop van weinige jaaren werd het den Portugeezen ontweldigd , door de Hollanderen , die het merklyk vergrootten en opfierden; en naderhand werd het door de Engelfchen ingenomen , die het nog veel fterker cn grootfcher maakten. De parade-plaats, die twintig voeten boven de oppervlakte van de rotfe verhoeven is, is van eene vierhoekige gedaante, en open aan de oost-zyde naar de zee toe, het welk haar koel, lugtig én aangenaam maakt, en een vermaaklyk uitzigt verfchaft. Aan die zyde is eene battery van detren ftukken zwaar gefchut; de drie andere zyden zyn omringd van gebouwen, die veele fraaije en ruime vertrekken en winkels bevatten , en tevens van eene groote wel gebouwde kapel, welker agterfte gedeelte met den wal van het kasteel famengevoegd is, terwyl de rots van vooren haar tegen het geweld derzeebefchut.
- De



286 Tafereel van Natuur en Konst.
De tuinen, die tot deeze verfchanling behooren, zyn zeer vermaaklyk en ruim, bevattende byna agt mylen in den omtrek; zy zyn wel niet binnen hekken of heiningen beflooten, maar alles wordt tuin genoemd, zo ver a's de wandellaancn of plantagiën zich uitftrekken. Zy verfcbaffen alles wat de natuur in deeze warme landen doet groeijen , als Oranje-appelen, Limoenen, Guavaas , Bananaas , Kokoks-nooten, Tamarinden, Pyn-appelen en meer andere vrugten, benevens veele, die ook in Europa te vinden zyn.
Schoon ons oogmerk is den leezeren eene optelling der naamen van de byzondere forten , die de Europeaanen in Africa bezitten, in de befchryvinge van de landen der Europcefche volkeren te geeven , verdient egter onzes oordeels het kafteel Delmina , als de voornaamfte Faöoory en beste vastigheid der Nederlanderen aan de goudkust , hier niet minder dan de twee befchreevene forten der Engelfchen gemeld te worden. De plaats daar het in den jaare 1633 door de Portugeezen geftigt werd, was toen van de Franfchen reeds twintig jaaren verlaaten geweest , en koning Jan de Ilde deed 'er eene fterkte op-
rig-



NlGRIT. EN GUIN. KONST.HANDW.ENZ. 287
rigten, welke hy aan St. Georgio, of St. Joris toewydde. In den jaare 1638 werd het den Portugeezen door onze landgenooten ontweldigd; thans is het het middelpunt van onzen handel , waarvan alle andere Nederlandfche handelplaatfen en vastigheden afhangen. Delmma was eertyds, zo ten opzigte van haare grootte als gebouwen, eene aanzienlyke ftad, en zeer volkryk, zodat het getal der inwooneren op zesduizend weerbaare mannen bereekend werd; maar thans is zy tot den ftaat van een gering dorp vervallen, het welk de tegenwoordige bezitters van het kafteel , die de nabuurfchap van zulk eene meenigte van Negers vreesden, niet ongaarne gezien hebben. Het is thans veel fterker dan toen het den Portugeezen toebehoorde. Deszelfs ftandplaats is op eenen laagen hoek lands aan een riviertje Benja genoemd , het welk door zyne overftroomingen den grond dikwyls doet onderloopen. Rondom het zelve wordt weinig of niets geteeld, doch men heeft 'er geen gebrek aan leevensmiddelen, dewyl de Negers die,zo wel als dekoopwaaren , van alle kanten aanbrengen. Ook is het kafteel , het welk de verblyfplaats van den directeur



288 Tafereel van Natuur en Konst. teur en algerheenën bevelhebber der kust van Guinee is, van versch water zeer wel voorzien.
Wat de .gebouwen der inboorelingen betreft dezelven zyn eer hutten dan huizen , zynde de muuren van klei opgehaald, en de daken met lang gras of bladeren van den ciboa-boom bedekt. Zy zyn doorgaans veertien of vyftien ellen in den omtrek, en hebben zeer kleine deuren, die niet om hengfels open gedraaid, maar in den muur gefchooven worden. ' Eene meenigte van deeze hutten, zonder orde by eikanderen gezet, maakt hunne dorpen uit, die zich op eenigen afliand vertoonen, als zo veele bykorven. De dorpen der Pholeys zyn egter op eene regelmaatige wyze gebouwd; de huizen zyn gefchikt in regte Jynen en op gevoeglyke afftanden van eikanderen, om het overflaan van brand voor te komen; en dus hebben zy goede flraaten en wegen, waarop de Mundingoos in het geheel niet gepast hebben. De huizen der Pholeys worden zeer zuiver gehouden; want zy zyn ongemeen zindelyk, inzonderheid de vrouwen. Hunne dorpen zyn omzet met palisfaden , binnen Welke zy katoen-plantagiën hebben , en aan den buitenkant van deeze verfchanfinge zaai-
jen



NlGRlT. EN GüIN.KoNST.HANDW.ENZ. 289
jen zy hun Indiaansch koorn. Naby ieder dorp is ook eene plaats voor het rundvee, in welker midden eene foort van eene fchuur gemaakt is, zynde omtrent agt voeten hoog van den grond, en agt of tien voeten wyd; men klimt met een ladder naar dezelve toe, en zy is met riet gedekt, maar aan de zyden open. Hier zitten vier of vyf wel gewapende mannen den gantfchen nagt op, om het vee tegen leeuwen en andere roofdieren te befchutten. Rondom deeze fchuur is eene groote meenigte paaien in den grond gedreeven, en alle avonden wordt het vee uit de velden opgehaald, en ieder beest aan eenen paal gebonden met een fterk touw, van den bast van boomen gemaakt. De runders zyn zo tam, en zo gewoon om dus gebonden te worden, dat zy van zelfs naar de paaien toe komen; wanneer zy des avonds en des morgens gemolken zyn, worden zy weder los gemaakt, en in de weiden gelaaten , daar oppasfers zyn om toe te zien, dat zy niet in het koorn of in de bosfchen komen. De Pholeys zyn zeer gevat op het aankweeken cn behandelen van rundvee, en genoegzaam het cenigfte volk aan het boven-einde van de rivier, waarvan men beesten kan koopen. III. Deel. T Al-



29° Tafereel van Natuur en Konst.
Alles wat men wegens den oorfprong der godsdienstplegtigheden in Africa zegt, beftaat in enkele gisfingen. Men vindt thans in dezelven geene de minfte overeenkomst met de plegtigheden der Grieken, Romeinen of oude Egyptenaaren. Eenige fchryvers bevveeren egter dat in de afgoderyè' der Africaanen voetftappen van het Christendom, Joodendom en Mohammedaanendom te ontdekken zyn. Het geen wy met zekerheid wegens den godsdienst der inboorelingen van Nigritië kunnen zeggen, is, dat eenigen Mohammedaanen zyn , daar anderen zich Christenen noemen. Die van Gualata aanbidden het vuur, anderen hebben genoegzaam geenen godsdienst. Die van Senegal en eenigen van derzelver nabuuren, begroeten de Maan met een groot gejuich. Zy verrigten hunne godsdienstöeffeningen in holle boomen, en offeren aan hunne afgoden kruiden en graanen. Men verzekert dat deeze Negers de eenheid van eenen almagtigen God erkennen, en dat de befnydenis onder hen in gebruik is. Zy, die omtrent de Gambia woonen , hebben eenig flaauw denkbeeld wegens Jezus Christus , welken zy Nabe noemen. De Mundingoos hebben in hunne afgoderyë iets van het Mo-
ham-



Nigrit. en Güin. Konst. Handw.enz.29i
hammedaanendom , en hunne priesters hebben zeer veel op met bezweeringen. Onder alle deeze Negers gaat de veelwyvery in zwang, en de meesten veranderen van vrouwen, wanneer het hun behaagt. Vastftellende dat hunne bloedverwanten en vrienden, na hun overlyden, in flangen zullen veranderd worden , kunnen zy nooit befluiten om eene flang van kant te maaken.
Onder de inboorelingen van Guinee, worden 'er eenigen gevonden, die de befnydenis onderhouden, zonder dat men kan uitvinden hoe zy tot die gewoonte gekomen zyn. Voor het overige eeren zy zekere Vogels en Steenen als godheden, aan welker dienst zy den dingsdag hebben toegewyd; zy hebben geen denkbeeld wegens een volmaakt en weldaadig Opperweezen ; maar gelooven dat de godheid zwart is, even als zy, en hun veele onheilen veroorzaakt.
Wy oordeelen het niet ongevoeglyk de volgende aanmerkingen en byzonderheden, betreffende den koophandel van Nigritië en Guinee, tot het befluit deezer afdeelinge te fpaaren, dewyl zy fommige leezeren , misT 2 fchien



292 Tafereel van Natuur en Konst.
fchien als eene uitweiding van ons voorgedeld ontwerp zullen voorkomen.
De Slaaven-handel is ongetwyffeld een tak van koophandel, welke wy niet wel met de grondbeginfelen van godsdienst of menschlykheid kunnen overeenbrengen. De befh'erders van de Africaanfche Compagnie worden wel ten hoogden geroemd, omdat zy geene fiaaven opkoopen, welke zy vermoeden dat geftoolen zyn, zonder de zaak te onderzoeken ; maar de byzondere handelaars maaken zich dikwyls met geweld van de Negers meefter, of lokken hen aan boord, en voeren hen op eene verraaderlyke wyze weg, houdende dus een onverfchoonelyk gedrag, dat de gedrengfte ftraffe waardig is. Wegens de handelwyze der eerden vinden wy voorbeelden in het volgende verhaal van den heere Moore. Hy berigt ons dat hem een man te koop gebragt werd , die eene tabaks-pyp geftolen had; doch dat hy den Alcade ontbood, en met zeer groote moeite de beledigde party overhaalde, om de zaak te fchikken, en den man zyne vryheid weer te geeven. Zeker man in Cantore eenen tyger ziende, welke een hart, dat door hem gedood, en voor zyn huis opge-



N re rit. en Guin.Konst.Handw.enz. 293
gehangen was, opat, fchoot naar den tyger, en de kogel kwam by toeval een mensch te treffen; waarop de koning niet flegts hem , maar ook zyne moeder, zyne drie broeders en drie zusters veroordeelde om verkogt te worden. Zy werden den heere Moore te koop geveild , die op het gezigt van deeze menfchen zo aangedaan was dat hy hen niet koopen wilde : maar zy werden verder de rivier afgezonden, en aan eenige byzondere handelaaren verkogt ; cn de pryzen, voor welken men hen leverde, moesten aan den koning worden uitgekeerd. De heer Smith berigt ons dat, toen hy te Nevis was, zekei e kapitein van een koopvaardyfehip naar de kust van Guinee ging; en , na twee zoons van cenen der koningjes dier fireeke , met dcrzelver gevolg aan boord gelokt te hebben, naar de West-Indien zeilde,en hen daar allen verkogt. De heer, die de knaapen opkogt, rustte een wel gelaadcn vaartuig uit, en zond lien als een gefebenk te rug naar hunnen vader , niet tvvyffelende aan den voordeeligen nitllag van deeze reize; doch het vaartuig was nog niet te rug gezonden, toen onze fchryver uit Nevis vertrok. De kapitein was, zyns -oordeels, epn fchelm en een .vyand van zyn T 3 va-



294 Tafereel van Natuur en Konst.
vaderland. Want indien de Moorfche vorst, de vader der twee jongelingen, alle Engelfchen , welken hy in zyne magt kon krygen, had ter dood gebragt, wie zoude hem van onregtvaardigheid hebben kunnen befchuldigen? De heer Smith maakt ook gewag van eenen anderen kapitein, die eenige Negers aan de kust van Guinee Hal, en een' man, nevens zyne vrouw en een klein zuigend kind, aan eenen heer van zyne kennisfe te Nevis verkogt, welke hen zeer wel behandelde. Maar de ongelukkige man , een aanzienlyk perfoon in zyn vaderland geweest zynde, kon de gedagten niet verdraagen van als een Haaf te moeten werken. Om hem egter door eene zagte behandelinge eenen ftaat van flaavernye, langzaamerhand draaglyk te maaken, ftelde zyn meefler hem om op zyne paarden, muilezels en fchaapen te pasfen: doch hy had dien post niet lang waargenomen , wanneer hy verfchil kreeg met eenen van zyns meefiets andere Negers, welken hy met een mes van kant maakte, waarna hy met zyne vrouw en zyn kind in de bosfchen de vlugt nam , alwaar hy eene hut maakte, en befloot liever te fterven dan zich te onderwerpen. Welhaast werd hy ontdekt, en in zyne hut door
ge- !



Nigrit. en Guin. Konst. Handw.enz. 295
gewapende manfchap bezet ; terftond vermoordde by zyne vrouw en zyn kind , en kwam toen buiten met het bebloede mes in de hand, het welk hy zynen mceller aanbood, zeggende dat die , hem gekogt en betaald hebbende , een onbetwistbaar regt op zyn leeven had. De meester gaf ten antwoord, dat hy voor de burgerlykc overheid moest te regt liaan, op welke woorden hy met het mes naar denzelven toefeboot; doch hy werd ter aarde geworpen en gevangen genomen. Des anderen daags werd hy ondervraagd, en gevonnisd om leevend geradbraakt en vervolgens verbrand te worden. Toen zyne armen en beenen en alle zyne leden door de Hagen van eenen yzeren koevoet verbryzeld waren, had men hem nog niet hooren klaagen. lly verzegt toen om eene teug rum, welke hem geweigerd werd, maar men bood hem eene teug waters aan, welke hy van de hand wees. Vervolgens wierp men hem in een groot en fel brandend vuur, waarin hy, zonder eenige aandoening te laaten biyken, den geest gaf. Welke ftraf verdiende nu de kapitein, die den ongelukkigen Neger geflolen had, en dus de oorzaak van dit bcklaaglj k treurfpel was?
T 4 D£



296 Tafereel van Natuur en Konst.
De heer Moore kreeg, wanneer hy in dienst van de Engelfche Africaanfche Compagnie, aan de rivier de Gambia was, bevel om eenige nieuwe foorten van goederen, met welken men koophandel dryven kon, en inzonderheid gom, waarvan hy in ve-rfcbillende tyden ook eene ton verfchafte, beginnende tevens hoop te fcheppen, dat deeze handel uitgebreid en zeer aanzienlyk zouden kunnen gemaakt worden, door de hulpe van zekeren Job Ben Salomon, eenen Pholey, wiens hiftorie zo merkwaardig is, dat wy ons overtuigd houden, onzen leezer eenen aangenaamen dienst te zullen doen, door dezelve, fchoon eenigzins vreemd van ons ontwerp, hier in te voegen. Deeze man was een zoon van den hoogen prielter van Bundo in Foota, eene plaats omtrent eene week reizens van het kantoor der Compagnie te Joar, aan de rivier de Gambia. In den jaare 1731 door het land reizende met eenen knegt, cn eenen koppel van omtrent twintig of dertig fluks rundvee, werd hy nevens zynen knegt gevangen genomen, waarna zy beiden aan kapitein Pyke, kommandeur van het fchip de Arabeila , zynde toen tc Joar om handel te dryven, verkogt werden. Door deezen werd hy naar
Ma-



Nigrit.enGuin. Konst.Handw.enz. 297
Mariënland overgevoerd, en daar verkogt aan eenen planter , by wien hy omtrent twaalf maanden geweest was, toen hy het geluk had van eenen brief, door hem in de Arabifche taaie gefchreeven , naar Engeland over te zenden. Deeze brief, in handen van den heere Oglethorpe komende, werd door denzelven naar Oxford gezonden, en daar overgezet. Dit gedaan zynde, vatte hy zulk een goed gevoelen wegens den man op, dat hy onmiddelyk last gaf om hem van zynen meefter te koopen, terwyl hy zelf op reis ging naar Georgië. Eer de heer Oglethorpe vandaar wederkeerde, was Job reeds in Engeland overgebragt, en men maakte hem bekend by den geleerden ridder Hans Sloane, die , uit zyne overzettinge van verfcheidene handfehriften en opfchriften op gedenkpenningen, begreep, dat hy een volmaakt meefter in de Arabifehe taaie was. Ridder Sloane prees fob aan by den hertog van Montagu, die, door 's mans zagten aart', vernuft en bekwaamheid ingenomen , hem aan het hof invoerde, daar de koninglyke familie hem zeer gunllig ontving, en dc meeste adel hem ongemeenc teekens van genegenheid betoonde. Uit Engeland zond hy brieven aan zyT 5 n ed



298 Tafereel van Natuur en Konst. nen vader, en daar omtrent veertien maanden geweest zynde, had hy fterke begeerte om naar zyn vaderland te keeren. By zyn vertrek kreeg hy zeer veele kostbaare gefchenken van haare majefteit, Koninginne Carolina,van den Hertog van Cumberland, van den Hertogvan Montagu, van den Graave van Pembroke, van verfcheidene vrouwen van aanzien, van den heere Holden , en van de Koninglyke Africaanfche Compagnie, welke haare agenten ook last gaf om hem met hoogagtinge te behandelen.
Job begaf zich aan boord van een fchip, den Dolfyn genoemd, en aan de Compagnie toebehoorende. In de maand Augustus des jaars 1734 kwam hy by Jacobs Fort aan, en eenige maanden daarna ging hy met den heere Moore de rivier op tot aan Joar, de plaats, waar hy als flaaf verkogt geworden was. In de maand January des volgenden jaars, keerde een boode, welke de heer Moore naar Jobs vaderland gezonden had, te rug, met tyding dat zyn vader overleeden was, doch dat dezelve egter, voor zynen dood, den brief hem door Job uit Engeland gezonden ontvangen, en dus het aangenaam nieuws wegens zyns
zoons



