VERVOLG
DER
PROEFNEEMINGEN
MET KONSTIGE
LUGTBOLLE1,
Behelzende een OMSTANDIG BERIGT,
van verfcheide
LUGTREIZEN
met dezelven gedaan; en verder eeni£;e
NATUURKUNDIGE WAARNEEMINGEN,
ten dien opjigte; als ook
Nieuwe Manieren, om de Aëroftatifchs Machinen te vullen; om de Ontvlambaare Lugt daar toe te bekomen; een Vernis te bere den omze te beftryken ; dezelven te beftuuren in de Lugt, en de gedagten van de Akademic der Weetenfchappen van Pavys, dienaangaande, in 't algemeen. Met Afbeelding der zeiven op vyf fraatje Kottstplaat en.
•In 't Fransch befchreeven en verzameld
DOOR DEN HEER
FAUJAS DE SA1NT-FOND:
in 't Nederduitsch Vertaald en met eenige Aantekeningen verrykt,
DOOR DEN HEER
MARTINUS HOUTTUYN,
MEDICINjE doctor,
Lid van de Eollandfche en Zeeuwfche Maatfchappyêti der Weetenfchappen, enz.
< e >
Te AMSTERDAM, Dy JACOBUS van der BURGH en ZOON, Boekverkoopers op "t Water, over de Paapenbrug.
^—-^ MDCCLXXXIV.






VOORREDE.
XDe verbaazende Reistogten, die nu kortlings, in het midden van September, zo in Engeland, als in Vrankryk, met slëroftatifche Machinen gedaan en gelukkig uitgevallen zyn; dat, naamelyk, den 15, een Italiaan, Lunardi genaamd, in de tyd van 3^ Uuren, tot eenen afftand van 25 Engelfche Mylen, 't welk, zo het gemeten Mylen zyn, ruim 7 Uuren gaans bedraagt;, van Londen is gekomen, en dat de Gebroeders Robert, met eenen Hullin, den 19 dito, in minder dan 7 Uuren, van Parys ge« varen zyn tot by Bethune, een weg afgelegd hebbende, zo het opgege* 2 ven



iv VOORRED E.
ven wordt, van 50 Franfche Mylen, of Uuren gaans: dat ook den 2.0. van die Maand, omtrent het Tweebrugfe, een Lugtbol neergekomen zy van vier Voeten middellyn, die ia Westphalen was opgelaten en mee. Dagen onderweg geweest. DeezeGebeurtenisfen, zeg ik, waar van wy. nader de Omftandigheden zullen verneemen, verheffen zodanig de nuttigheid deezer Lugt-Machinen, en toonen de ongemeene vorderingen van de Lugtvaart dermaate, dat 'er niet te twyfelen is, of dit Vervolg der Proefneemingen met Konftige Lugtbollen, van den Heer Faujas de Saint Fond, 't welk de echte Berichten van de voorige Lugt reizen, de eerften, die 'ergedaan zyn, behelst, zal met niet minder gretigheid ontvangen worden van onze Landgenooten , dan de Befchryving der eerfte Proefneemingen.
De vertaaling van dit Vervolg is door my op gelyke manier als van
het



VOORREDE. v
het eerfte gefchied; naamelyk myniet j dan waar 't noodig was, aan de woorden bindende; ook fomtyds overtolligheden daar uit ïaatende, en zelfs verfcheide Stukken deswegen bekortende, of ook anderen, om herhaalingen te vermyden , overftappende; ten einde het Werk niet onnoodig te doenuitdyën, en minder kostbaar tè maaken voor onze Landgenooten. Over de naauwkeurigheid in de Vertaaling gebruikt, hoewel die met allen mooglyken fpoed , dewyl wy 't Franfche Werk eerst in 't laatst van Augustus bekomen hadden, heeft moeten gefchieden; twyfel ik niet, of zy zullen voldaan zyn;
Ik heb dit Vervolg > gelyk de voörige Befchryving der Proefneemingen met Konftige Lugtbollen; vermeerderd met eenige Aantekeningen, welken meestal dienen tot opheldering voor minder geoefenden, en die waarfchynlyk aan geleerde Natuurkundigen ook StofFe tot eenige bedenking en mooglyk wel * 3 vari



VI
VOORREDE.
van bedilling uitleveren zullen. Doch deeze befpeuren ligt, dat myn Oogmerk niet is geweest, die Aantekeningen tot naauwkeurigheid te brengen; eensdeels, dewylin veelen de Grondflag, waar op zy rusten, niet volftrekt bepaald was;andersdeels,en wel voornaamelyk, dewyl ik , door den gezegden fpoed, geen gelegenheid had, daarin uit te weiden. Kunnen zy tot eenig pleizier aan den Leezer ftrekken, 't zal my genoeg zyn.
Ik hope ten minde niet, dat deeze Aantekeningen zoveel aanftoots geeven zu len, als die op 't voorgaande Stukje , welks Tytel zo even is genoemd : of als de Voorrede van hetzelve: uit welke beiden Luiden, noch door hun Karakter, noch door hunne Jaaren, daar toe bevoegd, aanleiding genomen hebben , om my met veel haatelyker uitdrukkingen te bejegenen,
(* ) Korte Verhandeling over de Lugtweegkundige Bol of A'èroftaticq Werktuig, door j. van
2SIoor«



