TAFEREEL
van
NATUUR en KONST*






TAFEREEL
VAN
NATUUR enKONST,
behelzende,
by eene algemeene landbeschryvino en beknopte historie der verscheiden volken,
alle de voornaamste byzonderheden, die in de bekende waereld, met* betrekking tot de natuurlyke historie ,. den godsdienst , de staatkunde , de weetenschappen, konsten, koophandel, enz. voorkomen.
Grootdeels naar bet Engelfche gevolgd.
Agtste Deel.
Te AMSTERDAM, By PIETER MEIJER, op den Dam. MDCCLXXII.












TAFEREEL
VAN
NATUUR en KONST.
VRANKRYK.
Algemeen Berigt.
Vrankryk is zeer voordeelig gelegen tusfchen de 42 en 51 graaden noorder breedte , en tusfchen de 5 graaden wester, en 8 graaden ooster langte. De grootfte langte van dit Koningryk, van de Pyreneefche bergen, in het zuiden, tot aan Duinkerken in het noorden , is 600 mylcn ; en deszelfs grootft© breedte, van den uiterften hoek van Britanje, naby het eiland Ushant, tot aan Straatsburg, in de Elzas, is omtrent 500 mylen.
Ten noorden grenst het aan het Engelsen Kanaal en de Nederlanden ; ten oosten aan VIII. Deel. A Duitsch-



2 Tafereel van Natuür enKonst.
Duitschland, Zwitferland en Italië; ten zuiden aan de Middeilandfche zee, en de Pyreneefche bergen, en ten westen aan de baai van Biscajen.
Dit Koningryk kan gevoeglyk verdeeld worden in vier voornaame dcelen, i. naameJyk Picardyè', Isle de France, Champagne, Normandyë en Bretagne aan het noorden. a.Orleanois en Lianois in het midden. 3.P10vence , Languedoc , Guienne en Gasconje aan het zuiden. 4. Dauphiné , Bourgonje, Lotharinge en de Elzas aan het oosten.
Picardyë wordt verdeeld in opper of zuider, en neder of-noorder Picardyë. Opper. Picardyë wordt weder gefmaldeeld in Amienois, Thierache, Vermandois en Santerre of Sang.ters. Neder Normandyë beyat Ponthieu, Boulomnois, Ardrefs, en Ie Pais Reconquis. De voornaamfle lieden in opper Picardyë zyn Amiens, Guife, St. Quintin en Peronne. In neder Picardyë. zyn de hoofdlieden Abbeville, Boulogne , Ardre , Calais , Cresfy en Guisnes.
Isle de France is verdeeld in twee dcelen,
wel-



Vrankryk Algemeen Berict. 3 welken eene ligt ten noord-oosten , en het andere ten zuid-westen van de rivier de Seine. De onderdeden van het noord-oostelyfc gedeelte zyn Isle de France, eigenlyk zo genoemd, Valois, Fransen Vexin, Beauvoifin, Soisfbns , Laonfls , Brie en Hurepoix. De hoofdlieden van dit gedeelte zyn Parys, Senlis , Crefpy , Pontoife , Beauvbïs , Soisfons, Laon , Meaux, Lagny en Melun. De onderdeelen van het zuid-westelyk gedeelte zyn Mantois en Gastinois, waar van de voornaamfte Heden zyn Mants, Mentargis en Nemours.
Champagne is verdeeld in neder of zuider, en in opper of noorder Champagne. NederChampagne bevat eigenlyk Champagne, Sennois, Basfigni, Brie Champenoife. De voornaamfle lieden van dit gedeelte zyn Troyes , Sens, Langres en Provins. Opper-Champagne wordt gefmaldeeld in Rhemois, Rethelois , hoog Champagne of Perthois , Chalonois en Valage. De voornaamfle Heden zyn Rheims, Rethel, St. Diz, Chalons en Jornvis.
Normandyë is verdeeld in opper of ooster, en neder of wester Normandyë. Het eerfte bevat Ronenois, Pais Caux, Evreux en Bray.
A 2 De



4 Tafereel van Natuur enKonst.
De hoofdleden van dit gedeelte zyn Rouann, Candebec, Evreux en Gornay. De onderdeelen van neder-Normandyë zyn Caen, Lifieux,Bayeux, Goutantin, Averanches, Scez, Alencon. De hoofdfteden zyn Caen, Lilieur, Bayeux, Contance, Averanches, Seez en AleiK;on.
Bretagne is verdeeld in opper of ooster, erf rn neder of vvester Bretagne. Opper-Bretagne wordt gcfmaldeeld in Rennes , Nantois , Brieux, ft. Malo en Dale. De hoofdlieden zyn Rennes, Nantes, Brïeux , ft. Malo en Dale. Nedér-Bretagne bevat Vannes, Trigueur, ft. Paul de Leon , en Quimper Corentin. De hcofdfteden van dit gedeelte zyn Vannes, Tiiguer, Brest en Quimper.
Orleanois is verdeeld, i. in de provinciën die aan de rivier de Loire liggen; 2. in die, welke ten noorden van de Loire liggen; 3. in die ten zuiden van de Loi,-e. De provinciën aan de Loire worden gcfmaldeeld in eigenlyk Orleanois, Blafois, Touraine, Anjou en Nivernois. De hoofdfteden zyn Orleans, Blois, Tours, Angers, Beaufort (waar van de Hertog van Beaufort zynën naam heeft) en Nivers.



Vrankryk. Algemeen eerigt. 5
•vers. De onderdeden der provinciën ten noorden van de Loire zyn Maine , Percbe Eeance en Vendosniois. De hoofdfteden zyn Mans, Nugent, Chartres en Vendosme. De provinciën ten zuiden van de Loire zyn verdeeld in Poiótou , Luconois , Ungonmois Aunois, Berry en Gatenois. De hoofdfteden zyn Poicliers, Lucon, Angoulesme, RochelIe , Rochefort, Aubigni, (waar van de Hertog van Richmond in Vrankryk den titel van Hertog voert.,) Bourges, Montargis en Richelieu.
Lionois is verdeeld in ooster en wester Lionois. Het eerstgemelde bevat eigenlyk Lionois, Beajalois en Forez. De hoofdlieden zyn Lion, Beaujeu en Feurs. Wester Lionois is gefmaldeed in opper en neder Auvergne, Bourbonnois en Marche. De hoofdfteden zyn Clermont, ft. Flour, Bourbon, Archibant en Gueret.
Provence is verdeeld in de volgende dïftrikten. Aix, Riez , Senez , Digne, Arles, Marfeille, Toulon , Frejus , Grace, Vence, Glandeve , Sisteron , Apt , Forcalquin, VeJiaisfin, Aarpentras en Oranje. De hoofdfteA 3 den



6 Tafereel van Natdor en Konst.
den in het middelde gedeelte van Provence zyn Riez, Senez en Digne; vervolgens heeft men Arlcs aan de Rhone; Marfeille, Toulon •en Frejus aan de zee ; Grace , Vence en Glandeve aan het oosten; Sisteron, Apt en Forcalqucr aan het noord-westen; Avignon , Aarpentras en Oranje aan de Rhone.
Languedoc is verdeeld in opper of wester, en neder of ooster Languedoc, de onderdeelen van Opper-Languedoc zyn Toulofan, Albigeois, Foix, Rousfillon, Laurogais en Narbonne. De hoofdfteden zyn Touloufe , Albi , Foix, Perpignan , Laurogais en Narbonne. Neder-Languedoc is verdeeld in Beziers, Nismes en Cevennes, welk laatftc gefmaldeeld is in Gevaudan, Vivarais en Velay. De hoofdfteden zyn Beziers, Nismes, Montpellier, Mende, Viviers en Puy.
Guienne is verdeeld in agtprovinciën, vier zuidelyke naamelyk en vier noordelyke. Zuider-Guienne bevat eigenlyk Guienne, Baradoïs, Agenois en Rovergne. De hoofdfteden zyn Bourdeaux, Baras, Agen en Rhodes. Noorder Guienne bevat Santoigne, Perigort,
Li-



Vrankryk. Algemeen Berigt. 7
Limolin en Quercy. De hoofdfteden zyn Saintes, Perigort, Lemoges en Chors.
Gasconje is verdeeld in drie deelen; 1. dat ten noorden van de rivier de Adoun; 2. dat aan die rivier, en 3. dat ten zuiden van dezelve ligt. Gasconje, ten noorden van deAdour, bevat Armagnac , 1'Elands , Albret, Condomois en Guare. De voornaamfte fteden zyn Aux, Dax , Albret, Condom en Verdun. Gasconje aan de Adour bevat Labourd of Basque, eigenlyk Gasconje, Esterac en Cominges. De hoofdfteden zyn Bayonne, Ayve, Mirande en Lombes. De onderdeden van Gasconje, ten zuiden van de Adour, zyn neder-Navarre, Sonle, Bearn, Bigorre en Conferans. De hoofdfteden zyn ft. Palais, Manieons , Pau, Earbe en ft. Lizer.
Dauphiné kan gevoeglyk verdeeld worden in noorder en zuider Dauphiné. Het eerstgemelde bevat Viennois, (tusfchen de Rhone en de Ifere,) Valencionnois en Graifivandan. De hoofdfteden zyn Vienne en Valence, beiden aan de Rhone, en Grenoble aan de Ifere. Het laatstgemelde bevat Gapencois, Enibrunois , Diois , Baronces, ft. Paul , TriA 4 cas-



8 Tafereel van Natuur en Konst.
castin en Brianconnois. De hoofdfteden zyn Gap, Embrun, Die, Buis, ft. Paul en Briancon.
Bourgonje is verdeeld in het hertogdom en graaffchap Bourgonje. Het hertogdom bevat Dijonois, Autunois, Chalonois, Auxois, Auxer. rois, Charolois, Briennois, Maconnois en de Bergen. De hoofdfteden zyn Dijon, Autun, Chalons aan de Saone , Semur , Auxerre, Charolles, Macon en Chatillon. Het graaffchap of Franche Comtc, bevat de Bailjuwfchappen van Dole, Amont, Aval , Brcsfe, Bugey, Gex, eigenlyk Dombez, en Montbelliard.. De hoofdfteden zyn Dole, Befancon, Vcfoul, Salims, Poligny, ft. Claude, Bourgh, Belley, Gex, Tïevoux en Montbelliard, welke laatfte ftad den hertog van Wirtemberg toebehoort.
Lotheringe is verdeeld in het hertogdom eigenlyk Lotheringe aan het zuiden, en het hertogdom Bar-le-duc aan het noorden. Het hertogdom eigenlyk Lotheringe, bevat de Bailjuwfchappen van Nancy, Vauge en Vaudrevange. De hoofdfteden zyn Nancy, Mirecouxt, Vaudrevange , Sarlois en Sarbruck.
Het



Vrankryk. Algemeen BiiRrcr. 9
Het hertogdom Bar-le-duc bevat de bailjuwfchappen van Bar-Ie-duc, ft. Michiel, Pontamonfon, Clermont, Mets, Toul en Verdun. De hoofdfteden zyn Bar-le-duc, Michiel aan de Maas, Pontamoufon aan de Moezel, Clermont , Mets en Toul aan de Moezel , en Verdan aan de Maaze.
De Elzas is verdeeld in de neder-Elzas aan het noorden , de opper-Elzas aan het zuiden, en de Suntgow. De hoofdfteden van de Neder-Elzas zyn Straatsburg , Hagenau, Fort-Louis , Weisfenburg en Landau. De hoofdfteden van den opper-Elzas zyn Colmar , Scheelftat , Munfter en Murbach. De hoofdlieden in de Suntgow zyn Pfirt ofToreu te, Mulhaufen, Belbrt en Hunningen.
Caefar Augustus verdeelde dit land in vier provinciën, naamelyk Narbonenfer Gallie, zo genoemd naar de ftad Narbonne, bevattende Languedoc, Provence, Dauphiné en Savoye. 2. Aquitanisch Gallie, zo genoemd naar de hoofdftad Aquae Augustae, nu Dax, bevattende de provinciën, naast aan de Pyreneefche bergen. 3. Celtisch Gallie, hetwelk het grootfte deel was, en beftond uit Lionois, OrleaA 5 nois,



io Tafereel van Natuur enKonst. nois, Tournois, Bourgonje, een gedeelte van Champagne, Isle de France, Normandyë en Bretagne. 4. Belgisch Gallie, bevattende Picardyë, de rest van Champagne, Franche Comté, de Nederlanden , en dat gantfcbe gedeelte van Duitschland, het welk ten westen van den Rhyn gelegen is.
De voornaamlïe rivieren in Vrankryk zyn:
r. De Rhone, die haaren oorfprong heeft in Zwitferland, en zich te Lyons vereenigt met
2. De Seine; welke, na Dauphiné en Provence van Languedoc gefcheiden te hebben, een weinig beneden Aries in de Middelandfche zee valt, ontvangende in haaien loop de rivieren de Ifere en Durance.
3. De Garonne , welke haaren oorfprong heeft in het Pyreneefche gebergte, loopt naar het noord-westen, en valt , een weinig beneeden Bourdeaux, in de Baai van Biscaje, ontvangende de rivieren de Lat en Dordonne.
4. De Charante, welke haaren oorfprong
heeft



Vrankryk. Algemeen Berigt. n
heeft in Limofin, en westwaards loopt, valt in de baai van Biscaje, naby Rochefort.
5. De Loire heeft haaren oorfprong in de Cevcnncs, loopt eerst noord waards, en vervolgens westwaards door Orleans , vallende beneden Nantes in de baai van Biscaje, en ontvangt in haaren loop de Aller, de Cher, de Vienne, de kleine Loire, de Sarte en de Mayenne.
6. De Seine heeft haaren oorfprong in Bourgonje, loopt nood-west waards door Parys en Rouaan, en valt, by Havre de Gracc, in het Britfche kanaal, ontvangende in haaren loop de Yonne, de Aube, de Marne en de Oyfe.
7. De Rbyn, welke zynen oorfprong heeft in Zwitferland, loopt naar het noordwesten, en fcheidt de Elzas van Suaben , zynde de grensfcheiding tusfchen het gebied van Vrankryk en Duitschland, aan den kant van het 'oosten; vervolgens zet hy zynen loop voort naar het noorden door de Nederlanden, en verdeelt zich in drie ftroomen, ontvangende de Moezel in Sarte.
8. De



12 Tafereel van Natuur en Konst.
8. De Maas, die haaren oorfprong in Champagne heefc, loopt noord u-aards door Lotheringe en de Nederlanden, en valt, na deSambre te Nam ar ontvangen te hebben, beneden den Briel in de Noord-zee.
9- De Schelde heeft haaren oorfprong op de grenzen van Picardyë , en loopt noordoostwaards door de Nederlanden ; vervolgens naar het westen loopende , valt zy in de Noord zee by het eiland Walcheren , ontvangende de Lis te Gent, en de Scarpe te Condé.
10. De Somme loopt naar het Noord-westen door Picardyë, en valt beneden Abbeville in het Engelsen kanaal.
11. De Var, die haaren oorfprong op de Alpen heeft , loopt zuid waards , fcheidt Vrankryk van Italië, en valt ten westen van Nice in de Middellandfche zee.
12. De Adour, die van het oosten naar het westen door Gasconje loopt, valt beneden Baijonne in de baai van Biscaje.
De



Vrankryk. Algemeen Berict. 13
De lügrsgèfteltenïs van Vrankryk is zeer gemaatigd en gezond ; men is 'er niet blootgefield aan de felle koude van Duitschland, Zweden en Moscovie, noch aan de geweldige bette van Spanje en Italië, fchoon de koude of warmte meer of minder is naar de verlchillende gelegenheid der provinciën. In de zuidelyke provinciën, als in Dauphiné, Provence en Languedoc, zyn de winters doorgaans vry fel, maar zy duuren niet lans; de jaargetyen zyn, over het algemeen genomen, in Vrankryk regelmaatiger dan in Engeland. ■
Daar is (zegt de Heer de la Martiriiere,) geen land in Europa, het welk zo fchoon en aangenaam is om te bewoonen als Vrankryk. Daar vindt men verfcheidene hooge bergen, als de Pyrencen , de Alpen , het gebergte van Cevennes, van Auvergne en meer andere. De verfcheidene fchoone rivieren, waar van wy reeds gefproken hebben, loopen 'er door en maaken het zeer vrugtbaar. Men vindt 'er overvloed van koorn, vrugten, wyn,olie, rundvee, tam en wild gevogelte, hennep en vlas. De zeekust verfchaft den inwooneren ruimte van .visch, en zulk eene hoeveelheid van zout als genoegzaam is voor hun en hunne



t4 Tafereel van Natuur en Konst.
ne nabuuren. Men heeft 'er Iood-yzer-en kopermynen, en ook eenige goud-en zilver, mynen, welke men egter niet wil laaten bearbeiden, omdat de voordeden de onkosten niet zouden opweegen. Het zout wordt voornaamelyk gemaakt op het eiland Rhé,omtrent Rochefort, en op de kust van Saintogne.
In Vrankryk zyn zeventien Aartsbisdommen , te weeten. i. Lyons , bevattende de Bisdommen van Autun, Langres, Macon en Chalons. 2. Sens, waarin men heeft de Bisdommen van Trois, Auxerre en Nevers. 3. Parys, beftaande uit de Bisdommen van Chartres, Orleans en Meaux. 4. Rheims , het welk beftaat uit de bisdommen van Soisfons, Laon, Chalons, Noijon, Beauvois , Amiens, Senlis en Boulogne. 5. Rouaan, waarin zyn de bisdommen van Bayeaux, Eureux, Averanches , Seez, Lifieux en Contances. 6. Tours, bevattende de bisdommen van Mans, Angiers, Rennes, Nantes, Cornonaille, Vannes, ft. Malo , ft. Brien , Triguier, ft. Paul de Leon en Dole. 7. Bourges, waaronder behouren de bisdommen van Clermont, Limoges, ft. Flour, Le Puy en Tulle. 8. Alby, waarin men heeft de bisdommen van Castres,
Men-



Vrankryk. Algemeen Berigt. 15
Mende, Rodez, Cahors en Vahors. 9. Bourdeaux, beftaande uit de bisdommen van Poicticrs , Saintes , Angoulesme , Perigeux, Agcn , Condom , Sarlet, Rochelle en Lucin. 10. Auch , behelzende de bisdommen van Acquirs , Aire , Bazas , Bayonne, Comminges , Conferans , Leêtour, Mescar , Oleron en Tarbes. 11. Tonloufe , bevattende de bisdommen van Pamieres , Mirepoix, Montauban , Labour , ft. Papoul , Lombez en Rieux. 12. Narbonne , waaronder de bisdommen van Carcasfone, Alet, Beziers, Adge , Lodeve , Montpeiller, Nismes* Ufez, ft. Pons en Perpignan begreepen zyn. 13. Arles, bevattende de bisdommen van Marfeille, Orange, ft. Paul de Chateau , en Thonlou.
14. Aix , waarin men heeft de bisdommen van Apt , Reiz , Frejus , Gap en Sifteron.
15. Vienne, beftaande uit de bisdommen van Valencc, Die, Grenoble, Viviers en Maurienne. 16. Befancon, waarin men heeft het bisdom van Bellay. 17. Embrun, beftaande uit de bisdommen van Digne, Glandeve, Vence, Senez, Grace en Nice.
De Aartsbïsfchop van Lyons , is Graaf en Primaat van Vrankryk. De Aartsbisfchop van , Sens



ï6 Tafereel van Natuur en Konst.
Sens is Primaat van Vrankryk en Duirschland. De Aartsbisfchop van Parys , is Hertog en Pair van Vrankryk. De Aartsbisfchop van Rheims is Hertog en Pair. De Aartsbisfchop van Rouaan, is Primaat van Normandyë.
In Vrankryk zyn twintig hooge Schooien. De plaatfen, waar dezelvcn gevonden worden , zyn i. Parys. 2. Oricans. 3. Rheims. 4. Poiöiers. 5- Bourdeaux. 6. Angers. 7. Nantes. 8. Caen. 9. Bourges. 10. Montpeil'ler. 11. Cahors. 12. Valence. 13. Aix. 14, Avignon. 15. Dole. 16. Perpignan. 17. Pont a Mousfon. 18. Donay. 19. Strasbourg. 20.T0Uloufe.
NATUURLYKE ZELDZAAMHEDEN.
DIEREN.
Bchalven de Dieren, welke Vrankryk gemeen heeft met Groot-Britanje en andere landen , vindt men 'er Wolven in de bosfchen en wilde Geiten op de bergen.
De Wolf behoort tot het gellagt der honden,



Vrankryk. Natuurt,. Zeldzaamh.
den, en wel tot die byzondere foort, welke den ftaart binnenWaards geboogen hebben. Sommigen hebben hem zelfs voor dat dier in het wild gehouden, waaruit de tamme Hond is voortgekomen ; doch dit is zekerlyk eene dwaaling , dewyl de Honden in verfcheidene gewesten in het oosten ook in het wild gevonden den worden, en niet dan met moeite j waarmede men ook andere dieren zoude hebben kunnen temmen, getemd en tot huislykebees* ten gemaakt zyn.—- De Wolf is genoegzaam zo groot als onze gemeene Dog, naar welken hy ook vry wel in gedaante gelykt, doch 'er is byna geen van de groote roofdieren, waarop hy niet zal aanvallen. Zyn kop is groot en vry vleezig; hy heeft een ftout en woest uit* zigt, en zyne oogen zyn groot en uitpuilend. De ooren zyn kort, ftaan regtovereind, en hebben eene merkelyke breedte; de tanden zyn, in evenredigheid tot de andere deelen , ongemeen groot, en het dier heeft de gewoonte van ze op eene verfcbrikkelyke wyze te vcrtoonen. De hals is fterk en dik, en de ouden zyn in de verbeelding geweest dat he fchepfel denzelven niet kon beweegen; doch dit is baarblyklyk een misflag; want de Wolf draait zynen hals met ruim zo veel vaardigVIII. Djeel. B heids



i8 Tafereel van Natuur en Konst.
heids als een Hond, en fchoon hy zeer fterfc is, is hy egter geenszins ftyf. Het ligchaam is groot, en de rug breed; de pooien zyn tamelyk lang, en zeer fterk; de ftaart, welke lang en ruig is, gelyk die der Vosfen, buigt zich binnenwaards, en dit is een onderfeheidend kenmerk der Wolven. Hunne natuurlyke kleur is zwart, maar men vindt 'er ook die taanverwig zyn, en in veele ftreeken zyn zy des winters zo wit als fneeuw. Het geluid deezer fchepfelen heeft groote overeerkomst met het huilen van eenen Hond, doch men hoort ze nimmer blaffen. Zy zyn inboorelingen van genoegzaam alle deelen van Europa; «ertyds waren zy ook in Groot-Britanje , waar men ze egter, ter oorzaake van de nadeelen, welke zy veroorzaakten , heeft uitgeroeid. Rundvee is telkens het flagtoffer van hunne roofzugt; en wanneer zy des winters geen genoegzaam voedfel in de bosfchen vinden, komen zy met gantfche troepen naar de dorpen afzakken, om daar huizen en ftallen te pionderen. Wanneer zy uitgehongerd zyn, loopen zy als dolle fchepfels, die in het geheel geen vernuft hebben, rondom Wanneer zy minder door den honger geperst worden, <3an liggen zy onder een kreupelbosch of onder



Vrankryk. Natüdrl. Zeldzaamh. 19
der heggen op de loer, aan den kant van eenig open veld, vanwaar zy op het vee, dat in de weide gaat, hunnen uitval doen. Dikwerf tasten zy ook een Paard aan, en dan ziet men een alleryslykstgevegt. Zy zyn voorzigtig genoeg van niet agtér de hoeven van het Paard te komen, het welk,fchoon in andere gevallen niet gewoon zich van zynen muil aanvallender wyze te bedienen, by deeze gelegenheid denzëlven meermaalen gebruikt, en den Wolf nooit beet krygt zonder hem eene doodelyke wonde toe te brengen.
De wilde Geit, of Rupicafora der Natuurlyke Historiefchryveren , is eene foort van Geit met regtovereind (taande haaksvvyze hoornen ; de karakters van het geflagt der Geiten zyn dat de hoornen hol en naar boven toe gekromd zyn, maar die van dit dier ftaan regtovereind. De voorfte tanden zynagt in getal, en de buitenfte zyn korter en fcherper dan de andere. — Deeze Geit is een zeer fchoon fchepfel; deszelfs hoornen zyn bewyzen dat men het tot het Geiten-geflagt moet brengen, fchoon de gantfche gedaante meer overeenkomst heeft met die der Herten; de kop is lang, fmal en van boven rond; het uiterits B 3 ran



20 Tafereel van Natuur en Konst.
van de neus is zeer puntig; de oogen zyn groot , helder en uitpuilend , en de ooren breed ; de hoornen zyn van een zonderling maakfel, en ftaan genoegzaam regtovereind ; zy zyn zeven duimen lang, worden zo wel aan de wyfjes als aan de mannetjes gezien, en loopen genoegzaam regt tot zeer digt aan den top, waar zy agterwaards, in de gedaante van eenen haak, geboogen, en aan de einden fcherp zyn; zy zyn donker bruin van kleur, en komen vry na aan zwart, van onderen hebben zy kringen, en van boven regt op- en neergaande (keepen; zy zyn hol, en de holligheid is gevuld met eene beenagtige doffe, die uit het vel groeit; de hals is dun, de borst dik , breed en wel gemaakt ; het ligchaam is niet zeer groot; de pooten zyn dun en lang; het gantfche Iyf is overdekt met een zwaar bont, wat gekruld aan het binnenfte gedeelte der ooren; het voorhoofd, de keel en de buik zyn wit; aan het bovenlte gedeelte van het hoofd boven de oogen is eene langwerpige geele plek; daarenboven zyn deeze Geiten, den gantfchen huid over, van eenezwartagtige kleur, niet glad en glanzig, maar dof; de ftaart is zwarter dan de overige deelen, zonder dat dezelve van on-
de-



Vrankryk. Natuurt,. Zeldzaamh. 21
deren eenlg wit heeft, gelyk die van veele andere dieren van dit geflagt. Deeze Geit is een inbooreling van verfcheidene warme landen ; de haakagtige gedaante van de uiterfte toppen der hoornen heeft gelegenheid gegeeven tot de ongegronde gedagte, alsof zy door middel van dezelven aan de rotfen hingen, en aan veele andere belagchelyke vertelfeltjes van gelyken aart.
Dewyl 'er naauwlyks eenig ander dier is, het welk als een inbooreling van Vrankryk in het byzonder kan worden aangemerkt, en waarvan de befchryving onzen leezeren aangenaam zyn zoude, oordeelen wy het hier eene gevoeglyke plaats om eenig algemeen berigt tegeeven wegens dat nuttig infekt, het welk de Zyworm genoemd wordt, en te gelyk wegens deszelfs voortbrenglël. Schoon hetzelve wel niet in het byzonder aan Vrankryk , ja zelfs niet aan Europa eigen is, wordt het egter In de zuidelykfte ftreeken van het koningryk, waarover wy thans handelen, met goed gevolg uitgebroeid en aangekweekt, dewyl de zyde-manufacniur daar tot eene zeer groote volmaaktheid gebragt is.
B 3 De



22 Tafereel van Natuur enKonst.
De Zyworm is de Bombyx der Natuurlyke Historiefehryveren, en behoort tot die klasfe van infekcëh, welke Lepidoptera genoemd worden, volgens de rangfchikking van Linnaus. De infektenvan deezé klasfe hebben vier vleugels, die allen ondoorfchynend zyn, en overdekt met een fyn ftof, het welk, wanneer men het door middel van een microscoop naauwkeurig onderzoekt, blykt uit regelmaatige fchubben te beflaan, die gemeenlyk vederen genoemd worden. Het ligchaam van den Zyworm bcflaat uit elf ringen, en hy brengt eene foort van phaltena of mot voort, die getande vleugelen, maar geene tong heeft.
De vogten, welke in het ligchaam van den Zyworm gevonden worden, hebben groote overeenkomst met de natuur van zyde, dewyl zy, in de hand gewreeven zynde, eene vaste korst agterlaaten. In de kanten van den buik vindt men eene groote meenigte van vaten, welke het zyden-fap bevatten; deezen loopen met verfcheidene bogten en draaijen naar den mond, en zyn zo gefchikt dat het fchepfel het geen zy bevatten naar genoegen door den mond kan ontlasten; die vaten verschaffen ook, naar de natuur der fappen, waarvan



Vrankryk. Natuurt,. Zeldzaam». 23
van zy voorzien zyn , verfchillende foorten van zyde; derzelver vloeihaare dcelen worden hard in de lugt, en (lollen tot die foort van draaden, waaruit wy vinden dat de webben van het dier beftaan.
Daar zyn twee middelen om deeze fraaije ïnfekten op te brengen. Men kan zulks naamelyk doen door hen op eenen moerbeeziënboom, wiens bladeren zy eeten, te plaatfen, gelyk in China, Tonquin en andere heete landen gebruiklyk is, of door hen in vertrekken te houden, welke tot dat einde van horden, in horizontaale raamen boven elkajideren geplaatst, voorzien zyn. Onder ieder van deeze raamen is een vloer, welke, even als de laade van eene kasfe, naar welgevallen kan Uitgehaald worden. Op deeze horden fpreit men moerbeeziën-bladeren, waarvan de infekten eeten; en iederen morgen moeten zy van verfche bladeren voorzien worden, welken men lugtig en op eene eenpaarige wyze over hen heen ftrooit. De bladeren moeten in droog weer geplukt, en in eene plaatfe bewaard worden, daar 'er niet de minde vogtigheid by kan komen. Wanneer het mooi weêr is, moet men van tyd tot tyd verfche lugt in B 4 het



24 Tafereel van Natuür en Konst.
het vertrek Iaaten, en alle moogelyke zorg draagen om de plaats zuiver te houden, vooral de vloeren der horden, die gefchikt zyn om de overfchietende brokken der bladeren, en andere onreinigheden te ontvangen; want zuiverheid en goede lugt brengen zeer veel toe om den groei en wellïand van de Zywormen te bevorderen.
Deeze infekten worden uitgebroeid in doozen, welke van binnen met linnen of papier gevoerd zyn , waarover het gebruiklyk is eenige moerbeeziën-bladeren te leggen; wanneer de diertjes een weinig in kragten zyn toegenomen, worden zy op de reeds gemelde horden gezet. Maar laat ons ook zien welke veranderingen zyin hunnen leeftyd ondergaan. Wanneer de Worm eerst uit het eitje komt, is hy ongemeen klein en volmaakt zwart; maar zyn kop is wat meer glinfterend dan de rest van het ligchaam. Na verloop van weinige dagen neemt hy eene witagtige, of liever eene aschgraauwe kleur aan; vervolgens wordt zyn rok morfig en heeft het voorkomen van verfjeeten te zyn, waarna hy denzelven afwerpt , en zich als in een nieuw gewaad vertoont. Naar maate hy in grootte;
tos-



Vrankryk, Nattjürl Zeldzaamh. <z$
toeneemt wordt hy witter , maar wat naar het groene trekkende, totdat hy, ophoudende te eeten, en byna twee dagen flaapende, zich ten tweeden maale van zyn vel ontdoet, en in een nieuw gewaad verfchynt. Deszelfs kleur, kop en gantfche gedaante zyn dan zq merkelyk veranderd, dat men het voor een gantsch ander dier zoude aanzien. Het begint nu weder te eeten , en blyft hiermede geduurende eenige dagen voortgaan, waarna het weder in zyne voorige flaapziekte vervalt, by welker einde het nog eens vervelt; vervolgens blyft het geduurende eenigen tyd aan het eeten , totdat het eindelyk geen voedfel meer gebruikt, zich tot eenen ftaat van afzonderinge bereidt, en een zyden celletje van eene wonderbaare fchoonheid , en een zeer fraai famenweeffel maakt.
De Zyworm komt uit een zeer klein eitje voort, en wordt, na verfcheidene veranderingen ondergaan te hebben, een vry groote worm van eene witagtige kleur, welke zich met eenen zyden zak, die omtrent de grootte van een duiven-ei heeft , omwindt. In deezen ftaat blyft hy, zonder eenige teekens van leven of beweeging, totdat hy een Pha, B 5 lama



25 Tafereel van Natuur en Konst.
hena of mot wordt, en zyn zyden omkleedfel doorboort. Zoras (opdat wy een weinig byzonderer gaan,) zoras als de Zyworm de noodige grootte en kragten verkreegen heeft om zich tot fpinnen te begeeven, begint hy zyn webbe; dus noemt men dat grove weeffel, het welk de eerfte grondflag van zyn gantfche werk is. Dit is zyne bezigheid op den eerften dag. Op den tweeden dag maakt hy zyn kluwen , waarmede hy zich geheel omwindt; op den derden is hy volmaakt onzigtbaar, en geduurende de volgende dagen houdt hy zich bezig met zyn kluwen te verdikken en te verfterken. De draaden, waaruit hetzelve befïaat, zyn zo fyn en lang dat zy, die ze met naauwkeurigheid onderzogt hebben, oordeelen dat zy niet te veel zeggen, ■Wanneer zy verzekeren dat ieder kluwen zyde genoeg bevat om tot de langte van ze» Engelfche mylen uitgerekt te worden.
In tien dagen tyds is het kluwen tot volkomenheid gebragt, en moet nu van de takken van den moerbeeziën-boom, waaraan de Worm het heeft opgehangen, worden afgenomen; döch hierin moet men met groote omzigtighéid te werk gaan; want de eene Worm ij
lui-



Vrakkiyk.Natcorl. Zeldzaamh. 27
luijer dan de andere, en het is wat hagchelyk te wagteö totdat zy zichzelven eenen doortogt maaken, het welk gemcenlyk niet gcfchiedt voor den vyftienden dag., nadat zy aan het fpinnen gegaan zyn. Deeerfte, fchoonItc en fterkflc zyde wordt afzonderlyk bewaard , en de overige zorgvuldiglyk opgewonden. Indien men meer zyde heeft dan gevoeglyk fchielyk kan gewonden worden, bewaart men een gedeelte eenen tyd lang in eene taamelyk heet gemaakte oven, of legt het eenige dagen agtcreen in de heete zonne, opdat het Infekt fterve, het welk zonder deeze voorzorg zichzelven eenen doortogt maaken zoude, om uit zyn omkleedfel ie komen, en die nieuwe vleugels, binnen hetzelve gevormd, buiten in de vrye lugt te gebruiken.
Doorgaans windt men de beste zyde maar af; die, welke dubbel, of te flap of te grof is, wordt ter zyde gelegd, niet als geheel nutteloos, maar als ongefchikt om gewonden te worden, en men bewaart ze om ze tot draaden uit te trekken. De zyde is van verfchillende kleuren; de gemeenftc is geel, oranje of van eene vleeschkleur; men vindt
ook



28 Tafereel van Natüur enKonst.
ook eene foort, die zeer groen is; eene andere, die eene fulferkleur heeft, en eene, die wit is.
De verfcheidene bereidingen, welke de zyde ondergaan moet, om 'er zyden ftoiTen van te kunnen weeven, beftaan in het haspelen, fpinnen, maaien, bleeken en verwen. Om de zyde van het kluwen, zo als het van den Zyworm komt, af te winden, worden 'er twee werktuigen vereischt, voor eerst naamelyk eene oven en een koperen bekken, en vervolgens een haspel, waarop men de zyde Windt. Hy, die zich met winden bezighoudt, zit naast aan de oven, en werpt in het bekken , het welk op de oven ftaat en met water gevuld is (dat tot een zekeren graad van hitte, dien men door de ondervinding moet leeren kennen, gebragt moet zyn) een handvol of twee met kluwen, nadat dezelven alvoorens van hunne ruwe ftoffen wel gezuiverd zyn. Vervolgens wordt alles met teenu jes, welke men famenbindt, zeer zagtjes omgeroerd ; en wanneer door de hitte en roering de einden der kluwen zyn losgemaakt, zo dat men ze aan den haspel kan vastmaaken, dan worden zy uitgetrokken, en ten
ge-



Vrankryk. Natüürl. Zeldzaamh.
getale van tien of twaalf, of zelfs veertien aaneengevoegd ; vervolgens worden zy tot draaden van zulk eene dikte gemaakt, als tot het werk, waartoe men ze fchikken wil vereischt worden. De einden, dus tot twee of drie draaden aaneengevoegd , worden eerst in de gaten van drie yzeren roeden in het voorfte gedeelte van den haspel geftooken, en eindelyk op den hasfpel zeiven gebragt, Waar ieder derzelven aan het einde van eenen arm wordt vastgemaakt. Wanneer alles dus gefchikt is, draait de winder zynen haspel , en fchikt de draaden in behoorfyke orde. Hy legt nieuwe in de plaatfe van zulkcn, die afbreekcn, of aan het kluwen zelf afgebroken zyn, en neemt vervolgens de gewondene ftrcngen van den haspel af. Op deeze wyze kunnen twee luiden in eenen dag tyds drie pond zyde afhaspelen, en dus gaat dit werk fpoediger voort dan het door middel van een fpinnewiel zoude kunnen doen. Alle zyde kan cgter niet op zulk eene wyze behandeld worden ; of omdat de Wormen zelvcn hun kluwen doorboord hebben , of omdat de draaden dubbel liggen, of te onfterk zyn om het water te verduuren, of eindelyk omdat de zyde te grof is. Van alle
die



30 Tafereel van Natuur en Konst.
die foorten van zyde maakt men eene byzondere foort, welke floret genoemd wordt, en, in den ftaat, waarin zy van het kluwen komt, ge/ponnen zynde, eene vry goede zyde verfchafr.
Wat de overbJvven.de balletjes betreft, dezelven worden met eene fchaar opengefneeden, en de infekten, welke men 'er in vindt 'er uit genomen. Vervolgens worden zy drie of vier dagen in bakken met water gelegd, het welk dagelyks ververscht wordt, om de verrotting voor te komen. Wanneer zy dus wel geweekt, en van die gomagtige ftoffe, waarmede de Worm den binnenkant beftreeken heeft, gezuiverd zyn (eene ftoffe, welke voor het water, en zelfs voor de lugt ondoordringbaar is) dan worden zy geduurende eene halve uur in een loog van asch opgekookt ; nadat zy vervolgens met rivier-water wel afgewasfehen zyn, worden zy gefponnen en verder toebereid, en dus wordt 'er eene andere foort van floret , wat minder van waarde dan de reedsgemelde, van gemaakt.
Het fpinnen en haspelen der ruwe zyde van de balletjes af, zo als zy uit Italië en
uit



Vrankryk. Nattorl. Zeldzaamh. 31
uit de Levant gebragt worden, gefchiedt gemeenlyk p een fpinnewiel of op een hand.fiaspekie; of ook wel op haspels, welke op daartoe gefchikte werktuigen zyn vastgemaakt, en dienen om verfcheidene Krengen te winden.
In het maaien der zyde bedient men zien van molens, welke uit verfcheidene ftukken zyn famengefield , en door wier middel men twee- of driehonderd kluwen te gelyk kan maaien, terwyl men daarvan tevens zo veele ftrengen maakt.
Het blykt niet dat de Zyworm voor het midden van de zesde eeuwe in Europa is bekend geweest; toen bragten ëenige Griekfebe monniken, die uit de In&iën naar Konfiantinopolen wederkeerden, eene groote mee» nigte van deeze Infektea met zich; en nadat men de manier om de eijeren uit te broeijen, de wormen op te brengen, en de zyde af te haspelen geleerd had, werden 'er te Atheenen, Theben en Corinthewelhaast werkplaatfen opgerigt om de zyde te fpinnen, te haspelen, te weeven, te blaeken en te verwen. In de twaalfde eeuw rigcee Roger , Koning
van



32 Tafereel van Natuür en KoNsf.
van Sicilië, eene zyde-manufaftuur te Palermo, en eene andere in Calabrie op, waartoe hy werkluiden uit Griekenland ontbood. Door den tyd leerden de Italtaanen en Spanjaarden de konst om zyde te bereiden van deSiciliaanen en Calabriè'rs. Onder de regeering van Henrik den tweeden, koning van Vrankryk, begonnen de Franfchen hunne nabuuren in de behandelinge der zyde, met eenen goeden uitflag, na te volgen; en Jacobus de eerfte , koning van Groot-Britanje , deed , uit zugt om den zyde-handel in zyn ryk aan te moedigen, moerbeeziën-boomen planten, en Zywormen in Engeland aankweeken , waar men bevond dat zy , behoorlyk behandeld Zynde, niet minder tierden dan in andere deelen van Europa.
Wy oordeelen het niet ongevoeglyk onzen Leezer te berigtcn dat 'er onlangs in Engeland eene Verhandeling is uitgekomen; welke ten titel voert: de Behandeling der Zyde, of Proeve om dezelve algemeen te manken, en te verbeteren. Deeze Proeve,welke de eerwaarde heer Pallein, ten dienfte der Americaanfche volkplantingen gefchreeven heeft, is verdeeld in vier deelen. Het eerfte handelt over
het



Vrankryk. Na'iuürl. Zeldzaamst. 33
liet aankweeken en planten van moerbeziënboomcn. Het tweede over het uitbroeijcn en opbrengen van Zywormen. Het dei'de over het winnen van zyde, en het vermeerderen der Infekten; en het vierde over het afhaspelen der zyde. Over alle deeze byzcnderheden had men zekerlyk onderrigtingen noodig; want uit voorgaande verhandelingen kon weinig of niets wegens deeze onderwerpen geleerd worden; dewyl de meeste fchryvers blyken gaven van zeiven geheel onbedreeven geweest te zyn in de konst, welke zy ondernamen te verklaaren. Dit gebrek heeft de heer Pullein in zyne reeds gemelde verhandelinge tragten te verbeteren, dewyl hy over de gantfche konst op zulk eene duidelyke en verftaanbaare wyze gefchreven heeft» dat ieder, die eenig belang in deezen tak van handel heeft, zyn werk met groot nut doorleezen kan, inzonderheid, dewyl de fchryvcr, behalven dat hy een berigt geeft wegens de manier, waarop men de zyde in de landen, daar zy vak, bearbeidt, eenige middelen aan de hand geeft om de behandeling dier ftoffe te verbeteren.
VUL Dzel, C GS-



34 Tafereel van Natuur en Konst.
GEWASSEN.
Onder de gewasfen van Vrankryk verdienen de Wyngaarden , en voornaamelyk die van Champagne en Bourgonje, in bet byzonder in aanmerkinge te komen. De Wyngaard is eene zeer bekende plant of heester, zynde meest berugt uit hoofde van de druiven en den wyn, weiken hy verfchafr. Deeze plant behoort, volgens de verdeelibg van Linnjeus, tot de eenvouwdiger-Egt-p!anten, en wel tot de Vyfmannetjes Planten. De vrugt is eene groote ronde beezie, welke vyf Ueenagtige en halfronde zaadcn bevat.
Linhaeus onderfcheidt zeven foorten van Wyngaarden ; maar van alle deezen wordt niet een dan die van de gemeene foort ten gebruike aangekweekt, waarin men egter nog veele vërfcheidenheden befpeurt. De Wyngaard is oorfpronglyk uit Alle, maar wordt nu in de meeste Janden van Europa geplant en voortgeteeld ; en de ondervinding heeft geleerd dat men het in Engeland zo ver kan brengen dat 'er eene groote meenigte van druiven voortkomen, welke ryp genoeg worden om een Jyvig wynagtig- vogt te verfchaf-
fcn;



Vrankryk, Natuurl. Zeldzaamst. 35
fen ; het fchyut dus niet zo zeer aan de' koude der lugt in Engeland, als wei aan gebrek van eene regte behandelinge te moeten toegefchreeven worden, dat de druiven daar' doorgaans zo goed niet zyn als in Vrankryk. Verfcheidene Wyngaarden zyn 'er wonderlyk wel gedaagd , inzonderheid te Bath , waar men eene plaats heeft, die met witte' Muskadellen beplant is; en fchoon dezelve niet meer dan zes of zeven gemetten gronds bevat, heeft zy nogthans in den jaare 1735 tagtig oxhoofden wyn verfchaft. Het is egier zeker dat de vroeglïe druiven voor de Iugtlïreek van Engeland best gefchikt zyn.
De Wyngaard wordt voortgeplant 'of door inlegginge , of door affnydinge. De eerftö manier is meest in gebruik, maar de laatftó komt ons de beste voor. Om het door affnydinge te doen , moet men zulke loten verkiezen, die fterk en 's jaars te vooren gegroeid zyn ; men moet dezelven van den ouden ftok affnyden, even onder de plaats,waar zy uitgeloopen zyn, en zulk een lot van tweejaarig hout moet glad gewreeven worden. Men behoort vervolgens het bovenlie gedeelte van dit lot af te fnyden, zo€ 2 da¥



36 Tafereel van Natuur en Konst.
dat de afgefnceden tak omtrent zestien duimen lang blyve. Deeze takken moeten met hun ondcrlTe gedeelte in den grond gezet worden in eene drooge plaatfe, en om derzelver wortels dient eenige vogtige ftof gelegd te worden, om bet üerk.droogen voor te komen. In deeze plaatfe moeten zy blyven, tot het begin van de maand April, wanneer het de regte tyd is om ze te verplanten. Dan moeten zy opgenomen en.fchoon gewasfchen worden , en wanneer zy zeer droog zyn, dan moet men ze agt uuren'lang met hunne ondereinden in het water zetten. Na vervolgens bedden voor de planten gereed gemaakt te hebben, zet men dezelven omtrent zes voeten van eikanderen, en wel zo dat haare toppen den muur kunnen raaken; men fteekt ze zo ver in den grond dat de bovenfte knop flegts gelyk ftaa met de oppervlakte der aarde; de aarde moet vervolgens rondom de plant wel gelïooten , en een weinig modder over het oog van de knop geworpen worden, om de uitdrooging voor te Jcomen. Na dit alles is 'er niets anders noodig dan dat men den grond zuiver houde van onkruid, de opfchietende loten aan den muur ■vast fpykere, en alle zyfchcuten affnyde. Op
den



Vrankryk. Natoürl. Zeldzaams. 37
den volgenden ft. Michiels-dag, moet men de takken, indien zy ilcrke loten gekreegen hebben , tot by het tweede botje affnoeijen. In de volgende lente is het noodig den grond rondom de uitgeloopene loten op te graaven , en de fteelen tot op het eerfte botje aan te aarden. Geduurende den zomer moet men alle de zyfcheuten, zoras als zy zich vertooiren, wegneemen , en alleenlyk die twee, welke uit de twee overgebleevene botjes zyn voortgekomen, laaten groeijen. Wanneer dezelve opfchieten , behoort men ze aan den muur vast te fpykeren; en in het midden van de maand July dienen zy ingekort te worden, het welk men doet, door 'er de bovenfle toppen af te nypen, waar door de loten zeer fl'erk worden. Op den volgenden ft. Michielsdag moet men ze weder fnoeijen, en 'er drie loten.aan laaten, wanneer zy fterk genoeg, maar twee, wanneer zy te zwak zyn. In den volgenden zomer, zullen 'er uit ieder lot van het laatfte jaar twee loten komen; maa indien 'er twee uit een botje mogten opfch'eten , het geen fomtyds gebeurt, dan moet het zwakfle weggenomen worden. In het midden van den zomer, moet men de uirerfte einden der loten weder affnoeijen gelyk te C 3 voo-



38 Tafereel van Natuur en Konst.
■ yooren; alle de zwakke zy.fbheur.en moeten weggenomen worden, even als in den voorgaanden zomer, en in de gantfche behandeling gaat men op de zelfde wyze te werk. Dit is alles wat vereischt wordt om jonge Wyngaarden aan te kwecken.
Wat de behandeling van volwasfene Wyngaarden betreft, daaromtrent moet men aanmerken dat zy zelden vrugtdraagende loten maaken uit hout dat meer dan een jaar oud is, zodat-men zeer zorgvuldig behoort te zyn om altyd in ieder gedeelte van den boom pvervloed te hebben. Men moet de vrugtdraagende loten voor het volgende jaar by de fnoeijirtg niet wegneemen , maar aan ieder van dezelven vier botten laaten , van welken men egter flegts kan verwagten dat drie vrugt zullen draagen. Veelen laaten meer botten aan het lot, om des te meer vrugten te hebben, het geen ook zekerlyk het gevolg is; want aan allen komen druiven, uitgezonderd aan het onderlle botje ; doch hoe meer men 'er heeft, hoe kleiner en flegtcr zy zyn; en dit is in landen, waar men de Wynftokken aankweekt, zo algemeen bekend, dar daar wetten zyn, volgens welken aan ieder
lot



Vrankryk. Natuurl. Zeldzaamh. 39
lot niet meer dan vier botten blyven moogen, omdat de druiven anders te flegt zouden zyn, en de wynen minder gcagt worden. Ieder van de drie botten zal twee of drie druiftrosfen voortbrengen, zodat ieder lot zes of negen trosfen zal geeven, en meer kunnen 'ér aan een lot niet tot volmaaktheid komen. De loten moeten omtrent agttien duimen van elkanderen tegen den muur in den grond gelegd worden ; want indien zy nader by een zyn, dan zal men geene plaats genoeg hebben om de zyfeheuten tegen den muur op te leiden; ook eischt de grootte der wyngaard-bladeren dat de loten zulk eenen afftand van eikanderen hebben.
De beste tyd om Wyngaarden te fnoeijen is omtrent het einde van September en het begin van Oétober. Men moet de fneede altyd boven het botje maaken, en wel aan den agterkant van het zelve, opdat, wanneer het hout mogt bloeden , het bloed niet op het botje loopen mooge. Indien 'er gelegenheid is om eenige jonge loten tot op twee botten af te fnyden, opdat men des te fterker vrugtdraagende loten voor het volgende jaar kryge, dan moet het altyd gedaan worden. In C 4 de



%o Tafereel van Natuur En Konst.
dc maand May, wanneer de Wyngaarden uitgefcho-oteii zyn , moet men ze overzien, en alle de loten van het oude hout wegneemen, gelyk ook het zwakfte lot, wanneer 'er twee uit een botje zyn voortgekomen. Geduurende de maand May moeten de op. fchietende takken- tegen den muur worden vasrgefpykerd 5 en omtrent het einde van deeze maand moet men de einden der vru?tdraagende takken affnyden, bet geen veel toebrengt om de vrugt fterkte te geeven; doch takken , welke in het volgende jaar vrugt zullen draagen, moet men niet fluiten voor in het begin van july.
Wanneer dc vrugt ingezameld is, dan moet de Wyngaard gefnoeid worden ; hierdoor Worden de bladeren van alle onzuiverheid gereiuigd, en de vrugten zullen in het volgende jaar veel beter tieren.
In Vrankryk worden de Wyngaarden aan enkele flaaken opgeleid , maar in fommige landen is het gebruikelyk ze door middel van fteevigriet, van eenen ftok, of van houten vorken te onderiïeunen. In Griekenland en Italië is het gemeen dc Wyngaarden by olm^ boo-



Vrankryk. Natuorl. Zeldzaams. 41
boomcn op te leiden, langs welker takken zy zich onb-lemmerd uitbreiden, en tot wier toppen zy opklimmen. In Azie, waar men verfcheidene foorten van groote druiven heeft, worden de Wyngaarden aan hoog latwerk geleid, waardoor zy boomen manken, ónder welker fchaduw men eene verfrisfehende lugt kan inademen ; maar nergens fchynt men beter kennis te hebben van de behandelingë der Wyngaarden , dan in de verfcheidene provinciën van Vrankryk, inzonderheid in Champagne en Bourgonje.
Wanneer de druiven ryp zyn, dan maaken zy, die op hunne vvyncn regt keurig zyn, drie onderfcheidene inzamelingen; eerst kiezen zy de rypfte trosfen , die de minfte , doch tevens de beste druiven hebben, en zyn zeer zorgvuldig om alle verrotte of vcrfchrompelde beeziën, zo wel als zulken, die door infekten doorboord zyn, weg te neemen. In de tweede inzameling fnyden zy de groote dikke trosfen, welke'zulke rype druiven niet hebben, af; en cindelyk neemen zy de groene, befchimmelde en verrotte druiven. Iedere van dccze foorten wordt afzonderiyk geperst, en men begrypt ligtelyk dat 'er een C 5 zeer



42 Tafereel van Natuur en Konst.
zeer groot verfchil in den wyn moet zyn. De druiven, welke men voor witten wyn fchikt, worden onmiddelyk na de inzameling geperst; maar zujken, die voor rooden wyn moeten dienen, worden niet geperst voordat zy ge. treeden, of tusfchen de handen uitgewrongen zyn, en de fchil en het vleesch van de vrugt in het vat de vereischte kleur gekreegen heeft. En hier moeren wy aanmerken dat alle witte wynen niet van witte druiven gemaakt worden; maar dat de beste en witfte wyn, zelfs die van Champagne , welke de helderheid van kristal heeft, van de zwartfte druiven komt. Wanneer deeze druiven niet, onmiddelyk na de inzameling, opgekookt, of in de zonne zeer heet gemaakt worden, maar wanneer men ze terftond ter perfe brengt, dan zal de wyn volmaaktelyk wit zyn; maar de wyn, die na de derde, vierde en vyfde perfing voortkomt, zal van tyd tot tyd rooder worden, naar maate de pers fterker op de fchil der druiven werkt; en dus moeten de druiven, welke tot rooden wyn gefchikt zyn, eer men ze perst, gekneusd en in het vat geworpen worden, dewyl de ondervinding leert dat de kleur der wynen bleeker of hooger is, naar maate het fap der fchillen
meer



Vrankryk. Natourl. Zeldzaams. 43
jneer of minder met dat van het vleezig gedeelte der vrugten gemengd wordt.
Men laat den wyn, uit het vat gehaald, en in kleiner vaten gezet zynde, eenige dagen ftaan gisten, en dat wel korter of langer , naar maate van de rypheid der druiven en de gemaatigdhcid des weders. Vervolgens worden die vaten geftopt, doch niet zo digt dat de geestrykfte deeltjes van den wyn 'er niet kunnen uitvliegen ; geduurende den winter wordt hy in kelders, die niet zeer diep zyn , neergezet, waaruit hy, zoras als het heet wordt, naar dieper kelders gebragt wordt.
Na de Wyngaarden van Vrankryk is de Olyfboom het voornaamfte gewas van dat Kc* ningryk, dewyl dezelve eene olie van eene byna algemeene nuttigheid yerfchaft, als van dienst zynde tot voedfel, geneesmiddelen en bereidingen van ftolfen. Deeze boom komt in de zuidelyke provinciën van Vrankryk, en inzonderheid in Provence, tot zulk eene volkomenheid dat de Olie van Olyven, welke daar valt, beter geoordeeld wordt dan die uit Italië, Spanje of eenig ander gedeelte der waereld komt. — De Olyfooom, of Olia
der



44 ÏAFEREEL VAN NATUUR EN KoNSt.
der Botanisten, behoort, volgens het famenIfelfel van Linnams, tot de Eenvouwdiger-Egrplanten, en wei tot de klasfe der Twee-mannetjes planten. Zyne kenteekens zyn de volgende : de bladen zyn meest langwerpig en altyd groen; de bloem heiraat uit een blad, welks Iaagfte gedeelte uitgeholt is; maar het bovenlie gedeelte is verdeeld in vier deelen. Het ovarium, het welk vast is in het middelpuna van den bloemkelk, wordteen eironde, zagte, mergagtige vrugt, overvloei; jende van een vet vogt, en eenen harden ruwen freen in zich befluitende.
De heer Linnaeus telt niet meer dan twee foortcn van Olyven ; i. de Olyf met lange en puntige bladeren, of de Europeefche Olyf; 2, de Olyf met ronde bladeren, of de Africaanfche Olyf. Maar by anderen vinden wy wel zes onderfebeidene foorten opgeteld, als i. de tamme Olyf; 2. de Africaanfche Olyf, met een breed lang blad, dat van boven glinfterehd donker groen van kleur, maar van onderen bleeker groen is; 3. de Africaanfche Olyf mer Bokshoorn blad ; 4. de Olyf van Lukka; 5. de Olyf met een grooter vrugt,
die



Vrankryk. Natuorl. Zeldzaamh. 45
die dikker merg heeft; 6. de Oleafter of wilde Olyf, met zagte hairige bladen.
De vyf eerlle foorten worden in tuinen van liefhebbers bewaard, alwaar ze in potten of bakken geplant, en tegen den winter, nevens de Oranje-boomen , Mirte-boomen en andere in het Oranjehuis geplaatst worden.Meest allen zyn zy hard genoeg om de koude van onze gcwoonc winters in de opene lugc door te ftaan, mids dat zy in eenen droogen grond en eene warme ftandplaats geplant worden, fchoon zy in ftrenge winters dikwyls uitgaan, of ten minften hunne kroonen verliezen, en tot den grond toe fterven, waaraan zy zelfs in de zuidelyke provinciën van Vrankryk onderhevig zyn.
Men kan deeze boomen vermenigvuldigen door hunne tedere takken in te leggen, even als men die van andere boomen doet; dezelven moeten twee jaaren ongeroerd blyven; in welken, tyd zy wortel gevat hebben, zodat zy dan van de oude boomen kunnen afgenomen, en verplant worden, of in potten, gevuld met verfche ligte aarde, of in de opene lugt in eene warme ftandplaatfe. De beste
tyd



46 Tafereel van Natuur en Konst.
tyd om ze te verplanten is in het begin van April, wanneer men, indien het mogelyk is, nat weêr moet waarneemen. Die, welke in potten geplant worden , moet men in een befchaduwd gedeelte van het Oranje-huis zetten, totdat ze wortel gevat hebben; maar by die, welke in den grond geplant worden, moet men wat ftroo leggen, rondom de wortels , om de aarde te beletten van te fchielyk te droogen, en nu en dan moeten zy met water verfrischt worden; men moet ze egter geenszins te veel nattigheids geeven, dewyl daar door de tedere hair-wortels zouden verrotten, en de boomen vernield worden. Wanneer de planten op nieuw wortel gevat hebben , dan kunnen die, welke in potten rtaan, aan de lugt worden blootgefteld, zo wel als andere harde buitenlandfche planten , met welke zy des winters in huis gebragt, en gelyk dc Mirte-boomen, en andere minder tedere boomen en heesters behandeld moeten worden. Maar die in de openc lugt Haan hebben geen meer oppasfens noodig voor den volgenden winter, wanneer men den grond rondom de wortels met liroomoet bedekken, om de vorst te beletten van 'er diep in te dringen. Indien de vorst zeer ftreng is, moet
men



Vrankryk. Natuurt,. Zeldzaamh. 47
men ze met matten dekken, welke men, zoras als de koude voorby is, weder wegneemt, omdat anders de bladen en tedere takken, by gebrek van vrye lugt, fcbimmelig zouden worden, bet'welk veeltyds van erger gevolg voor de boomen is dan of zy aan de vorst waren blootgefteld geweest.
De Oleaster is zeer hard, en kan de ftrengfte koude verdraagen , mids dat ze eenen droogen grond heeft, en niet onophoudelyk aan koude winden is blootgefteld. Zy groeit tot de hoogte van zestien of agttien voeten, en maakt eene groote kroon. Indien ze in wildbosfehen , onder andere buitenlandfche boomen, geplant wordt, dan helpt ze zeer veel tot de verfcheidenheid door haare zilverkleurde bladeren , en geduurende den tyd haarer bloeijing, die in de maand Juny is, vervult zy de omliggende lugt met reuk tot op eenen grooten afftand, fchoon de bloemen zeer klein en niet zeer fchoon zyn. De Oleaster brengt fomtyds in Europa vrugten voort, Wanneer de boomen wat oud zyn; doch dikWyls gebeurt het dat zy, veel vrugt draagende, kort daarna nerven.
Men



48 Tafereel van Natuur en Konst.
Men kan deezen boom vermenigvuldigen door de tedere takjes in te leggen, welke in een jaar tyds wortel vatten, wanneer zy van de oude boomen kunnen afgenomen, en gezet worden, daar ze moeten blyven Haan want zy willen niet dikwyls verplant worden. De beste tyd om ze te verplanten is in het laatst van Maart of het begin van April even voordat de bladen voor den dag komen, wanneer men den grond rondom de wortels ook met ftroo bedekken moet , en ze met water verfrisfen, naarmaate zy zulks noodig hebben. Nadat zy in den grond wel wortels gelchooten hebben, groeijen zy zeer fcbielyk, en brengen in twee of drie jaaren tyds bloemen voort.
De Olyven vallen, terwyl zy nog aan den boom zyn, ongemeen bitter; maar deeze bitterheid wordt vermindert, door de wyze, waarop men de Olyven, die gefchikt zyn om gegeeten te worden, behandelt. Die hiertoe moeten dienen, worden afgeplukt, lang voor dat de Olyven ryp genoeg zyn om olie te verfchaffen; men legt ze eenige dagen in versch water te weeken; waarna zy in eene loog van asch en kalk gemaakt, ea vervolgens in
een



Vrankryk. Natcürl. Ze tdzaamh. 49
een vogt van water en zout moeten gelegd worden, met welk laatfte men ze in kleine vaten kuipt om ze te vervoeren. Om ze eenen aangenaamen fin aak te gecven , wordt 'er een mcngfel van kruidnagelen, kaneel, koriander-zaad , venkel en andere kruiden over gelegd; doch dit mengfel is een geheim, het welk zy, die in Olyven handelen, zurgvuldiglyk voor zich bewaaren, en in dit geheim beflaat al de moeijelykheid der bereidinge.
Schoon Vrankryk wel overvloed heeft van groeven van uitmuntend Marmer, en YzerKoper- en Loodmynen verfchaft, vindt men 'er egter geene byzondere foorten van Mynof Delfftoffen, zodat wy voor dezelven ook geene afdeeling zullen fchikken, maar overgaan tot de befchouwing der
BERGEN.
De voornaamfie Bergen van Vrankryk zyn de Alpen , die het van Italië fchciden , en Waarvan wy onder de Natuurlyke Zeldzaamheden van Italië nader fpreeken zullen. Behalven deeze vindt men 'er het Pyrenecfche gebergte , waardoor het van Spanje wordt • VIII. De Et. D af-



50 Tafereel van Natuur en Konst.
afgefcheiden. De Pyrcnetfche Bergen zyn, indien men de Alpen uitzondert, de berugtfie in Europa. Zy (trekken zich van de Middellandfche-zee , naby Perpignan, aan het oosten, tot de baai van Biscaije, aan den Atlantifchen Oceaan , niet ver van Baijonne , aan het westen, uit , en beflaan dus eene uitgeftrektheid van meer dan 212 mylen in de langte , terwyl hunne grootfte breedte omtrent 120 mylen uitmaakt. Verfcheidene deelen der Pyreneefche Bergen, worden door verfchillende naamen onderfcheiden. Eenige reizigers hebben geoordeeld dat hunne hoogte gelyk is aan die der Alpen ; doch het is zeker dat men in het overtrekken der laatstgemciden veel meer mocijeiykheids vindt.
De merkwaardigfle Berg derwaereld, ten opzigte van de gedaante, is die, welke de Naald-berg , of de ontoegangklyke Berg genoemd wordt, in het Dauphineefchc. Dezelve is een groote heuvel , geplaatst , als bet waare, het onderfte boven, cf met zynen top op de aarde, en met zynen breeden voet in de lugt. Van onderen is hy maar omtrent duizend fchreden in den omtrek, en van boven



Vrankryk. Natuurl Zei.dzaamh. 51
ven meer dan tweeduizend fchreeden. Midden op de bovenfte viakte ftaat een andere kleine en fmallc; dochtcvens een zeer hooge heuvel. Hy kreeg den naam van de Naald, omdat men meende dat hy door niemand kon beklommen worden, uit hoofde van zynen vooroverhellenden ftand. Eenige waaghalzen ondernamen egter op zekeren tyd dcezen Berg op te klimmen, en vonden op den top eene groote meenige wilde geiten, dieren, welke geenszins gefchikt Zyn om te klimmen, en die ongetwyfteld den berg nooit op of afgekomen zyn, maar naar alle waarfchynlykheid daar reeds veele eeuwen voortgetceld hebben ; doch het is ten uiterften moeijelyk te bepaalen> hoe zy daar eerst gekomen zyn.
Wy oordeelen het hier geene ongevoeglykc plaats onzen Lcezer, met eenige wysgeerige bedenkingen, over den oorfprong der Bergen bezig te houden. Sommigen willen dat zy even oud als de wacreld, en met dezelve te gelyk gefchaapen zyn. Anderen, onder welken ook dr. Burnet is, willen den oorfprong der Bergen in den zondvloed zoeken, bewéerende dat de groote onregelmaatigheid en wanorde, welke in dezelven zigtbaar zyn* D 2 1 duU



■,2 Tafereel van Natuur en Konst.
duidelyk toonen dat zy niet onmiddelyk uit dc hand van den Schepper voortkwamen; maar dat zy voor wrakken van de oude waereld,, in den grooten afgrond verbryzeld, te houden zyn. Anderen bewyzen weder uit de historie, dat de wortels van veele heuvelen zyn wcggegeeten geworden, waarna de heuvels zeiven zonken, en in vlakten veranderden; hieruit befluiten zy, dat, waar de bederving natuurlyk is, de wording ook zo zyn moet. Het komt fommigen als zeker voor dat eenige bergen langzaamerhand zyn voortgekomen , en door verloop van tyd uit de zeefehclpen, en uit andere ftoffen, die door de zee opgegceven, en in veele bergen gevonden worden , opgegroeid. Hier van kan, huns oordeels,reden gegecven worden uit de werking van eenen geweldigen wind, door wiens kragt het zand tot groote hoopen opwoei , welke naderhand, nevens andere uitwerpzels der zee, door den regen vaste klompen werden. De oorfprong der Bergen fchynt, naar het oordeel van den heer Ray, te moeten gezogt worden in losbarftingen, door onderaardfche vuuren veroorzaakt ; en hy agt bet zeer waarfchynlyk dat zy van onderen groote holligheden hebben. Zyns bedunkens
is



Vrankryk. Natucrl. Zeldzaamh. 53
is het geenzins onredelyk te (lellen, dat deeze holligheden , by de fchepping, gediend hebben om te maaken dat het droöge zich vertoonde, dewyl uit de historie blykt dat vuuren in onderaardfche holen onder de zee gewoed hebben, en het niet natuurlyk onmoogïyk is dat het vuur in zulke holen beftond, zelfs, toen de aarde geheel met water overdekt was, gelyk by dc eerde fchepping deidingen plaats had.
Bergen komen aan veelen voor als onvolmaaktheden en gebreklykheden in de aarde; maar zy zyn inderdaad van het grootfte nut voor het welzyn der menfchen en andere fchepfelen. Zy dienen voor befehutfels tegen de nypende koude der noordelyke en oostelyke winden; zy ftrekken ter voortbrenginge van eene groote mecnigte gewasfen en mineraalen , welke in andere gronden niet gevonden worden. De lange ryen en ketens van hooge en getopte Bergen, die men doorgaans vindt dat van het oosten na r het westen loopen, dienen om de voortfehieting der dampen naar de poolen toe te duiten , welke anderszins uit de heete landen zouden wegdryven, en dezelven geheel ontbloot van reD 3 gen



54 Tafereel van Natuur en Konst,
gen laaten. De heer Ray voegt 'er by dat zy deeze dampen tot wolken doen verdikken , en dus door eene foort van uitwendige over* haalinge bronnen en rivieren veroorzaaken; dat zy, door die dampen te verzamelen, te verkoelen.cn (amen te drukken, dczelven in regen doen veranderen, en door dat middel de heeste landen der verzengde lugtftrecke bewoonbaar maaken. Hy voegt 'er verder by dat fummige fchcpfels alleenlyk kunnen lecven in plaatfen, welke naar hunnen byzonderen aart gefchikt zyn ; cn dat zelfs de toppen der h.oogfle en koudfte Bergen, de eenigr fte plaatfen zyn, waar eenige dieren, zo wel tot het viervoetig als het gevederd geflagt bcboorende, wel tieren. Dit is onbetwistbaar ten opzigte van den Steenbok cn de wilde Geit onder de viervoetige Dieren , en ten aanzien van den Lagopus of Hazenpoot onder de vogelen.
Kircher poogt te bewyzen dat de ketens van Bergen,welke in regte ryen langs gehecle landen loopen , ringswyze gevormd zyn, envolftrcktelyk rondom de aarde gaan, -welke zy omringen van het noorden naar het zuiden , en vervolgens weder naar het noorden *



Vrankryk. Natcorl. Zeldzaamh. 55
gelyk ook van het oosten naar het westen, vandaar weder naar het oosten; zynde derzelvcr loop, door de fchikkingen der wyze Voorzienigheid, alleenlyk afgebroken in de zee, opdat de groote verzameling van wateren, eene vrye en onbelemmerde beweeging hebben mooge; fchoon zy zich op het kleinfte eiland , dat men in de ftreek , waarin zy voortgaan, ziet, weder in de zelfde regte lyn vertoonen, waarin de laatlle fchakel der keten , toen zy afgebroken werd , geplaatst was Hy zegt dat deeze groote heuvels van aarde en fteen niet flegts dienen om het gebouw onzer aarde te verflerken en te fchraagen, maar dat zy eene andere groote nuttigheid , voor menfehen , dieren en gewasfen in zich hebben; welke daarin beftaat dat zy de bewaarplaatfen zyn van den grooten voorraad van versch water, het welk van daar gemaklyk over de laager deelen van onzen aardkloot wordt uitge:ooten. lly me aan dat de fchikking der Bergen op de vlakte der aarde, regelmaatiger is dan men zich gemeenlyk verbeeldt, dewy! men meestal maar' weinige Bergen te gelyk in eenige byzondere landen ziet. Hy beweert dat zy in ryen of ketens gefchikt zyn, die zich zeer ver uitD 4 ftrek-



56 Tafereel vak Natuur en Konst.
firekken , en wel in fommige ftreeken van de eene pool tot de andere. Eene groote keten van bergen loopt uit Ysland door GrootBritanje cn Duitschland, met eenen onafgebtokcn loop, tot de Alpen, welke, om zo te fpreekcn , eene groote fchakel in deeze keten uitmaaken , dewyl zy digter op een gefchikt, en booger zyn dan de overige bergen. Deezen worden in de zelfde ry gevolgd door het Apennynfche gebergte , het welk door geheel Italië loopt, even als de ruggraad in de dieren, en waaraan in dezelfde ry de Bergen van Sicilië gcfchakeld zyn. Van daar loopt de zelfde keten voort door Africa , en blyft voortgaan in de zo genaamde Maanbergen. Vervolgens ftrekt een andere groote fchakel van die lange keten zich uit tot aan den uiterfl.cn hoek van Africa , en eindigt, gelyk het ons voortkomt, aan de Kaap de Goede Hoop. Daar is geene reden om te twyffelen of deeze keten gaat in de tegen- . overftaande ftreek op gelyke wyze voort, tot aan de uiterfte grenzen van de zuidpool. Van bier legt de zelfde ry haaren weg weder af, en beginnende, als het waare, van de zuidpooi , gaat zy voort van de weinig bekende zuidelykc landen tot aan de Magellaanfche
ftraat.