NlGRlT. EN GüIN. KONST.HANDW.ENZ. 599
zoons verlosfing uit flaavernye, en wegens de agting, welke hem in dat land betoond werd, vernomen had; wyders berigtte de boode dat eene van Jobs vrouwen reeds aan een ander' man getrouwd was , die zich egter, federd het eerfte gerugt wegens zyne wederkomst, fchuil gehouden had ; dat in zyn vaderland by zyne af'weezendheid een vreeslyke oorlog ontftaan.cn niet eene koeovergebleevenwas, fchoon de ftreek ten tyde zyner inwooninge, door de meenigte van groote runderen berugt was. Riet deezen boode kwamen veelen van ]obs oude bekenden, welken het hem zeer aangenaam was te zien. Maar niettegenftaande de blydfchap , die de tegenwoordigheid van zyne vrienden hem veroorzaakte , beweende hy den dood zyns vaders en de rampen zyns vaderlands. Hy verleende zyne vrouw, en den man , die haar getrouwd had, vergiffenis: „ want", dus fprak hy tot den heer Moore, ,, want zy kon niet helpen te den,, ken dat ik dood was, dewyl ik naar een ,, land was vervoerd geworden , vanwaar „ geen Pholey immer wederkeerde; en der,, halvcn is zy noch de man ftrafbaar".
Terwyl deeze boode zyne reis vervorderde



300 Tafereel van Natuur en Konst.
de, ging de heer Moore met Job verfcheidene plaatfen in het land bezigtigen; en dewyl Job overal zeer gunftig van de Engelfchen fprak , namen zyne redenen den fchrik der Pholeys voor den ftaat van flaavernye onder hen voor een groot gedeelte weg; want te vooren verbeeldden zy zich dat allen, die als fiaaven verkogt werden, opgegeeten of vermoord werden, dewyl nooit iemand wederkeerde. Zyn berigt wegens de Engefchen boezemde hun ook een verhecven denkbeeld in omtrent het vermogen van Engeland, en eerbied voor zulken , die onder hen handel dreeven. Hy gaf zynen landgenooten veel fchryfpapiers, het welk hun van groot nut is, en waarvan de Compagnie hem verfcheidene riemen vereerd had. Hy was gewoon dikwyls te bidden, cn gedroeg zich jegens elk zeer vriendelyk cn gefpraakzaam, zodat men hem overal beminde.
Het gebeurde op zekeren avond, terwyl de heer Moore cn Job te famen onder eenen •boom zaten, dat zes of zeven van de zelfde luiden, welke hem omtrent drie jaaren te vooren beftolen en in flaaverny gebragt hadden , by hen kwamen. Job , fchoon anders
zeer



Nigrit. en Güin. Konst. Handw.enz. 301
zeer bezadigd, geraakte op het zien van deeze mannen in eene allerverfchrikkelykfte woede , en maakte zich gereed om hen met zyn zwaard en met de piftoolen, welke hy altyd by zich droeg, van kant te helpen; doch toen onze fchryver hem de kwaade gevolgen van zulk eene haastige daad voor oogen (telde, zag hy van dit voorneemen af, en liet zich overhalen om neder te zitten , en zich te gedraagen alsof zy hem onbekend waren. Hy Helde hen egter vraagen wegens zichzelven voor, die zy naar waarheid beantwoordden. Eindelyk onderzogt hy hoe het met den koning hunnen meefler ftond , en vernam dat dezelve dood was, hebbende zyn leeven verlooren door middel van een piflool, het welk onder de goederen, voor welken hy Job aan kapitein Pyke verkogt had, geweest was. De koning was gewoon dit piflool aan eene keten om zynen hals te draagen, en, daar zy hunne wapens altyd gelaaden met zich voeren , ging het op zekeren dag by toeval af, en dewyl de kogels in zyne keele bleeven zitten, gaf hy binnen weinige minuuten den geest. Op het hooren van dit nieuws was Job zo verheugd dat hy op zyne knieën viel cn Mohammed dankte, omdat hy dien man
had



302 Tafereel van Natudr en Konst.
had doen Iterven door de goederen, voor welken dezelve hem als flaaf verkogt had; en zich vervolgens tot den heer Moore wendende, zeide hy: „ gy ziet nu dat het den „ Almagtigen mishaagde dat deeze man my „ tot eenen flaaf gemaakt had, en hem daar„ om deed fterven door het piflool , waar„ voor hy my verkogt had; ik behoor hem ,, egter vergiffenis te verleenen; want ware „ ik niet verkogt geworden, dan zoude ik ,, nooit iets van de Engelfchen geweeten, of ,, geene van die kostbaare dingen gehad heb„ ben, welke ik met my overgebragt ; het ,, zoude my dan nooit bekend geweest zyn, „ dat 'er zulk een land als Engeland in de „ waereld was, of dat 'er zulke braave, „ goede en edelmoedige menfchen leefden „ als Koningin Carolina, Prins William, de „ Hertog van Montagu , de Graaf Pembroke, „ de Heer Holden, de Heer Oglethorpe, en i, en de Bewindhebbers van de koninglyke „ Africaanfche compagnie".
Toen de heer Moore, opdat wy deeze hiftoric tot een befluit brengen, Africa verliet, het geen in den jaare 1735 gebeurde, fcheidde Job van hem met traanen in zyne oogen,
en



NlGRIT. EN GüIN. KONST.HANDW.ENZ. 303
en gaf hem tevens brieven aan den Hertog van Montagu , aan de Compagnie , en aan verfcheidene Heeren in Engeland, verzoekende tevens hun zyne liefde en agting te betuigen , en te berigten dat hy , voorneemens zynde om de Engelfche taal te Ieeren fchryven, hun, wanneer hy dezelve magtig was, langer brieven zenden, en wegens al zyn wedervaaren kennis geeven zoude. Nog wenschte hy dat de heer Moore, welke hem federd zyne terugkomst in Africa byna altyd verzeld had.aan gemelden Hertog en aan andere Heeren zyn gehouden gedrag vertellen, en zeggen zoude dat hy zulk eene goede verftandhouding tusfchen de Compagnie en zyne landgenooten wilde doen Hand grypen , dat de Engelfche Natie den gom-handel met voordeel dryven mogt; hy voegde 'er eindelyk by, dat hy zyne dagen meende door te brengen in bet aanwenden van poogingen, om den Engelfchen van nut te zyn, dewyl zy hem uit (laavernye verlost en ontelbaare gunIten beweezen hadden.
ABYS-



3°4
ABYSSYNIÊ of ETHIOPIË.
algemeen beuigt wegens hetzelve.
Abysfynië of Ethiopië', bevattende Nubië en de kust van Abex , is gelegen tusfchen de twintig en twee-en-veertig graaden noorder breedte. Deszelfs grootfte langte van het oosten , is omtrent dertienhonderd-twintif mylen, en de grootfte breedte van het noorden naar het zuiden omtrent elfhonderd mylen. Abysfynië of Ethiopië is een vry groot deel van Africa, byna geheel gelegen in de verzengde lugtftreekc , hebbende Egypte en de woestyne van Barca aan het noorden, de Roode Zee aan het noord-oosten, Nigritië en Guinee aan het westen, en aan alle andere kanten den Ethiopifchen oceaan. Het is verdeeld in twee deelen, opper en neder Ethiopië. Het eerfte is het noordelyke en oostelyke gedeelte van Ethiopië in het algemeen, bevattende Nubië, Abysfynië , het land der Giaken of Gallen, en de kusten van Abex, Ajan en Zanguebar; het werd oudstyds genoemd het binnenfte Ethiopië. Het opper of
bui-



AbYssynië of Ethiopië. Alg. Berigt. 305
buitenfte Ethiopië beftaat uit de zuidelyke en westelyke deelen des lands, bevattende de koningryken van Monoemugi, van Monomotapa, de groote ftreeken van Biafara, Loango, Congo, Angola, en in het kort alle de ryken en landen van den Evennagts-eirkel af* tot'aan de Kaap de Goede Hoop toe.
Het oude en berugte koningryk of liever keizerryk van Abysfynië, wordt fomtyds eU genlyk Ethiopië genoemd, en van het zelve is ook veel gefproken geworden, onder den titel van de ftaaten van priester Jan (*),
fchoon,
(*) D.eeze titel fchynt aan de oppervorften van Abysfynië , om de volgende reden gcgeeven. In eigcnlyk Tartaryë was een oud gellagt van Christen vorften, welke den naam van prielter of ouderling Jail droegen, gelyk deeze naam door de Europeaancn verbasterd is, fchoon dezelve voornaamelyk fchynt gefprooren te zyn uit den byn'aam vin fcreftigiaan, welken een der eerfte van deeze opperheeren aannam , of1 welke hem door zyne onderdaanen als een eertitel gegecven werd, beteekenende dat woord zo veel al* apoftolisch of regtzinnig , maar zynde by deszelfs overbrenging in Europa veranderd geworden in priefter Jan, op de voorondcrftelling dat hy zo wel priefter als koning was. IIcc gerugt wegens deezen monarch III. Deel. V was,



2fi6 Tafereel van Natuur en Konst.
fchoon, gelyk fommigen meenen , zeer ongerymdelyk. Dit keizerryk was eertyds veel uitgebreider dan tegenwoordig , fchoon het nog heden een groot land is , welks verfcheidene deelen door onderkoningen , die verfchillende titels voeren, geregeerd worden. De ongemeene hette, welke hier heerscht, wordt voornaamelyk gevoeld in de vlakten en valleien, terwyl de bergen, welker meesten van eene verbaazende hoogte zyn, eene
aanwas , ten tyde van Jan den Ilden, koning van Portugal, zo groot, dat dezelve Pedro Covillan zond om dien vorst in Indië te zoeken. Doch dewyl hy daar niets wegens deezen kon te weeten komen, en men hem berigtte dat 'er een magtig Christen keizer in A. frica was .begaf hy zich in zyne te rugreizederwaards, cn werd door den toen regeerenden keizer zo vriendelyk ontvangen , dat hy vas'tftelde den lang gezogten monarch gevonden te hebben, fchoon hem niets wegens den titel van priester Jan ter 'ooren kwam. Dit fluk is in vervolg van tyd door de geleerden meermaalen betwist geworden, terwyl fommigen beweerendat het Abysfynfche ryk, het waare vaderland van priefter Jan is, en anderen de gantfche zaak als eene loutere harfenfehim aanmerken. Wy zullen ons met het gefchil, als een ftuk van geen belang zynde, niet inlaaten.



Abyssynie of Ethiopië, Alg. Berigt. 307
aangenaame koelte verfchaffen; zodat vader Tellez ons verzekert dat 'er fommige ftreeken in het land zyn, waar men in den zomer minder hette heeft dsn iri Portugal. Dit verfchil van hette en koude tusfchen de hooge en laage landen , is van zwaare donders en blikfemen verzeld , die verfchrikkelyk zyn voor menfchen en beesten, en dikwyls groote onheilen veroorzaaken. Wanneer het regent, valt het water niet in droppelen, als by ons ; maar het ftort dikwyls met zulk een geweld neder, dat fomtyds boomen, huizen4 ja zelfs rotfen omver gerukt worden, terwyl de rivieren overloopen , en het land onder Water raakt. De winden zyn fomtyds niet minder verfchrikkelyk dan de regen en de donder. Inzonderheid ftaat het land bloot Voor eenen wind, welke eigenlyk gefproken een orkaan is, en .in de taaie der inboorelingen fengo of ferpent genoemd wordt. Dezelve is dikwyls zo geweldig dat hy boomen, huizen, en alles waar hy tegen aan komt* omrukt; doch in fommige opzigtcn wordt die fchade vergoed, dewyl hy de lugt in de laage landen, welke anderszins ftinkend cn befmettelyk worden zoude , reinigt, gelyk uit de ondervindinge genoegzaam blykt.
V, a Het



3o3 Tafereel van Natuur en Konst.
Het gantfche land is doorfneeden van, of liever overdekt met bergen , tusfchen welken zulke vteeslyke fteilten zyn, dat men ze n'aauwIyks zonder fchrik kan aanzien; maar eenige bergen hebben op den top groote vlakten, bedekt met boomen en andere groente , en verfchaffen bronnen van ongemeen koel water, andere zyn wel beplant, fchoon de toegang tot dezelven zeer moeilyk en gevaarlyk is. De - bergen van Amhara zyn van eene zeer groote hoogte, inzonderheid die, welke Amba Geshen genoemd wordt, en rotsagtig en overal ontoeganglyk is,uitgezonderd langs twee naauwe paden, die in de rotfe zyn uitgehouwen ; maar de top van deezen berg verfcbaft alles wat tot voedfel en verkwikking dienflig is. Volgens Vcllez is deeze berg van gedaante als een kasteel; deszelfs top is eene halve myl breed, en van onderen is hy omtrent eene halve dagreize in zynen omtrek. Onder de bergen van Gojame telt men eene groote holle rots, tegenover welke eene andere is in zulk eenen ftand, dat een woord, het welk men op derzelver top flegrs fluifterend fpreekt, op eenen grooten afftand gehoord wordt, en dat de verecnigdc Hemmen van verfcheidene luiden, die te gelyk fpree-
ken,



Abyssynie of Ethiopië. Aeg. Berigt. 309
ken, zulk een hard geluid maaken , alsof men het geroep van een talryk leger hoorde.
Nubië vertoont zich, even als Abysfynië, als met bergen overdekt.
De kerken, die in de bergen van Abysfynië , uit de harde rotfe zyn uitgehouwen, worden by fommige fchryvers als groote zeldzaamheden opgegeeven ; men zegt dat zy tien-in getal zyn, en dat 'er eene juiste evenredigheid in de poorten, venfteren, boogen en andere deelen is in agt genomen, zodat zy zich als fraaije en regelmaatige gebouwen vertoonen; nog verzekert men dat zy allen binnen den tyd van vier-en-twintig jaareu zyn voltooid geworden. Men moet egter aanmerken dat de rotfen, uit welken deeze kerken zo fraai gehouwen zyn, zeer zagt van natuure zyn, en het komt niet onwaarfchynJyk voor dat eenigen derzelven reeds te vooren een gedeelte haarer tegenwoordige gedaante hadden, dewyl men in dit land veele rotfen van verfchillende figuuren vindt, welke zo net zyn, alsof zy' met eenen bytcl waren uitgehouwen. Eindelyk wordt ons verhaald V 3 ' .dat



310 Tafereel van Natuur en Konst.
dat de arbeidsluiden, die dit werk verrigtten, uit Egypte ontbooden werden.
NATUURLYKE ZELDZAAMHEDEN.
DIEREN.
Van de Indiaanfche eilanden fpreekende , maakten wy gewag van een dier, Oran Outang genaamd, het welk in gedaante, gang en fchranderheid den menfchen zeer naby komt. Dit is, naar onze gedagten het zelfde fchepfel, het welk fommigen onder den naam van Sater befchryven, en in Angola, en andere deelen van Africa, daar men eene meenigte van aapen , meerkatten en baviaanen heeft, tot welke foort ook de Sater fchynt te behooren , gevonden wordt. De Oran Outang, of Wildeman, word wel veel zwaarer dan Sater afgebeeld ; maar de berigten , welke de reizigers, ons wegens den eerstgemelden geeven , zyn zo onvolkomen en onzeker, dat wy ze beiden voor het zelfde dier onder verfchillende benaamingen houden.
Dat 'er zulk een fchepfel in Africa te vin- ,
den '



AbyssyniËof Ethiopië. Nat. ZELDz.311
den is, kan naauwJyks in twyfTel getrokken worden; want de lieer Moore verhaalt dat hy, op zekeren tyd omtrent een vierde gedeelte eener myle van een der kantooren van de Africaanfche compagnie wandelende, den poot van een beest vond , welks ligchaam, gelyk hy zich verbeeldde, door eenen leeuw was opgegeeten. Uit den poot, welke met hairen omtrent eenen duim lang bedekt was, en in gedaante met dien van eenen baviaan, maar in grootte met het been van een mcnseh overeenkwam, befloot by dat het beest niet lang vermoord geweest was. De heer'Moore bragt denzelven naar zyn huis, en uit de berigten, welke hyvan eenigen der inboorelingen kreeg, begreep hy dat de gevonden poot het been -was van een fchepfel, het welk zy een Wildeman noemen Men vertelde
hem
(*) Eenigen beweeren dat de Wildeman in het by. zonder aan het eiland Borneo eigen is, alwaar de jagt naar denzelven voor eene vorlïelyke uitfpantting toehouden wordt. Men zegt dat hy, zynen vollen groet hebbende , zes voeten lang is, dat zyne armen wat langer zyn dan die van een mensch. en hem wordt eene groote kragt cn gezwindheid tocgefchrecven. Kapitein Beekman zegt dat hy een van deeze fchepfeleii V 4 fcojp,



3t2 Tafereel van Natdur en Konst.
hem dat 'er in dat land veelen van deeze fchepfelen zyn, fchoon 'er egter zelden een ontdekt wordt; dat zy zo groot zyn als een een man , borden hebben als die van eene vrouwe, eene foort van taaie gebruiken, en even als menfchen regtovereind gaan.
De Sater, die veele jaaren geleeden door dr. Tyfon is ontleed geworden, werd uit Angola gebragt, en by meeting van de kruindes hoofds tot aan de hiel toe zes-en-twintig duimen bevonden. Het dikfte gedeelte van zyn ligchaam was zestien duimen in de rondte, en de langte van den arm was zeventien duimen van den fchoudcr af, tot aan de toppen der vingeren toe. Het aangezigt van dit fchepfel geleek meer naar dat van een mensch,
dan
kogt , cn dat hetzelve een groot liefhebber was van punch en brandewyn, in zo verre dat het, de gelegenheid gunitig vindende, des kapiteins kist opende, eene goede teug dronk, en de flesch weder in haare behoorlyke plaats flelde. Indien de meelter zich verftoord toonde, zugtte en fchreidde het totdat hy weder bevredigd was. Het kon zich als een mensch tot flaapen nedcrlepgen, en fchoon het by deszelfs overlyden zeer jong was, had het egter meer kragten dan iemand" var. het fcheepsvolk.