VOORREDE. vii
riên> dan die 'er aanleiding toe gaven» en van de eigentlyke oirzaak myner berispingen onkundig, uit eene overhaaftige befchouwing my denkbeelden te laste leggen, die ik nimmer heb gehad j en ook geenszins daar in te vinden zyn.
Het Werkje over den Lugtweegkun» éigen Bol (*)> te Rotterdam uitgegeven , kreeg ik niet te zien, voor dat reeds vericheide Bladen der gedagte Befchryving gedrukt waren, en ik my met de Vertaaling druk bezig vond* Hetzelve doorbladerende bevond ik» dat het Werk van den Heer F au jas niet alleen voor een gedeelte daar in gevoegd, maar ook grootelyks met klein-achtingé befchouwd en inzon» derheid de Machine van den Heer MoNTGOLPiëR in den uiterften Graad veracht ware. Terwyl nu, lang te vooren, reeds in de Nieuwspapieren
de
Noorden, Stads Medfciüa: Do&or te Rot» terdam, 1784»
* 4



vin VOORREDE.
de Advertentie, door my voor den Boekverkooper, fchoon ik toen geen de rainfte gedagten had, om zelf de Vertaaling te onderneemen,) vervaardigd geweest, en overzulks dit Oogmerk Wereldkundig wa;, verwekten die Omftandigheden, in my, eenige aanporring tegen die Verhandeling, en dit gaf oirzaak, dat ik eenige my ter loops daar in voorkomende misflagen, inzonderheid, die tot onteering van het onder handen hebbende Werk ilrekten, aantekende, en onder de Bladzyden plaatfte. Maar vervolgens bedenkende, hoe het mooglyk kon zyn , dat de Heer Autheur der gezegde Verhandeling, wien ik niet in perfoon en zelfs bevoorens niet by naame kende, de fchuld niet had van dat Bedryf, alzo zyn Wel Ed. van de Advertentie onkundig kon geweest zyn; fpeet het my zeer, zyn Naam ten toon gefield te hebben in die Aantekeningen: doch dit onverhelpelyk zynde, befloot ik op 't laatst, een
Voor-



VOORREDE»
Voorrede te fchryven, waar in ik toonde , hoe veel achting ik buitendien had , zo voor het door zyn Wel E<L uitgevoerde, als voor zyne befchry» ving van de Proefneeming met en het maaken der Lugtbollen.
Dit, nu, (hoewel ik tevens, op etnè bedaarde en gemaatigde wyze, reden gaf van het hoofdzaakelyke mynei Aantekeningen, en gelegenheid nam, om het Gevoelen van den Heer Faujas de Saint Fond tegen 't zyne te verdedigen,) moest myn oordeels, de geheele Wereld voldaan hebben ia dit opzigt. Het is van ouds voor een billyke vergoeding aangemerkt, dea genen, dien men, 't zy verdiend of onverdiend, door fchimpende of honende uitdrukkingen beledigd mogte hebben , den wel verdienden Lof, in andere opzigten,toete zwaaijen. Dwaaien is Menfchelyk, en 't is de beste Man, die de minde Fouten heeft! Ondertusfchen hebben anderen, als gezegd is, dit zo niet aangemerkt, ten * 5 min-



x
VOORREDE»
rainften, uit welke reden laat ik daar, geheel onbevoegd, in een Zaak die hun niet raakte, my op eene fcharapere wyze bejegend.
Het eerfte, dat my in deezen voorkwam,1 was van den Schryver der Vaderlandfche Letteroefeningen, die een Uittrekzel maakende van myne' Be* fchryving der Proefneemingen met Koiu fiige Lugtbollen, voorgemeld (*), verklaart „ te hopen, dat ik, wanneer „ ik een Vervolg daar van kwam uit a te geeven, en goedvinden mogt, een ander, die anders over dat Stuk „ dagt dan ik, tegen te gaan, den* „ zeiven befcheidener zou behandelen, », dan ik den Heer J. v. Noorden 3, had gedaan. " Derhalve werd ik aldaar van onbefcheidenheid befchuldigd, zonder eenig voorbeeld by te brengen, dan alleen dit. „Eene zigt-' baare partydigheid is in een Schry-
55 ver
(*) Atgemeene Pad. Letteroefeningen. VI. D* N. 5, bladz. 197,



VOORREDE. xt
„ ver zeer leelyk, altoos haatlyk, en „ dezelve doet hem ligtlyk op beu„ zelingen flil Haan." Men mag van deeze Meeflerachtige uitdrukking zeggen : mutata perfond eadem de te fabula narratur. Immers het ftilftaan op beuzelingen zal men in 't beloop van zyn ichryven ook niet weinig ontdekken, en als zyn Eerw. eens naziet, hoe veele Menfchen, diewaarlyk hun best in 't opfeilen van eenlg Wtrk gedaan hebben, door hem gelaakt of befpottelyk ten toon gefield zyn, zal hy zelf kunnen oordeelen, of zulks uit partydigheid, dan niet, gefchied zy. Ondertusfchen moet ik zyn Eerw. verzekeren, dat in myn bedryf, ten opzigt van dien Heer, geen partydigheid ter wereld plaats heeft gehad. Ik trachtte alleeniyk de Waar- heid te verdedigen. En, wat beuzelingen aangaat, wordt my ten onbil-. lykfte te last gelegd, dat ik over 't woord halsbreekend, ('t welk de Heer van Noorden, volgens hem, in
de