Vrankryk. Natuürl. Zelezaamh. 57
ftraat. Daar wordt zy onderfchept door de berugte Andes , bergen van Zuid-America, en langs die groote Jandftreek vervolgt zy haaren loop, door dit gedeelte der nieuwe waereld tot in Noord-America; daarna keert zy weder tot de Noord-pool , eindigende waar zy begon , of vereenigende zich met het ander gedeelte der keten , ter plaatfe waar zy volgens ons berigt eenen aanvang nam; zodat de geheele ry eenen grootcn cirkel maakt, rondom den aankloot; eenen cirkel, welke begin noch einde heeft dan alleenJyk in onze verbeelding, of liever in onze onkunde wegens die deelen der waereld, door welken hy loopt met dezelfde regelmaatigheid, als door de landen, waaraan wy kennis hebben , cn waarin wy zynen loop door kaarten zien afgebeeld.
Eene andere keten van Bergen, met dezelfregelmaatigheid voortloopende, en op gelyke wyze eenen cirkel rondom de aarde maakende, fnydt deeze regthoekig, en vervolgt haaren loop. Zy gaat door 7'artaryè', en heeft haar begin zo diep in die groote landftreeke, dat wy het by geene mooglykheid kunnen naarfpooren. Zy vervolgt haaren weg door D 5 het



58 Tafereel van Natuur en Konst.
het midden van Scythie, en maakt eene ry, welke zich in de Uost-lndiën vertoont, loopende langs het midden van dat groote land tot aan Kaap Comorin. Hier duikt de keten in de ee; maar indien haar loop juist is afgeteekend, dan zal men bevinden dat zy haaren weg weder neemen in de zelfde ftreek door het eiland Ceylon ; van daar gaan zy onder water door tot het tegenovergeftelde punt, aan de uiterfie grenzen der aarde; en vervolgens Ioopen zy door zeeën en landen, welke ons nog onbekend zyn, tot die plaats in het agterfie gedeelte van Tartaryë, wa'ar van wy ons berigt hebben aangevangen. Wy hebben inderdaad maar weinige bewyzen voor deezen onafgebroken loop , door eene zeer groote landftréek ; doch wy moeten in dit geval niet van eenig gebrek in de fchikkingen der Natuure, maar van onze eigene onkunde fpreeken.
Dewyl de geduurige eb en vloed der zee van het oosten naar hVt westen, door derzelven kragt, eenig nadeel doen kunnen aan den grooten aardkloot, heeft de Voorzienigheid in de N tuur, om denzelven te verflerken, eenige dwarsloopende ketens van Bergen gefebikt,
en



Vrankryk. Natdurl. Zeldzaamh. jp
en dat wel op zulk eene wyze, dat zy den gantfehen aardbol byéén houden. Eene ry van deeze Bergen loopt regtflrecks van het oosten naar het westen, van de uiterfte grenzen des Chineefchen ryk-s af, door dat gehcele groote land; en waar deeze ry in China ophoudt, loopt zy voort door het westen van Scythie , Iiiöie , dc Caspifche zee , klein Afie, Armenië, Macedonië, en tot de Raetifche Bergen , vanwaar zy vervolgd wordt tot het Narbonenfer, Gauler en Pyreneefche fche gebergte; daarna feftieten zy westwaards in de zelfde aanéénfehakeiinge voort, zo ver als wy in ftaat zyn om ze naar te fpooren, en waarfchynlyk tot aan het punt, waarvan wy ons berigt begonnen, toe, zodat zy zulk eenen regelmaatigen cirkel maakt als de ande ryen . het welk men ten vollen zoude kunnen bewyzen , indien alle de fchakels van die keten voor ons oog zigtbaar, en de landen , door welke zy loopt , ons bekend waren, het geen misfehien door ontdekkin, gen van volgende tyden zal te weeg gebragt worden.



<5o Tafereel van Natucr en Konst.
ONDERAARDSCHE HOLEN, GE NEEZEN DE EN ANDERE ZONDERLINGE BRONNEN EN ME IR EN.
Het merkwaardigfte ondcraardfche Hol in Vrankryk, .fchynt dat te zyn, het welk op den weg tusfchen Grcnoble en Lyons geleegen is , en het Grot van onze lieve Vrouw de la Baume genoemd wordt. De ingang, welke omtrent zestig vademen breed is, beftaat uit een kuil, die langzaamerhand kleiner wordt , en eindelyk uitloopt op eenen grooten onderaardfehen firoom, waarvan wy uit Mezeray , den Franfchen Historiefchryver, het volgende berigt kunnen'geevcn. Koning Franeiscus de eerfte , een Vorst die zeer begeerig was om zeldzaame naruurlyke voortbrengfels naar te fpooren, kreeg lust om de byzonderheden van deeze onderaardfche rivier te leeren kennen ; tot welk einde by bevel gaf om in den ingang van dit water een platbodemd vaartuig te maaken. Aan iedere zyde van dit vaartuig waren verfcheidenq planken vastgemaakt, op welken men eene groote meenigtc brandende toortfen gezet had. De Koning voorzag zich wyders van Haal, vuurfteenen , en een goed aantal van
lui-



Vrankryk. Natuurl. Zeldzaamst. ó"r
luiden, die in liet vaaren wel bedreeven waren, waarna by zich nevens zyne medgezelien aan boord begaf. Na eenigen tyd langs dit water geroeid te hebben, ontdekte men dat het omtrent eene halve myl wyd was. Toen zy omtrent twee mylen van den ingang af waren, hoorden zy een Kerft geraas, het welk verfehriklyker werd, naar maate zy de plaats, van waar het kwam, meer naderden. Befpcurende dat de droom met eene fteeds vermeerderende fnelheid voortliep, begonnen zy te vreezen dat de rivier op geenen merkelyken afdand van hun, door eenen afgrond werd ingezwolgen, waarom zy eene der planken, waarop de toortfen donden, los maakten, en dezelve aan het dryven bragten. Toen zy zagen dat deeze plank met groote* fnelheid weggevoerd , en vervolgens ingezwolgen werd, waren zy zo verfchrikt dat zy met allen mogelyken fpoed naar den ingang van het Hol te rug keerden.
De landftreek van Bigorre is berugt door haare heete Bronnen, werwaards in de lente en herfst een groote toevloed van menfehen is. Iri de dad en nabuurfchap van Bagneres, in deeze landdreeke , zyn verfcheidene vail
dcc-



6z Tafereel van Natuur en Konst.
deeze Bronnen , die door vcrfchillende graaden van nette onderfcheiden zyn. De (Tad Bagneres ligt aan den oever der riviere Adour, in eene vallei, Campan genaamd. Zy was onder de oude Romeinen reeds berugt, ter oorzaake van haare Baden, om welke reden zy den naam droeg van Vicus aquenjts.
Barege, een vlek omtrent negen mylen van Bagneres, aan den voet van het Pyreneerfche gebergte, in de zelfde landrtreck van Bigorre, is mede berugt door zyne heete Baden, die vier in getal zyn, en ook vcrfchillen in de hette hunner wateren. Het eerfte wordt het groote Bad genoemd, en beftaat uit twee Bronnen van helder water,dat de kragt heeft van zilver en koper in een oogenblik zwart te maaken. Het water van een ander deezer Baden, blykt van de zelfde natuur te zyn als dat van het groote Bad, fchoon het minder heet is, omdat de pyp, door welke het in den gemeenen waterbak gebragt wordt, langer is, dan die , door welke het water van het eerstgemelde loopt. Het water van het derde deezer Baden is nog minder heet; en dat van het vierde, het ronde Bad genaamd, is niet meer dan laauw* het geen
ver-



Vrankryk Natuuri. Zeldzaamh. 63
veroorzaakt wordt door een aanmerkelyk inmengfel van water , uit eenige nabuurige koude Bronnen. Deeze wateren worden in dc meeste ziekten, tot welker gcneezing men dc warme baden voorfchryft, van dienst bevonden ; doch de ondervinding leert dat zy van het grootfte nut zyn tegen pynen, die uit verkoudheid voortkomen.
De provincie van Bourbonnois is berugt door haare geneezende wateren; vooral mag men zulks zeggen wegens Moulins, de hoofdftad der provincie ; wegens Vichi , omtrent tien mylen van Moulins afgeleegen, en wegens Bourbon 1'Archamband , het welk vyf mylen van die hoofdftad ligt. De wateren van Bourbon 1'Archamband, zyn federd de laatfte jaaren van groote kragt bevonden tegen zenuwziekten en borstkwaalen. Zy zyn zo fterk bezwangerd met zwavel en loogzouten (*), dat zy, met zuuren gemengd zynde,
(*) Het onderfebeidend karakter van een alkali of loogzout is, dat het met zuuren gemengd zynde, gisting veroorzaakt. Men heelt dan vcelerleie en zeer veel van eikanderen verfehillende foorten van loog-
zou«



ö".j. Tafereel van Natuur en Konst.
de, gisting veroorzaaken, en fornmige geesten eene groene kleur doen aanneemea.
In Bourgonje zyn verfcheidene berugte Mineraal-bronnen , van welken eene te Aporgfy , naby Scgnelay , is ; derzei ver water is ongemeen koud , en heeft den (maak en reuk van ftaal. Te Premeau, naby Nuis, is eene andere van deeze Bronnen, welker water lauw en fmaakeioos is. En eene derde is aan de zyde van eenen heuvel te Bourbon Lanci, eene ftad van Autunois; het water
zouten; fommïgen zyn aardagtig als ongebluschte kalk en marmer; andere zyn metaalagtig, als goud, zilver en tin; eenigen zyn van een diergelyken oorfprong, als fchclpcn , bezoar , cn meer dergelyke zelfftandigheden; en eindelyk alle fterke zeegewasfen.
■ Loogzouten zyn vast van natuu.-e , als zout en
olie van wynfteen, of vlugtig ais geest van hartshoorn. De vaste kunnen van de vlugtige onderfcheiden worden, omdat zy aan kwikzilver, in geest van falpetcr ontbonden, eene hooge oranje-kleur geeven, daar de Jaatstgemeldc 'er eene witte melk-kleur aan byzetten. Maar alle loogzouten , het zy vast of vlugtig, gemengd met het fap van roozen , violetten of tou'rnefol; doen dit onmiddelyk eene Sroene kleur aanneemen.



Vrankryk. Natdurl. Zeldzaamh. 65
ter van deeze Bron is ongemeen heet, en bezwangerd met zeezout en zwavel.
Naby Aigue-Perfa, 'eene ftad in Neder Au» vergne, is eene Bron, welker water men zegt dat allen dieren, die van hetzelve drinken, oogenblikkelyk den dood veroorzaakt. Het is in eenen geduurigen ftaat van kookinge en fohuiminge, doch tevens zeer koud en Irnaakeloos.
Te Pcraul, by Montpelier in Languedoc, is eene Bron, die by aanhoudendheid in eenen ftaat van fchuiminge is , en door kookinge fteeds een weinig opborrelt. Dit ongemeene verfehynfcl denkt men dat veroorzaakt wordt door onderaardfche lugt, die door zekere openingen in de fontein heen dringt. Want men heeft opgemerkt dat, wanneer men naby dezelve graaft, en in de plaats, welke men laatst heeft opgegraaven, water werpt, iets dergelyks onmiddelyk volgt; men vindt ook 1 dat uit verfcheidene kleine openingen naby deeze fontein een lugtftroom voortkomt, die de kragt heeft van ligte ligchaamen, welk© 'erin komen, als kaf, bladeren, veeren, of andere dergelyke ftoffen mee te voeren. VUL Df.el. E 0|»



66 Tafereel van Natuur en Konst.
Op eene fteile rots in Dauphiné is een (luk gronds , dat oneigenlyk de brandende Bron genoemd wordt. Het zelve is omtrent, twee roeden lang en eene breed; men ziet 'er eene kleine beweegende vlam op, gelyk aan die van brandende geesten ; deeze vlam fcbynt uit geene openingen of fpleetcn in de rotfe voort te komen, en men befpeurt ook niet dat zy asch agterlaat. In de plaatfe is geene ftof, die eenige gefchiktheid vertoont om zulk een aanhoudend vuur te voeden, maar in de nabuurfchap wordt eene groote meenigte falpeters gevonden, waarin fommigen de voedfelftof der vlamme meenen te ontdekken. De Bron brandt in den winter helderer dan in den zomer, en de helderheid neeUt af naar maate de warmte toeneemt, totdat het vuur geduurende eenigen tyd geheel is uitgedoofd, fchoon het in vervolg van zelfs weder ontbrandt. De vlam kan door eene andere bykomende vlam worden opgewekt; maar zulks gefchiedt nooit zonder dat men eenig kraakend geluid verneemt.
In fommige deelen van Vrankryk zyn eenige merkwaardige zout-water-Bronnen, waarvan eene byzondere befchry'vmg des te minder



Vrankryk. Natuurl. Zeldzaams. o"7
der noodig is, omdat wy reeds over dergelyke Bronnen in verfcheidene deelen ,van EngeJand gefproken hebben. De voornaamfle zoutwater-Bronnen van Vrankryk zyn in de Had Salins en Francbe Compté , welke ongetwyffeld haaren naam ontleend heeft van de hoedaanigheid haarer Bronnen. De allervoornaamlle deezer Bronnen is in het midden van de ftad, en zinkt in een onderaardsch hol óf gewelf, het welk vyftig voeren lang en dertig breed is. In dit ho! gaat men af langs zestig trappen, en hier heeft het gerugt, het welk de wateren en de werktuigen, die telkens gaande zyn om ze op te brengen, maaken, een zeer merkwaardig uitwerkfel. De plaats is door toortfen verligt. Binnen den omtrek van vyf roeden zyn zes Bronnen van zout water; en twee Bronnen van versch water fchieten uit de zelfde rotfe. Om te maaRen dat het zoute en verfche water niet ondereen vermengd wordt, zyn 'er twee verfchillende kanaalen gegraaven, om de wateren in onderfcheidene kommen te leiden. Uit dit gewelf is een doorgang tot andere gewelven , in een van welken eene groote kom is, - waarin de wateren der zoute Bronnen verzameld worden. Uit de kommen in de gewelE 2 ven



68 Tafereel van Natuur en Konst.
ven wordt het water opgebragt door middel van verfcheidene werktuigen ; het verfche water wordt in eene rivier gebragt, die digt aan de waterwerken loopt; en het zoute water in groote waterbakken , waarvan een meer dan 15000 oxhoofden bevat. Uit deeze waterbakken wordt het water afgetapt in kleiner kommen, die de plaatfen, waar het tot zout gekookt wordt, omringen. Om het zout te kooken zyn hier veele ovens, boven welken zwaare yzeren pannen zyn vastgemaakt, die agt-en-twintig voeten middellyns hebben, niet meer dan vyftien duimen diep zyn, en tusfchen de veertig en vyftig oxhoofden bevatten. Onder dezelven wordt een zeer fterk vuur geftookt, totdat het water, na omtrent twaalf uuren gekookt te hebben , in damp vervloogen is, en het zout, genoegzaam geheel droog, op den grond van de pan gelaaten heeft. De arbeiders neemen 'er vervolgens met eene foort van hark het bovenlre gedeelte af, het welk voor het beste gehouden wordt, als het witfte en fterklie zynde. De rest wordt tot koeken gemaakt, die, gedroogd zynde, ten gebruike gefchikt zyn.
Deeze werken zyn allen met eenen fterken
wal



Vrankryk. Natuurl. Zeldzaamh. 69
wal omzet, die van toorens en eene borstweering, even als eene verfchanfing , voorZien is. Rondom den binnenkant van deezen wal zyn verfcheidene gebouwen of vertrekken, van welken fommigen de werktuigen, die men tot het opbrengen van het water gebruikt, en anderen de ovens en ketels bevatten. Eenigen dienen tot pakhuizen voor het zout, anderen tot bewaarplaatfen van de ftoffen, waarvan men zich in het kooken bedient. De gantfche ruimte binnen deezen wal is omtrent 900 roeden lang en 300 breed.
Men merkt wegens deeze Bronnen aan, dat uit het water van fommigen derzelven meer zouts getrokken wordt dan de zelfde hoeveelheid van water uit anderen verfchaft , en dat ook de zelfde hoeveelheid van water uit de zelfde Bron niet altyd eene gelyke hoeveelheid van zout geeft; want in nat weder krygt men 'er meer uit dan in droogte; daar in de Zoutbronnen der Engelfchen te Chefhire juist het omgekeerde plaats heeft; want dezelven geeven uit eene gelyke hoeveelheid van pekel meer zouts by droog dan by vogtig weder.
Om de verfchillende graaden van zoutheid E 3 der



?o Tafereel van Natuur en Konst;
der verfcheidene Bronnen , en die van dezelfde Bron in verfebiilende tyden te ontdekken, maaken de arbeiders in deeze plaatfe gebruik van eene buis, die wat meer dan een duim middcllyns heeft , cn omtrent agt duimen lang is. Aan dezelve wordt, wanneer zy met zout water gevuld is, een fuikje houts gevoegd, waarin zekere hoeveelheid kwjks is cm de buis regtovercind te houden. Dit werktuig zinkt in de pekel meer of minder, naar maate zy meer of minder met zout bezwangerd is. Daar zyn verfcheidene verdee-. lingen op afgeteekend om dc hoeveelheid van zout, die in een zeker gewigt van water bevat is, aan te wyzen; en vervolgens is men zorgvuldig om zulk eene maat van het fierkfte water byhet fjapfte te voegen, als noodig is om aan het oogmerk van het kooken te beantwoorden; want indien het water te flap is, dat is, indien honderd ponden gewigts van hetzelve geen agttien of twintig ponden zouts verfchaffen, zal het voordeel tegen de kosten, welke men in het kooken moet maaken, niet kunnen opweegen.
In een meir naby ft. Omer, in de provincie van Artois, zyn verfcheidene dryvende Eilanden



Vrankryk. Natuorl. Zeldzaams. 71
den, die met groente en eenige boomen bedekt zyn , en door middel van (lokken en touwen uit het eene gedeelte van het meir naar het andere gefchooven worden. Op dezelven zyn huizen noch inwooners; maar het volk uit de nabuurfchap trekt ze dikwyls digt aan het ftrand, en dryven 'er hun vee op om gras te zoeken , het welk 'er in grooten overvloed te vinden is. De boomen op deeze Eilanden worden altyd laag gehouden, opdat de Eilanden , by hevige ftormwinden, niet met een al te groot geweld tegen het ftrand, dryven, en in Hukken (looten moogen.
Een Beekje, Teretaine genaamd, het welk door de ftad Clermont in Opper Auvergne loopt, heeft zulk eene Iterk verfteenende hoedaanigheid dat, volgens de berigten, de oppervlakte van den ftroom tot eene volmaakte rots is verlleend geworden, welke, door het fteeds bykomen van nieuwe ftoffe, eene free-*. nen brug van agt-en veertig voeten lang en vier-en-twintigbreed geworden is, zodat men dezelve heeft moeten doorgraaven, om voor te komen dat zy eindelyk den loop van het Beekje niet verfloppen mogt.
E 4 Na-



ft Tafereel van Natültr En Konst,
Naby Isfoire , in de zelfde landffreek is eenMeir, waaruit men zegt dat, indien-''et een deen van zulk eene ftoffe als bet voorgemelde beekje uitlevert, in geworpen wordt, onmiddelyk een dikke damp rondom de plaats opryst, die kort daarna in regen verandert.
Wanneer de vloed uit dc zee in de rivier de Garonne komt, dan vertoonen zich twee verfchillende vlakten op de oppervlakte van het water; de vlakte, Welke naar dc zee toe ïlrekt, is eenige voeten hooger dan die, welke naar de bron toe is De rivier de Rhone, die omtrent vier mylen van Geneve af is, wordt ingezwolgen in de kloof van eene rotfe, die een vierde gedeelte van eene myl lang, ongemeen breed, en tusfchen dc twintig en dertig vademen diep is. Boven deeze kloof vertoont zich by aanhoudendheid een zeer dik fchuim , veroorzaakt door het geweldig flaan van het water tegen den voet en de kanten van de rotfe, waarin de rivier, met eene ongelooflyke fuelte en een zeer fierk geraas, loopt. Uit deezen afgrond omJpnngt zy v,cder oP nieuw, op geenen groo»cn alfiaud van denzelvcn, by de brug van Ador.
AL-



Vrankryk. Rampen en Onheilen. 73
1 ALGEMEENE RAMPEN EN ONHEILEN.
In de maand Maart des jaars 1696 was 'er in Vrankryk zulk eene groote Overfixooming, inzonderheid van de rivier de Seine, dat men te Parys, en in Kle de France, voor eenen tweeden zondvloed bedugt was.
In den jaare 1751 werden menigvuldige Aardbeevingen, die in Toscane en Lombardye plaats hadden, en byna de gantfche ftad Ferrare vernielden , in verfcheidene landen gevolgd van zeer zWaare ovcrflroomingcn. De Rhone deed de voorlieden van de Guillotiere te Lyons geheel onderloopen, en nadat haar ftroom, door dcszelfs geweldige fnelte, eene rots van den berg had weggerukt, naby de deuren der fluize, maakte zy eenen dyk tegen dezelven , die den doortogt der golven ftuitte, en ze tegen den gewoonen loop terug dreef, zodat de'molens in die rivier hunne raderen naar den verkeerden kant gekeerd hadden.
Vrankryk zag zich in den jaare 1733 door twee zwaarc oordeelen gedrukt, door eenen E 5 hon-



74 Tafereel van Natuur en Konst. hongersnood naamelyk en door de pest. Daar heerschte ook eene zeer wonderlyke drift'of zinneloosheid, waarvan men in voorgaande tyden niets geweeten had. Zodaanigen, die met deeze ziekre bevangen werden , behoorden meest allen tot het fchuim des volks. Zy kleedden zich moedernaakt uit, plaatften blqemkransfen op hunne hoofden, en liepen dus, eikanderen hand aan hand vasthoudende, al dansfende en zingende langs de ftraat en in de kerken, met zulk een geweld dat zy dikwyls geheel buiten adem ter aarde vielen. De fterke beweeging deed hen zo geweldig zwellen , dat zy zouden geborften zyn, indien men niet met groote moeite zorg gedraagen had om hen onmiddelyk nadat zy tot rust gekomen waren, rondom hun middel tezwagtelen. Zodaanigen, die deeze luiden, al te fterk aanzagen, kreegen doorgaans het. zelfde ongemak. Sommigen Helden vast dat het eene werking van den Duivel was, endat bezweeringen- veel konden toebrengen om het te verdryven. Onder het gemeen droeg, het den naam van den dans van ft. Jan.
Inden jaare 1414 regeerde 'er eene vreemde foort van verkoudheid onder allerleie foor-'
ten



Vrankryk. Rampen en Onheilen. 75 ten van menfehen, en dat wel meest geduurende de maanden February en Maart. De-, zelve veroorzaakte zulk eene groote fchorheid dat Pleiters, Predikanten noch Hoogleeraars bunnen post naar behooren verrigten konden. Veele oude luiden, welken deeze kwaal overkwam , werden 'er door weggerukt.
In den jaare 1519 heersebte door geheel Vrankryk eene befmettelyke ziekte, welke zwaare hoofdpyn en flaapcrigheid veroorzaak-, te; daarenboven verwekte zy groote pyn 111 de'maag, in de nieren, cn het dikke van het been, verzcld van heete koortfen cn eene gevaarlyke ylhoofdigheid , waarby kwam een weerzin tegen alle foorten van voedlel. Weinigen bleeven van deeze ziekte vry, cn zy fleepte eene groote meenigte menfehen ten, graave.
Van het einde des jaars 1528 tot aan het begin van het jaar 1534 was het weder den Franfchen zo ongunftig, dat 'er eene geduurige onregelmaatigheid in de jaargetyen plaats had, of (om eigenlyker te fprecken) dat de zomer de plaats van de drie' overige jaargetyen innam, zodat men in den tyd van vyf
as^



76 Tafereel van Natuur en Konst.
agtereenvolgende jaaren geene twee da-en agtereen vorst had. Deeze verdrietige warmte ontzenuwde om zo te fpreekeh de kragten der natuur, of liever zy maakte haar ge heel werkeloos. Niets kwam tot eenen ftaat van rypheid. De boomen begonnen , zoras als de vrügten 'er afgeplukt waren, weder te bloeijen; het koorn vermenigvuldigde niet op de velden, en door gebrek aan koude Was 'er zulk eene meenigte van ongedierte en mfekten, die op de eerfte uitfpruitfels der graanen aasden, dat men niet zo veel kon moogften als noodig was om tegen een volgend jaar te zaaijen. Zulk eene fchaarschhe.d veroorzaakte eenen algemeenen hongersnood , die van eene gevaarlyke ziekte ge volgd werd; na dezelve woedde de pest op eene vreeslyke wyze, en deeze drie rampen vermelden meer dan een vierde gedeelde der mwooneren van Vrankryk.
In den jaare 1572 borst in Vrankryk eene ' zeer vreemde en misfelyke foort van ziekte mt, die om de tien jaaren met een nieuw geweld begon te woeden en vreeslyke ftuiptrekkingen nevens ontwrigtingen van alle de leden veroorzaakte , totdat zy eindelyk in
den



Vrankryk, Rampen en Onheilen. 77
den jaare 1606 bedaarde, en minder hevig en fchadelyk was dan te vooren. Zy droeg 'den naam van de galkwaal of van het koliek van Poitou, omdat zy voornaamelyk in die landftreek woedde.
In de maand May des jaars 1720 begon de pest te Marfeille met een verfchrikkelyk geweld te woeden, en bedaarde niet voor in de maand December des zelfden jaars. Om onzen Leczer een denkbeeld wegens de grootheid van dit onheil te geeven, agten wy niets gevoeglyker dan den volgenden brief, welken zeker Geneesheer uit Marfeille op den soften van September des jaars 1720 gefchreeven heeft, hier plaats te geeven (.*),
„ M y n Heer,
,, Ik ben hier den agtften deezer maand aan- , „ gekomen. By het intreedcn der ftad kwam ,, ik in eene plaatfe, die altyd voor eene der ,, aangenaamfte in het koningryk gehouden „ is; maar heden zagen 'er myne oogen een
„ al-
(*) Men vindt deezen Brief in het Vde Stukje de,r Olmair. Litar. He la G. B. J>. 1134.



.78 Tafereel van Natuur en Konst.
„ allerbeklaaglykst fchouwfpel. Dat gantfche „ groote plein was, zo wel ter regeer als ter „ flinker zyde, vervuld met dooden, zieken .„ of ftervenden. De wagens reeden fteeds af en aan om de lyken weg te voeren , „ welke op den dag myner aankomfte. meer „ dan vierduizend in getal waren. De ftad „ was zonder brood, wyn, vleesch en ge„ neesmiddelen, en daar ontbrak, om kort „ te gaan, alles wat gefchikt was om eenige .„ verligting toe te brengen.
„ De vader verliet zynen zoon en de zoon ,, zynen vader; de man verliet zyne vrouw
en de vrouw haaren man; en zy die geene „ buizen hadden fliepen onder den blooten „ hemel , op ftroo of op de ftraatfteenen. ,, Alle de wegen waren opgevuld met meu„ beien, en overdekt met geftorvene honden „ en katten, die eenen ondraaglyken flank „ verwekten. Het vleesch kostte twintig „ duivers het pond, en was niet te beko,, men dan voor hun, die briefjes van de bur„ gemeesteren hadden. Zie daar,myn Heer, ,, den beklaaglykcn ftaat, waartoe ik deeze
ftad gebragt zag; maar thans zyn de ora„ ft.andigh.eden. een weinig gunftiger. De
„ mar-



Vrankryk. Rampen en Onheilen. 79
r„ marqais de Langeron, die hier het bevel " voert, heeft gezorgd dat de lyken begraa"„ ven , de befmette klederen en meubelen " verbrand, en de winkels, ten voordeele „ van het algemeen, ontflooten werden.
„ Men is nu bezig met twee gasthuizen .„ te vervaardigen , waarin alle de zieken „ der ftad zullen gebragt worden ; men houdt „ zich dagelyks bezig met het herftellen der „ goede orde, voor welke zorg men voor„ naamelyk verpligt is aan den heer Lange„ ron, die in dit geval wonderen uitwerkt. „ Ondertusfchen wordt 'er geene kerk ge„ houden, en niemand komt ter biegt. Het „ volk fterft, en men begraaft de dooden " zonder eenige plegtighedcn. Maar de Bis„ fchopgaat, verzeld van eenen Jefuiet en „ eenen geestelyken , met onverfchrokken „ moed door dc ftraaten, en naar de open„ baare plaatfen om de zieltoogende te ver„ maanen,enhun den laatften dienst te doen. „ Ook deelt hy groote gefehenken uit. Alle de geestelyke orden zyn genoegzaam uitv, geftorven, en de predikers zeiven zyn in „ den algemeenen ramp niet vry gebleeven. „ Men telt dat'er vyfduizend perfoonen over-
„ lee-



80 Tafereel van Natuur en Konst,
,, leeden zyn. Het zonderlingfte is dat de „ heer Monftier , een der burgemeesteren, „ die geftadig te paard zat om bevelen te „ geeven aan hun, welke gefchikt waren om ,, de lyken op wagens te laaden, of de zie„ ken naar het gasthuis te brengen , thans ,, nog zulk eene frisfche gezondheid geniet „ als den eerden dag. Het fchynt dat de ,, hevigheid der ziekte thans afneemt, en wy befpeuren met genoegen dat veelen, voor welken men tydig behoorlyke zorg gedraa,, gen heeft, niet meer in doodsgevaar zyn. „ Dit onheil is egter van eene ongemeene „ natuur, en de waarneemingen, welke wy ,, omtrent hetzelve by onze fchryvers vinden, „ ftrooken niet met die, welke wy zeiven genomen hebben. Wy moeten den Hemel „ fmecken dat bet hem bchaage onze poogin„ gen te zegenen."
Ziet daar eenen brief, welke niet minder fraai dan treffend is. Welke Ioffpraaken ismen niet verfchuldigd aan den marquis de Langeron, aan den Bisfchop van Marfeille, en aan den braaven Burgemeester,die de pligten van menschlievendheid op zuik eene roemrugtige wyze geoeffend hebben,
VOOR-



Vrankryk. Un vinding, en Ontdekk. 8i
VOORNAAMSTE UITVINDINGEN en ONTDEKKINGEN.
De aanhoudende zorg en naarfiigheid der Franfche Stsatsdiepaaren om de Fabrieken in hun land voort te zetten, en den koophandel van algemecne nuttigheid voor hunne natie te ■maaken, is zeer merkwaardig, en aller navolginge waardig. Het was de Heer Colbert, die groote aanmoediger van allerleie handwerken en konften , die Lodewyk den XlVden overhaalde, om de fabriek der Gobelins (*), tot het maaken van Tapyten en Behangzels, ten gebruike der koninglyke familie, te Parys in te voeren. Toen de Louvre, de Tuilleries, en andere koninglyke plaatfen onder
het
(*) Het huis voor dit werk gefchikt , behoorden aan twee broederen Gillis en Jan Gobelin, die het geheim om die fchoone fcharlaken kleur, welke nog naar hunnen naam genoemd wordt, te verwen eerst te Parys bekend maakten, Lodewyk de XlVde gaf aan dit huis, toen hy het gekogt had om 'er de Tapyt-weevery in op te rigten,den naam van het Koninglyk Hotel der Gobelins.
VIII. Deel. F



8 2 Tafereel van Natuur en Konst.
het opzigt van den gemclden Heer waren voltooid geworden, was hy bedagt om die gebouwen van huisfieraaden , naar derzelver pragt gefchlkt, te voorzien, tot welk einde hy de bekwaamde konftenaars, uit alle de deelen des Koniogkryks, en in het byzonder Schilders , Tapytwerkers , Beeldhouwers, Goudfmits, Borduurders en dergelyken, opzogt. Door aanbiedinge van belooningen , jaargelden en voorregten trok hy andere uit vreemde landen. Den Koning bewoogen hebbende om het huis der Gobelins ter verrigtinge van het werk deezer konlienaaren te koopen, maakte hy een famenftelzel van wetten om goede fchikkingen cn aanmoedigingen onder hen in ftand te brengen. Eene deezer wetten verbood den invoer van Tapytwerken uit eenig ander land. Sedert dien tyd is de Tapyt-weevery hier op een goeden voet gebragt, en werd welhaast de berugtfte van gantsch Europa. Het is byna ongelooflyk welk eene meenigte van fraaije werken, hierdoor een groot aantal der uitmuntendfie konftenaaren is gemaakt geworden. Men behoort den bloeijenden ftaat der konften en weeveryen in Vrankryk grootdeels aan deeze inftellinge toe te fchryven. Deszelfs inwooners beroemen
ziek



Vrankryk. Uitvinding, en Ontdekk. 83
zich met regt op de byzondere fchoonheid hunner Tapyten, welke zy tot geenen minderen trap van volkomenheid gebragt hebben dan oudstyds de'Engelfchen en Vlamingen C*). De veldflagen van Alexander, de vier Jaargetyen, de voornaamfte verrigtingen van Lodewyk den XlVden , naar de teekeningen van den Heer Le Brun, en andere fraaije ftukken die hier geweeven zyn, telt men onder de grootfte Heraden der koninglyke paleizen.
De Franfchen hebben ook aanzienelyke Tapyt-weeveryen te Aubusfon, Felletin en Beauvais. Te Arras,in Artois.zyn zy in het by.
zon-
(*) De uitvinding der Tapyt-weeverye fchynt uit de Levant afkomftig, zynde daar waarfchynlyk door de Engelfchen en Vlaamfche in de kruistogten tegen de Saraceenen geleerd geworden. Wat hier ook van zyn mooge, het is zeker dat de Engelfchen met vry veel reden beweeren de eerften geweest te zyn, die deeze voortreffe'lyke wecvery in Europa gebragt hebben. Indien men niet toeltaat dat zy de uitvinders van dezelve zyn, kan men hun egter bezwaarlyk de eer weigeren van zulk eene fraaije en verwonderenswaardige konst, die eene foort van leven aan wolle en zyde geeft, en voor de fchilderkonst niet behoeft te wyken , in ons tfa'erelddeel ingevoerd te hebbeq.
F a



§4 Tafereel van Natuur en Konst.
zonder beroemd ter oorzaake van hunne fchoone Tapyten , doorgaans Arrasfche bebangzels genoemd. Maar onder alle de Vlaamfche weeveryen zyn die van Brusfel en Antwerpen de besten, dewyl de bewooners dier fteden ongemeen wel flaagen in menfehen, dieren en landfehappen af te beelden , en dat zo wel ten opzigte van het werk zelf als van de teekeninge.
Daar zyn twee foorten van Tapytwerken; de eene noemt men Tapyten van de hooge, de andere van de laage fcheeringe, fchoon derzelver verfchil meer in de wyze der bewerkinge, dan in eenig onderfcheid en het werk zelf gelegen is; want dc getouwen voor • de eerde foort ftaan overeind, daar die voor de tweede foort eenen horizontaaien ftand hebben.. Het getouw voor Tapyten van de hooge fcheering befiaat uit vier voornaame Hukken , naamclyk uit twee regtopftaande planken, en uit twee rolftukken, kruisfeling over eikanderen geplaatst, een van boven en een van onderen, omtrent eenen voet van den grond af. De fcheering , welke eene foort van gevlogten wollen draad is, wordt op het bovenfte rolftuk gewonden, en het werk zelf
windt



Vrankryk. Uitvinding, en Ontdekk. 8j
windt men, zo ras als het afgeweeven is, op het onderfte. Wanneer het getouw met deszelfs fcheering in orde gebragt is, dan wordt de teekening, die men op het Tapyt moet brengen, daar digt agtcr geplaatst, en aan de voorzyde van de fcheering, dat is aan dien kant,welke de rcgtcr zyde van het ftuk moet zyn, wordt de figuur door middel van een zwart looden penfeel afgefchetst, zodat men de getrokkene lynen, zo wel van agteren als van vooren zien kan. Dit gedaan zynde wordt het patroon op eenen langen ftok gewonden en agter den werkman opgehangen, die 'er van tyd tot tyd een gedeelte van ontrolt, naar maate hy in zynen arbeid vordert. Wanneer alles wel gereed gemaakt is, plaatst de weever zich aan de verkeerde zyde van zyn ftuk, en fteekt met een fpit of fpoel door de zyde of andere ftoffen van den infjag tusfchen de draaden der fcheeringe, welke hy met zyne vingers kruisfeling over elkandercn legt, waarna hy den inflag met een houten of ivooren kam digt fixykr. Dus gaat hy voert, veranderende zyne kleuren, naar maate zyn patroon zulks vereischt, en gaande nu en dan aan de andere zyde van het getouw om zyn werk te bezien, en de afwykende draaden, F 3 in.



86 Tafereel van Natuor en Konst.
indien het noodig is, door middel van eena paald, zamen te brengen. Deeze manier oni Tapyten te weeven is egter zeer verdrietig, en om die reden genoegzaam overal buiten gebruik geraakt (*).
Het geitel voor de laage fcheering , het welk nu meest in gebruik is, is genoegzaam gelyk aan een weefgetouw, beflaandc uit twee fterke ftukken houts.die de zyden maaken , en een rolftuk aan ieder einde hebben,
op
(*) De Heer Le Blon heeft een nieuwe manier om Tapyten te weeven uitgevonden, volgens welke het byna zo fcbielyk voorgaat als het weeven van Goudof Zilverlaken. Want wanneer het getouw eens wel gefield is, kan een gemeen weever, fchoon niets van teekenen of fchilderen weetcnde, ja genoegzaam onkundig van dc figuur, waarmede hy bezig is, juist dat ftuk voortbrengen, het welk de fchilder op het oorfpronglyke patroon ontworpen heeft, en dus kan men, in den tyd van eene maand of twee, een Tapyt weeven , het welk r.aar de oude wyze van werken, die tiaast zo verdrietig valt als naaldwerk zelf, verfcheidene jaaren zoude onder handen zyn. Daarenboven kunnen Tapyten, waarvoor men eertyds duizend ponden betaalde, dus bewerkt voor honderd ponden ea nog minder gekogt worden. Philof. Trmf«®. N. 419.



Vrankryk. Uitvinding, en Ontdekk. 87
op welks eene de fcheering gewonden wordt, terwyl men op het andere het werk zelf windt, wanneer het genoeg gevorderd is. De teekening of het patroon, het welk door den werkman moet nagevolgd worden, wordt onder de fcheering geplaatst,zodat hy de figuurendoor dezelve kan heen zien. Op eenen bank voor het getouw gezeeten zynde, neemt hy eene fluit (gelyk dit werktuig genoemd wordt) die hem voor fpoel dient, en bewonden is met zyde of andere ftoffe van zulk eene kleur als zyn ftuk vereischt. Na dezelve tusfchen de draaden der fcheering, welke hy door middel der treeden op- of nederwaards brengt, doorgeftookcn te hebben, flaat hy den inflag digt met zyne kam , die doorgaans tanden aan weerzyde heeft, en van hout of ivoor gemaakt is, gelyk wy reeds gezegd hebben. — Eene byzonderheid is in het Tapyt-weeven zeer merkwaardig, te weeten dat een Tapyt altyd bearbeid wordt met de verkeerde zyde naar den weever toe; die, volgens de laatfte wyze van werken, zyn ftuk niet aan de regter zyde ziet , voordat het geheel voltooid, en van het getouw afgenomen is.
Onder de Manufacluuren van Vrankryk is F 4 die



88 Tafereel van Natuur en Konst.
die van dc Zyde eene van de aanzienlykfte, fchoon dezelve thans minder in bloei is dan in voorige tydcn. Toen de weeveryen van Lyons in haar voordèeliglten ftaat waren, rekende men dat 'er agttienduizend getouwen in die ftad en derzelver nabuurfchap bewerkt werden; maar in den jaare 1698 is dat getal tot omtrent vierduizend verminderd geworden. Lyons is egter nog berugt om zyne Zyde-weeveryen , en wel in het byzonder om zyne Taffen, die eenen meer dan gemeenen glans hebben. Men zegt dat OSavio May, geboortig van Lyons, de eerfte geweest is, die het middel heeft uitgevonden om de Taffen dien glans by te zetten, waartoe men verhaalt dat het volgende toeval aanleiding gegeven heeft, üöavio, wien het in de waereld niet voordcelig ging , op zekeren dag over zynen tegenfpoed peinzende, kreeg eenige zyden haartjes in den mond, welke hy bleef kaauwen, zo lang als zyne mymeringen duurden. Toen hy de Zyde uitfpoog, fcheen dezelve te glinfteren, het welk zyne aandagt trok, en hem noopte om 'er de reden van te onderzoeken. Na hieromtrent verfcheidene gedagten gevormd te hebben, bcfJoot hy dat de Zyde glan.slig geworden was door de dria
vol-



Vrankryk. Uitvinding, en Ontdekk. 89
volgende oorzaaken ; voor eerst, omdat zy tusfchen zyne tanden gedrukt was; ten tweeden omdat zy door zyn fpcekfel nat gemaakt was; en ten derden omdat zy door de na. tuurlyke warmte van zyn mond verwarmd was. Door een regt gebruik van deeze waarneemingen te maaken, vond hy het middel om eenen gelyken glans op de Taffen, welke hy naderhand vervaardigde , te brengen ; hier door vermeerderde hy niet flegts zyne eigene bezittingen, maar bragt ook Lyons in agtinge als de plaats, waar men beter glans aan de Taffen geeft dan in eenige andere ftad van geheel Europa, het welk nog algemeen wordt toegefiaan.
Het werktuig, het welk door Oflavio tot dit einde werd uitgevonden, heeft veel overeenkomst met het getouw der Zyde-weeveren. Het heeft een balk aan weêrzyde, tusfchen welken de Taf gefpannen wordt om 'er den glans op te brengen. Deeze glans wordt verwekt door de ftoffe met een daartoe gefchikt Jymachtig vogt zagtjes te overftryken terwyl zy van den eenen balk naar den anderen gerold, en tevens gedroogd wordt door middel van een kooien vuur, het welk onder F 5 de-



po Tafereel van Natuur en Konst.
dezelve in eenen vuurwagen geplaatst is. De glans wordt aan zwarte Taf gegeeven door een afkookfel van bier en fap van oranjeappelen ; maar voor gekleurde Taffen bedient men zich van kalabas-water, in eenen helm overgehaald.
In de laatst verlopene honderd jaaren hebben de Franfchen hunne Wol-weeveryen merkelyk verbeterd, het geen voornaamelyk veroorzaakt werd door de onderrigtingen der vreemdelingen , die zich onder hen hebben neergezet, en door den geheimen uitvoer van Wolle uit Engeland. In den jaare 1665 rigtte de Heer van Robets, een Hollander, eene manufactuur van Wollen ftoffen op te Abbeville in Picardyë;welke onderneeming zowel flaagde dat men de daar gemaakte Lakens weinig minder waardig agtte dan de Engelfche of Hollandfche. Lodewyk de XlVde moedigde deeze fabriek fterk aan, vergunnende Robets en zyn volk verfcheidene voorregten, en onder anderen den vryen invoer van alles wat zy tot hun gebruik noodig hadden ; zonder dat zy eenige tollen behoefden te betaalen. Abbeville is ook merkwaardig door zyn Linnen-weeveryen, Zeilenmaakery-
eiïji



Vrankryk Uitvinding. enOntdekk.qi
en, Zeepziederyen en Gefchutgieteryen. Van Linnen fpreekende moeten wy niet vergeeten melding te maaken van die fraaije fabriek van Kamerdoek, dus genoemd naar Cambray, de boofdftad eener provincie in de Franfche Nederlanden ; en aan te merken dat het naauwlyks ergens in Europa zo fchoon gemaakt wordt.
Omtrent het einde der voorgaande eeuwe bragten de Franfchen eene aanmcrkelyke verbetering in het toebereiden van Glas, door een middel uit te vinden om zeer grooteplaaten te gieten, het welk tot dien tyd toe geheel onbekend was, en nog heden weinig dan door hun en de Engelfchen in het werk gefield wordt. De uitvinding van dit middel heeft men te danken aan den Heere Abraham Thevart, die het eerst aan het hof van Vrankryk in den jaare 1688 voorvoeg, waarby hy alle aanmoediging, welke hy verdiende, gevonden heeft. Door dit middel , het welk vry veel overeenkomst heeft met het gieten van lood, zyn wy in ftaat gefield om om glazen plaaten voor fpiegels te maaken, welke meer dan tweemral zo groot zyn als die op dc Vcnetiaanfche wyze geblaazen worden ,
maar



92 Tafereel van Natuur en Konst.
maar ook om aüerleie figuuren, cn verfierfels te gieten.
De fmelt-ovens , welke tot dit werk gebruikt worden', zyn van eene meer dan gemeene grootte; en die, welke dienen om de glazen doorfebynend te maaken, nadat zy gevormd zyn, zyn nog grooter. Rondom eene fmelt-oven zyn ten minften vier-en-twintig fchilder-ovens, welke ieder twee openingen, waardoor men 'er brandftof in doet, en twee fchoorfteenen hebben. Behalven deezen zyn 'er ovens om fret Q) te maaken, en oude
ftuk-
(t) Deeze naam wordt aan de ftoffe, of ingrediënten gegeeven, waarvan het Glas moet gemaakt worden , wanneer zy in eene oven verbrand of gebakken zyn, waarna zy gemaklyker tot Glas kunnen gefmolten , of in het zelve veranderd worden. De doffen, waarvan rnen zich in dit mengfel bedient, zyn zout en fteen. Men neemt 'er vast zout toe , het welk door de grootfte hette niet ukwaasfemt, en voornaamelyk gekaald wordt uit de asch van eene plant, welke men Kali, Glaskruid of Zout-wortel noemt, die overvloedig in Egypte en Syrië, en ook op de kusten van Provence en Languedoc groeit. Het zout, het welk uit de asch van een zekere foort van Kali , omtrent AHcaiite in Spanje groeijende, getrokken wordt, houdt



Vrankryk. Uitvinding. en Ontdekk. 93
Hukken Glas tot ftof te verbranden. De binnekant der ovens wordt van eene aarde gemaakt, die de werking van het vuur weêr. üaan kan, welke foort van aarde men ook gebruikt tot het vervaardigen der fmeltpotten en waterbakken. Deeze potten zyn zo groot als oxhoofden, en kunnen tweeduizend ponden metaal bevatten; want zo noemen de arbeiders de gefmoltene ftoifen , van welken
het
men voor het beste, en gebruikt het in het maaken Tan de hier befchreevene glaazen plaaten. De asch van Varen verfchaft ook overvloed van zout, waarvan men uitmuntend glas maakt; ook kan men de asch van hoornen-Mekken, van fpruitkoo!, van riet en meerandere planten tot het zelfde einde gebruiken. Wat den fieen betreft, een ander Ingrediënt tot het maaken van Clas, de befte is die, welke ligst fmelt; dezelve is wit en doorfchynend, en wordt voorncamelyk in Italië gevonden , zynde een foort van marmer, Tarfo genaamd. Niets maakt fchooncr en zuiverer Glas dan vuurfteen, maar men bedient 'er zich zelden van , omdat de toebereiding zeer kostbaar valt. Dezelve moet gefchieden door de Reen tot ftof' te verbranden, cn vervolgens te ziften; waar men zulke fteen niet kan fcrygen gebruikt men zand, het welk wel gewasfehen moet worden, en geene verdere toebereiding noodig fceeft.



94- Tafereel van Natuur en Konst.
het Glas gemaakt wordt. De waterbakken zyn veel kleiner, en dienen om bet vloeibaa. re Glas uit de fmeltpotten naar de Giet-tafel te leiden. De kragt van het vuur is in dit werk zo groot dat de ovens ieder half jaar gerepareerd moeten worden, en zelden langer duuren dan zes jaaren, wanneer zy gantsch en al moeten vernieuwd worden. Wanneer de oven een behoorlykcn graad van bette gekreegen heeft, worden de fmeltpotten met de reeds gemelde ingrediënten gevuld, het welk niet in eene, maar in verfcheidene reizen gefchiedt, om de fmelting gemaklyk te maaken. Wanneer de ftof gefmolten , gezonken en gezuiverd is, waartoe gcmeenlyk vt'eren-twintig uuren vereischt worden, dan vullen de arbeiders de waterbakken met dezelve in de oven, waar zy ze nog zes uuren laaten Haan, totdat alles zich door de ongemeene hette gantsch en al wit vertoont. Door middel van katrollen, en eene groote yzeren ketting, worden de waterbakken uit de oven gebragt, en op eene foort van wagen gezet, waarmee zy naar de tafel, waar het glas Hollen moet, gevoerd worden. Deeze tafel of vorm is van pot-metaal, omtrent negen voeten lang, en naar evenredigheid breed, hebben-



Vrankryk. Uitvinding, en Ontdekk 05
bende yzeren roeden aan derzelver einden, die naar genoegen verder van of digter aan eikanderen kunnen gebragt worden, cn dus de wydte der glazen bepaalen. Op deeze roeden rusten de einden van een koperen rol, welke dient om de brandende vloeiftof uit den bak op den tafel gegootcn zynde, van het eene einde tot het andere te verfpreiden, en haar dus overal van eene gelyke dikte te maaken. Wanneer het Glas eene behoorlyke vastheid gekreegen heeft, fchuiven zy het af in de oven, die gefchikt is om het doorfebynend te maaken, en gaan voort met andere plaaten te gieten, totdat de fmelt-potten ledig ëyn, brengende telkens de tafel, van de eeiie oven, zoras als dezelve vol is, naar de andere. In deeze laatfte ovens blyven de plaaten tien dagen of langer, en worden, by het fteeds afneemen der nette in alle baare deelen van eene gelyke hardheid. Het is verbaazend te zien met welken fpoed en handigheid de werkluiden deezen gevaarlyken arbeid verrigten; hoe zy de bakken, vol brandende ftoffen uit den oven ligten, die op de tafel brengen, uitgieten en verfpreiden. Alles is, om kort te gaan, in dit'gcval onbegrypelyk voor hun,
die



g6 Tafereel van Natuur en Konst.
die geen ooggetuigen van dit verwonderenswaardig werk geweest zyn.
Hunne manier om de ovens te ftooken is zo zonderling dat zy verdient gemeld te worden. De man, die dit werk verrigt, loopt rondom de oven, zo fchie.'yk als hy kan, en werpc al 'voortgaande in ieder openinge een ftuk houts het welk tot dat einde gehakt is. Hy gaat, geduurende een bepaald getal van uuren, dus voort, totdat hy door een' ander' wordt afgelost. Deeze aanhoudende en regelmaatige toevoer van brandftoffe houdt de oven in eenen beboorlyken graad van hette, die zo fterk is dat eene groote yzeren roede,aan eene der openingen gelegd, in minder dan een halve minuut, gloeijend word (*). Men rekent dat eene van deeze fmelto-
vens,
(*) Onder alle de uitwerkfels van het vuur op natuurlyke lighaamen is dat om ze in Glas te veranderen . een van dc verbaazendfte. De Chymisten beweren dat 'er geen ligchaam is, het welk niet kan verglaasd worden ; ja dat men goud zelf, door een fterke hette der zonneftraalen, door middel van een groot brandglas vereenigd, in glas kan doen verkeeren; ea gelyk de verglazing het uitvverkfel van vuur is, zo is
het



Vrankryk. Uitvind, en Ostdekk. 97
ovens , eer zy gefchikr is om het Glas te doen [tollen,, meer dan drieduizend en vyfhonderd ponden kost; dat 'er drie maanden nóodig zyn om eene vervallene oven te herdellen , en ten minden zes om eene gantsch nieuwe op te rigten; en dat, wanneer een metaal-pot in de oven barst, het verlies aan ftoffe en tyd meer dan tweehonderd-en-vyftig ponden bedraagt.
Thans over het Glas fpreekende, agten wy het niet ongevoeglyk melding te maaken van eene van deszelfs merkwaardigde hoedaanigheden, te weeten de rekbaarheid; want het kan in zeer lange draaden, welke eene byna ongelooflyke fynheid hebben, worden uitgerekt. Wy zien het in de pluimen van de nimfen der kinderen, en in verfcheidene andere werken, die fyner zyn dan hair, en door-den
minnet deszelfs laatfte uitwerkfel, dewyl het geene kragt heeft om verdere verandering in eenig ligchaam te weeg te brengen. Hierom meldt Dr. Mcvret het klugtig zeggen van een' groot' konftenaar in het glas maa-' ken, dat zyne konst het langst in de waereld zal duu* ren; want dat, wanneer het heelal door vuur zal verteerd worden, alles in glas veranderen moet.
VIII. Deel. G



98 Tafereel van Natuur en Konst. minften wind bewoogen worden. Aan het fpinneu van Glas komen twee luiden te werk; een derzelvcn houdt het gefmolten metaal over eene lamp, terwyl de ander 'er eenen draad, door middel van eenen haak, uithaalt, en vervolgens een wiel,om welks rand hy dien draad heeft vastgemaakt , fchielyk omdraait, totdat hy al het metaal, waaruit de draad getrokken is , heeft afgelponnen. Dus krygt deeze brooze ftof eene ongemeene buigbaarheid , welke altyd evenredig is aan haare fynheid; en de dr.aaden van Glas kunnen zo fyn gefponncn worden als die van zywormen of fpinnekoppen.
Dit geeft ons natuurlyke aanleiding om ook iets wegens de verba-azende rekbaarheid van het-Goud te zeggen, welke die van alle andere ligchaamen te boven gaat, gelyk de goudflagers of gouddraattrekkers door ontelbaare proeven bewyzen. Misfchien zyn 'er in dit werk nergens grootcr konftenaars dan in Vrankryk; en mooglyk zyn 'er geen naauwkeuriger waarneemingen ten deezen opzigte gemaakt dan door wysgeeren van dien landaart. Wanneer een goudflager eene zekerehoeveelheid van fyn Goud gcfmolten heeft,
flaat



Vrankryk, Uitvind, en Ontdekk. 09
flaat hy het op zyn aanbeeld tot eene plaat, zo dun als papier, en firydt bet vervolgens met zyne fchaar in kleine ftukjes van om. trent eenen duim in het vierkant. Deeze ftukjes legt hy tusfchen' de bladen van een boek, van parkement gemaakt, en flaat ze op een marmeren blok met eenen hamer, totdat zy omtrent zo groot als de bladen van het boek geworden zyn. Vervolgens neemt hy ze 'er uit, fnydt ze in vieren, en legt ze in een ander boek om ze verder uit te ftrekken. Wanneer zy in deeze twee eerfte boeken tot eenen zekeren graad van fynheid gebragt zyn, worden zy nog eens in vieren gefneedcn, en in twee andere boeken, die even als de voorige den naam van vormen draagen, op nieuw met den hamer geflagen; doch de bladen der twee laatstgemelden zyn niet van parkement, maar van gezuiverde, en tot dit einde wel toebereide osfen-darmen gemaakt. Wanneer het Bladgoud de vereischte dunheid gekreegen heeft, welke meer of minder is, naar maate van het gebruik, waartoe het dienen moet , wordt het in kleine papieren boekjes gelegd , welker bladeren met zekere ftoffe, waaraan het Goud niet blyft kleeven, beftreeken zyn; dus wordt het bewaard om verG 3 kogt



ioo Tafereel van Natuur en Konst. .kogt te worden. Door deeze werkrnge worde eene once Gouds tot eene oppervlakte van 146 vierkante voeten gebragt, en men heeft gerekend dat de dunflè deelen van fomirifg Blad-Goud , naauwelyks de dikte van een 3<5oooofte gedeelte van eenen dufm haaien kunnen.
Maar hoe aanmerkelyk de uitrekking van Goud onder den hamer ook zyn moose, fchiet zy egter ver te kort by die, welke het in het trékyzer ondergaat. Het geen wy Gouddraad noemen wordt gemaakt door middel van eene zilveren Raaf, die gemeenlyfc twee voeten lang is, en, van eene cylindrifche gedaante zynde, twee of drie duimen in de rondte bevat. Dezelve wordt met BladGoud overdekt, en telkens getrokken door de gaten van verfcheidene yzers, die kleiner en kleiner, cn eindelyk van zulk eene groote fynheid als een hoofdhair, of nog fyner worden De ftaaf gaat door honderd-en-veertig of vyftig gaten eer zy tot haare grootfie fynheid gebragt is, wordende ieder nieuw gat kleiner van middellyn ,■ maar zy neemt dan in langte toe het geen zy in dikte afneemt, en dus wordt zy grooter van oppervlakte