AbyssyniË of Ethiopië. Nat. Zeldz. 313
dan naar dat van eenen aap of meerkat, doch het hoofd was zo groot als dat van een deezer dieren, en de neus had ook vry veel overeenkomst met de hunne. De ooren waren in gedaante, kleur en maakfelgenoegzaam gelyk aan die van een mensch, maar het had geene winkbraauwen, fchoon 'er hair aan de oogleden was. De borften waren klein en niet vooruitfteekend; maar de tepels, welke men zeer duidelyk zien kon, waren juist als die der menfchen. Het had hair in dc holligheden der armen , en van agteren van het hoofd was het hair zo dik dat hetzelve den huid genoegzaam bedekte, maar van vooren was het veel dunner. De palmen der handen en de zooien der voeten waren van den zelfden omtrek, en langer dan die van menfchen. De teenen waren zo lang ais de vingers, zynde de middelde teen langer dan do overigen; en de groote teen had, even als de duim, eenigen afftand van de anderen. De navel vertoonde zich in de juiste plaatfe, e'n was in alle opzigten eveneens als die der menfchen.
In den jaare 1738 bragt, indien men ons wel onderrigt heeft , kapitein Flower het V 5 wyf-



314 Tafereel van Natuur en Konst.
wyfje van eenen Sater uit Angola; hetzelve was twee voeten en vier duimen lang, had een aangezigt, gelyk aan dat van een mensch , en was vry glad, uitgezonderd aan de kin, waar zich eenige weinige hairen vertoonden. De neus was klein en plat even als die van eenen aap; de mond was omtrent twee duimen en eenen halven wyd , cn de tanden waren juist als die der menfchen, zonder egter wit of gaaf te zyn ; de hairen des hoofds waren eenen duim lang of langer, en de agterfle deelen waren vry ruig , maar aan de borften en den buik was het hair dunner. De voeten waren van onderen geheel zonder hair , gelyk ook dc handen van binnen en buiten. .
Dit fchepfel ging regt overeind, was ongemeen vriendclyk jegens luiden, aan welken het gewoon was, zelfs wist het zich met eenen goeden zwier aan de thee-tafel te gedraagen, en kon zo natuurlyk als iemand op eenen ftoel zitten. Wanneer de thee te'heet was, poogde het die door blaazen te verkoelen , en deed dit met zulk eene gevoeglyke houdinge , dat het den aanfehouweren vermaak en verwondering tevens baarde. Deszelfs



Abyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz. 315
zelfs voedfel beflond voornaamelyk in aardappelen , brood , melk , nooten , appelen en raauwe uijen, welke Iaatften het greetiglyk inflokte; het toonde zich afkeerig van allerlei vleesch, behalven dat het nu of dan een ftuk van een konyn of van een kuiken at. In Engeland leefde het omtrent zes maanden, en werd, overleeden zynde, geopend, wanneer men bevond dat het aan eene verouderde geelzugt geftorven was.
Eenige oude fchryvers maaken gewag van zekere foort van wilde Itieren, die veel grooter zyn dan onze tamme, en op andere dieren jagt maaken, Agatharcides, die byna tweehonderd jaaren voor Christus geleefd heeft, is de eerfte, die van deezen rootzugtigen ftier gewag maakt en denzelven befchryft. Diodorus Siculus , Plinius en Aelianus hebben, naar het fchynt , zyne befchryving overgenomen. ,, Daar zyn (zegt „ Plinius) in Ethiopië wilde ftieren, die zeer ,, vinnig, grooter dan onze tamme, en ge„ zwinder dan eenig ander dier zyn; zy zyn ,, donker geel van kleur, met blaauwe 00,, gen; zy hebben opftaande hairen , eenen „ muil, die zich tot aan de ooren toe opent,
„ en



3i6 Tafereel van Natuur en Konst.'
„ en beweegbaare hoornen. Hun huid is zo „ hard als Heen en onkwetsbaar; zy maaken „ ja'gt' op alle andere wilde dieren". Diodorus voegt 'er by dat de oogen van deezen Stier by nagt glinfteren; dat dezelve andere beesten eerst vermoordt, en ze vervolgens opflokt; en dat hy, kudden fchaapen aantastende, noch voor de herderen , noch voor eene meenigte hunner honden vervaard is. Ludolphus verzekert, in zyne hiltorie van Ethiopië, dat 'er in dat land Stieren zyn, tweemaal zo groot als die, welke in Hongaryë en Rusland gevonden worden: ook maaken de brieven der Jefuieten dikwyls gewag van de grootheid der Abysfynfche osfen. Vader Bernier verhaalt ons, in zyn berigt wegens het land van den grooten Mogol, dat onder verfcheidene gefehenken , welke twee Ethiopifche afgezanten aan Aurengzeb vereerden, eene verbaazende groote hoorn van eenen Stier was, die vol civet zat, en gemecten zynde, aan de grondvlakte of het dikfte cin-, de zes duimen in zyne middellyn bevonden werd.
Uit deeze en andere fchryveren blykt, volgens het zeggen van ridder Hans Sloane, in
de



Abyssynie of Ethiopië. Nat. Zeldz. 317
de Philofophical Tranfactions, dat in Ethiopië , en waarfchynlyk in de middelandfche ftreeken van Africa, die zelden door reizigers bezogt worden, een zeer groot dier gevonden wordt, het welk tot het gellagt der osfen behoort, ten minden tweemaal zo groot is als onze ftieren of osfen , hoornen heeft die naar evenredigheid groot zyn, en in verfcheidene andere opzigten van de gemeene foort verfchilt. De berigten, welke de ouden ons wegens dit fchepfel- gegeeven hebben , zyn misfehien niet zonder fabelagtige byvocgfelen; en derhalven was het te wenfchen dat de hedendaagfche fchryvers , die 'er gewag van maaken, ons eene voldoende befchryving wegens hetzelve gegeeven hadden, het geen niemand hunner gedaan heeft; tenzy wy het houden voor het zelfde dier als de fukatorio, of fukotyro, het welk Nicuhoff befchryft van gedaante te zyn als een groote os, met eenen fnoet als een varken, twee lange ruige ooren, en eenen dikken ineengekronkelde ftaart. De oogen zyn, volgens hem ,regtovereind in hethoöfd geplaatst, gantsch anders dan die van andere dieren; en aan de zyde.van den kop naby de oogen,
liaan



3i8 Tafereel van Natuur en Konst.
liaan twee lange hoornen, of liever tanden niet wel zo dik als die van den olifant. »
Eenige jaaren geleeden heeft men in een kelcier of pakhuis te Wapping een paar zeer groote hoornen gevonden, die van de wormen en door andere oorzaaken zeer veel geleeden hadden , en in verfcheidene deelen van de oppervlakte doorgeknaagd waren. Zy waren niet rond, maar platagtig, en voor een vry groot gedeelte genoegzaam regt; maar zich vervolgens krommende, liepen zy fpits in een punt uit. . Zy waren beiden juist van de zelfde afmeetingen ; hunne langte was omtrent zes voeten cn eenen lialven, dc buitenfte omtrek , gemeeten zynde, en de middellyn hunner grondvlakte haalde omtrent zeven duimen. Ieder hoorn was omtrent twee ëntwintig ponden zwaar, en de-holligheid van eenen derzelven, bevatte meer dan drie mingelen waters. Ridder Hans Sloane meent dat deeze hoornen tot eenen der groote Ethiopifche ftieren of koeijen behoord hebben
we-
(*) Gefner fpreekt van eenen zeer grooten hoorn, die aan eene ketting in de hoofdkerke van Straasburg was opgehangen, en waarfchyniyk van de zelfde foort
was-



Abyssynie of Ethiopië. Nat. Zeldz. 319
wegens welken by de boven aangehaalde fchryvercn, zulke onvolkomene berigten gevonden worden; hy agt het ook zeer waarfchynlyk dat zy, toen de Engelfchen te Ormus grooten handel dreeven, uit eenig nabuurig land. derwaards gebragt , en vervolgens door eenige liefhebbers van zeldzaamheden naar Engeland overgevoerd werden.
Niettegenflaande, alle deeze gisfingen, is het zeer wel mooglyk dat de voorgemelde hoornen geene andere waren dan die van eenen grooten buffel ; want de commandeur van een Oost-Indiesch fchip verhaalde aan ridder Sloane eenen zeer grooten buffels-kop in de Indien gezien te hebben; en dit is des te waarfehynlyker , omdat de buffels van Africa die van Europa in grootte ver te boven gaan. Zy zyn van eene roode kleur uit den
bruiwas als de hoornen, welke hier befcbrecven zyn. Hy zegt dat deszelfs buitenlte omtrek vier Romeinfche ellen uitmaakte; hy gist dat het de hoorn was van eenen ouden urus, een beest zeer gelyk aan eenen fticr; en dat dezelve daar om zyne vetfbaazende grootte, misfchien twee of driehonderd jaaren voor zynen tyd , werd opgehangen.



320 Tafereel van Natuur en Konst,
bruinen , en hunne huiden zyn zo hard en digt, dat 'er naauwlyks een musket-kogel door heen kan dringen. Men zegt dat zy met groote woede op iemand, die naar hen ' fchiet, zullen aanloopen, welke beletfelshun ook 1n den weg moogen zyn.
De Kameelpardel is een dier, het welk in fommige deelen van Ethiopië gevonden, en zo genoemd wordt, omdat het iets van den kameel en van den panther of luipaard heeft. Deszelfs pooten zyn zo lang dat een mensch regtovereind onder den buik kan doorgaan, en de hals is in evenredigheid lang , opdat het beest den grond bereiken mooge om te graazen: derhalven vertoont zich de kop, wanneer het fchepfel regtop • voortgaat , tot eene aanmerkelyke hoogte boven het ligchaam verheeven. Het heeft eenen dunnen flaart, twee kleine hoornen, eenen kleinen bek, maar eene zeer lange tong; en de twee voorHe pooten zyn langer dan de agterfte. Het beest bemint de eenzaamheid, onthoudt zich ficcds in de bosfchen, en is , wanneer het jong gevangen wordt, ongemeen handelbaar. Deszelfs vleesch is goed om te eeten, en het
vel,



Abyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz. 321
vel, het welk even als dat van eenen tyger gevlekt is, wordt zeer duur betaald.
Doch mooglyk is 'er gc*n fifaaijer dier in Ethiopië, dan het welk de inboorelingen Zecora of Zebra noemen , maar waar aan de Europeaanen den naam van Ezel gegeeven hebben, fchoon het in geen ander opzigtnaar dat fchepfel gelykt dan in dc langte van dc ooren, zynde het voor het overige wel gemaakt, levendig, en van de grootte van een gemeen rypaard. Het hair is zeer zag?, en langs den rug loopt een zwarte ftreep van de maanen af tot aan den ftaart toe; aan iedere zyde, van den rug af tot aan den buik toe, loopen verfcheidene flreepen van verfchillende kleuren, als zwart, wit en geel, maaken. de zo veele cirkels rondom het lyf; de kop, ooren, pooten, maanen en ftaart zyn op de zelfde fraaije wyze gefchakeerd. "Men meent dat deeze dieren de paarden in gezwindheid overtreffen, en allen , welke men leevend vangt, worden zeer duur verkogt; maar men weet niet dat zy immer tot den zadel, of tot eenig ander gebruik bekwaam gemaakt zyn, zodat de eenigfte oorzaak, om welke zy hoog geagt worden, alleenlyk in hunne fchoonheid,
III. Deel. X en



322 Tafereel van Natuur en Konst.
en in de moeijelykheid om ze te vangen tc ftellen is. De heer Thevenot zag een van deeze fchoone fchcpfelen te Cairo , het welk door eenon Abysfynfchen afgezant als een gefchenk voor den Grooten Heer was overgebragt.
De Civet-kat is een der merkwaardigfte dieren van Ethiopië; maar reeds een genoegzaam berigt wegens dezelve gegeeven hebbende , is het onnoodig haar hier te befchryven. De andere viervoetige dieren , welke in deeze deelen van Africa te vinden zyn, zyn Leeuwen , Tygers , Luiparden , wild* Zwynen, cn veele anderen, die zowel bekend zyn, dat zy geene befchryving behoeven , of in de berigten wegens andere landen door ons befchreeven worden. De wilde dieren omtrent de Kaap rigten dikwyls vrees, lyke verwoestingen aan onder de runderen, welke daar in plaatfen, die den Nederlanderen , zo wel als die den Hottentotten toebchooren , in groote meenigte te vinden zyn. Men zegt dat de Tyger 'er veelen te gelyk vermoordt, niet zo zeer om hun vleesch te eeten, als wel om hun bloed te zuigen; daar is ook eene foort van wilde Honden, welke
fom-



Abyssynië of Ethiopië. Nat.Zeldz. 323
fomtyds eene gantfche kudde fchaapen zullen verflinden , wanneer zy gelegenheid vinden om 'er by te komen. Doch men merkt aan dat de Leeuw zich vernoegd met flegts een enkel dier weg te voeren, zonder meer kwaads te doen. Dit is egter niet overeenkomflig met het berigt van den heere xVfaxwell, die ons verhaalt dat een Leeuw, by nagt onder de runderen komende, 'er gemeenlyk meer van kant maakt dan hy ten dien tyde opeet, en zelden nalaat den volgenden nagt de overigen te komen opeeten ; maar voor zyne komst draagt men zorg om touwen rondom den roof te fpannen, op zodaanige wyze aan vuurroers vastgemaakt, dat de Leeuw noodwendiglyk de haanen moet overhaalen , terwyl de trompen zo-gefield zyn dat de kogels hem doorgaans raaken. "Wanneer hy niet terftond fterft, koelt hy zyne woede aan het fch ietgeweer, knabbelt aan het hout , en drukt zelfs de teekens zyner tanden in het yzer. Schoon hy fomtyds nog in ftaat is om weg te loopen, zal hy egter wel twee of drie dagen in die plaatfe blyven, om te zien of niemand naar den uitflag der zaake komt verneemen; en wanneer 'er eenig mensch verfchynt, laat hy geene gelegenheid voorbygaan om denX 2 zei-



324 Tafereel van Natucr en Konst.
zeiven aan te tasten. Aan de Kaap geeven de Hollanders twintig daalders aan hem die eenen Leeuw, en tien aan den geenen, die eenen Tygcr van kant maakt.
Onder de verfcheidene foorten van het gevederd gellagt, welke hier cn in veele andere deelen van Africa te vinden zyn, is de Flamingo eene van de merkwaard igfte. Dezelve is een fchoone vogel , zo groot als eene zwaan, hebbende eenen kop en hals zo wit als fneeuw; terwyl het bovenfte gedeelte deivleugelen , en het grootfte deel des ligchaams van eene fchoone vlam-kleur , maar de vleugcis van onderen zwart zyn. De vingeren van deezen vogel zyn, even als die der eenden, door een vlies famengehegt; de pooten zyn rood, cn langer dan die van eenen ryger. By dag zoekt hy zyn voedfel in meiren cn rivieren, en by nagt begeeft hy zich op de heuvelen. De Flamingoos worden dooi- de Europeaanen aan de Kaap dikwyls gedood, dewyl hun vleesch goed is om gegeeten te worden.
Omtrent de Kaap zyn menigvuldige foorten van vogelen, welke onder ons geheel on-
be-



Abyssynie of Ethiopië. Nat. Zeldz. 315
bekend zyn, en ook andere, die gemeen zyn in Europa. Men vindt 'er overvloed van wilde Duiven, en witte Schuifuiten, die zo groot zyn als eene hen, met eenen hals , welke twee of drie leden heeft; ook zyn 'er drie foorten van Rygers, blaauwe naamelyk, witte en zwarte. Daarenboven vind men 'er Struisvogels, verfcheidene foorten van Havikken , Faizanten, Patryzen , witte Ravens en witte Kievitten. In de zee omtrent de Kaap heeft men eene groote verfcheidenheid van visfchen, inzonderheid Krabben, Kreeften cn Ocftcrs van ongemcene grootte; ook worden aan die kuste Schildpadden gevonden. De rivieren zyn onder anderen bewoond, door Zee-koeijen, die lang, dik cn wanftaltig zyn , zeer korte pooten hebben , en egter ongemeen fnej loopen. Zy hebben geen ander hair dan het geen aan de neusgaten groeit, en zyn, fchoon zy groote tanden hebben, niet kwaadaartig. Zy zyn zeer fchuw , en kunnen niet gcmaklyk gewond worden,
Omtrent de Kaap zyn veele foorten van Slangen, van welken fommigen zeer groot zyn; inzonderheid mag men dit zeggen we*.
X 3 gens



326 Tafereel van Natuur en Konst.
gens eene aschgraauwe Slang, gefpikkeld met roode en geele vlekken, en voorzien van eenen breeden kop en hals , en van eenen vleeschagtigen bult naby de oogen, die omtrent zo groot is als eene hazelnoot. Eene andere wordt de Oog-flang genoemd, naar de heldere vlekken op haaren rug, welke zich even als oogen vertoonen. Nog is 'er eene foort, welke men de Boom-flang noemt, omdat zy zich rondom de takken der boomen kronkelt, naar welke zy zo wel gelykt, dat men, haar voor een gedeelte des booms aanziende , niet zelden onvoorziens door het dier overvallen wordt. Maar de allerlastigften zyn de Huis-flangen, zo genoemd, omdat zy dikwyls in de huizen, en fomtyds wel in de bedfieden kruipen; doch wanneer men haar geen kwaad doet, poogen zy nooit te byten, en indien zy het al doen, is de beet nimmer doodelyk. Deeze Slang is anderhalven duim dik; eenigen zyn eene elle lang, anderen veel langer.
By deezen moogen wy nog eene kleine Slange voegen, die op de daken der huizen nestelt, en daar haare eijeren legt. Zy is
om-



AbyssynieofEthiopië.Nat. Zeldz. 327
omtrent zo lang als een vinger, en zo dik als
een ganzcn-fchagt; en daar is eene Water-
flang, die van de zelfde dikte, maar twee of drie duimen langer is.
Groene en geele Scorpioenen , die zeer langzaam voortkruipen, en hunne (harten op hunne ruggen leggen, zyn 'er in overvloed. Hunne angels veroorzaaken geweldige pynen; en wanneer die van een zwart Scorpioen in eene wonde gevonden wordt, oordeelt men dezelve doodelyk.
Doch alles wat wy over dit onderwerp gezegd hebben, is niet half zo verbaazend als het geen wy in de Philofophical Tranfactions getuigd vinden, naamelyk dat in het koningryk van Congo flangen zyn van vyf-en twintig voeten lang, welke een geheel fchaap in eens kunnen doorzwelgen. Zy worden gedood , wanneer zy zich in dc zonne leggen te koefteren; en de Negers eeten haar op, na alvoorens de koppen cn ftaartcn afgefneeden te hebben, wordende zy doorgaans zo vet bevonden als gemeste zwynen. In de zelfde Tranfactions vinden wy ook verhaald, dat de Mieren in dat land zo talryk en groot X 4 zyxt