si VOORREDE.
de betekenis van gevaarlyk gebruikt had,) zou gevallen zyn, en beweerd, dat hetzelve een gebruikelyk woord zy in onze Taal. Ik wenfchte, dat zyn Eerw. my eenig goed Autheur toonde, die 't zelve had gebruikt. Buitendien; men lpreekt wel van Steliagiën, Bruggen, Konften, om den Hals te breeken, maar door Menfchen, van eeni ge oplettendheid, wordt niets HaU* breekend genoemd, daar geen Voorbeelden van zyn, dat het aan iemand het Leven gekost hebbe. Zelf heb ik my, bladz. xn der Voorrede, op deeze wyze daar over verklaard en ook ten overvloede aangetoond, dat het Werktuig van den Heer Montg o l f i ë r zelfs niet gevaarlyk zy; veel min, dat het uitgemaakt zou mogen worden voor het Halsbreekendfle Werk± tuig, dat immer verzonnen wierd.
Deeze uitdrukking van den Heer van Noorden, die zekerlyk uit eenige drift moet gefprooten zyn, ben ik over gevallen: deeze heb ik te keer



VOORREDE. xiii
gegaan , zonder deswegen met eenige hillykheid voor onbefcheiden , of iemand die uit partydigheid zig met beuzelingen ophoudt, uitgemaakt te mogen worden. Zyn Eerw. weet zeer wel: i. Dat gevaarlyk en halsbr eekend niet met malkander gelyk Haat; 2. Dat 'er in de gemeenzaame Taal veele Woorden gebruiklyk zyn, die gantsch niet wel luiden in een Werk, dat met ernst is gefchreeven: ja dat zelfs fommige Woorden, hoewel van eene zelfde betekenis, geheel in 't fpreeken, anderen in 't fchryven, gebruikt worden. Neem eens, dat men den eigen naam,. Loosjes, in Looslyk veranderde; zou dat niet even vreemd zyn, als wanneer men in de gemeene Taal tegen iemand zeide, Zo heeft dat Looslyk verdraaid, in plaats van Loosjes? Niet minder dwaas is het, dat zyn Eerw. het woord halsbreekend door hoofdbreekend verklaart en billykt. Hoofd en Hals breek en, ik beken het, is beiden doodelyk: doch wie zal
een



xiv VOORREDE.
een Steen Hoofdbreekend noemen, om dat 'er iemand het Hoofd op aan Hukken gevallen heeft ? Wie ipreekt 'er ooit van Hoofdbreekend Ys ? Maar bekend is 't te zeggen , Hoofdbreekende 'Studie; waar uit blykt dat waar is, 't gene ik bladz. 88 gezegd heb : Verba valent ufu. Doch ik Hap van.beuzelingen af!
Plet tweede Werkje, dat my in deezen voorkwam, was van.den Heer van Lier, Meefler der Vrye Konllen, Doclor in de Philofophie en Student in de Theologie te Groningen (*). Deeze Heer, die zyn Oogmerk, om het algemeen en byzonder gebruik der Aërojlatifche Machinen op te helderen, myns oordeels, zeer wel heeft uitgevoerd; toen hetzelve byna afgedrukt was, myne Vertaaling van het Werk van den Heer Fa ujas de Saint Fond bekomende, heeft daarom-
(*) Verhandeling over de Aeroflatifche Machiven, enz. Groningen 1784.



VOORREDE.
xv
omtrent eenige Aanmerkingen in een Aanhangzel medegedeeld, die zo wel hetzelve als myne behandeling betreffen. Ik ben zyn Ed. zeer verplicht voor zyne gunltige gedagten omtrent inynen arbeid, en verheugd, dat hy ook niet toeftemme, dat de Vloeilïof, door welke de Lugtbol volgens de Uitvinding van de Heeren Montgolficr uitgezet wordt, niets anders zy, dan gemeens Lugt door het Vuur verdund: ja dat zyn Ed. tot de ftoutmoedigheid is gekomen, van die Vloeiftof een Damp, wat zeg ik, een Gaz te noemen ; zeggende woordelyk, dat men het Gaz van de Heeren MoNTGOLFiëR gevoeglyk houden kan, voor eene verdunde Lugt met Phlogijiifche Dampen. Maar,ik moet my grootelyks verwonderen, waar uit zyn Ed. heeft kunnen opmaaken, dat ik heb willen beweeren , dat eene door de Warmte uitgezette Lugt hier in 't geheel in geene aanmerking kome. Ik heb immers een en andermaal gezegd, dat die Damp,
myns



xvi VOORREDE.
myns oordeels, geheel iets anders wa-, re, dan enkel uitgezette Lugt: waar uit klaarblykelyk was, dat de uitgezette of verdunde Lugt door my ook daar onder begreepen werde: hoewel ik zekerlyk, in die geweldige VuurItooking, bladz. xv gemeld; dat door middel van de Vlam van Stroo, in weinig Minuuten tyds, een plat neerleggende Lugtbol, van 60.000 Teerlingfe Voeten inhouds, geheel werdt uitgefpannen, niet begrypen kon, dat de verdunde Lugt het grootfte deel zou uitgemaakt hebben van dien Damp. Te minder daar ik in 't Werk van den grooten Boerhaave de onbetwistelyke Waarneeming aangetekend vond, hoe in een Glas, daar de Lugt door de Lugtpomp zo veel raoogjyk was uitgehaald, een half Drachme Salpeter-Geest, met een Drachme gedeftillecrde Olie van Karwey-Zaad gemengd wordende, en in brand vliegende , dc geheele Klok met zynea Toeilel, 4Ó8 Ponden zwaar, oogen,
blik*