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. iot
vlakte. Het dunne bekleedfel van Goud volgt fteeds bet zilver in zyne gantfche uitrekkinge, en laat niet bet minfte flipje, zelfs wanneer het door een microscoop gezien wordt, bloot. De heer Reaumur, die zeer naauwkeurig geweest is in zyne uitrekeningen wegens de rekbaarheid van Goud (*) , merkt aan dat eene zilveren iïaaf, die dertig ponden weegt, en anderhalven duim middellyns en twee-en-twintig duimen langte heeft, door de draadtrekkers doorgaans met twee oneen Blad-Gouds overdekt wordt, en fomtyds met weinig meer dan eene once, zodat de dikte van het Goud zelden meer dan een vyfhonderdfte gedeelte van eenen duim, en fomtyds
geen
(•) Merfennus, Furetiere, Dr. Rohaiilt, Dr. Halley en anderen hebben wegens dit ftuk ook uitrekeningen gedaan; maar de Heer Reaumur fchynt het allerverst gebragt te hebben. Dr. Halley tekende dat twee ellen fvn draad een grein woogen , en dat agt-en-negentig ellen met een grein Gouds konden verguld worden. De middellyn van zulk een draad vond hy een 3S(5fte gedeelte van een' duim te zyn, en de dikte van het Goud was niet meer dan een I34.50ofte gedeelte van een' duim; maar dit fchiet nog ver te kort by de uitrekening van den Heer Reaumur, gelyk wy den Leezer zullen aantoonen,
G 3



ic2 Tafereel van Natuur en Konst.
geen daizendfte gedeelte is. De zelfde verftahdigè heer vond , door eene juiste weeging en eene nette uitrckeninge, dat eene once van fyn draad, uit zulk eene ftaaf, met twee oneen Gouds verguld, getrokken zynde, 3232 voeten lang was, en dat gevolglyk degantfche ftaaf 1,163,520 voeten Paryfche maat, dat is 1,264,400 Engelfehe voeten, of 240 mylen langte,kon uitleveren. Doch men kan nog verder gaan; want ons meeste Gouddraad wordt op zyde gefponnen of geweeven, tot welk einde het tusfchen twee rollen van gepolyst Haal plat gedrukt, en door die drukkinge een zevende langer gemaakt wordt, zodat wy in plaatfe van 240 op 274 mylen kunnen tellen ; de breedte van zulk eene dunne.plaat, of van dit plat gemaakt draad, is een Qöfte gedeelte van eenen duim, en uit de berekeninge blykt dat eene once Gouds dus verfpreidt wordt over eene oppervlakte van 1190 vierkante voeten , daar zy door des goud-flagers hamer niet langer dan 146 voeten kan worden uitgerekt, gelyk wy reeds hebben aangemerkt. — Hoe onbegnpelyk dun moet dan het Goud zyn na zulk eene verbaazende uitrekking! De heer Reaumur vond het een 2,ioo,ooofte gedeelte van
ee-



Vrankryk.Uitvind: enOntdekk. 103
eenen duim te zyn; doch deeze uitrekening onderftelt dat de dikte van het Goud overal gelyk is, het geen niet doorgaat; want dewyl de bladen in het eene deel dunner zyn dan in het andere, zo moet dit vcrfchil ook in het verguldfel op het draad plaats hebben-, en derhalven rekent die heer het Goud, daar het op zyn dunst is, alleen een 3,1 so,ooofte gedeelte van eenen duim. Dit is egter nog geenszins de grootfle rekbaarheid, voor welke het Goud vatbaar is; want indien, in plaatfe van twee oneen voor de ftaaf, waarop de berekening gefchiedt , maar eene once gebruikt werd, dan zoude de dikte van het Goud niet meer dan een 6,30o,ooofte gedeelte van eenen duim zyn, daar het op zyn dunfte is. Hoe verbaazend dit ook fchynen mooge, kan egter het Goud tot nog grocter dunheid gebragt worden, door de drukking tusfchen deftaalen rollen te herhaalen, waarna 'er nog een volkomen bekleedfel voor het Zilver zal overblyven, zodat, (gelyk wy reeds gezegd hebben) het beste gezigt, door het beste Microscoop geholpen, de motte bloote plaats niet ontdekken kan.
By het geen wy over het Zout reeds hebG 4 ben



1.04 Tafereel van Natuur rN Konst.
ben voorgedragen oordeeJcn wy het niet on gevocgiyk nog de volgende byzonderbeden tê voegen. Het Zee-Zout, het welk in Vrank *Vk gemaakt wordt, brengt den Koning zeer veel open en maakt eenen aanmerkten tak van den handel ; wordende daar meer Zouts gemaakt dan in eenig ander gedeelte van Europa, of mi^ien van de waereij ✓»> „ „ Daar
( j De Gabelle of Tol on het 7n,„
v-,yki?oPgekomen)i:::^^m:r;n
gering van vmPpas den Sc oone nl gorden, totdat eindeIyk phil.
andere ,u,den van eenig Zout « raoofen vcrL " ' cnfcderd dientydisdenande, i, Zo^, voor^ , SM bi« "»* betreft, gehecl j/"'' iiintqs handen geweest, die bet door zj'nc landhuurders
; ' re~'WC!kehy Wt d"ei»* -ftaa g fte,d iaat verloope. Wanneer de eigenaars der Zou . erite a d e ^ ^ o«
ais hun belast js op te brena™
r oicngcn, nebben overeelfvp.-,! verhopen Zy de rest aan buitenlanders, Z erhii aan Noordfche volken. Me„ rekent dat de T olL liet Zout een vierde gedeelte van 's r • '



VaAKKRYK. Uitvind, en Ontdekk. 105
Daar zyn tweederlete foorten van dit Zout; de eene , die haare vastheid van de zonne krygt, wordt graauw Zout genoemd, en de andere, welke op eene oven gekookt wordt, draagt den naam van wit Zout. De eerde manier volgt men in plaatfen, waar de zeekust plat en laag is, en de tweede, waar men duinen of zandheuvels heeft. De kusten, die door het graauwe Zout meest berugt zyn , zyn die van Bretagne, Saintogne en Aunis. Het witte Zout wordt voornaamelyk op de kusten van Normandyë gemaakt. De ma. nier om graauw Zout te maaken is als volgt: men laat het zee-water binnen in verfcheidene vierkante putten of kommen, welker bodems door middel van kleine kanaalcn gemeenfehap hebben met eikanderen; door deezen wordt het water gebragt tot de hoogte van vyf of zes duimen, na twee of drie dagen lang in grooter of dieper bakken gedaan te hebben; vervolgens worden die openingen geflooten, cn men laat het verder werk voor den wind en de zonne over. De regte tyd voor deeze zaak is doorgaans van half May tot in het laatst van Augustus, wanneer de draaien der zonne de meeste kragt hebben, en het Zout dus best omhoog gebragt en gekristallizeerd G 5 wordt.



ioö Tafereel van Natuur en Konst. wordt. Het water wordt eerst langzanmehand d,k, en eindelyk met eene dunne korst overdekt, die door de aanhoudenbeid der hette geheel in Zout verandert. Deeze korst wordt met fiokken gebroken , en de zoutkorrels zakken naar den grond van het water, het welk ongemeen heet bevonden wordt, v.anneer men de korrels heeft opgefehept, Iaat men ze eenigen tyd op den rand van den PW liggen, totdat zy geheel droog en ge fchifct zyn om fyn gemaakt te worden. Dit bruine Zout wordl gemeenlyk zonder verde re toebereiding verkogt, fehoon het in fcm. mige plaatfen wit gemaakt wordt door het te zu,veren, of i„ groote ketels te kooken Maar het witte Normandyfche Zout wordt met gemaakt door het graauwe Zout te zui veren, dewyl het getrokkken wordt uit een modderig zand, het welk door de zee, wanneer zy naar het «rand vloeit, dagelyke bevogngd wordt. Dit zand wordt opgezameld, en m putten gebragt, op welker grond ftroo gelegd wordt , waardoor het water heen «ygt, en in vaten loopt, die men gefchikt heeft om het te ontvangen. Van dit water wordt Zout gemaakt door het te kooken waarna men het in korven zet om het te zui-



Vkankuyk. Uitvind. enOntdekk. 107
veren; wanneer het Zout dus van alle vogtighcid ontdaan, en geheel droog geworden is", dan wordt het naar de voorraadfchuuren gebragt.
In tyd van vrede wordt eene groote meenigte Zee-Zouts uit Vrankryk vervoerd door de Engelfchen en Hollanderen, die, wanneer zy met dc Franfchen in oorlog zyn, zich uit Spanje en Portugal poogen te voorzien; maar het Zout van die landen heeft eene onaangenaatrie fcherpte, en is zo wel niet gefchikt om vleesch of visch te zouten ais dat van Vrankryk , tenzy men het zagtér en beter maake. Het Zout van Guerande in Bretagne wordt by de Engelfchen , als het beste cn witfte, meest geagt; maar dat van Bourgneuf, wordt meest in Vrankryk gebruikt, en ook in de landen aan de Oost-zee, inzonderheid in Polen, waar men 'er zich van bedient om den grond te mesten, welken het verwarmt, terwyl het tevens te weeg brengt dat de graanen niet door ongedierte worden afgeknaagd (*)•
On*
(*) De troffen , welke in verfchillende landen toe mesting gebruikt worden, zyn zeer onderfeheiden, de
ge-



io8 Tafereel van Natuur en Konst.
Onder alle werken, tfie door de Franfche of andere natiën ondernomen zyn , en ter bevorderinge van koophandel cn zeevaart dienen
gemeenfte zyn drek en modder. In het zuidwestelyk gedeelte van UevonHiire worden de landeryen gemest met een brakagtig zee-zand, bet welk (volgens Dr. Bury) aan doode gronden leeven geeft; zodat die deelen des lands, welke zonder deeze voorzorg de onvrugtbaarfte zyn zouden, nu de rykfle zyn. Het Zee-zout is, zyns oordeels , op zichzelf te fterk en te vlue , maar wordt zeer goed, wanneer her met kalk gemengd is. Glauber wil dat men het water menge, en het vervolgens twee uuren Iaate uitbranden , wanneer hy zet dat 'er de fchraatftc landen vrugtb.iar door gemaakt worden. Men heeft aangemerkt dat uit den grond omtrent Nantwich , waar zout of pekel veronagrzaamd wordt, eene uitfteekende mest voor weilanden gegraaven wordt; en dat zelfs fteenen, met deeze ftoffe wel beftieeken, ontbonden worden, en de vrugtbaarheid van den grond in eene merkelyke maate bevorderen. In fomroige deelen van Ierland bedient men zich van zee-fchulpen, welke men vindt dat zeer gefchikt zyn voor heiagtige of vogtige klei-Ianden. Dewyl deeze fchulpen hard zyn, worden zy zeer langzaam ontbonden, zodat men in twintig of dertig jaaren tyds niet behoeve te denken om de mesting te hervatten. Men heeft zich ook, met zeer goed gevolg, van deeze fchulpen in bloemtuinen bediend.



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. igo.
nen moeten, is 'er geen verwonderenswaardiger dan het koninglyk Kanaal van Languedoc, het welk meer dan honderd mylen lang is, en in de voorgaande eeuwe met verbaazende kóste en moeite gegraaven werd, om geméenfchap te maaken tusfchen den Oceaan, en de Middelandfche-zee, zo dat de koopwaaren uit de eene zee in de andere kunnen vervoerd worden, zonder dat men de kusten van Spanje en Portugal door de Straat van Gibralter behoeft rond te zeilen. Qit was een gemak, waarom men dikwyls gewenscht had, cn verfcheidene maaien had men gedagt om 'er een ontwerp van te maaken, reeds onder de regecring van Karei den Grooten, Franciscus den [ften en Henrik den IVden , doch het werdt nimmer ten uitvoer gebragt voor de regeering van Lodewyk den XlVden. De heer Riquet , een zeer beroemd ingenieur, had het opzigt over dit groote werk , het welk in den jaare 1666 begonnen, cn in den jaare 1681 voltooid was. By het mecten van den grond befpeurde men dat de heuvel van Naroufe de gevoeglykfte plaats was om eene kom of waterbak te maaken, welke dienen moest om het water, door middel van een kanaal, naar de Middelandfche-zee, endoor
een



iio Tafereel van Natuur en Konst.
een ander naar Touloufe tc brengen, waar de rivier de Garonne bevaarbaar begint te worden. Deeze plek gronds is zeshonderd voeten hoogcr dan dc oppervlakte der twee zeeën; maar dewyl 'er alleenlyk eene bron omtrent is , en die nog in verre na niet toereikt om eene genoegzaame boeveelheid van water tot het bedoelde einde te verfchaffen, zo maakte de heer Riquct eenen grootcn waterbak tusfchen de nabuurige bergen , vanwaar het water door eene leidinge gebragt werdt tot de kom van Naroufe, die 1200 voeten lang en 900 breed is, en dus in de droogfte zomers eenen genoegzaamen voorraad blyft verfchaffen. Van deeze kom loopt het kanaal oostwaards naar de haven van Cette in de Middelandfche-zee, en westm'aards naar de ftad Touloufe, waar het zich vercenigt met de Garonne, welke rivier in de baai van Biscaje in den Oceaan valt.
Jn de uitvoeringe van dit werk had men ontelbaarezwaarighcden te overwinnen; want de ongelykheid van den grond, de bergen, rivieren en moerasfen, welke in dien weg voorkwamen, fcheenen het gantsch en al onuitvoerlyk te maaken. In fommige plaatfen
is



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. iii
is het kanaal door valleien en rivieren geleid, door middel van hooge waterleidingen, en in andere heeft men 'er eenen weg voor moeten graaven door rotfen en bergen. Men heeft meer dan honderd fluizen gemaakt , welke dienen om bet water te ftuiten , en de vaartuigen op eene verbaazende wyze van de eene hoogte tot de andere te doen ryzen. Dce-r ze fluizen beftaan uit dikke muurcn , die cvenwydig aan eikanderen loopen op eenen afttand van omtrent dertig voeten, met fterke deuren aan weêrzyde, waar men het water in- en uit laat,naar maate de gelegenheid zulks vordert. Om den Leezer een denkbeeld wegens derzelver gebruik te geeven, zo laat ons Hellen dat een bark uit de Middclandfehe-zee in bet kanaal waare, en dat dezelve, na dat gedeelte het welk over eenen vlakken grond loopt, doorgezeild te zyn, aan den voet van eene deezer Huizen komc. Onmiddelyk gaan dan de deuren open, en hetuitfehietende water vormt eene gemeene vlakte met de andere. Wanneer het vaartuig 'er in gekomen is, worden de deuren weder geflooten, en de bovendeuren geopend zynde, vloeit bet water in en ryst by trappen , totdat de bark veel' hooger geklommen is dan zy te vooren was.
Ver-



h2 Tafereel van Natuur en Konst.
Vervolgens tot de tweede fluis komende, ryst het op de zelfde wyze, en gaat zo voort van de eene fluis naar de andere, tordat zy eindelyk aan de kom van Naroufe komt, vanwaar zy, door middel van dergelyke iehutdeuren of fluizen naar Touloufe gebragt
wordt. liet is gemaklyk te begrypen dat
dit kanaal, eer men bet tot volkomenheid gebragt heeft, zeer groote fommen moet gekost hebben, en dat men ook veel gelds befieeden moet om het in goede orde te houden. Wy vinden egter niet dat het ten vollen aan het oogmerk, waartoe men het gefehikt heeft, beantwoordt, dcwyl de meenigte van fluizen de vaart door hetzelve verdrietig en tevens kostbaar maakt.
In Vrankryk heeft men meer andere werken van deeze foort, die, door de bevaarbaare rivieren te vereenigen , van grooten dienst zyn voor den binnenlandfchen handel. De kanaalen van Briare en Orleans, naast aan dat van Languedoc, zyn de merkwaardigften , hebbende verfcheidene fluizen , gelyk aan die, welke wy reeds befchrceven hebben. Door middel van deeze kanaalen heeft 'er eene gemeenfehap plaats tusfchen de Scine en de
Loi-



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. 113
Loire , waardoor Parys zeer gemaklyk voorzien wordt van de voortbrengfelen der binnenlandfche deelen van het koningryk, entevens de koopwaaren van Nantes in Bretagne; terwyl zy ook dienen om den handel tusfchen de noordelyke cn zuidelyke provinciën in ftand te houden.
Van Nantes fpreekende, agten wy het niet ongevoeglyk eenige melding te maaken van deszelfs uitmuntenden Brandewyn, (*) inzonderheid omdat deeze drank geen klein gedeelte van den Franfchen koophandel uitmaakt. De Brandewynen van Nantes en Cognac worden
voor
(*) Brandewyn is een geest, die,door enkele overhaalinge , uit wyn getrokken wordt, en gezuiverde Brandewyn, door twee of meer overhaalingen, is het geen wy geest van gezuiverden wyn noemen. De Brandewyn dient voornaamelyk , tot drank; inzonderheid in de noordelyke landen van Europa. De wilden van Canada en van andere deelen van Noord-America zyn 'er zeer groote liefhebbers van; en de Negers aan de kust van Guinöe verkoopen eikanderen voor eenige weinige flesfen. Hy is ook van eenigen dienst in de geneeskunde, dewyl men zegt dat 'er de zenuwen door verflcrkt worden; en de gezuiverde geest is by de verwers in gebruik. VIII. Deel. H



H4 Tafereel van Natuur enKonsï. voor de besten in Vrankryk gehouden, zynde heter van fraaak, fyner, fterker en meer gefchikt om lang uit te gisten dan andere foorten. (*) <Een groot aantal van vreemde fchepen vertrekken uit de havens van Vrankryk, voornaamelyk geladen met Brandewyn, fchoon de Hollanders alleen 'er zo veel van neemen als andere natiën van Europa te famen. Men rekent dat 'er jaarlyks omtrent 400000 ftoopen uit de ftad Nantes alleen, en ruim twee. maal zo veel uit Bourdeaux veryoerd worden.
De vorderingen, welke men in Vrankryk in de wysbegeerte gemaakt heeft, zyn tegewigtig om niet in het byzonder in aanmerkinge genomen te worden. Aan het hoofd der wys-
gee-
(") De beste Brandewyn is die , welke wit, helder en van eenen goeden fmaak is ; en die daarenboven de toets of proef wel kan doorftaan; dat is , waarop, wanneer hy in een glas gegooten wordt, een weinig fcliuim zal komen; het welk, wanneer het vermindert, eenen kring maakt , die by de Franfchen de chapelet, by de anderen de bel of het blaasje genoemd wordt; zynde 'er geen Brandewyn , op welken het blaasje volkomen zal gevormd worden dan die , welke van alle wateragtige vogten wel gezuiverd is.



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. uy
geeren van deezen Iandaart vinden wy den voortreffelyke Rcnatus Des Kartes, den uitvinder van een famenftelfel , het welk naar hem den naam van de Kartefiaanfche wysbegeerte draagt. Deeze dooriugtige man was een inbooreling van Bretagne, alwaar hy tet" Waereld kwam in den jaare 1596. Met regt mag men zeggen dat by den grooten lord Bacon onmiddelyk opvolgde, en, even als dat verbaazend vernuft, alle de noodige hoedaanighcden bezat om der wysbegeerte een ander aanzien te geeven, en de ongerymde gevoelens der fchoolen, die ten zynen tyde de overhand genomen hadden, te verbannen. Op zyne grafftede, in de kerke van ft. Genevieve te Parys, vinden wy gemeld dat hy, na zich van alle de geleerdheid der fchoolen, welke hy in korten tyd doorliep, meestergemaakt te hebben, zich naar het leger in DuitfchLnd en Hongaryè' begaf , en daar zyne ledige uuren doorbragt met eene vergelyking te maa* ken tusfchen de geheimen en verfchynfels der hatuure en de wiskunde j hoopende dat dé laatstgemelde dienen zoude om de eerftén te ontwarren. Eindelyk alle andere naarfpooringen vaarwel zeggende <, koos hy een klein dorp in Holland tot zyne woonplaats, waar Ha hy



n6 Tafereel van Natuur en Konst.
hy 25 jaaren in geduurige oeffeningen doorbragt, en zyn oogmerk bereikte. (*) Des
Kar-
(*) De wysbegeerte van Des Kartes rust op de twee volgende grondbeginfelen , waarvan het eerfte bovennatuurkundig en het laatfte natuurkundig is. Het bovennatuurkundige grondbcginfel is : ik denk , derbalven ben i\. Het natuurkundige : daar it niets anders Jan zelfftandigbeden. Hy onderfcheidt twee foorten van zelfstandigheden: de eene noemt hy eene denkende, de andere eene uitgebreide zelfftandigheid , uit welken hoofde het weezen der zelfstandigheden in gedagte en uitgebreidheid gelegen is. Het eerfte van deeze Rukken is door den heer Locke wederlegd geworden , die getoond heeft dat denken niet weezenlyk aan de ziele eigen is, of liever dat men te voorbaarig is door te (tellen dat het weezen der ziele in enkele gedagte beftaat. Het andere wordt ontzenuwd door de bcginfelen der Newtoniaanfche wysbegeerte. Hét weezen der ftoffe dus m de uitgebreidheid gefield zynde, befluiten de Kartefiaanen , dat 'er geen ydel is, dat *cr by geene mooglykheid een in de natuur zyn kan, maar dat de waereld vol ftoffe is. Door dit beginfel wordl dan alle ledige ruimte uitgeflooten, dewyl men, onder het denkbeeld van ruimte uitgebreidheid betrekkende, 'er ook noodwendiglyk ftof toe brengen moet. Op deeze gronden verklaaren de Kartefiaanen werktuigkundiglyk, en volgens de wetten der beweeginge, hoe de waereld gevormd werd, en van waar de tegenwoordige verfchynfels der nature hunnen oorfprong
gekre-



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. 117
Kartes kan men als wiskundige en wysgeer tevens befchouvven. Dc Algebra, welke voor-
naa-
gekregen hebben. Zy onderftellen dat de flof uit een» onbepaalde uitgebreidheid voortgebragt , en in kleine vierkante Rukjes, vol hoeken, verdeeld werd; dat de Schepper deeze ftoffe twee beweegingen indrukte , eene door welke, ieder gedeelte rondom zyn middelpunt draaide , en eene andere , waardoor eene verzameling of famenftclfel rondom een gemeen middelpunt werd omgevoerd, waaruit zo veele verrchillende draaikrin. gen voortkwamen, als 'er verfchillende hoopen ftoffe waren, die dus om gemeene middelpunten werden omgevoerd. De gevolgen van deeze onderftellinge moesten, naar het oordeel van Kartefius, zyn, dat de deelen der ftoffe in iederen draaikring niet om eikanderen konden omgevoerd worden, zonder dat derzelver hoeken gebroken werden; en dat die gednurige wryving der deelen en hoeken drie elementen voortbragt; het eerfte naamelyk, eene oneindiglyk fyne ftof, gemaakt van de afgebrokene hoeken ; het tweede de overblyvende kringen, nadat alle die hoekige onregelmaatigheden waren weggenomen ; deeze twee maaken de ftof uit van het eerfte en tweede element van Des Kartes; cn die deeltjes , nog niet glad en bolrond gemaakt zynde, en nog iets overhoudende van hunne hoeken, maaken het derde element. Volgens de wetten der beweeginge nu, moet het fynfte element het middelpunt wau ieder famenftelfel beflaan , zynde dat, het welk H 3 .dg



?i8 Tafereel van Natuur en Konst. '
naamelyk door de Italiaanen uitgevonden, en door Vieta en Harriot merkelyk uitgebreid werd, kreeg onder zyne handen zeer groote verbeteringen. Eene der aanmerkelykften was de leer wegens de onbepaalde of oneindige grootheden , eene zeer verftandige en verhevene ontdekking waarlyk, waarvan men zich In veele gewigtige naarfpooringen, met een Zeer goed gevolg, bediend heeft. Maar het geen het meest toegcbragt heeft om den naam van deezen grooten man onfterfelyk te maaken , was zyne toepaslïng van de Algebra opt de meetkunde, waarin men eene der gelukkigfte en vcrhevenlte uitvindingen befpcurt, welke het menfchelyk vernuft immer gedaan heeft, eene uitvinding, welke altyd dienen zal tot eenen leidraad in de moeijelykfte naar-
fpoo-
Je zon, de vaste darren , en het vuur beneden maakt, ïfét tweede element , uit ronde kringen beftaande, maakt den dampkring, en al de dof, die tusfchen de aarde en de vaste Starren begreepen is , op zulk eene wyze, dat de grootde kringen altyd naast aan den draaikring of het iamendelfel, en de kleinften naast aandeszelfs middelpunt zyn. Het derde element, uit de hoeItige deeltjes beftaande, is de ftof, welke de aarde, alle aardfche Iigchaamen, komeeten,vlekken indezonfjc enz. uitmaakt.



Vrankryk:. Uitvind, en Ontdekk. i ig
fpooriffgen, niet flegts in zulken, die tot da hooge Meetkunde behooren , maar ook in allen , die tot de wiskundige befchouwing der natuur eenige betrekking hebben. Als wysgeer was hy misfchien even groot, fchoon niet éven gelukkig in zyne poogingen. De Meetkunde , die door den aart van haar voorwerp fteeds nader aan de volmaaktheid komen moest, kon niet misfen merkclyke vorderingen te maaken, onder zulke meesterlyke handen; en de vorderingen, welke zy maakte, waren inderdaad zigtbaar voor de oogen der gantfche waereld. De ftaat der wysbegeerte was ten dien tyde nog zeer onvolkomen ; het was noodig ieder van derzelver dcelen van -nieuws te beginnen, cn misfchien is de verdiende der geeEen, die eene weetenfchap eerst beginnen te verhandelen, grooter dan die van- hun-, Welke dezelve alleenlykverbeteren. Des Kartes-baande den weg ter bevorderinge der weetenfchap, maat bevorderde die zelf niet, ten minden niet in zo verre a<I<s zyne- navolgers zich zulks gemeenlyk verbeelden, fchoon de weet'enfchappen zekerlyk meer aan hem verfehuldigd zyn dan zyne partyen erkennen wil. Ie». Zyn leertrant alleen was genoegzaam oai zynen naam onder de voorftanderS' der H 4 waa-



i20 Tafereel van Natuur en Konst.
waare geleerdheid onfterfelyk te maaken. Zyne Doorzigtkunde behelsde de nuttigde en fraaifte toepasfing van de Meetkunde op de natuurlyke wysbegeerte, waarvan men tot dien tyd toe nog gehoord had. In alle zyne werken , die zelfs niet uitgezonderd, welke men thans ter naauwer nood meer leest, is de meefterlyke hand van eenen uitvinder zigtbaar; en indien wy onpartydiglyk over zyne draaikringen willen oordeelen, zo moeten wy, fchoon dezelven nu, over het algemeen genomen , als belagchelyke dingen befchouwd worden, erkennen dat ten dien tyde naauwlyks iets beters was uitgevonden. De ftarrekundige waarneemingen , waaruit de ongegrondheid zyner ftellinge gebleeken is, waren toen zeer gebreklyk ; niets was natuurlyker dan te ftellen dat de planeeten door eene vloeiftoffe werden omgevoerd; en die leer had nog het byzonder voordeel dat, uit de centerfchuwende kragten van den draaikring, 'redengegeeven word wegens de zwaarte der ligchaamen; en misfchien zoude deeze aangenaame leer wegens de zwaarte door de wysgeeren niet zyn opgegeeven geworden, waren zy niet overtuigd geweest wegens derzelver ongerymdheid , door de nieuwe leer wegens de middelptmt-
krag-



Vrankryk. Uitvind, en Ontdekk. 121
kragten , en eene meenigte van proeven, die eerst lang daarna gedaan werden. De Bovennatuurkunde van Des Kartes, welke even vernuftig en nieuw was als zyn wysbegeerte, had genoegzaam het zelfde noodlot; en beden heeft die groote man, die in zynen tyd een nieuw famenftelfel van wysbegeerte invoerde, naauwlyks eenen enkelen navolger, die zyne beginfclcn aankleeft en voorftaat.
De volmaaktheid der leere , die gegrond is op de waarneemingen wegens de in- en uitgangen van de wagters van Jupiter, cn het gebruik, het welk daarop rust, zyn wy geheel en al fchuldig aan den heere Casfini, eenen inbooreling van Vrankryk. Verfcheidene gewigtige ontdekkingen in deStoffcheikunde, Geneeskunde , Ontleedkunde en Heelkunde zyn door inboorelingen van dat Koningryk gedaan , en daar is geene natie, welke de fyftematifche Kruidkunde meer bevorderd heeft dan de Franfchc. Riverius is de eerfte geweest, die het ontwerp gemaakt heeft om de karakters der planten in de bloem vast te Hellen. Tournefort vervolgde dit ontwerp met groote vlyt, naarftigheid en liefde tot de waarheid. Hy bouwde een famenftelfel van Kruidkunde H 5 op



122 Tafereel van Natuur en Konst.
op het verfchillend maakfel en de' onderfcbei,. dene fcbikking, welke men in de bloemen, of eigenlyker in de bloembladeren der planten ziet, em bragt de Kruidkunde tot eenen hooger trap van volmaaktheid dan iemand, die voor hem leefde; want hy verrykte dezelve met ontelbaare ontdekkingen , maakte haar tot eene wcetenfchap , deed haar in eene juifte orde voorkomen, en deed 'er alle zwaarighsden uit verdwynen. Volgens het famenftelfel van Tournefort behooren alle planten, die de zelfde gedaante enfchikking van deelen hebben, tot het zelfde gellagt, en de wortels, de fleelcn en bladeren worden in dit geval niet in 'aanmerkinge genomen. Maar wanneer vervolgens eenig byzonder geflagt in verfcheidene foorteu moet verdeeld worden, die onder het zelve begreepen zyn, dan komen ook de wortels, fteelen en bladeren in aanmerkinge; en die planten, welke in alle drie ueeze opzigten , of flegts in twee of een derzelven verfchillen, zegt men dat verfebillende foorten uitmaaken. Dewyl het eigenlyk oogmerk in dit alles geenszins is de natuur na re volgen-, welke'in de voortbrenging der gewasien geen bepaald famenftelfel fchynt bedoeld tc hebben; maar dewyl men alleenlyk
een



Vrankryk, Uitvind, en Ontdekk, i 23
een willekeurig ontwerp heeft tragten in te voeren, om de kennis der planten gemaklyk te maaken, kan. de goedheid van eenige leerwyze , welke men tot dat einde heeft uitgevonden , niet zo zeer beweezcn worden door middel van wysgecrige redenecringen , als wel opgemaakt uit de voordeden , die 'er uit ontdaan; uit derzelver klaarheid en duidelykheid, en uit het vermaak en de voldoening, die 'er in gevonden worden. £)p deeze gronden nu moeten wy oordeelen over de genoegzaamheid en volkomenheid van des heeren Tourneforts famenftelfel. De verdeeling der planten en geflagten maakt het gemaklyker ze met ^piamen op te tellen; doch dewyl men het geheugen te veel zoude moeten overlaaden, door de naaroen van alle de geflagten, die in Tourneforts famenftelfel voorkomen , van buiten te leeren , nademaal zy zeshonderd - en - drieenzeventig nitmaaken, brengt by alle de geflagten tot tweeëntwintig benden.
VOORNAAMSTE OPENBAARE GEBOUWEN.
Gevoeglyk zullen wy deeze afdeeling beginnen met een 'berigt wegens onze lieve
Vrou-



124 Tafereel van Natdür en Konst.
Vrouwe kerk te Parys , niet omdat zy het fchoonlïe gebouw van deeze foort in Vrankryk is, maar omdat zy de domkerk is van de hoofdftad des Koningryks. Zy draagt den naam van onzer lieve Vrouwe kerk , omdat zy aan de maagd Maria is toegewyd. Men zegt dat derzei ver ftigting eerst begonnen is door Koning Childerik , in den jaare 522, en dat zy door zyne opvolgeren is voltooid geworden. Zy is een oud gebouw naar den Gothifchen trant, eer fterk dan pragtig. Het gebouw heeft de gedaante van een kruis met eenen kleinen fpitfen toren in het midden , en twee groote vierkante torens aan het westeinde , die plat van boven zyn , en rtjpdom aan den buitenkant galleryen hebben. De ftandbeelden van agt-en-twintig Koningen van Vrankryk zyn in nisfen naast eikanderen op deezen voorgevel geplaatst, fehoon men in dezelven noch orde noch fchoonheid ziet. Het dak, het welk zeer hoog is,rust op honderden-twintig zwaare pilaaren. De Iangte der kerke is omtrent 396 voeten, de breedte 144 voeten , en de hoogte 102 voeten. Voor de choordeuren zyn twee altaaren , waarvan het eene aan de maagd Maria, en het andere aan ft. Denys is toegewyd , met een ftandbeeld
van



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 125
van ieder van de twee Heiligen in fyn Italiaanfch marmer. In het choor ziet men eene groote meenigte fchoone fchilderyen, kostbaare tapyten, en eenen grooten fchat van gouden en zilveren plaaten.ten dienfte der altsaren. Het hooge altaar beftaat uit het fchoonfte Egyptifche marmer, en het gantfche choor is op eene zeer ongemeene wyze opgefchikt, zo wel door de kostbaarheid der ftoffcn, als door de voortreflykheid der konst. De vleugels deezer kerke zyn behangen met groote fchilderyen, die fchriftuurlykegefchiedenisfen behelzen; en rondom dezelve heeft men niet minder dan zeven-en-veertig kapellen , die den adel toebehooren.
De Domkerk van Rheims, in Champagne iseen zeer fchoon gebouw in den Gothifchcn fmaak; derzelver bouwkundige fchikking is verheven, en de poort en gallcry worden voor de pragtigfte nukken in het gantfche Koningryk gehouden. In deeze kerke worden de Franfche Koningen gemeenlyk gekroond • ook worden zy daar, door den Aartsbisfchop van Rheims, gezalfd met gewyde olie, die in eene kleine flesfebe bewaard wordt, welke men gemeenlyk de heilige fiesch noemt,
en



126 Tafereel van Natuur en Konst.
en die -(naar men zegt) ten tyde der inhuldiginge van Kiovis den eerften van den hemel werd afgezonden, en tot heden toe in de at>dyen van ft. Rhemi is bewaard gebleeven.
De Domkerk van Sens in dezelfde provincie , die aan ft. Steven is toegewyd, is een groot en pragtig gebouw , over welks ftaatelyfcen voorgevel , die verfierd is met twee hooge torens , en eene groote verfcheiden» heid van fraaije figuuren, men zich met reden mag verwonderen. Van binnen wordt zy voor eene der grootfte zeldzaamheden van deeze foort in Vrankryk gehouden , uit hoofde van haare kostbaare kapellen, van haare meenigvuldige oude graftomben, maar vooral ter oorzaake van baar hoog altaar , aan welks voet eene tafel van louter goud (laat, verfierd met kostbaare gefteenten, welke de vier Euangelisten vertoonen , en de afbeelding vari ft. Steven in eene knielende geftalte.
De Domkerk van Rouaan in Normandyë, aan de maagd Maria toegewyd, is een groot en pragtig gebouw , met drie hooge torens j welker eene eenen zwaaren houten top heeft, die met verguld lood, overdekt is, het welk
eene



Vrankryk Voorn. Gebouwen. 12*7
eene zeer fchoone vertooning maakt. Boven de groote poort is een triomfboog ter eeTe van Ilenrik den vierden; en in eenen der to. rens is eene groote klok , George d'Amboife genaamd , die dertien voeten hoog is , en meer dan veertigduizend ponden weegt. Het ligchaam der kerke rust op een-en-twintig pilaaren, en het choor is rondom met koper beflagen. Hier zyn veele pragtige graflieden der oude Hertogen en Aartsbisfchoppen van Normandyë, nevens een pragtig graf van Jan, Hertog van Bedford , regent van Vrankryk , onder Hendrik den zesden van Engeland.
De Domkerk te Lyons, aan ft. Jan toegewyd , is een pragtig en eerwaardig gebouw. De voorzyde van het hooge altaar, het welk in het midden van het choor ftaat, was eertyds verfierd met een groot getal van fchoone beelden, welker meeften ontluifterd werden, geduurende de burgerlyke oorlogen, die in Vrankryk gewoed hebben; doch deeze Kerk is in het byzonder berugt geweest door het verbaazende konstgeftel van eene klok, die in eenen vleugel naby het choor geplaatst is, en In den jaare 1598 door Nikolaas Lippe, gebooxtig van Bazel, werd uitgevonden ; in
ver-



is8 Tafereel van Natuur en Konst.
verval geraakt zynde, werd zy in den jaare 1661 door zekeren Nourifon , en naderhand door zekeren Serviër weder te regt gebragt. Op den top van dit werktuig is een haan afgebeeld, die alle drie uuren niet zyne vleugelen klapt, en driemaal kraait, terwyl 'er eene deur, aan de eene zyde en eene gallery van onderen , open gaat, waaruit een beeld, de maagd Maria vertoonende , te voorfchyn treed, en uit eene deur daar tegen over verfchynt een Engel, die de maagd Maria te gemoet gaat, en haar begroet. Ten zelfden tyde gaat 'er boven eene deur open, waaruit eene afgebeelde duif, den heiligen Geest vertoonende, op het hoofd der Maagd nederdaalt. Vervolgens gaan de beelden weder weg; waarna, uit eene andere deur, de afbeelding van een' eerwaardig'oud'man komt, die zyne handen omhoog heft, en de vergadering zegent. De dagen der weeke worden doorzeven beelden vertoond, van welken ieder zyne plaats neemt in eene nis; des morgens van den dag , die aangeweezen moet worden, komt het beeld te voorfchyn , en blyft ftaan tot middernagt, wanneer het door een ander wordt opgevolgd. Deeze klok heeft eene elliptifche of eironde plaat, getee-
kend



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 120
kend met de minuten van eene uur, welke aangeweezen worden door eenen wyzer, die den omtrek raakt, en in zyne omwentelingen langer of korter wordt, naarmaate de langfte of kortfte middellyn van de ellips zulks vordert. Deeze byzonderheid, welke door den beere Serviër is uitgevonden, wordt met regt voor eene groote zeldzaamheid gehouden. Wy moeten egter aanmerken dat deeze klok fcderd eenige jaaren, niet in orde gehouden is.
De Domkerk van Strasburg, in de Elzas^ is een der fchoonfte gebouwen van deeze foort in Europa, en heeft eenen fteilen tooren van 570 voeten hoog. In deeze Kerk is eene klok, die, toen zy volkomen in orde was, de klok te Lyons niet flegts, maar alle andere werktuigen van deeze foort, welke het mcnfehelyk vernuft heeft uitgevonden, fchynt overtrofl'en te hebben , ten aanzien van de verfcheidenheid haarer beweegingen, waarvan veelen nu geheel ophouden , of zeer 011regelmaatig zyn. De grondvlakte van dit fraaije geitel zegt men dat uit drieplaaten beftaat, eene vierkante plaat aan weêrzyde, en eene ronde in het midden. De ronde plaat VUL Deel. I heeft-



130 Tafereel van Natuur en Konst,
heeft drie gelykmiddelpuntige cirkels, binnen eikanderen, van welken twee beweegbaar en de binnenfte vast is: de grootfie of buitenfte cirkel houdt tien voeten middellyns, draait ieder jaar eens rond, en wyst de maanden en dagen des jaars in de orde, in welke zy voorkomen , aan. De volgende cirkel, wiens middellyn een' voet kleiner is, was gefchikt om in den zelfden tyd eens rond te draaijen, en de heilige dagen en feestdagen aan te wyzen, het geeft hy geduurende eene eeuw ook gedaan heeft; doch nu is hy gantsch buiten orde. De binnenfte cirkel dient alleenlyk tot fieraad, en bevat eene afbeelding van de Elzas en van de ftad Strasburg, zodat dezelve onbeweeglyk is. De twee vierkante plaaten werden gemaakt om dc eclipfen der zonne. en maane te vertoonen, welk einde zy egter nu niet meer bereiken. Onder de grondvlakte of plaaten ziet men de afbeelding van eenen pellikaan, draagende een globe op zyne vleugelen , waarop de zon en maan, in vierentwintig uuren tyds rondom den zodiak draaijende, ftaan afgebeeld. De tweede verdieping of verdeeling van dit werktuig beftaat uit eene groote plaat, in welker midden een astrolabium is , vertoonende den loop der
he-



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 131
hemelen met tle vier jaargetyden , die 'er rondom gefchilderd zyn. Daar is ook een zonnewyzcrplaat, die de uuren en minuten aanwyst; en onder dezelve vertoonen de zeven dagen der weeke, die door de zeven planccten verbeeld worden, zich by beurten als in eenen wagen voortrydende. Op deeze plaat ziet men ook de maan, vertoonende zich ir> haaren onderfcheiden ouderdom en vcrfehilJende fchyngeftalten.
Op de derde verdieping of het bovenfte gedeelte van deeze berugte klok zyn vier beelden, vertoonende de vier tyden des mcnfchelyken leevens, waarvan beurteling een, ieder vierde gedeelte van eene uur, voor den dag komt, en op eene kleine bel flaat; vervolgens komt de dood te voorfchyn, die door eenen Christus, uit den dood verreezen zynde, wordt voortgedreeven, die hem egter toeftaat op de klok te Haan, om dus het menschdom aan zyne fterflykheid te doen denken. Aan de regter zyde van de klok is een boog, bevattende de gewigten , die het werktuig in beweeging houden; aan den top van deezen boog ftaat de afbeelding van eenen haan, die, eer de klok flaat, zynen hals I 2 uit-



132 Tafereel van Natuur en Konst.
uicftrekt en kraait. In eene Iyst by den grond ziet men dc gefchilderde afbeelding van Nicolaus Copernicus , die, volgens den heer Thomas Corneille, de uitvinder van dit kunstgeitel geweest is ; doch dit is ongetwyfeld een misflag, want Copernicus is overleeden in den jaare 1543 . en het blykt dat de klok niet voltooid geweest is voor het jaar 1573.
De Kerk van ft. Sulpititis te Parys verdient, fchoon zy geene domkerk is, gemeld te worden, als het fchoonfte ftuk der hedendaagfche bouwkunde, dat in die hoofdflad gevonden wordt. Men begon 'er met bouwen aan in den jaare 1646, doch zy is heden nog onvoltooid. De buitenkant is gantsch en al naar de Corinthifche bouworde gefchikt, cn in eenen zeer verheven fmaak gebouwd. De binnenkant is ruim en pragtig, en verfierd met eenen altaar, het welk eene grootfche vertooning maakt, en met een gehemelte overdekt is; rondom de vleugels zyn verfcheidene kapellen, en men zegt dat tot deeze Kerk alleen honderd priesters behoorcn.
Hier agten wy het niet ongevoeglyk den Leezer een berigt te geeven wegens den omgang



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 133
gang van ft. Sulpitius, op den dag van corpus Christi, waaruit men een denkbeeld kan vormen wegens de omgangen der andere kerken op den zelfden dag , wanneer de hostie door de gantfche ftad wordt ten toon gedraagen, en alle de fnaaten met tapyten belegd zyn; de omgang van ft. Sulpitius gaat in de volgende orde voort.
, 1. Honderd burgers, van welken iéder eeïse brandende waschkaars draagt, gaan twee aan twee, voor een zilveren kruis, het welk zestien voeten hoog is. 2. Tweehonderd vrouwen , die brandende fakkels draagen , gaan twee aan twee, voor eene groote zilveren roede, waarover een ftuk geborduurd fatyn hangt, met het woord Maria in gouden letteren. 3. Keteltrommen en trompetten. 4. Veertig priesters in witte overhemden. 5. Twintig nonnen , in haare gewoone kleeding, twee aan twee, voor een groot zilveren kruis. 6. Honderd burgers, in het zwart gekleed,twee aan twee, met brandende fakkels. 7. Komen 'er drie geborduurde fljweelen vaandels met zilveren ftaaven, op ipder van welken men het beeld van een Heilig ziet. 8. Gaan honderd burgers, in het
I 3 zw:.ïC



134 Tafereel van Natüur en Konst.
zwart gekleed, met brandende fakkels, twee aan twee, voor een kruis, waarop het zinnebeeld van den Heiligen Geest geborduurd is, 9. Gaan vyftig mannen, in het zwart gekleed, met brandende fakkels , voor een zilveren kruis, het welk zwaar verguld, en zestien voeten hoog is. 10. Heeft men keteltrommen en de Zwitferfche wagt. i n Zestig geestelyken in witte overhemden. 12. Tweehonderd priesters in pragtige fatynen klederen, met purper en goud verfierd. 13. Veertig jongens, in witte overhemden met fatynen gordels en geborduurde linten, draagende kleine mandjes met bloemen , welke zy voor de hostie ftrooijen. 14. Veertig jongens , die zilveren vaten met brandende wierook draagen. 15. Keteltrommen en andere muziekziektuigen , welke door mannen in blaauw met zilver gekleed , gedraagen worden. 16. Twee Bisfchoppen in purper. 17. De hostie onder een pragtig gehemelte van purper fluweel en goud laken. 18. Tweehonderd burgers, in het zwart gekleed, met brandende fakkels. De trein wordt geflooten door de ftads-wagt; geduurende den geheelen omgang zingt het gezelfchap eenen lofzang , Beati paupcres Jpiritu ,cnde aanfchouwers val' •• len



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 135
ien, zoras als zy de de hostie in het gezigt krygen, op hunne kniën, en blyven in die. geftalte, totdat dezelve voorby is.
De Kerken in Parys zyn zo menigvuldig dat eene befchryving van de fraaiheden , welke veele derzclven bevatten, deeze afdeeling ver buiten de paaien, die wy ons voorgefteld hebben , zoude doen uitloopen. De voornaamfte zeldzaamheden van deezen aart zyn de fchilderyen in de kerke van ft. Paulus; de grafftede der familie van Condé, in de kerke der |efuiten, welke uit elf koperen beelden, allen leevensgrootte , beftaat ; de grafftede van den kardinaal Richelieu in de Sorbonne; die van den kardinaal Marzaryn in de Maza- . ryne-kerk; eene fchildery van ft. Bruno; de fchilderyen van le Brun in der Karmelieten kerke; de buitenkant en dom der kerke van Valde de Grace; de grafftede van ft. Genovieve, in de kerk van dien naam, welke opgehouden wordt door vier engelen in koper afgebeeld, ieder van welken op eenen marmeren pilaar van zestien voeten hoog ftaat. In de plaatfe waar dezelve gevonden wordt, houdt men jaarlykseene buitengewoone godsdier.stoeffening, ter gedagtenisfe van ft. GeI 4 no-



ï36 Tafereel van Natuur en Konst,
novieve, welke de patrones van Parys is. In deeze kerke heeft men ook de grafftede van koning Cloves, en die van den wysgeer Deskartes; zy is in veeie plaatfen verfierd met fraaije fchilderyen, en heeft eene uitmuntende boekery, die voorzien is van eene groote meenigte oude gedenkpenningen , en andere zeldzaamheden, welke het klooster toebehooren. En in de gewyde kapel zyn de volgende zogenaamde heilige overblyffels te zien: i. De doornekroon , die op het hoofd van onzen Zaligmaaker geftaan beeft, met eenige droppelen van het heilige bloed, het welk in eene kristallen flesfche, met diamanten verfierd, beflooten is. 2. Een groot ftuk van het waare kruis, waaraan Christus gekruifigd geworden is. 3. Het kleed van onzen Zaligmaaker, toen hy een kind was. 4. Een houten beeld van onzen Zaligmaaker, het welk men voorgeeft dat, door eenen ongeloovigen gcfiagen zynde, eene groote meenigte bloeds uitgeeft. §. Een fchakel van de yzeren keten , waarmede onze Zaligmaaker gebonden werd. <5. Het lynwaat, waarmede by der Apostelen voeten gewasfehen heeft. 7. Een ftuk van den iteen , die op het heilige graf gelegen heeft. 8. Eenige overblyffels van het hair cn
de



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 137
de melk der heilige Maagd. 9. De yzeren knop van de lans, met welke de Jooden de zyde van onzen Heer doorftaken. 10. De purperen mantel, dien de Jooden hem omhingen. 11. De rieten tof, dien zy hem in de hand gaven. ia. De fpons, welke zy met galle en edik vulden. 13. Een ftuk van het lynwaat, waarin hy by zyne begraaving gewonden werd.
Na de Kerken behooren wy de Paleizen, die in Vrankryk gevonden worden, in aanmerkinge te neemen. Onder deezen is het Koninglyk Paleis van Verfailles misfchien het pragtigfte in de geheele waereld; het is de gewoone verblyfplaats van de koninglyke familie , en ftaat op eenen hoogen grond, omtrent tien mylen van Parys, in het midden van eene vlakte, die met heuvelen omringd is. Dit Paleis was oorfpronglyk niet meer dan een kasteel, door Lodewyk den XlIIden gebouwd, en door Lodewyk den XlVden in dien pragtigen ftaat gebragt, waarin het thans gezien wordt. De toegangen tot het Paleis van Verfailles zyn fraai en ruim, inzonderheid die, welke men aan de zyde naar Parys heeft; dezelven beftaan uit drie wandellaanen, gemaakt van olmboomen; de middelfte I g laan



138 Tafereel van Natuur en Konst.
]aan is zestig en ieder van de zylaanen dertig voeten breed. Deeze toegang eindigt in een groot plein, in welks midden eene fraaije fontein ftaat. Van dit plein klimt men naar het groote voorhof van het Paleis, het welk 480 voeten lang is, en aan ieder van de vier hoeken eene pragtige tent heeft, waarin verfcheidene afzonderlyke vertrekken voor de hofbedienden en anderen gemaakt zyn. Van dit groote voorhof, het welk met fraaije yzeren hekken omzet is, klimt men drie marmeren trappen op, waarna men op eene grooter plaats komt, die ook met een pragtige fontein verflerd is; en vandaar klimt men langs vyf trappen, naar eene derde kleiner plaats, die met zwart en wit marmer bevloerd is, en in bet midden ook eene marmeren fontein en eene kom heeft , verfierd met koperen vergulde ftandbeelden , die ongemeen fraai bewerkt zyn ; vervolgens komt men in de groote zaal, en daarna in verfcheidene vertrekken aan de regter en flinker zyde.
De voornaamfte trap, die van het fynile marmer gemaakt is, heeft dertig voeten wydte, en is verfierd met fraaije fchilderyen en pragtig beeldwerk. Door dit gantfche Paleis
vindt



Vrankryk. Voorn. Gebouwen.
vindt men eene groote vencheidenheid van kostbaar marmer, en de vertrekken zyn meest allen in eenen verheven fmaak, en van pragtige meubelen voorzien. Dewyl wy gantfche boekdeelen zouden kunnen vullen, indien wy van alle de zeldzaamheden van het Paleis van Verfailles fprceken wilden , zullen wy het genoeg agten aan te merken dat byna ieder vertrek eenen byzonderen naam heeft, afgeleid van het voomaamfte voorwerp, waarmede deszelfs zolder befchilderd is; de zaal van overvloed, by voorbeeld, wordt zo genoemd naar de afbeeldingen van overvloed en weldaadigheid , die aan den zolder in fchilderye te zien zyn; de zaal van Venus naar eene gefchilderde afbeelding dier godinne aan den zolder; de zaal van oorlog om eene gelyke reden, en zo vervolgens.
Des Konings flaapkamer is verfierd met ongemeen fnywerk op eenen witten grond, en zwaar verguld; het bed, hetwelk van purper fluweel is, met goud geborduurd, is in eene foort van alcove geplaatst; men ziet 'er twee beelden, vertoonende de Faam en Vrankryk, beiden in eene zittende geftalte , als voor de behoudenis van hunnen Vorst waa-
keu-



140 Tafereel van Natuur en Konst.
kende. Aan de eene zyde van het bed vertoont David zich, op zyne harp fpeelende, en aan de andere de Apostel Joannes op het eiland Patmos. In deeze kamer ziet men verfcheidene andere fraaije fchilderyen , in het byzonder een van Hagar in de vvoestyne, met haaren zoon en den engel , en een van het buwelyk van Jezus Christus met ft. Catharina.
In eene der zykameren is een ftuk fchildery vanRafaël Urbino, het welk ft. Micbaël en de Draak vertoont, en van oneindige waarde geoordeeld wordt. In een ander vertrek is eene klok, die een zeer fraai kunstftuk is; even voor dat de uur flaat, vertoont zich de afbeelding van eenen haan , en die van eenen arend, welke beiden hunne vleugels uitbreiden, terwyl de haan zeer natuurlyk kraait. Vervolgens gaat 'er eene deur in de kas open, waaruit de beelden van twee fchildwagten te voorfchyn komen, die óp eene andere deur boven hen kloppen, waarop de klokken beginnen te fpeelén; vervolgens komt 'er een fchoon beeld van Lodewyk den XlVden voor den dag; eene afbeelding der Overwinninge daalt neder, en plaatst eene lauwerkroon op zyn hoofd. Wanneer het klokkefpel geëindigd



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 141
digd is, gaan alle de beelden weder in de kas, in de zelfde orde waarin zy 'er uit gekomen waren.
De tuin aan de voorzyde van dit Paleis rs ver de fraaifte, misfchien omdat hy de nieuw, fte is, zynde niet voltooid geweest voor het jaar 1678. Hy bellaat eene breedte van 131 groote fchuifraamen , die in eene regte lyn naast eikanderen zyn, en heeft eene gallery van 300 voeten, die met marmeren fteenea bevloerd is, op marmeren pilaaren rust, en verfierd is met fraaije beelden, in het byzonder met die van de twaalf maanden des jaars. Men heeft 'er nog eene andere gallery, van meer dan 200 voeten lang , verfierd met groote glazen raamen, fchilderyen, borst- en ftandbeelden , en haar uitzigt hebbende op den tufn. Aan den zolder van deeze gallerye zyn de veldflagen en voornaamlte verrigtingen van Lodewyk den XlVden, nevens andere merkwaardige byzonderheden onder zyne regeering voorgevallen, fraai gefchilderd. Hier is een kabinet van zeldzaamheden , het welk eene agthoekige gedaante heeft, en waarin eene fchoone verzameling van ongemeene delfuWen, oude gedenkpenningen en
meer



142 Tafereel van Natuur en Konst.
meer andere overblyffels der oudheid, nevens verfcheidene fchilderftukken van de grootfte meesters gevonden worden. Doch uit alles wat wy tot nu toe gezegd hebben kan de Leezer niet dan een zeer gebreklyk denkbeeld vormen wegens dit kostelyk cn pragtig gebouw. De kapel van dit Paleis, die in den jaare 1699 geftigt werd, is een allervolkomenst werk der bouwkunde, verfierd met zeer konftige beelden en fchilderyen. De koninglyke Hallen, die in afzonderlyke plaatfen gebouwd zyn, voor de toegangen tot het Paleis, maaken een half rond, en brengen veel toe tot bevordering van de eenpaarigheid van het geheel; in gemaklykheid, fchoonheid en bouwkunde is derzelver weêrgaê mooglyk in Europa niet te vinden. In deeze Hallen Haan zeer veele paarden van allerleien landaart, maar in het byzonder eene groote m'eenigte van Engelfche.
De Tuinen van Verfailles befiaan eene verbaazende uitgeflrektheid gronds, en zyn verdeeld in ontelbaare wandellaanen, die met fraai bewerkte borst- en flandbeelden opgepropt zyn. Djgt aan het terras, aan de voorzyde van het Paleis, zyn twee waterkommen,
waar-



Vrankryk. Voorn. Geeoüwen. 143
•waarin men verfcheidene door konst gemaakte fonteinen of waterfprongen heeft , en in het midden van iedere kom is eene verzameling van deeze fonteinen, die het water ter hoogte van dertig voeten brengt; de randen der kommen zyn verfierd met verfcheidene afbeeldingen van Nymfen, Kupidoos, en andere heidenfche godheden, in gegooten koper. Naby deeze kommen is eene andere, in welker midden de afbeelding van Latona is, met haare twee kinderen, Apollo en Diana, in eenen ftaat waarin zy vooronderfteld wordt pas haare klagten aan Jupiter gedaan te hebben wegens eene mishandeling , welke zy van den kant der boeren van Lycie geleeden had, die hier vertoond worden als, ter hunner ftraffe, in kikvorfchen hervormd , meer dan zeventig fonteinen of waterfprongen uitwerpende; alle deeze afbeeldingen zyn van wit marmer, en het geheele werk wordt voor een voortreflyk kunstfluit der beeldhouwkunde gehouden.
In deeze Tuinen zyn veele andere kommen, fonteinen en watervallen, welker fchoonheid te groot is om met woorden uitgedrukt te worden ; maar misfchien is niets in dezelve»



144 Tafereel van Natuur en Konst. ven merkwaardiger dan een kanaal van 4800 voeten lang, en ia2 breed, het welk het groote kanaal genoemd wordt , en aan ie der einde eene kom van eene agthoeki-e gedaante heeft; het groote kanaal wordt in het midden doorfneeden van een ander, het welk omtrent 78o voeten lang is, en op deeze kanaalen neemt het hof niet zelden zyn vermaak in jagten en galleien.
Hier is ook een fraai bosch, de doolhof genaamd , ter oorzaake van deszelfs ineenlooPende laanen, die op eene verwonderlyke wyze door eikanderen geflingerd zyn. 4an den mgang van deezen doolhof ftaan twee tondbeelden, het eene van Efopus met een kluwen in de hand, om den vreemdelingen de noodzaaklykheid van zulk eenen leidraad m deeze bogtige laanen te kennen te geeven en het andere van Kupido. De doolhof is verfierd met ftandbeelden en fonteinen, en in het byzonder met eene kom van fraai fchulpwerk, waarin eene fabel van Efopus op eene zeer natuurlyke wyze is afgebeeld.
De Oranjery is een groot konstftuk der bouwkunde, en bcftaat uit verfcheidene gal-
le-



Vhankrvk. Voorn. Gebouwen. 145
Ieryen, welker grootfte meer dan 400 voeten lang cn ruim 30 voeten breed is; zy zyn allen verfierd met fraaije kolommen van de Thuscifche orde, met groepen van fteenen beelden, en met witte marmeren ftandbeelden en vaazen. Voor de oranjery is een fraai parterre met eene fontein iri het midden, die het water tot de hoogte van 40 voeten brengt. Het gantfche parterre is verfierd met kolommen, ftandbeelden, vaazen en meer andere fraaiheden. — Deeze afdeeling zoude te lang uitloopen, indien wy van alles wat in deeze tuinen fraai en meldenswaardig is fpreeken wilden; men ftaat toe dat zy de fraaiften in Europa zyn, én misfchien nergens hunne weêrgaê hebben;alle de fchoonheden, die Italië en andere landen der waereld kunnen opleveren, zyn naar deezen gemaakt, en tot zekeren trap van volkomenheid gebragt geworden.
Aan het eene einde van het kanaal , het welk het groote kanaal doorfnydt, en omtrent anderhalve myl van het Paleis af is, ftaat een ander koninglyk Paleis , Trianon genaamd, het welk op verzoek van mevrouwe de Maintenon , de groote vriendin van
VIII. Deel. K Lo-



146 Tafereel van Natuur en Konst.
Lodewyk den XiVden , i„ den finaak van eene IfaKaaqfche landhoeve is aangelegd De voorgevel is met marmer van verfcheidenerfet* kleuren bekleed, het geen zeer veel tot dc pragt van dit gebouw toebrengt; aan den bmnenkant is dezelve wit gefcbilderd, in nabootfinge van Chineesch porcelein , en ver fierd met fchilderyen van de voornaamfte meesters.
In eenen tuin naast aan de tuinen van Vertailles is eene andere koninglyke lustplaats, het Paleis van Marli genaamd. De tuinen, welke tot hetzelve behooren , zyn fTchoon veel kleiner dan die van Verfailles) veel regelmaatiger aangelegd, en zyn ook ryklyk verfierd met pragtige ftandbcelden, fonteinen en andere waterwerken. In een gedeelte van deeze tuinen is een groote waterval, die de vertooning maakt van eene groote rivier van eenen berg affchietende; in een ander gedeelte is een andere waterval, die een geluid maakt, gelyk aan dat van den donder op eenen verren afftand.
Maar de grootfte zeldzaamheid te Marli, en inderdaad het fchoonftc ftuk, dat de men-
fche-



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 147
fchelyke konst immer heeft voortgebragt, is een werktuig tot het opbrengen van water uit de rivier de Seine in waterbakken , die niet flegts de waterwerken van Marli, maar ook die van Verfailles den noodigen toevoer aanbrengen. Dit berugte werktuig, het welk door den ridder de la Ville is uitgevonden, flaat op eenen arm van de rivier de Seine, cn is famengefteld uit veertien raderen, die in eene gevoeglyke orde geplaatst zynde, en door den flroom van de rivier omgevoerd wordende, 225 pompen gaande houden; deeze pompen brengen het water in eenen tooren, die op eenen heuvel flaat, omtrent 3660 voeten van de rivier af en 372 voeten hoogcr dan haare oppervlakte. Het water wordt uit deezen tooren gebragt door middel van eene kostbaare waterleiding , die negenendertig boogcn heeft, en omtrent 700 voeten lang is; vervolgens wordt het door yzeren pypen, die gaten van agttïen duimen , eri eene langte van 700 voeten hebben, naar Marli gebragt,' vanwaar het naar Verfailles, het welk omtrent vyf mylen van Marli af is , geleid wordt. — Wanneer de rivier hoog is, ryst het water in de bakken van Marli niet meer dan drie duimen in den tyd van vierentwinK 2 tig



148 Tafereel van Natuur en Konst. tig uuren. Gelyk het eerde maaken van dit werktuig eene ongelooflyke koste vcreischt heeft, zo moet men ook jaarlyks zeer veel befteeden om het wel te onderhouden, niet minder naamelyk dan 25000 1. fterling; uit welken hoofde men aanmerkt dat Lodewyk de XlVde zyne grootheid vertoonde , door eene plaats, in welker nabuurfchap geen water was, uit te kiezen om 'er de feboonde waterwerken in op te rigten, het geen niet dan door onnoemelyke fommen kon volvoerd worden.
Te ft. Germain, omtrent vier mylen tc'.i westen van Parys, is een fchoon Kasteel of Paleis, het welk den Koning van Vrankryk toebehoort. Het heeft eenen zeer aangenaamen dand aan den oever van de Seine, en werd oorfpronglyk gedigt door Koning Karei den Vden in den jaare 1370. Het werd merkelyk verbeterd en vergroot, eerst door Franciscus den Men, en naderhand door Henrik den IVden, die de tuinen, welke tot hetzelve behooren, zeer veel uitbreidde, en die met ongeloofllyke koste met pragtige terrasfen verlierde. Lodewyk de Xlllde maakte aarudit Paleis verfcheidene verbeteringen ,• en
Le-



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 149
Lodewyk de XlVde.die hier gebooren werd, bragt nog meer toe om dc plaats te vergrooten cn te verfraaijcn. Jacobus de Ilde, Koning van Groot-Britanje, hield in dit Paleis zyn verblyf van de omwenteling af, tot aan zyn overlyden, in den jaare 1701, toe.
Omtrent vyfendertig mylen ten zuid-oosten van Parys is het koning.lyk Paleis van Fontainebleau, gelegen in het midden van een groot bosch, welks grootfte gedeelte rots- en bergagtig is. De gebouwen, welke in verfchilJende tyden opgerigt werden, zyn zeer onregelmaatig, maar egter verfierd met fraaije koperen en marmeren ftandbeelden; dc vertrekken zyn pragtig en voorzien van kostbaare meubelen. Men heeft 'er verfcheidene kondig gefchilderde galleryen. De tuinen zyn zeer wel aangelegd en verfierd met eene groote meeuigte dandbeelden en waterwerken. In het byzonder is de oranjery ongemeen fchoon , en in deszelfs midden ziet men eene groote kom met koperen ftandr beelden.
In het midden van een vermaaklyk bosch by Meudon, omtrent twee mylen van Parys, K 3 is



ijo Tafereel van Natuur en Konst.
is een pragtig koningiyk Paleis, het welk onder de regeering van Koning Henrik den Ilden voor den kardinaal van Lotheringe gebouwd werd. Lodewyk de XlVde maakte 'er zich door aankoop meester van, en gaf het aan zynen zoon den Daufyn , die het merkelyk verbeterde, de gebouwen vergrootte, en ze opfierde met kon (tig beeld- en fchilderwerk. Hier zyn ook fraaije waterwerken, en eene grot, die met porfierfteen bevloerd is.
Aan den oever van de Seine , ten westen van Parys,en digt aaneen vermaaklyk bosch, het bosch van Boulogne genaamd, is een koningiyk Paleis , gefligt door Pranciscus den Men, die het den naam van Madrid gaf. De gebouwen beftaan uit drie verdiepingen, behalven de onderfte, en zyn omringd met eene gallery, die tot den top der bovenfte verdieping ftrekt, en rust op dubbele kolommen ; de boogen zyn verfierd met eene foort van tegels , die door de zonne befcheenen zynde fierk glinfteren.
Omtrent drie mylen ten oosten van Parys is een koningiyk Palcis, Vincennes genaamd,
cn