338 Tafereel van Natuur en Konst.
zyn dat dc fchryver, die ons dat berigt geeft, op zekeren dag ziek te bedde liggende, genoodzaakt was zich uit zyne kamer te doen draagen , om niet door deeze dieren verflonden te worden ; en dat men fomtyds des morgens wel geraamten van koeijen vindt, welker vleesch in eenen nagt door die infek. ten is opgegeeten.
GEWASSEN.
Een der merkwaardigfte gewasfen in deeze itrecken, is eene plant, welke niet ongelyk is aan onzen brandenctel,, in Nubië groeit, cn een zaad van zulk eenen vergiftigen en fchadelyken aart verfchaft, dat. een tiende gedeelte van een grein, een mensch binnen een kwartier uurs, zal doen fterven, en een geheel grein hem oogenblikkelyk het leeven kosten, Dit doodelyk gewas maakt niet flegts een aanmerkelyk gedeelte uit van den handel der inboorelingen, maar ook van de koninglyke inkomlTen ; wordende ieder once voor honderd dukaaten verkogt; daarenboven moet de kooper eene gelyke fom aan den koning betaalen, en eenen plegtigen eed doen dat hy 'cr niets in deszelfs heerfchappyen van,
co-



Abyssyniè of Ethiopië. Nat. Zeldz. 329
gebruiken zal; ook wordt elk, die het zonder 's konings verlof verkoopt, met den dood geftraft.
Eenige fchryvers vertellen vreemde dingen wegens verfcheidene Planten van Abysfynië, inzonderheid wegens een plant, welke Amagmagda genoemd wordt, en, zo men zegt, dc byzondcre kragt heeft om gebrokene of gekneusde beenderen in korten tyd te hcrftcllen : ook vindt men gewag gemaakt van een plant Asfazoe genaamd, door welke men wil dat Hangen en andere vergiftige dieren betooverd en in flaap gebragt worden; en wel, ker wortel men beweert dat een zeker tegengift is tegen de gevaarlyklle beeten van alle vergiftige dieren. Eene plant, de Indiaanfche Vygen-boom genaamd , is eeninbooreling van deeze landen ; derzelver vrugt is zeer uitmuntend , en Ludolphus vooronderlielt haaide zelfde plant te zyn,die by MozesDudaïm genoemd, by de hedendaagfehen onder den naam van Mandragora of Alruin bekend is, en voor welke wy leezen dat Rachel aan haare zuster eenen nagt flaapensby haaren man yerruild heeft.
X 5 Daar:



330 Tafereel van Natuur en Konst.
Daar is een kleine boom of heerter , die drie of vier voeten hoog groeit, en eene vrugt draagt, welke zeer wel gelykt naar Koriander-zaad. Deeze Beeziën, in de zonne gedroogd zynde, krimpen even als Oost-Indifche peper, worden zwart en hard, en verfchillen weinig van denzelven in fmaak , uitgezonderd dat zy zo heet niet zyn.
In Angola groeit een boom , door dc inboorelingen Mandihoka genoemd , wiens bladeren donker groen, van gedaante als die van den eiken-boom , en vol aderen en fcherpe punten zyn. De ftam of het ligchaam fchiet op tot de hoogte van tien of twaalf voeten, en breidt zich vervolgens uit met eene meenigte van takken. Wanneer de boom zynen vollen wasdom heeft, hakken zy dien by den grond af, en graaven vervolgens den wortel op, welke zo fyn als meel gemaalen wordt. Van deeze ftoffe, op eenen oven in koperen pannen gedroogd zynde, maaken zy brood, het welk weinig minder is dan dat van tarwe of rogge gebakken wordt.
In de zelfde landrtreekc is ook een boom, Likonde of Alikonde genoemd, die best tiert
in



Aeyssynië of Ethiopië. Nat.Zeloz. 331
in eenen droogen grond, en dikwyls tot de dikte van agt, tien of twaalf vademen in den omtrek groeit; maar de wortel komt nooit dieper dan eenen voet onder den grond, zodat men de boomen ligtelyk kan ter nederhouwen. De vrugt gelykt naar die van den palm-boom , doch is wat harder. De inboorelingen eeten dezelve nooit, uitgezonderd in tyden van hongersnood en groote fchaarschhcid; want men houdt haar voor een gevaarlyk voedfel, het welk eene ziekte veroorzaakt, die dikwyls doodelyk bevonden wordt. Van den binnenften bast maaken zy eene foort van laken, en van het hout fchuiten of booten.
Onder deeze afdecling fchynt het niet ongevoeglyk eenig berigt te geeven wegens den fraaijen tuin, welken de Nederiandfche OostIndifche Compagnie, aan de Kaap de Goede Hoop, bezit (*). Men heeft genoegzaam alle
foor-
(*) Het zal naar onze gedagten den Hollandfchen leezcren niet misliaagen, hier eenig berigt wegens de Kaap de Goede Hoopte vinden, en in deeze aanteekeninge zodaanige zaaken, weike wy niet gevocglyk onder eenige afdeelinge hebben kunnen brengen, wegens



332 Tafereel van Natuur en Konst.
foorten van vrugten en bloemen, die in Europa, Afië en elders in Africa groeijen, derwaards
gens derzelvcr gelegenheid en toeftand te zien voorgedraagen, terwyl wy ons vervolgens zullen toeleggen om andere merkwaardige byzondcrhedcn, die zich gemaklyk onder eenig hoofdfluk laaten fchikken, in den tekst zeiven, ter plaatfe daar zy behooren , te meiden.
Reeds in den jaare H9? is deeze Kaap door den Portugeefchen zeeman Bartholomeus Diaz ontdekt geworden. Vyf jaaren daarna, in het jaar t498 naamelyk, werd zy door Vasco de Gama voorby gevaaren, die toen ook met zyne vloot naar Indien zeilde. De eerfte ontdekker gaf haar den naam van Capo dos totos tormentos, of Stormbock ; maar Jan de Ilde, koning van Portugal, noemde haar Capo du buonne efperancc, of Kaap de goede hoop , omdat 'er nu , zyns oordeels,goede hoop was dat,zyne Cchepen naarOostIndië zeilen, cn met groote winst van daar keeren zouden. Sederd het jaar 1651 heeft de Nederlandse Oost-Indifche Compagnie middel gevonden om hier eenig land in eigendom te bekomen, en 'er eene geregelde volkplanting op te rigtcn. Deeze ondernecming had zulk een goed gevolg, dat de Compagnie haare bezittingen door nieuwen aankoop uitbreidde.
Het land aan de Kaap is met hoogen bergen als opge-



Aeyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz, 333
waards overgcbragt ; de ■ mcestcn derzelven zyn verbeterd, en bloeijen veel tieriger dan
in
gevuld, zodat men in den eerften opflag haast denken zoude da: 'er weinig of niets kon groeijen; doch de waterbronnen, welke op die bergen gevonden worden , maaken dezelven zeer vrugtbaar, en de wyduitgeftrekte dalen verfchaffen eene groote meenigte van allcrleie gewasfen. Deeze oord ftaat egter bloot voor zeer geweldige ftormwinden, uit het Zuid-oosten en Noord-westen , welke in zekere tyden van het jaac meest woeden. Wanneer de zon in de noordelyke teekens omloopt, heeft men 'er meest felle Noord-weste winden, welke ten anker leggende fchepen fomtyds in gevaar brengen van te flranden en te vergaan. Wanneer de zon in de zuideiyke teekens komt, waaijen de Zuid-ooste winden , die wel geene nadeelen aan de fchepen toebrengen , maar fchadelyk zyn voor de veld-en boomvrugten. Deeze winden zyn egter als de voornaamfte oorzaaken van de goede lugtgefteltenisfe aan de Kaap aan te merken, dewyl men, wanneer zy op hunnen tyd niet doorwaaijen, eenen lastigen ftank gewaar wordt, die hoofdpyn en andere ongemakken doet ontftaan.
. In het Tafeldal, dus genoemd omdat het aan den voet van den Tafelberg gelegen is, vindt men.eersthet fraaije kasteel, Goede Hoop genaamd, en het vlek dat den zelfden naam draagt, nevens veele fchoone tuinen
en



334 Tafereel van Natuur en Konst.
in de landen, uit welken zy zyn vervoerd geworden. De tuin wordt bevogtigd door
bronen wynbergen; ook vindt men aan beide de zyden van de Zout-rivier, en agter den Tafelberg veele voortreffelyke lusthuizen. Het diftrikt nu, waarin het gemelde vlek gelegen is, wordt eigenlyk de Kaapfche volkplanting genoemd, fchoon de Nederlanders in het zelfde zuidelyk gedeelte van Africa, nog drie andere volkplantingen hebben opgerigt, naamelyk die van Stellenbosch, van Drakenftein en van Waveren.
Het kasteel was voor het jaar 1665 flegts eene fchans, maar federd kreeg men 'er eene regelmaatige fortresfe met vier bolwerken, welke in het jaar 1672 in een kasteel veranderd werd, het welk van alles, wat tot beveiliging van de reede vereischt wordt , zeer wel roorzien is. In het zelve hebben de Gouverneur cn voornaamfte bedienden van de compagnie hunne wooplaatfen; ook zyn 'er groote magazynen of pakhuizen, die der compagnie mede toebehooren. Op eenigen afftand van het kasteel , ten Noord-ivesien, ligt het reeds genoemde vlek, waaraan fommigen ten onregte den naam van ftad geeven. Het beftaat uit regelmaatige blokken van huizen, die in het eerst uit eene ver,diepinge beftonden en rieten daken hadden, doch welker meeften nu tot twee en fommigen tot drie verdiepingen opgehaald , fraai gebouwd zyn, en van boven een plat hebben. Tot in het begin van deeze eeuwe
werd



AbyssymË of Ethiopië. Nat. Zeldz. 335
bronnen, die van eenen nabuurigen berg nederftorten , en de vrugtboömen groeijen in
vakwerd de Godsdienst in het kasteel verrigt; doch ten dien tyde is 'er eene kerk gebouwd, van welke men in den jaare 1704 voor de eerfte maal gebruik maakte. Agter de kerk is de tuin der Compagnie, die in den tekst omftandig belchreeven wordt; ook heeft dezelve nog twee andere tuinen, die veel groente en vrugten, tot ververfching van het fcheepsvolk uitleveren. De Kaap is thans een der gouvernementen van Neêrlandsch Indic', onderhoorig aan het generaale gouvernement te Batavia, en de hooge regeering voert het gezag over de volkplanting van wegen de Kederlandfche Oost-Indifche Compagnie.
Onder de buiten-diftrikten verdient Stellenbosch alleen een dorp genoemd te worden; want in de anderen, moet tusfchen iedere landwooning een afftand van ten minften eene uure gaans zyn. Stellenbosch heeft deezen naam naar den gouverneur Simon van der Steil , die in den jaare 1670 het ontwerp maakte, om eene zeer boschagtige landftreek ten oosten en zuid-oosten, van de Kaap te bebouwen en te beplanten. Het is een fchoon dorp , verfierd met twee breede laancn van Ewaare eiken-boomen, welke aan weèrzyde met huizen bezet zyn, De kerk , die tien uuren gaans van de Kaap afftaat, is niet groot, maar van bekwaatne zitplaatfen voorzien.
Het



336 Tafereel van Natuür en KonstV
vakken , welke met heggen van laurierboamen omzet zyn, die zulk eene hoogte en dikte
Het diftrikt van Drakenftein werd in den jaare 1685, op het voordel van de Staaten Generaal, met verlof der Bewindhebberen , door eenige Franfche vlugtclingen bevolkt.. De Iandllrcck is op zichzelve weinig grooter dan die van Stellenbosch, onder welke zy in het burgerlyke behoort , fchoon zy haaren eigen predikant heeft. Men vindt 'er zeer goede wyn-en koornlanden.
In het laatst der voorgaande, of in het begin van deeze eeuwe , werd door den gouverneur Willem Adriaan van der Steil, benoorden Draakenftein , eene nieuwe volkplanting aangelegd, welke hy het land van Wavcren noemde, naar die aanzienlyke familie te Amfterdam, 't welk haar van Drakenftein affcheidt, beftaat meestal uit rood zand , waarom de gantfche laijdftreek het Roode Zand geheeten wordt. Het westelyk gedeelte dnagt den naam van het Zwarte Land; en ieder van deeze twee diltrikten heeft zyn eigen kerkje en predikant. Alle de gemelde landltreekcn behooren in het burgerlyke, onder het landdrostfehap van Stellenbosch7; maar de uitbreiding der volkplantinge oostwaards gaf, eenige jaaren geleeden, aanleiding tot het opristen van een nieuw landdrostfehap , waaraan de gouverneur Swellingrebel den naam van Swellendam toevoegde. Dit diftrikt heeft tot heden toe kerk, pas-
too-



Abyssynie of Ethiopië. Nat. Zeldz. 337
te hebben, dat de uit den oceaan komende ftormwinden de boomen weinig bcnadeelen.
In
ftoory, noch predikant, en bcdaat flegts uit eenige verftrooidc plantagiën , welker afgelcgenden alleenlyk te water met het huis van den Landdrost gemeenfehap hebben.
Veele burgens of vrylieden aan de Kaap, tot welken alle ingezeetenen behooren, die niet in dienst van de compagnie of van particulieren zyn,hebben hun beftaan van de leverantie van moeskruiden, boteren verver, fchingen aan de fchepen en vlooten. — Volgens. Kolbe zyn loopende oogen aan de Kaap zeer algemeen, en worden veroorzaakt door de fterke afkaatfinge derzonneftraalen , door veelerlcië infekten, en door de hevigheid der Zuid-oofte winden , die het (lof als eene wolk door de lugt jaagen, veroorzaakt. Doch de Ia Caillc dat hy geduurende zyn verblyf aldaar van oogkwaaien gehoord heeft. Podagra, fteen , graveel en racer andere ongemakken zyn 'er thans zo gemeen als in Europa. Ook hebben 'er de kinderpokjes in de jaaren 1713 en 1755 eene vreeslyke verwoesting aangerigt. Aan de Kaap zyn drie hooge bergen, welke voor de uit het vaderland komende fchepen het zekerde ken-eeken zyn om dc baai te vinden, de Tafelberg naamelyk, de Duivelsberg en dc Leeuwenberg; vooral mag men zulks zeggen van den top des Tafelsbergs, die 3350 Rhynlandfche voeten boven de oppervlakte der zee, en zeer moeijelyk te beklimmen is,
UI. Deel. Y fr'"">n



333 Tafereel van Natdur en Konst.
In de heete jaargetyen verfchaffen deeze heggen eene verfrisfehende fchaduw; en daar is ook een fraai bosch van hazelaaren, waar door de zon niet heen kan dringen. Hier groeijen oranje-appelen , citroenen, granaatappelen, perfikken , en de verfcheidene appelen en peeren van Europa , zynde allen uitfteekend in hunne foort. Onder anderen zyn 'er karmozyn-roode Japanfeappelen, die, tusfchen de groene bladeren hangende, een zeer bevallig voorkomen hebben. In deezen tuin 'is eene groote verfchcidenheid van vygen, onder welken de Pifang-vygen meest in agtinge zyn; dezelven zyn blaauw en groot, cn groeijen aan eene plant, die zoras als de vrugt tot rypbeid gekomen is, omvalt en verrot , waarna in het volgend jaar uit den zelfden wortel fomtyds twee of meer jonge planten voortkomen. De flam beflaat niet uit
hout
fchoon de berg zelf over het vlek fchynt te hangen. De twee andere bergen zyn merkelyk laager. De Duivels-of Windberg is ook zo bezwaarlyk niet te beklauteren ; maar dc top van den Leeuwenberg is om zyne fteilte byna ontoeganglyk, zodat de Vlaggeman dagelyks naar den vlaggeftok by eenen valreep moetopklimmen.



Abyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz. 339
hout als die van andere boomen , maar uit bladeren, die zes of zeven ellen lang en twee ellen breed zyn, zich van onderen byeenvoegen, en dus eenen ronden ftam maaken. De bloeifem beftaat uit vier groote bladeren, die by wyze van eene klok in eikanderen fluiten, en voor aan den fteel, die fomtyds meer dan vyftig vygen draagt, en dus langer dan een arm is, te gelyk voor den dag komen, blyvende aan denzelven hangen, totdat de vrugt ryp wordt.
Men vindt hier ook de Indiaanfche Guavas, eene vrugt die volmaaktelyk rond, en zo groot als een haag-appel is. Zy is aangenaam van fmaak , heeft eene dunne groene fchil, en is van binnen vol korrels, die een zeer uitmuntend geneesmiddel verfchaffen voor den buikloop, de heerfchende ziekte in heete landen. De lugtftreek , de grond en de gelegenheid van deezen tuin zyn, om kort te gaan, zeer gunftig voor den groei van de meeste zeldzaame planten, van welken hier eene fchoone verzameling is. Dit is het algemeen berigt der geenen, die den tuin befchreeven hebben ; maar de heer Maxwell ZCgt dat dezelve, toen hy zich aan de Kaap Y 2 be-



340 Tafereel van Natuür en Konst.
bevond , zeer verwaarloosd werd, zo ten aanzien van de planten als van de wandelwegen, hefpeurende by in geen van beiden iets ongemeens. Doch het is niet te verwonderen dat de berigtcn van tiithecmfchen in dit geval niet zeer gunftig zyn. Zeker is het egter dat de Gouverneur in de laatfte jaaren zyn werk gemaakt heeft van den tuin, met veele fraaije zeldzaamheden te verlieren.
De Kaapfche wyn is federd eenige jaaren in Europa zeer geagt geweest, fchoon de Hollanders reeds lang in deeze ftreeken gewoond hadden, eer zy zich met het voortplanten van wyngaarden bezig hielden. In het eerst bragten zy 'er wynftokkcn van de oevers van den Rhyn , en uit Perfie, welke zeer wel tierden , en hun druiven verfchaften om te eeten; maar zy hadden geen oogmerk om wyn te maaken, voordat een Duifchcr hen leerde dat zy jaar]yks eenige ranken van de reeds vrugtdraagende ftokken , moesten afneemen , die in ftukjes van zes duimen lang fnyden, en zeop akkers, welke tot dat einde waren omgeploegd, zaaijen. Zy volgden zyne onderrigtingen , cn dit werk gelukte zo wel dat zy geene wynftokken uit Europa of Afië meer
noo-



Abyssyniè'of Ethiopië'. Nat. Zeldz. 34.1
noodig hadden, dan alleenlyk om onderfcheidene foorten aan te kweeken.
Toen deeze gezaaide Wynftokken zich begonnen uit te breiden, was men genoodzaakt om ze te verplanten en ze op behoorlykc afftanden van elkandercn te zetten. Naderhand volgden zy genoegzaam de wyze, welke in Duitschland in het aanleggen van Wynbergen gebruikclyk is. Na den grond bearbeid te hebben, zetten zy 'er de Wynftokken in orde in-, hier toe neemen zy ranken, die het jaar te vooren afgefneeden, en naast elkandercn in de aarde gelegd zyn, om in dien tuslebentyd wortel te fchieten ; want op een Huk lands, het welk omtrent eene Rhynlandfche roede groot is, zyn dikwyls eenige honderd ranken naast eikanderen gekuild. Op zulk eene wyze zyn de Wyngaarden hier zo merkelyk vermenigvuldigd , dat 'er naauwlyks eene landhoeve is zonder haaren byzonderen Wyntuin, welke den eigenaar niet llegts Wyn genoeg voor zynen eigen drank verfchaft, maar hem ook gelegenheid geeft om eene groote hoeveelheid te verkoopen. Men moet egter aanmerken , dat de Wynftokken dikwyls door den meel-of honigdaauw, of door Y 3 de



342 Tafereel van Natüur en Konst.
de fprinkhaanen merkelyke fchade lyden. Ook is 'er een kleine zwarte worm, welke nog grooter nadeelen veroorzaakt;'doch men laat dien iederen morgen door de fiaaven op vangen, waar door veel kwaads voorgekomen wordt. Somtyds gebeurt het dat de Wyngaarden niet weinig te lyden hebben van de zui.l-ooste winden, die de ranken, wanneer zy met de zwaarlïe druiftrosfen belaaden zyn, dikwyls doen breeken; om deeze reden laaten zy ze niet hooger opfchieten dan drievoeten van den grond. Hun Wynoogst begint in het laatst van February, en duurt de gantfche maand Maart ; want de druiven , die reeds in dc maand January ryp zyn , worden gedroogd en gegeeten, omdat de Wyn, welke van deezen gemaakt was, niet zoude kunnen duuren.
Niettegenltaande de groote fchade, welke de bovengemelde en meer andere oorzaaken, den Wyngaardenieren dikwyls toebrengen, is egter de druivenleezing doorgaans zeer ryk. De nieuw geftokene Wynplanten vatten vry fchielyk ; want wanneer zy een jaar in de aarde gelegen hebben , worden zy 'er gemeenlyk reeds met bladeren en kleine ranken
uit-



Abyssyniè' of Ethiopië. Nat. Zeldz. 343
uitgehaald.. Van de duizend, welke dus verplant worden, gaan 'er naauwlyks tien ver'looren; wanneer men het fnoeijen niet verwaarloosd, draagen zy in het derde jaar na de verplanting zo veele vrugten als de Wynftokken in Duischland in het vyfde jaar; en in het vierde jaar verfchaffen zy zulk eene meenigte van druiven, dat dezelve in vervolg van tyd zelden grooter is. Daar vallen roode en witte Wynen; de witte is 'er egter in den grootltcn overvloed, en heelt, twee jaaren bewaard zynde, den fmaak van Canarifehe fek.
Volgens geloofwaardige berigten is deeze Kaap een der gelukkigfte landen, welke onder de zon gevonden worden, dewyl 'er niets ontbreekt van het geen tot 's leevens onderhoud vereischt wordt. Behalven vette weiden voor rundvee, vindt men 'er ook zeer vrugtbaare koorn-velden, waar inzonderheid Tarwe en Rogge gezaaid worden, en ongemeen wel tieren. Men zaait 'er egter geencn haver ; want deeze , fchoon welig groeiende en rykelyk vrugten voortbrengende, lydt te veel nadeels van den onftuimtgen zuid-oosten wind', welke doorgaans omtrent den tyd, Y 4 waar-



344 Tafereel van Natuur en Konst.
waarin de haver ryp wordt, ontftaat, en niet flegts oorzaak is dat 'er weinig in de airen blyft, maar ook dat de graanen, die uit dé*airen flaan , over de rogge-en tarwe velden verfpreid worden. Wyders is de honig- en mcel-daauw zo wel fchadelyk voor de koornvrugten als voor de wynftokken; maar voor het overige is het weer in deeze ftreeken voor de veldgevvasfen, zelden van eenen nadeeligen invloed; en doorgaans wordt 'er alle jaaren niet flegts zo veel koorn ingezameld, als genoegzaam is om de inwooneren, de bezetting, en de aankomende fchepen van allerleien landaart te voorzien; maar men houdt gemeenlyk eene goede hoeveelheid over, om te verkoopen.
Over de vrugtbaarheid van den grond aan. de Kaap de Goede Hoop handelende, kunnen wy niet nalaaten te melden , dat.byna ieder huis zynen byzonderen keuken- of moestuin heeft, waarin genoegzaam dezelfde vrugten en kruiden, die in onze tuinen groeijen, geteeld worden; ook moet het zaad , dat hier in de aarde geworpen wordt, meest uit Europa overgebragt worden ; en het geen men aan de Kaap wint, is na verloop van drie . ■ jaa-



Abyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz. 345
jaaren in zo verre veranderd en verbasterd, dat men by het uiteinde van dien tyd zich weder van nieuw zaad uit Hoiland bedienen moeti De natuurlyke gefteltenis der aarde, is oorzaak dat de vrugten hier doorgaans grooter en aangenaamer vallen dan in Europa. Hiervan vindt men een onwederfpreeklyk bewys in de Bloemkool en Savooi-kool; onder de Wittekoolen worden 'er gevonden , die dertig ja meer ponden weegen, en veel malfcher van fmaak zyn dan de onzen. Hetzelfde mag men zeggen wegens de Pompoenen, welke meest van de fiaaven en zelden van de Europeaanen, die beter moeskruiden-hebben, gegeeten worden; doch dewyl zy zeer lang goed kunnen blyven, wordt 'er doorgaans eene vry goede meenigte tot fcheepsfpyze van mede genomen. Behalven de meeste kruiden en gewasfen, die onder ons gemeen zyn, heeft men ook verfcheidene vrugten uit Oost-Indië aan de Kaap gebragt, waarvan veelen zo goed groeijen als in haar eigen vaderland. Onder anderen is 'er zekere wortel, door de Indiaanen Bottatas genoemd , vry wel gelykende naar eene witte raap, behalven dat hy veel grooter is. Dezelve is ongemeen voedzaam , (maakt omtrent als aardappels, en wordt op Y 5 twee



346 Tafereel van Natuur en Konst*
twee verfchillende wyzen, welke beiden goed bevonden zyn, voorgeplant: voor eerst naamelyk door de ranken van het loof, die langs de aarde loopen en bladeren hebben, in den grond te leggen; en ten tweeden door den wortel zeiven in fchyven te fnyden, en die in de aarde te Heeken.
DELFSTOFFEN. *
De bergen van Abysfynië en Nubië hebben onuitputbaare Mynen in zich, gelyk genoegzaam blykt uit de groote meenigte van goudftoffe,. welke in de liroomen, uit deeze bergen voortkomende, gevonden wordt; maar het blykt niet dat de Goud-of Zilvei mynen in deeze landen bewerkt worden, omdat de inwooners in zulk een moeilyk werk eenen natuurlyken weerzin hebben , en misfehien denken dat het dwaasheid zyn zoude fchatten ©p te graaven , welke de Turken ligtelyk zouden kunnen aanzetten om hen aan te vallen. In plaatfe van geld bedienen zy zich van zeker zout, waar voor zy zodaanige waaren als hun land niet verfchaft, van vreemdelingen koopen.
Men



Abyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz. 347
Men zegt ook dat de bergen van Congo overvloed van Goud bevatten, fchoon fommige fchryvers zulks ontkennen. Men ftemt egter algemeen toe dat 'er uitmuntende Kopermynen zyn, inzonderheid in de provintiëu van Pembo en Sango; en in Bemba heelt men mynen van Zilver en andere Metaalen.
In de provintiën van Sunda zyn Yzermynen, die bewerkt worden, zynde de nuttigheid van dat metaal , tot het maaken van wapenen, mesfen, gereedfchappen voor den landbouw, en verfcheidene foortcn van huisraad den inwooneren zeer wel bekend. In deeze en veele "andere deelen van Africa, vindt men ook groeven van goed Marmer en van verfcheidene andere kostbaare Stecnen.
Maar, misfchien verfchaft geen deel van Ethiopië grooter overvloed van Goud dan het ryk van Monomotapa, om welkereden dc Portugeezen aan den oppervorst dier landftreeke den naam van Gouden Keizer gegeeven hebben. De inboorelingen duiken tot op den grond hunner meiren en rivieren, en komen weder boven met flik en zand,
waar-



34s Tafereel van Natuur en Konst.
waaruit zy vervolgens de kostbaare Steenen zoeken.
Doch in het ryk van Sofala, het welk aan het gemelde ryk onderworpen is, en door fommigen voor een gedeelte van het zelve gehouden wordt, zyn de Mynen zo ryk, dat zy, volgens het getuigenis der inwoancren, jaarlyks meer dan twee millioenen metigals verfchaffen, ieder van welke metigals veertien livres Fransch geld bedraagt; men voegt 'er by dat de fchepen uit Zidem en andere havens van Arabië jaarlyks in vredcns-tyd meer dan twee millioenen medeneemen; en dat de Portugeefche bevelhebber van Mofambique,. welke dat ampt maar drie jaaren bekleedt , geduurende dien tyd driohonderdduizen kroonen aan inkomen heeft ; boven welke wedde nog foldy aan de krygsknegten betaald , en eene fchatting aan den koning van Portugal opgebragt wordt. Uit deezen overvloed van Goud hebben fommigen beflooten dat Sofala het land van Ophir was, naar' het welk Salomon vlooten uit Ezion-gebcr zond, die eens in de drie jaaren te rug keerden , en goud en veele andere kostbaarheden overbragten; doch dit is eene loutere gisfmg,
cn



Abyssynië of Ethiopië. Nat. Zeldz, 349
en de geleerde fchryvers hebben in zulk een onzeker (luk niet meer dan gistingen kunnen bybrengen (*)•
Behalven eene groote meenigte van Zoutputten , welke Abysfynië meer Zouts verfchaffen dan men daar binnen 's lands kan gebruiken, is op de grenzen van Dancala cn Tigra, twee nabuurige koningryken , eene groote vlakte van vier dagen reizens, welker eene
zy-
(*) Men heeft Ophfr genoegzaam in ieder gedeelte der waereld gezogt, en nog blyft het een onbekend land. Het is egter niet waarfchynlyk dat het Sofala is, omdat hetzelve zo ver niet van Ezion geber is afgelegen, dat een vloot drie jaaren tot de reize zoude hefteed hebben , fchoon wy al toeftonden dat de fchepen naar verfchillende havens gingen, om onderfchcidene foorten van goederen, in te ucemen. Doch wat hier ook van zyn mooge; het was voornaamelyk door den handel op Ophir, dat Salomon alle de koningen der aarde' in rykdommen overtroffen heeft. Want van de eerfte reize, welke zyne fchepen deeden, kwamen zy met vier-honderd-en-vyftig talenten Gouds, benevens eene meenigte van Zilver, en andere kostbaarheden te rug; zodat hunne laading, wanneer men ieder talent Gouds op 5415 ponden fterling reekent, ten minften tusfchen de twee en drie millioenen moet bedraagen hebben.



350 Tafereel van Natuur en Konst.
zyde met eene korst wan een zuiver wit Zout geheel overdekt is, en dat wel in zulk eene meenigte dat eenige bonderden van kameelen , muilezels en ezels fieeds werk vinden om het naar verfchillende deelen van de aangrenzende landen over te brengen.
in Angola zyn Zout-mynen , uit welken het Zout in Hukken, die meer dan eene el lang, en zo heider als kriftal zyn, gegraaven wordt. Het is zo wit als ons beste zout, en heeft zulk eenen byzonderen fmaak, dat een ftukje van hetzelve, in den pot gedaan zynde, vogten en fpyzen zeer aangenaam maakt. In fommige deelen van Ethiopië zyn geheele Sulfer bergen, wegens welke Itoffe wy in den loop van dit werk een genoegzaam berigt gegeeven hebben. •
In het regen-fatzoen hebben ook de ingezeetenen van de Kaap gelegenheid, om zich op eene gemakkelyke wyze van Zoutte voorzien. Want het water, zich dan in de valleien verzamelende, laat, wanneer het uitgedroogd is, veel zouts over dat ingezameld en met karren weggehaald wordt. Volgens egte berigten is daar een groote fchat in den fchoot
der



Abyssyme of Ethiopië. Nat. Zeldz. 351
der aarde verborgen. Men heeft egter ondervonden dat de onkosten , welke men zoude moeten maaken, om de veel belouvende mynen te openen .en de ertl'cn te bearbeiden , te hoog zouden loopen , en door her voordeel, het welk men daar van te verwagten had, niet kunnen opgewoogen worden. Want behalven dat het in deeze ftreeken aan mynwerkers ontbreekt, welken het dus noodig zoude zyn derwaards te zenden en duur te betaalen, is het hout hier te fchaarsch om de vercischte gevaarten te timmeren en de ertfen te fmelten, cn naauwlyks kunnen de inwooncrs en de aan-en afvaarende fchepen zo veel houts bekomen als genoegzaam is om te branden.
Men vindt aan de Kaap verfcheidene foorten van aarden, die in kleur en eigenfehappen zeer veel van eikanderen verfchillen. Onder anderen is 'er ook eene groote meenigte van zeer goede Veen-aarde, welke wel brandt en duurzaame kooien geeft. Nog vindt men 'er Steenkoolen, die voor de Engelfche of Duitfche niet behoeven te wyken. Uit verfcheidene in het land leggende bergen, vloeit ook eene vette Iymagtige ftof, die aan
de



352 Tafereel van Natuur en Konst.
dc klippen blyft klecven, zodat men dezelve 'er met gantfche brokken afflaan en mede ncemen kan. Het is niet onwaarfcbynlyk dat dezelve eene foort van (teen-olie is. In water gefmolten , en met een doekje op verfche wonden gelegd zynde, veroorzaakt zy eene zeer gelukkige geneezing. De Hottentotten beweeren dat deeze ftof van de pis van mormeldieren , en het daar op Huivend zand gemaakt wordt,en gebruiken dezelve meteenen goeden uitflag voor hunne fchaapen of ander vee, wanneer die door de eene of andere ongcfleltenisfe hun water of vuiligheid niet kunnen kwyt raaken.
Onder de ftecn-grocven is 'er eene, waaruit rood-bruine fteenen gehaald worden, die ongemeen hard zyn. Dewyl zy blaauwe vlekken en witte doorloopende aderen hebben , kunnen zy voor rood marmer doorgaan, te meer omdat zy zo glad en blinkend kunnen gemaakt worden, dat men 'er zich in kan fpiegelen.
ZE-



Abyss. of Ethiop. Zeden, Wett.enz. 353
ZEDEN, WETTEN EN GEWOONTEN DER ABYSSYNIËRS , EN HOTTENTOTTEN.
De Abysfynië'rs, welke men thans weet dat bruin of olyfkleurig zyn, het aangezigt wel befneeden , de oogen wel gemaakt, en de tanden wit hebben, zyn eene half befchaafde natie. Hunne klederen beftaan uit katoen, en die der vermogendfte luiden zyn van zyde , maar het gemeen loopt genoegzaam naakt, hebbende alleenlyk eenen lederen lap om den middel. Wanneer zy groeten , neemen zy elkanders regterhand, en brengen die beurtelings aan den mond. Zy gebruiken geen ander brood dan dunne koeken , die zy op den haard bakken, zo dikwyls als zy ze noodig hebben. Zy eeten allerlei vleesch, uitgezonderd dat van beesten, welke den Joo den verbooden waren; ook onthouden zyzich van het verftikte en van bloed. Het arme volk leeft meest van melk , boter , kaas , wortelen en andere Iandvrugten; en by de voornaamften zelfs is de toeftel van de tafel zeer gering. Hun gewoone drank beftaat uit mede of honigwater ; daarenboven hebben III. Deel. Z zy



y4 Taffreel van Natuur en Konst.
zy vogteii van tarwe of ryst, cn hunne vorften drinken ,fomtyds wyn. Weinig pragts bei'peurt men ook in hunne meubelen, leder brengt zyne kinderen op in het ambagt, het welk by zelf oeffent. De byzondere familien, welker werk het is trompetten of hoornen te maaken, leeven op zich zelve, zonder zich met eenen anderen Ham door huwelyk of op ecnigerleie wyze te vermengen. In plaatfe van geld gebruiken zy op hunne markten klompen lieenzouts, die uit het land gegraaven en tot klompen van onderfcheidene zwaarte geflagen worden. Hunne gebouwen zyn zeer gering, beftaan meest uit hutten met wanden van klei en daken van ftroo, en de ingezeetencn leeven meer onder tenten dan in fteden. Tot het reizen bedienen zy zich van kemels of muilezels, en fpaaren de paarden tot den oorlog.
Dewyl de vorst van Abysfynië eenvolftrekt fouvercin is , heeft men in dat land geene géfchreevene wetten; de misdaadigen worden egter volgens zekere gebruiken, welke men van onheuglyke tyden af onderhouden heeft, naar de grootheid van hunne misdaad geftraft, tenzy de vorst of eenig groot heer zich daar
te-



Abyss. ofEthiop. Zeden,Wett.enz. 355
tegen aankante. De huwelyken fchynen 'er niet meer dan verbintcnisfen, die in tegenwoordigheid van de naastbeftaanden aange* gaan, en door den priester ingezegend wop* den. De grooten onthouden zich niet van veelwyveryè' , maar het gemeen vergenoegd zich met eene vrouwe, omdat het buiten dc mooglykheid is van 'er meer te onderhouden. De zoonen van den keizer en van de edellieden, volgen hunne ouders op in hunne bezittingen , maar het volk kan geene fchikking over de erfelyke afdaaling der landgoederen maaken, zonder toeflemming van den keizer of van hunne byzondere heeren. Op het overlyden hunner vrienden, toonen zy zich fterk aangedaan. De lyken worden , nadat zy bewierookt en gewasfehen zyn , in een kleed gewonden, op eene baar gelegd , en vervolgens door eenige geeftelyken naar het graf gedraagen en zonder kist begraaven, by welke gelegenheid uit de Pfalmcn gelcezen wordt; het rouwgewaad, waarvan de vrienden en goede bekenden zich bedienen, beftaat in gefcheurde en verdeetene klederen. Schoon zy vry leerzaam en vlug van verfiand zyn, hebben zy egter, by gebrek van omgang met andere natiën, flegts geringe vorderingen geZ 2 maakt'