VOORREDE xvn
blikkelyk in de Lugt vverdt opgeheven.
Wie erkent dus niet het verbaazende geweld van eenen Vuur damp? Moeten en mogen wy dit niet vergelykén, by de Ondervinding met dien ontzaglyken Lugtbol van Lyons, die, niet ryzen willende, door het in brand fteeken van een enkel Bos Stroo, dat men met Wyngeest hadt bevogtigd, ook ylings in de Hoogte fteeg? Das ben ik nog met zynEd. van Gevoelen, dat de Phlogiftifche Dampen een grooten Rol fpeelen in de uitzetting en opheffing der Lugtbollen, en meen zulks nader door de Waarneemingen van den Heer Saussure, binnen in die zelfde Bol werkflellig gemaakt, bevestigd te zyn. Men kan dezelven in deszelfs Brief, op bladz. 64 enz. van dit Vervolg, nazien.
Voorts ben ik ook den Heer van Lier verplicht, dat zyn Ed. my volkomen toeftemt, dat de Machine * * van



xviii VOORREDE.
van de Heeren Montgolficr geen zo nutteloos en halsbreekend Werktuig zy, als de Heer van Noorden voorgegeven heeft 5 maar , wanneer het zyn Ed. voorkomt, dat ik dien Heer op een betaamelyker en gemaatigderwyzt had kunnen behandelen , dan ik gedaan heb, en de Voorrede mynerVertaaling daar omtrent door hem aangehaald wordt, fchynt zyn Ed. wederom den bal geweldig mis te Haan. Want het eenige oogmerk dier Voorrede is de betaamelykheid geweest; zo ik voorheen gemeld heb, en met meer gcmaatigdheid of bedaardheid heb ik ze niet kunnen fchryven: terwyl dezelve, hoewel in niet meer dan twee of drie Uuren opgefteld , nogthans , eer zy ter drukpers gegeven werdt, verfcheidenmaalen door my is nagezien , en met alle mooglyke zorgvuldigheid verbeterd. Verdiend, (zegt zyn Ed. eindelyk ,) het woord halsbreekend, verdiend eene dw'aaiing, zo veele bittere ver-
wy-



VOORREDE. xix
wytingen ? Ik vertrouw dat dit laatde wel met meer betaamelykheid en gemaatigdheid had kunnen voorgedeld, of liever geheel uitgelaten worden; dewyl ik, ten minde in die Voorrede, van geene bittere verwytingen weet; veel minder , dat dezelven elders uit ééne dwaaling zouden zyn gcfprooten.
Laatdelyk kwam my ter hand het wel doorwrochte Huk van den Heer Damen, Doktor indePhilofophieen Meeder der Vrye Konden, in 's Gravenhage (*). Hier in wordt het gene de Lugtbollen of de Aërodatifche Machinen betreft, van de Grondbeginzelen af, zo uitvoerig behandeld, als een Leermeeder zou kunnen doen, en alles gedaafd door Wiskondige berekeningen , die de bekwaamheid van
dee-
(*) Natuur- en Wiskundige befchouwing van den Lugthol, door Chk. Hendk. Damen, A. L. M. Phil. Doftor, &c. te Utrecht gedrukt, 1784.



xx, VOORREDE.
deezen Liefhebber der Natuurkunde aantoonen. Zyn Ed. komt ook in dit opzigt nader aan myne gedagten , dat hy de opiaating van den Lugtbol door Vuur niet zo verachtelyk of gevaarlyk aanmerke , als de Heer van Noorden gedaan had, maar 'er zelfs de voorkeur aan geeve, boven dien met Ontvlambaare Lugt. Doch ten opzigte van de Vloeidoffe , in die Lugtbol vervat, fchynt hy aanmerkelyk van my te verfchillen : ten minde zou men zulks uit zyne uitdrukking in de Voorrede, bladz. xix , opmaaken , alwaar hy zegt ; dat het ongerymde der meening van den Heer F a ijjas de Saint Fond door den Heer Doclor Houttuyn is aangenomen en verdedigd : terwyl hy ook in het Aanhangzel alle myne Bewysredenen, ten dien opzigte, voor nul en van geener waarde verklaart: ja zelfs niet duider te kennen geeft, dat zo zyn Ed. geen wel-opgevoed Mensch ware , hy zig , helaas! ligt daar omtrent zou hebben
kun*