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 151
en gelegen in een fchoon park van den zelfden naam, hetwelk in den jaare 1183 omheind werd door Philippus Augustus , die men ook meent dat het Paleis heeft aangelegd. De gebouwen , die van tyd tot tyd verbeterd werden door Franciscus den Ilten , Henrik den llden, Lodewyk den XIHden en Lodewyk den XlVden, maaken eenen vierhoek, omringd met drooge gragten, welker kanten met fteen bezet, en die zeer diep zyn. Een gedeelte van dit Paleis, het kasteel genaamd, waarin gevangenen van ftaat niet zelden geplaatst worden, beftaat uit verfcheidene vierkante toorens, welker grootfte door eene byzondcre gragt omringd is, over welke eene draaibrug ligt. De kapel is , fchoon in den Gothifchen fmaak aangelegd, een fchoon gebouw, pronkende met verfcheidene piramiden en andere fieraaden , onder welken gefchilderde venfterglazen zyn, waarover men zich met reden ten hoogften verwondert. De vertrekken van dit Paleis zyn fchoon en pragtig,en dc zolderingen zyn met fchilderyen verfierd. De poort van het park aan de voorzyde van het Paleis is een zeer fchoon ftuk der bouwkunde, en beeft de gedaante van eenen triomfboog, verfierd met K 4 fco-



ï52 Tafereel van Natuur en Konst.
kolommen en ftandbcelden, en aan weörzyde. is eene ry van fraaije gebouwen, met eene opene gallerye, die op zwaare boogen rust.
Doch het voornaamfte fieraad van Parys (om thans van het Kasteel van Chambor niet te fpreeken) is een koninglyk Paleis, de Louvre genaamd, het welk mede aan den oever van de rivier de Seine ftaat, maar nooit naar het oorfpronglyke ontwerp is voltooid geworden. Dit pragtige Paleis, het welk men meent dat eerst begonnen werd door Karei den IXden , beftaat voornaamelyk uit twee gebouwen , welker voorgevels verfierd zyn met ongemeene konstftukken. Zy zyn drie verdiepingen hoog, zynde de eerfte van de Corinthifche, de tweede van de famengedelde, en de derde van de Attifche bouworde. Aan den voorgevel tegenover de rivier is eene groote gallery, die door Henrik den IVden aangelegd, cn byna een vierde gedeelte van eene myl lang is, met 124 vendors, welke allen in eene regte lyn geplaatst zyn. In deeze gallerye ziet men modellen in klei van meest alle de verfchande plaatfen in Europa, die op last van Lodewyk denXIVden gemaakt zyn, ten einde hy over derzelvcr derkte wel ■ ' mogt



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 153
mogt kunnen oordeelen, en dus in ftaat zyn om zyne krygsverrigtingen behoorlyk te regelen. De westelyke voorgevel werd door Lodewyk den Xlllden voltooid, die boven de poort eene groote tent bouwde , welke de gedaante van een dom heeft, en op twee ryen pilaaren van de Jonifche bouworde rust. In het midden van den oostelyken voorgevel, die met groote kosten door Lodewyk denXIVden gebouwd werd, en 525 voeten langte heeft, is de groote poort met eene gallerye , ge^fehraagd door veertig Corintifche kolommen. Twee derde deelen van dit verbaazende gevaarte werden nimmer van een dak voorzien, maar die vertrekken, welke voltooid geworden zyn, beantwoorden volkomen aan de uitwendige pragt der plaatfe.
Naby de Louvre is een ander koninglyk Paleis, de Tuilleries genaamd, geftigt door Catharina de Medicis, in den jaare 1564, en merkelyk verbeterd door Lodewyk den XlVden. Dc naam Tuilleries beteekent eigenlyk tigchelovens, en werd aan deeze plaatfe gegeeven ter oorzaake van eenige tigchelovens, die hier voordeezen geftaan hebben. Tusfchen dit fraaije Paleis, en de Louvre is K 5 ' eene



154 Tafereel van Natuur en Konst,
eene gemeenfchap door middel van eene gallery , die tegenover de rivier door Henrik den IVden werd aangelegd , en voor het fchoonfte ftuk van Europa gehouden wordt; dezelve is 1350 voeten lang, vyfendertig voeten breed, en voorzien van keurig beelden ichilderwerk. Onder deeze gallery is de koninglyke drukkery, en de vertrekken van 's Konings drukkers, plaatfnyders en andere konftenaars. Het Paleis zelf beilaat uit eene reeks van gebouwen, met eene vierkante tent aan ieder einde, "en een dom in het midden; alles is verfierd met kolommen, pilasters, en meer andere fieraaden. De groote voorgevel is aan de tuinzyde, en beftaat uit vyf tenten in den Jonifchen, Corinüfcbcn en Attifchen fmaak. Dit gedeelte van het gebouw is zeer regelmaatig en fraai, en het is het eenigfte bewoonbaare deel , dat in dit groote geftigt plaats vindt.
Agter het Palcis van de Tuilleries zyn de fchoonfte tuinen, welke in den omtrek van Parys gevonden worden ; dezelven beilaan omtrent dertig Engelfche gemetten gronds, en zyn ongemeen fraai aangelegd. Aan weêrzydc is een fchoon verheven terras, het welk
de



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 155
de gantfche langte van den tuin beflaat , en welks middelfte gedeelte een digt bosch met fmalle laanen is. Het Parterre bevat drie waterwerken, welke met pragtige ftandbeelden verfierd zyn. De groote laan verfcbaft een zeer aangenaam gezigt, het welk ftuit op een bosch < dat den naam draagt van de Elyfcefche velden, of ook dien van de Koninginne laan, als door Koninginnc Maria dc Medicis geplant zynde. Deeze tuinen worden door luiden van groot aanzien zeer veel bezogt.
In dat gedeelte van Parys, het welk de Univc-riïteit genoemd wordt , is een ander koninglyk Paleis , bekend onder den naam van het Paleis van Luxemburg. Plet wordt ook het Paleis van Orleans genoemd, omdat het een eigendom geweest is van Gafton , Hertog van Orleans, broeder van Lodewyk den XIVden; het is geftigt door Koninginne Maria de Medicis, weduwe van Hcnrik den IVden. Het gebouw, dat zich fraai cn regelmaatig vertoont , is naar de Thufcifche en Dorifche orde gefchikt, en heeft eene fraaije koepel aan den voorgevel. Aan den ingang heeft men een groot voorhof, het welk aan
weer-



ijö Tafereel van Natuur en Konst.
weêrzyde eene lange gallery heeft, voorzien met zeer keurlyke fchilderyen, die in den zomertyd voor ieder een te zien zyn. In deeze galleryen zyn verfcheidene fraaije marmeren tafels, met eene verbaazende verfcheidenheid van figuuren ingelegd; en in eene derzelven, de groote gallery genaamd, is eene zinnebeeldige hiftorie van Maria de Medicis, gefchiiderd door den beroemden Rubens in 24 ftukken, van welken ieder tien voeten hoog en negen breed is, zynde geplaatst in de peaianten tusfchen de venfters. De andere vertrekken zyn kostelyk gemeubileerd en met konftige fchilderyen verfierd. De tuinen zyn pragtig aangelegd , pronken met fonteinen, cn worden zeer veel bezogt, in het byzonder in den morgenftond.
Zonder ons met de befchouwing der lusrplaatfen van den Franfchen adel in te laaten, zullen wy de Hospitaalen, de Bruggen en andere openbaare geftigten van Vrankryk in aanmerkinge neemen. — Een der fehoonfte gebouwen, welke men in of omtrent Parys heeft, is het koninglyk Hospitaal van verminkte foldaaten, gefb'gt door Lodewyk den XiVden in den jaare 1671. Het is een vierkant



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 157
kant fteenen gebouw, het welk meer dan zeventien gemetten gronds beflaat, beltaande aan den oever van de Seine, en genoegzaam tegenover de Tuilleries. Het beftaat uit vier groote pleinen, die met regelmaatige gebouwen van vier verdiepingen hoog bezet zyn. Deeze vier pleinen omringen een vyfde, het welk alleen zo groot is als de andere te famen, en bezet met boogen , die zeer naauwe galleryen maaken, onder welken agt groote gangen zyn, verfierd met fraaije fchilderyen. Op dit plein ftaat het ziekenhuis, het welk van binnen zeer net is, en een pragtig altaar heeft; aan de andere zyde is de kapel, waarop een zeer fchoone dom ftaat; de lesfenaar, het orgel en altaar zyn ryklyk verguld ; het altaar is overdekt met een pragtig verguld gehemelte, opgehou. den door vier beelden, die engelen vertoonen, en ieder op eenen pilaar van veertig voeten hoog ftaan, welke alle ryklyk verguld zyn. Agter het groote altaar zyn zes andere altaaren, verfierd met fraaije fchilderyen en ftandbeelden van heiligen , allen leevens-r grootte; de koepel is fraai gefchilderd, en de vloer kondig belegd met marmer van verfcheidene kleuren, Behalven deeze vyf voorma-



153 Tafereel van Natuur en Konst.
naame pleinen, zyn 'er nog andere, gefchikt voor de winkels, die tot het hospitaal behoorcn, waarin, onder de belchikking van daartoe gefielde bedienden, in alle opzigren eene verwonderenswaardigc orde gehouden wordt.
Naby onzer Lieve Vrouwe Kerk is hetffofel de Dieu, het oudlle en grootfle Hospitaal in Parys. Men meent dat het gefligt is door ft. Landry, den negenentwintigften Bisfchop van Parys, onder de regeering van Clovis den Ilden, omtrent het jaar 660, federd welken tyd dc gebouwen en inkom den merkelyk vergroot en vermeerderd zyn. Thans bevat dir Hospitaal vyftig gangen, die genoegzaam opgepropt zyn met bedden. In bet Hotel de Dieu worden alle lyders ingenomen, zonder eenig opzigt op hun vaderland, godsdienst of ongemak; daar wordt geen borgtogt geëischt voor hunne begraaffcnisfe ingevalle zy mogten komen te overlydcn; men duldt nooit dat zy, die met eenige ongeneeslyke kwaaie worftelcn, hulpeloos op de ftraat omkomen. Het getal van Iydercn in dit Hospitaal is van drie tot zevenduizend, die allen zorgvuldiglyk opgepast worden door nonnen van de orde van 'ft. Augustinus, welke hier den post van moeders



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. ijo
ders waarneemcn. De gebouwen zyn zeer eenvoudig, maar de orde en huishouding zyn met reden voorwerpen van verwonderingc en lofredenen, in alle opzigten ziet men 'er overvloed van noodwendigheden met eene voorzigtige zuinigheid uitgedeeld. Het wordt geregeerd door twaalf burgers, en zeven regenten van hooger rang.
Het volgende groote liefdegeftigt in de üad Parys is het Hospitaal der armen, het welk , door den Koning in den jaare 1602 werd aangelegd. Ia het gebouw zelf is niets merkwaardigs , maar van binnen is het net en fraai, en verdeeld in vyf groote gangen , waarin omtrent 200 bedden zyn; de lange" gang is verfierd met fraaije fchilderyen; en aan het einde van iedere gang is eene kapel, met uitmuntende afbeeldingen van verfcheidene Koningen , Kardinaalen , en voornaame Heelmeesteren welke in Vrankryk gebloeid hebben. Dit Hospitaal wordt bediend door monniken van ft. Jean de Dicu, die hier (Van welken rang zy ook zyn) qppasfen, even als de Augustyner nonnen in het Hotel de Dieu.
Op eenen kleinen affiand van de ftad Parys
ftaat



i6o Tafereel van Natuur en Konst.
ftaat het algemeene Hospitaal, het welk iri den jaare 1656 geftigt werd. Het is een fraai gebouw; rondom voorzien van eene diepe gragt, en van een dom van boven. Na behoorlyk verzoek worden alle lyders iri dit Hospitaal toegelaaten, als zwangere vrouwen, vondelingen, weezen, en zulken , die met eenig ongemak worftelen. De gangen zyn talryk en groot, en doorgaans zyn 'er zevenduizend menfehen in gehuisvest.
Digt by het Hotel de Dieu ftaat het Hospitaal der vondelingen, het welk een eenvoudig en net gebouw is van witten fteen. In dit Hospitaal worden alle aangeboodene kinderen ontvangen, zonder eenig ander onderzoek dan of zy gedoopt zyn; doorgaans zyn 'er omtrent duizend vondelingen in het huis, en nog vierduizend by minnen. Van binnen is het ongemeen net en zindelyk. De zusters, die de vondelingen oppasfen, zyn gekleed in zwarte hemden, met witte ftuijers.
Omtrent drie mylen van Parys is een Hospitaal, het welk de Bicetre genoemd wordt, een groot eenvoudig gebouw is, en tevens dient voor eene gevangenis van ftaat. Zy,
dien



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. iöt
dien het ongeluk treft van tot eene eeuwig-duurende gevangenis te worden veroordeeld, worden gemeenlyk in deeze plaats gebragt.
Behalven de gemelde hospitaalen zyn 'er verfcheidene andere merkwaardige geftigten in en omtrent Parys, onder welken vooral de drie voornaamfte Bruggen, die over de rivier de Seine liggen, behooren geteld te worden. Dcrzelver eerfte is de Pont Neuf, of de Nieuwe Brug, die onder de regeering van Henrifc den derden, welke den eerften fteen gelegd heeft op den 3iften van May des jaars 1578, begonnen, maar niet voltooid is voor het jaar 1604. Zy beftaat uit twaalfboogen, is 1020 voeten lang en twee-en-zeventig breed, waarvan de ryweg dertig voeten beflaat, zynde de rest gefchikt voor een voetpad aan weèrzyde, het welk boven den ryweg verheven is. Tusfchen den vyfdcn en zesden boog is een koperen beeld van koning Henrik den vierden te paard, rustende op eenen marmeren voet, aan wiens zyde de voornaamfte verrigtingén van dien Vorst in bas reliëf zyn afgebeeld; aan ieder der vier hoeken ziet men de afbeelding van eenen gekectenden flaaf, die oude wapenen onder zyne voeten treedt. Die
VUL D s e l, L prag-



i62 Tafereel van Natuur en Konst.
pragtig gedenkteeken is omzet met yzeren palisfaaden. Een ander fieraad van deeze Brug is een fraaije Fontein, de Samaritaanfche genaamd, naar de ftandbeelden van onzen Zaligmaaker en van de Samaritaanfche vrouwe, die 'er op geplaatst zyn. Deeze fontein is een net en klein kunstfluit, met een klokkegeflel en eenige waterwerken, waar door de Louvre en andere deelen der ftad van rivierwater voorzien worden.
De Koninglyke Brug is een fteenen gebouw van elf boogen , tegenover de Louvre , en werd aangelegd op last van Lodewyk denveertienden omtrent het jaar 1685.. Zy heeft geene fieraaden, maar wordt voor eene der fterkfïe bruggen in het koningryk gehouden.
Pont au cbange werd dus genoemd naar eene houten brug ter deezer plaatfe , die den geldwisfelaaren toebehoorde , cn (nadat zy dikwyls befchadigd, cn in den jaare 1621 geheel afgebrand was) in eene fteenen brug veranderd werd, aan welke men begon te bouwen in het jaar 1Ö39, en die men voltooide in den jaare 1Ó47. Zy is aan weêrzyde met huizen bezet, die van fteen gemetfeld en vier
ver-



Vrankryk, Voorn. Gebouwen. 163 verdiepingen hoog zyn. Tegenover deeze Brug is een boog, die met twee pilasters, op voetftukken rustende, verfierd is, onder welken drie koperen ftandbeelden zyn. Het middelde ftaat op eenen pededal, en vertoont Lodewyk den XlVden, in bet tiende jaar van zyne regeering, door de hand der Overwinninge met lauweren gekroond wordende; de twee andere ftandbeelden zyn die van Lodewyk den XlHden, en van zyne gemaalinne, koninginne Anna van Oostenryk , die regentes van het koningryk was toen de brug voltooid werd.
Menigvuldige andere geftigten in Vrankryk verdienen eene byzondere opmerking. Een der merkwaardigfte in Parys, van welken wy nog geen gewag gemaakt hebben , is eene foort van vcrfehanste plaats, welke uit agt groote ronde toorens, die door andere fterke gebouwen aan eikanderen verknogt zyn, beftaat,en de Baftilje genoemd wordt. Zy werd reeds in het jaar 1370 voltooid , en in het jaar 1634 va" diepe gragten en bolwerken omringd. De plaats is eene gevangenis; gefchikt voor zodaanigen, die tegen den Staat misdaan hebben, of uit kragte van lettres de cachet, of van brieven die door den Koning L 2 ge-



iö4 Tafereel van Natuur en Konst,
geteekend en verzegeld zyn , in hegtenisfe genomen worden. Men heeft hier eenen gouverneur, eenen luitenant, en eene kompagnie foldaaten.
Het Arfenaal, waarin al het gefchut, het welk men ter verdedinge des Koningryks in gereedheid brengt, gegooten , en voor een groot gedeelte bewaard wordt, werd omtrent in den zelfden tyd als de Baftille geftigt, en is een zeer groot gebouw , het voorkomen Lebbende van een kasteel. Voordeezen ftond in het midden een tooren , de tooren van Billi genaamd, die in den jaare 1538, toen tweehonderd tonnen buskruits door den blikfem in brand vloogen, in de lugt fprong. De groote poort, die door Henrik den vierden gebouwd werd, is verfierd met vier groote Hukken gefchuts, die in de gedaante van kolommen gegooten zyn ; de groote zaal is fraai gefchilderd door den beroemden Mignard ; erj agter het gebouw is een fchoone tuin.
Een groot gebouw, naby de nieuwe brug ftaande, en het Paleis genaamd, omdat het eertyds de plaats was, waar de Koningen van Vrankryk gemeenlyk hun verblyf hielden ,
werd



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. 165
werd onder de regeering van Pepin, den vader van Karei den grooten, begonnen, en in den jaare 1313 voltooid onder de regeering van Philippus den Schoonen , die het fchikte voor de vergaderplaats van het Parlement van Parys. Het is verdeeld in eene meenigte van zaaien , waarin de verfcheidene geregtshoven gehouden worden. Het dak van de groote zaal is van hardfteen, en in het midden van dezelve is eene ry boogen, rustende op groote pilaaren, rondom welken eene meenigte winkelkasfen zyn, om welke reden het doorgaans den naam draagt van het Paleis der Koopluiden. Naast aan de groote zaal is de groote kamer, die door ft, Lodewyk gebouwd, en door Lodewyk den twaalfden merkelyk verbeterd is. Alle de vertrekken zyn van kostbaare fieraaden en kon. ftige fchilderyen voorzien.
Het Stadhuis van Parys ftaat aan de eene zyde van een groot plein, waar de vonnisfen van veroordeelde misdaadigen gemeenlyk uitgevoerd worden, en waar op plegtige feestdagen openbaare fchouwfpelen worden aangerigt. Het is een groot Gothisch gebouw, het welk egter verfierd is met kolommen van dq L 3 Co.



i66 Tafereel van Natuur en Konst.
Corinthifche orde. Boven de poort is een ridr derlyk ftandbeeld van Henrik den vierden. Het voorhof is omringd met gebouwen , en rust op boogen, onder eenen van welken een ftandbeeld van Lodewyk den veertienden, in den fmaak der oudheid uitgedost, op eenen marmeren pedeftal ftaat; en op de marmeren frontefpics rondom de boogen zyn opfchriften in gouden Ietteren, meldende de voornaamfte gebeurtenisfen, welke onder de regeering van dien Koning hebben plaats gehad. De boven, kamers zyn verfierd met gefchildcrdc afbeeldingen van verfcheidene overheden der ftad. In de groote zaal zyn verfcheidene fchilderyen , waarvan het merkwaardigfte ftuk is eene af beelding van den pragtigen maaltyd, welken de ftads Raad aan Lodewyk den XlVdcn en zyn gantfche hofgezin, op den 3o(ïen van January des jaars 1687, gegeeven heeft.
Men zegt dat de Univerfitcit van Parys geftigt is door Karei den Grooten in den jaare 791; doch het blykt niet dat de fchoolen, tot dezelve beboorcnde, in eenig aanzien geweest •zyn voor het einde der elfde ecuwe, omtrent welken tyd verfcheidene zeer geleerde hoogleeraars in de wysbegeerte en godgeleerdheid
te



Vrankryk. Voorn. Gebouwen. i6j
te Parys geweest zyn. In vervolg van tyd werden 'er eenige kollegiè'n opgerigt, waar lesfen in de wysbegeerte, geneeeskunde, regtsen godgeleerdheid gegeeven werden, en nu zyn 'er in deeze Univerfiteit omtrent dertig kollegiè'n, waarvan de volgende de voornaamfte zyn.
Het Kollegie van Sorbonne, het welk geftigt werd in den jaare 1250 door Robërt, een inbooreling van Sorbonne, een klein vlek by Rethel in Champagne. Toen dit Kollegie merkelyk in verval geraakt was , werd het herbouwd en zeer pragtig gemaakt door den Kardinaal de Richelieu, in den jaare 1629; het bevat vertrekken vcorzes-en-dcrtig leeraaren, behalven eene boekery en zaaien. De Kerk is een fchoon gebouw , verfierd met pilasters van de Corintifche orde, en met verfcheidene ftandbeelden van heiligen en engelen; de dom is aan den binnenkant fraai bcfchilderd; en in het midden van het choor is de «'rafftede van den Kardinaal Richelieu, met eene fraaije afbeelding van dien Prelaat in eene liggende geflalte, onderfchraagd door den Godsdienst en verfcheidene andere zinnebeeldige- figuuren. Dit wordt als het geL 4 re-



i68 Tafereel van Natuur en Konst,
regeldfte Kollegie in gantsch Europa aangemerkt; de graad van Doctor wordt in hetzelve alleen gegeeven aan hun, die van den opgang tot den ondergang der zonne eene twistrede in het openbaar verdedigen, zodat de titel van Doctor van dc Sorbonne een hoog aanzien geeft.
Het Kollegie van Navarre draagt deezen naam naar Joanna, gemaalin van Pbilipptis den Schoonen, Koningin van Navarre cn Graavin van Champagne, die hetgeftigt heeft. De opzieners en leeraars over hetzelve werden in den jaare 1315 aangefteld. Deeze ftigting werd merkelyk verbeterd door den Kardinaal Richelieu, Lodewyk den XlIIden en Lodewyk den XlVden. Door Lodewyk den XlIIden is hier een genootfehap van leeraaren in de Godgeleerdheid, gelyk. aan dat van de Sorbonne, aangefteld; en onder dit Kollegie berusten de gedenkfehriften van de Univerfiteit.
Het Kollegie der vier Natiën wordt dus genoemd omdat het gefchikt was tot opvoeding der kinderen van edelluiden of voornaame burgers uit vier onderfebcidene diftrikten van Vrankryk. Het draagt ook den naam van liet
Kol-



Vrankryk. Voorn. Gecoüwen. 160
Kollegie van Mazaryn, omdat het door den Kardinaal van dien naam is geftigt geworden. De gebouwen werden voltooid in den jaare 1674, en -worden voor de fchoonfte gehouden van allen, die tot de Univerfitcit behooren.
Het Kollegie der Geneeskunde werd geftigt in den jaare 1477, en heeft een amphithcater, waar de ftudenten jaarlyks lesfen krygen in de Ontleedkunde, Chirurgie, Pharmacie en Chemie. In dit Kollegie zyn vyf Hoogleeraars, die jaarlyks op nieuw verkoozen worden, en lesfen geeven over de Phyliologie, Botanie, Pharmacie, Pathologie en Chirurgie. De Faculteit beftaat uit leeraaren en Iicentiaaten, die den graad van leeraar op de Univerfitcit van Parys hebben aangenomen ; en deezen hebben alleen, met uirfluitinge van alle anderen , het regt om de geneeskunde in dc gemelde hoofdftad tc oeffenen, het welk geen' geneesheer van eenige andere univerfitcit • wordt toegelaaten, tenzy hy tot het gevoldvan den Koning of van de koninglyke familie behoort.
Ces Konings Boekcry te Parys is een zeer L 5 grootsch



370 Tafereel van Natuur en Konst.
grootsch en pragtig gebouw ; oorfpronglyk -was bet een paleis, geftigt door den Kardinaal Mazaryn, en tot eene Boekery gemaakt in den jaare 1722. De vertrekken zyn groot en hoog van verdieping , en men vindt 'er eene verbaazende meenigte boeken, die allen in eene zeer goede orde geplaatst zyn.
Op den hoogften grond in de ftad Parys ftaat het koningiyk Obfervatorium, het welk een pragtig en fchoon gebouw is, opgcrigt in den jaare 1667. Verfcheiden Starrekundigen hebben in een huis, daartoe behoorende, afzonderlyke vertrekken; cn dc Franfchen rekenen dat hun eerfte Meridiaan door dit Obfervatorium gaat, het welk 2 graadenen 35 minuten ten oosten van London is.
Het grootfte en pragtigfte Plein in Parys is het Plein van Vendofme, dus genaamd naar CEefar , Hertog van Vendofme, natuurlyken zoon van Hcnrik den JVden, cn eerftcn ftigter van de aanzienlyke gebouwen, waarmede het bezet is. Het heeft ook den naam van het Plein van Lodewyk denGrooten, naar ccn ridderlyk ftandbeeld van Lodewyk den XlVden. Het Plein is van eene agthoekige gedaante;
ue



Vrankryk. Voorn. ^Gebouwen. 171
de huizen zyn allen van de Corinthifche orde, en ftaan ten opzigte van eikanderen in een goed verband. Des Konings fcandbeeld, het welk op een marmeren pedeftal in het midden van het Plein ftaat, is van louter koper, meer dan leevensgrootte , en gekleed als een Romeinseh Keizer. Op het voetftuk zyn verfcheidene opfchriften, behelzende loffpraaken wegens de deugden en krygsverrigtingen van dien grooten Monarch.
Daar is ook een ander Plein, bezet met gebouwen in den Jonifchen fmaak, die egter noch pragtig noch regelmaatig zyn. Hetzelve wordt genoemd het Plein der Overwinningen, naar eene fraaije verzameling van figuuren in deszelfs midden , opgerigt door den Hertog de la Feuillade, en vertoonende Lodewyk denXIVden in.zyn koninglyk gewaad, met eenen driehoofdigen Cerberus, die dood aan zyne voeten ligt ; zynde dit eene zinfpeeling op het drievouwdig verbond, waarover men hem de zegepraal heeft toegefchreevcn. Eene afbeelding der Overwinninge ftaat agter den Koning, met haaren eenen voet op eenen globe, en zet hem eene kroon op het hoofd. Deeze beelden erkent men algemeen
dar



112 Tafereel van Natuur en Konst.
dat dc besten in Europa, ja misfchien de fchoonften zyn, welke men immer in eenig land gezien heeft; zy zyn van verguld koper, en ftaan op een marmeren voetftuk van 22 voeten hoog. Onder aan het voetftuk zyn vier gekeetende flaaven, meer dan leevensgrootte, in koper, met hunne zegeteekenen onder 's Konings voeten. Dc gantfche groep zegt men dat 30000 ponden weegt, en dat dezelve in eens gegooten is. Op het voetftuk zyn verfcheidene trotfche en onbetaamelyke opfchriften, en onder anderen een , Viro mmertali, dat is, aan den onfterfelyken Man.
OVERBLYFSELS DER OUDHEID.
In veele deelen van Vrankryk ziet men nog eene meenigte van Romeinfche Oudheden, Inzonderheid zyn te Nifmes, eene zeer oude ftad in Languedoc, pragtige overblyffels van een Romeinsch Amphitheater £*}, het welk
van
(♦) Het onderfcliekl msfclien een Theater en Amphitheater is dit: het eerfte was genoegzaam een halve cirkel en gefchikt voor fchouwfpclen; het laatfte had ecue eironde gedaante, gelyk die van twee Samengevoegde Theaters, cn diende tot gevcgten van worfteJnaren , van wiide dieren , en tot andere openbaar? vertooningen voor het volk.



Vrankryk. Overblyfs. der Oudh. 173
van hardftecn gebouwd, en ongemeen groot •weest is. De buitenkant is verfierd met koimmen, en men kan 'er nog verfcheidene Roomfche Adelaars, zo wel als de beelden van Romulus en Remus, door eene wolvinne gezoogd wordende, in ontdekken. Te Touloufe in de zelfde provincie zyn de overblyffels van een ander Amphitheater, gelyk ook te Perigneitx in Guienne, te Chalons in Bourgonje, te Arles in Provcncc, en te Vieone in Dauphiné.
In verfcheidene fteden van Vrankryk zien wy ook de overblyffels van zegeboogen, welken de Ouden gewoon waren op te rigten, om by de laate nakomelingfchap de gedagtenis der overwinnaaren te vereeuwigen. Men vindt eenen derzelven te Rheims in Champagne, welke beftaat uit drie boogen met kolommen cn gefchilderde figuuren. Demiddelfte boog, die de grootfte is, heeft eene hoogte van vyf-en-dertig, en eene wydte van vyftien voeten; op deszelfs top is eene vrouw afgebeeld , met twee hoornen des overvloeds (*) in haare armen, die misfchien ge.
fchikt
(*) De Ccrmicopia, of hoorn des overvloeds was,
vol.



174 Tafereel van Natuur en Konst.
fchikt waven om de vrugtbaarheid des lands aan te duiden. Vier kinderen rondom hft vertoonen de vier getyden des jaars, en^Të twaalf maanden worden door zo veele figuuren afgebeeld. Op eenen der zyboogen ziet men de historie van Romulus en Remus, door eene wolvinne gezoogd wordende, waarby gevoegd zyn de fchaapherdcr Fauftulus, en zyne vrouw Acca Laurentia. Op den anderen boog vertoont zich Leda, Jupiter, die in een Zwaan veranderd is, omhelzende, en Cupido, die eenen fakkel houdt om hen te ligten. Een der tegenwoordige poorten van de ftad Oranje was oudtyds een triumfboog, opgerigt door C. Marius , ter gelegenheid van zyne behaalde overwinning op deCimbren en Teu-
\t0"
volgens de verfiering der oude digteren, een hoorn , die overvloed van alle dingen uitgaf, en door Jupiter aan zyne voedfter Amalthea , ter vergeldinge van haare dienden, gefehonken was; fchoon fommigen hier denken om den hoorn van Achelous, die men zegt dat door Hercules werd afgebroken, waardoor het duiten van eenen arm dier riviere, en de daarop gevolgde vrugtbaarheid verdaan wordt. Bouwkundigen en beeldhouwers vertoonen de Cornucspia onder de gedaante van eenen grooten hoorn, die vrugten, bloemen enz. uitgeeft.



Vrankryk, Overblyfs. der Oddh. 175
tonen, die eenen inval in Italië gedaan hadden. Hier zyn ook de puinhoopcn van eenen Romeinfchen Circus (*), en verfcheidene andere overblyffels der Oudheid.
Naby Autun in Bourgonje zyn verfcheidene oude Kolommen en Pyramiden; maar onder alle zeldzaamheden van deezen aarr in Vrankryk is 'er niet eene, welke zo veel verwondering verdient als een fraaije Obelisk (J~)
van
(*) De Circi waren groote gebouwen , doorgaans van eene langwerpige of eironde gedaante, gefchikt tot verfcheidene foorten van fpelen of oeffeningen, als tot worftelen, (laan, vegten met zwaarden of ftokken, loopeu en meer dergelyken.
(t) Een Obelisk is van een vierhoekige gedaante, niet zeer breed van onderen, en f>eeds fmaller en fmaller wordende naar den top toe, die eindelyk in eene ftompe, en niet in eene fpitfe punt, gelyk eene pyramide, uitloopt. Het onderfcheid tusfchen eenen Obelisk en eene Pyramide beftaat, volgens fommigen, hierin, dat dc laatfte eene groote, en de eerfte eene zeer kleine grondvlakte heeft; doch onzes bedunkens is het onderfcheid daarin te (lellen, dat Obelisken uit eenen enkelen, en Pyramiden uit verfcheidene fteenen beftaan.



176 Tafereel van Natuur en Konst.
van Oosterfchen Graniet (*), welke te Arles in Provence gezien wordt; dezelve is tweeen-vyftig voeten hoog, en heeft van onderen zeven duimen middellyns. Dit ftuk heeft veele eeuwen lang in eenen tuin onder den grond verborgen gelegen, totdat het op last der Overheid, in'den jaare 1675, opgegraaven, en in de ftad geplaatst werd, waarvan het nu een der voornaamfle fieraaden maakt.— Te Autun ziet men ook het overblyffel van eenen Tempel van Janus, en in verfcheidene andere deelen des koningryks worden puin-
hoopen van Heidcnfche Tempelen gevonden.
In den jaare 1665 vond men, in de rivier de Rhone naby Avignon, een groot rond fchild van louter zilver , het welk cen-eh-twintig duimen in zyne middellyn, en een-en-twintig ponden zwaar was. Het is byna 200 jaaren oud,en vertoont de afbeelding vanScipio den Afrikaan, verzeld vart Romeinfche bevelhebberen , en eenige voornaame Spanjaarden , die hem verzoeken dat hy eene fchoone maagd jn vryheid ftelle. Dit Schild werd aan Scipio
toe-
(*) Deeze fteen is eene zeer harde foort van marmer, en wordt zo genoemd omdat hy met eene meenigte kleine vlekken, die wel naar zandkorrels gelyken, gefpikkeld is.



Vrankryk, Zeden, Gewoont. enz. 177
toegewyd, ter gelegenheid van het ontllag, het welk hy aan eene fchoone gevangene vergunde , door haar aan Allucius , Prins van Celtiberie, aan wien zy verloofd was, weder te geeven.
ZEDEN, GEWOONT..BN EN OVERLEVERINGEN.
Het eerfte, waarop onze aanmerking hier natuurlyker wyze vallen moet, is de perfoonlyke hoedaanighcid en het karakter der Franfchen. Hieromtrent kunnen wy zeggen dat zy zo groot en fterk niet zyn als hunne nabuuren , maar wel zo vlug en werkzaam. Hunne kleur is niet zeer gunftig, en daaruit fpruit waarfchynlyk de gewoonte van zich te blanketten, welke onder de jufferfchap zeer gemeen is. Zy zyn doorgaans vrolyk en leevendig, maar tevens dartel, haastig en ongeftadig. Zelden zyn zy egter in tegenfpoed neêrflagtig, maar behouden hunnen vrolyken aart zelfs in de ongunftigfte omitandigheden. In befchaafdheid , aartigheid en welgemanierdheid denken zy dat geen ander volk hen kan evenaaren. Hunne zeden zyn egter, in verfcheidene opzigten ergerlyk voor lui-
VIII. Deel. M den,



178 Tafereel van Natuur en Konst.
den, die waaren (maak , gezond oordeel, en een onbedorven hart bezitten. De laagflö vieijery , de veragtelykfte geveinsdheid gaat onder hen zeer fterk in zwang; zelfs draagen zy 'er hunnen roem op, als huns oordeels de weezenlyke befcbaafdheid uitmaakende.' In alle hunne gcfprekken en handelingen heerscht derhalven maar zeer weinig opregtheids , en die eenig vertrouwen op hunne verzekeringen Hellen , vinden zich in veele gevallen bedroogen. Schoon geen volk grooter Mytén van gelaatenheid geeft iri tegenfpoed, zyn zy egter in voorfpoed trotsch, opgeblaazen en meesteragtig , ook zyn zy ongemeen krakeclziek. De vrouwen genieten in Vrankryk groote vryheden, en de mans gg| zo ver van minyverig te zyn , dat zy het zich tot eene eer rekenen wanneer hunne vrouwen van anderen bemind en aangezogt worden. Zedigheid wordt by de juffers niet als eene deugd, maar als een teeken van ongemanierdheid of domheid aangemerkt. Aan de andere zyde moet men erkennen dat de Franfchen zeer werkzaam, dapper en vernuftig zyn, dat zy zich eene'groote handigheid en eene bevallige houding eigen gemaakt hebben. Allerleie konfteii en wcetenfcha'ppen zyn
in



Vrankryk. Zeden, Gewoont. enz. 179 in Vrankryk door de groote mannen, welken het voortgebragt heeft, merkelyk bevorderd ^worden; in het byzonder mag men zulks verzekeren van de fraaije letteren, de fchilderkunst, de beeldhouwery, den fcheeps-'en vestingbouw; maar de wysbegeerte en wiskunde kan men niet zeggen dat met eenen even goeden uitfiag behandeld zyn. De Franfche taal is genomen uit die der Gaulen , Romeinen en Franken. Zy wordt genoegzaam door geheel Europa verdaan cn gefproken, cn is zeer fraai, kragtig en bevallig,
Sederd de herroeping van het edikt van Nantes, is de Roomsen Catholyke Godsdienst de eenigfte, die in Vrankryk in het openbaar mag geoeffend worden; en egter heeft men in Vrankryk, en voöral in de zuidelykfte provinciën , een vry groot aantal van Proteftanten. Nimmer kon de inquilitie in dit ryk worden ingevoerd; en de Koning, de geestclyken en leeken zyn, in veele opzigten, vryer en onafhanglyker van het hof van Rome dan in andere Roomfche landen. In het koningryk is de magt der geestelykheid ook meer bepaald, en meer onderworpen aan de burgerlyke Overheid dan in het gebied van verM 2 fcheu



i8o Tafereel van Natuur en Konst.
fcheidene andere Vorften. De eenigftc bepaaling, welke ten aanzien van kerkelyke zaaken cp den Koning legt, is het Concordaat, aangegaan in den jaare 1515, tusfchen Franciscus den Iften en Paus Leo den Xden; desniettegenftaande benoemt hy alle Aartsbisfchoppen, Bisfchoppen , Abten en Priors, en kan der geestelykhcid, zonder eenig'q pauslyke vergunning , fchatting opleggen ; uit kragte van dit regt eischte hy, niet veele jaa,ren geleeden, den twintigften penning, en begeerde dat de geestelyken hem eenen inventaris van hunne middelen en vaste goederen zouden overleveren; om dit te vermyden booden zy aan hem jaarlyks eene fom van twaalf millioenen te zullen betaalen, behalven de vrye gift, welke zy alle vyf jaaren opbragten. Wanneer 'er een bisdom openvalt , heeft de Koning de gantfche befchikking over het zelve zo lang totdat het weder vervuld is, met regt om alle de kerkelyke ampten te begeeven, uitgezonderd in de Parochie-kerken. De geloofsbelydenis der Gallicaanfche kerke is ver van zo gunftig voor den Paus te Zyn als die vafi andere Roomsen Catholyke landen, dewyl zy zyne magt allecnlyk bepaalt tot dingen, welke de zaligheid
der



Vrankryk. Zecen5 Gewoont. enz. 181
der menfehen betreffen , wegens welke zy thans zyn volftrekt gezag fchynt te erkentien , beweerende zyne onfeilbaarheid , en niet duldende dat men zich ooit van zyne uitfpraake op eene algemeene kerkvergadering beroepe; doch de beftryders van de berugte Conflitutie Unigenitus zyn zeer talryk , en werden niet zelden door de Parlementen op eene kragtdadige wyze onderfteund. Men vindt ook in Vrankryk eene meenigte Janfenisten , die door de heethoofdige Pausgezinden voor ketters gehouden worden. In het gantfche koningryk zyn agttien Aartsbisfchop. pen, honderd-en-dertien Bisfchoppen, zevenhondefd-en-zeventig Abtdyen voor mannen, driehonderd-en-zeventien Abtdyen en Prioryen voor vrouwen, behalven een groot aantal van kleine kloosters. De kerkclyken van allerleie fbort worden gefchat op byna tweemaal honderdduizend , en hunne inkomften op omtrent zes millioenen ponden fterling.
. De buitenlandfche handel van Vrankryk op Italië, Turkye, de West-Indiën en meerandere landen, is nog zeer aanmerkelyk. In het byzonder trekken de Franfchen groote voordeden uit hunne West-Indifche volkplanM 3 tin-



1S2 Tafereel van Natuur en Konst.
tingen, wervvaards. zy jaarlyks veele fc hepen zenden, en eenen goeden voorraad van hunne koopwaaren en gemaakte ftoflen vejvoeren. Hunne visfcheryen en handel op de Oost-Indien kreegen inderdaad in den Iaat, Hen oorlog eenen vervaarlyken krak, zowel als die op Africa en Noord-America, dewyl zy veel moesten aftlaan om vrede te maaken. Een der grootfte nadeelen voor den koophandel van Vrankryk is ook , dat het daar zo fatfoenlyk niet is een koopman te zyn als in Engeland en eenige andere landen, zodat de Franfche adel het te laag voor zich oordeelt zich met den handel bezig te houden , het geen de reden is dat zeer«veele Edelheden tot kerkelyke, regterlyke enkrygsbedteningen worden opgeleid. Menigvuldige Franfche Heden hebben bet voorregt van geld te moogen munten, en ieder derzelven mag eenen byzonderen ftempel op haare geldllukken flaan. De verfcheidene munten Haan egter onder het opzigt der munthoven van Parys, Lyons en Pau. Men rekent in Vrankryk by Livres, Sous cn Deniers. Twaalf Deniers maaken-eenSou of eenen hal ven van onze Huivers , en twintig Sous maaken eene Livre» .
De



Vrankryk. Zeden, Gewoont. enz. 183
De titel van den tegenwoordigen Koning is Lodewyk den XVdën , door Gods genade Koning van Vrankryk en Navarre. De titel van Sire wordt hem door zyne onderdaanen en anderen gegeeven, wanneer zy hem aanfpreeken of aan hem fchryvcn. De Franfchen, van hem fpreekende of fchryvende, noemen hem den Koning of zyne Majefteit; maar de vreemdelingen geeven hem den naam van Koning van Vrankryk, van Allerchristelykften Koning of Allerchristelykfte Majefteit. De Paus noemt hem in zyne bullen den oudften zoon der Kerke, omdat Clovis, na den ondergang van het Roomfche Keizerryk, de eerfte Vorst was, die den Christelyken Godsdienst omhelsde. De oudfte zoon van den Daufyn wordt, indien deeze voor den Koning fterften nazaaten heeft, Daufyn, maar zo lang als zyn vader leeft voert hy den titel van Hertog van Bourgonje. Des Daufyns tweede zoon is Hertog van Anquitanie , 'het geen de oude naam » an Guienne is; de derde is Hertog van Berry, en de vierde Hertog van Provence. Des Konings tweede zoon voert den titel van Hertog van Orleans, en de derde, dien van Hertog van Anjou. Daarenboven is de titel van den Daufyn MonM 4 feigneur,



i84 Tafereel van Natuur en Konst.
feigneur, en die van den Hertog van Orleans Mönficur.
Volgens de grondconftitutre van dit ko ningryk is de kroon erfelyk, en de Koning heeft een vol/trekt gezag. De Salifche wet bepaalt egter de opvolging tot de mannelyke kinderen , die uit de Könjnginne gebooren worden, met uitfluitinge dernatuuriyke zoonen, niettcgenftaande deze! ven gewettigd zyn De minderjaarigheid des Konings eindigt met* zyn veertiende jaar, tenzy zyn voorzaat daar omtrent andere fchikkingen gemaakt hebbe Indien door den overleeden Koning geen Regent is benoemd geworden, dan wordt die post aan de Koninginnc-mocder, indien zy nog leeft, of anders aan den eerften Prins van den bloede opgedraagen. De Koning wordt te Rheims in de domkerke, door den Aartsbisfchop dier ftad, of door den Bisfchop van Soisfons, gekroond, by welke gelegenheid men van de heilige olie, die men voorgeeft dat, ten tyde der krooninge van Clovis, door eene duive uit den hemel is gebragt geworden, gebruik maakt. Het koningryk is onverdeelbaar. Uit de hiftorie blyktdat dePranfchen een vry volk waren, tot aan de re-
gee-



Vrankryk Zeden, Gewoont. enz. 185
geering van Lodewyk den XlIIden, en dat genoegzaam iedere Provincie zyn Parlement had, zonder welks bewilliging geene zaaken van eenig belang konden volvoerd worden. Inzonderheid had het Parlement van Parys zeer groot gezag , en was , zelfs toen het reeds aan de Kroon onderworpen was, nog in de bezittinge van grooter voorregten dan de andere Parlementen. Thans berust alle magt alleenlyk by den Koning. Reeds eenen geruimen tyd hebben de Parlementen niets anders te doen gehad dan geregtelyke vonnisfen te vellen en uit te voeren, niettcgenftaande zy bet fomtyds gewaagd hebben zeer ftoute vertoogen te doen. Van de twaalf Parlementen, naamelyk dat van Parys, Thouloufe, Rouaan, Grenoble, Bourdeaux, Dejon , Aix, Rennes, Pau, Metz, Befancon en Douay, was 'er naauwlyks een , uitgezonderd dat van Parys, het welk ooit zwaarigheid maakte om 's Konings bevelen te regiftreeren. De Prinfen van den bloede , de Hertogen en Graaven, de Pairs van Vrankryk, en de Aartsbisfchop van Parys, hadden zitting en ftem in het Parlement van Parys, cn voor hetzelve moesten de Prinfen van den bloede, de voornaamfte Staatsamptenaa'rs, de Hertogen, Pairs M 5 en



i86 Tafereel van Natuur en Konst.
en Geestelyken te regt daan. Alle de plaatfen in deeze Parlementen, die van de regters
zelfs niet uitgezonderd, werden verkogr. .
Des Konings vastdellingen ter bandhaavinge en verklaaringe van de vryheden der Galij, caanfcbe kerke maaken het voornaamlie gedeelte uit van de kerkelyke wetten van Vrankryk. Schoon het getal der inwooneren op twintig millioenen gefchat wordt, zyn egter fommige dcelen maar zeer fchaars bevolkt. De adel bedaat uit vier klasfen, naamelyk uit de Prinfen van den bloede , de hooge adel, de gemeene adel, en de perfoonen , die onlangs tot den adcldand verheven" zyn. Onder den hoogen adel hebbende Hertogen en Graaven den eerden rang; zy zyn tegenwoordig by de inhuldiging van eenen Koning en by het houden van een lit de judice. Onder den hoogen adel worden de Ridders van den Heiligen Geest gerekend, gelyk ook de Bevelhebberen der Provinciën en de Luitenants Generaals, nevens de andere Hertogen , Graaven en Marquiefen. De gemeene adel draagt doorgaans den naain van Schildknaaper, en wordt verdeeld in zodaanigen , die door hu ne voorouderen ofgeboorte auelyk zyn. De,nieuwe adel be-
ftaat



Vrankryk. Zeden, Gewoont. enz. 187
ftaat uit zodaanigen, welke de Koning door brieven tot den adelftand verheven, of welken hy tot arapten, waaraan de adeldom verknogt is, bevorderd heeft. — De Ridderorden in Vrankryk zyn die van ft. Micbaël, van den H. Geest en van ft. Lodewyk. De eerfte werd opgerigt in den jaare 1469, en beftaat uit honderd Ridders ; de tweede in den jaare 1578, en beftaat mede uit honderd Ridders, bebalven den overften; de orde van ft. Lodewyk werd ingefteld door Lodewyk den XlVden, ter aanmoediginge der krygsamptenaaren.
De inkomften der kroone v.-n Vrankryk zyn gewoone of ongewoone ; de gewoone zyn die der koninglyke landeryen , de belastingen op den wyn, het zout en meer andere waaren, gelyk ook dc giften der gecstelykheid, waarvan wy reeds gefproken hebben ; de ongewoone inkomften hangen af van 's Konings goedvinden. De gewoone inkomften zegt men dat thans op tien millioenen ponden fterling gerekend worden ; en zeer dikwyls is deeze geweldige fom in verre na riKt toereikende geweest om de onkosten goed te- maaken. — De krygsmagt van Vrankryk



138 Tafereel van Natuur en Konst.
ryk beftaat in tyden van vrede zelden uit minder dan tweemaal honderd-duizend mannen, en in tyden van oorlog is dezelve tweemaal zo groot. Nergens wordt de krygskunde, en in het byzonder dat gedeelte van dezelve het welk het fchieren en den vestingbouw betreft, beter verltaan ; want behalven andere middelen om hiervan kennis te krygen, is 'er eene koninglyke Akademie, waar driehonderd jonge heeren in de verfcheidene takken der krygskunde onderwcezen worden. Ter onderhoudinge van officieren en foldaaten, die in den dienst verminkt of oud geworden zyn, heeft men in Vrankryk meer dan zeventg hospitaalen, behalven het hotél der invalides te Parys. Dezeemagt van Vrankryk is ook zeer aanzienlyk. Lodewyk de XlVde had niet minder dan honderd fchepen van linie. Niettegenflaande de Franfchen in den laatften oorlog ten deezen aanzien groote nadeelen geleeden hebben, zyn zy egter, federd het fluiten van den vrede, zeer werkzaam geweest om zich ter zee te herfiellen, fchoon zy veele jaaren zullen noodig hebben om weder in den voorigen ftaat te komen. De foldaaten ter zee worden in de zee-provinciën opgefchreeven , en in klasfen verdeeld.



Vrankryk. Zeden, Gewoont. enz. 189
deeld. Iedere klasfe dient beurteling drie o-f vier jaaren, en zy, die niet in daadelyken dienst zyn , móogen op koopvaardyfchepen vaaren. De Iegplaatfen voor de oorlogfchepen zyn Toulon aan de Middelandfcbe-zee; en Biest, Port Royal , Rochefort en Mavre de Grace aan het Kanaal; nog zyn 'er vyftien galleijen, die te Marfeille liggen. Daar worden honderd onafhanglyke kompagniën onderhouden om aan boord der oorlogfchepen te dienen; en alle de zeehavens-zyn in eenen goeden ftaat van tegenweer.
Eer wy deeze afdeeling befluiten, kunnen wy niet nalaaten aan te teekenen dat de inwooners van Chaumont, in Champagne, zeer lang eene gewoonte hadden om, alle zeven jaaren , een feest ter eere van ft. Jan den Dooper te vieren. Het werd de Duivelery van Chaumont genoemd, en de reden van deeze benaaminge was dat veelen der inwooneren, gekleed op de wyze, waarop de Duivels doorgaans worden afgcfchildeid, gewoon waren, eenige dagen voor het feest, het land drie of vier mylen in de rondte om te loopen, om elk, wien zy ontmoetten, geld af te vraagen, onder voorwendfel van het zelve
te



ft
ioo Tafereel van Natuur en Konst.
te zullen befteeden ter goedmaakinge der onkosten, die tot het vieren van den feest, tyd vereischt werden. Het zelve gefchiedde door de verfcheidene byzonderheden, die tot bet leeven van den gemelden Heilig behoorden , op fraai verfierde tooneelen te vertoonen. Geduurende den geheelen tyd der vertooninge gingen alle de geestelyken'der plaatfe, agter elkandcren, voorby de tooneelen heen, en begaven zich vervolgens naar eene kerk, die aan ft. Jan was toegewyd, waar op dien dag volkomene aflaaten vergund werden. De giften, welke tot het vieren van dit feest werden ingezameld, waren in het eerst vrywillig , maar naderhand werd het gebruiklyk elk een onder de verpligting te leggen om eenig geld tot dat einde op te brengen, waaruit veele gefchillen en wanorden fprooten; en dewyl dezelven door den grooten toevloed van volk uit alle de nabuurige plaatfen merkelyk vermeerderd werden, vond de overheid van Chaumont goed-om deeze manier van ft. Jans feest te vieren af te fchaffen.
STAATS-



Vrankryk. Staatsveranderingen, ioi
STAATSVERANDERINGEN EN ANDERE MERKWAARDIGE GEBEURTENISSEN.
Men is zeeronkundig ten aanzien der tyden , die den overtogt der Gaulen in Italië zyn voorgegaan. Ondertusfchen kan men zich uit de overeenkomltc hunner taaie met de Griekfche , Latynfche en Phenicifcbe eenig denkbeeld wegens dezelven vormen. Vader Pezron meent dat de Celten, die alleen in naam van de Gaulen verfchilden , van de Scythen afdamden, welke, na zich in her Noorden verfpreid te hebben , zich van tyd tot tyd in Gallie nederzetten. Men moet egter erkennen dat daar, voor de verfpreiding der Scythen, bewooners moeten geweest zyn, welker oorfprong geheel onzeker is. Men wil dat dit volk, in navolginge van de Scyten, eene zwervende leevenswyze beminde , en daardoor zelfs genoopt werd om volkplantingen naar andere waerelddeelen te zenden ; als naar Spanje, waar de Celtibiriërs bekend zyn; naar Klein Afie, waar men zegt'dat zy hunnen naam aan Galatie gegceven hebben; naar Duitscbland, Italië, Thracie, Macedonië', Griekenland, en zelfs naar Egypte, waar
zy



192 Tafereel van Natuur en Konst.
zy zich door hunnen krygszugtigen aart, zo Wel als door hunnen onrustigen geest berugt gemaakt hebben. Om te bewyzen dat Galatic door de Celten is bevolkt geworden, en niet door de Scythen of Celtifche Scythen die uit het hart van Alie kwamen, brengt men eene aanmerking van Jeronimus by, diezegt dat de Galatié'rs een zynen tyde nog de zelfde taal fpraken, welke te Trier gefproken werd.
De Godsdienst der oude Gaulen had veel overeenkomst met dien der Romeinen. De voornaamde hunner Godheden was Thaut of Theutates, dat is Mercurius, de uitvinder der konden, en de befchermer der reizigers en koopluiden. Zy erkenden ook Apollo, Mars en Jupiter als Godheden. In hunne offerhanden en lykplegtigheden volgden zy nog ee- ' nige barbaarfche gewoonten der Scythen • want zy offerden menfehen , op eene wyze die zeer wreed en weinig overeenkomdig was met de befchaafdheid, welke zy zich in vervolg van tyd hebben eigen gemaakt. De
Druiden, die de bedienaars van den Godsdienst-waren, hadden onder hen den zelfden rang als de Magi onder de Perfiaanen, en de
Pries-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 193
Priesters onder de Egyptenaars. Zy hadden eene foort van geheimenisfen, welke hunne amptsverrigtingen noodzaaklyk maakten, den Godsdienst in agtinge bragten, en hunne perfoonen als geheiligd deeden befebouwen. Zy fpraken niet dan door raadfcls.en waren, niet minder dan de Gecstelyken van onze dagen, geneigd om den eerbied des volks te trekken.
Ccfar, die de dapperheid paarde met zagtzinnigheid en befehaafdheid van zeden, had weinig moeite om hen te winnen, nadat hy hunne overften te ondergebragt had. Onder de vreedzaame regeering van Augustus waren zy zo vernoegd met bunnen ftaat onder de heerfchappy der Romeinen, dat zy zelfs altaaren ter zyner eere oprigtten. Na den dood van dien Vorst fpanden eenige voornaamc Heeren famen om hun volk in vryheid te herftellen; de onlusten , die door deeze famenfpanningen verwekt werden , kwamen egter fchielyk tot bcdaaren, cn de Keizers Caligula en Claudius zagen de Gaulen zeer geneigd om de rust te bevorderen. De laatstgemelde overlaadde hen zelfs met zo veele weldaaden, dat hy daardoor hunne vereeniging met het Roomfche ryk bevestigde. De
VXII. Deel, N on-



10\ Tafereel van Natuur en Konst.
onlusten begonnen op nieuw onder de regeering van Nero. Julius Vindex, die van de oude koningen der Gaulen afflamde, kon niet dulden dat by flegts Bevelhebber van een land Was , waarvan hy Opperheer zoude hebben kunnen zyn. Uit dien hoofde bragt by eenige krygsbenden op de been; maar dewyl hy van niemand onderftand kreeg, zag men hem welhaast verflaagen,en de rustonder de Gaulen herfleld, die, onder de regeering van volgende Keizercn een geluk genootcn, het welk men buiten groote heerfchappyen niet wel ondervinden kan. _ Deeze fchoone provinciën werden egter den Romeinen in vérvolg van tyd ontweldigd. Dewyl zy in eene zeer aangenaams lugtftreek gelegen waren, werden zy voorwerpen, die de begeerte dér Duitfche volkeren gaande maakten. Crocus, Koning der Allemanen, deed eenen inval in ticzei ven , rigtte 'ér groote verwoestingen aan, cn fchroomde niet-zelfs aan de tempelen, welke men altyd als heiligdommen gefpaard had, dc hand te flaan. De Gaulen behaalden op deezen vyand éehe volkomcne overwinning, cn namen hem gevangen; eer zyden gcmelden Vorst het hoofd affloegcn, 'leidden zy hem om door alle de plaatfen-,
waar-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 195
waarin hy verwoestingen had aangcrigt. De andere Duitfchc volkeren , ziende dat liet geenszins onmooglyk was in het land der Gaulen te dringen , begonnen ook invallen in het zelve te doen , die eindelyk daarop uitliepen dat het den Romeinen ontweldigd werd. De volkeren , die deeze verovering deeden, droegen den naam van Franken of Franfchen, dat is vryen. Sommigen beweerendat deeze benaaming oorfprongklykop zekere natie past; maar anderen zyn van oordeel dat dezelve aan een genootfchap van volkeren , die zich verbonden hadden om het juk der Romeinen af te fchudden, en hunne vryheid te handhaavcn, gegeeven is. — Welke deeze volkeren geweest zyn is niet wel te bepaalen. Volgens het gevoelen van zeer goede historicfchryveren beftonden zy uit de Bructeren, Chauchen, Katten, Cimmeriers, Sicambren , Friefen en Angrivariers , allen volkeren, die Duitschland tusfchen de Elbe, denRbyn, en den Oceaan bewoonden. De provinciën, welke zy bemagtigden zyn thans bekend onder den naam van Friesland, Saxen, Thuringe , Hesfe en Misnie. — In den jaare 254 werden zy digt by Mentz door den gemeensman Aurelianus geflaagen. In den N 2 jaare



156 Tafereel van Natuur en Konst.
jaare 265 werden zy andermaal geflaagen door Posthumius. In den jaare 267 deeden zy invallen ■ in gantsch Gaulen cn rigtten daar groote verwoestingen aan. Drie jaaren daarna hemagtigden zy Batavie, en waren in den jaare 275 voorneemens om zich met hulpe der Bourgonjers en Wandaalen in Gaulen te vestigen, doch zy werden twee jaaren daarna uit die bezittinge verdreeven. in den jaare 279 werden zy door Probus verflaagen, en alle de gevangenen naar Afie overgevoerd. Deeze gevangenen, zich meester van eenige vaartuigen gemaakt hebbende , verwoestten de kusten van Griekenland , Afie en Africa , trokken af naar Sicilië, waar zy Syracufe fal namen en plonderdcn, en keerden eindelyk, overlaaden met eere en buit, naar hun land, dat is naar Batavie, terug. Na verloop van weinig tyds verfpreidden zy zich door het gantfche land der Gaulen, en eenigen hunner bleeven daar woonen. In den jaare 787 zond men eenigen om Picardyë en Champagne te bevolken en te bebouwen, welke zendelingen daar als flaaven te werk gefield werden om het aardryk te bearbeiden.
De. Franken hadden reeds in de vierde
eeuw



| Vrankryk. Staatsveranderingen. 197
1 eeuw hunne eigene Koningen. Geneband en I Ifatech zyn, zo wel als Afcaricus en RadaI gifus, in de hiftorie' bekend, als waarin men I verhaald vindt dat zy, in den jaare 307 door I Conitantinus overwonnen zynde, gevangklyk naar Rome gevoerd werden. In den jaare 341 , toen zy Malaricus tot hunnen Koning hadden, deeden zy op nieuw eene pooging om zich in het land der Gaulen te vestigen-; na deeze onderneeming raakten zy onder elkanderen verdeeld. Twee aanzienlyke Heeren van deeze natie , Bonicus naamelyk en Silvanus, vervoegden zich in den dienst van Condantinus en Conftans; maar Silvanus, by den laatstgemelden in ongunfte vervallen zynde, week naar de Gaulen, en deed zich te Keulen tot Keizer verklaaren, alwaar hy, na verloop van eene maand werd omgebragt door zyne huisbedienden, welke daartoe omgekogt waren door Urlicin, een' Fransch Kapitein, die in de belangen van Conftans was. De Franken befchouwden deezen moord met zulk eene verontwaardiging dat zy, zich met de Saxen en Duitfchers vereenigd hebbende, het land der Gaulen verwoestten , en zich van verfcheidene fteden aan den Rhyn, waaronder ook Keulen was, meester maakten. JuN 5 lia-



ï£i8 Tafereel van Natuur en Konst.
lianus , bevelhebber der Gaulen , die door Conftans tot Cefar was aangefteld , begon zich in den jaare 37S tegen deezen inval te verzetten. De Franken hadden toen tot hunnen Koning, of liever tot hunnen Veldheer, Mellobandes, berugt door zyne dapperheid, en door zyne behaalde overwinningen op de Duitfchers. In den jaare 3SS werden zy verflagen door den dwingeland Maximus , op wien zy nog in het zelfde jaar op hunne beurt eene volkomcnc overwinning behaalden.
Sunno, Marcomir en Geneband, den Rhyn te Mentz overgetrokken zynde, verwoestten in den jaare 397 al het land tot aan Keulen toe, doch zy werden door Stilico verflagen. In den jaare 414 waren zy gelukkiger by het doen van eenen tweeden inval; zy verbrandden Trier en zetten zich neder in Tongrie, of in de ftreck welke thans Brabant en Luikerland genoemd wordt. Daar koozen zy Koningen uit de eerfte eri aanzietilykfte geflagten onder hen, die in het byzonder onderfcheiden waren door hunne lange bairlokken, een voorregt, het welk niemand anders dan den Koning en den Prinfen van zynen bloede toebehoorde.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. i9s>
De hiftoiie van Gregorius van Tours en meer andere gedenkféhriftén, vertoonen ons, onder het eerfte geflagt der Franfche Koningen, aan de eene zyde een woest en barbaarsch volk , en aan de andere zyde niet minder onbefchaafde Vorften. Deeze Koningen waren moordenaars, onregtvaardigen en wreedaarts, omdat de natie uit zodaanigen beftond. De Kerken verdedigden zich niet tegen hen dan door de waare of valfche wonderwerken, of door de ongemeene daaden der heiligen. Zy pleegden in koelen bloede moord , en deeden alle befchuldigden fterven, zonder hunne verantwoording te willen hooren.
Welhaast begonnen de eerfte Franfche Vorften groot te worden, minder door eenen oorlog, die volgens het regt der volkeren gefchiedde, dan door eene barbaarschheid, die hun fteeds aanzette om hunne ontwerpen te volvoeren, cn geene tegenkantingen omtrent hunne oogmerken, hoe onbillyk die zyn mogten, te dulden. De begeerte, welke zy voedden , om hunne opkomende heerfchappy uit te breiden, deed hen alle wetten vcronagtzaamen, dewyl zy die weinig noodig oordeelden om hunne magt te vestigen. Zy fielden N 4 ' vast



2co Tafereel van Natuur en Konst.
vast dat de wetten alleenlyk noódig waren om eene magt, die reeds door de wapenen verkregen was, te behouden. De Cbristelyke Godsdienst , dien zy omhelsd hadden , diende veeleer om hunne barbaarschheid met den mantel van geveinsdheid te bedekken, dan om dezelve af te leggen. —- Men heeft reden om te denken dat dit volk, na de verovering van het land der Gaulen, de zelfde zeden, neigingen en gewoonten, ja zelfs een gedeelte der wetten , welke zy te vooren hadden, behielden; want eene natie verandert niet eensflags haare wyze van denken en bandelen. — In Duitschland bemoeiden zy zich weinig met den landbouw. Uit Taeitus en Cefa r blykt dat zy meestal eene herderlyke leevenswyze volgden.
Nadat deeze volkeren als overwinnaars onder dc Gaulen gekomen waren, namen zy alle landen, welke zy begeerden, in bezittinge , en maakte geene vastflellingen dan onder eikanderen. Gregorius van Tours berigt ons dat de Franken, by het doen hunner invallen, goud, zilver, meubelen, klederen, mannen, vrouwen, kinderen, en alles waarmede het leger zich belasten kon, in bezit
113-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 201
namen; dat zy alles als gemeen goed aanmerkten, cn het onder het leger verdeelden. Uit de historiën blykt datzy na de eerfte verwoestingen , de inwooners onder zekere voorwaarden rust vergunden. en hen alle hunne burgerlykc en ftaatsregten lieten behouden. Dit was overcenkomftig met het regt der volkeren van deeze tyden, -waarin men geduurende den oorlog alles roofde, en geduurende den vrede alles toegaf.
Uit de gedenkfehriften blykt niet ontwyffelbaar zeker of de eerfte Franfche Koningen eikanderen uit kragte van verkiezinge of uit kragte van erfregt zyn opgevolgd. Voor het een en ander worden verfcheidene redenen bygebragr. Pere Daniël meent dat, in .bet eerfte geflagt, de zoons der Koningen hunne vaders opvolgden; dat by gebrek van mannelyke nakomelingen de broeders tot de regeering kwamen ;en dat,by gebrek van deezen , de kroon op de naaste bloedverwanten overging.
Zonder ons met eenig onderzoek van de redenen voor het een of ander in te. laaten, merken wy aan, dat, indien in het eerfte N y ge-