356 Tafereel van Nattjtjr en Konst.
maakt in de weetenfchappen , zodat leezen en fchryVen het meeste fchynt dat de geeftelykheid verftaat. Hunne gcmecne taal is een mengelmoes van verfcheidene taaien , en, fommigen beweeren, uit de Arabifche, Hebreeuwfche en Chaldeeuwfche famengefteld.
De Godsdienst der Abysfyniè'rs komt voor als een mengfel van het Christen- en Joodendom. Doch in het geen dezelve van het Christelyke heeft , komt hy nader aan de Griekfche dan aan de Latynfche kerke. Zy onderhouden den Zondag der Christenen cn den Sabbath der Jooden , beiden meer als vasten-dan als feestdagen. Zy befnydcn hunne kinderen, zo wel meisjes als jongetjes, ten agtften dage, en doopen hen veertien dagen daarna. Dc zelfde boeken der Heilige Schriftuure , welke onder ons aangenomen zyn, hebben zy ook ten geloofsregel, en behalven deezen erkennen zy het gezag der kerkvergaderingen van Niceen , Conftantinopolen en Ephefen, benevens dat van verfcheidene andere provinciaale byeenkomften.
Dewyl 'er weinige voldoende berigten zyn wegens dc volkeren, die Angola, Benguela,
Mo-



Abyss. of Ethiop. Zeden,Wett. enz. 357
Monocmugi, Monomotapa en meer andere deelen van Africa bewoonen, zal het genoeg zyn in het algemeen te zeggen dat de Caffers, tot welker land alle de binnenlandfche deelen van Africa, bezuiden Nigritië en Abysfynië, en beoosten Congo, kunnen gebragt worden, naar oogen fchyn Godsdienst, regeering noch wetten hebben; dat zy zich in geene vaste verblyfplaatfen onthouden, byna geheel naakt gaan, en in woestheid en wreedheid weinig van de roofdieren fchynen te verfehillen. Sommigen willen dat zy niet llegt-s Hangen en andere affchuwelyke dieren maar ook menfchen eeten. Het is egter zeker dat de eene natie deezer wilden, naar maate zy meer of min met de Europeaanen verkeeren, zeer veel veiTchilt van de andere. Onder alle volkeren , die in de zuidclykfte deelen van Africa gevonden worden, zyn ons de Hottentotten best bekend ; en fchoon de oorfprong van den naam niet minder onzeker is dan de afkomst van de natie, hebben wy egter gronds genoeg om verfcheidene byzonderheden wegens hunnen aart , gewoonten en zeden te melden.
Zy worden door fommige fchryveren aks Z 3 de



358 Tafereel van Natuur en Konst.'
de domfte en onredelykfte onder die foort van fchepfelen, welke wy menfchen noemen, befchreeven. De heer Maxwell berigt ons dat onder hen geene konften geoeffend worden ; dat zy ploegen , zaaijen nog ter zee vaaren, zelfs niet in fchuiten ; dat zy geen denkbeeld hebben wegens eene Godheid,Voorzienigheid, of eenen toekomenden ftaat; dat onder hen geene overlevering is wegens de fchepping of den zondvloed, en dat het bidden en offeren by hen buiten gebruik zyn. Wyders voegt hy 'er by dat zy niet de minfte . befeffing wegens een onzigtbaar Weezen, het welk in ftaat is om hun voor-of nadeel toe te brengen, met zich omdraageu, zodat hunne onkunde naauwlyks weèrgaa vindt. De heer Kolbe en andere fchryvers , doen egter de Hottentotten in een gantsch ander ligt voorkomen. Hy zegt dat zy in den landbouw, fchoon zy dien voor zichzelven niet oeffenen, de Europeaanen , die onder hen woonen, zeer ver overtreffen; en dat zy ook in verfcheidene andere konften blyken geeven van verftand en oordeel,gelyk hy met veele voorbeelden bewyst. Hy erkent dat het moeilyk js hunne denkbeelden wegens God en Godsdienst te ontdekken, of uit te vinden of zy
ee-



Abyss. of Ethiop. Zeden, Wett. enz. 359
' eenige denkbeelden desaangaande hebben;doch na eene langduurige verkeering onder hen en menigvuldige nafpooringen, vond hy dat zy in een Opperweezen geloovcn, het welk niemand kwaad doet , en welks wooning ver boven de maan verheven is. Zy befchouwen de maan als eene Godheid van den tweeden rang, en komen altyd op de dagen haarer veranderingen by een om haar te ecren, geloovende dat zy de befchikking over het weder heeft. Zy dienen ook eene kwaade Godheid, welke zy voor den oorfprong van alle kwaad houden, zodat dezelve vyanden tegen hen aanhitst , alle hunne goede
'oogmerken verydelt, hun benevens hun vee ziekten veroorzaakt, en wilde beesten aanzet om hen te verllinden. Daar is ook eene foort van infekt, het welk zy aanbidden als eene goede Godheid, en zy bewyzen eene foort van godsdienftigen eerbied aan hunne overlcedene heiligen en mannen van aanzien. Zy wyden bosfchen, bergen , velden en rivieren aan dcrzelver geheugenisfc; en wanneer zy aan eene van deeze plaatfen komen, blyven zy (lil (taan om de deugden des overleedencn te befchouwen, cn hunne befcherming voor zich cn hun vee af te fmeeken.
Z 4 Daar



360 Tafereel van Natuur en Konst.
Daar is een gedeelte van het karakter der Hottentotten, waarin alle fchryvers overeenkomen , naamelyk dat zy het morfigfte volk in de waereld zyn. Dit fchryft de heer KoU be toe aan die algemeene luiheid, welke onder hen allen plaats heeft, en in welke zy hunne gantfche aardfche gelukzaligheid fchynen te ftellen; egter zyn eenige fchryvers in dit ftuk te ver gegaan, en hebben hen morfiger vertoond dan zy wcezenlyk zyn; want men heeft beweerd dat alle de Hottentotten, zonder uitzondering , de ingewanden van beesten eeten , met dcrzelver vuiligheid en uitwerpfels, en dat wel half gaar; welke ingewanden onder hen , het zy die goed of verrot zyn, voor de grootfte lekkernyen gehouden worden; maar de heer Kolbe , die alle gelegenheden waarnam om de wyze, op welke zy hunne fpyzen bereidden en aten , op te merken, vond altyd dat zy, ingewanden te eeten hebbende, die van de vuiligheid reinigden, ze in fchoon water affpoelden , en vervolgens in het bloed van het beest, indien zy het hadden, opkookten ; en wanneer zy het niet hadden braadden zy het door en door gaar. Zy zyn egter zo moriig, terwyl zy dit alles doen, dat de Europeaancn eene afkeer
van



Abyss. of Ethiop. Zeden, Wett. enz. 361
van hunne fpyzen hebben ; doch men moet aanmerken dat hun voornaamfte voedfel beftaat in wortelen, kruiden en vrugten , en hun drank in melk en water. Zy zyn groote liefhebbers van tabak en fterken drank.
Het geen zeer veel tot de morfigheid der Hottenten toebrengt, is de gewoonte, welke zy van hunne kindschheid af onderhouden, van zich naamelyk van het hoofd tot de voeten met boter of fchaapen-vct, met roet gemengd, te bcfmeeren, om te maaken dat zy 'er zwart uitzien en hunne leden flap en buigzaam te hebben. Het geringfte flag van volk onder hen is doorgaans genoodzaakt zich van ftcrke boter of bedorven vet te bedienen, het welk hen voor de neus der Europeaanen dikwyls lastig maakt, dewyl men hen op eenen merkelyken afftand kan ruiken; maar luiden van fatfoen befmeeren zich met het beste vet, dat zy krygen kunnen. Hun hair is hier door ook zo bemorscht , dat het zich als eene zwarte fmeerige kap vertoont.
Beide de fexen zyn gemeenlyk gekleed met een fchaap- of tygers vel, het welk zy een rond jaar draagen, keerende de wollen Z 5 of



362 Tafereel van Natuur en Konst.
of hairen zyde des winters naar binnen, cn des zomers naar buiten. By nagt liggen zy op deeze mantels, en na hunnen dood worden zy 'er in gewonden en begraaven. Dewyl zy ze meest open, en alleenlyk om den hals met een gespen vastgemaakt, draagen , zo zyn zy van onderen genoegzaam naakt, fchoon de mans zo wel als de vrouwen egter zorgen om de fehaamdeelen te bedekken. Om hunnen hals binden zy eenen kleinen zak, waarin zy een mes, eene pyp en tabak , of dacha, (eene plant, welke zy in plaatfe van tabak kerven en rooken ,) met zich draagen. In deezen zak hebben zy ook een ftuk houts het welk aan beide dc einden gebrand is, en als een middel tegen bctooveringen wordt aangemerkt. Dj mans draagen alleenlyk mutfen in koud en regenagtig weder, maar de vrouwen het gantfche jaar door zo wel by nagt als by dag. Zy zyn gemaakt van half gedroogde huiden-, en die der vrouwen loopen van boven wat bogtig op, maar die der mannen zitten glad rondom hunne hoofden. De mans draagen doorgaans drie ivooren ringen aan den flinker arm, die niet flegts tot iieraad, maar ook ter befcherminge van den arm dienen , wanneer zy tegen eenen
vy-



Abyss. of Ethiop. Zeden, Wett. enz. 363
vyand in"gevegt zyn. De vrouwen winden (lukken van vellen rondom haare beenen, en weeten die in flingers fomtyds ten getale van honderd, zeer net boven elkander te leggen; deeze vellen gelyken zo wel naar de darmen van fchaapen of andere dieren , dat zy 'er door vreemdelingen dikwyls voor gehouden worden. Zy dienen tot lleraad, en ter onderfchcidinge" der fcxe; ook Itrekken zy tot voedfel in tyden van hongersnood en fchaarschheid; want wanneer zy niets bekomen kunnen, wryvcn zy die tusfchen twee fieenen fyn, en eeten ze met veel graagte en fmaak. Zy gaan barvoets, behalven wanneer zy reizen , en dan hebben zy alleenlyk een ftuk van een beestenvel om hunne voeten vastgemaakt.
Onder de Hottentotten zyn zo wel de mans als de vrouwen zeer gezet op verlierfels, inzonderheid op zulken, die aan het hoofd gedraagen worden , als oorringen , gemaakt van koperdraad, ftukjes glas of andere dergelyke doffen , welke zy aan hun hair vast maaken, en zo hoog in waarde fchatten als de Europeaanen de diamanten. Koperen of glazen bellen zyn fnuifleryen, waar mede zy
zeer



364 Tafereel van Natuur en Konst.
zeer veel op hebben; zy draagen die in hunne armbanden en gordels; en hoe meer zy zich van dergelyke dingen voorzien , hoe mooijer zy zich opgefchikt agten, en hoe meer eerbieds zy van hunnen buuren te gemoet zien. Het is onder de mannen de gewoonte zich te onderfcheiden door de blaazen der wilde dieren, welke zy omgebragt hebben; zy blaazen die op, hangen ze aan hun hair, en laaten zi.ch dus voorftaan dat zy met zegeteekenen verfierd zyn. De vrouwen fchilderen zich met eenen rooden ftecn, maaken een vlekje boven'ieder oog, een op de neus , een op iedere wang , en een op dc kin, waar door zy meenen dat haare fchoonheid merkelyk vermeederd wordt.
De hutten der Hottentotten zyn van dunne Hokken , die boogswyze gekromd zyn, gebouwd, en met matten van riet, het welk in de zonne gedroogd is, gedekt, en wel zo digt dat 'er geen regen kan doordringen. Derzelver gedaante is eirond; zynde de Iang■fle middellyn doorgaans omtrent veertien, en de kortfte omtrent tien voeten. De hutten der voornaamften hebben twee daken , een van matten en een van beesten-vellen, welke
niet



Adyss. of Ethiop. Zeden, Wetï. enz. 365
niet flegts dienen om den regen maar ook om de hette buiten te houden. Zy hebben geen ander ligt dan het geen 'er door den ingang inkomt; dezelve is een boog, die omtrent drie voeten hoog en twee breed is, en aan het boveneinde hangt een vel, het welk naar genoegen opgehaald of neêrgelaaten kan worden. Hun huisraad beftaat uit weinig meer dan uit hunne mantels, die hun'dienen om op te leggen ; uit eenige andere huiden van wilde beesten , welke zy omgebragt of gekogt hebben ; uit eenen pot waarin zy hunne fpyzen kooken ; uit eenen of twee potten, waaruit zy drinken; uit eenige aarden vaten voor melk en boter; uit hunne boogen, pylen en andere wapenen, en misfchicn nog uit eenige potten van geringe waarde.
Eene meenigte van deeze hutten, in eenen cirkel gefchikt, met een open plein in het midden, maaken een van hunne kraals of dorpen uit, van welken ieder een geregtshof heeft, beftaande uit den kapitein , en een hoofd uit iedere familie, welke over burgerlyke en lyfliraffclyke zaaken, by meerderheid van Hemmen oordeelen en vonnisfen. Moord, overfpel en dievery worden met den dood
ge.



366 Tafereel van Natütjr en Konst.
gedraft; cn de misdaadige wordt, wanneer hy tot bekentenis gekomen is, op de plaats zelve daar hy het feit bedreeven heeft, ter dood gebragt; de kapitein geeft hem met zyne knodfe den eerden flag; de overige regters volgen dit voorbeeld na, totdat zy den fchuldigen dood geflagen hebben , waarna dezelve in zynen mantel gewonden en begraaven wordt. Deszelfs bloedverwanten lyden egter niet de minde fchade in hunne voorregten of bezittingen; nooit wordt hun de misdaad tot fehandè gerekend, maar zy worden met de zelfde .ageïngë en eerbied behandeld, alsof niemand hunner naastbedaanden immer iets kwaads bedreeven had.
Ieder dorp heeft zynen eigen geneesheer, en fomtyds wel twee, die door de inwooneren gekoozen worden, en hunnen post waarneemen, zonder daar voor betaald te worden, dewyl zy de eer, welke aan deeze bedieninge verknogt is, als eene genoegzaame vergelding voor hunne moeite aanmerken. De Hottentotten dellen groot vertrouwen op de bekwaamheden van hunne geneesheeren, in het gebruiken der geneesmiddelen , en onder-



Abyss. of Ethiop. Zeden,Wett. enz. 367
derwerpen zich met alle bereidwilligheid aan de voorfehriften , welke gewoonte den uitflag van de praktyk ongemeen gelukkig maakt. De gencesheeren worden egter niet dagelyks by de zieken geroepen; want de Hottentotten zyn zeer ftouthartig , en bekommeren zich niet ligtelyk over ongeftcltcnisfen. Indien een lyder onder het gebruik van geneesmiddelen fterft, beweeren zy altyd dat de konst door toovery kragteloos gemaakt is, en het gemeen is ligtgeloovig genoeg om inditvoorgeeven te berusten.
Daar is een ander amptenaar , furi of mcefter genoemd, die even als de geneesheer door het volk verkoozen wordt , en zynen post mede zonder eenige inkomfte of betaaling waarneemt. De heer Kolbe noemt hem den priefter , omdat hy gefteld is om huwelyken te bevestigen, lykplegtigheden te verrigten, en in alles wat tot het offeren en den godsdienst behoort voor te gaan. Hy doet de werking, welke de gewoonte onder de Hottentotten heeft doen ftand grypen van naamelyk den zoonen in den ouderdom van twaalf jaaren of daaromtrent van eenen deibal-



368 Tafereel van Natuur en Konst.
ballen te berooven (*) : welke werking by met groote konst en behendigheid verrigt, gelyk hy de wonde ook toenaait en verbindt, na dezelve met het beste vet te hebben opgevuld. In deeze zaaken is het gantfche geheim van zyne bedieninge gelegen.
Ieder Hottentotsch volk heeft eenen overftcn, wiens post is over het leger bevel te voeren en in de raadsvergaderingen voor te zitten, en zonder wiens bewilliging vrede noch oorlog mag aangegaan worden. In de raadsvergaderingen , welke beftaan uit de hoofdmannen der verfcheidene Kraals, zit hy in het midden, en de hoofdmannen rondom hem in eenen cirkel; federt dat de Hollanders zich aan de Kaap hebben neergezet,
wordt
(*) De heer Maxwell zegt dat dit onmïddelyk na het voltrekken der huwelyks-plesngheid gefchiedt, en dat Nienhof en anderen mistasten, wanneer zy beweeren dat de Hottentotten eenen der ballen van hunne zootien uitfnyden , zoras als zy gebooren zyn, of den ouderdom van negen of tien jaaren bereikt hebben: maar wy oordeelcn dat , indien eene dergelyke gewoonte onder hen plaats heeft, het lubben gefchiedt, wanneer de kinderen zeer jong, en niet wanneer zy reeds huwbaar geworden zyn.