VOORREDE. xxi
kunnen laaten vervoeren tot onheufcht en fpottende wederleggingen.
Ik ben dan hier te vinnig aangetast, om niet de waarheid voor te liaan , en zal in dcezen zo kort en duidelyk zyn als 't doenlyk is. Dat Gevoelen van denHeer Faujas, *t welk ik aangenomen en verdedigd heb , beftaatalleenlyk hier in : dat de Damp , waarvan zig de Heeren MoNTGOLFiën bedienen, een famengefleld Gaz zy , welks aart men nog niet regt kenne (*). Dit is, als een kort begrip van zyn Ed. gedagten daaromtrent , opgemaakt uit zyn Ed. Vertoog over de Verfchillende foorten van Gaz Qbladz. 77 van myne Vertaaling , enz.) alwaar zyn Ed. aan dien Damp, welken men Ontvlambaare Lugt noemt , in deezen den Voorrang geeft, en vervolgens, bladz. 93, van den Damp,
die
(*) Zie bladz. x*n. rnyner Vqorrede van de Befchryving der Proefneemingen met Konftige Lugt' lollen.
** 3



xxi* VOORRED E.
die door Vuur of Vlam in den Lugtbol gebragt wordt, zo voorzigtig en verftandig fprcekt, als eenig Mensch kan doen, erkennende zelfs, niet te weeten, of het wel eigcntlyk een Gaz genoemd kan worden, en alleen zulks doende ter gcdagtenisfe van de fraaije Ontdekkinge der Heeren Montgolriëii.
Wat ongerymdhcid, nu , is hier in gelegen? Wie zal naauwkeurig bepaalen, welke Vloei/tof den naam van Gaz verdiene of niet? De uitdrukking, die de Heer Faujas omtrent datGaz gebruikt, is zo volmaakt overeenkomftig, met die, welke in dat zo zeer van den Heer Da men geliefde Vertoog in zyn Aanhangzd, bladz. 156, wordt-ge vonden, als iets ter wereld kan zyn, en. men zal die denkelyk van den Heer Faujas ontleend hebben. Maar, hier legt de knoop; de Ontdekking van de Heeren MontGOLFiëR moest in de uiterfte graad verkleind en uitnydigheid tot niets gebragt



VOORREDE, xxiii
bragt worden; waar op dat Vertoog,
in zyn Aanhangzel, grootendcels uitdraait: dat derhalve van deEngelfchen gretig overgenomen is, en welke Stelling van den Heer Da v en met niet minder Smaak geliefkoosd wordt. Hunne Ontdekking moest aan eengelukkig Toeval worden toegefchreeven: o Doch ter goeder Uur heeft niet alleen de oüdfte HeerMontgolficr zelf» maar de Leden van de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen, op een naauwkeurig onderzoek van Zaaken» daar van het tegendeel aangetoond; zeggende woordelyk in hun Verlag, gelyk men hier agter kan zien, dat de Manier der Heeren Montgolficr een weezentlyke en voorbedagte Ontdekking is, en geenszins een uitwerking van 't Geval of van een toeval -{du hazard.)
Maar, zal men zeggen, dit z Ifde Verflag beweert, dat de uitzetting van den Lugtbol eeniglyk afhangt van de verdunning der inwendige Lugt van de ** 4 Ma-



xxrv VOORREDE.
Machine, door de Hitte daar in verwekt, en overzulks is het Gaz van de Heeren Montgolfiör een herfenfchim! Die Akademisten fpreeken van Gaz of Dampen, welke zig ontwikkelen in de verbranding en waar omtrent men geen vastftelling kan maaien > en zeggen derhalve, met andere woorden, byna hetzelfde als de Heer Faujas zaakelyk, dat men den aart nog niet kenne van dit Gaz, welks tegenwoordigheid zy niettemin erkennen. Ook was door hun, bevoorens, het minder hoog opgaan en korter verblyf van den Lugtbol van Verfailles , aan het ontglippen der verhitte Dampen toegefchreeven. Naderhand fpreeken zy van Lugt of Lugtgelykende Vloeiflofen; (Damen noemt het Lugtiaantige,^)', van Lugt of Lugt en, in den Mont golf eerfchen Bol vervat. Wat .zyn dit anders dan Gaz of Dampen van eene famengeflelde natuur ?
Dus heb ik, zonder hier in het onderzoek, wateigentlyk Gaz genoemd
mag



VOORREDE. xxv
mag worden, of van ouds en heden dus genoemd zy, te willen of te kunnen treeden ; duidelyk aangetoond, dat het voorgemelde Gevoelen van den Heer Faujas de Saint Fond. niets on%erymds behelze; ten ware men dit zelfde mogt toefchryven aan agt zo kundige Heeren Leden derKoninglyke Akademie van Parys, opzettelyk tot onderzoek der Zaake aangefteld. Dus heb ik my ook ontlast van den blaam, van een ongerymd Gevoelen te hebben aangenomen en verdedigd; welke my door den Heer Damen aangewreeven wordt. Wat aanbelangt myne Bewysredenen, die zyn Ed. nul en van geener waarde keurt: alzo dezelven eeniglyk flrekten, om te toonen, dat 'er, behalve de door Hitte verdunde Lugt, ook eenige Vuur damp in de Lugt-Machine is vervat; en dat het dus niet enkel verdunde Lugt ware, gelyk de Heer van Noorden, daar ik tegen opgekomen ben, gefield hadt: blykt duidelyk, in 't begin des.
** 5 Aan-



xxvi VOORRED E.
AanhangzeU, dat de Heer Da men, zo wel als de Heer van Lier, dit beiden met my eens zyn, en zal derhalve hunne Aanmerkingen, als gefprooten uiteen overhaaste drift, fomtyds aan jonge Lieden eigen, voor dit maal verfchoonen.
Ik durf zeggen, dat de Autheur van hetgedagte Vertoog, waar door myne Bewysredenen grootendeels wederlegd zouden zyn; hy zy dan de geen, dien de Heer Da men vermoedt of niet; geenszins fchrander is geweest of der zaake kundig, i. Dwaalt hy zeer, wanneer hy(bladz. 16S) fielt, dat een zeergroote Lugtbol maar een klem Gewigt zou kunnen opheffen; 't welk niet alleen tegen alle gezonde redeneering rzie bladz. 70, 208,) maar inzonderheid tegen de werkelyk met fucces opgelaten Lugtbol van Lyons (zie bladz. 61, hier agter) ftrydig, en waar van het tegendeel ook in andere Gevallen gebleeken is. 2. Wanneer hy de Proefneemingen van Dr. Priest-
ley