2oa Tafereel van Natuur en Konst.
geflggt de kroon erfelyk geweest zy, Pepin a!s een geweldenaar moet aangemerkt worden , dewyl hy geen regt altoos op de kroon had, maar die ontroofde aan hem, die door .Zyne geboorte in dcrzelver bezittinge was gefield geworden. Eenige historiefcbryvers bcfchouwen ook Hflgo Capet als zodaanig, omdat hy den wettigen opvolger des laatilen Konings van het Carlovingifche geftsgt het ryk ontweldigde. Maar ten deezen aanzien vindt men een aanmerkelyk onderfcheid tusfchen Pepin en Hugo Capet. Want de ecrstgemelde had zich van eenen troon, die erffelyk was, meestergemaakt; daar de laatfïe zich dooide verkiezing der Edelen had doen verheffen, toen de Koningen niet meer als by erfregt opvolgende , maar als verkiesbaar befchouwd
■werden Gelyk Hugo Capet zynen zoon
Robert tot zynen medegenoot in dc regeering verkoos , deed deeze in vervolg bet zelfde ten aanzien van zynen zoon Henrik, en dit gebruik bleef ftand houden tot aan FiJippus Augustus, die oordeelde dat het regt van opvolginge genoegzaam herfteld was , en uit dien hoofde zich niet bekommerde om zynen zoon Lodewyk den VIJfften tot medegenoot te kiezen. Sedert dien tyd heeft dat regt
om-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 203
omtrent agtbonderd jaaren lang in Vrankryk ftand gehouden.
Het is gevoeglyk hier aan te merken, dat onder de Koningen van het tweede geOagt, de waardigheid van Koning, en die van Major Domus ondereen verward was. De Koningen hadden niets dan den bloeten naam, zonder eenig gezag. Zy volgden clkandcren by erfregt op; maar de Majores Domus warén verkiesbaar. De perfoon des Konings was in het ryk genoegzaam onbekend ; maar met de koninglyke magt was het anders gelegen. Toen Pepin deeze beide titels vereer.igd bad, werd het gezag van den Major en dat van den Koning ondereen verward. Uit deeze vermenging fproot eene gantfche veivndering. De Majors waren verkiesbaar, en de Koningen erfelyk geweest. De komst tot de kroon rustte in de eerfte opkomde van het tweede geflagt op verkiezing, dewyl het volk eenen Koning koos; en zy was tevens erfe-lyk, omdat de Koning altyd uit dc zelfde familie gekoozen werd.
Sedert bet eerde oo^enblik der overwin■Inge, die Hertog Pepin behaald had, was



204 Tafereel van Natuur en Konst.
zyne familie in het bezit der regeeringe, en de Merovingfche tak werd van dezelve uit. geflooten. Toen zyn kleinzoon Pepin tot Koning gekroond werd, was zulks niet dan eene enkele plegtigheid. Hy won 'er niets door dan de koninglyke plegtgewaaden , en de verandering had geenen invloed altoos op den flaat der natie. Maar toen Hugo Capet ge. kroond werd, kwam 'er verandering in de zaaken, omdat een groot leen, met de kroon vereenigd , de regeeringloosheid deed ophouden.
In de verkiezing der Koningen van het tweede geflagt heeft eene byzonderheid plaats gehad,welke verdient opgemerkt te worden. Zy befiond daarin dat het volk toen regt had om eenen Koning uit de familie te verkiezen, het geen eigenlyk gefproken meer een regt van uitfluiten dan van verkiezen was. Uit het formulier der inhuldiginge van Pepin blykt dat Karei en Karloman ook gezalfd en ingezegend zyn geworden, en dat de Franfche Edelen zich verbonden nooit iemand buiten het geflagt te zullen verkiezen. Uit de laatfte willen van Karei den Grooten en Lodewyk den Zagtmoedigen blykt, dat de
Fran-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 225
Franfehen Koningen koozen uit de kinderen hunner Vorften ; en dat, toen de regeering uit het huis van Karei den Grooten in een ander huis overging, de verkiezing, die eerst voorwaardelyk geweest was , zonder eenige voorwaarde gefchiedde , zodat men van de oude vastdcllingen afweek Om een juister denkbeeld wegens dit gewigtig ftuk der historie te hebben , moeten wy een weinig hooger opklimmen, en beginnen met op te merken welke de Ieenwetteh onder de Franfêhen. geweest zyn. Volgens de rykswetten waren de leenen roerig; men gaf of ontnam ze egter niet op eene eigendunkelyke of willekeurige wyze, en gemeenlyk waren zy onder de voornaamfte zaaken, waarover in de volksvergaderingen gehandeld werd. In het eerst werden de Graaven alleenlyk naar hunne diftrikten gezonden voor den tyd van een jaar; welhaast kogten zy de aanhoudendheid hunner magt, en de Koningen bedorven hunne eigene gunden. Wanneer het Hof zyne gefchonkene voorregten wilde herroepen , baarde zulks een algemeen misnoegen onder de natie, en men zag eerlang de berugte omwenteling voorvallen , die zo aanmerkelyk is in de historie van Vrankryk , en haar begin.
nam



2o6 Tafereel van Natuur en Konst.
nam met het vreemd tooneel der ïtraffe van Brunehault.
Deeze Vorftin deed , daar zy misbruiken wilde af'fchaffen, de natie verwilderen, dewyl zy verbeteringen poogde te weeg te brengen, door eenen geest van bedorvenheid in te voeren. Zo lang als de wetten in kragt biceven, kon niemand klaagen, wanneer hem een leen ontnomen werd , omdat het hem door de wet niet voor altyd was vergund geworden ; maar toen gierigheid , kwaade gewoonten en omkoopingen middelen-geworden waren om leenen te bekomen, beklaagde men zich dikwyls van door ondeugende maatregelen zaaken te verliezen , welke men door gelyke maatregelen verkreegen had. De zugt voor het algemeene welzyn was geenszins de oorzaak van dc herroepinge der gunften ; maar men herriep het regt van de fchatkiste, om dc goederen der fchatkiste naar welgevallen
te verkwisten . De leenmannen en hooge
amptenaïrs, oordeelcnde dat het gantsch en al met hun gedaan was, poogden Brunehault te verderven, en hadden het genoegen van hun oogmerk te bereiken. Fredegarius zegt dat Protarius, de gunfteling dier Vorftinne,
de



Vrankryk. Staatsveranderingen. 207
de goederen der Edelen benaderd , en de fchatkist met dezelvcn gevuld had ; dat hy den adel vernederde , en dat niemand verzekerd kon zyn den post , welke hem toevertrouwd was, te zullen behouden. Het leger fpande tegen hem famen, en men doorfiiet hem in zyne tent, waarna Brunehault, het zy omdat zy deezen moord poogde te wreeken, het zy omdat zy nog by de zelfde maatregelen volhardde, by de natie van dag tot dag gehaater werd. Zy werd op eene kameel gezet, en het gantfche leger door omgevoerd , ten duidelyken blyke dat zy by dat leger in ongun'ftc vervallen was.
C'.otarius, die alleen regeeren wilde, en vol was van eehe verfoeijelyke wraakzugt, had Zich als bcfchuldiger deezer Koninginne opgedaan, en deed haar tot een verfchriklyk voorbeeld nellen. Wamacharius, die de voornaame atfrtieggcr der fam'enzwecringe geweest was, wérd Major van Bourgonje gemaakt, en eisclue van Clotarius dat hy geduurende zyn gantfche leeven niet zoude afgezet worden. Hier door kon de Major niet meer in het geval zyn, waarin de Franfche Heeren geweest wa'ren, ■en zyn gezag begon dus onaf-



2cS Tafereel van Natuur en Konst., afhangklyk te worden van dat van den Koning. — Voor de omwenteling was de Major Major van den Koning; na dezelve werd hy Major van het Ryk. De Koning had den naam van hem te verkiezen ; maar de natie verkoos hem. In het aanftellen van deeze Majors, oordeelden de Franfchen dat het veel veiliger was de magt in handen van eenen Major te ftellen, welken zy verkoozen, en aan wien zy voorwaarden konden voorichryven, dan in die van eenen Koning , wiensmagt erfelyk was.
Om te ontdekken vanwaar de Franfchen het denkbeeld van zulk eene vreemde regeering bekomen hadden, behoeven wy flegts aan te merken dat zy van de Duitfchers afkomftig waren , wegens welken Tacitus getuigt dat zy, in de verkiezing van hunnen Koning, het oog floegen op zynen adeldom , en in die van hunnen Overftcn, op zyne deugd. Ziet daar de Koningen van het eerfte geflagt, en de Majors van het paleis. De eerften waren erfelyk, de laatften verkiesbaar. De natie dagt niet om eenen Overften te verkiezen , zo lang als de Koningen zeiven het bevel over de legers voerden. Maar toen Thibaut, zoon
van



Vrankryk. Staatsveranderingen. 209
van TheodebCTt , geweigerd had eenen togt naar Italië te doen tegen Narfes, koozen de Franfchen twee overften, die hen derwaards geleiden zouden. De andere Koningen volgden dit voorbeeld; en om het gebied zonder eenig gevaar in andere handen te Hellen, gaven zy het aan eenige overften of Hertogen, die fomtyds bet getal van twintig uitmaakten.Hieruit zag men ontelbaare zwaarigheden gebooren worden ; zo dat 'er noch krygstugt noch onderwerpinge meer te vinden was. Het was dan natuurlyk dat men eenen Veldheer aanltelde, die gezag kon oeffenen over deeze ontelbaare meenigte van Heeren en Leenmannen , die hunne verbintenisfen vergeeten hadden ; eenen Veldheer, die eene natie , welke alleenlyk de konst bezat van zichzelven te beoorlogen, tegen den vyand aan te voeren. Zulk eene magt nu gaf men aan de Majors van het Paleis.
Hun post was, voor eerst, het huishoude]yk beftier van 's Konings huizen. Zy hadden gefamenlyk met de andere amptenaaren het ftaatkundig beftier over de Leenen, en in het einde ftond de befchikking over dezelven aan hun alleen. Zy regelden ook de krygs-
VIII. Deel. O zaa-



sio Tafereel van Natuur en Konst.
zaakcn , en voerde het opperbevel over de legers, welke twee posten met de twee anderen een noodzaaklyk verband hadden.
Na dat Brunehault geftraft was, waren de Majors beltierders van het Koningryk, maar altyd onder de Koningen; fchoon zy het beleid over den oorlog hadden, waren egter de Koningen aan het hoofd der'legers, terwyl de Major en de natie onder hen kryg voerden. Maar de overwinning , welke Herto» Pepin tegen Theoderik en zynen Major bevocht, voltooide de vernedering der Koningen ; en de overwinning, welke Karei Martel op Chilperik en zynen Major Rianfroi bevocht, bevestigde deeze vernedering. De Major van Auftrafie, aan de familie derPepins naauw verbonden zynde, verhief dezelve zich boven alle andere Majors, en dit huis boven alle andere huizen. Om te beletten dat men zich, ter verwekkinge van onlusten, van den perfoon der Koningen meefter maakte, hielden de overwinnaars hen in een KoningJyk huis, als in eene foort van gevangenisfe , opgeflooten. Eens in het jaar werden de Koningen aan het volk vertoond ; dan gaven zy iaunne bevelen, welke inderdaad geene andere



Vrankryk. Staatsveranderingen. 211
re waren dan die van den Major, gelyk ook hunne antwoorden aan de afgezanten naar zyn goedvinden gefchikt waren. Debistoriefcbryvers van dien tyd fpreeken van dé heerfchappy der Majors over de Koningen, ais die toen aan hun onderworpen waren.
Het is zeker , niettegenftaande fommigen het tegendeel beweeren, dat 'er reeds in de eerfte tyden der Franfche monarchie onderfcheid was tusfchen edelluiden en burgers. De geestelyken bezaten ook toen al groote goederen. Uit eene redevoering van Chilperik , kleinzoon van Clovis , blykt , dat die Vorst zich reeds beklaagde over bet wegfchenken der goederen , die tot de fcbatkist behoorden , aan de kerken. Uit dien hoofde vernietigde hy de testamenten, die ten voordeele der kerken gemaakt waren, en herriep zelfs de giften, welke zyn vader aan dezclven gedaan bad. Gontram herftelde de kerken weder in haare oude voorregten, en begunftigde ze daarenboven met nieuwe gefchenken. De Majors van Neuftrie en Bourgonje, die de Edelen niet dorden aantasten , ontblootte de kerken van derzelver bezittingen ; maar die van Auftrafie , dat is het huis der O 2 Pe-



212 Tafereel van Natuur en Konst.
Pepins , behandelden haar met meer gemaarigdheid. Eene van deredenen, welke Pepin aandreeven om in Neufirie te komen , was dat hy daar door de geestelykcn genoodigd was, om de onderneeming der Koningen, dat is der Majors , die de kerk van haare goederen beroofden, tegen te gaan.
Pepin maakte zich meeffer van de beerfchappye, door de geestelykbeid te befchcrmen. Karei Martel kon zich in het gebied niet handhaaven , zonder dezelve te onderdruKken. Tot zyn geluk vond hy zich in zeer gunflige omftandigheden; hy was bemind en gevreesd by het krygsvolk , welks belangen hy yverig bevorderde. Schoon by gehaat was by de geestelykbeid, kon zulks 'hem weinig bcnadeelen. De Paus, die zyne vriendfchapnoodig had, zogt dezelve op alle moogelyke wyzen te behouden.
Men beweert dat men onder de Koningen van alle drie de geflagten meermaalen alle de goederen des Ryks aan de geestelyken gegeeven heeft. ïvlaar daar de Koning, de Adel en het volk het middel vonden om hun alle hunne bezittingen te fchenken, vonden zy niet
min-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 213
minder het middel om hun die weder af te neemen. De yver voor den Godsdienst was oorzaak dat de Vorften van het eerfte geflagt landeryen aan de kerken afftondcn; de Koningen van het tweede geflagt deeden door hunne milddaadigheid de bezittingen der geestelykcn vermeerderen. By de invallen der Noormannen , werden in het byzonder de priesters en monniken vervolgd en van hunne bezittingen beroofd. Dus was 'er voor de Vorsten van het derde geflagt weder een nieuwe aanleiding om landeryen en andere goederen te fchenken. Maar wanneer een Vorst by zyn overlyden iets fchonk, was zyn opvolger geneigd om het te herneemen. Men' vindt in de historie dier tyden genoegzaam, niets anders dan gefchillen tusfchen Heeren en Bisfchoppen, tusfchen Edellieden en Abten. De geestelyken begonnen naauwlyks adem te fcheppen toen de Calvinisten te voorfchyn kwamen, en al het goud en zilver, het welk zy uit de kerken konden magtig worden, tot gemunt geld lieten maaken.
Eer wy tot het optellen der Koningen, die eikanderen in Vrankryk zyn opgevolgd, overgaan, oordeelen wy het gevoeglyk het O 3 hoofd-



214 Tafereel van Natuur en Konst.
hoofdzaakclyke der gebeurtenissen onder de Vorsten der drie geflagten kortelyk voor te draagen.
De Koningen van het eerfte geflagt waren naauwlyks in Gallie gevestigd, of'zykreegen gefchftlen en oorlogen met de Koningen der Bourgonjers, der Ostrogothen en Vifigothen ii\ Gallie, Italië en Spanje. Nu verbonden zy zich met de Ketzeren, en dan weder te. gen dezelven. De Lombarden werden, zo ras als zy Italië overmeesterd hadden, vyanden der Franfchen, cn waren de eerften, die de Alpen overtrokken, om hen aan te tasten.
Onder de Koningen van het tweede geflagt, en vooral na de komst van Karei den Grooten tot den troon, wendden de Franfchen hunne wapenen tegen de Lombarden. Zy maakten in Spanje tegen de Seraceenen groote veroveringen. Zy bragten de volkeren , die de afgelegcnfte hoeken van Duitschland bewoonden, onder hun juk, en waren lang in oorlog of in onderhandelinge tot vrede met de Griekfcbe Keizeren.
On-



Vrankryk. Staatsveranderingen, zij Onder de Koningen van het derde geflagt, federd den tyd van Lodewyk den Vetten, begonnen de Engelfchen den Franfchen den oorlog aan te doen. Sederd Lodewyk den. Jongen heeft men genoegzaam onder de regeering van alle de Koningen eenige blyken van aanhoudende verbitteringe tusfchen de beide natiën gezien. Spanje, lang uit belang vereenigd met Vrankryk, kreeg eenig verfchil met hetzelve ten tyde van Filippus den Stouten. De belangen dier twee Ryken begonnen, onder de regeering van Lodewyk denXIden, zeer tegen eikanderen aan te loopen. Maar na het huis van Oostenryk aan de andere zyde der Pyreneefche gebergten ten troon verheven was, zag men tusfchen de Vorsten der beide natiën den vrede telkens afgebroken. By de gewigtige gebeurtenisfen, welke onder de Koningen van dit derdt geflagt plaats hadden , behooren zekerlyk de kruistogten, die by de regeering van Filippus den Iften eenen aanvang namen, en de volkplantingen, die onder de laatftc Koningen naar de nieuwe waereld gezonden werden, gefield te worden.
Schoon ons oogmerk geenszins is om van O 4 alle



2i6 Tafereel van Natuur en Konst. alle gewoonten, die van de oudfte tyden af m Vrankryk geheerscht hebben, melding te maaken, kunnen wy egter niet nalaatèn iets te zeggen wegens het barbaarfche gebruik om zichzelven regt te doen, en zyn geheele geflagt in zyne byzondere wraakoefeningen in te wikkelen. Dezelve is uit Duftséhland ffl Gallig overgebragt geworden, en heeft daar, in weerwil van alle vertoogen der Bisfchoppen en bevelen der Koningen, geduurende meer dan 600 jaaren (land gehouden. De Franfchen-, alleenlyk tot den wapenhandel opgele-d, en yverig omtrent hunne vryheid konden niet bcfluiten van een gebruik af te zien, het welk zy zeer te onregt bcfchouwden als een voorregt van hunnen adeldom, en een eigenaartig kenmerk van hunne onafbanglykheid. Aden moet wel aanmerken dat, mgevalle iemand van de beledigde familie bet neemen van wraak wegens de verongelykingen al te gevaarïyfc oordeelden, het hem, volgens de Salifche wet, vry Rond in het openbaar van deezen byzondcren oorlog af te zien; maar de zelfde wet (loot hem dan ook mt van alle regt van opvojgmge in de goeren zyner voorzaaten , en merkte hem, ter foaffe van zyne lafhartigheid aan , als een
vreem-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 217
vreemdeling in zyne familie; eene vreemde en wreede wet waarlyk, welke diende om de woestheid eener natie te doen aanhouden , of liever die uit dezelve haaren oorfprong nam. Nadat dit doodelyk vooroordeel eene meenigte bloeds gekost had, gelukte het eindelyk Lmlewyk den XlVden deeze gewoonte', welke zyne vöorzaaten vrugtéloos hadden tegengegaan , gantsch en al in onbruik te brengen.
Onder de Koningen van het eerfte huis was de Latynfche taal in Vrankryk nog de gemeene fpreektaal; maar zy was zodaanig niet meer in het begin van de negende eeuwe; haare plaats werd toen ingenomen door de Romanfche taaie, welke famengefteld was uit Frankisch en liegt Latyn, cn in bet vervolg de Franfche taal geworden is. Dit blykt vry duidelyk uit een verbond , gellooten tusfchen Karel den Kaaien en Lodewyk den Duitfchen, 'waarin de beide taaien naauwkeuriglyk van eikanderen onderfcheiden worden ; want dit verbond is gefebreeven in bet Latyn en in het Romansch; in de eerstgemelde taaie naamelyk voor de Duitfchers, en in de laastgemelde voor de Franfchen : hetzelve is het oudfte gedenkftuk, het welk van dien tyd voorhanden O 5 is-



2i8 Tafereel van Natuur en„Konst. is. — Volgens de Benedi&ynfche vaders, die de Histoire Litteraire de la France gcfchreevcn hebben , namen de Romans in Vrankryk in de tiende eeuwe een begin; en dus weerfpreeken zy le Maire, den Abt Fleury, en meer andere Franfche fchryvers, die dezeiven tweehonderd jaaren minder oud ftcllen. Dewyl de Romanfche taal ten dien tyde genoegzaam algemeen verftaan werd , vonden de fchryvers der werken van gemelde foort het best zich, tot het verfpreiden van hunne verdigtfelen en vertellingen , van geene andere te bedienen, het welk de oorzaak is dat men den naam van Romans aan dergelyke gefchrif ten gegeeven heeft.
Na deeze voorafgaande aanmerkingen, betrekkelyk tot de historie van Vrankryk, zullen wy tot eene byzondere befchryving van dezelve overgaan. De eerfte oprigting der Franfche Monarchie, ftelt men gemeenlyk in den jaare 420 door Faramond gefchied te zyn Van dien Vorst tot aan den thans regeerenden konmg Lodewyk den XVden telt men zesenzestig Koningen, welke uit drie onderfcheidene geflagten of huizen afkomftig zyn, te weeten uit het Merovingifche, uit het Carlo-
vin-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 219
vingifche, en uit het huis van Capet. — Het eerfte deezer huizen draagt den naam van het Merovingifche , naar Meroveus, die, fchoon Faarmond en Clodion voor hem regeerden, egter'de eerfte geweest is, die zich in het geen men Isle de France noemt neêrgezet, en Parys tot de hoofdftad van zyn Koningryk gemaakt heeft; want Faramond is niet over den Rhyn gekomen, en Clodion vond zich genoodzaakt om die rivier weder op te trekken. — Dit eerfte geflagt is 332 jaaren in ftand gebleeven, en heeft 22 Koningen uitgeleverd , te weeten:
In den jaare 420. Faramond.
428. Clodion.
447. Meroveus.
458. Childerik de Ifte.
481. Clovis, bygenaamd de Groote, de eerfte Christen Koning.
g 12. Childebert de Ifte.
559. Clotarius de Ifte.
561. Charibert.
570. Chilperik de Ifte.
584. Clotarius de Ilde,
629. Dagobert de Ifte.
In



220 Tafereel van Natuur en Konst.
In den jaare 638. Clovis de Ilde.
656. Clotarius de lilde. 669. Childerik de Ilde. 673. Thierri. 692 Clovis de lilde. 695. Childebert de Ilde. 711. Dagobert de Ilde.
716. Cbilperik de Ilde.
717. Clotarius de IVde. 722. Thierri de Chelles.
743- Childerik de lilde , de Luijaart bygenaamd, die door Pepin, zoon van Karel Martel, in een kloofter werd opgellooten.
Onder de regeering van Faramond , die agt jaaren geduurd heeft, vind men niets merk^waardigs dan de vastftelling van de Salifche wet, waardoor de vrouwen en dogters van het regt van opvolginge in de regeeringe zyn uitgeflooten. — Onder de Koningen van het eerfte huis waren de beroemdfte Meroveus, Clovis de Groote, Clotarius en Dagobert. Meroveus heeft zich in Gallie gevestigd , door verfcheidene provinciën van het zelve te bemagtigen. Hy was het, die Atilla, welken
zich



Vrankryk. Staatsveranderingen. 221
zich den geesfel der Goden noemde, in de vlakten van Chalons verfloeg, hebbende zyne troepen vereenigd met die van Actius, Veldheer der Romeinen , en met die van Theodorik, Koning der Viiigothen, welke Iaatfte in deezen veldflag fneuvelde.
In den jaare 493 trouwde Clovis met CIotilde, de dogter van Chilperik , Koning der Bourgonjers; en bemagtigde de Provinciën , die tusfchen de Sommc, de Seine, en de Aisnc gelegen zyn, en tevens de ftad Rheims, waar hy gekroond werd. in den jaare 496 werd hy, in gevolge van eene gelofte, welke hy gedaan had, en op fterke aanfpooring vanzyne Koninginne Clotildc , door ft. Remi, Aartsbisfchop van Rheims , gedoopt. — Het geen by deeze gelegenheid wegens dc duive, die eene fles met olie om hem te zalven aanbragt, verhaald wordt, mag met reden als een louter verdigtfel verworpen worden. ■—■ Zeker is het dat zyn voorbeeld veelen van zyne legerhoofden en foldaaten opwekte om zich mede te laaten doopen; en dat de Koningen van Vrankryk de eerften geweest zyn, die zich hebben laaten kerftenen , uit welken hoofde hun , zo wel als om de grootfte dien-
ften r



222 Tafereel van Natuur en Konst.
ften, die zy aan de Kerke beweezen hebben, de naam van de oudfte zoonen der Kerke gefchonken is.— Clovis zette zyne veroveringen voort tot over den Rhyn en Waal, bemagtigde het gantfche land van de Loire tot aan het Pyrenecfche gebergte, en maakte zich meefter van verfcheidene kleine Ryken en Staaten. Hy ftierf na dertig jaaren geregeerd te hebben, en werd te Parys in de kerke van St. Genevieve, welke toen bekend was onder den naam der kerke van Peter en Paulus , begraaven. Na zyn overlyden werd zyn Ryk verdeeld onder zyne vier zoonen, die 'er vier onderfcheidene Koningrykcn van maakten, waaraan men de naamen gaf van Parys, Orleans, Soisfons en Metz. Dewyl egter de verdeeling der regeeringe gefchikt was om zwaare onlusten te veroorzaaken, heeft men onder de regeering der Koningen van het derde geflagt, dit gebruik niet langer gevolgd, en het Koningryk is flegts tweemaal verdeeld geworden, eens ©nder Clovis I. en de tweede reis onder Clotarius I.
, De tweede (lam of de Carlovingifche, dus genaamd naar Carel Martel, en Charlemagne,
twee



Vrankryk. Staatsveranderingen. 223
twee beroemde Kapiteinen , heeft 235 jaaren fland gehouden, onder deze 13 Koningen.
In den jaare 752. Pepin de Korte.
769. Charlemagne. 814. Lodewyk I. de Goede. 840. Carel II. bygenaamd de Kaale.
878. Lodewyk II. de Stameraar.
879. Lodewyk III. en Carloman.
884. Carel de Dikke. 888. Eudes I. Graaf van Parys. 898. Carel de Eenvoudige. 923- RadoJfus.
93ö. Lodewyk IV.vanOverzee.
954- Lotbarius.
Lodewyk de V. de Luiaart.
Pepin werdt gekroond door ft. Bonifaas, Aartsbisfchop van Mayencc, die zig met de andere Bisfchoppen tot deze plegtigheid naar Soisfons begeeven hadt. Na zyne krooning vernietigde Pepin de waardigheid van Major Domus, als te nadeelig voor het gezag der Koningen; hy gaf by verfcheiden.gelegenhedcn blyken van zyn moed; kort na het begin
zy-



224 Tafereel van Natuur en Konst.
zyner regeering floeg hy eenen leeuw, die een ftier in hei (Irydperk verworgde , den. kop af; hy fprong den Paus Stephanus by tegen Atolfus, Koning van Lombardyé', die de ftad Rome belegerd hadt, en noodzaakte hem afftand te doen van het exarchaat of ftedehouderfchap van Ravenne, waaraan men federt den naam van het Patrinomie van ft. Pieter gaf, ook maakte hy zig meester van verfcheiden (leden van Auvergnc en Aquitanie ; en voerde oorlog tegen de Saxen, de Sclavoniërs en Beyerfchen, in alle welken hy zegepraalde. Hy ftierf aan eene waterzugt te ft. Denys, op den 23(len September 268. in den ouderdom van 54 jaaren.
Zyn zoon Carel, naderhand Charlemagne genaamd, volgde hem op; hy voerde den oorlog tegen den Hertog van Aquitaniën , den Hertog van Gasconje, en verfcheiden andere Prinfen door Carloman, zynen broeder, tegen hem opgezet; en hy zegepraalde in alle deze oorlogen, gelyk ook in Italië. werwaards hy Paus Adrianus, door Dideric, Koning der Lombarden , vervolgd , ter hulpe trok dezelve wierdt gcllagen, gevangen, en naar Vrankryk gevoerd, alwaar hy ftierf, en 't was met
hem,



Vrankryk. Staatsveranderingen. 225
hem, dat het Koningkryk van Lombardyè' een einde nam. Ook trok Karei tegen de Saraceenen te veld, aan welken hy verfcheiden plaatfen in Cataloniè' ontnam , maar in zynen te rugtogt verloor hy zyn neef Roland, en verfcheiden zyner dappere lieden, diebyRoncevaux verrast werden.
Hy werdt in den jaare 800 , door Paus Leon III. op Kerstyd te Rome tot Keizer van het Westen gekroond. Nicephorus , Keizer van het Ooften, keurde die verdeeling, welke onder den tytel van Oofterfch en Westerfch Keizerryk gefchiedde , goed; hy was inderdaad een groot Vorst, die zynen tytel van Charlemagne of Carolus Magnus, in veele opzigten verdient: hy is in 't jaar 1161, door Paus Pascal onder de Heiligen geplaatst ; hy was waarlyk wys, en zo milddaadig en zuinig ter zelfder tyd, dat hy, terwyl hy de ongemeete rykdommen der Lombarden, en die fchatten , waarvan de Hunnen het heelal beroofd hadden, onderzyne volkeren deedt uitdeelen, ter zelfder tyd de eijers, die hem de basfecours zyner domeinen boven zyne behoefte, en de overtolli-
VIII Deel. P . ge



226 Tafereel van Natuur en Konst. ge moeskruiden, welke hem zyne tuinen, boven 't geen hy noodig hadt verfchaftten, deedt verkoopen; door zulk eene algemeene oplettendheid en zuinigheid was en bleef hy zeer ryk , en konde hy by aanhoudendheid groote mildaadigheden oeffenen. Hyüierfden 28. January, 814., in het 7ifte jaars zyns ouderdoms, het 47fte van zyne regeering ; en werdt te Aken begraven.
Zyn onmiddelyke opvolger was Lodewyk de Ifte bygenaamd de Goede, door Paus Stephan in Frankryk gekroond; deze raakte in oorlog met zyn eigen kinderen, by gelegenheid van een tweede huwelyk, 't welk Lodewyk aanging met Judith, by welke hy Karel den Kaaien verwekte , voor wien hy wilde, dat zyne voorkinderen elk een gedeelte hunner ftaaten afneemen zouden, om denzelven insgélyks eenen ftaat te bezorgen, waar in dezen niet wilden toeftemmen. Na zynen dood werdt deze oorlog nog vervolgd ; Lotharias, die hem in 't Ryk opvolgde , werdt overwonnen , en daar bleeven meer dan honderd duizend mannen op 't flagveld.
Daar zyn vyf Koningen van Frankryk Keizers



Vrankryk. Staatsveranderingen. 227
zers geweest, als Charlamagne, Lodewyk de Goede, Karei de Kaale , Lodewyk de Stamelaar, en Karei de Dikke, alle welken, buiten Charlamagne , weinig verrigt hebben.
Frankryk werdt veele jaaren geplaagd door de invallen der Noormannen ; dit kwaad werdt eindelyk gefluit door Karei den Eenvoudigen, die zyn dogter ten huwelyk gaf aan Rudolf, hoofd der Normannen , welke zy liet doopen, en die den naam van Robbert aannam. De voorwaarden van dit huwelyk waren, dat Karei Normandyë zoude afftaan aan Robert, en dat deze het van de kroon ter leen zoude hebben.
Het regt bleef in dezen ftam tot op Lodewyk den Vden, die, na eene regeering van één jaar, zonder kinderen ltierf. Volgens de Saxifche wet behoorde de kroon aan den Hertog van Lotharingen, die oom was van Lodewyk den Vden; maar men beroofde hem daarvan , omdat hy de party van Keizer Otho , een vyand van Frankryk, gehouden hadr, en de Prinfen en Baronnen droegen de kroon op aan Hugo Capet, Graaf van Parys, en dus kryP 2 gen



223 Tafereel van Natuur en Konst.
gen wy den derden (lam , of het derde huis, bevattende een en-dertig Koningen , den thans regeerenden ingeflooten.
Derde ftam die der Capets.
In den jaare 987. Hugo Caper.heeft
geregeerd 10 jaaren. 998. Rcbert de Devote. ■ 34 —
1031. Hendrik de Ifte. 28 —
ioóo. Philippusdelfte.
48 —-
1108. Lodewyk deVT.
de Dikke. — 29 —
1137. LodewykdeVII.
de jonge. — 43
1180. Philippusdellde
Augustus. — 45 —
1223. Lodewyk de VIII. de Leeuw. , 3 —
1226. Lodewyk de IXde, ofSt. Louis. 44 —
1270. Pilippus delllde.
de Stoute. — 15 —-
1285. Phi-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 229
In den jaare 1285. Philippus de IVde. de Sehoone , heeft geregeerd 29 jaaren.
1314. Lodewyk de
Xde. — 2 —
1316. Philippus de Vde, de Lange. 5 —■
13-21. Karei de IVde,
de Schoone. — 6 —
1328. Philippus de Vide de Valois. 22 —
1350. Jan,deGoede.—14 —
1364. Karei de Vde.
de Wyze. — 16 —•
1380. Karei de Vide.
de Welbeminde. 42 —
1422 Karei de Vilde, de Overwinnaar. 39 —
1461. Lodewyk de
Xlde. 22 —
1483 Karei de VII Ifte.
15 —
P 3 1498 Lo-



230 Tafereel van Natuur en Konst,
In den jaare 1498. Lodewyk do Xllde, de Vader - des Volks, heeft geregeert 17 jaaren. , 15 ij- Francois de Ifte.
32 —
1547. Henrik de Ilde.
; I2 —
1559- Francois de Ilde.
1560. Karei de IXde.
13 —
1574. Hendrik delllde.
■ 15 —
1589. Hendrik delVde.
de Groote. — 21 —1610. Lodewyk de
XÜIde, dc
Regtvaardige. - 33 — 1643. Lodewyk de
XI Vde, deGroo-
te. - ■ 72 —i
1715. Lodewyk de
XVde, de thans
regeerende Hugo Capet werdt, gelyk gezegd is, door de Prinfen en Baronnen in deftadNoyon, ten dien
ein-



Vrankryk.. Staatsveranderingen. 231
einde vergaderd, en door het volk gekoozen, en de rede dier verkiezing was de dapperheid en wysheid, welken hy by alle gelegenheden getoond hadt. Hy was een zoon van Hugo den Gronten , Hertog van Frankryk, Bourgonje, Aquitanië, en Graaf van Parys.
Deze ftam van de Capets, fplitst zig in drie takken, te weeten de Capers, de Valois, en de Bourbons. De eerfte heeft, geduurende drie-honderd-een-en veertig jaaren, veertien Koningen uitgeleverd; de tweede heeft eenen-zestig jaar geduurd onder dertien Koningen; na den dood van Karei den Vtllften, die zonder kinderen ftierf, ging de kroon over in het huis van Orleans- Vaulois, in denperfoon van Lodewyk den XII, en vervolgens in dat van Valois-Angoulême, waaruit Franciscus de Ifte was. De derde tak, te weeten die van Bourbon, heeft met Henrik den IVden den troon beklommen , die in 1593» te Chartres werdt gekroond , na de Calvinifche leer te hebben afgezwooren, waarin de Koninginne van Navarre, zyne moeder, hem hadt opgevoed. Deze tak heeft vier Koningen uitgeleverd, den thans regeerenden daar mede ouder begreepen.
P 4 Frank-



232 Tafereel van Natuur en Konst.
Frankryk was, toen Hugo Capet tot Koning verkooren werdt, in een geheel verfchillenden ftaat van dien, waarin het thans is. Bretagne , Provence , Dauphiné, Languedoc, Champagne, Normandyë, en Vlaanderen (tonden ieder onder afzonderlyke Vorften, die de tytels van Hertogen en Graven voerden. Hugo Capet, in den ouderdom van 4? jaar, op den 3den July 987, te Rheims gekroond zynde, door den Aartsbisfchop Adalbiron, trok ftraks tegen Karei, Hertog van Lotharingen , die hem de kroon betwisten wilde, te veld; by kreeg hem, en zyne gemalin , te Lyon gevangen, cn zondt hem naar Orleans, alwaar hy ftierf. Deze Vorst gaf den Grooten de landeryen en heerlykheden , welken zy voorheen flegts voor hun leven bezaten, in eigendom , om hen te meer aan zig te verbinden , en hy vereenigde het Graaffchap van Parys, dat hy te voren bezat, met de kroon. Hy ftierf den 29. Aug. 996, oud 55 jaaren, en wierdt te Saint Denys begraven, nalaatende drie dogters by zyne gemalin Adelaïde verwekt. Het was deze Vorst, die belastte dat de bastaard kinderen in Frankryk van alle erfenisfen verftooken zouden zyn.
Ro-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 233
Robert, die hem opvolgde , werdt de Devote genaamd, omdat hy niets opmerkelyks verrigtede, dan het ftigten der kerken van Sint Germain , Auxerrois , St. Nicolaas des Champs , en verfcheiden anderen. Deze Vorst is tweemaal gehuwd geweest, de eerfte reis aan Bertha van Bourgogne, die zynenigt was; Gregorius de Vde verklaarde dit huwelyk onwettig, en Robert verftiet zyne gemalin, en hertrouwde met Conftance Blanche van Provence, by welke hy vier kinderen verw ekte. Hy ftierf te Melun, den 20. July 1031, oud 60 jaaren , en werdt te St. Denys bcgraaven.
Henrik de Ifte beklom den troon den 20. July 1031, in een ouderdom van 27 jaaren. Hy was reeds gezalfd en gekroond te Rheims, by 't leven van zyn' vader. Hy hadt zyne eigen moeder tot vyandin, die Boudewyn, Graaf van Vlaanderen, en Eudes, Graaf van Champagne aanzettede om hem den oorlog aan te doen; maar Henrik verfioeg met behulp van Robert , Hertog van Normandyë, den Graaf van Champagne in drie ontmoetingen, cn verpligtede zyne moeder om zig met hem te verzoenen : Hy noodzaakte vervolgens de Graaven van Chartres en Troijcs hem gehoorzaamP 5 heid



234 Tafereel van Natuur en Konst.
heid te bewyzen; hy liet een zoon na uit Anna van Rusland, zyne gemalin , en maakte eene fundatie voor twee geeftelyke geftigten in Auvergne.
Philippus kwam tot de kroon in den ouderdom van agt jaaren. Hy werdt te Reims, by 't leven van zyn' vader, gekroond, en het Ryk geduurende zyne minderjaarigheid beftierd door Boudewyn, Graaf van Vlaanderen, als Regent. Philippus hadt verfcheiden oorlogen re voeren,- de eerfte was met deGascogners, welken hy te onderbragt in 1062 ; de tweede tegen Robert , Graaf van Vlaanderen , die hem by St. Ome-r in 1071 floeg; die der Engelfchen begon onder zyne regeering, en duurde meer dan vier honderd jaaren.
De eerfte kruistogt werdt thans ondernoomen, en Philippus vergenoegde zig met daar -troepen by te voegen, en zelf t'huis te blyven, omdat hy de Engelfchen vreesde, en zyne rust beminde. Hy ftierf te Melun, in het zeven-en-vyftigfte jaar zyns ouderdoms, en werdt in de Abdy van ft. Benediöus aan de Loire, waaraan hy groote goederen naliet, begraaven. Deze Vorst wierdt door Urbanus
den



Vrankryk. Staatsveranderingen. 235
den Ilden in den ban gedaan, omdat hy den Graaf van Anjou zyne gemalin Berthrade hadt ontnomen ; hy liet een zoon en twee dogters na, gewonnen by Bertha , dogter van Florens, Graaf van Holland, welke hy verftiet.
Lodewyk de Vide, gezegd de Dikke, beklom den troon in 't jaar 1108, oud omtrent 30 jaaren; hy werdt gehuldigd te Orleans in de kerk van 't Heilige Kruis, vier dagen na den dood zyns vaders, om de faamenzweeringen voor te koomen van verfcheiden Heeren, die zig, op aanhitzing van Henrik, Koning van Engeland, tegen hem verbonden hadden ; Lodewyk verlloeg de Engelfchen, bood Lodewyk hunnen Koning aan den oorlog door een tweeftryd te eindigen , maar die Vorst weigerde zulks; hy belette den Keizer Henrik den Vden met wien hy in oorlog was, omdat deze de party van Paus Caüphis den Ilden gekoozen hadt, in Frankryk te dringen ; ook verdedigde hy den Bisfchop van Clermont tegen de Graaven van Auvergne, en nam wraak over den dood van Karei den Goeden, Graaf van Vlaanderen, die vermoord was in de kerk van St. Domitianus te Brugge.



236 Tafereel van Natuur en Konst.
ge, in 1113. Hy is tweemaal getrouwd geweest, de eerfte keer aan Lucina van Montheri, maar hy verliet haar ter oorzaake van bloedvenvantfcbap ; de tweede met Alix , dogter van Graaf Humbert van Maurienne, by welke hy zeven zoonen en eene dogter verwekte. Het huis van Courtanai ftamt af van Pieter, eenen der zoonen des Konings, die de erfgenaame van Courtenai trouwde. Lodewyk de Dikke ftierf te Parys den iften Auguftus 1137, oud omtrent 60 jaaren, en werdt te St. Denys begraven.
Lodewyk de Vilde, gezegd de Jonge, volgde hem op, in den ouderdom van agttien jaaren; hy was by 't leven van zyn vader te Rheims, gehuldigd; hy bemoeide zig met het gefchil dat Godefroy IV., Plantagonetusgebynaamd, Graaf van Anjou, met Stephen van Blois, Koning van Engeland hadt, welken malkanderen Normandyë betwistte. Hy beoorloogde Thibaut, Graaf van Champagne , die de party van Paus Innocentius den Ilden tegen hem genomen had. Het land van Thibaut werdt geheel verwoest , en dertien honderd perfoonen kwamen ongelukkig om door bet vuur in eene kerk v.?n Vitri. Dit bedryfdeedt
hem



Vrankryk. Staatsveranderingen, 237
hem, met een oogmerk van boetdoening, op aanraading van St. Bernard, de reis naar het Heilige Land, in 1147. onderneemen; maar 't zy dit voor zyne ziel al of niet heilzaam geweest zy, het was zekerlyk niet voordeelig voor de togtgenooten , die byna allen fneuvelden door de trouwloosheid der Grieken. Na zyne wederkomst verniet hy zyne gemalin EIconora van Gurenne , op vermoeden van kwaad gedrag. Die Prinfes hertrouwde met Henrik den Ilden Koning van Engeland, wien zy de beste Provimiën des Ryks ten bruidfchat aanbragt, het welk nieuwe ftof tot een' oorlog gaf, die niet dan onder de regeering van Karei den Vilden geëindigd is. Hy ftierf te Parys, den i8den September 1180 in den ouderdom van 60 jaaren , en werdt begraaven in de Abtdy van Notre Dame de Barbeaux by Melun , welke hy geftigt hadt in IJ 79, laaiende de kroon na aan zyn'zoon Philippus, weken by by Alix van Champagni gewonnen hadt, geene kinderen hebbende by Conftantia van Caftille, zyne tweede gemalin.
Philippus de Ilde was in 1179, by 't leven van zyn' vader reeds gekroond , en hadt den
ouder-



238 Tafereel van Natuur en Konst.
ouderdom van vyftien jaaren bereikt, toen hy denzelven opvolgde, zyne groote bedryven hebben hem den bynaam van Augustus verworven. Hy begon zyne regeering met geftrenge edikten tegen de Godloozen, de vrygeelten, de Godslasteraars, en de komedianten, en verbande de Jooden uit het Ryk, ter oorzaake van hun woekeren. In 1191, deedt hy eene reis naar 't Heilig Land met Richard, Koning van Engeland; maar het misverftand, en de noodzaakelykheid die 'er voor zyne tegenwoordigheid in den Staat was, deeden hem naar Frankryk te rug koomen. Na zyne wederkomst verdreef hy de Engelfchen uit Normandyë, Poitou, Anjou, en een gedeelte van Guienne, ontnam den Graaf van Vlaanderen het Graaffchap van Artois.en won den flag van Bovines in 1214. Het is deze Vorst die een oppertoeziener der kooplieden , en de fchepens der ftad Parys heeft aangefteld; die het kalteel van de Louvre heeft begonnen , de (tallen heeft doen bouwen, het gebouw van Notre Dame geltigt, en de Marfchalken van Frankryk, ten getale van twee, aangefteld. Hy ftierf te Nantes, op den 14. July 1223, oud 59 jaaren, en liet drie duizend mark zilver na om dezelven te gebruiken ,



Vrankryk. Staatsveranderingen. 235»
ken , ten onderminden der- Christenen van 't Heilige Land. Hy werdt te St. Denys begraaven. Hy is driemaal getrouwd geweest, de eerde reize aan Alix van Henegouwen, dogter van Boudewyn, by welke hy een' zoon hadt, die hem opvolgde; de tweede reis aan Ingelbcrga van Denemarken , by welke hy geene kinderen hadt; de derde aan Agncs, dogter van Berthold den Vden Hertog van Moravië, by welke hy een' zoon en eene dogter verwekte,
Lodewyk de VUIfte, de Leeuw of Leeuwenhart genaamd, kwam tot de kroon op den 25. July 1223 , in den ouderdom van 36 jaaren. Hy werdt in den jaare 1216 en dus by 't leven van zyn' vader, naar Engeland geroepen , om daar voor Koning erkend te worden ; maar het verlies van den ilag van Lincoln, en de onftandvastigheid der natie deeden hem weder naar Frankryk overfteeken, alwaar hy met zyne gemalin te Rheims gezalfd en gekroond werdt. Na deze ceremonie ontnam hy den Engelfchen de fteden Viot, St. Jean de Angeli, Rochel , de provintien van Lemoufin, Perigord, en het Land van Aunis. Die optogt werdt gevolgd van
de



240 Tafereel van Natuur en Konst.
de nederlaag der Albigenfen, en het inneemen van Avignon , Beziers, Carcasfone, en Pamiers. Wederkeerende werdt hy van eene roode loop aangetast in het kafteel van Montpenfier in Auvergne , alwaar hy ftierf niet zonder vermoeden van vergif; zyn lighaam werdt naar St. Denys gebragt. Hy is maar eens gehuwd geweest aan Blanche van Cailills, by welke hy 9 zoonen, en 2dogters heeft verwekt.
Lodewyk de IXde,of St. Louis volgde hem op, den 8. November 1226,111 den ouderdom van omtrent 12 jaaren. Zyne minderjaarigheid veroorzaakte veele wanorder door de ftaatzugt der Prinfen, die naar het regentfchap (tonden; maar de Staaten droegen hetzelve op aan zyne moeder Blanche van Caftille, eene Prinfes zo deugdzaam als fchoon, die door haare wysheid en voorzigtigheid het eedgenootfchap, 't welk verfcheiden Prinfen) met den Graaf van Champagne aan 't hoofd, begonden te maaken , wist te vernietigen. De Koning verpligtte den Graaf van Bretagne, Pierre de Dreux, hem hulde te doen, en verfloeg in 1242, Hugo van Lufignante Taillebourg, en vervolgde hem tot Xantes; de
Graaf



Vrankryk. Staatsveranderingen. 241
Graaf van Touloufe werdt insgelyks tot reden gebragt, fchoon hy zig by de Marfeillaanen voegde. Na deeze verrigtingen bragt hy den oorlog der Albigenzeren, welken zyn vader begonnen hadt, gelukkig ten einde.
Deze Vorst liet zig, door eene verblinde Godsdienftigheid , tot twee onderneemingen tegen de ongeloovigen vervoeren, die beiden zeer ongelukkig uitvielen. In de eerfte verloor by zynen broeder, den Graaf van Artois, in 1250, en werdt met zyne twee andere broeders, Alfonfus en Karei, krygsgevangen gemaakt, na het beste gedeelte zyns adcls verlooren te hebben ; hy gaf Danriè'tte weder, dat hy genomen hadt, en betaalde een zwaar ranfoen voor hem en zyne officieren. De tweede onderneeming was nog ongelukkiger , dewyl hy in dezelve door de pest werdt weggerukt, terwyl hy Tunis belegerde ,• dit viel voor den 25. Auguftus 1270. in zynen ouderdom van 56 jaaren. Zyn zoon Philippus, die hem vergezeld hadt, werdt aanftonds tot Koning uitgeroepen ; deze voerde het gebeente van zyn'vader, die naderhand door Bonifacius den VUIften onder de Heiligen geplaatst is, te rug. Hy is maar eens gehuwd
Vill Deel. q



242 Tafereel van Natuur en Konst.
geweest aan Margreta van Provence, daar hy vyf zoons en even veel dogters by verwekt heeft; hy heeft verfcheiden kerken , en de H. Kapel van Parys, geftigt. Ook ftigttede hy het hospitaal der Quinzcvingt, voor driehonderd blinden, om de geheugenis te bewaaren, -der 300 officieren, welken men de oogen had uitgeftooken.
Philippus de lilde was 25 jaaren en eenige maanden oud, toen hy in 't jaar 1270, den troon beklom; hy werdt, gelyk gezegd is, in de belegering van Tunis verkooren , en na zyne wederkomst, in 1271, te Rheims door den Aartsbisfchop gehuldigd; zyne eerfte oorlóg was tegen den Koning van Arragon, werkcorzaak van het vermoorden der Franfchen op Sicilië; hy maakte zig meefter van Gironne en Perpignan, werwaards hy zig, na in een gevegt gekwetst te zyn ,liet overbrengen, en ftierf in 1285; zyn lighaam werdt naar St. Denys, zyn hart naar de Dominitiaanen van Parys, en zyne ingewanden naar Narbonne ter begraafenis gebragt. Hy is tweemaal gehuwd geweest; de eerfte reis aan Ifabella van Arragon, dogter vanjacob den iften, daar hy drie zoons by heeft verwekt; de tweede reis
aan



Vrankryk. Staatsveranderingen. 24.3
aan Maria van Braband , by welke hy Lodewyk Graaf van Evreux heeft gewonnen.
Philippus dc IVde, gezegd de Schoone, kwam tot de kroon in 1285, oud omtrent 17 jaaren. Hy was in 1284. gehuwd geweest aan Jeanne di Navarre, zyne nigte. Zyne eerfte zorg was, het regt wel te doen bellieren, en hy deedt ten dien einde het Gercgtshof te Parys bouwen, op raad van Enguerrand van Marigni , en maakte de zitting van het Parlement dier ftad beftendig. Zyne gemalin ftigtede ter zelfder tyd het kollegie van Navarre. Philippus hadt veele vyanden te beftryden; den Paus Bonifacius de VUIften; den Keizer Adolphus; Eduard I., Koning van Engeland, den Hertog van Bar, en den Graaf van Vlaanderen. Hy won twee beroemde veldflagen tegen de Vlamingen , de eene by Veurne in 1301, en de andere by Mons in 1304; maar hy verloor die van Courtrai in 1302, waarin verfcheiden Heeren gedood werden. Hy werdt door Bonifaóius in den ban gedaan , en hy deedt denzelven in zyn paleis belegeren. Hy ftierf te Fontainebleau den 2Q(ten Nov. 1314, oud 46 jaaren, nalaatende drie zoonen van Jeanne de NaQ 2 varre.



244 Tafereel van Natuur en Konst.
varre,zyne gemalin; zyn lyk werd teSt.Denys, en zyn hart te Poisii begraven.
Lodewyk de Xde, gezegd Stoute , beklom den troon in den ouderdom van 23 of 25 jaaren , want men is het omtrent dezen tyd niet eens; zyne korte regeering heeft niets opmerkelyks gehad, dan het proces tegen Enguerand de Marigni, die de geldmiddelen beftierd hadt. Lodewyk is tweemaal getrouwd geweest, de eerfte reis aan Margareta van Bourgonje, dogter van Robbert den Ilden , de tweede reis aan Clementia van Ooftenryk, dogter van Karei Martel, Koning van Hongaryën, zy beviel van eenen zoon na zyn dood, aan welken men den naam gaf van Jan, maar hy leefde flegts agt dagen.
Philippus de Vde, de Lange genaamd, ter oorzaake zyner groote geftalte, was 23 jaaren oud, toen hy den troon beklom. Hy was een broeder van Lodewyk; Robbert de Courtenai, Aartsbisfchop van Rheims, kroonde en zalfde hem in 1317. Eudes , Hertog van Bourgonje , voogd van Johanna, dogter van Lodewyk , verzettede zig tegen de krooning van Philippus, maar de Staaten floegen daar
geen



Vrankryk. Staatsveranderingen. 245
geen agt op. Deze Vorst verdreef de Jooden uit zyn Koningryk, die daar zedert den tyd van Philippus Augustus waren ingefloopen; by befchuldigde hen van de putten en fonteinen, door middel der melaatfchen, te hebben willen vergeeven. Het was onder de regeering van dezen Vorst, dat de tienden van de geeftelyke ampten geheeven werden. Hy ftierf, terwyl hy toeftel maakte om naar 't Heilig Land te trekken, en lietilegtséénedogter na van zyne gemalin Joanna van Bourgonje, dogter van Otho den IVden ; zyn gebeente rust te St. Denys.
Karei de IVde,gezegd de Schoone, kwam tot de kroon in 1322, oud 26 jaaren. Hy was een broeder van Lodewyk den Xden,en van Philippus, zonder mannelyk oir geftorven. Robert de Courtenai, aartsbisfchop van Rheims, zalfde en kroonde hem in 1322. Deze Vorst voerde zeer gewigtige doodftraffen uit; hy deedt Jordaan, een neef van Paus Jan den XXn. ophangen, en Pierre de Renti, opperintendant der finantiè'n, onderging het zelfde lot te Montfaucon. Karei verdedigde Lodewyk , Graaf van Vlaanderen, tegen deszelfs oproerige onderdaanen , en floeg het Keizerryk Q 3 af,



246 Tafereel van Natuur en Konst.
af, het welk hem door Paus Jan den XXIIften Werdt aangeboden. Hy is de eerfte reis gehuwd geweest met Blanca van Bourgonje, welke hy in een kloofler deedt opfluiten; de tweede reis met Maria van Luxemburg, die in het kraambedde overleedt; de derde met Jeanne d'Evreux , by welke hy een zoon en drie dogters won; de zoon ftierf na den doop.
Philippus de Vide, de Valois, beklom den troon, toen hy 36 jaaren oud was, en regeerde twaalf jaaren. Hy was een neef der drie Koningen, zyne voorzaaten , en werdt door de Staaten van 't Koningryk verkozen, boven Eduard, koning van Engeland , die aanfpraak op de kroon maakte uit het regt van zyne moeder Ifabella, dogter van Philippus den Schoonen; de Aartsbisfchop van Rheims kroonde hem. Philippus won den flag van Montcasfel in 1328. tegen de oproerige Vla-' mingen, waarin hy op het punt was van te fneuvelen, maar hy verloor die van Sluis in 1340, en die van Creci m 1346 , tegen Eduard , Koning van Engeland. Frankryk voelde zig onder deze regeering van de pest beaogt, en door eene belasting op liet Zout
611



Vrankryk. Staatsveranderingen. 247
en eene buitengevvoone tiendheffing gedrukt. Hum bert, opperhoofd van Dauphiné , fchonk zyne Staatcn aan Philippus .f op voorwaarde, dat de oudfte zoon des Konings altoos den naam en het wapen van Dauphiné zoude voeren , het geen aangenomen en nagekoomen is. Philippus liet, dervende, twee zoonen na, by Jeanne de Bourgogne, en eene dogter by Blanche de Navarre gewonnen.
Jan beklom den 22ften Augustus 1350, in den ouderdom van veertig jaaren, den troon, hy werdt te Rheims gezalid met zyne gemalin Bonne van Luxemburg. Met het begin van zyne regeering deedt hy den Graaf d'Eu, Rudolf, opperbewindsman der krygszaaken, overtuigd van geheime onderhandeling met de vyanden, het hoofd voor de voeten leggen , en ftelde de order van de Star in , om de misnoegde Grooten te viede te ftellen. Hy dreef de Engelfchen te rug, die tot in Normandyë waren doorgedrongen, en drong zelf door tot aan Poitiers, aan 't hoofd van zestig duizend man, om deze natie, die onder het geleide van den Prins van Walles, groote verwoeftingen aanregteden te beteugelen. De Engelfchen zig, uit hoofde van hun mind'r Q 4 ge-



248 Tafereel van Natuur en Konst.
getal niet in ftaat ziende het hoofd te bieden, deeden Jan den vrede verzoeken ; die hen dezelve weigerde, en zyne vyanden in denoodzaakelykheid ftelde om te moeten overwinnen of fterven. De flag viel voorin 1356, by Maupertuis; de Koning werdt, met verfcheiden zyner Grooten , krygsgevangen gemaakt, het beste gedeelte zyns legers in ftukken gebouwen , en hy zelf naar Londen gevoerd, alwaar hy bleef' tot het verdrag van Bretigni. Hy ftierf in Engeland in 1364, in den ouderdom van 54 jaaren. Hy was derwaards wedergekeerd, onder voorwendzel van Eduard tot den kruistogt té willen overhaalen; zyn lyk werdt te St. Denys bygezet. Hy liet vier zoons en zeven dogters na, uit Bonne van Luxemburg, zyne eerfte gemalin , by zyne tweede, Jeanne de Boulogne, hadt hy geene kinderen.
Karei de Vde , gezegd de Wyze , beklom in 1364, in den ouderdom van 27 jaarenden troon. Hy was de eerfte , die den naam van Dauphin droeg, na de donatie, welk Humbert de Viemois van Dauphiné gedaan hadt. Hy hadt het Koningryk geduurende dc gevangenis van zyn vader beftierd , en het bleek
: wef



Vrankryk. Staatsveranderingen. 249
1 Welhaast na zyne krooning, dat een wys en [kundig Vorst, zonder zyn hof te verlaatcn, groote onderneemingen kan ten einde brengen , want hy wist alle zyne oogmerken te bereiken zonder uit zyn kabinet te koornen; hy fioeg allerweegen de Engelfchen door zyne Generaals, en hy vestigde Henrik van Castiliën op den troon, in weerwil der poogingen van Pieter den wreeden, door de Engelfchen onderfteund. Hy beval dat voortaan de Koningen van Frankryk meerderjaarig zouden gerekend worden, op den ouderdom van 14 jaaren, daar dit te voren tot de 20 bepaald was; hy bouwde de Bastille, en ft. Gcrmain en Leije, benevens andere geftigten en ftierf in het kasteel de Beauté aan de Marne, van vergif, 't welk de Koning van Navarre hem gegceven hadt , laatende twee zoonen na , van Jeanne de Bourbon, waarvan de een zyn opvolger was .onder den naam van Karei den VIden, en de andere was Lodewyk, Hertog van Orleans.
Karei de Vide, bygenaamd de Welbeminde, beklom in 1380. den troon, in den ouderdom .van 12 jaaren en 9 maanden. De minderjaarigheid van dezen Vorst veroorzaakte veeQ 5 le



2jo Tafereel van Natuur en Konst.
Ie verwarringen, en dezelve vermeerderden door het toeval, 't welk hem overkwam by den ingang van het bosch van Mans. De verdeeldheden tusfchen de Huizen van Orleans en Bourgonje begonden met zyne inhuldiging, en dezelve hadden zeer-noodlottige gevolgen voor die beide Huizen, en voor het Koningkryk, omdat de Hertogen van Bourbon en Berri beide in die gefchillen traden. De Hertog van Orleans werdt in 1407. te Parys gedood, en de Hertog van Bourgonje te Montereau Faut-yonne in 1419. Karei won den ilag van Rosbeek in J382. tegen de Vlamingen; en hun hoofd Artevelle , een bierbrouwer, werdt gevangen en opgehangen ; en op zyne te rug komst ftrafte hy de rebellen, die onder den naam van Maillottins groote wanorders bedreeven. Het toeval, 't welk hem in 1392. bejegende, by den ingang van het bosch van Mans, en waardoor zyn verftand gekrenkt werdt, gaf der Koninginne gelegenheid om het gezag des Konings te misbruiken , en verfchafie den Engelfchen aanleiding om zig van een gedeelte desKortmgryks meester te maaken, na den flat in Aziheaurt in 1415. welke fiag door de aeü'de oorzaaken verloeren werdt, als die
van



Vrankryk. Staatsveranderingen. 2yi
van Creci en Poitiers. De Koningin was zo verblind, dat zy haaren Zoon Karei van den troon wilde uitfluiten, welken de Koning gaf aan Henrik den Vden Koning van Engeland, die zyn dogter Catharina in Frankryk getrouwd hadt. Karei ftierf korten tyd na dit verdrag, hebbende vyf zoons, en vier dogters verwekt by Ifabella van Beijere*, zyne gemalin. In weerwil zyner gekheid wilden de Franfchen hem altoos voor Koning erken-0 nen.
Karei de Vilde beklom in 1422. den troon, in den ouderdom van 20 jaaren. Die Vorst was de,laatfte zoon van Karei den Vfden, en was in den ouderdom van 12 jaaren getrouwd geweest met Maria van Anjou , dogter van Lodewyk den Ilden, Koning van Napels. De dood zyner drie broeders deedt vermoeden, dat 'er iets buitengewoons in die voorvallen ftak; hy won, by 't leven van zyn vader, den llag van Beauge, en verloor in 't begin zyner regeering die van Crevant by Auxerre. In 1423. Die van Verneuil au Perchi in 1424. en die van Damille en Beauce in 1427. Hy hadt byna zyn geheele Ryk verlooren , toen Jeanne d'Arc, als eene andere Debora, de belegering



252 Tafereel van Natuur en Konst.
ring van Orleans deedt opbreeken, de Engelfchen lloeg, en de Koning te Rheims deedt kroonen. Maar zig in Compiegne hebbende willen werpen, om die Stad te verdedigen, werdt zy verraaden en aan de Engelfchen overgeleverd , die haar te Rouaan als een toverheks deeden verbranden. De gelukkige uitkomften,door de beroemde Maagd van Orleans voortgebragt, gaven onderwyl den Franfchen den moed weder, die de Engelfchen overal vervolgden, en uit geheel Frankryk, Calais uitgezonderd , verdreeven. Nauwelyks hadt Karei dezen oorlog geëindigd, of hy hadt een anderen te voeren tegen zyn eigen broeder, die onverduldig was om te regeeren. Die oorlog had geen gevolg, omdat de Dauphin zich tot den Hertog van Bourgonje begaf, maar de Koning ftortede in droefgeestigheid , die hem den dood doende vreezen, hem dien juist deedt vinden in de voorzorg welke hy gebruikte om dien te ontgaan. Want verfcheiden dagen zonder eeten gebleeven zynde, uit vrees van vergeeven te zullen worden, ftierf hy in Bern', op den 22. JuJy 1461, na agt zoonen en vier dogtersby zyne gemalin, Maria van Anjou, verwekt te hebben.
Lo-



Vrankkyk. Staatsveranderingen. 253
Lodewyk de Xlde was 39 jaaren oud, toen hy in 1461. den troon beklom. De historiefchryver van zyn leven zegt, dat by noch een goede zoon, noch een goed vader, noch, een goed meester, noch een goed man, en een ongetrouw vriend was. De geweldigfte zyner driften was de heerschlust , en zyne kwaade ftaatkunde deedt hem altoos veinzen. Zyn verblyf aan 't hof van den Hertog van Bourgonje deedt hem een afkeer opvatten tegen den Graaf van Charollois, zoon van den Hertog, waardoor in het vervolg groote nadoelen veroorzaakt werden voor Vrankryk. Zo haast hy den dood zyns vaders vernomen hadt, vertrok hy van den Hertog van Bourgonje, die hem goeden raad gaf, welken hy niet volgde, want hy mishandelde grootelyks allen, die vrienden van zyn vader geweest waren. Na zyne krooning verwyderde hy de Prinfen en andere Heeren van zyn hof, die. een eedgenootfchap opregteden onder den naam van algemeen welzyn. Zy hadden de Hertogen van Bourgonje en Berri aan hun hoofd. De flag van Montheri in 1465- bragt den vrede mede, maar die vrede werd welhaast weder verbroken, en een nieuwen oorlog met Karei den Stouten aangevangen. Lo-
de-