Abvss. of Ethiop. Zeden, Wett.enz. 369
wordt hy door eene koperen kroon onderfcheiden, welke hy, aan het hoofd des legers, in den raad , en by alle plegtige gelegenheden draagt. Dit verfierfel vereerden de Hollanders aan het hoofd , van iedere natie, met welke zy een verbond aangegaan hadden; maar te vooren waren die hoofden alleenlyk onderfcheiden door de fchoonheid van hun gewaad. Den overlten wordt door het gemeen niets gefchonken, ter belooninge van zyne moeite of ter ophoudinge van zyne waardigheid; maar zyn perfoon is altyd in hoog aanzien. In tyden van oorlog voeren de kapiteins onder hem het bevel over de troepen, die hun door de kraals, tot welken zy behooren, geleverd worden ; en zy zyn onderfcheiden door eene rotting met een koperen knop, die hun ook door de Hollanderen vereerd is.
Onder de Hottentotten gaat eene onnatuurlyke gewoonte in zwang, beftaande daar in dat eene vrouw, wanneer zy tweelingen ter waereld brengt, die beide meisjes zyn, het eene van kant helpt, en het andere zoogt; en dat zy, eenen jongen en een meisje baarende, den jongen opbrengt,, en het meisje
III. Deel. Aa van



370 Tafereel van Natuur en Konst.
van kant helpt ; maar wanneer zy twee zoc«nen ter eener dragt krygt, worden zy beiden bewaard , en men rigt by die gelegenheid groote feesten en ongemeene vreugdebedryven aan» Het kind, het welk gefchikt is om van kant gemaakt te worden, wordt in een gat gelegd of aan eenen boom gebonden, waar het of van ongemak fterft, of door wild gedierte verflonden wordt: ter verfchooninge van deeze barbaarfché gewoonte beroept men zich op zyne armoede, of wendt voor dat de vrouw geen melks genoeg heeft , om beide de kinderen te voeden.
By dit berigt wegens'de Hottentotten, zullen wy hier nog eene van hunne gewoonten melden, die even wreed is als de voorige, hunne hatidelwyze naamelyk met hunne afgeleefde ouderen. Wanneer een vader des huisge» zins hoog bejaard , en tot alle bezigheden onbekwaam geworden is, fchynt hy gehouden om alles wat hy in de waereld bezit aan zynen oudften zoon of aan zynen naaften mannelyken erfgenaam af te ftaan. Dit gefchied zynde, rigt de erfgenaam eene tent of hut op in de eene of andere onbewoonde en eenzaame plaatfe, vry ver van de kraal, tot welke hy
be-



Abyss. of Ethiop. Zeden, Wett. enz. 371
behoort, en de mannen van zyne kraal byeengeroepen hebbende, geeft hy hun kennis wegens des ouden mans zwakken toeftand, verzoekende hunne toeftemming om hem in de verafzynde hut,die tot dat einde gebouwd is, te plaatfen, welk verzoek zelden wordt afgeflagen. Zoras als men den dag heeft vastgefteld , om het arm, fchepfel naar zyn laatfte verblyf te brengen , flagt de erfgenaam eenen os en twee of drie fehaa'pen, en noodigt de gantfche kraal om ter feest te komen, en nevens hem vrolyk te zyn. Wanneer de maaltyd geëindigd is., wordt de oude man op eenen os gelegd cn naar dc hut gevoerd, verzeld van de mcesten zyner buuren, alwaar zy hem opfluiten cn laaten derven. Op gelyke wyze handelen zy met eene hoogbejaarde moeder of vrouwelyke nabedaandc. De reden , welke zy ter verdediginge van deeze gewoonte bybrengen, is dat het barbaarfebcr zyn zoude te dulden, dat een 'oud mensch in eenen cllendigen lecvensdaat kwynde , en geduurende veele jaaren dierf, dan het is deszelfs ellende fpoedig ten einde te brengen-, dus beweeren zy dat het ombrengen van die arme fahepfeis opdevoorA a 2 ver-



372 Tafereel van Natuur en Konst*
verhaalde wyze aan ongemeene tederheid is toe te fchryven.
In het aangaan der huwelyken onder dit volk, verhaalt men dat de volgende gebruiken plaats hebben. Wanneer een jongman wil trouwen , doet hy het voorftel aan de ouderen van het vrouws'perfoon, waarop hy zyne zinnen gezet heeft , en indien zy daarin bewilligen wordt hem de dogter overgegeeven ; doch wanneer het meisje zelf 'er iets tegen heeft, mag zy zich tegen het verlies van haaren maagdom verweeren; maar fchiet zy daarin te kort, dan is zy aan den mansperfoon verbonden. Indien zy by de Europeaanen dient, of op zich zelve ftaat, geeft zy haaren vryer eenen vetten koedarm op trouw, welken hy ter haaren eere om zynen hals draagt. Na de inzegening van het huwelyk, houdt men feest met het verfcheuren of verflinden van eenen vetten os, die naar 's lands wyze toegemaakt, en minder dan half gaar gebraaden is, dienende deszelfs vet voor het gantfche gezelfchap, om 'er zich lustig mede te befmeeren. Schoon de veelwyvery onder hen geoorloofd is, hebben zy egter zelden meer dan drie vrouwen te gelyk,



Abyss. of Ethiop. Zeden, Wett. enz. 373
lyk, en het wordt onder hen voor eene halsmisdaad gehouden, eene nigt of nadere bloedverwant te beflaapen.
Wanneer iemand hunner overleeden is, wordt het lyk in den fcbaapen-huid, welken hy om den hals plagt te draagen, zo digt bewonden dat 'er niets van het ligchaam zigtbaar blyft. Nooit maaken zy een graf, wanneer zy op geenen al te grooten afftand een bekwaam hol, ter begraavinge van hunne dooden kunnen vinden. Dit gevonden hebbende bereiden mans en vrouwen zich om het lyk, het welk men zelden langer 'dan zes uuren boven de aarde houdt, te vergezellen. Vervolgens wordt de doode aan die zyde van de tent daar hy geftorven is, en niet door den ingang buiten gebragt. Terwyl de ciraagers hem in hunne armen wegbrengen , volgen mans en vrouwen in twee byzondere troepen, doch zonder eenige orde, fchreeuwende den gantfchen weg langs, en maakende, onder het wringen hunner handen , en het krommen hunner ligehaamen, de allermisfelykfte gebaarden. Indien de overleedene de eerstgeftorvene van een huisgezin is , dan m oeten de bloedvrienden tot in het derde geAa 1 üd4



374 Tafereel van Natuur en Konst.
lid, een lid van de flinker pink misfen, het welk met hem begraaven wordt. Wanneer alles verrigt, en het hof gedopt is, kceren zy naar de tent, alwaar het geween herhaald , en het gantfche gezelfchap door de oudlïen, met e'cnige asch van de haardftede beftrooid wordt. Indien de ovcrleedene een perfoon van aanzien was, wordt de plegtigheid eenige dagen herhaald, en telkens met een feest beflooten , by welke gelegenheid zy een fchaap dooden, welks net de zoon of naafte erfgenaam om den hals moet draagen, totdat het 'er door verrottingc afvalt. Dus hebben ook dc bloedverwanten darmnetten van fchaapen om hunne halzen, het welk onder hen een toeken van rouw isven zeer lastig vallen zoude, indien zy niet aan flank en vuiligheid gewoon waren.
Wat de taal der Hottentotten betreft, dezelve wordt van fommige als eene onverftaanbaare geluidmaaking , vry meer gelykende naar het geklok van hennen of geblaat van fchaapen dan naar eene menfehelyke ftcm , opgegceven; maar het is waarfchynlyk dat zy door hunne verkeeringc met de Europeaanen veel befchaafder geworden is. Daar ieder
maak



Abyss. ofEthiop. Zeden,Wett. enz. 375
maakt het geen hy oordeelt noodig te hebben, zyn onder deeze natie geene byzondere ambagtslieden. Hun koophandel is mede van weinig belang, en beftaat meest in ruilen of vervvisfelen van. het een voor het ander. Uit hunne woestheid ontdaan dikwyls gefchillen, gevegten cn oorlogen , niettegenftaande zy geen land in eigendom bezitten.. De wape. nen , waarvan zy zich by die gelegenheid bedienen, beftaan in fpicfen, pylen en werpfchigten, welker yzer fomtyds vergiftigd is; en wanneer zulke wapenen hun ontbreeken, fmyten zy met fteeneh, waar mede zy hun doel zeer net weeten te treffen.
Aa 4
AFRI-



37ö
de AFRICAANSCHE EILANDEN.
ALGEMEEN BERIGT WEGENS DEZELVE.
De voornaamfte Eilanden van Africa zyn Madagascar, het Eiland van Bourbon , het Eiland Mauritius, of 1'Ifle de France, de Eilanden van Comorro en Zocotara, welke allen ten oosten van het vaste land in den Indifchcn oceaan gelegen zyn. Aan het zuidwesten ligt het Efland van St. Helena, Afcenfion, St. Mattheus Annobon , St. Thomas, of Prinfen-eiland; en aan het noord-westen liggen de kaap Verdifche, de Canarifche Eilanden , Madera en de Azorifche of Vlaamfche Eilanden , fchoon de laastgemelden eigenlyk tot Europa fchynen te behooren, niettegenftaanc'e eenige aardryksfehryvers ze onder de Eilanden van America plaatfen. Madagascar is een van de grootfte Eilanden, welke tot heden toe in de waereld bekend zyn; het is omtrent agthonderd mylen lang, en in fommige plaatfen meer dan tweehonderd breed. Op eenigen afftand van de zee is het land vol hooge en fteile bergen; cn egter
vindt



AfricaanscheEilanden.Are. Ber. 377
vindt men 'er nog eene meenigte van ruime vlakten , ongemeen goede weilanden , rivieren , melren , frisfche waterbronnen, en altvd groenende bosfchen. Dus zoude dit eiland geene onbekwaame plaats tot den handel zyn, dewyl het in de pasfagie naar OostIndië ligt , en egter heeft 'er zich geene Europeaanfche natie gevestigd. Het Eiland van Bourbon behoort aan-de Franfchen, die daar drie aanzienlyke lieden hebben. Het is eene fchoone vrugtbaare plaats , w'aar de Franfche Oost-Indifche fchepen gemeenlyk inloopen , om zich van ververfchingen te voorzien.
Het Eiland Mauritius of Prins Maurits Eiland , is door de Portugeezen eerst ontdekt geworden , en behoorde in het begin der voorgaande eeuwe aan de Nederlanderen, die 'er eene fchans opgerigt, in dezelve bezetting geplaatst, en het Eiland, naar Prins Maurits, Mauritius genoemd hebben. Eertyds kwamen de Nederlandfehe fchepen, op hunnen togt naar Oost-Indië, hier nu en dan aan; maar federd het jaar 1710 heeft de Compagnie goedgevonden om dit Eiland te vcrlaaten, waarna het door de Franfchen in Aa 5 be.



378 Tafereel van Natuur en Konst.
bezit genomen, en federd onder den naam van i'Jile de France bekend geweest is.
De andere Eilanden aan het oosten van Africa zyn niet zeer aanmerkelyk; ook valt 'er niet veel te zeggen wegens die aan het zuid-westen , uitgezonderd van ft. Helena, dat aan de Engelfche Oost-Indifche Compagnie behoort, en wel verfchanst is aan de plaatfen daar men landen kan, het welk van groot nut is voor de Engelfche Oost-Indifche fchepen, die daar gemeenlyk ververfchingen inncemen, zo wel op hunne reize naar Indië, als op hunnen terugtogt naar Europa. Dit Eiland heeft aan alle.kanten het voorkomen van eene harde onvrugtbaare rotfe, maar van boven is het, ter dikte van twaalf of agttien duimen , bedekt met eene zeer goede foort van aarde, die overvloed van gras, kruiden, wortelen en andere gewasfen verfchaft, en qok zeer gefchikt is voor tarwe en andere graanen; doch het koorn wordt door rotten en ander ongedierte, eer het tot rypheid gekomen is, meestal opgegeeten. Het land rondom den opgang der rotl'e is bevalliglyk gefchakeerd met heuvelen en valleien, verfierd met planterycn van vrugtboomen en
met



AfricaanscheEilanden. Alg. Ber. 379
met moestuinen, waar onder dc woonhuizen zich als in het vcrfchiet vertoonen. De wyngaarden zyn 'er federd onlangs merkeiyk verbeterd geworden , dewyl eenige 1'ranfche vlugtclingen, welke in dien tak van den landbouw wel bedreeven zyn , ziett op het Eiland hebben neergezet. Dc bewooners hebben overvloed van rundvee, zwynen , geiten cn gevogelte; en zy zyn niet flegts gezegend met de noodwendigheden desleevens, maar ook met eenen aanhoudenden ftaat van gezondheid om ze te genieten, dewyl de lugt ongemeen helder en zuiver is, het Eiland dikwyls verfrischt wordt door verkoelende regenvlaagen cn zeewinden, en dc menfchen zicli fteeds bezig houden met den landbouw en het hovenieren.
De andere Eilanden aan de wcstclvke zyde van Africa zyn niet zeer aanzienlyk, voordat wy aan de kaap Verdifehc komen, welke den Portugeezen toebchooren. Het voornaamfte derzei ven is St. Jago, daar de Engelfche Oost-Indifche fchepen op hunne uitreizc dikwyls van water cn verfche leevensmiddclen voorzien worden, zynde 'er op het Eiland overvloed van zwynen, geiten en ge-
vo-



380 Tafereel van Natuur en Konst.
vogelte. Uit eenigen van deeze Eilanden, inzonderheid uit Mayo vervoeren de Engelfchen eene groote meenigte zouts naar America.
De Canarifche Eilanden, die aan de kroon van Spanje behooren, zyn voornaamelyk berugt om hunne uitfteekende wynen; en het zelfde mag men zeggen van Madera, dat in de magt der Portugeezen is.
Verfcheidene van de Azorifche of Vlaam fche Eilanden, welke mede aan Portugal behooren, zyn zeer vrugtbaar, vermaaklyk en gezond , en verfchaffen eene uitmuntende foort van rundvee; maar zy fiaan zeer veel bloot voor aardbeevingen en losbarftingen van ondcraardfche vuuren.
Het gezegde zoude voor een algemeen berigt wegens de Africaanfche Eilanden kunnen voldaan ; maar zy verfchaffen ons eenige natuurlyke zeldzaamheden, die eene byzonderer befchryving waardig zyn, en voor eerst is Teneriffe, een van de Canarifche Eilanden, berugt door zynen hoogen berg, welke den naam van den 'Piek van Teneriffe draagt, in
het



Africaansche Eilanden. Alg Ber. 381
het midden des Eilands als een fuiker-brood verheven is, en ter zee by helder weêr op eenen afftand van honderd-en-twintig mylen kan gezien worden. Eenige fchryvers ftellen de hoogte van deezen berg op vyftien mylen, en anderen fchatten hem drie of viermaal zo hoog, ongetwyffeld den bogtigen opgang in aanmerkinge neemende; maar Varenius zegt dat hy vier mylen en vyf roeden loodregte hoogte heeft, en Raimondus reekent dezelve flegts op drie mylen. Wy kunnen niet zeker bepaalen , welk van deeze berigten naast aan de waarheid komt, maar misfchien is het dat van Varenius. Wy moogen veiliglyk zeggen dat de Piek een van de hoogtfte bergen der waereld is;.doch het beste berigt, het welk wy wegens denzelven vinden kunnen , is dat van verfcheidene Engelfche kooplieden en van anderen, die de nieuwsgierigheid gehad hebben om op deszelfs top te. klimmen. Van dit berigt nu, het welk wy vinden in de hiftorie van het kpninglyk genootfehap van London, uitgegeeven door dr. Sprat, bisfehop van Rochester , oordeelen wy het niet ongevoeglyk het volgend uittrekfel hier te plaatfen.
Zy



382 Tafereel van Natuur en Konst.
Zy begaven zich uit Oratavia , eene zeehaven aan de west-zyde van het Eiland, en trokken over verfcheidene woeste bergen en door veele zandige plaatfen, totdat zy aan den voet van den Piek kwamen, Waar eene groote menigte zwaare fieenen ligt , dievan boven neder fchyneh gevallen te zyn. Nadat zy omtrent eene myl te paard waren opgeklommen, vonden zy zich genoodzaakt om af te ftygen , en deti heuvel verder te voet op te klauteren. Eene fteile zwarte rots, die omtrent eene myl hooger was , overgetrokken zynde, vonden zy deszelfs top zo-gelyk als een vloer. Hier was de lugt na het ondergaan der zonne zeer. koud, cn zy moesten den gantfehen nagt- door groote vuurenaanleggen. Des anderen daags 's morgens gingen zy voort tot dat gedeelte van den berg, het welk het Suiker-brood genoemd wordt; dewyl dit zeer fieil, en deszelfs grond met zwaar dik zand bedekt is, viel het moeijelyk daar over te trekken , nicttegenflaande zy zich, om den gang minder lastig te maaken, van fchocnen met zooien, Welke eenen-'vihger 'breeder waren dan het bovenleer, voorzien hadden. Naby den top van den Piek komende, voelden zy eenen Herken wind, en
ver-



Africaansche Eilanden. Alg. Bfr. 3R3
vernamen heete fulferagtige dampen, die uit den heuvel opreezen , hunne aangezigten fchroeiden, en hun pyn verwekten. Op den top was eene groote kom of put, die dc gedaante van eenen omgekeerden kegel had, zeer diep, en byna eene musket-fchoot wyd Was. De binnenkant van deezen kuil, is bedekt met kleine fteenen, met zand gemengd, waaruit een heete en benaauwdheid-verwekkende rook kwam; en dewyl de uitwaasfemingen zo onaangenaam waren, begaven zy zich niet verder in den kuil dan ter diepte van vier of vyf ellen, fchoon fommigen het gewaagd hebben om 'er tot den grond toe in te gaan. Dc rand, op welken zy Honden, was niet meer dan eene el breeden egter konden zy van denzelven groot Canarië, Palma, Gomera, en zelfs Fevro, het welk 'eitwintig mylen af is, zien. Zoras als de zon opkomt , fchynt de fchaduw van den Piek niet flegts dit en het groote Canarifche Eiland te bedekken, maar zelfs de zee tot den Horizon toe.
De zelfde heer verhaalt dat 'er eene groote meenigte van fneeuw en ys, tot op omtrent twee derde deelen van den weg gevonden



384 Tafereel van Natuur en Konst.
den werd, doch dat men verder naar boven, of op den top niets dergelyks ontdekte, het welk ongetwyffeld moet toegefchreeven worden aan de heete uitwaasfemingen , welke uit den kuil en de bovenfte deelen van den berg voortkomen. Men vindt ook gewag gemaakt van een merkwaardig hol , het welk dertien ellen diep en twintig wyd is, hebbende de gedaante van eene oven, met eene opem'nge aan het boven-einde van omtrent agt ellen wyd , door welke de bedienden zich nederlieten, totdat zy aan eenen dyk van meeuw kwamen. Op den grond van het hol is een ronde water-put , juist onder de bovenfte opening , wiens oppervlakte ruim eene el Iaager is dan de fileeuw, en wiens diepte byna zes vademen haalt. Men meent niet dat deeze put eene water-bron is, maar agt dat dezelve veroorzaakt werd door de gefmoltene fneeuw , of door het water dat van de rotfen gedroopen en daar verzameld is. Aan de zyden en het dak van dit hol hingen eene menigte van yskegels.
Op hunnen weg vonden zy geene andere boomen of gewasfen dan pynboomen, en onder