VOORREDE, xxvii
ley Cbladz. 157,) aanhaalt, endaar uit bybrengt, dat uit de Verbranding in 't eerst een zeer ligte Lugtgelyke Vloeiftof, de Ontvlambaare Lugt naamelyk, voortkomt, doch welke, zig vermengende met deDampkringslugt, enz. daar door Soortelyk zwaarder zou worden dan dezelve, wederfpreekt hy niet alleen de opryzing van Rook en Vuurdampenin de Lugt, die, zelfs aldaar verkoelende,mids de Lugt zwaar genoeg zy, niet nedervallen; maar bovendien het gene handtastelyk in de beflooten Bol gebeurt. Daar in verheft zig zekerlyk dat eerfte G#s,welk ik Vuurdamp noem; het ontmoet 'er geenegedephlogifteerdeDampkringsLugt: want het weinige dat in de verflapte Bol was, is zekerlyk van dien aart niet, en het veele, dat 'er van onderen in komt, pasfeert door of naby de Vlam en maakt die verhitte, verdunde Lugt uit, waar aan de uitzetting en opheffing grootendeels toegefchreeven wordt. 3. Wanneer hy zo fpot-
ten-



xxvrn VOORREDE.
tende (bladz. 158. 'van bet Gaz, volgens gedagte Proefneemingen zelfs zekerlyk door verbranding uit Stroo voorkomende, en van deszelfs Gewigt, fpreekt; vraag ik naar 't Gewigt van dat Gaz, uit anderhalf Drachme Olie en Salpeter-Geest, by de Ontvlamming, geboren, door 't welke een uitgepompte Klok met zynen Toeftel, 468 Ponden zwaar, werdt in de Lugt geheven; gelyk hier voor verhaald is. Om ten 4, niet Uil te liaan, op de grootetegenftrydigheid; dat hy eerst (bladz. 153, ) de Uitvinding der Lugtbollen aan de Heeren MontgolFiëR toekent; vervolgens (bladz. 161) als fpottende aanmerkt, dat de eerfte opklimming in de Lugt, zo 't fchynt, door een vliegende Schoorteen is voortgebragt. ( Iets dat wonderlyke denkbeelden dien aangaande inboezemt.) En dat hy eindelyk (bladz. 169") Helt, dat de Ontdekking aan een zeer gelukkig toeval moet toegefchreeven worden: waar van het tegendeel zeer
dui-



VOORREDE- xxix
duidelyk is betoogd. Dan was het immers ook geene Uitvinding. Om niet meer aan te haaien, zou ik (indien zulks geen onheuschheid ware,") met waarheid kunnen zeggen, dat de Heer Da men ongerymde Stellingen heeft aangenomen en verdedigd.
Ik moet hier, ten dienfte van onze geëerde Leezers, nog byvoegen, dat de Theorie van het inwendige of van de Ziel deezer Lugtbollen, reeds eene aanmerkelyke verandering heeft ondergaan. In de eerfte Proefneemingen, immers, die voorheen befchreeven zyn, naamelyk die van Annonay en Verfailles, was de Lugtbol geheel ledig van Lugt, hy lag flap neder en werdt gevuld door een zo geweldige, Vuurftooking, dat de Vuur damp denkelyk de veelheid van verdunde Lugt overtroffen heeft. Lugt was 'er zekerlyk van buiten ingekomen, gelyk de Heer Faujas (zie onze bladz. 97.) met ronde woorden erkent, en wel een aanmerkelyke veelheid daar van.
Toen



xxx VOORREDE.
Toen hielden de Lugtbollen zig, wegens de daar in blyvende verhittinge yan dien Vuurdamp, eenigen tyd in de Lugt. Maar, federt men dezelven laat opgaan met een Komfoir, daar Vuur jh aangehouden wordt, fchynt men zo hevig niet te werk te gaan met ftooken, of de buiten-Lugt heeft meer gelegenheid om 'er in te komen: want men wiJze thans niet meer gevuld hebbenzeggende, dat zy alicenlyk opgaan cleor verdunninge der binnen-Lim.
In de Lugtbollen, door Yuurltookmg opgaande , heeft zekerlyk een meer of mm geweldige Rookerige Vuurdamp plaats, die de baarmoeder of onderhouder is van eene ontzaglykeHit te, door welke de daar ingekomen Lugt ilerk wordt uitgezet. Zodanige uitzetting der Lugt heeft ook plaats in beflooten Vertrekken, daar fterk geftookt wordt en in Badftooven : want zy is meer of min evenredig met den trap van Hitte. Hoe komt het, nu, dat in zodanige Vertrekken ook geene vermindering van 't Gewigt der Lugt vernomen worde ? De Veerkragt der Lugt wordt immers aldaar, zo wel als
in