251- Tafereel van Natuur en Konst.
dewyk, dooreen ongegrondenfchrik vervaard, leverde zig zeiven in de handen zyns vyands, die dikwils in overweeging nam, of hy hem zou doen derven. Philippus van Gommes behieldt hem het leven. Die Vorst werdt met alle zyne kondenaaryè'n en gewaande daatkunde door Paus Paulus den Ilden bedot,die zig van de hulp van Goftredi bediende, om de Pragmatieke Sanctie in 1477. te vernietigen. Hy deedt den Graaf van d. Pol, en Jaques d'Armagnac , Hertog van Nemours, het hoofd afflaan. Het is deeze Vorst, die de Posteryè'n en de order van d. Michiel, heeft ingedeld; hy werdt te Piesfis-les-Tours dooreen ziekte aangetast, waaraan hy dierf, na vrugtloos by geestelyken en waereldlyken alle bedenkelyke hulpmiddelen tegen den dood gezogt te hebben. Hy werd begraaven te Notre Dame de Elevi, welke hy gedigt hadt, en waarvan hy eene beeltenis aan zyn hoed droeg. Hy liet flegts een zoon en eene dogter na , by Charlotte van Savoye , zyn tweede gemalin, verwekt, geene kinderen gehad hebbende by Margarita van Schotland. Zyne kwaade daatkundc is de oorzaak van een langen oorlog geweest, omdat hy zyn zoon niet hadt uitgehuwlykt aan de erfgenaa-
men



! Vrankryk. Staatsveranderingen. 255
men van Bretagne; en zyn neef den Hertog van Orleans, aan Maria van Bourgonje. Hy was 60 jaaren oud, toen hy dezer waereld ovei leedt.
Karei de VHIfte bereikte flegts den ouderdom van 13 jaaren en 2 maanden , toen hy in 1483. tot de kroon kwam. Lodewyk de Xlde zyn Vader deedt hem in 't kasteel van Amboife door knegten opvoeden, op eene wyze eenen Dauphin ten eenemaal onwaardig. Dit werd veroorzaakt door de vrees , welke hy hadt, dat zyn zoon iets euvels ondernecmen mogt, zo hy kundig werdt aangaande regeerings-zaaken. De Hertogen van Beaujeu , zuster van Karei, deedt zig het Regen tenfchap opdraagen, het geen wanorders veroorzaakt zoude hebben aan den kant van den Hertog van Orleans, en van Jan de Bourbon, die daar naar Honden, byaldien de Staaten dezelvcn niet voorgekoomen hadden , met den Koning meerderjaarig te verklaaren, en hem te doen huldigen te Rheims in 1484. Hy ontfloeg het volk van verfcheiden belastingen, en deedt Olivier den Duivel, en Jean Doyac, gunftelingen van wylen zynen vader, ftraffem Dewyl de Hertog van Bre-
tag-



256 Tafereel van Natuur en Konst. tagne den Hertog van Orleans wykplaats en ondcrfiand gegeeven hadt, verklaarde Karei hem den oorlog, en la Trunctiille won den ilag van ft. Aubinin 1488 , waarin de Hertog van Orleans, en de Graaf van Nasfau krygsgevangenen gemaakt werden. Karei trok vervolgens naar Italië, en veroverde het Koningkryk Napels zonder geld en zonder troepen, maar hy verloor het ook weder even fpoedig. Zyn goed fortuin deedt hem in 1495- den fJag van Fornoue winnen, daar hy geen vrugt uit trok. Hy ftierf toen zyn geest zich begon te fchikken, om de Staatszaaken met ernst by der hand te vatten, op den 7. April 1498. in den ouderdom van byna 27 jaaren, en liet geene kinderen na by zyne gemalin Anna van Bretagne.
Lodewyk de XIIde.de Vader des volks genaamd , beklom den troon in 1498. in den ouderdom van 36 jaaren. Die Vorst was van den Ham me der Valois, en kleinzoon van den Hertog van Orleans, door den Hertog van Bourgogne te Parys vermoord; men haalde hem uit de gevangenis, om het huwelyk van zyn neef Karei den VlIIften, met de erfgenaame van Bretagne te doen voortgaan



Vrankryk. Staatsveranderingen. 257
gaan, en hy offerde zyne liefde op aan het' belang van den ftaat. Na den dood van Karel trouwde hy deszelfs weduwe, waarby hy twee dogters verwekt heeft. Hy voerde zyne wapenen naar Italië, om het regt te doen gelden, 't welk hy had op het Hertogdom Milaan, als erfgenaam van Valentine Visconti, zyne oudmoei. Het begin van deezen oorlog was vry gelukkig. Sforce wierdt verdreeven , herfteld , weder geflagen en als krygsgcvangen naar Vrankryk gezonden, alwaar hy ftierf. Lodewyk verbond zich met Ferdinand van Arragon, gezegd den Katholyken, om de koningkryken van Napels en Siciliè'n te veroveren; maar Lodewyk was het fpel van dit verdrag , en verloor daar flegts geld en volk by. Het Milaneefche was altoos het voorwerp zyner verlangens; hy geleidde zelfs zyne troepen derwaards, en won in eigen perfoon den flag van Agnadel, in 1509. Hy beval de bewaaring der gemaakte veroveringen aan de zorg van zyn' neef Gafton de Foix, die drie jaaren daar na, in 't midden zyner zegepraalen, fneuvelde, in den flag van Ravenne. Dit deed Lodwyk Italië verlaaten, om zich te verdedigen tegen den keizer Maximiliaan, tegen Henrik den VIII. deel. R VUIften,



258 Tafereel van Natütjr en Konst.
VUIftcn, koning van Engeland, en tegen de faamverbondene Zwitzers. Trimouille bewaarde bet Koningkryk door het verdrag, 't welk hy voor Dijon maakte. Lodewyk troonde den Koning van Engehnd van het bondgenootfchap af', door deszelfs zuster te trouwen ; maar zyne huwlykskoetst was byna zyn graf; hy ftierf na twee maanden, door zyne zwakke gefteldheid niet genoeg in agt te neemen. Deeze Vorst was onbekwaam voor wraakzngt, en zeer gevoelig voor het geluk zyns volks.
Franciscus de Ifte wierd bygenaamd de herftellcr der weetenfchappen. Die Vorst had den tytel van Graaf van Angoulerne en van Hertog van Valois, voor dat hy den troon beklom, waarvan hy de vermoedelyke erfgenaam was. Lodewyk de Xi'Ide had Oetjts twee dogters, waarvan Franciscus de oudfte, Claude genaamd, getrouwd had, waardoor Bretagne aan Vsankryk verbonden bleef. Franciscus wendde zyn wapenen welhaast naar Milaanen, het welk hy veroverde, fchoon Franciscus Sforce onderfteund wierd door Paus Leo den Xden, door den Keizer Maximiliaan, den Koning van Arragon en de
Zwit-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 250
Zwitfers. De (lag van Marignan, welken Franciscus in 1515 won tegen de Zwitfers, die het Milanecfche verdedigden, verbitterde deeze natie tegen hem, het welk hem zyne veroveringen in het vervolg deed verliezen. Die overwinning werd gevolgd van een mondgefprek van den Paus te Bologne, waarvan den uitflag was het berugte Concordat, het welk door het Concilie van Lateranum bevestigd wierd. De voorkeur, welke de Keurvorften gaaven aan Karei den Vden, wien zy tot het Duitfche Keizerryk bevorderden boven Franciscus, verwekte een haat tusfchen die twee Vorften, die noodlottig voor Vrankryk werd. De onderneemingen van Franciscus op Navarre en Milaan, waren in den beginne gelukkig; maar zy werden niet behoorlyk onderfteund, 't zy door de fout der hoofden, 't zy door verzuim van den Vorst zeiven, die al te zeer aan zyne vermaaken gehegt was, en daar aan het geld, tot deeze onderneemingen beftemd, verfpilde. Deconneftabel , of bevelhebber der krygszaaken, wierp zich uit wanhoop in de party van Karel den Vden. Lautrec werd in het Milaneefehe gefiagen, door de lafhartigheid der Zwitfers, die hem in 1522 verlieten, en de Ra Ko-



26o Tafereel van Natdur en Konst.
Koning verloor den flag van Pavia met zyne vryheid, in 1525. Hy werd na Madrid gebragt, alwaar men hem een zeer nadeelig verdrag deed tekenen, 't welk niet geheel werd nagekomen. Franciscus trouwde Eleonora van Oostenryk, in 1529, en hield in 1533 een mondgefprek met PausClemens den Villften, te Marfeille, waar van het befJuit op het. huwelyk van Katharina de Medicis met Henrik zyn tweeden zoon uitliep. De Keizer werd uit Provence verdreeven, in 15351 en Franciscus wilde niet, dat men hem vasthield, toen hy door Vrankryk trok, om dat hy hem zyn woord gegeeven had. Alle de oorlogen wierden met den vrede van Crespi bygelegd. Deeze Vorst is tweemaal gehuwd geweest; de eerde reis aan Claude van Vrankryk, daar hy verfcheiden kinderen by had; de tweede reis aan Eleonora van Oostenryk, daar hy 'er geene by had.
Henrik de Ilde, op den 3iden Maart 1518 te d. Germain en Laye geboren, beklom op den 31 den Maart 1547 den troon, in den ouderdom van 29 jaaren, en werd op den 25den July te Rheims gehuldigd. Deeze Vorst was de tweede zoon van Franciscus
den



Vrankryk. Staatsveranderingen. 261
den Iftcn. De Dauphin ftierf fcbielyk te Tournon, terwyl hy in de kaatsbaan fpeelde, het geen deed vermoeden dat men zyne dagen verkort had. Henrik had het bevel der legers in Picardyë en Piemont, by bet leven van zyn' vader, en gaf veele biyken van moed en bekwaamheid. Na den dood zyns vaders herriep hy terftond allen die in ongunst gevallen waren by denzelven, en deed in meest alle dingen juist het tegendeel van het geen deeze hem aanbevolen had. In 1552 geleidde hy zelfs hulptroepen aan Duitfche Prinfen tegen Karei den Vden, en maakte zich onderwyl van Metz, Toul, en verfcheiden andere plaatfen meester. De Hertog van Guife deed al den roem des Keizers vervallen, en verpligtede hem de belegering van Metz, daar hy met honderd duizend man voor lag, met fchande op te breeken. Het jaar 1554 was niet gelukkiger voor den Keizer; hy verloor den flag van Renti. Philippus de Ilde, koning van Spanje, met de Engelfchen en den Hertog van Savoyen verbonden, won dien van ft. Quentin in 1557, waarin de Conneftabel en verfcheiden Heeren gevangen genomen, en agt duizend man gedood werden. De Hertog van Guife wierd uit Italië R 3 Ie



2ö2 Tafereel van Natuur en Konst.
te rug geroepen , en aan 't hoofd van 't leger gefteld, met het welk hy Calais, dat door de Engelfchen federt meer dan twee honderd jaar bczeeten wierd, en verfcheiden andere plaatfen in Vlaanderen veroverd, maar de marfchalk van Termes werd by Gravelines, in 1558 door den Graaf van Egmond geflaagen. Henrik liet vier zoonen en drie dogters na, by Catharina de Medicis, die elf jaaren lang onvrugtbaar gebleeven was; zyn dood wierd van veele verwarringen gevolgd.
Franciscus de Ilde beklom den troon den ïOden July 1559» oud 16 jaaren. Zyn Ryk was zo ongelukkig als kort. De huifen van Guife en Bourbon verdeelden het Koningkryk, en de Koningin Katharina de Medicis, een (baatzuchtige vrouw, bediende zich dan eens van de eene, dan van de andere party, om haar gezag aan 't hof te handhaaven ,en fteeds meesteres der zaaken te blyven, het geen veele wanorders veroorzaakte, waartoe de Godsdienst ten voorwendzcl diende. De feheuring van Calvyn was onder de regeering van Franciscus den Iften begonnen; maar gelyk die fekte neg geen hoofd van aanzien had, waren .het alleenlyk eenige amptclooze
He.



Vrankryk Staatsveranderingen. 263
lieden, die dezelve heimelyk waren toegedaan. Onder dc regeering van Henrik begon dezelve zig meer te vertoonen, maar onder die van Franciscus de Ilde deed de nayver der Bourbons en Guife dezelve met trotsheid en wreedheid zegepraalen. De faamenzwecring van Amboife wierd ontdekt, in 1560, en de Prins van Condé, zich des nagts door de vlugt geborgen hebbende, kwam zich te Orleans iu de handen van het hof werpen, dat hem deed vasthouden en gevangen zetten. Men maakte hem fchielyk zyn proces, en hy zoude ter dood gebragt zyn geweest, zo de dood des Konings, door zinkingen op de ooren, maar nog meer door vergif, veroorzaakt, de uitvoering daarvan niet belet had. Die Vorst ftierf te Orleans, den sden December 1560, in het agttiende jaar zyns ouderdoms. De Koningin, die de Guifes vreesde, ontfloeg den Prins van Condé uit zyne gevangenis, om zich in tyd van nood van hem te bedienen. Maria Stuart, gemalin van Franciscus de Ilde, geene kinderen hebbende, trok de zee weder over, en eindigde haar leven op eene treurige wyze.
Karei de IXde, den 27ften Juny 1550 geit 4 bo-



26:}. Tafereel van Natuur en Konst.
boren, beklom den troon den sden December 1560, oud omtrent 10 jaaren, en werd op den I5den May 1561 te Rheims gezalfd. De Koningin Katharina deed aan zich zelve het Regentfchap weder toeleggen, en het algemeene Stedehouderschap des Konings, aan Antonius van Bourbon, Koning van Navarre, broeder des Prinfen van Condé, wien zy het leven befpaard had, opdraagen. De famenfpraak van Poisfi, die in 1561 gehouden wierd, diende niet dan om de beide partyen te verbitteren. De Kardinaal van Lotha ringen maakte daar vertooning van eene weetenfchap, weinig bekend onder perfoonen van rang; en Beza, hoofd der hugeuooten , fprak daar met nadruk. Na het eindigen dier famenkomst vatteden de Hugenooten , zich door den Prins van Condé , en het Huis van Coligny onderfteundziende, de wapenen op, en maakten zich van verfcheiden plaatfen van belang meester. In den flag van Dreux, die in 1562 voorviel , wierden de generaals van de eene en andere zyde gevangen. De Conneftabel de Montmorenci werd door zyn neef, den Admiraal de Coligny, een der hoofden van de Hugenooren, cn de Prins tan Condé, door den Hertog van Guife gevan-



Vrankkyk. Staatsveranderingen. 265
vangen. Na dien flag werd Vrankryk een toneel van moorden, vernielingen, veldflagen en belegeringen. Rouaan werd ingenomen, en kostede den Koning van Navarre het leven. De Conneftabel, de Hertog van Guife, en de Maarfchalk de ft. André, Hadden weinig tyds te vooren een driemanfchap met malkanderen gemaakt , om zich tegen den Prins van Condé, tegen Coligny en tegen zyne broeders te ftellen. De Hertog van Orleans, bygenaamd de Groote, wierd in 1563, door Poltrot, voor Orleans, vermoord. Die dood werd van den flag van ft. Denys gevolgd, waarin de Conneftabel de Montmorenci het leger der Hugenooten in wanorder bragt, en aan zyne wonden ftierf. De Hertog van Anjou, naderhand Koning van Polen en van Vrankryk, won den flag van Jarnac, in 1.569, waarin de Prins van Condé gedood werd. in 't zelfde jaar won hy die van Montoncour, maar dit alles floeg den moed der Hugenooten niet ter neder. Men raadde Karei eenen anderen weg in te flaan, om zich van de hoofden dier party te ontdoen. Hy lokte dezelve ten hove, en onder voorwendzel van 'er zich tegen de Spanjaarden van te bedienen , fleepte men R 5 hen



266 Tafereel van Natuür en Konst.
hen naar de bekende flagtbank van ft. Bart, helemi, daar de Roomsch-Katholyken zelve van gruwden, en daar de Koning vóór zynen dood met afgryzen van fprak. De Koning van Navarre, die met Margerita gehuwd was, en de Prins van Condé, zyn neef, veranderden van Godsdienst uit vrees, en keerden kort daar na weder tot de party der Hugenooten, daar zy de hoofden van waren. Karei ftierf zonder kinderen by zyne gemalin, Elifabeth van Oostenryk, gewonnen te hebben, en hy dankte God , dat hy 'er geene naliet; want, zeide by met den wyzen: wee bet land, wiens Koning een kind is.
Henrik de lilde , beklom in 1574 den troon, in den ouderdom van 23 jaaren, en werd op den 13den February 1575,te Rheims gehuldigd. Deeze Vorst verliet de belegering van Roebelle, om bezitting van den Poolfchen troon te gaan neemen , welke hy niet meer dan zes maanden vervujde, dewyl hy, na den dood van Karei den JXden, zyn broeder, naar Vrankryk te rug geroepen werd. De veldllagen- van Montcontour, en van Jarnac, hadden groote hoop
van



Vrankryk, Staatsveranderingen. 267
van deezen Vorst doen opvatten; maar zodra hy Koning was, onder den naam van Henrik den lilden, hield hy zyn eerden roem niet Kaande; hy ftortede zich in allerhande ongeregeldheden, en werd de fpot van zyne gunftelingen, van de Roomschgezinden en van de Hugenooten. Ter gedagtenis, dat hy op een Pinxterdag tot Koning van Polen, en op een Pinxterdag tot Koning van Vrankryk was gekroond, ftelde hy in 1578 de ridderorder van den H. Geest in, ten getaale van honderd Ridders, welkers wetten hy ontwierp, en regelde naar die, welke hy van Venetië had medegebragt, betrekkelyk tot eene dergelyke order, door Lodewyk, Koning van Sicilië, in 1532 te Napels ingefteld. Zyn broeder, de Hertog van Ailencon, maakte hem moeite in het begin zyner retreering, met zich by de Hugenooten te voegen; maar de Koningin bevredigde hen, en die Hertog werd naderhand naar de Nederlanden geroepen, om de zaak der vereenigde gewesten tegen Spanje te helpen verdedigen.
Henrik maakte in 1580 eene vrede met de Calvinisten, die vier of vyf jaaren duurde, aiaar die lusfchentyd, waarvan de Koning
ge-



258 Tafereel van Natuur en Konst.
gebruik had moeten maaken, om zich te verfterken, diende alleenlyk om hem in een verwyfd wellustig leven te dompelen, hetwelk door Quelus, ft. Megrm, Maugiron, ft. Luc, la Valette, naderhand Hertog van Epernon, Joyeufe, Thermes, Bellcgarde , en eenige anderen, welken men zyne lievelingen "noemde, bevorderd werd. Dit gedrag bewoog het Huis van Guife, door een gedeelte van den adel onderfteund, eene verbintenis te maaken ; en deeze derde party, door de Spanjaarden geholpen , diende niet dan om Vrankryk te bederven. De oorlog begon op nieuw, en de Hugenooten bevogten, in 1587, eene groote overwinning, waarin de Hertog van Joyeufe, die het leger des Konings aanvoer, de, gedood werd. De party des Konings werd hier door verzwakt , maar zoude het veel meer geweest zyn, zo de Hertog van Guife derzei ver moed niet had opgebeurd, door de nederlaag der Duitfchers te Vimori en te Anneau.
Die overwinning en de genegenheid, welke al het volk voor de Guifcs toonden, deed Henrik het befluit neemen , om zich van den Hertog van Guife, gelyk ook van den kardinaal ,



Vrankryk. Staatsveranderingen. 260
nan!, te ontdaan, hetwelk hy te Blois, in 1580, uitvoerde. Deeze dood vermeerderden den haat, welken de Roomschgezinden voor den Koning hadden, en deeze zyne party dagelyks ziende verminderen, wierp zich in de armen des Konings van Navarre, zyn vermoedclyken erfgenaam, waar door de yver der valfche devoten op nieuw werd gaande gemaakt. Zy deeden hem te d. Cloud door een Jakobyn vermoorden; hy liet geene kinderen na by zyne gemalin Louifa.
Henrik de IVde, gezegd de Groote, hoofd van het Huis van Bourbon, kwam in 15S9 tot de kroon, in den ouderdom van 36 jaaren. Deeze Vorst werd niet gekroond, dan in 't jaar 1594» te Chartres, in Beauce, omdat de party der Ligue nog een gedeelte der deden van het Koningkryk in hield. Hy werd meer by wyze van verovering, dan by opvolging, Koning van Vrankryk. Zyn regt tot de troon was onbetwistbaar, maar zyn Godsdienst was een groote hinderpaal in deeze. Het hof van Rome, en de Spanjaarden onderdeunde het eedgenootfehap, en de goede Katholyken volgden hunnes ondanks die party, om die leer, weike zy ketters noemden,
niet



S70 Tafereel van Natuur en Konst. niet te laaten zegepraalen in het Christelyk Koningkryk. De Ligue ftelde een fehaduw van Koning tegen Henrik aan, in den perfoon van den kardinaal de Boifrbon, die den naam van Karei den Xden aannam, maar het was eigenlyk de Hertog van Mayenne, die al het gezag in handen had.
Na verfcheiden veldflagen en verfcheiden belegeringen, liet Henrik de IVde zich in den Roomsen Katholyken Godsdienst onderwyzen, in eenige onderhandelingen daartoe aangelegd, en hy zwoer in 1593 den Gereformeerden Godsdienst af; maar hy had veel moeite om zyne abfolutie van den Paus te verwerven, niet zo zeer omdat hy een relaps, of wedervervallene was, als omdat de Spanjaarden groote tegenkantingen maakten, om den oorlog in het Koningkryk te onderhouden. Die ceremonie, zo noodzaaklyk voor Henrik, om als Koning erkend te worden, deed zelfs den oorlog niet ophouden. De Hertog van Mayenne en de andere hoofden der Ligue, hielde verfcheiden Provintiën in, en elk wilde zyn party ftaande houden. Henrik vond het geheim om hen te winnen; de Hertogin van Mayenne drong haar gemaal om
een



Vrankryk. Staatsveranderingen. 271
een vergelyk te treffen, het geen de Ligue de wapenen deed nederleggen.
Den Vorst werd dan van alle zyne onderdaanen voor Koning erkend, en kwam binnen Parys. Hy maakte den vrede van Vervins, in 1598, na Bretagne bezogt te hebben. De fchoone Gabrielle d'Etrées, zyn minnares, ftierf in 1599. In het volgende jaar trouwde hy met Maria de Medicis. Paus Clemens de Vlllfte haalde hem in 1601 over, om vrede te maaken met den Hertog van Savoyen, van wiens ftaaten hy een gedeelte ingenoomen had. Henrik maakten verfcheiden fchikkingen ten nutte van zyn Ryk, maar gaf zich ook veel aan zyne vermaaken over; zyne liefdehandelingen veroorzaakten hem huisfelyke verdrietelykheden ; hy ontdekte de famenzweering van Biron, en deed hem ftraffen, zonder hem zyne misdaad te hebben doen bekennen , waarvan hy hem vergiffenis zoude gefchonken hebben, zo hy dezelve beleden had. In 1603 vernieuwde hy het gedrag me: de Zwitfers, en maakte toebereidfelen om een groot voorneemen uit te voeren; maar het vermoorden van den Vorst, door Ravaillac, brak alles af. Jean Ghastel
was



272 Tafereel van Natuur en Konst.
was op het punt geweest van hem te dooden.in 1591, en Ravailiac voerde het in 1603 uit. Henrik liet twee zoonen en twee dugters na, by Maria de Medicis. Hy deed zyn huwelyk met Margarita de Valois ontbinden. Deeze Vorst werd zeer betreurd; want fchoon hy ten uiterften overgegeeven was aan zyne vermaaken mistede hy echter zelden eene gelegenheid, om zich als een voortreffelyk Koning te onderfcheiden. Hy was by verfcheiden veldflagen tegenwoordig, en woonde verfcheiden belegeringen by; zyne ligchaamsgefteldheid was voor alles beftand, omdat hy hard was'opgevoed.
Lodewyk deXHIde, gezegd de Regtvaardige, beklom den i4den May 1610 den troon, in den oudereom van 9 jaaren, en werd niet dan vyf jaar daar na gedoopt, door den Kardinaal de Joyeufe. Zodra zyn vader dood was werd zyne moeder, de Koningin weduwe, Maria de Medicis, door het parlement tot Regentes verklaard, en Lodewyk werd te Rheims door dezelfden Kardinaal de Joyeufe gekroond. De Koningin gaf den Prinfen gelegenheid, om zich onderling te verdeelen, en om verfcheiden partyen te for-
mee.



Vrankryk. Staatsveranderingen. 273
mecren, maar zy wist de hoofden der partyè'n te vreden te fteilen, door hen elk afzonderlyk te voldoen. De verwarringen begonden op nieuw, na dat de Koning meerderjaarig verklaard was , en eindigden niet dan met de verdraagen van ft. Menehout en van Loudin. De Prins van Condé werd in hegtenis genomen, het geen den haat des volks tegen den Marfchalk d'Aucre, die het gezag aan 't hof in handen had, nog geweldig vermeerderde. Zyn hotel werd geplunderd, en kort daarna werd hy op de brug van de Louvre gedood.
De Bisfchop van Lucon, naderhand zo berugt onder den naam van Richelieu, deelde in de ongunst van den Marfchalk deAncre; de Koning ontnam hem zyn brevet van Staats-raad, en verbande hem naar Avignon. Vrankryk en Spanje hadden te vooren eene dubbele verbintenis gemaakt, de'Koning van Vrankryk, door Anna van Oostenryk, en Philippus, door Elifabeth van Vrankryk te trouwen. Charles d'AIbret vond het geheim om zich van de goede gunst des Konings meester te maaken, en werd tot Hertos en vervolgens tot Conneftabel verheven. De
VIII. Deel. S Ko,



274 Tafereel van Natuur en Konst.
Koningin zyne moeder begaf zich naar Blois, vervolgens naar Loches, alwaar Richelieu haar, na veele onderhandelingen, met den Koning verzoende, terwyl hy zyn fortuin ten koste deezer Prinfes volgde, welker belangen hy in 't vervolg geheel vaaren liet, waar door zy genoodzaakt was Vrankryk te verhaten.
i
De dood des Conneftabels de Luines deed den Bisfchop van Lucon in gunst komen. De Koningin Maria de Medicis verwierf voor hem een kardinaalshoed en zitting in den raad, en deeze Kardinaal kreeg eerlang zo veel gezag en invloed, dat de Koning niets dan door zynen raad ondernam ; het welk den misnoegden Prinfen ten voorwendfel diende, om zich te verbinden. Monfeigneur, de eene broeder des Konings, was dikwils aan het hoofd der misnoegden , hy verzoende zich echter altoos weder, door de goedheid, welke de Koning voor hem had , maar het kwam hen, die zyne party gevolgd waren, duur te ftaan. De Kardinaal had vry wat moeite, om zich te wagten voor de famenzweeringen, welke tegen zyn perfoon gefmeed wierden. Het is deeze minister, die het gezag des Konings
tot



Vrankryk. Staatsveranderingen. 27$
tot dat punt gevoerd heeft, waarin het naderhand gebleeven en nog veel vermeerderd is; een voornaam middel hier toe was, dat hy de Hugenooten Rochelle en de andere plaatfen, waar de misnoegden altoos eene vrye toevlugt hadden, en waardoor de vreemdelingen fteeds het vuur des oorlogs in het hart des Koningkryks ontftecken konden, afnam. Het hof had zulk ecu bekwaam minister noodig, om de oogmerken van den Spaanfchen ftaatsdienaar , den Graaf d'Olivarez, te verydelen. Richelieu was van eene geftrenge geaardheid, maar hy bedoelde het. welzyn van den Staat. De onvrugtbaarheid der Koningin, federt 23 jaaren,gaf gelegenheid aan verfcheiden Heeren, om hun hof by Monfieur te maaken, 't welk ophield, zodra zy van een zoon beviel, die Lodewyk genaamd werd, en van eenen anderen , welke men Philippus heette. De Kardinaal hielp den Koning Roufillon veroveren, en ftierf te Parys, na Cinq Mars en de Thou het hoofd te hebben doen afflaan. De Koningin moeder was hem eenige maanden voorgegaan, en de Koning volgde hem in de maand May, des jaars daaraan, na Mazaryn, wien hy den kardiS 2 waals-



476 Tafereel van Natuur en Konst.
naalshoed had doen geeven, in de Staatsbeftiering gebragt te hebben.
De geboorte van Lodewyk den XlVden, bygenaamd den Grooten , werd als een gefchenk des Hemels befchouwd, het welk hem den naam van Dieu-donne, van God gefchonken, deed geeven. De Koningin moeder had de zorg voor zyne opvoeding, en verkoos den Kardinaal Mazaryn tot hoofd van haaren Raad , eerfte minister des Koningkryks. Het jaar zyner geboorte is opmerkelyk, door den flag.van Rocroi, welken de Hertog d'Enguien, flegts 21 jaaren oud, tegen de Spanjaarden won. Die flag werd gevolgd door het inneemen van Maubeuge, en de belegering van Thionville, bet welk genoodzaakt was zich over te geeven, twee-en twintig dagen na het openen der loopgraaven.
De regcering van den jongen Koning, welke, niettegenftaande zyne minderjaarigheid tot dus verre zo vreedzaam geweest was, begon allengs ontrust te worden, door den haat, welke men den Kardinaal Mazarin algemeen toedroeg. Men wilde weeten waarin de groo- I te geldfommen, welke hy van het volk ge- I
ligt



Vrankryk. Staatsveranderingen. 277
ligt had, gebruikt waren. Het Parlement maakte een arrest, by 't welk het aan deezen Minister verboden werd, zich met de regeering te bemoeijen : des Konings Raad beval dat de werköorzaaken van dat arrest in de gevangenis gezet zouden worden. Dit veroorzaakte een' geheclen opftand onder bet volk ; de ftraaten van Parys werden bebolwerkt, en de Koningin moeder vertrok met den Koning en zyne Raaden na ft. Germain en Laye, op den 6den January des volgenden jaars. De Prins van Condé had order om zich van alle toegangen der ftad meester ,te maaken; maar elk keerde eerlang tot zyn pligt weder.
De Koning, den ouderdom van 14 jaaren bereikt hebbende , werd meerderjaarig verklaard. De Kardinaal Mazarin had zich van de hand gemaakt, om zich naar den tyd te fchikken, maar in het begin van 1652 in Vrankryk terug gekeerd zynde , vattede de Prins van Condé, door' deezen Minister vastgezet, en die naar Guyenne ontvlugt was, de wapenen op, en trok tegen den Marfchalk de Hocquincourt aan, die des Konins leger kommandeerde; dit was het S 3 be-



278 Tafereel van Natuur en Konst.
begin der burgerlyke oorlogen, die tot in
1653 duurde.
Alle deeze verwarringen werden eindelyk gefeild, en de Koning den 7den Juny
1654 door den Bisfcbop van Soisfons gekroond. In 1660 werd de vrede tusfchen Vrankryk en Spanje geflooten, en het huwelyk van den Koning met Maria Therefia van Oostenryk was de band en bevestiging van hetzelve. Uit dit huwelyk werd de Dauphin geboren, op den iftcn November des volgenden jaars. Nadat de Kardinaal in de maand Maart des zelfden jaars overleden was, begon de Koning door zichzelven te regeeren. Het eerfte gebruik dat by van zyn gezag maakte, was de misbruiken te verbeteren, die in de beftiering der geldmiddelen waren ingelloopen.
In 1622 kogt de Koning Duinkerken van de Engelfchen, voor vyf millioenen, welke hy hen betaalde, en de Hertog van Lotharingen maakte eene donatie van zyne Staaten aan Vrankryk. In 16Ó4 begon men het kanaal van verëeniging der twee zeeën, om den koophandel te bevorderen. Men zond den Keizer een onderftand van troepen tegen de Turken,



Vrankryk. Staatsveranderingen. 2^9
ken, die zich van Hongaryen meestergemaakt hadden. Die ondertand werd geleid door de Graven de Coligni en de la Feuillade, die de ongeloovigen in ftukken hakten.
Toen de Koning van Spanje in 1665 overleeden was, oordeeide de Koning zich geregtigd om zyne aanfpraaken, of' liever die van zyne gemalin, op de provintiè'11 van Vlaanderen te doen gelden, uit kragt van het gebruik deezes lands, het welk medebrengt dat de kinderen van een eerfte huwelyk, zonder onderfcheid van kunne, alle hunne regten genieten zullen, met uitfluiting van die van een tweede huwelyk. Dit nas het onderwerp van den oorlog, in 1667 ondernomen , dewyl de Koningin moeder in het voorgaande jaar geftorven was.
De veroveringen des Konings gingen zo fchielyk, dat zy den nabuuren yver en vrees verwekten. Behalven eene menigte plaatfen in Vlaanderen, hadden zy hun Franfche Comté byna zonder flag of ftoot zien inneemen. Van daar de verbintenis van Engeland , Zweeden en de Verëenigde Provintiën , welke men de Triple Alliantie noemde. Dezelve S 4 werd



280 Tafereel van Natuur en Konst.
werd gevolgd van een vredeverdrag, in de maand rvlay 1668 te Aken geOooten.
In 1672 verklaarde de Koning den oorlog aan de Nederlanden. De Nederlanders terzee geflagen , verlooren ook verfcheidene hunner fteden, welke de Koning in perfoort belegerde, en de Prins van Oranje werd meermaalen overwonnen. Vrankryk verklaarde ook den oorlog aan Spanje. Büfantiè'n en Dole werden genooinen. De Prins van Oranje brak de belegering van Oudenaarde op, na door den Prins van Coudé, in den flag van Scnef, overwonnen te zyn. De Duitfchers werden ook verfcheiden maaien gcflaagen door den Markgraaf dc Turenne.
Tn 1676 werd de Spaanfche vloot door die van Vrankryk gcflaagen, en de Prins van Oranje brak de belegering van Maftricht op. Valentienne, Cambrai , St. Omer , werden in 1677 ingenomen, en de Prins van Oranje, met het leger der bondgenooten by Casfel, geflagen. De Stad Gend gaf zich het volgen, de jaar aan den Koning over, en de vrede werd te Nymegcn tusfchen Vrankryk en de Nederlanden geteckend.
De,



Vrankrtk. Staatsveranderingen. ±8i
De dood der Koningin, welke in minder dan vier dagen, door eene koorts, in July 1683, werd weggenomen, verbitterde in Vrankryk de zoetigheden van den vrede. Te deezer tyd beteugelde de Koning de Algerynen, en beval de bombardeering der ftad Genua, welker inwooners deel gehad hadden in het ontwerp om de Franfche fchepen, zelfs in de havens van Marfeille en Toulon, te verbranden. In het volgende jaar kwam de Doge van Genua, vergezeld van vier Kaadsheeren , in Vrankryk den Koning voldoening geeven.
Het jaar 1685 is een gedenkwaardig tydperk voor de Proteftanten, door de herroeping van hetEdikt van Nantes, het welk den22ften gefchiedde. De Ligue van Augsburg werd in het volgende jaar gemaakt, waarby de Keizer, de Koning van Spanje, de Keurvorst van de Paltz en de andere verbonden Vorften van Duitschland, den Koning den oorlog berokkenden , welke hy geduurende meer dan tien jaaren uithield. De eerfte veldtogt van den Dauphin was roemryk, door het veroveren van Philipsburg; Manbeim en Frankendaal ondergingen het zelfde lot.
S 5 De



382 Tafereel van Natuur en Konst.
De Koning van Engeland , Jakobus de Ilde, genoodzaakt zyn Koningkryk te verlaaten, begaf zich in 1689 naar Vrankryk. Duitschland verklaarde dit Ryk den oorlog, en hetzelve verklaarde dien aan Duitschland. De Franfchen verlooren Mayenne en Bonn; maar zy behaalden in 't volgende jaar groote voordeden op de vyanden, welke zy te water en te lande floegen. De veldflagen van Fleury, van Staffarde, van Leule, van Steinherte, van Nerwindcn en van Marfal, welken de Franfchen wonnen ; de fteden Niza, Mons of Bergen, Namur en Charleroi, welken zy innamen , onderfcheiden de drie volgende jaaren ten hunnen roem en voordeel. De gevolgen in 1694 waren niet minder gunfiig en groot. Eindelyk werd de oorlog van Italië, door het verdrag vanTurin, geëindigd, waarin het huwelyk van den Hertog van Bourgonje, met Maria Adelaïda, Prinfes van Savoye, werd vastgefteld. Men maakte in 1697 een algemeene vrede te Ryswyk, waarin de Prins van Oranje als Koning van Engeland werd erkend, onder den naam van Willem den lilden.
De dood van Karei den Ilden, Koning van
Span-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 283
Spanje, in de maand November 1700 voorgevallen, verwekte nieuwe onlusten. Dezelve had den Hertog van Anjou , kleinzoon van •Lodewyk den XIVden, by testament, tot erfgenaam zyner Staaten verklaard, en dit was de oorfprong van een oorlog, die 14 jaaren duurde. De Franfche wapenen beproefden in het begin van deezen oorlog de beurtwisfeling der menfehelyke zaaken, door het verlies van verfcheiden veldllagen Die van Ekeren , in 1703, van Hochftet, in 1704,, van Ramellics en van Turin, in 1706, waren voor dit Ryk droevige ondervindingen dier onftandvastigheid des geluks, gelyk ook die van Oudenaarde, in 1708, en van Malplaquet, in 1709.
De Spaanfche wapenen waren niet gelukkikiger. Barcelona had zich de maand October 1705 aan Koning Karei overgegeeven. De Koning Philippus, in de maand July 1710 te Alménara geflagen en in Augustus deszelfden jaars te Saragosfa geheel verwonnen, had het verdriet van Madrid zich ook aan de gehoorzaamheid van Koning Karei te zien onderwerpen ,• maar in de maand van December daar aan volgende, ging die Stad weder tot
hem



284 Tafereel van Natuur en Konst.
hem over, en hy herwon allengs alles wat hy tot dus verre verboren had.
De ongelukkige krygsverrigtingen waren niet de eenige nadeelen, die Vrankryk te lyden had. De dood van byna alle zyne Prinfen, in zeer korten tyd weggenomen, deed het anderen gevoelen, die het niet minder drukten, en het deeden vreezen de kroon zonder erfgenaam te zien. De Dauphin, de vader, ftierf de eerfte, op den I4den April 17ii. Madame la Dauphiné, gemalin van den jongen Dauphin, overleed vervolgens in February 1712 , in den ouderdom van 25 jaaren ; en de Dauphin haar gemaal volgde haar zes dagen daarna, in den ouderdom van 30 jaaren. Dit was 't nog niet al; die Prins had twee zoons nagelaaten, éénige fpruiten van zulk een talrylse familie. De oudfte ftierf ook den 8ften Maart des zelfden jaars, vyf jaaren en twee maanden oud zynde, en de tytel van Dauphin ging tot den jongften, den Hertog van Anjou, zyn broeder, over, die dus de eenige was van de veele hoofden, naar 't fcheen, gefchikt om kroonen te draagen.
Lo-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 285
Lodewyk de XlVde onbezweeken, fchoon zeer gevoelig in zo veele ongelukken, verdroeg dezelven als een held. De vredenvoorftellen, welke hy te Geertruidenberg had laaten doen , waren niet aangenomen, en de oorlog ging fteeds zyn gang; maar toen de Engelfchen een ftilftand van wapenen gefloten en hunne troepen terug geroepen hadden, viel 'er een gevegt voor in Vlaanderen, by Denain, waar des Konings leger de overhand had. Dit veranderde het tooneel en bevorderde den vrede, die den 11 den April 1713 met Engeland, de Vereenigde Nederlanden, Portugal, Savoye en Pruisfen , te Utrecht, en in 1714 met den Keizer te Radftad geflooten werd.
Die algemeene vrede verfchafte den Koning gelegenheid, om zyn volk te laaten ademhaalen, het welk zeer vermoeid en uitgeput was door zulk een' langen oorlog, terwyl de Vorst zelfs hier door in ftaat gefteld werd om het overige zyner dagen geruster door te brengen. Hy had egter nog ééne beproeving door te ftaan. Hy verloor den Hertog van Berri, zyn kleinzoon en broeder des Konings van Spanje, die hem op den 4den May des zelfden jaars
door



286 Tafereel van Natuur en Konst.
door den dood ontrukt werd. Alle deeze fterfgcvallen in zyne familie, zo kort op malkander komende, deeden hem met ernst bedenken, dat hy ook niet onfterfelyk was. Hy nam maatregelen om de kroonsopvolging vast te (tellen» in geval de jonge Dauphin mogt komen te overlyden; hy gaf in de maand july opene brieven, ten voordeele van den Hertog de Maine, en den Graaf de Touloufe, zyne natuurlyke zoonen, en hy bevestigde dit nader by zyn testament van de maand Augustus 1714, het welk hy aan het Parlementter hand .lelde, en waarin hy alles regelde.
Alle deeze blyken eener wyze voorzorg waren niet het uitwerkzel eener ziekte van den Koning. Hy genoot toen eene volmaakte gezondheid. De eerfte kenmerken van het ongemak daar by aan ftierf, vertoonde zich niet dan den i2den Augustus 1715, en openbaarde zich nog meer op den i5den. Op den 24(len werd hy van een geweldige koorts overvallen, en hy leefde flegts tot den ilten September, wanneer hy des morgens ten agt uuren overleed, in den ouderdom van 77 jaaren, in het 73de jaar zyner regeering;.
Men



Vrankryk, Staatsveranderingen. 287
Men kan van deeze lange regeering, en die zo vol geweest is van buitengcmeene voor» vallen, aanmerken, dat, fchoon dezelve in het begin en op het einde veele tegenheden heeft moeten ondergaan, zy echter de roemrykfte van alle regeeringen, en Lodewyk de XlVde de grootfte van alle Vorsten geweest zoude zyn, zo hy minder naar vleijery geluisterd, en bet ontwerp om zyne glorie, gelyk hy het noemde, uit te breiden, waaraan alles werd opgeofferd, minder gevolgd had.
De droevige gefteldheid, waarin zich Vrankryk op zyn overlyden bevond, is een blyk, hoe gevaarlyk het is, dat een Vorst een verkeerd denkbeeld van roem heeft, en dat hy de bepaaling daar omtrent van zyne ftaatsdienaaren laat afhangen. Des niettemin moet men erkennen, dat de befcherming, welke Lodewyk de XlVde aan de weetenfchappen gefchonken heeft, zyn ryk ten deezen opzichte aan dat van Augustus gelyk heeft gemaakt.
Lodewyk de XVde, achter kleinzoon van Lodewyk den XIVden , geboren op den i£den February 1710, volgde zyn overgrootvader
op



&S8 Tafereel van Natuur en Konst. op in den ouderdom van 6 jaaren, onder het regentfchap van Phiiippus, Hertog van Orleans, zyn oom.
Dc Janfenisten fmaakten de eerfte vrugteiï van die nieuwe regeering. In de maand September werden reeds de gevangenen van dié fekte losgelaaten ; de uitgebannenen en de vlugtelingen kwamen weder, en de oppofterenie Bisfchoppen werden met agting ten hove ontvangen, wanneer zy zich daar vertoonden* Ter zelfder tyd verklaarde de Sorbonne,. dat zy de conftitutie niet aannam , en dat het dekreet, 't welk op haar naam in -t licht was gegeeven, voor valsch moest gehouden worden.
Een der voornaamfte zorgen van den Regent was de verfpilling der geldmiddelen te voorkomen, en den Staat te bevryden van de varvaarlyke fcbulden, die denzelven drukten. Men vernietigde eene menigte lastige ampten, en men (telde een geregtshof in, om de bedriegeryen en ftreeken der amptenaaren te onderzoeken en te ftraffen. Ook regtte men eene openbaare bank op, onder de beftiermg van Law,een Engelschman,en een bekwaam
re-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 280 rekenaar, onder voorvvendzel van eene ryke vesting langs de Mififippi aan te leggen, zond men eene menigte ledigloopers, en zelfs arme huisgezinnen, derwaards ; maar de meesten kwamen om doorelende, omdat men verzuimde hen te onderfteunen.
De verdeeldheden onder de Geestelyken over de Conftitutie bleeven fteeds duuren; van den eenen kant zond de Paus orders aan de Bisfchoppen om de Conftitutie ftaande te houden, en van den anderen kant, lieten de Parlementen bevelen uitgaan,om te beletten, dat de orders van den Paus gehoorzaamd werden. Toen de Koning, door eene ordonnantie van den 7den October 1717, ftilzwygen hier omtrent opleggen wilden , zag men brieven te voorfchyn komen, waarin de Geestelyken zig beklaagden, beweerende, dat zulk een ftilzwygen nadeelig voor de waarheid was. In 1718 verklaarde de Paus in zyne brieven over den pligt der Geestelyken, ([Pastor alis officii) dat hy van zyne liefde, en die der Katholyke Kerke uitfloot alle die geenen, welke de Conftitutie niet met eene volftrekte gehoorzaamheid aannamen ; dit bewoog eene menigte. Bisfchoppen , &ie voor dezelve waren , om
VIII. deel, T man-



200 Tafereel van. Natuur en Konst.
mandementen van fcheiding en afzondering te geeven, terwyl de meeste Janfenisten zig echter van deeze brieven van den Paus op een Concilie beriepen, en men zag zelfs den Bisfcbop van Apt zig van den minderjaarigen Koning beroepen op den meerderjaarigen. De ver* deeldheden hielden aan in 1719. Den 13 Maart
1720 befloten 40 Bisfchoppen, in des Konings paleis vergaderd, een verdrag of vergelyk te maaken; de Koning wettigt hetzelve door eene openlyke verklaaring, en het Parlement., te Pontoife. gebannen , verkrygt de vrybeid om naar Parys te rug te komen, op voorwaarde, dat hetzelve des Konings declaratie regillreeren zal, het welk het egter niet doet, dan met maatigingen en bepaalingen , die gelegenheid overlaaten om 'er zig van te beroepen. De dood van Paus Clemens XI.., in
1721 voorgevallen, doet deeze verwarringen niet ophouden, welke met meerdere of mindere hevigheid tot digt aan onzen tyd hebben aangehouden, en waarvan de zaaden nog fteeds in veeier beginfelen , vooroordeelen , of geaardheid blyven zitten.
In 1716 begon men te Parys de berugte Actie-handel., en dezelve bragt oneindige vetan-
de-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 291
dering in der burgeren bezittingen te wege. Het papier werdt dierbaarer dan het goud, en toen men met dat papier de bedoelde betaalingen gedaan hadt, bragt men het in wancrediet , en men bedorf allen, die 'er nog mede beladen waren.
Lodewyk de XlVde hadt de twee Zoonen , welken hy by Madame de Montefpan verwekt hadt, gewettigd , en hadt dezelve voor Prinfen van den bloede verklaard; maar na den dood van dien Vorst poogde men hen van dien rang te verfteeken. Het Hof verklaarde zig daar over in een edikt, waarby dat van Lodewyk den XlVden vernietigd werdt, en men vergenoegde zig met den gewettigden Prinfen den toegang tot het Parlement te bewaaren.
De Hertog van Orleans, zig met het Britfche Hof naauw verbonden hebbende, maakte met hetzelve deTriple, en vervolgens de Quadruple Alliantie. De Kardinaal Alberoni, eerfte Staatsminister van Spanje, was bedagt om de ftukken, die van 't Ryk waren afgefcheurd, weder te krygen, en zig niet dur-: vende vleijen om den Regent daarin te doen T 3 toe-



292 Tafereel van Natuur en Konst.
toeftemmen , poogde hy denzelven werk te yerfchaffen, en gebruikte daar toe den Prins van Celiamare , Ambasfadeur van Spanje in Vrankryk. De zaak werdt ontdekt, de Prins gevat , en vervolgens naar de grenzen des Ryks uitgeleid. Dewyl dit gefchil de beide Hoven tegen malkanderen verbitterde, zo tasteden de Franfche troepen Spanje aan, waar van zy Fontarabie, ft. Sebastiaan, en de gebede Provintie van Guipuscoa veroverden.
De Regent zelf nam , om den vrede te bezorgen , het ampt van middelaar op zig. Hy (telde een Huwelyk voor tusfchen Lodewyk den XVden en de Infante van Spanje, die naauwelyks de wieg ontwasfen was. Dit ontwerp werdt te Madrid goedgekeurd, en de jonge Prinfes kwam naar Vrankryk, alwaar zy de Infante.Koningin werdt genaamd. De Regent vergat ondertusfchen zyne eigen familie niet; hy huwelykte eene zyner dog. ters uit aan den Prins van Asturiën, en eene andere aan Don Carlos; maar dit laatfte huwelyk werdt niet voltrokken.
In 1722 werdt de Koning te Rheims gekroond, en in 't volgende jaar werdt hy meerderjaarig verklaard; de Regent behield egter
zyn



Vrankryk. Staatsveranderingen. 293
zyn gezag; maar hy bleef het oeffenen door tusfchenkotnst van den Kardinaal du Bois, wien hy den Koning tot eerften Staatsdienaar toevoegde, en die niets deed dan zyne orders uivoeren ; die Kardinaal , eerst leermeester van den Hertog van Orleans, vervolgens zyn gunfieling geworden, was een der geenen, die het meest by het Regentfchap bevoordeeld werden. Hy flaagde in verfcheiden gewigtige onderhandelingen, en zyn meester verheften hem by trappen tot den rang van Sekretaris van 't Kabinet, Sekretaris van Staat, Aartsbisfchop van Kameryk, Kardinaal, en eindelyk eerften Minister.
De Hertog van Orleans ftierf aan eene beroerte op den 2denDecember 1723. De Kardinaal du Bois was in de maand van Augustus des zelfden jaars geftorven. De Hertog van Bourbon volgde den Hertog van Orleans op in het ftaatsbeftier. Het congres, te Kameryk aangelegd om de verfchillen tusfchen verfcheiden Mogendheden van Europa by te leggen; de wanorders, welken het papier in Vrankryk veroorzaakte ; de fchikkingen gemaakt voor de Beurs van Parys; de afftand van Philippus den Vden, Koning van Spanje, en de T 3 dood



«54 Tafereel van Natuur en Konst.
dood van den Prins van Asturiën , die den troon beklommen had, zyn de opmerkelyk|te gebeurtenisfen van 't jaar 1724.
In het volgende jaar werd de Infante naar Spanje gezonden, en de Koning trouwde in 't zelfde jaar de Prinfes Maria, dogter van Staniflaus, Koning van Polen, die zig, na de nederlaag van Karei den XHden, Koning van Zweden, te Pultowa geleeden, te Weisfenburg onthield.
.Die (lap , welken men den Hertog van Bourbon toefchreef, kon den Koning van Spanje niet dan onaangenaam zyn. Hy begeerde dat men hem dien Prins overleverde, en dit niet hebbende kunnen verwerven , brak hy het congres van Kameryk , en maakte een afzocderlyken vrede met den Keizer. Spanje zond op zyn beurt Mademoifelle de Beaujo. lois, den Infant Don Carlos ten egt toegefchikt, te rug; en gelyk de Koning van Spanje , Lodewyk, federt korten tyd gefiorven was, en Louifa-Maria-Elifabeth van Orleans, zyne weduwe, naar Vrankryk begeerde te rug te ieeren , zo voegde de Prinfes haar zuster zig by haar onder weg, en zy werden op de grenzen met de Infanie als uiwewisfeld.
Dc



Vrankryk. Staatsveranderingen. «295
De belasting van den vyftigften penning op alle de goederen des Koningkryks baarde groot gemor. De Geestelyken maakten 'er inzonderheid groote beweegingen over, en begeerden daar van verfchoond te worden. Men weet deeze belasting aan den Hertog van Bourbon , en aan de broeders Paris , financiers, welken die Prins befchermde. Dit alles haalde den Koning over, om den Hertog te verwyderen, en al zyn vertrouwen te geeven aan de Fleury, oud Bisfchop van Frejus, wien hy met het purper vereerde, en tot zyn eerften Staatsdienaar verhief.
Die Prelaat, ^-van vredelievende oogmerken vervuld, befteedde terftond alle zyne zorgen om de rust aan Europa weêr te geeven. Spanje had Engeland den oorlog verklaard, en had zelfs de belegering van Gibraïter begonnen, maar de Kardinaal trof een vergelyk tusfchen die twee Hoven, en had den roem van de preliminaire artykels te Parys te zien tekenen op den 3iften May 1727. Men bepaalde een congres te Soisfons; maar deeze byeenkomst had het lot van die van Kameryk, men deed 'er niets af. Het moeilykfte ftuk om te regelen was, hoe Don Carlos in Italië te brengen.
T 4 Span-



296 Tafereel van Natuur en Konst.
Spanje begeerde, dat in plaats van zes duizend Zwitfers, die hem de opvolging verzekeren zouden, zes duizend Spanjaarden gebruikt zouden worden; dat voorftel was niet naar den fmaak der Keizerfche ministers.
Dewyl evenwel Vrankryk, Engeland, en Holland, zig door het verdrag van Seville, by den Catholyken Koning verpligt hadden, om deeze verandering te doen plaats hebben, kon de Keizer zig niet ontilaan van daar in toe te ftemmen. Deeze vrede werd voorgegaan van de geboorte des Dauphins.
De dood van Fredrik-Auguwus, Keurvorst van Saxen en Koning van Polen , ftortede Europa weder in nieuwe verwarringen. Vrankryk wilde van die gelegenheid gebruik maaken, om aan Staniflaus een kroon weer te geeven , die hy alreeds gedraagen had. De Keizer en de Keizerin van Rusland maakten een verdrag, waar by zy Staniflaus uitllooten, en zig ten voordeele van den nieuwen Keurvorst van Saxen verklaarden. De Koning Staniflaus werd door de ftemmen van het grootfte gedeelte der natie, Augustus met de algemeene Item van een aanmerkelyk gedeelte
Edel-



Vrankryk Staatsveranderingen. 297
Edellieden verkooren. De tegenwoordigheid van een Rusfisch leger onderfteunde de verkiezing van de laatften, en verpligtede den eerften naar Dantzig te wyken.
Vrankryk vond zig gehoond door het gedrag van den Keizer, en verklaarde hem den oorlog, na een aanvallend en verweerend verdrag gemaakt te hebben met de Koningen van Spanje en van Sicilië. De Marfchalk van Berwik werd benoemd om het leger in Duitschland, en de Marfchalk de Villars om dat in Italië aan te voeren. In Duitschland veroverden de Franfchen de fterkte Keil, en in Italië maakten zy zig meester van Guerra d'Adda, van Pizzighitone, en van eenige andeie plaatfen.
In het begin van den volgenden veldtogt trok de Infant Don Carlos in het Koningkryk Napels, en maakte zig terftond van eenige fterkten meester. De Graaf de Montemar, wien de Koning van Spanje had aangefteld om de troepen, ter verovering van dit Koningkryk gefchikt.te kommandeeren, behaalde by Bitonto eene groote overwinning, die welhaast van de overgave der meeste plaatT 5 fen,



298 Tafereel van Natüür en Konst.
fen, waar in Duitfche bezetting lag, gevolgd werd.
De Keizer, van alle kanten aangetast, verzogt onderftand by 't Ryk, het welk den oorlog aan Vrankryk en deszelfs Bondgenooten verklaarde; de Ministers van Beijeren , van Keulen,en de Paltz (lelden zieh echter tegen dit befluit. De Graaf de Bellifle opende den veldtogt met de verovering van TYarbach of Traarbach en deszelfs kasteel. Na eenige andere optogten belegerden de Franfchen Philipsburg, en maakten zig op den iSden July van deeze aanzienlyke vesting meester. De Marfchalk van Berwick fneuvelde in die belegering. De Prins Eugeen poogde vrugtloos het inneemen der plaats te beletten, fchoon hy zig aan 't hoofd van een talryk leger bevond. In Italië vielen twee veldflagen voor, die van Parma en die van Guaftalla, waarin de Keizerfchen de nederlaag hadden.
In 1735 voerde men byna niets uit aan den Rhyn , maar daar viel iets aanmerkelyks voor in Sicilië en Lombardye. Don Carlos, na Sicilië t'ondergebragt te hebben , deed zynft plegtige intreede binnen Palcrmo, alwaar hy
op



Vrankryk Staatsveranderingen. 299
op den 3den July gekroond werd. In Italië was Mantua de eenige plaats die het met het Huis van Oostenryk hield, en deeze ftad zelve was door eene lange blokkade uitgeput, toen de Franfche en Oostenrykfche legerhoofden bevel van hunne Hoven ontvingen om alle vyandlykheden te ftaaken; de vrede was in 't heimelyk tusfchen den Keizer en den allerchristelykften Koning getroffen, en dezelve werd door fommigen befchouwd als een uitwerkfel der vredelievende oogmerken van den Kardinaal de Fleury. De troon van Polen kwam toen niet meer in geding, als welke genoegzaam bevestigd was voor Koning Augustus. De Rusfifche troepen waren meester van 't veld. De groote geldfommen, die «it Vrankryk naar 't Noorden overgingen, moesten zoveel meer beklag verwekken,omdat dus die fchatten, welke de Kardinaal door eene wyze zuinigheid had opgelegd , nutteloos gefpild werden. De Koning Staniflaus zelfwas in eene geweldige gefteldheid, waarUit bet niet gemaklyk was hem te trekken j en de Kardinaal kon niet beter beantwoorden aan het groot vertrouwen, 't welk de aller«hristelykfte Koning in hem ftelde, dan door de Kroon te ontheffen van een oorlog, die
druk-



300 Tafereel van Natuur en Konst.
drukkende voor Vrankryk begon te worden, en welks aanhouding gelegenheid tot eene byna algemeene verdeeldheid zou'hebben kunnen geeven.
Het ontwerp der preliminaria werd eerst aan de Hoven van Madrid , Turin, Munchen, en vervolgens aan den Koning van GrootBritahje en deStaaten Generaal medegedeeld. Het kwam in het hoofdzaaklyke hier op uit, dat de Koning Staniflaus, de kroon affiaande, echter als Koning van Polen erkend zou worden , en dat men hem zyne goederen, en die der Koningin zyne gemalin zoude wedergeeven; dat deeze Vorst iri 't bezit van Lotharingen gefield, en dat na zyn dood dit Hertogdom met de kroon van Vrankryk verecnigd worden zoude. Dat de Koning Augustus, Keurvorst van Saxen, als wettig Koning van Polen erkend zou worden; dat, om het Huis van Lotharingen vergoeding te bezorgen , men aan hetzelve het Groot-Hertogdom van Toscaanen zoude geeven; dat de Koningkryken van Napels en Sicilië aan den Infant Don Carlos behooreii zouden, die als Koning daar van erkend zoude worden; dat de Keizer de Hertogdommen van Parraa en
Pia-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 301
Piacenza in vollen eigendom bezitten zoude, en de andere Staaten, welken hy vóór den oorlog in Italië bezat, weder krygen; dat de Koning van Sardinië naar zyne keus het Novareefche, of Tertoneefche, of Vigevanaskfche bezitten zoude; eindelyk, dat Vrankryk de Pragmatieke Sancf ie op de volkomenfte wyze guarandeeren zoude.
De vrede werd getroffen, maar de onderhandelingen duurden lang. Spanje ftond de drie Hertogdommen van Toskaanen, van Parma en Piacenza, welken Don Carlos bezat, niet dan met moeite af. Toskaanen werd in 1737 eerst ontruimd , en de Hertog van Lottheringen nam 'er in de maand van July bezitting van. De bezitneeming van het Hertogdom Lottheringen gefchiedde in de maand Maart, van wegen en uit naam van Koning Staniflaus, en van zyne allerchristelykfte Majefteit, aan wien dit Hertogdom, na het overlyden van den Koning zyn fchoonvader, is ten deel gevallen.
Vrankryk nam in 1738 en de volgende jaaren, veel deel in de zaaken van Korfika, werwaards hetzelve eerst den Graaf de Bois-
fieux



Soa Tafereel van Natotjr en Konst.
lietix zond met troepen, om 'er den vrede en de rust te herftellen. Dit Ryk bood zyne goede dienden aan om de fcheuring tusfchen Engeland en Spanje voor te komen, maar daar in niet hebbende kunnen flaagen , geloofde het de neutraliteit te moeten hou-den, zo lang het ten minden niet tot het tegendeel gedwongen werd.
In 1739 vierde men te Parys het huwelyk van Madame Louife-Eüzabeth van Vrankryk, oudde dogter hunner allerchristclykde Majedeiten, met Don Philippus, Infant van Sparn: je. Daar werden , te deezer gelegenheid , verfcheiden pragtige feesten gehouden. Den' 2f5den Augustus werd voor de voltrekking van dit huwelyk gefchikt , en men dak op dien dag een heerlyk vuurwerk te Verfailles af. De nieuwe Infante vertrok den 31 den Augustus van Verfailles, om zich naar Spanje te begeeven. Zy werd onderweg den Spanjaarden overgegeeven met de zelfde plegtig-' heden, als de Franfchen aan haare Bet-overgrootmoeder beweezen hadden, toen deeze met Lodewyk den XiVden kwam te trouwen.
Het jaar 1740 is vol van groote gebeurtenis-



Vrankryk. Staatsveranderingeni 303
nisfen, ongelukken en omwentelingen. De Paus Clemens de Xllde ftierf den 6den February , na met veel wysheid en gematigdheid geregeerd te hebben; Profper Lambertini volgde hem op onder den naam van Benediktus den XlVden. De dood van den Paus Werd gevolgd door dien des Konings van Pruisfen, Fredrik Willem, die op den 3iften May te Potfdam ftierf in het 28fte jaar van zyne regeering. Zyn oudfte zoon Fredrik de 11de volgde hem op, die de regeering onmiddelyk na den dood zyns vaders aanvaardde. De Koningin weduwe van Spanje, gemalin van Koning Karei den Ilden, ftierf te Guadalaxara op den ióden july. Een ander fterfgeval , dat groote veranderingen in de zaaken van Europa voortbragt, was dat des Keizers Karei den VIden, tusfchen den iqden en 2o(ten O&ober. Deeze dood werd nog gevolgd door dien der Keizerinne van Rusland, den 28ften OSober voorgevallen.
Na den dood van Karei den VIden werd' •de Aartshertogin MariaTherefia, gemalin van' den Groothertog van Toskaanen, uitgeroepen tot Koningin van Hongaryen en Boheemen, Aartshertogin van OosteHryk , en Vorftin van
alle



304 Tafereel van Natuur en Konst.
alle de Provintiè'n en Erflanden des Keizers, volgens de order in de Pragmatieke Sanctie vastgefteld.
Verfcheide Vorften waren in de weer om aanfpraak op die ryke opvolging te maaken, en byzonderlyk de Koning van Spanje , de Keurvorst van Beijeren, en de Koning van Pruisfen. Zyne Pruisfifche Majefteit, die groote aanfpraaken op Sileiie had , deed aanftonds een aanmerkelyk getal troepen derwaards trekken , welke zich in korten tyd van de voomaamfte posten in dit Hertogdom meester maakten. Naauwelyks was de verdeeldheid tusfchen den Koning van Pruisfen en de Koningin van Hongaryen begonnen , of de Keurvorst van Beijeren gaf een manifest in 't licht om zyne regten te handhaaven.
De Koningin van Hongaryen, van alle kanten gedreigd of aangevallen, zogt onderfland by haare Bondgenooten, en was byzonderlyk den Koning van Engeland fterk aan om haar by te fpringen. Maar deeze Vorst was zelf in een oorlog tegen Spanje ingewikkeld , het welk reeds lang voor den dood van Karei den VIden meer dan ééne bezwaaring h3d tegen



Vrankryk. Staatsveranderingen, 305
gen het Hof van Engeland, inzonderheid ten opzigte van den handel van Amerika, daar het 1'Asliento-Schip de oorfprong van was; dit fchip was een magazyn van allerhande koopwaren geworden; de vlooten van hen die verboden handel dreeven, en die alle de kusten en eilanden van dit gedeelte der waereld ontrustten , hadden de jaarmarkt van Panama zeer veel doen verminderen, en dus vorderde het belang van Spanje daar order op te ftellen.
Het Hof van Madrid had zig vrugtloos over deze ongeregeldheden beklaagd, zonder eenige voldoening te kunnen verwerven. De verdeeldheden tusfchen de Spaanfche kustbewaarders en de Engelfche contrabandiers waren federt eenige jaaren in eene foort van openbaaren oorlog veranderd, waarin van weêrskanten eenige uitfterften gepleegd waren. Om den voortgang-daarvan te ftuiten, tekende men te Pardo in 1739. een verdrag, 't welk de oude verdragen ten grondflage hadt, en waarin eenige artikels van dezelve verklaard en nader bepaald werden. Die onderhandeling was egter vrugtloos; het Parlement van Engeland keurde de bepaalingen
VIII. Deel. V te



306 Tafereel van Natuur en Konst.
op 'c Pardo gemaakt, af; de geheele natie riep 'er tegen, even als of men haar één van haare voorregten had ontnomen, en het Ministerie, verpligt om aan den ltrcom toe te geeven, verklaarde Spanje den oorlog.
Deze oorlog tusfchen Engeland en Spanje werd yverig voortgezet, toen Vrankryk ,'t welk dagelyks nieuwe redenen van klagten tegen Engeland kreeg, zyne eskaders van Brest en Toulon, naar Amerika deed vertrekken, en de Europefche Mogendheden van zyne beweegredenen kennis gaf. Toen de gezant zyner. Allerchristelykfte Majefteit den Engelfchen ftaatsdienaaren het vertrek dier eskaders berigtte, verklaarden hy hen dat het oogmerk zyns meesters niet was om Spanje te handhaven in de regten welken dat Ryk op de Indifche Zeè'n beweerde; dat hy alleenlyk bedoelde om de Spaanfche Indien te befchermen, overeenkomftig met de verdragen, en dat zyn groot inzigt met dezen ftap was de herftelling van vrede tusfchen Engeland en Spanje te bevorderen , op billyke voorwaarden ; dat de Koning van Vrankryk zelfs wenschte, dat alle de Mogendheden, die belang hebben in de vaart op de West-indien,
de



Vrankryk. Staatsveranderingen. 307
de vryheid mogten verwerven om onverhinderd te vaaren, en dat de koophandel op een' vasten voet mogt geregeld worden.
Vrankryk, voor het overige, meende zelf geene mindere redenen van beklag tegen Engeland te hebben, dan die welke den oorlog tusfchen den Katholyken Koning en den Koning van Engeland ontftooken hadden. Verfcheiden Franfche fchepen, zo wel in Europa als in Amerika, opgehouden, onderzogt, beroofd ; de brieven, welke deze fchepen voerden, beflagen en weggenomen te hebben tegen 't regt der volkeren en de trouw der verdragen, verfcheiden andere geweldenaryen, waar men vrugtloos over geklaagd had, zouden Lodewyk den XVden hebben kunnen beweegen en regtigen, om zig te verdedigen en geweld met geweld te ftuiten, maar die Vorst oordeelde alle deze inbreuken te moeten ontveinzen; hy wilde zelfs de Franfche kapers niet vergunnen om de Engelfche vaart op eenigerhande wyze te ontrusten, zyne gemaatigdheid of ftaatkunde vorderde dit.
De Koningin van Hongarye zag wel, dat V 2 de



308 Tafereel van Natuur en Konst.
de toerustingen van Vrankryk, cn de klagten die dezelve veroorzaakten uitloopen zouden op eene afwending, die haar nadeelig zoude zyn; zy nam hierom het befluit om haare troepen faam te trekken, en naar Silefie te rukken, om zig, zo het mogelyk was tegen den voortgang des Konings van Pruisfen te ftellen. Op den ioden April 1741. viel 'er by het dorp Pompitz, tegenover Molnitz, een veldflag voor tusfchen de Oostenrykfche troepen , geleid door den Graaf van Nieperg, en het leger des Konings van Pruisfen, 't welk hy in eigen perfoon kommandeerde; de flag was bloedig,en daar werd van weerskanten met veel dapperheid gevogten; het gevolg van den flag was het inneemen van Brieg, eene der grootfte en fchoonfte fteden van Silefie, en de hoofdftad des Hertogdoms van dien naam.
De Koningin van Hongarye kon ter zelfder tyd bezwaarlyk wederftand bieden, aan den Koning van Pruisfen , en aan andere Mogendheden, die zig tegen haar vereenigden, en zig gereed maakten om haare regte of eisfchen^ door de wapenen aan te dringen. Het verdrag tusfchen den Koning van Polen, den
Keur-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 309
Keurvorst van Saxen, en de Koningin van Hongarye, in den perfoon van haaren vader Karei den VIden in 1733. gedooten, belette zyne Keurvorstelyke Hoogheid niet zig in 1741. mede tegen de Koningin te wapenen, en zig met den Keurvorst van Beijeren te verbinden , met wien de Koning van Vrankryk te Munchen op den 11 den May een wederzydsch verdrag gedooten had, 't welk op den 3den Juny bevestigd werd, waar by die Vorst bewilligde in zekere onderllanden, naar beraamde fchikkingen en voorvallen., te le. veren. De Koning van Spanje voegde zig ook by dit verdrag, voor zig zeiven en voor den Koning der beide Siciliè'n, voor zo verre de zaaken Italië betroffen. Eenigen tyd daar na deed de Koning van Vrankryk zyn leger optrekken, en de Keurvorst van Beijeren geene voldoening van de Koningin van Hongarye krygende, gaf een manifest in 't licht, waarin hy de redenen van zyn gedrag bloot lag.
De Koning van Polen, Keurvorst van Saxen, na een verdrag met den Koning van Pruisfen gemaakt te hebben, gaf ook zyne regtcn en aanfpraaken in een manifest in 't licht. Deze V 3 ver.