Africaansche Eil. Alcem. Berigt. 385
der de witte zanden zagen zy eene doornagtige plant, naar hei gelykende.
Zeker geneeskundige , die twintig jaaren lang op het Eiland van Teneriffe zyn verblyf hield , geeft het als zyn byzonder gevoelen op, dat dit geheele Eiland, met zwavel bezwangerd zynde , eertyds in brand geraakt is, waar door een groot gedeelte van hetzelve naar de hoogte vloog, zynde 'er omtrent het Eiland verfcheidene bergen van zwaare verbrande fieenen, die van zulke onderaardfche beweegingen hunnen oorfprong hebben moeten. Verder fielt hy dat de fchok allergeweldigst was omtrent het midden des Eilands , daar de grootfte meenigte zwavels lag, en dat hier door de tegenwoordige hoogte van den Piek veroorzaakt werd. Dit blykt ook uit het groote aantal verbrande rotfen, die aan den voet van den gemelden berg, drie of "vier mylen in de rondte, liggen. Ten zuid-westen van den Piek, genoegzaam tot aan het flrand toe, bcfpeurt men nog de overblyffels van de zwavel-rivieren , en der gefmoltenc ertfcn, welke daar haar loop hadden , en den grond, overVelken zy vloeiden,
III. Deel. Bb zo



386 Tafereel van Natuür en Konst.
zo, bedorven, dat 'er nu niets anders dan hei kan groeijen.
De doclor voegt 'er by, dat 'er, in het zuid-westelyk gedeelte van het Eiland, hooge bergen van eene blaauwagtige aarde zyn, en fieenen, op welken een roest zit , even als op koper en vitriool, gelyk 'er ook verfcheidene bronnen van vitrioolagtige wateren zyn.
In den jaare 1704 had men op het Eiland Teneriffe eene allerverfchrikkelykfle aardbeeving, welke den 24ften van December begon, en tot den 3iflen toenam, wanneer de darde zich opende, en twee volcanoos gemaakt werden, die zulk eene meenigte verbrande fieenen opwierpen, dat'er twee aanmerkelyke bergen van zyn voortgekomen; en de brandbaare Hof, uit deeze nieuwe volcanoos voortgekomen, ontflak meer dan vyftig vuuren in de nabuurige plaatfen. Op den 5den van January, werd het duifier door asch en 'rook, de fchrik nam toe, en tegen den avond ftond al het omgelegen land, byna eene myl in de rondte, in vuur en vlam.
Dit



Afrtcaansche Eil. Natuürl. Zeldz. 387
Dit was het uitwerkfel van eene andere volcano, welke aan den kant van Oratavia los borst, uit ten minden dertig monden, in den omtrek van een vierde gedeelte eener myle. Gantfche dorpen werden, om kort te gaan, ingezwolgcn of omgekeerd, veele duizenden van menfchen verlooren hun leeven ; en de droomen van zwavel en metaal-doffe , door deeze volcanoos veroorzaakt , deeden een groot gedeelte van eene vrugtbaare landdreeke in eene naare woesteny veranderen.
DIEREN, GEWASSEN EN DELFS TOFFEN.
Het blykt niet dat 'er veele dieren gevonden worden , die inboorelingen zyn van de Africaanfche Eilanden, en van die,welke wy reeds befchreeven hebben , verfchillen; zodat zy, uit hoofde van eenige ongemeene of onderfcheidende kenteekenen of zeldzaame eigenfehappen , eene byzondere opmerking verdienen. Onder de gewasfen deezer Eilanden is een der merkwaardigden het Ebbenhout, het welk te Madagascar, fchoon wel niet in het byzonder aan dat Eiland eigen, in Bb 2 groo-



388 Tafereel van Natuur en Konst.
groote meenigte groeit, en een zeer fchoon hout is, het welk men tót alle werken, die ingelegd worden, gebruikt , als zynde zeer hard, zwaar en bekwaam om glad gemaakt tc worden. Daar zyn verfcheidene foorten van Ebbenhout, als zwart , rood en groen, allen op Madagascar groeijende, fchoon het het Eiland Mauritius, het Eiland van Bourbon en eenige van de Americaanfche Eilanden , een gedeelte van het Ebbenhout verfchaffen, het welk men in Europa gebruikt. Schryvers en reizigers geeven een zeer verfchillend berigt wegens den boom, die het zwarte Ebbenhout verfchaft, maar het egifte is dat van den heer Flacourt, die veele jaaren op Madagascar, als gouverneur van het Eiland, zyn verblyf hield. Hy verzekert ons dat dezelve zeer hoog en dik opgroeit, eenen zwarten bast heeft, en dat de bladeren donker groen zyn, veel overeenkomfte hebbende met die van onzen mirtus-boom. Tavernier zegt dat de eilanders hunne boomen , wanneer zy omgehouwen zyn , begraaven , om die des te zwarter te maaken. Ebbenhout wordt thans onder ons veel minder gebruikt dan voordeezen, dewyl men zeer veele mid-
de-



AfricaanscheEil. Natuurl. Zeldz 389
delen ontdekt heeft, om andere foorten van hard hout een zwarte kleur te geeven.
Op het Eiland Madagascar groeit eene menigte van zeer groote boomen , uit wier ftam eene harsagtige gom druipt, Tacamahaca genoemd, waarvan men twee foorten heeft, welker eene van zelfs uit den boom loopt , en de andere , wanneer 'er infnydingen in gemaakt, -worden. Hy is niet ongelyk aan onzen popelboom, behalven dat hy wat dikker en zwaarcr is. De bladeren zyn klein en groen, de vrugt is rood, omtrent van de grootte van eene okkernoot , en ongemeen liarsagtig; zy bevat eenen fteen , gelyk aan dien van onze perfiken. Men vindt de gom zeer goed om builen zagt te maaken en te verdryven. Eene pleifter van dezelve, aan den flaap van het hoofd of agter in den hals gelegd zynde , ftilt de hoofdpyn , verdryft verftyfde vogten , en geneest de ontfteekingen der oogen. Zy is ook een middel tegen de tandpyn, cn wordt in jigtige pynen uitAvendiglyk met eenen goeden uitflag gebruikt.
Op de Kaap Verdifche Eilanden groeit eene merkwaardige vrugt, door de EngelBb 3 fehen



390 Tafereel van Natuur en Konst.
fchen Vlaa-appel genoemd , zynde zo groot als de granaat-appel en genoegzaam van de zelfde kleur. De buitcnfle fchil is rondom met kleine regelmaatige knobbels bezet; en van binnen is zy vol van een wit zagt vleesch, het welk zoet en zeer aangenaam is, in kleur en fmaak veel overeenkomfte hebbende met vlaade; in het midden zyn eenige kleine zwarte fieenen of korrels. De boom , welke deeze vrugt voortbrengt, heeft lange dunne takken, aan welker einde de appelen groeijen ; maar een groote boom brengt 'er zelden meer dan twintig of dertig voort.
Onder de zeldzaame Delfftoffen der Africaanfche Eilanden, zullen wy waagen die geurige zelffiandigheid te tellen, welke Arabergrys genoemd wordt, fchoon dezelve iets is, wegens welker natuur en oorfprong zo veele gisfmgen gemaakt zyn , als wegens eenig ander voorwerp,het welk in denatuure bekend is. Eene menigte van fchryveren hebben daaromtrent hunne geliefde begrippen voorgeliaan, en elk hunner heeft eene menigte van navolgeren gehad. Eenigen hebben gefield dat zy het uitwerpfel van een vogel was, anderen hielden haar voor dat van eenen



AfricaanscheEii.. Natuurl.Zeldz. 391
nen walvisch, en anderen beweerden dat zy voortkwam van den honig, die door de byen in de rotfen aan den zeekant gemaakt wordt, waar dezelve door de hette der zonne week gemaakt zynde , zulk eene zelfftandigheid wordt als wy haar bevinden. Maar deeze dwaalingen zyn door onwraakbaare ftoffchetkundige proeven ten klaarden wederlegd geworden ; want alle mest van gedierte, gelyk ook de honig, kan in wateragtige fcheivogtcn ontbonden worden, maar nimmer in den gezuiverdften geest van wyn. Sommigen brengen Ambergrys tot het ryk der gewasfen , houdende haar voor eene byzondere foort van hars of gom, welke boomen , die ons onbekend zyn , uitzweeten , en die in de zee valt, alwaar zy, door de hette der zonne en het zee-zout, ftolt tot een harsagtig ligchaam. Anderen houden ftaande dat zy voortkomt uit de wortelen van eenen boom, die altyd naar de zee toefebieten en hunne vogten in dezelve ontlasten. Maar het geen alle deeze gevoelens, om meer anderen met ftilzwygen voorby te gaan , om verwerpt , is dat alle harsagtige gewasfen ligtelyk te ontbinden zyn in wel gezuiverden geest van wyn, daar het tegendeel in Ambergrys gevonden wordt, Bb 4 die



392 Tafereel van Natuur en Konst.
die zeer bezwaarlyk in zulk eenen geest te fmelten is. Anderen houden haar voor eene Zee-kampernoelje , van den grond opgekomen door geweldige ftormen ; en anderen neemen haar voor eene fponsagtige foort van aarde, die door de zee van de rotfen affpoelt, en, ligter dan water zynde, op het zelve dryft.
In de Philofophical Tranfactions vinden wy berigten wegens Ambergrys, uit America aan het koninglyk genootfchap gebragt, door dr. Boylfton en den heere Dudley. Volgens deeze berigten is zy een waaragtig verftyfd dier, gevormd in het ligchaam van den walvisch, en daar bevat in eenen grooten zak aan den wortel van de roede. Maar dr. Neuman, Itoffcheikundige des konings van Pruisfen, meent dat deeze zak niets anders is dan de waterblaas van den walvisch, en dat de zogenaamde Ambergrys , welke men daar in vindt, alleenlyk een fteen in die blaaze is.
Ambergrys kan wel in walvisfchen gevonden worden, maar dan moeten zy die ingellokt hebben. Dr. Neuman ontkent volftrek. tclyk, dat zy eene dierlyke zelfftandigheid
is,



Africaansche Eil. Natuurl. Zeldz. 393
is, dewyl zy, ontbonden zynde, niets verfcuaft, dat naar eenig dierlykbeginfel zweemt. Die geleerde man ftelt, na eene breedvoerige optelling en wederlegging der gevoelens van anderen wegens Ambergrys , zyn eigen gevoelen voor, en meent dat zy eene zwavelagtige ftof is, welke uit de aarde voortkomt, zynde in het eerst vloeibaar , of althans niet vaster -dan lym , maar wordende vervolgens dikker en harder; van ditzelfde begrip is ook dr. Hill, die haar in zyne hiftorie der delfftoffen als zodaanig befchreeven heeft.
Dat Ambergrys in het eerst zagt en vloeibaar was, wordt, volgens den doder, beweezen, uit de zelfde reden, welke toont dat de gemeene Amber ook zo geweest is; dezelve beftaat daarin dat men in de hardfte brokken Ambers, dikwyls ligehaamen van eene andere foort gemengd vindt, die daar niet kunnen gekomen zyn, ten zy dc Amber eerst in eenen zagten en vloeibaaren ftaat was; veeltyds worden 'er kleine fchelpen, keifleentjes en zandkorrels in gevonden, en in het algemeen zulke ligehaamen, welke men veiliglyk denken mag op den grond der zee te zyn; fchoon B b s nien



394 Tafereel van Natuur en Konst.
men 'er ook eenige ftoffen in befpeurt, welke men niet ligtelyk in de zee zoude zoekan, als (tukken honigs en dergelyken. De Ambergrys wordt op de kust vart Madagascar in groote menigte door de zee opgeworpen; gelyk ook aan eenige andere Africaanfche Eilanden, zo wel als aan het vaste land. Men vindt ze in overvloed in de zeeën omtrent de Indifehe eilanden; en men zegt dat zy ook fomtyds op de noordelyke kusten van GrootBrittanje en Ierland te ontdekken is.
Deeze kostbaare dof is broos, ongemeen ligt, en heeft eene ruuwe en ongelyke oppervlakte. Aangeraakt zynde , bevindt men haar zagt en vetagtig , even als reuzel of talk; zy is fterk en licflyk van reuk, en in haare gedaante cn grootte heerscht eene aanmerklyke verfchcidenheid. Men vindt ze in klompen van de zwaarte van eene once tot die van dertig , veertig , ja nog meer ponden (*}; doch zulke klompen zyn zeer zeldzaam ,
(*) Wy vinden by de fchryvers voorbeelden van zwaare (tukken Ambergrys; doch wy behoeven uit dezelven maar een by te brengen, het welk nieuw en ontwyfielbaar is, naamelyk dat groote ftuk, het welk
de



Africaansche Eil. Natuürl. Zeldz. 395
zaam, zynde de gewoone zwaarte van vier tot tien oneen. Haare natuurlyke kleur is, wanneer men de zuiverfte en volmaaktlie heeft, bleekagtig graauw, maar de witagtige deeltjes fpoelen dikwyls weg en laaten de zwarte alleen over, die vaster van ftoffe en minder gefpleeten zyn. Dit heeft aanleiding gegeven om de Ambergrys in twee foorten te onderfcheiden, in asch-graauwe naamelyk en zwarte , welker laatfie ver het min (te kost. Zy is van veel gebruik onder de reukwerkers, cn wordt door de geneeskundigen aangepreezen, als gefchikt om de lecvensgcesten vlugheid by te zetten, en dcrzelver bewcegingen te -bevorderen. Onder de Oofterlingen is zy in hooge agtinge , en wordt gebruikt als een hartfterkend middel, dienftig om verval-.
de Nederlandfche Oost-Indifche Compagnie , in den jaare 1693 , van den koning van Tidor voor elfduizend daalers gekogt heeft. Het woog honderd-twe-e-cn-tagtig ponden, was twee voeten en twee duimen lang, en, daar het ep zyn dikst was, vyf voeten cn agt duimen in de rondte. De Groothertog van Toscaanen bood vyftigduizend krooneu voor deeze zeldzaamheid, welke Nicolaas Chcvalier in eene kleine verhandelinge, te Amfterdam in den jaare i;oo uitgegecven, beïfchreeven heeft.



396 Tafereel van Natuur en Konst.
vallene kragten te herftellen, en het leeven te rekken.
Hiér zouden wy veele andere Delfftoffen, tot de Africaanfche Eilanden behoorende, kunnen optellen; maar over het algemeen genomen zyn zy zulke, die ook op het vaste land gevonden worden, of waarvan wy reeds overvloediglyk gefproken hebben.
BYZONDERHEDEN WEGENS DE BEWOONDE R 5.
De Ingezetenen der meeste Africaanfche Eilanden, van welken wy iets met genoegzaame zekerheid kunnen melden , zyn van Europeaanc-n , die zich daar neergezet hebben, afkomftig. Dus is St. Heiena door Engelfchen en eemge Franfehe vlugtelingen bevolkt geworden. Dewyl de lugt 'er zeer gezond is, en door koele zee-winden gemaatigd wordt, hebben de Inboorelingen, tegen den aart der geenen, die tusfchen de keerkringen gebooren worden , eene frisfche kleur en bloozende wangen. Hiertoe kan ook hunne fterke ligchaams-oeffening wel iets toebrengen,



Africaansche EilandenJnwooners. 397
gen, dewyl zy van hunne plantagiën niet in het vlek komen kunnen , zonder eenen fteilen heuvel over te klimmen. Zy leiden 'er een zeer vergenoegd cn gelukkig leeven, dewyl ieder van zyne plantagie kan beftaan, en 'er naauwlyks armoede of rykdom gevonden wordt. De Canarifche Eilanden worden byna geheel bewoond door zulken, die uit Spanjaarden afkomftig zyn, en de weinigen, die nog van de oude Barbaaren en Wilden zyn overgebleeven , fehikken zich .naar der Spanjaarden leevenswyze , in zo verre zelfs dat zy, niettegenftaande 'er eene landtaal is, de Spaanfche taal gebruiken.
De inwooners van Madagascar eifehen, fchoon onder hen 'mede eenige vermenging met andere natiën plaats heeft, eene byzonderer befchryving. In taal cn godsdienst fchynt. het dat zy meer overeenkomIte hebben met de Arabieren dan met de Negers. Zy zyn van allerleië kleur, zwart, bruin, geel en blank; doch de laatften fchynen van Europeaanfche afkomfte, en de anderen uit vermenginge van Mooren of Arabieren met het landvolk gefprooten; het land is zeer volkryk;
bc-



398 Tafereel van Natuur en Konst.
behalven dorpen en gehugten vindt men 'er ook (leden, die egter maar met een bamboezen fehüt omheind, en in eene diepe gragt beflooten zyn. Dc huizen zy niet. meer dan Negers hutten, van welken dertig of veertig een dorp maaken; ook is hun huisraad zeer gering. Het gemeene volk loopt naakt, doch luiden van vermogen hebben klederen van katoen of zyde. Het gantfche Eiland is in geilagten of Hammen verdeeld, welker hoofden als onderkoningen of ftedehouders zyn van den oppervorst, welken zy Tfchiek noemen, in de fteden worden eenige handwerken geoeffend-, doch hun grootfte rykdom beftaat in de veeweidêrye. Zy zyn wel afgerigt om met de fnaphaan zo wel als met boogen zeer net te fchieten , en de jagt dient hun ter uitfpanninge. De vrouwen zyn ongemeen geil, cn agten het voor een groot geluk, wanneer zy met Europeaanen te doen hebben. Bucquoy, die in den jaare 1721 op dit Eiland, door de Zeeroovers,aan land gezet werd , verhaalt een merkwaardig voorbeeld van eenen geftrengelyk geftraften diefftal, daarin beftaande, dat een jongetje van tien of twaalf jaaren , het welk een (tukje
ta-



Africaansche Eilanden.Inwooners. 399
tabak geftolen had, op bevel van den vorst,
met Asfagaaijes of wcrpfpiefen afgemaakt,
en vervolgens voor de honden geworpen werd.
Einde van bet derde Deel.