VOORREDE. xxxi
in de Lugtbol, door de Hitte vermeerderd. Men heeft 'er een bewys van» doordien de heeteLugt aanftonds met kragt uitgaat, door 't bovenfte van een geopend Deurkozyn. Buiten twyfel moet men derhalve de ligterheid of opligting van den Lugtbol ook toefchryven aan de Veerkragt van den opgellooten Vuurdarap, welke zig in 't bovenfte van den Bol vergaart en met de uitgezette Lugt vermengt; gelyk de Heer van Lier, bladz. 116, zeer wel heeft opgemerkt. Dus is het dan niet enkd uitgezette Lugt; doch of het een Gaz genoemd mag worden,en wat het anders zy, zal ik niet bepaalen. Een jong Hoogleeraar onzer Hooge Schoole, fprak onlangs,in eenOratorifche verrukking, dienaangaande aldus.
„ MoNTGOLFiëR heeft uit dit ééne „ Element (de V%ste Lugt naamelyk,) „ als 't ware een nieuwe Wereld, door „ zyn Vernuft gejchapen, in 't uitge-
breide Sterren - Gewelf doen om„ dwaalen, en daar mede Menfchen, ,, gelyk Phaëton, door den Hemel
zwerven: — misfchien om een 5, foortvan Obfervatorium te dichten,
„ waar



xxxn VOORREDE,
„ waar in Sterrekundigen geplaatst, „ de beweeging der Hemelfche Lig! 3, haaraen, van nader by en met meer „ zekerheid, zouden kunnen waar„ neemen! "
Dit oppert nieuwe bedenkingen. Ondertusfchen wenschte ik, om thans van dit alles af te flappen, myneLandsgenooten het pleizier te kunnen doen, van hun den goeden uitflag der Proefneemingen met Aèrojlaiifche Machu nen, ook in onze Provinciën gedaan, te kunnen vernaaien Doch, hoewel de kleine, van Goudflagers - Vlies of dergelyken, met Ontvlambare Lugt gevuld, veelal wel geflaagd zyn; zig tot eene ontzaglyke hoogte opgeheven hebben , lang in de Lugt gebleeven en ver van honk neergekomen zyn; kan ik het zelfde niet zeggen van de grooten, door Vuurdarnp met verdunde Lupt uitgefpannen: want deeze , fchoon zo hier by de Stad , als elders, met veel Toeflcl ter toets gebragt, hebben; waarfchynlyk door hunne kleinte , of wegens minder digtheid van de Stoffagie; aan de verwagting niet zo zeer voldaan.
i784 l§. KOR-



KORTE INHOUD.
EERSTE LUGTR.EIZE. XVII.
Proefheeming, gedaan in de Tuinen van 't Slot de la Muëcte, tien 21 November des i-aars 1783 \ met de Aëroftatifche Machine van den Beer Montgolficr. Bladz. 1
XVIII.
Kopy van het Proces Verbaal, opgefteld in dat Slot, aangaande die Pr oef nee-
7
XIX.
Brieft» den Heer Marquis d'Arlandez, Majoor der Infantery, aan den Heer Faujas'de Saint Fond, over deeze Lugtreize. 11
TWEEDE LUGTREIZE.
XX.
Proefneeming gedaan in de Tuin des Tuilleries, den -i December i7«3, met ten Lugtbol van Taf die met Rlaftieke Gom beftreeken en gevuld was met Ontvlambaare Lugt. .21
• ** XXI.



KORTE INHOUD,
XXI.
Berekening van de verfchtUende Verheffingen , tot welken deeze Luirrbol heeft moeten komen; door den Heer de 3VlEu\iëR. Lid van de Mademie ' der Weetenfchappen. Bjadz> H
DERDE LUGTREIZE. XXII.
Proefneeming te Lyons den 19 January 1784, door den oirdfïen Heer Montgolfièr en zes Reisgenooten, met een Lugtbol van 102 Poëten middel, lyn en 120 Voeten hoogte, door Vuurftooking opgeheven. ^Q
XXIII.
Brief van den Heer Pilatre deRo. Zién, aan den Heer Faujas de Saint Fond, over deeze Lim. reize. ,
00
XXIV.
Brief van den Heer de Saussurb, Hoogleer aar te Geneve, over de Om* flandigbeden der gedagte Proefneemng, 6i
PIER-



IC O R T E INHOUD. VIERDE LUGTREIZE. XXV.
Proefneeming te Milanen, den Fe« bruary 1784, door den Heer Ridder Pauii Andreani, met een Lugtbol van 66 Vosten middellyn, door middel van Vuuritooking. Bladz. 89
VTFDE LUGTREIZE.
XXVI.
Proefneeming op V Drilveld te Parys> gedaan door den Heer Blan'chakd, den 2 Maart 1784, met een Lugtbol van Taf, 26 Voeten tniddellyn, gevuld met Ontvlambaare Lugt. 94
XXVII.
Bericht van den Hier BlAnkhard , aan» gaande zyne Lugtvaart. .98
XXVIII.
Brief van deti Heer Faujas de Saint Fond , aan denzelven, over eenige
" Omftandigheden van die Procfneemng. lot
*** » XXIX.