310 Tafereel van Natuur en Konst. verklaaring belemmerde betHof van Weenen te meer, om dat het op den bydand, of ten minden op de onzydigheid der Keurvorsten had daat gemaakt. Het beklag, 't welk de Koningin van Hongarye aan de Prinfen des Ryks deswegen deed, toonde genoeg, hoe gevoelig zy daar over was.
De voortgangen van den Keurvorst van Beijeren waren fchielyk. Lintz, hoofddad van Opper-Oosrenryk, onderwierp zig aan hem, en hy deed 'er zyne openbaare intreede; men geloofde, al te los zeker, dat hy Weenen belegeren wilde, en de Koningin van Hongarye, naar Presburg geweken , had geen andere party te neemen, dan de Grooten van 't Koningkryk Hongarye te vergaderen , die zig verbonden om haar allen mogelyken bydand te bieden.
Het Franfche Leger, dat in Beijeren kwam, bedondt uit 40 bataillons en po eskadrons, het welk meer dan 40000 koppen uitmaakte, over welke de Maarfchalk de Belle Isle, het opperbevel had, met de Leuviilc, de Segur, d'Aubigné, Polastron, den Graaf van Saxen, en den Graaf van Beijeren, als Generaal-



Vrankryk. Staatsveranderingen 311
raai-Luitenants onder hem; allen ftonden zy egter onder den Keurvorst van Beijeren, uit kragt van opene brieven des Konings. Dit leger bragt den fchrik in Weenen, en ftelde Oostenryk onder brandfchatting,
Om eene afwending ten voordeele der Koningin van Hongarye te maaken, verzamelde de Koning van Engeland, in zyn Keurvorstendom Hanover, een aanzienlyk getal troepen, daar hy op den 23(len September zelf de monftering van deed. Zonder een leger van 30000 man, gekommandeerd door den Maarfchalk de Maillebois, en 't welk het Keurvorstendom Hanover fcheen te dreigen, is 'er geen twyffel aan te flaan of de Koning van Engeland zoude in de Staaten des Konings van Pruisfen ingedrongen hebben, maar het gevaar dat hy liep, bepaalden hem eindelyk om op den 27ften September een verdrag met Vrankryk te tekenen, by 't welk hy zig verbond, om de Koningin van Hongarye op geenerhande wyze te helpen, en geene tegenhouding tegen de onderneeming des Konings van Pruisfen, en des Keurvorsten van Beijeren, en der andere Bondgenooten tegen het Huis van Oostenryk, om de belangen des V 4 Keur-



3i2 Tafereel van Natuur en Konst. Keurvorsten, van Beijeren niet te dwarsboomen in de aanftaande Keizer-verkiezing, met één woord, eene (lipte onzydigheid te betragten. Het Hof van Vrankryk verbond zig van zyn kant, niet te zullen gedoogen , dat de onderdaanen van den Keurvorst van Hanover bet geringfte leed gefchiedde; om zyne troepen altoos drie mylen van de grenzen af te houden, en zyne goede diensten by den Koning van Pruisfen aan te wenden, dat deszelfs leger, onder de orders van den Prins van Anhalt-Desfau,mogt fcheiden ,om geene reden van ongerustheid aan zyne Britfche Majefteit te geeven. Dit is de voornaame inhoud van het berugte verdrag van onzydigheid, 't welk de noodzaaklykheid des tyds den Koning van Engeland verpligtte te tekenen, 't welk hy verbrak, zo dra het gevaar voorby was.
Ter bevordering van het oogmerk, 't welk Lodewyk de XVde had, om den Keurvorst van Beijeren op den Keizerlyken troon te Hellen, werd de Maarfchalk de Belle Isle gekozen als afgezant op de Ryksvergadering van Frankfort, en ter zeiver tyd gelastigd, om by de voornaamlle Hoven van Europa
dit



Vrankryk. Staatsveranderingen. 313
dit groot oogmerk te gaan aandringen. De Marfchalk kwam aan het Hof van Pruisfen, eenigen tyd na de nederlaag der Oostenry. kers te Molwitz. Hy vond den Koning te Breslau, alwaar hy hem het ontwerp voorftelde; 't welk de Koning van Vrankryk had om de rust in het Duitfche Ryk te bevorderen, en het genoegen dat dezelve hebben zoude, om aan het Koninglyk en Keurvorstelyk Huis van Pruisfen en Brandenburg, blyken van zyne agting en vriendfehap, te toonen. De Vorst antwoordde met vertrouwen aan den Marfchalk, die, na al het noodigc beraamd te hebben, van den Koning van Pruisfen vertrok, om door Saxen naar Frankfort te rug te keeren. Hy bleef eenige dagen .te Dresden, en zette daar zyne onderhandelingen zo gelukkig voort, dat hy den Koning van Pooier; deed treeden in het ontwerp om de Staaten van het Huis van Oostenryk te verdeelen, zo dat deze Vorst daar na een aanvallend verdrag floot met den Koning van Pruisfen en den Keurvorst van Beijeren.
De hulpbenden, welken Vrankryk zig verpligt had aan den laatften Vorst te leveren, V 5 trok-



314 Tafereel van Natuur en Konst.
trokken uit Beijeren in Bohemen, gelyk ook ■de Saxen, die ten getale van 24000 waren, cn het geheele leger vereenigde zig voor Praag den I4den November. De Keurvorst van Beijeren kwam daar den io.lcn, en na alle de noodige toeftel tot de belegering der ftad gemaakt te hebben, deed hy de loopgraven openen op den 25ften, en belloot in een krygsraad, dat men den volgenden nagt beproeven zoude, om de ftad met ftorm te veroveren. Die onderneeming gelukte, en men was derzelver goeden uitflag aan den Graaf van Saxen verfchuldigd. Dit is eene regtvaardigbeid , welke de Keurvorst van Beijeren opentlyk erkende, hy fchreef zelfs die erkentenis in een' brief aan zyn Allerchristelykfte Majefteit. Men verloor niet meer dan omtrent 50 man in de verovering dier gewigtige plaats. Geheel Europa vernam met verwondering dien uitflag , en voorzag toen ligtelyk het lot van geheel Bohemen.
Na het inneemen van Praag, oordeelde de Groot-Hertog, dat hy geene andere party te kiezen hadt, dan af te trekken om het overige van Bohemen te dekken, en de Franfchen
en



Vrankryk. Staatsveranderingen. 315
en Saxen te beletten in Oostenryk te dringen. Een gedeelte van zyn leger trok naar Sehruding, om Moravie te dekken, en de Pruisfen te beletten, dat zy niet door het Graaffehap Glatz in Bohemen drongen.
De Keurvorst van Beijeren bediende zig van deze gelukkige omftandigheden, om zig voor Koning van Bohemen te doen erkennen, en dewyl de Ryksdag, ter verkiezing van een' Keizer, op den aoften November 1741. te Frankfort geopend was, zo ontving de Marfchalk de Belle Isle, die te Praag was by de nieuwen Koning, order, om zig derwaards te begeeven, en de Marfchalk de Broglio werd verkooren, om hem in 't bevel over de Franfche troepen op te volgen.
De Groot-Hertog, in alle zyneonderneemingen kwalyk gedaagd zynde, gaf het bevel van het Oostenrykfehe leger aan den Prins Karei zyn broeder over, die, alle de ongelukkige uitdagen van dezen oorlog aan de onbekwaamheid van den Veldmarfchalk, Graaf van Nieperg, wytcnde, deszelfs te rug roeping ernftig verzogt.voor eene laatften rede bybrengende,den marsch van 12000 Pruisfen, hit het
Graaf-



3i6 Tafereel van Natuur en Konst.
Graaffchap Glatz getrokken, om in Bohemen te dringen, daar hy zig ligtelyk zou hebben kunnen tegenftellen.- Een ander corps Pruisfen , door den Marfchalk Schwerin geleid, maakte zig van Olmutz meester, alwaar de Graaf de Terzi voor dc Koningin van Hongarye kommandeerde.
De verkiezing des Keizers gefcbiedde te Frankfort, op den 24-(ten January 1742., en het lot viel op Karei Albert, Keurvorst van Beijeren, welke in deze hoedanigheid erkend werd onder den naam van Karei den Vilden. Men lloeg geen agt op de protesten der Koningin van Hongarye, die de ftem van Bohemen wilde doen gelden, welke zy voorden Groot-Hertog gegeeven had. De plegtigheid der krooning gefchiedde met alle bedenkelyke pragt, en de Marfchalk de Belle Isle onderfcheidde zig door een buitengewoone heerlykheid en luister; gelyk de verkiezing des Keizers in zekere zin zyn werk was, konde hy zig niet ontdaan van dezelve zo fchitterende te maaken als mogelyk ware.
De plegtigheid der verkiezing ftuitte den voortgang der krygsverrigtingen niet.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 317
De Oostenrykers maakten zig meester van Scbarding of Scherding, eene ftad op de rivier de Pru, en door een verfterkt kasteel éedei ;. Het inneemen dezer plaats, baande ben den weg tot de verovering van Lintz, werwaards de Graaf de Segur, die de Franfche benden kommandeerde, met agt of tien duizend man geweeken was. De Generaal, niet onderftcund kunnende worden, gelyk hy zig gevleid had, was verpligt een verdrag te treffen, na zig dapper verdedigd te hebben. De bezetting trok met alle tekenen van eer uit de plaats, maar onder deze voorwaarde, dat dezelve geduurende een jaar niet mogt dienen tegen de Koningin van Hongarye.
Dit was het begin van betitel in de zaaken der Koningin. Die Vorstin vernam deze tyding te Presburg, werwaards zy op de aannadering van den Keurvorst van Beijeren gevlugt was, en dezelve was als het teken , dat zy naar Weenen te rug zouden keeren.
De Graaf van Kevenhuller, na zig mééster van Lintz gemaakt te hebben, drong in Beijeren
door,



318 Tafereel van Natuur en Konst.
door, alwaar de Generaal Beerenklati gekomen was, en met behulp van den Kolonel Mentzel de krygsverrigtingen begonnen had. Scharding en deszelfs kasteel gaven zig over, op de nadering van dien Kolonel. Wilshoffen, een gewigtige post aan den Donauw, had dit voorbeeld gevolgd, en toen de Graaf van Kevenhuller zig, na den goeden uitflag der belegering van Lintz, naar Pasfau begaf, bood deeze plaats geen langer wederftand dan de vorigen. Het kasteel van Oberfaus, 't welk het verfcheiden dagen had kunnen uithouden, gaf zig na de eerfte opeifching over. Braunau hield het geen 24 uuren, en 't geen nog zonderlinger moet voorkoomen, is, dat deze plaatfen zig aan enkele detachementen overgaven; de Beijerfchen fcheenen malkanderen door hunne lafhartigheid te willen overtreffen.
De Oostenrykers, niet vergenoegd met in Beijeren , door Opper-Oostenryk in te dringen, poogden dit insgelyks door Tirol te doen , en namen ten dien einde wegen tot dus verre onbekend, en langs welken zy de posten, die de Beijerfchen van dezen kant bezet hadden, ontgingen, als waar door zy lang zouden



Vrankryk. Staatsveranderingen. 319
den opgehouden hebben kunnen worden. De Graaf de Lanoi, en de Luitenant Veldmarfchalk Stentz, hadden de eer van dezen marsen ; de vereeniging der verfcheiden corpfen, gefchiedde vervolgens in de ban van Frauftem, alwaar 500 Husfaarcn van het leger des Graven van Kevenhuller, aankwamen op het oogenblikdat de Generaals Lanoi en Stentz, daar van eenen anderen kant introkken. Beijeren was dus van Hongaarfche en Oostenrykfche troepen , die daar van alle kanten famenvloeiden, overftroomd.
Geduurende deze verrigtitigen, zwierf de Kolonel Menrzel, die zig van den laagften ftaat tot de eerfte krygsampten had weten te verheffen, ginds en herwaards, vernielende en verdelgende alles wat hem voorkwam. Schoon een dapper officier, behield hy egter altoos de laage gevoelens, welk een mensch van de geringfte geboorte , meer dan zyne geboorte zal onderfeheiden. Hy deed zig inzonderheid gelden door een manifest, waarin hy de Beijerfchen , die hy met de wapenen in de hand vinden zouden, met uitzondering alleen der foldaaten van de oude troepen , dreigde op
te



320 Tafereel van Natuur fn Konst.
te hangen of neus en ooren af te fnyden: dewyl hy inderdaad tot de grootfte uitcrften kwam , beklaagde men zig des wegen aati den Generaal Beerenklau, die in plaatfe van eenig voldoening een grondregel van een ouden Gaulifchen Koning bybragt: ,, Wee den verwonnelingen", daar by voegende dat Mentzel order had om met de uiterfte ftrengbeid te handelen jegens hen, die zig tegen den voortgang der wapenen van de Koningin zouden ftellen, by aldien zy tot geene geregelde troepen behoorden.
Mentzel werd vervolgens met een corps van vier of vyfduizend man afgezonden, om naar den kant van Munchen te trekken, en zig daar meester van te maaken. De zaak was niet moeijelyk: die Hoofdftad van Beijeren is eene groote en fraaije ftad, maar geheel niet verfterkt. Het is de verblyfplaatsder Keurvorsten; haare ligging aan den lfer, maakt haar zeer aangenaam, Zo haast de Regeering berigt kreeg wegens de nadering van Mentzel, zond zy hem afgevaardigden, om een billyk verdrag met hem te treffen, De Keizer kreeg de tyding van dit onaangenaam nieuws, op den dag zyner huldiging.
Ter-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 321
Terwyl de Oostenrykers Beijeren verwoestten, drong de Koning van Pruisfen in Moravie, alwaar hy alles onder brandfchatting ftelde, en door dit middel de vyanden belette, om 'er den minften onderftand van te trekken. Daar viel een zwaar gevegt voor tusfchen een detachement Pruisfen en Saxers, en een corps, 't welk Prins Karei had afgezonden. Daar fneuvelde veel volk van weêrskanten, maar de Koning van Pruisfen bleef meester van Iglau, een kleine ftad van Moravie, dog een post van belang, daar de gemeenfehap met Bohemen door bevorderd werd. Het Pruisfisch leger trok regt op Brinn aan, de beste of liever de eenigfte fterkte van Moravie. De Koning van Pruisfen, eenige benden in den omtrek dier plaats gelaaten hebbende, om dezelve ingeflooten te houden, trok voort tot Znaim, agt mylen van Weenen , deeze hoofdftad met eene belegering dreigende. Hy betrok zyn hoofdkwartier in het kasteel van Nicolsbourg, op de grenzen van Oostenryk gelegen, van waar hy partyen uitzond, die tot onder de poorten van Weenen ftroopten.
De Koning moest echter zyn ontwerp verVIII. Deel. X an-



322 Tafereel van Natuur en Konst.
anderen. Prins Karei,aan 't hoofd eens legers van 40000 man, den Donamv ziende naderen, begreep hy ligtelyk van hoe veel belang het voor hem was, naar Bohème te rug te trekken, en daar zyne troepen, reeds zeer vermoeid, in zulke quartieren te leggen, waaruit hy dezelve ligtelyk konde famentrekken. De nabuurfchap van Czaslau kwam hem zeer gefchikt voor tot dit oogmerk. Dit is een der beste ftreeken van Bohème, met fteden cn dorpen vervuld, en van den eenen kant door de Sazava, en van den anderen door de Elve befproeid. De Koning, zig tusfchen deeze twee rivieren legerende, ftelde zyn regter en linker vleugel in veiligheid, en konde niet dan van vooren aangetast worden. In twee marfchen konde hy zig meester maaken van Praag, dat agter hem lag, en hy konde, zo hy 't goedvond,zig met het kanon dier plaats dekken.
1 Prins Karei , die het Pruisfisch leger gevolgd was, begaf zig naar de Sazava, gelyk de Koning voorzien had. Hy trok die rivier over, en zond ftraks eenige benden af, om zig van de ftad Czaslau te verzekeren. Op dat berigt trok de Koning van Pruisfen, die
eene



Vrankryk Staatsveranderingen. 323
eene verfterking van agt of tienduizend man, door den Prins van Anhalt gekommandeerd, ontvangen had, alle zyne kragten faamen te Chotufitz. Hy dekte zyn linker vleugel met de Crudinha, die haaren oorfprong neemt agter Czaslau , zyn regter ftrekte zig uit tot op eenigen afftand van Kuttemberg, en hy had het dorp Chotufitz in het center, welk dorp hy met een goed corps musquettiers had voorzien, welker vuur de Oostenrykfche infantery zeer veel belemmerde.
De beide legers ftonden tegen malkander op den i7den May des morgens. Prins Karei had zyne infantery in het midden, en zyne ruitery aan de vleugcis geplaatst. Een groot corps Husfaaren trok vooraan, en moest de Pruisfifche ruiterbenden met de fabel in de vuist poogen door te booren; de Croaten en Pandouren moesten een omweg neemen, om op de tweede linie van den vyand te ftorten, en denzelven door hun gefchreeuw, en door alle mogelyke middelen in wanor^ der trachten te brengen.
De Koning van Pruisfen beval den Luitenant Generaal Bodenbrock den aanval te beX 2 gin-



324 Tafereel van Natuur en Konst.
ginnen. De fchok van de Pruififche ruitery was zo hevig, dat de eerfte kolom der vyanden overhoop geworpen werd. De Graaf van Rothenburg drong door de tweede, en bragt twee regimenten voetvolk van de linker vleugel in wanorder. Het geweldig ftof belette de Pruififche ruitery haar voordeel te vervolgen ; de regter vleugel van het Pruifisch leger was in 't eerst niet even gelukkig, maar herftelde zig welhaast. De Oostenrykers kroegen eene nadeelige plaatfing, alwaar zy niet behoorlyk konden werken , de Pruififehen verdubbelden hun vuur en aanvallen, en de Oostenrykers waren genoodzaakt te wyken.
Eene omftandigheid die veel toebragt om de wanorder aan hunne zyde te vermeerderen was, dat de tweede linie der Oostenrykers , genoodzaakt zynde een vierkant te maaken, als op zig zelve (tond, en dus zeer veel leed. De Koning van Pruisfen zond den Gcneraal-LuitenantKIeist en Bodenbroek met dertig eskadrons, en de Husfaaren, om de vyanden te vervolgen.
Deeze flag, de flag van Czaslau genaamd, die des morgens ten agt uuren, met het ge-'
hee-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 325
heele front der beide legers reeds begonnen was, eindigde niet dan des middags. Volgens eenige verhaalen hadden de Oostenrykers omtrent 5000 dooden , en een gelyk getal gekwetlten, zonder de gevangenen te rekenen, die 1200 beliepen ; maar volgens andere verhaalen beliep het verlies der Oostenrykers flegts op 2500 man; de Pruisfen begrootten hun eigen verlies op niet meer dan 800 ruiters of dragonders, en 700 voetknegten; maar zo men de Oostenrykers gelooven mag, fneuvelden 'er van den kant der Pruisfen 4000 man, zo dat Prins Karei meer de vertooning der overwinning , dan de overwinning zelve verloor.
Omtrent een maand vóór deezen flag hadden de Franfchen zig meester gemaakt van Eger, eene ftad, die haaren naam geeft aan eene der Kreirzen van Bohème, en die aan het uiterfte van dat Koningkryk, op de grenzen van de Opper-Paltz ligt; zy is aan den eenen kant in eene valei, en aan den anderen zyde op een rots en heuvel gebouwd. De rivier Eger , daar zy haaren naam van ontleent, befproeit haare muuren aan den kant van 't n oorden. Men kan haar niet wel anders dan X 3 aan



326 Tafereel van Natuur en Konst.
aan den waterkant naderen, alwaar zy flegt verfterkt is. De verovering deezer plaats kostte den Graaf van Saxen zeer weim> volk. *
De flag van Czaslau werd van een vry fcherp gevegt te Sahay gevolgd , tusfchen do Marfchalken de Broglio en de Belle 111e aan de eene, en de Oostenrykfche troepen, door den Prins Lobkowitz gekommandeerd , aan de andere zyde. De Marfchalk de Belle Ifle zyne tegenwoordigheid in Beijeren noodigoordeelende, was op den i5den May van Frankfort vertrokken. Hy ontmoette onder weg den Generaal Schmettau , wien de Koning van Pruisfen zond om de tyding zyner overwinning te brengen. Na een kort gefprek veranderde de Heer de Belle Ille het oogmerk van zyne reis, cn befloot regt toe naar Bohème te trekken , om den Marfchalk de Broglio te helpen, en voordeel te doen met' de fehikkingen, welke men thans, uit hoofde der behaalde overwinning te Czaslau, gezamentlyk maaken konde.
Terwyl hy op wegwas, vormde de Prins van Lobkowitz, wiens leger omtrent 12000
man



Vrankryk. Staatsveranderingen. 327
man Merkwas, het voorneemen om zig meester te maaken van Frauenberg, eene kleine ftad, van den Pilsner kreits, half vernield, en met oude vestingwerken, waar de Franfchen eenige kleine werken hadden bygevoegd; de post was ondertusfchen van belang voor den Prins, om zig een weg naar Praag te baanen , en hy had 'er lang op gedagt. De Kommandant van de plaats had middel gevonden om den Marfchalk de Broglio kennis te geeven van de onderneeming der Oostenrykers, en deeze trok ter zyner hulpe.
In dit tydsgewrigt kwam de Marfchalk de Belle Ifle byhet leger; het kasteel van Frauenberg was nog in de handen der Franfchen; Van den 23(ten May, wanneer de Marfchalk de Belle Ifle by het leger kwam, tot den ssften, Was'er eene geduurige beweeging in-hetzelve. Ten zes uuren des avonds begon het gevegt, en duurde tot negen uuren, toen de Oostenrykers den Marfchalk de Broglio meester van het veld lieten.
Het voordeel bleef dus aan den kant deiFranfchen, maar was van weinig belang. De beide Marfchalken beflooten echter om het X 4 Men



328 Tafereel van Natuur en Konst.
hier by niet te laaten, maar om den Prins van Lobkowitz ie Budweis, werwaards hy zig begeeven had, te gaan aantasten ; maar dit ontwerp verviel door de gerugten van een op handen zynde vrede tusfchen de Hoven van Berlyn en Weenen, waarop de Marfchalk de Belle We befloot zig in perfooi) naar den Koning van Pruisfen te begeeven, om te verneemen wat 'er van wezen mogt.
De Koning bevestigde dezelve ronduit, en zeide, dat hy van de Koningin van Hongarye alles verkrygende wat hy begeerde, geen reden , en zeifs geen voorwendzel meer had om langer tegen haar te oorlogen. De Marfchalk trok hierop naar Dresden, om te bewerken, dat de Saxifche troepen uit hunne quartieren getrokken , en of ter bewaaring van Bohème, of tot eenige afwending gebruikt mogten worden, dewyl de Franfchen thans al te veel op den hals zouden krygen; onderwyl zond hy een renbode af naar den Mar. fchalk de Broglio, om hem te berigten van 't geen 'er omging, en te doen weeten, dat Prins Karei met nieuwe verfterkingen zig by den Prins van Lobkowitz ftond te voegen , waarfchynlyk om hem aan te tasten.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 329
De Marfchalk de Broglio was te Frauenberg, toen hy dit berigt ontving. Hy trok naar-Pifech, alwaar hy een leger van omtrent 20000 man verzamelde; de Saxifche troepen kwamen niet, maar men zond den Hertog eene verfterking van 12000 man Franfche troepen, en hy befloot hen te gemoet te trekken, en zyn post by Frauenberg te herneemen , om de twee corpfen, welken by onder Bouflcrs te Tein, en onder d'Aubigni te Cruman had, ie kunnen onderfteunen, en zyne nieuwe verfterking aldaar af te wagten.
Het voorneemen van den Marfchalk de Broglio was om Prins Karei flag te leveren, in geval de verfterking, welke hy verwagtte, tydig genoeg by hem was. Dit was misfchien de beste party, welke hy konde verkiezen; hy zoude met die verfterking in alles een leger van 35000 man gehad hebben; dat van Prins Karei beliep niet meer dan 40000. De overigen, die uit Croaten , Pandouren enz. beftonden , en misfchien nog 10000 beliepen , zouden den Franfchen Generaal van zyn voorneemen niet afgebragt hebben ; maar ongelukkig voor de Franfchen maakte Prins Karel zo veel fpoed, dat zyne voorhoede zig X 5 adn



33° Tafereel van Natuur en Konst.
aan de Moldau vertoonde,roet; men daar geheel niet op verdagt was. D'Aubigné , zig niet in ftaat bevindende zyn post te verdedigen, trok die rivier in de grootfte wanorder over, en de Husfaarèn volgden hem zo kort op de hielen, dat zy hem geen tyd gaven de brug af te breeken. Bouflers bad geen beter lot, zyne benden werden in (tukken gehouwen, en hy verloor zyn gefchut, zyn legertrein, en eenige vaandels en (landaarden.
De Marfchalk deeze nadeelen vernomen hebbende , verloor echter den moed niet. Schoon hy flegts 12000 man by zig had, en Prins Karei met 50000 aantrok , bcfloot hy echter dapper te vegten, en liever te fneuvelen, dan lafhartig te zyn. Hy maakte inderdaad zo goed gelaat, en wist zynen grond zo wél te gebruiken, dat de vyanden hem den eerften dag met geen voordeel konden aantasten, en hy maakte van den volgenden nagt gebruik om meteen ftille trom af te trekken, en naar Pifech te marfcheeren, daar hy met het krieken van den dag aan kwam. Hy vertrok des agtermiddags om de Watten te winnen, na vooraf het overblyffel der benden van Bouflers en d'Aubignê opgezameld,
«1



Vrankryk. Staatsveranderingen. 331
en eene bezetting van 1200 man tePifech gelaaten te hebben, om het Oostenryks leger op te houden.
Prins Karei, voor Pifech gekomen, deed de plaats opeisfchen, maar de Kommandant zeer ontydig weigerende zig over te geeven, verbitterde derwyze de Husfaarèn, die het vorderden, dat deeze de poorten overweldigd hebbende alles nederfabelden. Prins Karei, onderwyl wanhoopende de Franfchen te agterhaalen, zond hen zyne ligte ruitery na, die hunne agterhoede, uit hunne beste troepen beftaande, bereikte; de Husfaarèn tastten dezelve aan , en wierden te rug gcflaagen ; zy hervatten hunnen aanval , maar met den zelfden uitflag; dit duurde den gebeden marsch; het grootfte voordeel dat zy hadden was, dat zy het overfchot der Franfche legertrein pionderden. Prins Karei, de Franfchen niet kunnende bykomen, nam Pil— fen weg, waar door hy de gemeenfchap met Beijeren affnecd, en liet daar zyn leger uitrusten, terwyl de Marfchalk, genoeg gedaan hebbende met het zyne te bewaaren, te Beraun halte hield.
Het



332 Tafereel van Natuur en Konst.
Het was in het kamp by Pilfen, dat Prins Karei de tyding kreeg wegens het vredeverdrag, tusfchen den Koning van Pruisfen en de Koningin van Hongarye, op den uden Juny te Praag getekend. Dit verdrag verzekerde den Koning eene der fchoonfte Provintiën van Duitschland. Hy wist, hoe onzeker het Jot der wapenen is, hy had zyne oogmerken naar zynen wensch bereikt, en dus geen reden meer om langer te oorlogen. Die vrede bragt ondertusfchen de ontwerpen van Vrankryk en den Keizer in eene volftrekte verwarring. Alles liep agter uit in Beijeren. Thoring, fchoon met de troepen van den Paltz gefterkt, werd door Beerenklau aangetast en geflagen. De Graaf van Kevenhuller, vernomen hebbende, dat de Hertog van Harcourr met eene nieuwe verfterking van Franfche troepen op marsch was, oordeelde de bezettingen uit de, posten van minder belang te moeten trekken, om zyn leger te verfterken; Keihein en Munchen werden ontruimd ; de laatfïe ftad had verfchriklyk geleden door de baldadigheden en woede der foldaaten; zy gaven hunne gevoeligheid deswegen gehoor, en onderftellende, dat de. verhaasting, waarmede de Oostenrykers uitgetrokken waren,



Vrankhyk. Staatsveranderingen. 333
ren, het gevolg was van eenig voordeel door de Beijerfchen op hen behaald: daarenboven verwarde berigten gekregen hebbende wegens de aankomst der Franfche hulpbenden, geloofden zy dat de zaaken des Keizers van gedaante veranderd waren, en op die valfehe, fchoon niet onwaarfchynlyke onderftelling, tastten zy eenige Hongaaren, die agter gebleeven waren, aan, en doodden dezelve.
Op de tyding hier van zond de Graaf van Kevenhuller order aan Beerenklau om tegen Munchen op te trekken, de ftad weder in te neemen, en de burgery zwaar te ftraffen. De inwooners bereidden zig tot een dapperen wederftand. Zy voorzagen de toorens hunner muuren van gefchut , en verfterkten de bruggen over den Ifer. Dit alles belette den Generaal Beerenklau niet den Ifer te naderen, en , na dat de troepen die rivier waren overgetrokken , zyn kanon tegen eene der ftads poorten te planten , terwyl dc muuren aan een anderen kant der Had door de Hongaaren beklommen werden. De burgers lieten het witte vaandel waaijen ; men verfchoonde hen, maar op zeer harde voorwaarden. Dit herneemen van Munchen kostte den Oosten-
ry-



334 Tafereel van Natuur en Konst. rykers niet meer dan 40 man ; Beerenklau liet 'er eene bezetting van voetvolk en ruitery.
Terwyl dit alles in Beijeren voorviel, trok de Marfchalk de Broglio over de Watten, en naderde Praag. Prins Karei, insgelyks den weg naar Praag neemende , kwam op den 27ft.cn Juny te Konigfaal, tusfchen de Watten en de Moldau, alwaar de Groothertog den zelfden dag by hem kwam. De Franfchen werkten nagt en dag aan nieuwe verfterkingen, maar gelyk 'er weinig voorraad in eene ftad, die honderd duizend zielen bevatte, voorhandenwas, moest het leger noodwendig in het uiterst gebrek aan levensmiddelen vervallen, dewyl de gemeenfchap van buiten door het Oostenrykfche leger werd afgefneden.
Byna geheel Europa hield zig verzekerd, dat de verdediging van Praag onmogelyk ware, en in de onderftelling, dat Vrankryk hier ter nedergeflagen zoude worden , zag men eene menigte pasquillen, zo wel tegen het Hof, als tegen deszelfs Generaals , te voorfchyn komen. Men kan niet ontkennen, dat het Franfche leger deerlyk in 't naauw was, en
daar



Vrankryk. Staatsveranderingen. 335
daar was weinig waarfchynlykheid, dat het zig eenigzins uit deeze belemmering konde redden. Vrankryk had inderdaad nog wel een ander leger onder den Hertog de Maillebois, maar dat was zo verre van Bohème af, dat men zig niet dorst vleijen, dat hetzelve tydig genoeg komen zoude, om de troepen , te Praag beflooten, te kunnen verlosfen.
Alles fcheen de onderneeming van Prins Karei te begunftigen. De honger, het gebrek aan oorlogsbehoeften , en duizend andere nadeelen ftreeden voor hem. Hy had geene afwending ten voordeele der Franfchen te vreezen. Zy waren alleen, in een land waar van zy dc taal niet vcrftonden, twee honderd mylen van huis, verlasten van hunne bondgenooten, aan alle kanten van vyanden omringden in 't midden van een volk,dat hen natuurlyker wyze verdagt moest zyn ; zy hadden gebrek aan alles ; hunne goederen waren geplonderd, de officiers hadden noch, linnen noch geld, en de foldaaten hadden niets; tervvyl in de Oostenrykfche legerplaats overvloed aan alles was, en dc foldaaten zig met den vyandlyken roof opfchikten. Daarenboven had de Koningin van Hongaryen , zig
niet



336 Tafereel van Natuur en Konst.
niet meer tegen den Koning van Pruisfen behoevende te verdedigen, alle haare troepen uit Silefie getrokken, en zond die herwaards om het leger van Prins Karei te vergrooten. De Generaal Fcstititz naderde met 16 of 18 duizend man Hongaarfche benden, waar onder een corps was, 't welk geheel uit jonge edellieden beftond, die op eigen kosten dienden, en brandden van begeerte tot den ftryd.
Het Hof van Vrankryk zond onderwyl bevel en volmagt aan de Marfchalken van Broglo en Belle Ifle, om ten opzigte van Bohème op de best moogelyke wyze een vergelyk te treffen met de vyanden, mits dat de aftogt zo aanzienlyk en met zo veel eer gefchiedde, als den Franfchen naam en wapenen pastte.
De Heer de Belle Ifle begaf zig op den 2den July naar het kasteel van Komorzan, een kleine myl van Praag, alwaar hy een gefprek hield met den Graaf van Konigfeck, wien Prins Karei derwaards gezonden had. De Franfche Generaal bood aan om de ftad Praag aan de troepen van haare Hongaarfche Majefteit over te leveren, mits dat het Franfche
Ie-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 337
leger en de bezetting van Praag met hunna wapenen, en al wat hem toekwam, mogten aftrekken , werwaards het hem goeddagr. Die voorftellen werden niet aangenomen. De Graaf van Koningfeck antwoordde, dat de Koningin wel uitdrukkelyk bevolen had, de Franfche troepen niet anders dan als krygsgevangenen aan te neemen, en verbooden eenige andere voorwaarde toe te liaan.
Na deze onderhandeling bereidde men zig van weêrskanten tot de flerkile poogingen. De Franfche troepen, van 't leger en van de bezetting te famen, beliepen 24000 of 25000 mannen, waar onder drie of vier duizend zieken waren. Het Oostenrykfche leger was omtrent 40000 man geregelde, en 25000 of 26000 ongeregelde troepen fterk, het corps van Feftitiz dr.ar onder begreepen.
Alles fcheen dan de Franfchen tot de overgave te raaden: ondertusfchen moet men tot eer der Marfchalken zeggen, dat nooit eene ftad beter verdedigd werd dan Praag. De grootfle vyand was het gebrek aan levensmiddelen. Met het begin van July be-
VIII. Deel. Y gon-



338 Tafereel van Natuur en Konst.
gonden dezelve vreesfelyk duur te worden binnen Praag. Het vleesch werd toen al voor 25 of 30 Franfche Huivers het pond verkogt; een mager gevogelte voor drie livres. De foldaaten hadden zelfs brood gebrek; de zieken leeden deerlyk; men befloot wekelyks 150 paarden te dooden, zo wel om het volk voedfel te verfchaffen , als om het paarden voeder te befpaaren. Dit was genoezaam het eenigfte vleesch, 't welk de Generaals zelf op hunne tafel kreegen.
Den i8den July ontvingen de Oostenrykers , het overige van hunne artillerie van Weenen. Twee dagen daar na verzogt de Marfchalk de Belle Isle, eene nieuwe famenkomst. De Marfchalk van Koningfec liet hem antwoorden, dat hy order had om op geen anderen voet met hem te handelen , dan men hem reeds aangeboden had, maar dat hy eene renbode zou afvaardigen om nogmaals de laatfte belluiten haarer Majefteit te verrieemen. Die renbode bevestigde de verzekering van Koningfeck, en die Generaal liet den Marfchalk de Belle Isle weten, dat hy, „ voor dat men in eenige verdere onder„ handelinge treeden konden , ten grond-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 330
,, flage moest leggen , het geheele leger „ en de bezetting van Praag als krygsgevangenen over te geeven". De Heer de Bella Isle antwoordde, „ dat de Franfchen zig eer „ tot den laatften man dood vegten zou„ den, dan zulke voorwaarden onderfchryven."
Straks daarop werd de ftad van alle kanten ingeflooten; de Marfchalk de Broglio deed verfcheiden dappere en gelukkige uitvallen, onder anderen viel 'er den ioden Augustus een fel gevegt voor, waarby de belegerde veel roem behaalden , en drie honderd Oostenrykers gevangen bekwamen , terwyl zy in alles flegts 150 man verlooren. Maar de fterkfte uitval, en daar zy de meeste eer by wonnen, was die van den 22ften Augustus, om vier uuren des avonds. Dezelve werd aangevoerd door den Hertog van Biron, aan 't hoofd van 12000 man, die in vollen ren de loopgraven naderden, onder een heftig gefchreeuw van Jla dood! Jla dood! Zy wierpen aanftonds de troepen en de arbeiders overhoop, maakten 200 gevangenen, onder andoderen den ouden Generaal Monti, die de •artillery en de ingenieurs kommandeerde.
Y a De



340 Tafereel van Natuur en Konst.
De Franfchen verlooren hier , even als de Oostenrykers, 6 of 700 man by, maar geen vaandels of (landaarden. Den volgenden dag hield men eene wapenfchorfing om de dooden te begraaven.
Ondertusfchen begon het gebrek aan le. vensmiddelen en buskruid, langs hoe meer in 't Franfche leger en by de bezetting te nypen, men gaf een dukaat voor een hoen , en een ryksdaaler voor een pond boter; zout was 'er geheel niet te bekoomen. De krygsknegten , door honger, en vermoeidheden afgemat, hielden zig niet dan door hunnen moed op de been.
De tyding van den aantogt van den Marfchalk de Bois, die der ftad en 't leger ter hulpe fnelde, fpoorde den Groot-Hertog en den Prins Karei aan, om de onderhandelingen met den Marfchalk de Belle Ifle te vernieuwen , maar deze fprak toen op een geheel anderen toon dan in 't begin der belegering, terwyl de foldaaten vol vreugde door de ftraatcn van Praag omliepen onder een gejuich: „ Leeve de Koning! Leeve de Maillcbois!
„ Ver-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 341
„ Vervloekt zyn zy, die ons als gevangenen „ naar Hongaryen willen fleepen!"
Den 8 den September begonden de Oostenrykers fchikking te'maaken om de belegering op te breeken; dit was een gevolg van het fchryven van Kevenhuiler, die in Beijeren het kommando voerde, en die de Koningin en den Groot-Hertog deed begrypen, dat men zig naar de grenzen van dat Keurvorstendom moest keeren, om het leger, 't welk daar was, te onderfteunen, en den Franfchen het indringen in het zelve te beletten. Het leger brak dan den i4den September op, en trok naar Braun en Pilfen. Men liet wel eenige ligte troepen blyven, om de ftad ingeflooten te houden, maar het leger was nauwelyks vertrokken, of de Franfchen.begonden dezelve by herhaalde reizen aan te taflen, en te vermoeijen. De Oostenrykers hadden de boeren rondom Praag belast, zig drie uuren verre van deze hoofdftad te begeeven, met alles wat zy zouden medeneemen, dewyl zy al het overige afbranden wilden, om 'er den vyand geen genot van te geeven, en zy hielden hier in getrouwelyk hun woord.
Y 3 Ge-



342 Tafereel van Natuur en Konst.
Geduurende al den tyd, dat deze belegering duurde, viel 'er niet veel van belang voor in Beijeren; de Hertog van Harcourc vergenoegde zig met dar gedeelte van het Keurvorstendom in te neemen, 't welk aan deze zyde van den Donauw Jigt, Iaatende den Oostenrykers het gedeelte aan de andere zyde. De zaaken veranderde van gedaante, zo dra de Graaf van Seckendorf, den Marfchalk de Thoring in het opperbevel over de Beijerfche troepen was opgevolgd. Die Generaal,een kiveekeling van PrinsEugeen, naderde den Ifer, en noodzaakte.de Oostenrykers om hem Landshut in te ruimen. Hy trok vervolgens regt aan op Munehen , 't wdk op zyne aannadering ontruimd werd.
Toen de Hertog de Harcourt zyne troepen met die van den Marfchalk de Maillebois had famen gevoegd, beltond het Franfche leger uit 50000 mannen. Die vereeniging gefebiedde te Amberg, in de'Opper Paltz. Het leger kon geen anderen weg neemen dan dien van Eger. Maar de groote zwaarigheid was uit den Eger-kreits in dien van Praag in te dringen. Men moest ten dien einde een weg van meer dan 25 Duitfche mylen, door een
ver



Vrankryk. Staatsveranderingen. 343
verwoest land, over berg en dal afleggen, alwaar noch brood, noch paardenvoer te bekomen was. Na verfcheiden marfchen en contremarfchen, die veele Franfchen deeden fneuvelen, draaide de Marfchalk de Maillebois naar Beijeren af, en liet het guarnifoen van Praag aan zig zeiven over.
Men was hier over zeer onvoldaan in Frankryk, en het geheele leger morde 'er over. De foldaaten begeerden niets liever dan handgemeen te worden, en waren wanhoopig, toen zy zagen, dat zy den winter in een verwoest land, gelyk Beijeren toen was, moesten overbrengen. Men wil dat de Marfchalk de Maillebois niets deed, dan op last vim den Kardinaal de Fleury; hy werd egter te rug geroepen , en viel in ongenade, én de Marfchalk de Broglio, die Praag verIaaten had, kreeg order van het opperbevel over de Franfche troepen, in Beijeren te gaan voeren.
Het Franfche leger, reeds zes duizend man verminderd, trok op den I2den November 1742 denDonauw over, en op den i8den nam Broglio het kommando op zig. De OosY 4 ten-



344 Tafereel van Natuur en Konst.
tenrykérs trokken insgelyks over den Donauw, en naderden den Ifer. prjns Karei maakten zig meester van Deckendorf aan den Donauw.en van Landauw aan den Ifer, maar die Franfchen hernamen die twee posten, en noodzaakten hem naar Scharding en Pasfau te trekken. Hy deed Braunau door den Generaal Beerenklau belegeren, maar moest die belegering opbreken.
Zie daar het voornaamfte , dat geduurende den winter in Beijeren voorviel, maar in Bohemen gebeurden gewigtiger zaaken, en waardig gemeld te worden.
De Franfchen , in Praag gebleven , hadden, in weêrwil der husfaarèn, die daar vóór gelaaten waren, eenigen voorraad binnen de ftad weeten te krygen, maar de Prins van Lobkowitz trok met 20000 man aan, en de zaken veranderde welhaast derwyze van gedaante, dat het hof van Vrankryk, de onmogelykheid ziende om Bohème te behouden, eindelyk aan den Heer de Belle Ifle order zond om Praag te ruimen, en het leger op de best moogelyke wyze te behouden. Maar hoe konden men zig vleijen
om



Vrankryk. Staatsveranderingen 345
om eene onderneeming van dezen aart te kunnen uitvoeren, in zulk een ftreng jaargetyde, daar men geene levensmiddelen of eenigen onderftand had, of op den weg vinden konde, daar het volk door honger en vermoeidheden reeds uitgeput was, en men alles te vreezen had.
De Marfchalk de Belle Ifle hield de ontfangen orders zorgvuldig verborgen; verzamelde llraks 5000, of 6000 paarden, om de levensmiddelen, die'er nog waren, de oorlogsbehoeften , en dertig (lukken kanon te vervoeren ;hy deed in deeze gelegenheid alles wat men van een voortreffelyk Generaal verwagten konde. De uittogt werd bepaald op den nagt tusfchen den lóden en i7den December 1742. Om zyn voornemen te beter te verbergen, liet de Marfchalk de poorten der ftad open houden, voor elk die wilde binnen komen , maar beval dat niemand daar uit gaan zoude op ftraffe des doods.
Alles gereed zynde, trokken de Franfchen ten getale van omtrent 14000 man af. Zy moesten langs ongebaande en zeer ruwe wegen in dit koude en ftrenge jaargetyde, geY 5 duu-



346 Tafereel van Na tour en Konst.
duurig voortfpoeden, en terwyl zy de korte winterdagen tot het vervorderen van hunnen marsch befteedden , moesten zy de nagten insgelyks in de wapenen , en in den fneeuw en het ys doorbrengen ; van den hoogden Officier tot den minden gemeenen, allen moesten zy wordelen tegen de koude, den honger, den fiaap, en de husfaarèn. De laatden poogden telkens tot het binnende van den legertrein door te dringen, maar konden zig alleenlyk van eenige karren van weinig belang meester maaken. De Franfchen kwamen eindelyk op den tienden dag te Eg, het welk langs den konden weg 20 groote Duitfebe mylen van Praag ligt.
Geduurende den gehcelen togt , liet de Marfchalk de Belle Ifle zig een fleede gereed houden , om 'er zig in geval van noodzaaklykheid van te bedienen , en zig fpoedig te laaten brengen op alle plaatfen , daar zyne tegenwoordigheid vereischt zoude worden, dewyl hy, wegens de geweldige pynen eener gevatte koude, niet te paard zitten, maar met een koets reizen moest.
Men kan zig nauwclyks een akeliger fchouw-
fpel



Vrankryk. Staatsveranderingen. 347.
fpel verbeelden, dan bet geen zig op deezen weg vertoonde: dezelve was bezaaid met geheele benden van honderd en tweehonderd man tevens, zo foldaaten als Officiers, die van koude en gebrek nedervielen. De Marfchalk liet by eiken hoop een trompetter, om de vyanden te bewegen , om hen, die zy nog leevende vinden mogte, te fpaaren en te helpen ; de meesten egter fneuvelden of verlooren hunne ledematen door de vorst; gelyk men ook, binnen de drie eerfte dagen, dat dit legertje te Eg was gekomen, reeds 500 man met bevroozen voeten of handen naar het hospitaal moest zenden. Men kan zig inderdaad over deezen moeijelyken afiogt, zo gelukkig volbragt, niet genoeg verwonderen, en de Heer de Belle Ifle heeft daar een onfterfelyken roem mede ingelegd.
De Prins van Lobkowitz, vrugtloos gepoogd hebbende den Marfchalk te achterhaalen , wendde zig weder naar Praag, en eischte de ftad op ; de Heer de Chevert antwoordde , dat hy dezelve niet dan op eerlyke voorwaarden zoude overgeven. Daar lagen flegts 6000 man , waarvan twee derdedeelen ziek waren ; maar de Kommandant dreigde, dat hyeer de ftad
in



348 Tafereel van Natuur en Konst.
in brand (teelten en zig met alle de zynen onder de puinhoopen begraven zoude , dan een fchandelyk verdrag ondertekenen. Dewyl men met reden vreesde, dat die dappere Officier zyn woord zou houden, liet men hem met alle eertekenen uittrekken. De zieken alleen wierden krygsgevangen gemaakt.
Zodanig was het einde der belegering van Praag, eene der beroemdfte, die men in de gefchiedenisfen leezen kan , en de gewigtigfte verrigting van 't jaar 1742. Daar {heuvelden veele Franfchen en byzonderlyk veele dappere Officieren. De Oostenrykers verlooren 'er byna tien duizend man by.
De Kardinaal de Fleury had zyn vredelievende oogmerken nooit uit het gezigt verlooren, maar zyn jaaren waren te hoog, en de oorlogvoerende Mogendheden meenden het voortzetten van den kryg nog al te zeer hun belang te zyn, dan dat hy het genoegen konde fmaaken van Europa bevredigd te hebben. Hy ftierf op den aöften January 1743 > tot grooten fpyt van den Koning, wiens vertrouwen hy altoos bezeten had.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 349
De veldtogt van 1743. werd vroegtydig in Beijeren geopend. Na het overgaan van Praag bleef den Franfchen in geheel Bohème niet dan de fterkte van Eger over. De Generaal Feftititz had zig met zynë husfaarèn rondom deeze plaats verfpreid , en hield dezelve ingeflooten, zo dat 'er byna niets inkomen konde. De Marfchalk van Broglio befloot haar van levensmiddelen te voorzien, en 'er verfche troepen in te werpen. De Heer du Cayla voerde dit gelukkig uit.
Maar dit voordeel wierd welhaast uitgewischt door anderen , welken Prins Karei korten tyd daar na behaalde. Gricsbaeh werd hernomen ; Eggenfeld en Thann verlaten; de Prins van Conti genoodzaakt den Ifer over te trekken; de Generaal Minuzzi, niet meer geholpen kunnende worden , wierd door Prins Karei aangetast, en met verfcheiden andere Beijerfche Generaals krygsgevangen gemaakt. Bourghaufen wierd genomen; Brannau ingeflooten; Dingelfing, eene geringe post aan den Ifer, ftormenderhand veroverd, geplonderd en byna geheel in de asfche gelegd.
Geheel Beijeren viel dus in korten tyd op
nieuw



350 Tafereel van-Natuur en Konst.-
nïeuw onder de magt der Oostenrykers; zy namenDeckendorf, Landshut, Braunau, Straubingen, Munchen en Keihein weg, zonder hunne vyanden tyd te geven om zig te her. ftellen. De ftad Landau wierd door de vlammen verteerd. De Prins Karei, nu meester van de Inn en de Ifer geworden, wierd het ook wel haast van de Naab, dewyl de Prins van Lobkowitz den Graaf van Saxen verpligttenomAmberg, Bourglenfeld, Regenftaulf, Stadamhoff te verhaten, en naar den Donauw te rug te trekken.
Den Keizer bleef dan, niets dan Ingolftad en Donaverte met het kasteel van Rhofenberg over. Toen Prins Karei den Ifer en den Douauw was overgetrokken, week de Marfchalk van Broglio naar Donauwert, 't welk hy vervolgens verliet om den Rhyn te winnen, met Zwaben en Frankenland door te trekken , terwyl de Graaf vail Seckendorf, met het overfchot zyner benden, een wykplaats ging zoeken in de onzydige kreitfen van 't Ryk.
Om den aftogt van den Marfchalk van Broglio te begunftigen, voegde de Marquis deNoailles
een



Vrankryk. Staatsveranderingen. 35 r
een detachement van 12000 man by zyn leger. PrinsKarel vervolgde hem geduurig, hy trok egter den Rhyn, met verlies alleen van een gedeelte zyner bagagie, over. Die van den Marquis de Rofen, gelyk ook die van den Prins de Guife, en van den Generaal Monconfeil werden allen geplonderd. Twee honderd grenadiers, die dezelve dekten, wierden in Hukken gehakt tusfchen Hall en Oetingen in het Graaffchap Holach.
Zo dra de Marfchalk van Broglio in Vrankryk gekomen was, wierd hy na zyne landgoederen verzonden. Sommigen laakten zyn gedrag in alles, en anderen maakten 'er buitenfpoorige loffpraaken van ; zeker is het, dat het gedrag van deezen Generaal, en van eenige andere Franfche Generaals, den Keizer deed vermoeden, dat men zyne troepen en zyne erfftaaten had willen opofferen aan de beweeg, redenen van haar en nayver , welke de vyanden van den Graaf van Seckendorff bezielden.
Terwyl Prins Karei Broglio vervolgde, belegerde de Generaal Berenklau Ingolftadt, eene aanmerkelyke plaats, en die een langen weder-
ftand



352 Tafereel vak Natuur en Konst.
ftand konde bieden. De Graaf had zyne redenen om dezelve na verloop van een maand over te leveren.
De ftad Eger, in Bohème, werd fteeds geblokeerd gehouden. Van de maand July af begonden de mondbehoeftens die de Heer de Mayla daarin gebragt had , fterk te verminderen. De bezetting had de maand van Augustus zonder vleesch doorgebragt, en was toen, na de paarden opgegeten te hebben , genoodzaakt zig met de honden en katten, die in de plaats voorhanden waren, te voeden. De Graaf de Collowrath, die de plaats van den Generaal Festititz vervulde , zond fomtyds uit beleefdheid eenig gevogelte aan den Heer deHaronville,Kommandant van Eger, en aan den Graaf de Lannion, Kolonel van 't regiment van Medoc. Men deed malkanderen van weêrskanten niet veel kwaad. De bezetting zou wel gewenscht hebben , dat men haar in volle order belegerd had, maar de Koningin van Hongaryen wilde hen noodzaaken zig krygsgevangen te geven, zonder dat men hen met een kanonfchoot verwaardigd had.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 353
De Heer d'Alleurs poogde vrugteloos eene bezending van vyftig runderen met eenigen anderen voorraad in de plaats te werpen; de bezetting was ondertusfchen tot het uiterfte gebragt; de invvooners verlieten de ftad by menigten; in de maand Augustus waren 'er geen 200 over; eindelyk was deeze dappere bezetting, na drie maanden honger geleden te hebben, genoodzaakt zig op den 7den September als krygsgevangen over te geeven. De officiers en foldaaten geleeken naar geraamten. Het veroveren deezer plaats maak. te een einde aan den Boheemfchen oorlog.
Terwyl Prins Karei de Franfche en Keizerlyke troepen met zo veel yver vervolgde , kwam Karei de Vilde van Frankfort naar Munchen , om den moed van zyn volk door zyne tegenwoordigheid op te wakkeren. Op het berigt van den voortgang zyner vyanden, geloofde die Monarch zig niet veilig te zyn; hy verliet zyn hoofdftad.en het geheele Keurvorftendom, om zig naar Augsburg te keeren, van waar hy den 26ften verpligt was zig insgelyks te begeeven, en weder naar Frankfort te trekken. Hy kreeg onderweg tyding van den flag van Dettingen , die opden27ften
VIII. Deel. Z voor-



3J4 Tafereel van Natuur en Konst.
voorviel tusfchen de Franfchen , door den Marfchalk de Noailles.en het leger der Bondgenooten, door den Koning van Engeland gekommandeerd; dewyl die Dag meermaalen omftandig befchreeven is, zullen wy in geen byzonderheden , welke men daarenboven zonder kaart van den grond, niet wél verftaan kan, treeden. Het Geallieerde leger had zyne behoudenis aan de onvoorzigtigheid van den Hertog van Grammond te danken. Het verlies was aan weerskanten niet zwaar ; de Bondgenooten bleeven meesters van het flagveld, maar zy verlieten het ftraks daar na met zo veel haast, dat zy zig geen tyd gaven om hunne dooden te begraaven.
Ook trokken zy niet veel voordeel uit hunne overwinning by Dettingen. Hun oogmerk was den Rhyn by Mentz over te trekken, om het leger van den Marfchalk de Noailles boven Spierbach in den Neder-Elzas te lokken, en het fchoone en talryke leger van Prins Karel , 't welk aan den kant van Baden lag, den overtogt over den Rhyn in den Opper-Elzas gemaklyker te maaken. Maar de Geallieerden trokken , onder voorwendfel van de famenvöeging der Nederlanderen af tewagten, zo
lang-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 355
langzaam voort , dat de Franfchen den tyd hadden om nieuwe benden van den Moezel en uit Lottharingen te doen komen, om met het overfchot van die van den Marfchalk de Broglio een tweede leger in den Opper-Elzas te maaken, waar over de Heer de Coigny het bevel bad. Die Generaal befchermde den overtogt over den Rhyn tegen de dapperheid en werkzaamheid van Prins Karei , die meermaalen vrugtloos poogde deeze rivier over te trekken. Zyn leger trok de oevers langs , maar vond dezelve fteeds wel befchermd.
Men verwyt den Bondgenooten van in de eerfte beginfelen der krygskunde in deezen veldtogt, gemist te hebben. Zy ontwaakten niet uit hunne ongevoeligheid, dan tegen het einde van de maand Augustus, Na den Rhyn eindelyk overgetrokken te zyn, bleeven zy, in plaats van voort te trekken, de verzorging van levensmiddelen en andere noodwendigheden , welke men binnen Landau wierp, te Worms gerust liggen aankyken , en Helden alle de ontwerpen van Prins Karei te loor. Hun leger , na'de vereeniging met de Nederlanders , 72000 man fterk, en dus veel iiragtiger dan dat van den Marfchalk deNoaibZ 2 les,



356 Tafereel van Natuur en Konst.
les, kwam veertien dagen te Spiers kampeeren , om daarop naar Worms te rug te trekken , in plaats van eene beweeging naar den Lauter te doen, waar van de Marfchalk de Noaillesde liniè'n verhaten had,uit vrees van daar in een gevegt ingewikkeld te zullen worden, waar van de gelukkige uitflag, den overwinnaaren de poorten naar Vrankryk geopend zoude hebben.
Tot hier toe had de Koning van Vrankryk nog geen byzonder gefchil met de Koningin van Hongaryen gehad; hy begeerde , zeide hy, niets voor zig zeiven, hy werkte enkel als Bondgenoot van den Keizer, en alle zyne legers gingen voor hulpbenden. Hy deed thans voorflagen van bevrediging aan den Koning van Engeland, terwyl die Vorst te Hanau gekampeerd lag. De Keizer van zynen kant verklaarde, dat hy, uit liefde voor den vrede, voor altoos wilde afïïaan aan alle de eisfchen, welke hy ten laste van het Oostenrykfche Huis had, mits dat men hem zyne erfftaaten wedergaf. Die voordellen werden van de Engelfchen verworpen ; de Koning van Vrankryk bood toen zyne bemiddeling, ge-zamenlyk met die van het Keizerryk, den
Zee-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 357
Zeemogendheden aan, om dien noodlottigen oorlog eindelyk te doen ophouden; maar de Staaten der vereenigde Nederlanden, de onverwinlyke hinderpaalen daar tegen, van den kant der Hoven van Weenen en Londen begrypende, meenden dit duidelyk af te moeten wyzen. De voordellen te Hanau gedaan, werden te Weenen herhaald. Alles was vrugtloos. De Koningin van Hongaryen was onbuigzaam ; devoordeelen welke zy behaald had, deeden haar de voordeeliglte aanbiedingen van de hand wyzen.
Dit gedrag der Hoven van Weenen en Londen noodzaakte eindelyk Lodewyk den XVden om twee oorlogs-verklaaringen te doen, de eene tegen de Koningin van Hongarye , de andere tegen den Koning van Engeland, als Keurvorst van Hanover. De troepen werden op 't einde van April 1744, verzameld; de Prins van Condé kreeg het opperbevel over die welke naar den kant van Piemont gefchikt waren; de Marfchalk de Coigny aan den Rhyn. De Koning, met den Graaf van Saxen, die Marfchalk van Vrankryk was geworden, onder zig, wilde zyn leger in Vlaanderen in eigen perfoon gebieden.
Z 3 De



358 Tafereel van Natuur en Konst.
De Koning, op den 3den May 1744, van Parys vertrokken zynde, deed te Ciforing op den isden de monftering over zyne troepen, en belastte den Graaf van Saxen zig van Kortryk meester te maaken, 't weik uitgevoerd werd. Het geheele land, tot aan de poorten van Brugge, werd toen onder brandrcbatting gefield. Menen werd, den zelfden dagals Kortryk weggenomen werd , namelyk op den iSden May, ingeflonten ; op den 28ff.cn opende men de loopgraavenop twee plaatfen, en den4den Juny verzogt de Baron van Echteren, Kommandant der plaats, te kapituleeren.
De flad Yperen werd den 6den May ingeflooten.en den 2.slten plantte de Gouverneur het witte vaandel; den 2often deed de Koning , die by de belegering tegenwoordig was geweest, zyne intrede in de ftad. De Prins van Hesfen-Philipsthal had dezelve wél verdedigd.
Het Fort de Knokke werd daar op in éénen dag weggenpmen. Veurne onderging bet zelfde lot; en na die fchielyke veroveringen-, . welken Europa met verbaasdheid befchouwde, werd het leger in twee corpfen verdeeld.
Het



Vrankryk. Staatsveranderingen. 359
Het eerfte, door den Graaf van Saxen gekom mandeerd , bleef in Vlaanderen , hield den vyand in toom , en baalde zeer zwaare brandfchattingen uit htm land. Het tweede corps, door den Koning zeiven geleid, trok naar den Rhyn, om zig te ftcllcn tegen de voortgangen van Prins Karei, die de beste Provintiën van Vrankryk , aan 't hoofd van een leger van 80000 man , dreigde aan te tasten.
De Keizer, na alle middelen van bevrediging beproefd te hebben, in zoverre zelfs, dat hy aanbood om de onzydigheid te willen bewaaren, zag zig in de noodzaakelykheid om zyn leger uit Beiieren te rug te trekken, om naar den Rhyn te komen, en zig tegen de onderneemingen zyner vyanden te Hellen. Een leger van veertig duizend man, zo wel Franfchen als Beijerfchen , bewaarden den Rhyn, welken Prins Karei voorhad over te trekken om in den Elzas te dringen. De Franfchen , door den Marfchalk deCoigny gekotnmandeerd, waren beneden Spiers geplaatst; dc Beijerfchen lagen boven die ftad, onder de onkrs van den Graaf van Seckendorf.
Z 4 Dss



360 Tafereel van Natdor en Konst.
Des nagts tusfchen den 28ften en 2often |uny werd die Graaf verwittigd, dat de Generaal Bathiani zig vertoonde om den Rhyn, een weinig boven de legerplaats der Beijerfchen , over te trekken, regt tegen over een detachement van het regiment van Taxi's, 't welk hem om onderftand verzogt. De Oostenrykers , ten getale van twintig duizend man, hadden den tyd hunne bruggen te werpen, den overtogt te doen,en de Beijerfchen van 't regiment van Taxis neêr te hakken. Hierop maakten zy zig van de linièn van Weisfenburg, van Lauterburg, van de Lauter, en van het dorp Alftat meester.
De Marfchalk de Coigny, berigt hier van gekiegen hebbende, ftond niet lang in beraad welke party te moeten kiezen. Hy befloot de Oostenrykers uit alle deeze posten te verjaagen. Hy verzamelde op den 5den July de Franfche en Beijerfche troepen, en trok op den vyand aan. Hy verdreef hen uit Alftat en uit Weisfenburg, 't welk de Franfche granadiers met den degen in de vuist innamen, klimmende, by gebrek van ladders, op malkanders fchouderen. De Oostenrykers verlooren 6000 man, de Franfchen minder.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 361
De Heer de Coigny, zig niet in ftaat oordeelende om de liniè'n te verdedigen, ingeval de Oostenrykers die mogten aantasten, koos de party om dezelve te verlaaten. De vyanden, daar in. getrokken zynde, flegtten dezelve , en vernietigden alle de werken van Lauterburg. De Marfchalk de Coigny verydelde alle de groote ontwerpen van Prins Karei, dieniet anders konde doen, danitrooppartyen in de nabuurige Provintiëh van den Rhyn te zenden.
De Koning van Vrankryk kwam met nieuwe benden uit Vlaanderen, maar werd gevaarlyk ziek. Dit veroorzaakte eene algemeene verflagenheid en vrees, die lang duurde, dewyl hy zes weeken ziek bleef. Hy werd, toen hy zig voor de eerfte reize na zyne beterfchap weder vertoonde, met meer dan gemeene toejuichingen begroet.
De Marfchalk de Coigny had alle zyne voorzigtigheid noodig om den moed in zyn volk te houden; maar zodra hetzelve de beterfchap des Konings gehoord had, begeerde het met drift tegen den vyand aangevoerd te worden. Het werd door den Marfchalk de Noailles geZ 5 leid



SÖ2 Tafereel van Natuur en Konst.
leid tegen de Oostenrykers, die thans agter hunne borstweeringen lagen , door een ondoordringbaar kreupelbosch gedekt waren. Den 22ften Augustus deed de Marfchalk hem by Suffelheim en by Anghermain door twee groote detachementen aantasten; de Granadiers fprongen in de vyandlyke affnydingen, wierpen alles neder , meer dan 5000 man doodende of gevangen neemende.
Het was op den 23(ten Augustus, dat de Oostenrykers den Rhyn weder overtrokken, en zy deeden dit met zo veele verhaasting, dat veelen van hun volk verdronken. Alle deeze verliezen verzwakten hun leger merkelyk; zy trokken naar Bohème, na het beste gedeelte hunner artillery en oorlogsbehoeften in Fryburg geworpen te hebben.
Zodra de Koning genoeg gebeterd was , begaf hy zig voor Fryburg, alwaar hy den loden October aankwam. Die ftad was den J7den September door den Marfchalk de Coigny ingeflooten. De regen en gefmolten fneeuw, die de kleine rivier, welke derzelver muuren befproeit, fterk deeden zwellen, veroorzaakten den Franfchen veel verlies van
tyd.



Vrankryk Staatsveranderingen. 363
tyd. De loopgraaven wei-den geopend op den 3often van de zelfde maand; den 5den November plantte de Baron van Damnitz.die 'er Gouverneur van was, de witte vlag; de overgave gefcbiedde den 7den November; het kasteel gaf zig op den 25ften insgelyks over; de geheele bezetting, 7 of 8 duizend man fterk, werd krygsgevangen; den 28ften liet men de werken der ftad en van het kasteel in de lugt fprmgen, en de Koning keerde naar Parys te rug, alwaar hy met zonderlinge vreugdebetuigingen ontvangen werd.
Het inneemen van Fryburg was de eenige verovering niet, welke de Franfchen na den aftogt vajr Prins Karei deeden; zy maakten zig ter zelfder tyd meester van het overige van Brisgau en van Zwaben.
Na dat de Ridder de Belle Ifle, met den Graaf van Berchini vereenigd, de retranchementen van Suffelheim met den degen in de vuist veroverd, en een gedeelte van Oostenryk aan den Keizer onderworpen had, begaf hy zig op weg om zyne veroveringen voort te zetten ; drie woudlieden ,te weeten Waldshut, Laufenburg, en Sechingem,zonden hem
af-



364 Tafereel van Natuur en Konst.
afgevaardigden te gemoet. Kort daar na maakte hyzig van Rhynfeld meester ,'t welk hy in den naam des Keizers in bezit nam. x\an den anderen kant onderwierp de Graaf van Clermont Conftants , in den Zwabifchen kreits, aan de Franfche wapenen, en de ftadBregents in Tirol zoude het zelfde lot ondergaan hebben, zo het jaargetyde niet te ver verloopen was geweest.
Geduurende deeze krygsverrigtingen der Franfchen , begaf zig het Keizerlyk leger , met eenige manfebap uit de Paltz, uit Hesfen, en met tien of twaalf duizend Franfchen verfterkt, naar Beijeren, en dat van den Marfchalk de Coigny, in verfcheiden fmaldcelen gefcheiden, veroverde voor Karei den Vilden, alle de kleine ftaaten en fteden van de Oostenrykfche heerfchappy.
Wy dienen een woord te zeggen van 't geen aanleiding gaf tot deeze nieuwe omwenteling ten voordeele van den Keizer. Terwyl Prins Karei in 1743, vrugtelooze poogingen deed om den Rhyn over te trekken, en de Engelfchen met hunne Bondgenooten bezig waren om de liniè'n aan de Zueich te
fleg-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 365
fregten, werd te Worms, op den i3den September 1743 , een verdrag geflooten tusfchen den Koning van Engeland, de Koningin van Hongaryen , en den Koning van Sardinië ; dit verbond was het werk van Mylord Carteret, ten minften had hy 'er het grootfte deel in ; men wil dat die drie Mogendheden zig vereenigden , om Silefie den Koning van Pruisfen weder af te neemen, de Koningkryken van Napels en Sicilië aan Don Carlos te ontrukken, en Vrankryk binnen zyne oude grenzen te bepaalen. Men Helde zelfs vast in dit verdrag, dat verfcheiden Leenen en het Marquifaat Final den Genueezen ontnomen zouden worden, om die aan den Koning van Sardinië te geeven, in uitwisfeling van't geen hy op 't Huis van Oostenryk te eisfchen had.
Men bepaalde zig tot deeze verbindtenis alleen niet. De Keurvorst van Mentz was geheel overgegeeven aan het Weener Hof, eu die van Keulen, broeder des Keizers, zag het verval van zyn Huis met onverfchillige oogen aan. Men won dezelve geheelenal; den eerften, door een verdrag van onderftand , den 27ften April 1744, in Westphalen geflooten ; den anderen , door een verdrag van verbintenis



366 Tafereel van Natuur en Konst.
nis en onderftand, op den 4den July 1744, in den Haag getekend, tusfchen den Keurvorst en de Zeemogenhedcn; enden 11 den der volgende maand tekende de Oostenrykfche Minister te Londen eene nieuwe overeenkomst, waar by men de onderftanden, te vooren aan de Koningin van Hongaryen tbegeftaan, merkelyk vergrootten.
Geduurende deeze onderhandelingen , wist de Koningin eene Akte van protefiatie tegen de verkiezing des Keizers te Mentz ter dictatuur te doen brengen; dezelve werd, onder begunftiging van den Keurvorst van Mentz en des Konings van Engeland, in de Ryks-charters ingelascht, en openlyk uitgegeeven, en dit werd zelfs door den Keurvorst van Keulen geduld.
Verfcheiden Vorften van Duitschland befchouwden deeze onderneeming als een aanval op de grondwetten van het Ryk. Karei de Vilde had aangeboden van zyne aanfpraake door eene algemeene en onherroepelyke verzoening af te ftaan ; hy had aangeboden de verbintenis met Vrankryk te laaten vaaren; het was derhalven tegen het Hoofd
des



Vrankryk. Staatsveranderingen. 367
des Ryks zelf, het was tegen den Keizer, in die hoedanigheid, dat men thans famenfpande, en wien men afzetten, en noodzaaken wilde zyne erflanden tegen eenig Prinsdom in Italië of de Oostenrykfche Nederlanden te verwisfelen.
Dit bragt eene andere en tegenflrydige verbintenis voor Keizer Karei te weeg. De Koning van Pruisfen, de Keurvorst van de Paltz, en de Landgraaf van Hesfenkasfel, vereenigden zig op den 22ften May 1744, om denzelven te handhaven; en flooten ten dien einde een verbond te Frankfort.
Vrankryk vertoonde zig niet in dit verbond; men ftelt echter vast, dat hetzelve daar veel deel in had. Hoe dit zy, de verbonden Vorften noodigden verfcheiden aanzienlyke leden des Ryks om deel in hetzelve te neemen, en onder anderen de Keurvorften van Keulen en Saxen. De Keurvorst van Keulen , fchoon broeder des Keizers, wilde zig niet alleen met deszelfs belangen niet bemoeijen, maar floot zelfs kort daar na met de Zeemogenheden het verdrag van fubiïdie , waarvan wy gefproken hebben. Wat den Koning van Polen,



3(58 Tafereel van Natuur en Konst.
Jen, Keurvorst van Saxen, betreft , hy was niet voldaan over den Koning van Pruisfen, en floot een verdrag met het Hof van Weenen, ter befcherming van Bohemen , en ter Verzekering van de rust van Saxen.
De Frankfortfche verbintenis wierp alle de ontwerpen van het Weener Hof overhoop, het welk met verwondering vernam, dat het door drie der magtigfte leden van het Ryk , ter gunfte des Keizers verbonden, ftond aangetast te zullen worden. De beweeging der hulpbenden van den Keizer, de aftogt van Prins Karei, de overtogt der Franfchen over den Rhyn, volgden fchielyk op de tyding deezer verbintenis. De Koning van Pruisfen , van wien Karei de Vilde in de tegenwoordige omftandigheden meest te hoopen had, vertrok den i5den Augustus om zig aan 't hoofd zyner troepen te ftellen, welke hy den Keizer ter hulpe fcbikte. Een legertje van omtrent 20000 Saxen, welken de Koning van Polen derKoninginne van Hongarye toefchikte , maakte geen groote hinderpaalen in de fehielyke voortgangen van zyne Pruisfifche Majefteit. Praag werd byna voetftoots veroverd ; Thein was verpligt zig op befchei-
den-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 369
denheid over te geeven; Frauenberg en Budweis ondergingen het zelfde lot.
Deze magtige afwending bezorgde den Keizer een groot gedeelte zyner Staaten weder. Zyne tegenwoordigheid vertroostte zyne ongelukkige onderdaanen ; de Oostenrykers moesten Beijeren ontruimen ; eene bende Franfche hulptroepen, eene andere van Hesfen, en eene van de Paltz, trokken daarin. De legers van Vlaanderen, van den Rhyn, en van Italië gingen in hunne winterkwartieren. De Oostenrykers integendeel fplitfte zig in verfcheide hoopen , en ftroopten in Frankenland, den Opper-Paltz, en in Silefie.
Van den anderen kant trok Prins Karei,' zig onverhinderd met de Saxen vereenigd hebbende, met zulk een fpoed in Bohème, dat de Koning van Pruisfen den tyd niet had, om de bezettingen te trekken uit de fteden die ingenomen werden. De meesten moesten zig als krygsgevangenen overgeeven, en dit verlies verminderde het Pruisfifche leger, zeven of agt duizend man. Het leger van Prins Karei, met dat van Bathiani en de
VIII. Deel. Aa Saxen



370 Tafereel van Natuur en Konst. Saxen vereenigd, was hier door zo verre boven dat der Pruisfen, dat zyne Hoogheid zig in ftaat zag, eene verfterking naar Beijeren te zenden, alwaar de Generaal Bathiani, bevel kreeg om te gaan kommandeeren.
De Keizer, die met de beste hoop van de waereld naar zyn hoofditad was te rug gekeerd , werd zeer ontrust door dezen tegenfpoed .der Pruisfifche wapenen in Bohème. De flappen zelve, welke zyn Pruisfifche Majelteid gedaan had, om het Hof van Petersburg tot het aanwenden zyner bemiddeling te beweegen , kwamen den Keizer verdagt voor. Hy vernam de tyding van het verdrag van verdediging, 't welk den 6den January 1745. tusfchen den Koning van Polen , *als Keurvorst van Saxen, den Koning van Engeland, de Koningin van Hongaryen, en de Republiek der vereenigde Nederlanden, te Warfchauw geflooten was, niet dan met verdriet. Het fpeet hem geweldig, dat men den Prins Jacob van Lichtenftein, tot Aartsbisfchop van Saltzburg had verkooren , dewyl hy het Huis van Oostenryk was toegedaan.
Maar



Vrankryk. Staatsveranderingen. 371
Maar een voorval, 't welk hem inzonder» heid fmart veroorzaakte, was het gevangen neemen van den Heer de Belle Ille. Die Marfchalk had last van den Koning zyn meester gekreegen, om zig naar verfcheiden Hoven van het Duitfche Ryk, in hoedanigheid van buitengewoon afgezant, te begeeven. Hy was op 't einde van't jaar 1744. vertrokken, om zyne onderhandelingen aan te vangen. Maar men ftond zeer verwonderd toen men hoorde dat die Heer, een kleine ftreek tot het Keurvorstendom Hanover behoorende, doortrekkende, op den aoften December, werd vastgehouden, en naar Posterode gebragt. De Koning van Vrankryk beval den Marquis d'Argenfon, om hier over aan den Hertog van Newcaftel, Staatsfekretaris zyner Britfche Majefteit, tefchryven: en ,de Hollandfche afgezant werd verzogt om dezen brief aan dien Heer te doen toekomen. De Keizer, aan wien de Hertog de Belle Ifle ook groote diensten gedaan had, fchrcef daar insgelyks over aan zynBritfche Majefteit, maar vrugteloos; want de Regeering van Hanover kreeg order, om de Heer de Belle Ifle naar Engeland te zenden, Aa 2 al-



372 Tafereel van Natuur en Konst.
alwaar hy gevangen bleef tot i7den Augustus 1745-
Zo veele verdrietlykhedèn en ongerustheden , by verfcheiden ligchaams ongefteldheden koomende , veroorzaakten den Keizer eene ziekte, die hem den 20ften January 1745» in den ouderdom van 48 jaaren, ten grave fleepte. Hy heette Karei Albert van Beijeren; en was den 6den Augustus 1697. gebooren. Maximiliaan-Jofeph vair Beijeren, eenigen zoon van Karei den Vilden, volgde zyn vader op in de Keurvorstelyke waardigheid , en in alle de regten van zyn huis.
Dewyl ondertusfchen de Keizerlyke troon hier door open viel, waren de zaken , in zeker opzigt, thans in den zelfden ftaat, als na den dood van Karei den VIden. Het Weener Hof veranderde thans van ontwerpen en maatregelen ; het fcheen zig flegts tot drie voornaame voorwerpen te bepaalen; naamelyk om den nieuwen Keurvorst van Beijeren van de Franfche party af te trekken, Silefie weder magtïg te worden , en den Groot-Hertog van Toskaanen tot Roomsch Keizer te doen verkiezen. Het eerfte. verkreeg het ligtelyk
door



Vrankryk. Staatsveranderingen. 373
door den invloed van eenige Staatsdienaars van den Keurvorst, en door eenige dappere bedryven zyner Generaals in Beijeren.
Beijeren bad een genoegzaam aantal nationaale hulp-troepen om den vyand af te wyzen ; maar de Graaf van Scckendorf, in plaats van dezelven in tyds faam te trekken, verliet zig op de waarfcbynlykheid van een aanmaanden vrede, tusfchen de Koningin en den nieuwen Keurvorst, waar over te Fuesfen gehandeld werd.
In de maand Maart trokken de Oostenrykers den Donauw en den Inn over, zonder veel wederlland te ontmoeten. Den 28ften namen zy Wilrshoven , in weerwil van eenen dapperen tegenftand, weg. De Beijerfchen en Hesfen, uit alle hunne posten verdreeven, weeken op den 8ften April onder Munchen. Den 9den werd het vredeverdrag, door den Prins van Furstenberg, den Generaal Seckendorf, en den Graaf de Colloredo , minister van de Koningin van Hongaryen, ontworpen , aan den Keurvorst aangeboden, die het verwierp op raad van haare Hoogheid zyne zuster, en de Graaven van Thorring en PreyAa 3 uiig,



374 Tafereel van Natuur en Konst.
fing, zyne ftaatsdienaars. Den iiden vertoonden zig de Oostenrykers voor Munchen , alwaar zy zulk een verfl igenheid verfpreidden, dat de Keizerin weduwe, en de Keurvorstelyke Prinfes, zig naar een klooster begaven , zonder andere zekerheid voor haare perfoonen , dan de eerbied aan haare geboorte verfchuldigd. Den i4den begaf de Keurvorst zig naar Augsburg, op aandrang van zynen Raad. ,
De Franfche en Paltfche hulptroepen lagen toen te Donawerth en te Rain, onder bevel van den Graaf van Segur, Luitenant Generaal. Op bevel, 't welk zy van den Keurvorst ontfingen, om naar Pfaffcnhoven te trekken, iloeg de Graaf op weg met 5000 voetknegten en 1200 ruiters, zo Franfchen als Paltzers, laatende voor zyne veiligheid, in geval van ongeluk, vyf bataillons te Donawert en te Rain. Zyne aankomst te Pfaffcnhoven, en zyne gemakkelyke vereeniging met de BJjerfchen, verzetten in 't eerst de Oostenrykers, maar door eene noodlottigheid, waar van men geene reden kan geeven , werd het Beijerfche leger eensklaps van eene ingebeelde vrees overvallen, en
het



Vrankryk. Staatsveranderingen. 375
hetzelve deed een verhaasten aftogt naar Munchen en Dachau. De Beijerfche Generaal konde den Graaf de tyding van zyn aftogt niet fchielyk genoeg doen weeten , en dt ftelde de Franfchen ten prooije voor de Oostenrykers.
De Graaf van Segur, fchoon van een leger, drie of viermaal talryker dan zyn corps omringd , floeg de vyanden egter driemaalen zo wel af, dat hy zyn hertred naar Donawert volbragt, met verlies alleen van 1200 man, en verwierf door deezen aftogt den algemeenen lof, zelfs van zyne vyanden , die zyne jekwaamheid en dapperheid uit eenen mond roemden ; de Oostenrykers verlooren omtrent 2000 man.
Het verdrag van Fuesfen , waardoor de Keurvorst zich met de Koningin van Hongaryen verzoende, werd den 22ften April 1745. geflooten. De geduurige aanzoeken van hen, die 'er de oorzaak van waren, onderfteund door verfcheiden bevreesde hovelingen, haalden het in den geest van den Keurvorst over. De Koningin konde geen voordeeliger vrede fluiten. Het Huis van Beijeren ftondt af van Aa 4 de



376 Tafereel van Natcur en Konst.
de Oostenrykfcbe opvolging; zy verzekerds zich van de ftem van den Keurvorst, in ce Keizer-verkiezing, en van de berftelling der Hem van Bohemen; en 't geen van geen mir. der belang was, zy bevrydde zich van eenï lastige afwending, die de verkiezing van der. Groot-Hertog cn de verovering van Silefie, zeer onzeker maakte. De Graaven van Thorrfng en Preyfing wilden liever hunne bedieringen necterieggen , dan zulk eenen vrede tekenen, daar de Afgezanten van Vrankryk, Spanje , Pruisfen en anderen tegen protegeerden.
De Hesfen en Paltzers, die in Beijeren biceven, op de trouw van het verdrag (leunende, keerden naar hun land. De Heer de Cbavigni, afgezant van Vrankryk, voorzigtiger of wantrouwender, verzogt en verkreeg van den Generaal Bathiani, een paspoort in goede order, voor de te rug reis der Franfche Commisfarisfen , gebruikt voor de bezorging der levensmiddelen. Dit paspoort te Biburg vertoond, werd door de Oostenrykers in Hukken gefebeurd; zy doodden een deel der Franfchen, beroofden de overigen, en pionderden alles wat zy by zich hadden. De
Hes-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 377
Hesfen en Paltzers werden vastgehouden, ontwapend en krygsgevangen gemaakt ; en de Oostenrykers, uit Beijeren getrokken zynde, drongen weder in de Paltz, fchoon een onzydig land. ,
Gelyk de bewaaring van Conftants nutter loos werd voor de Franfchen, en de troepen, welken zy in Zwaben hadden, elders noodzaakelyker waren, beval de Koning de troepen van daar te neemen en zig gereed te maaken tot de verrigtingen, die men voorhad.
De Prins van Conti, die in Duitschland kommandeerde, hield het leger van den Hertog van Aremberg, of liever van den Generaal Bathiani en van den Graaf van Traun lang op , en deed het een dierbaaren tyd verliezen. Die Prins beantwoordde in alles aan de groote hoop , welke men van hem hadt opgevat. Op order des Konings riep hy alle de detachementen, die door het Keizerryk verfpreid waren, te rug, om den Keurvorften, die te Frankfort, tot het verkiezen van een Keizer , vergaderd waren, geene ongerustheid te baaren, maar eene volkomen Aa 5 vry-



378 Tafereel van Natuur en Konst. vrybeid in hunne keuze te laaten. De meerderheid van ftemmen was , in weêrvvil van alle de poogingen welke Vrankryk gedaan had , voor den Hertog van Lotharingen, Groot-Hertog van Toskaanen , die op den I3den September 1754. tot Roomsen-Koning verkooren , en op den 4den Oclober tot Roomsen-Keizer gekroond werdt, onderden naam van Franciscus den Ifteu.
De veldtogt van Vlaanderen was roemryk voor de Franfchen. De Koning befloot denzelven met de belegering van Doornik te openen, eene der fterkfte en gewigtigfte plaatfen van Europa , en eene der voornaamfte borstweeringen der bondgenooten. De Marfchalk van Saxen, het bevel van 't leger gekreegen hebbende met. last om die belegering te volvoeren, begaf zich in 't begin van April naar Vlaanderen. Na verfcheiden marfchen 'en contramarfeben, om de Bondgenooten te leur te (lellen, werd de (lad op den 25Üen April ingeflooten. De liniè'n van circumvallatie, welken de Marfchalk van Saxen liet opwerpen, ftrekten zich aan de oeide oevers van de Schelde zeer Wyd uit.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 379
De loopgraven werden den iden May geopend: de Koning, van den Dauphin vergezeld , kwam de belegering in perfoon by woonen.op den ioden deezer maand. Die Vorst, onderrigt wegens de beweegingen der Bondgenooten , die met een leger van 65000 man op hem aankwamen, liet 20000 man voor de ftad, trok de Schelde over, en Helde zich in flagorder. De Bondgenooten naderden in drie kolommen , langzaam en in de grootfte order. De Hertog van Cumberland kommandcerde het centrum . de Graaf van Konigfeck den regter- en den Vorst van Waldek den linkervleugel. Het gevegt was hevig; de Bondgenooten werden aan drie kanten aangetast, en plooiden welhaast ; de Hollanders , die weinig deel aan het gevegt gehad hadden, vermeerderden door hunne vlugt de verwarring, en de Bondgenooten verlooren den llag.
Hun verlies in deezen flryd , onder den naam van den flag van of by Fontenoy bekend, bedroeg omtrent 15000 man gefneuvelden,. gekwetften en krygsgevangenen , waaronder een menigte officiers van rang. Ook verlooren zy veertig Hukken gefchut en honderdyyftig karren met allerhande oorlogsbehoeften



380 Tafereel van Natuur en Konst.
ten gelaaden; de Franfchen verloeren 4000 man aan dooden en gekwetften.
De Marfchalk van Saxen liet de Geallieerden door den Graaf d'Estrees, met 1000paarden, 8 compagnies grenadiers en 600 man infantery vervolgen. Deeze fnelden naar Leufe, van waar de Geallieerden des morgens ten 6 uuren, met veel verhaasting, vertrokken waren. Onderweg bragten de partyen , die door den Graaf d'Estrees regts en links werden afgezonden, 1500 gekwetften als krygsgevangenen op. Het kasteel van Briffoeily, alwaar de Geallieerden hunne meeste gekwetften hadden, werd vermeesterd, gelyk ook het geheele hospitaal.
De flag van Fontenoy werd gevolgd van den overgang van Doornik, 't welk den belegeraaren op den 2 3 (ten in handen werd gefield. De Kommandant begaf zich in het kasteel met zyne manfehap , welke nog uit 7000 man beltondt. De Koning vergunde hem een uitftel van agt dagen, om den Staaten Generaal zyn toeftand te laaten weeten. Toen de Gouverneur op den 31 (ten verklaarde , dat zyne ontvangen orders inhielden,
dat



Vrankryk. Staatsveranderingen. 381
dat hy zich tot het uiterfte verdedigen zoü> de, begon men den volgenden nagt de citadel te beuken, en den ioden Juny plantte de Gouverneur, na alles gedaan te hebben wat men van een braaf officier verwagten konde, het witte vaandel', en gaf het fiot den volgenden dag aan den Koning over. Men ftond de bezetting de eeretekenen toe, maar dezelve moest belooven dat zy in agttien maanden tegen den Koning van Vrankryk of zyne bondgenooten niet dienen zoude; dat zy in geen vreemden dienst zou mogen overgaan , noch eenige krygsverrigtingen waarneemen , zelfs niet als bezetting in de verst afgelegen plaatfen van Beijeren.
Het Franfche leger bleef tot den riten July voor Doornik. De Bondgenooten lagen toen by Lesfen , tot op den aden der zelfde maand. Zy hadden in Gent al de tarwe, haver, het hooi en ftroo van meer dan tien mylen in het rond . verzameld. De Engelfchen hadden 'er hunne goederen, trein , grof gefchut, mond- en oorlogs-behoeften gebragt ; zy hadden zelfs grof gefchut van Engeland doen komen, om het geen zy by Fontenoy vetloren hadden, te vervullen. Ook hadden zy de plaats met
al-



382 Tafereel van Natuur en Konst.
allerhande foorten van voorraad vervuld; ook hadden zy 'er een gedeelte hunner Officieren en gekwetfte foldaaten heen gebragt.
De Bondgenooten dekten door hunne plaatfing te Lesfen, de ftad Gent, bewaarden Braband , en het beste gedeelte van.Vlaanderen, zo wel als de gemeenfchap met Engeland, door Ostende en Nieuwpoort. Niets was moeijelyker dan hen die groote voordeden te ontneemen; en de wyze, waarop ditgefchiedde, heeft eene des te algemeener verwondering verwekt, als de Bondgenooten zelve minder begrypen konden, hoe de Koning dit groot ontv\ erp heeft durven maaken.
Den iften July verliet het Franfche heir de legerplaats by Doornik, en floeg zich te Leufe neder. De Bondgenooten trokken den Dender over, des nagts tusfchen den 2den en 3den der gemelde maand. Den 6den kwamen de Franfchen byGrammont, daar de Ge- . allieerden lagen. Daar vielen dien dag en den volgenden eenige fchermutfelingen voor. Den oden was 'er eene ontmoeting tusfchen een detachement, door den Luitenant Generaal



Vrankryk. Staatsveranderingen. 383
raai du Chayla gekommandeerd, en tusfchen 6000 Hanoverfchen en Engelfchen.
Her gevegt gefchiedde op den oden, by de Abdy van Mesle, een myl van Gent. De Engelfchen werden geflagen, en in plaats van den weg naar den Dender te neemen, vlugtten zy naar de Schelde, en vervielen Onder Franfchen partyen. Van 6000 man, kwamen 'er nauwelyks 800 in hunne legerplaats te rug.
Dit werd den nden door het innemen van Gent gevolgd, welks kasteel zig op den I5den insgelyks overgaf. De Franfchen bekwamen daar een oneindigen buit, en maak» ten eene groote meenigte krygsgevangenec. Op deze tyding verlieten de Geallieerden de oevers van den Dender. De fteden Grammont, Alost, Ninove, hadden toen geene andere party te kiezen, dan zig aan de wapenen des Konings te onderwerpen, en de Staaten van Braband kwamen fchattingen aanbieden. De Hertog van Cumberland, die het leger der bondgenooten kommandeerde, na zig den I4den beneden , den I5den boven Brusfel, den ióden te Danderleck,
den



3S4 Tafereel tan Natuur en Konst;
den I7den tusfchen Mechelen en Antwerpen neêrgeflagen te hebben, ging zich den i8den tusfchen Brusfel en Vilvoorden legeren.
De Marquis de Souvre vertoonde zig des hagts, tusfchen den i7den en iSden voor Brugge, en de burgers openden de poorten, en onderwierpen zig aan den Koning. Dien zelfden nagt deed de Graaf van Lowendal de loopgraven voor Oudenaarden openen; den aiften plantte de Gouverneur het witte vaandel, en den 25ften trok de bezetting, fterk 1200 man, uit de plaats, en moest zig krygsgevangen geeven.
Den 7den trok het Franfche leger, na drie vaartuigen, met troepen die zig in Dender. monde wilden werpen, onderfchept te hebben, den Dender over, en flootDendermonde in. De Hertog van Harcourt, die met de belegering dezer plaats belast was, maakten 'er zig op den I2den meester van, en de bezetting verbond zig om geduurende 18 maanden geene krygsverrigtingen te doen. Den i7den gingen de Franfchen zig te Lipelo legeren, onder bereik van het leger der Bondgenooen, 't welk tusfchen Brusfel en Vilvoorden
lag.



Vrankryk. Staatsveranderingen. 385
lag. De Franfchen bedoelden hier mede niets anders, dan de Geallieerden te beletten iets te ondernemen , en onderwyl Oftende en Nieupoort te belegeren.
Oftende, 't welk in 1604 een belegering van drie jaaren had kunnen uithouden, hield het thans flegts weinige dagen na dat de loopgraven door den Graaf van Lowendal geopend waren. De bezetting, fterk 4000 man, en geduurig ververscht door onderftanden, welke ter zee werden aangebragt, was genoodzaakt zig op den 23tien Augustus over te geeven, tien dagen na het openen der loopgraven; zy trok op den 27ftcn met alle eertekenen uit.
De Graaf van Lowendal, na order gefield te hebben in de zekerheid van Oftende, ging Nieupoort belegeren, en hy zette de belegering dier ftad met zo veele fnelheid voort, dat de Kommandant vyf dagen na het openen der loopgraven de chamade deed flaan, en zig met zyn volk krygsgevangen overgaf.
Dit waren de voordeden der overwinning van Fontenoy. De Bondgenooten, en inzonVIII. Deel. Bb der-



386 Tafereel van Natuur en Konst.
derheid de Engelfchen , waren zeer verflagen overliet verlies van Oftende. Van al het land, 't welk de Koningin van Hongarye bezat, van de Dender tot aan de zee, bleef haar thans niets over, dan de ftad Aath alleen, met welker belegering de Marquis de Clermont Galleronde belast werd. De loopgraven voor deeze plaats werden geopend des nagts tusfchen den 2denen 3den October, en de Graaf van Wurmbrand , die 'er Gouverneur van was , plantte op den 8ften reeds het witte vaandel; hy trok met krygseertekenen uit.
Eene verovering, daar de Engelfchen vry grootbelang in hadden, was die van Louisburg, hoofdftad van het Konings eiland, of Kaap Breton. Het Hoofd van het eskader waren , die federt langen tyd aan den mond der golf van ft. Laurent in Noord-Amerika kruistte, deed deeze fortres met 27 ftukken kanon beuken van de koningklyke battery, die de haven dekte, en waarvan hy zig terftond na zyne landing meester had gemaakt. Het vuur was geweldig , en veele dingen liepen den Franfchen tegen; de bezetting was genoodzaakt zig op den 27ften Juny, na eene belegering van 40 dagen, over te geeven.
De



Vrankryk. Staatsveranderingen. 387
De veldtogt van 1746. begon in Vlaanderen met de belegering en inneeming van Brusfel. Niets, oordeelde Lodewyk de XVde, moest de ontwerpen der Bondgenooten meer verydelen, dan het verlies deezer plaats, de aanmerkelykfte der Oostenrykfebe Nederlanden, en het middelpunt van derzelver regeering. Hy deed deeze ftad in 't hart van den winter door den Marfchalk van Saxen belegeren ; de geftrengheid van 't jaargetyde , de moeijelykheid van den toevoer, eene bezetting van 18 bataillons, en 9 eskadrons, niets was in ftaat den Marfchalk van Saxen tegen te houden.
De plaats werd op den 30 January 1746, van alle kanten tevens ingeflooten. De troepen, die Vilvoorden, en de forten van 't kanaal bewaarden, werden opgeligt; Leuven werd ingenomen, en Brusfel zelve op den 2iften February bemagtigd. De bezetting moest zig krygsgevangen geeven in 't gezigt van een leger , 't welk ter haarer ontzet verzameld werd; zeventien Staf-officiers, die in de ftad waren, ondergingen het zelfde lot. De Franfchen vonden 'er alle de Hollandfche artillery van den veldtogt; een verbazend getal ItukBb 2 ken



388 Tafereel van Natuur en Konst.
ken kanon en mortieren van allerhande kaliber; mondbehoeften voor 't geheele leger, voor vier maanden; alle verdere oorlogsbehoeften , en maakten 'er daarenboven een oneindigen buit. De Marfchalk van Saxen vorderde een brandfchatting van twee millioenen van de ftad, welke opgebragten aanftonds onder de foldaaten verdeeld werden. De Franfchen verlooren in deeze belegeringfiegts 800 man , aan ziekten of door het vuur van de plaats gefneuveld. Gelyk dit ontwerp ze'er grootsch was, en by uitftek wél werd uitgevoerd , verwierf 'er de Marfchalk van Saxen geen geringen lof by.
Na het inneemen van Brusfel keerde hy naar Gent te rug, en maakte daar, eer hy naar 't Hof vertrok, de noodige fchikkingen om zyne verovering te verzekeren, zo dc Prins van Waldek, die alle dag nieuwe verfterkingen kreeg, zin mogt hebben om dezelve aan te tasten. Hierop vertrok hy naar Verfailles , alwaar hy met de onderfchcidendfte blyken van gunst van den Koning ontvangen werd.
In de maand April keerde hy weder naar Vlaanderen , en verdeelde zyne benden in
drie



Vrankryk. Staatsveranderingen. 389
drie corpfen; het eene, zynde het voornaamfte, en tot de eerfte verrigtingen gefchikt, legerde onder Brusfel; het tweede onder Dendermonde , en het derde onder Maubeuge. Dat by Dendermonde moest de eerfte verrigtingen aan den kant der Schelde befchermen. Dat by Maubeuge, onder de orders van den Graaf d'Eftrees, en 't welk men van 't leger van den Prins van Conti had afgenomen , moest Mons, Charleroi, en Namtir ontrusten , en in 't vervolg dienen om die fteden te belegeren.
De Koning kwam op den 4den May te Brusfel. De Bondgenooten waren toen in 't veld; hunne regter vleugel was te Mechelen, dat zy in hadden; hunne linker ftrekte zig tot de abtdy van Ulierbeh by Leuven uit,hebbende deDylevoorben. Op de eerfte beweeging, welke het groote leger, dat onder Brusfel lag, maakte , verlieten de Bondgenooten de Dyle op den isden May, en ontruimden ter zelfder tyd Mechelen. De Koning deed 'er eenige dagen daar na zyne intrede.
Het fort ft. Margariet, Lier, Arfchot, Herenvals, vielen ftraks den Franfchen in hanBb 3 den.



390 Tafereel van Natuur en Konst.
den. De ftad Antwerpen, van haare bezetting yerlaaten, opende haare poorten. De Graaf de Clermont Prince belegerde het kasteel, en hetzelve gaf zig den iften Juny over. De Kommandant bedong de krygseer voor hem en zyn volk , maar moest tevens belooven het fort ft. Maria, aan den linker oever der Schelde , over te leveren ; dus was geheel Braband onder het gebied des Konings.
Deeze optogten werden van de belegering van Bergen in Henegouwen gevolgd , waar van de beftiering den Prins van Conti werd toebctrouwd. In weêrwil der vertraaging , welke de geduurige regens in de krygsverrigtingen veroorzaakten, werden de loopgraaven op den 24ften Juny geopend, en de aanvallen werden met zo veele naarftigheid en bekwaamheid beftierd , dat de bezetting , uit twaalf bataillons beftaande, zig op den ioden July krygsgevangen moest geeven, maar om aan den Heer de Nava een biyk van agting voor zyn perfoon en verdediging te toonen, ontfloeg men hem van krygsgevangen te zyn, en gaf men hem zelfs vryheid om 'een officier, boven den rang van Kolonel, ter zyner keuze, insgelyks te ontflaan.
Ge-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 391
Geduurende de belegering van Bergen voegde Prins Karei van Lotharingen zig by de Bondgenooten ; en men twyffelde toen niet of de vereenigde legers zouden gelegenheid tot groote onderneemingen verfchaffen.
Toen Bergen overgegaan was , kreeg de Marquis de la Farre last om ft. Gulain in te neemen, welke plaats zig op de zelfde voorwaarden als Bergen overgaf. De Prins van Conti voerde de belegering van Charleroi zo fterk aan, dat die ftad insgelyks overging . vyf dagen na het openen der loopgraaven.
De plaatfing van het Franfche leger was zo voordeelig, dat de Bondgenooten hetzelve op geenerlei wyze benadeelen konden. Zy trokken zelfs over de Mehaine, en maakten een verdedigend kamp, om te beletten dat de Franfchen niet tot Namur doordrongen, waar voor zy met reden bedugt waren. Eene kleine verandering echter in hunne ligging gaf den Marfchalk van Saxen gelegenheid, om na verfcheiden marfchen en contramarfchen, en na eenige fchermutfelingen, zyn leger derwyze te plaatfen, dat de Geallieerden te Selle, te Andern, en te Namur de Maas overtrekken
moesten. _ Bb 4 De



392 Tafereel van Natuur en Konst.
De Marfchalk had geen ander oogmerk , dan om de Geallieerden van Namur te verwyderen, om 'er de belegering voor te flaan. Het groot aanbelang deezer plaats had de Bondgenooten in tyds oplettende gemaakt om dezelve met al hunne magt te dekken; maar de Marfchalk wist hen, door middel van hen den toevoer af te friyden, rc noodzaaken af te trekken, en de ftad aan haare eigen kragten over te laaten.
De beftiering der belegering van Namur werd den Graaf van Clermont, met de Heeren Lowendal, Seguren Villemur onder hem , aanbevolen. De ftad werd op den 6den Sep. tember ingeflooten, de loopgraaven des nagts tusfchen den i2den en I3den geopend,en de capitulatie den ipden gemaakt. Het guarnifocn, naar de kasteelen getrokken zynde , moest zig op den 3often krygsgevangen geeven.
De laatfte en grootfte gebeurtenis van deezen veldtogt was de flag van Rocourt, die den Ilden Oótober deezes jaars 1746 voorviel. De Bondgenooten verlooren dezelve en trokken in wanorder af; zy hadden omtrent 7000 dooden of gekwetften , en men nam 3000
krygs-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 393
krygsgevangen van hen , ook ontnam men hen 50 ftukken gefchuts , en 10 vaandels. Het verlies der Franfchen bedroeg aan dooden en gekwetften te famen niet boven de 3000 man; dit is de opgaaf der Franfchen; als men de verhaalen der Bondgenooten raadpleegt, moet hun verlies veel minder, en dat hunner vyanden veel grooter gefteld worden. Zeker is het, dat de Engelfchen, de Hanoverfchen, de Hesfen, de Nederlanders en de Beijerfchen het meest leeden, welke laatften flegts twee dagen te vooren by het leger gekomen waren.
Het was in deezen zelfden tyd dat de Engelfchen op de kusten van Bretagne eene pooging deeden, die de Franfchen een gedeelte van hun leger uit Vlaanderen deed trekken, om de inwooners dier provintie by te fpringen. Den 29ften September vernam men van Port-Louis eene Engelfche vloot van 56 zwaare fchepen ; dit verwekte groote vrees, en wel te meer, om dat de troepen, die ter bewaaring van de kust gediend hadden, waren afgedankt. Indien de Engelfchen terftond geland waren , zouden zy onverhinderd naar J'Orient, eene haven in Bretagne, in de baai Bb 5 van



394 Tafereel van Natuur en Konst.
van Port-Louis hebben kunnen trekken, alwaar de Franfchen hun groot magazyn van de Oostindifche Compagnie hadden; zy zouden die ftad hebben kunnen verrasfen en wegneemen , eer men dezelve ter hulpe konde komen, en dit fcheen juist het oogmerk van hunne reis te zyn ; maar zy fielden hunne landing uit .tot den iften October, ten vier uuren na den middag, toen zymet 7000 man aan land flapten.
De inwooners maakten gebruik van deezen tusfchentyd , om zig zo goed moogelyk in ftaat van tegenweer te ftellen. Men verzamelde fchielyk 2,000 kustbewaarders , en 300 dragonders. De Engelfchen volbragten echter hunne landing, en wel met des te meer gemak, om dat zy eenige batteryen op de kust hadden opgeworpen, die een geduurigen fterk vuur maakten, zonder evenwel veel fchade te doen; zy bragten den nagt in de kleine parochie de Guides door, namen het vee, dat zy daar vonden , weg, en ftaken eenige ftuipen in brand. Den 2den kwamen zy te Plemur , dat flegts een halve myl van 1'Oriënt af is, en ftelden daar hun hoofdkwartier.
On-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 395
Onderwyl namen de Franfchen de noodige maatregelen om de plaats in ftaat van tegenweer te (lellen. De adel zette zich te paard, de burgery kwam in de wapenen, en daar vloeide zulk eene menigte vry willigere naaide ftad, dat men genoodzaakt was de meesten weg te zenden, en alleen de besten te behouden. De Engelfchen hadden het voornemen gehad , om den doortogt met alle hunne fchepen te waagen, onder het gefchut der citadelle van Port-Louis, om 1'Orient te te water en ter zee aan te tasten; maar zy konden het niet uitvoeren wegens de voorzorgen , welken men den tyd gehad had, daar tegen te neemen. Den 3den Oftober liet de Generaal Sinclatï de ftad opeisfehen, cn vorderde twee millioencu brandfehatting van dezelve, daar by voegende, dat de kustbewaarders en de geregelde troepen krygsgevangen moesten zyn , en dat de ftad, by weigering, na verloop van vier uuren, zou geplonderd worden. Dewyl deeze voorftelien niet aangenomen werden, begonden de Engelfchen den 4den op de plaats tefchieten, en zy hielden daar mede den sden en 6den aan, maar het vuur der bezetting was veel
lier-



396 Tafereel van Natour en Konst.
fterker dan het hunne, door de verfcheiden batteryen, welken men had opgeworpen.
Het vuur der Engelfchen ten 7 uuren 's avonds eensklaps ophoudende, trok de bezetting ter ftede uit, om deEngelfche legerplaats te gaan aantasten , maar zy hadden dezelve reeds Verlaaten. Men vond 'er vier ftukken kanon, één mortier, een oven om kogels te gloeijen, en verfcheiden kogels en vuurpotten. Den 8ften en oden gingen zy weder fcheep; den ioden verlieten zy de hoogte van 1'Orient , cn den 11 den zeilden tweeënvyftig hunner fchepen de oevers langs, van St. Gildas dc Rhuis tot aan Quiberon, daar zy eene nieuwe landing deeden ; maar zy koozen welhaast weder de party van zig fcheep te begeeven, zonder in eenige hunner oogmerken geflaagd te zyn.
De Heer de Ia Bourdonnaye, hoofd van het Franfche eskader, was gelukkiger in zyn togt tegen Madras , eene groote ftad in- de Indien , op de kust van Koromandel , met een fort; dit was een plaats van veel belang voor de Engelfchen, door den aanmerkelyken handel die aldaar gedreven word. Den
zotten



Vrankryk. Staatsveranderingen. 307
2Q(ten Maart 1746 van l'lüè de Bourbon vertrokken zynde, liet hy den 4dcn April voor Madagaskar het anker vallen, alwaar hy de zamelplaats der fchepen, die naar de Indien zeilen moesten, had beftemd. Die fchepen waren ten getale van negen. Den volgenden dag door een heftig on weder, dat verfcheiden dagen duurde , beloopen zynde, kon hy de baai van Antongil niet winnen, dan na veel geleden , en zelfs de masten van eenige fchepen verlooren te hebben. De noodzaakelykheid om die verliezen te herftellen, hield hem daar tot den 2iften May. Aan de kust van Koromandel gekomen , kreeg hy den 7den July berigt van zes Engelfche oorlogfchepen, by bepaalde zig niet dan des namiddags om dezelve te gaan aantasten.
Het gevegt begon ten vier uuren, en eindigde niet dan des nagts, na een even .geweldig vuur van wederzyden. In hoop, dat de ftryd des anderen daags weder beginnen zoude, hield de Heer de la Bourdonnaye geduurende den geheelen nagt zyn eskader onder zeil, maar de Engelfchen, die altoos den wind hadden, zig te vreden houdende met in zyne tegenwoordigheid te blyven, en vervol-



358 Tafereel van Natuur en Konst.
volgens eene valfche route neemende, koos hy de party om naar Pondichery te flevenen, alwaar hy den oden aankwam. Terwyl hy hier zyn volk ververfching deed bekomen , vernam hy dat het Engelsch eskader zig naar eene haven van het eiland Ceylon had begeeven om te kalafaten. Hy maakte daar jagt op, en hetzelve den I7den Augustus te Negrapatan ontdekt hebbende, deed hy het de ankers kappen, zonder in een gevegt te kunnen komen.
Naar Madras weêrgekeerd, deed by den I4den een gedeelte zyner troelen by Coublon aan land flappen, en volgde den isden met de overigen. Hy gebruikte zyn kanon en mortieren zo wel, dat de Gouverneur op den 2iften zig op befcheidenheid moest overgeeven, of liever de plondering afkoopen op billyke voorwaarden, nader te bepaalen.
Die voorwaarden baarden echter naderhand eenige moeijelykheid, het Hof was niet voldaan over het gedrag van den Heer de la Bourdonnaye, en deed hem zyn proces maaken, zonder dat men de eigenlyke redenen weet.
Lo-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 399
Lodewyk de XVde, voor hebbende tot op den bodem der vereenigde Gewesten voort te gaan, en daar den veldtogt van 't jaar 1747 mede te beginnen, oordeelde de Staaten Generaal eerst te moeten verwittigen van de redenen van ongenoegen, welke hy tegen hen had, en deed ten dien einde op den i7den April 1747 eene verklaaring, die veele gisting in de gemoederen verwekte. Het volk begeerde een Stadhouder, en in een maand tyds werd de Prins van Oranje tot die waardigheid , gelyk ook tot Kapitein en Admiraal Generaal der vereenigde Gewesten verkooren. De Staaten Generaal droegen hem die waardigheid den 4den May op , en naderhand werd de Stadhouderlyke waardigheid erfelyk verklaard in de mannelyke en vrouwelyke linie.
Op den I7den April trok de Graaf van Lowendal, die met de opening van deezen veldtogt belast was, in Staats Vlaanderen, om de fteden Sluis en Sas van Gent te vermeesteren , terwyl de Marquis de Contades zig meester maakte van de forten de Paerel en Liefkenshoek. De Franfchen bemagtigden kort daarna Philippine, Hulst, Axel, alwaar
meer



400 Tafereel van Natuur en Konst.
meer dan 5000 man krygsgevangen gemaakt, en waar door alles, wat tusfchen de Schelde en de zee lag, der gehoorzaamheid des Konings onderworpen werd. Dit werd in een maand tyds volbragt. De Geallieerden, om de onderneemingen van 't Franfche leger te fluiten, naderden Antwerpen ,-als ofzy voorneemens waren om het te belegeren, maar zy trokken onverrigter zaake af.
Den 2den Juny kwam de Koning by het leger; en den 2den July viel de bloedige flag voor by Lawfeld, een dorp, 't welk de Hertog van Cumberland in had. Gelyk dit dorp in de tegenwoordige ligging van veel belang was, deed de Marfchalk van Saxen hetzelve aantasten, en veroverde het na eenen dapperen wederftand; het verlies der Franfchen in die actie bedroeg 6000 man, zo dooden als gekwetften; en dat der Bondgenooten 10000, waar onder 800 gevangenen waren. Ook verlooien zy 29 ftukken kanon, twee paar keteltrommen , negen ftandaarden en zeven vaandels. De Hertog van Cumberland, na het verlies van dit dorp zyn leger in tweën gefplitst ziende, liet die Prins de Generaals Waldeck en Bathiani zeggen, dat hy aftrok. Het
zou



Vrankryk. Staatsveranderingen. 401
zou hen bezwaarlyk geweest zyn hunnen aftogt te doen, zonder meikelyk verlies, byaldien zy in den tusfchentyd, welke de Franfchen noodig hadden tot het maaken der fchikkingen om hen aan te tasten, geen gelegenheid gehad hadden om weg te komen.
Na deezen flag zou Maastricht belegerd zyn geweest, zo de Marfchalk van Saxen des anderen daags niet vernomen had, dat de Geallieerden agter deeze plaats lagen, zo dat men genoodzaakt was die belegering tot den volgenden veldtogt uit te ftellen.
De famenkomften, welken men in dit jaar te Breda hield, om den vrede te bewerken, liepen op enkele formaliteiten uit. Eenige Mogendheden van Europa hadden voordellen laaten doen om den oorlog te eindigen; Lodewyk deXVde had dezelve gunftig gehoord, maar de voornaame bemiddeling, welke die des Konings van Portugal was , werd niet aangenomen. Den 2often May gaven de Heeren du Theyl, en de Macanas, Ministers der Koningen van Vrankryk en Spanje, den Nederlandfchen Ministers eene verklaaring over,
VIII. Deel. Cc waar



4oa Tafereel van Natoür en Konst.
waar na zy heenen gingen, en daar door alle hoop van verzoening deeden vervliegen.
De Marfchalk van Saxen , in plaats van Maastricht weg te neemen , gelyk hy zich voorgefteld had, maakte verfcheiden beweegingen en de noodige fchikkingen, om Bergen op Zoom te gaan belegeren, eene zeer fterke plaats, zo wel door de natuur van den grond, als door haare werken, en welke men tot nog toe onverwinbaar geoordeeld had. De Graaf van Lowendal , wien de Koning van Vrankryk met deeze belegering belast had, kwam den i2den July voor die plaats, en legerde zich daar, zyn regter vleugel aan de Schelde, zyn linker aan de Zoom. Des nagts tusfchen den i4den en isden werden de loopgraaven door 2400 werklieden tevens geopend.
Het voornaamfte, dat de belegerden, geduurende de belegering, deeden , was, dat zy het dorp Woude aantastten, het welk de Graaf van Lowendal had laaten verfterken, en waar van hy de bewaaring had aanbevoolen aan de brigade van Montboislier, en aan ïiet regiment Vrywilligers van Bretagne, onder de orders van den Heer de Vaux; maar
die



Vrankryk. Staatsveranderingen. 403
die onderneming mislukte, en kostte den belegerden , naar hunne eigen bekentenis, meer dan 800 man.
In weerwil der uitvallen van de bezetting, en van de menigvuldige mynen, die dezelve, deed fpringen , kregen de Franfchen echter batteryen, daar zy bres mede fchooten. Geheel Hul land was zo overtuigd van de fterkte der plaats, dat mei: op geen capitulatie dagt. Alles wasgefchikt om des nagts tusfchen den I4den en isden September ftorm te loopen; maar by nader onderzoek vond men de bresfen niet groot genoeg, en de ftorm werd tot den volgenden nagt uitgefteld.
Het teken, op den ióden des morgens ten half vyf, gegeeven zynde door twee falvo's uit de mortieren, en door lange loopen van kruid, deed men den aanval op drie plaatfen tevens. De foldaten wierpen alles neder, wat hen voorkwam ,' en drongen door verfcheiden poorten in de ftad , doorfteekende elk die weêrftand bood. De regimenten van Rechteren en van Colliart in 't byzonder lecden zeer veel; de Generaal Cronftrom,die in de plaats kommandeerde, ontkwam met veel moeite, Cc 2 en



404 Tafereel van Natuur en Konst.
cn verloor al wat hy met zich had ; de Prins van Hesfen werd gekwetst en verloor insgelyks alles.-
Het verlies, dat de belegerden in deezen ftorm Ieeden, word op 4000 man begroot; men zegt, dat de Franfchen pas 400 aan dooden en gekwetften verlooren. Men vond in de plaats een grooten voorraad van krygs- en mondbehoeften, en in de haven 17 fchepen met de laatstgenoemde noodwendigheden geladen. De troepen, die in de liniën lagen, trokken in groote wanorder af, en lieten geen geringen buit voor de Franfchen agter ; alles, war uit de ftad en de liniën ontkwam, week naar het kamp van Oudenbosch.
Dus maakte de Graaf van Lowendal zich meester van eene ftad, waar voor de Prins van Parma en deMarquis deSpinoIa.de twee grootfte Kapiteinen van hun tyd, het hoofd geflooten hadden ; hy zegepraalde over de vereenigde kragten der natuur en konst. De ftad Bergen op Zoom onderging het lot van alle fteden, die ftormenderhand worden ingenomen, te weeten dat der plondering. De veldtogt eindigde aan de zyde der Franfchen
met



Vrankryk. Staatsveranderingen. 405
met het vermeesteren van de forten Fredrik Henrik, Lillo, en la Croix; van den kant der Geallieerden werd niéts gewigtigs ondernomen.
De winter werd gedeelteiyk in onderhandelingen , en gedeelteiyk in ontwerpen voor den volgenden veldtogt, gefieeten. Het congres van Breda, dat afgebroken was, werd te Aken vernieuwd in de maand Maart 1748. De Gevolmagtigden voor alle de oorlogende Mogendheden begaven zich derwaards.
Dit Congres beletten de Franfchen niet den veldtogt te laaten voortgaan, en dien zelfs vroeg te openen. De Graaf van Saxen wilde de Bondgenooten overtuigen, dat hy de belegering van Breda , of die van Steenbergen voorhad, en belastte de troepen, die de winterkwartieren in de veroverde landen hadden doorgebragt, aan de rivieren de Dy Ie en de Nethe, faam te trekken; en aan die der drie Bisdommen naar Henegouwen en Brabant te trekken. Om des te zekerer in zyn voorneemen te Haagen, deed hy te Antwerpen een grooten trein van artillery en magazynen gereed maaken, en begaf zich op den 30lten Cc 3 , Maart



40<s Tafereel van Natuur en Konst.
Maart 1748 derwaards. Hy liet tevens hét gerugt loopen, dat de Graaf van Lowendal daar by hem komen zoude.
Ondcrtusfchen diende dit alles flegts om de BSndgenóotën te misleiden ; hy zond den Graaf d'Eftrécs naar de Heide aan den anderen kant van de Nethe, en begaf zich in eigen perfoon derwaards aan 't hoofd der troepen , die een convoi, voor Bergen op Zoom gefchikt, moesten dekken. De Bondgenooten, welke-zich gefchikt hadden om dit convoi met 25 of 30 duizend man op te ligten, verfchcenen niet; en de Graaf van Saxen, na Bergen op Zoom bezigtigd te hebben , keerde den zelfden dag naar Antwerpen weder, en begaf zich kort daar na te velde.
Na verfcheiden marfchen gedaan te hebben om de Geallieerden zyne waare oogmerken te verbergen, floot het corps, 't welk door den Graaf van Lowendal gekommandcerd wierd, Maastricht aan den regter oever van de Maas in: deze rivier loopt door de ftad, en verdeelt dezelve in twee deelen, die verfchillende naamen hebben: het gedeelte, 't welk aan den linker oever van deze rivier is,
heet



Vrankryk. Staatsveranderingen. 407
heet eigenlyk Maastricht: dat aan den regter oever heet Wiek: die twee gedeelten zyn met een brug faamgevoegd. De ftad behoort aan de Nederlanderen, is eene der fterkfte plaatfen, en de voornaamfte fleutel van de Republiek aan de Maas. De toegang tot de ftad word door twee aanmerkelyke overftroomingen befchermd, welke door middel van eene kleine rivier gemaakt worden.
Het leger van den Graaf van Saxen floeg zig aan den regter oever van de Maas neder. De Marquis de St. Germain wierd met een goed corps troepen afgezonden, om een magazyn te gaan vernielen, 't welk de Bondgenooten te Fauqucmont gelaaten hadden. De Graaf deEstrées trok naar Peer, met de benden die onder zyn bevel ftonden.
Toen deze fchikkingen gemaakt waren , Wierden de loopgraven den isden April des avonds door 6000 arbeiders tevens geopend; 'te weeten 4000 aan den linker, en 2000 aan den regter oever. De belegering wierd met veel dapperheid voortgezet, in weerwil van het flegte weder, en het geduurige vuur der vyanden. De Baron de Aylva , die in de Cc 4 plaats



408 Tafereel van Natuur en Konst.
plaats het bevel voerde, deedt van zynen kant alles wat men van zyne gruote bekwaamheid verwagten konde, en hy zoude de verovering der plaats den Franfchen nog duurder hebben doen ftaan, zo het befluit niet genomen was geweest, om een oorlog te eindigen, die reeds al te lang geduurd had, en waardoor alle de Mogendheden, die 'er in waren, zeer gedrukt wierden»
Men moest den 3den Mai, den bedekten weg aantasten, toen 'er des morgens in het leger der Franfchen een Engelsch Kolonel aankwam , met berigt van den Hertog van Cumberland aan den Marfchalk van Saxen; en met last van den zelfden Prins aan den Baron de Aylva om de plaats over te geeven, zo men de bezetting de krygs-eeren-tekenen vergunnen wilde. Dewyl deze order niet door de Staaten Generaal getekend was, verzogt de Baron d'Aylva eene wapenfchorfing van tweemaal vier-en-twintig uuren, om tyd te hebben van naar den Haag te zenden , en dezelve wierd hem vergund.
De capitulatie, welke door den Graaf van Saxen, en den Baron d'Aylva op den 7den
Mai



Vbankryk. Staatsveranderingen. 400
Mai voor Maastricht getekend wierd, bragt onder anderen mede, dat de ftad en de forten aan zyne Allerchristelykfte Majesteit zouden overgeleverd worden; dat de Bezetting met tekenen van eer zoude uittrekken en dat men den Baron d'Aylva, uit byzondere agting voor zyn. perfoon, vergunde twee mortieren en vier ftukken kanon mede te neemen. a
In korten tyd wierd de wapenfchorfching algemeen ; en gelyk het werk van den vrede der Mogendheden ernst was, verliepen 'er ilegts zes maanden van het tekenen der preliminaire artykelen tot dat van het vredeverdrag. Men kwam in dezen tusfchentyd overeen, om den marsch van 3500c Rusfen, die ten onderflande van den Koning van Engeland en dc Republiek op weg waren, te ftaaken. Men rekende, in den tyd der wapenfchorfching-, dat de laatfte kolom niet voor de maand Juny in Moravie zoude zyn.
Men ftelde by het vrede-verdrag, op den i8den October te Aken getekend, vast, dat elk wedei in bet bezit gefield zoude worden van alle goederen en waardigheden, kerkelyke



410 Tafereel van Natuur en Konst.
lyke en waereldlyke, waarin hy voor den oorlog was, of wezen moest: dat de vorige" verdragen van Westphalen , Madrid , Ryswyk, Utrecht, Bade, den Haag, Londen ,• Weenen, ten grondflage gelegd, en dus wederom, vernieuwd en bevestigd wierden ; dat alle krygsgevangenen over en weder , gelyk ook alle genomen fchepen, zonder losgejd overgegeeven, en alle veroveringen, binnen zes weeken afgeftaan zouden worden : dat de Hertogdommen van Parma, Piacenza en Guastalle aan den Infant Don Philip erfelyk behooren zouden.
De andere artikelen van dit vredc-verdrag behelsden , hoofdzaakelyk , dat de Koning van Sardinië in het bezit zoude biyven van 't geen hy van ouds bezeten en laater bekoomen hadt; dat de Hertog van Modena bezit zoude neemen van alle zyne Staaten, welke hy voor den oorlog had; dat het Neger-traktaat, den 2<5ften Maart 1713. te Madrid geteekend, bevestigd zoude worden door het tegenwoordig verdrag; dat Duinkerken aan den landkant verderkt zoude biyven op den voet al« het tegenwoordig was, en aan den zeekant op den voet der oude traktaaten ; dat de
Prag-



Vrankryk. Staatsveranderingen. 411 Pragmatieke Sanftie vernieuwd en bevestigd werde, met uitzondering alleen der affTanden die in het tegenwoordig verdrag bepaald waren dat bet Hertogdom Silefie , en het Graaf'fchap Glatz, zo als zyne Majefteit van Pruisfen dezelve thans bezat, aan hem geguarandeerd zouden worden.
Vrankryk fcheen zig by dit verdrag» aan de eer cn belangen van deszelfs bondgenooten te willen opofferen. De groote veroveringen, welke dit Ryk gemaakt, en die het zelve van geld en manfehap uitgeput hadden, berflelde hen allen, zonder iets voor zig zeiven te houden. Al het voordeel dat het behaalde, was het Huis van Oostenryk verzwakt te hebben.
Toen de vrede tusfchen Vrankryk en Engeland geflooten was, moc3t de jonge Pretendent, oudfte Zoon van den Ridder van St. Joris, die zig, na zyn ongelukkigen togt naar Schotland, weder in de Staaten van zyne AIlerchristelykfle Majefteit had moeten bergen, zig uit dezelve begeeven, en dewyl hy weigerde aan de bevelen van het Plof te gehoor-
za-



412 Tafereel vanNatuür en Konst. zamen, was men genoodzaakt geweld tegen hem te gebruiken.
De Koning maakte in dit jaar verfcheiden verminderingen en fchikkingen in den krygsdienst, en het Minifterie was byzonderlyk bedagt om eene hervorming in de geldmiddelen te maaken. Men deedt een honderite penning heffen van alle de inkomften van alle onderdaanen des Ryks, zonder uitzondering. Het Parlement ftelde h'ier den elendigen ftaat des Ryks tegen, maar moest toegeeven. Het is zeker , dat Vrankryk een fmartelyk gevoel had en lang hebben moest van dezen oorlog, met zo weinig rede aangevangen, en met zo veel voordeel gevoerd.
Wy zullen de optogten in Italië, ten veordeeIe van den Infant Don Philip, in de Historie van Spanje melden.
Einde van het agtfle Deel.