KORTE INHOUD.
XXIX.
Antwoord van den Heer Blanchard, aan deezen Heer, noopens de ontmoetingen op zyne akelige Lugtrcize, enz.
Bladz. 109
XXX.
Berekening der waatfchynlyke Hoogte, tot welke de Heer Blanchard met zynen Lugtbol gekomen is, door den Lieer Bourgeois. ng
XXXI.
Proefneeming te Turin gefchied, den 11 December 1783 , met een kleinen Lugtbol , gevuld met Ontvlambaare Lugt. 120 XXXII.
Proefneemingen te Londen en Windfor, in Engeland, uit een Brief van den Heer Argent, Burger van Geneve. ïa8 XXXIII.
Elektrifche Prêefneemingen, door Bollen met Ontvlambaare Lugt, van den Heer Bertholon werkfiellig gemaakt. 132
XXXIV.



KORTE INHOUD. XXXIV.
DergeïykeProefneemingen van den Heer Saussure te Geneve, door middel van een Lugtbol «éfVuurdamp. Bladz. 135 XXXV.
Proefneeming te Grenoble in 't -werk gefield, ^«isJanuary 1784. I3é
XXXVT. Proefneeming gefchied in 't Kafteel van Pifancon, ^y* Romans in Vauphiné, den 13 January 1784. i37 XXXVII. Proefneeming van den Graaf d'Albon, te Franconville, met een Lugtbol, aan welken Dieren opgehangen waren, die zeer hoog in de Lugt zyn opgevoerd. 138
XXXVIII.
Proefneeming te Parys, van een Lugtbol
op te laaten met de Vlam van Wyn-
geest. M2 XXXIX.
Proefneeming te Macon, den 15 Februa. ry 1784, door den Lieer Cellard db Chatelais, 's Konittgs Advokaat. *43
XL;



KORTE INHOUD,
XL.
Proefneeming te Alikante, in Spanje, ook met een Papieren Lugtbol se-
fshkd' . Bladz. i46
XLI.
Brief van den Heer Marquis de Vichy-Chamron, over zyne Proefneemingen, aan den Heer Faujas de Saint Fohr
XLII.
Proefneeming, den 20 Mey gefchïed in ■ de Vcorftad Sc. Antoine, te Parys; dat vier voornaame Dames met een Lugtbol zyn opgevaren. Ica XLJII.
Befchryving van een Manier, die, om de OntvJ- mbaare Lugt in V groot te vervaardigen, gebruikt is, ,55 XLIV.
Zeer vaardige Manier, <w ^» Lugt hol van 30 ft hveè Ümên ty^s daar
mede te vullenvcorgefield. ' I(jö XLV.
Ontvlambaare Lugt, in Brabant, gebaald uit. Steenkolen en tot de Proeftieemingen gebruikt.
XLVL



KORTE INHOUD-.
XL VI.
Ontvlambaar Gaz uit Aardappelen, te Dijon in Vrankryk, bekomen. Bladz. iyt XLVII.
Byzondere omflandigbeid, dat de Ontvlambaare Lugt gefcbeenen heeft zig van zelf uit te zetten, en eene eigene werkzaamheid te verkrygen. 173
XLVIIT.
Manier om de Elaftieke Gom, of Gom van Cayenne, te onbinden, en dm tot een Vernis der Lugtbollen bekwaam te maaken. j^g
XLIX.
Oordeel van de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen van Parys, over het door den Beer Etjenne de Mont-
1 golficr voorgemelde gebruik van Riemen aan de Lugtbollen. iga
L.
Vertoog van den Heer Graaf de Mill y, over de Proefneemingen met Lugtbollen, als ook de Manieren ornze te vullen en te bettanren, aan de Akademie der Weetenfchappen voorgedragen- 188
LI



KORTE INHOUD.
LI.
Bedenkingen van den Heer Joskph de MoNTüOLFiëR, over de vulling ,be. weeging en beltuuring der Lugtbollen, volgens zyne Uitvinding vervaardigd x-ynde. Bladz. 206
LH.
Uittrekzel van het Verflag, dat aan de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen van Parys gedaan is, over de Aëroitadfche Machiner in V alge- ' 7neen, en het gene daar toe behoort. 21 2
DRUKFEILEN.
Bladz: 15. Reg.22. Voor Garen, Lees Gaten.
- 29. — 12. Foor ftreekt, Lees (treek.
44. — «o. Voor kau, Lees kan.
■ 03. —- 23. Voor in, Lees de.
•■ - ■ 140. — 12. Voor Aralifche, Lees A-
rabifche.
r si6. — 11. Voor Tai, Lees Taf.
VER-



VERVOLG
DER
PROEFNEEMINGEN
MET KONST1GE
LUGTBOLLEN.
EERSTE LUGTREIZE.
XVII.
Proefneeming gedaan in de Tuinen van *f Slot de la Muétte, den 21 November des Ja ars 1783.
B e Proefneeming van den 19 Oktober, des zelfden Jaars, in de Voorftad St. Antoine, toen de Heeren de R o z 1 é r , Villïttk en dc Marquis d'A r l a n d e s , zonder gevaar, tot eene vry grootehoogte Werden opgevoerd deedt hope fcheppen, dat men wel dra een Lugtreize zou kunnen onderneemen, door da
Ma-
(*) Zie de befchryving der Proefneemingen met Konftige Lugtbollen, te vooien in dit Jaar by de zelfde Boekverkoopers aan 't licht gegeven, biad^. »99» enz.
A



2 Proefneemingen met
Machine geheel los te laaten vaaren. De Hee« ren d'Arlandes en de R o z i é r verlangden naar dit oogenblik met eene drift, die hunne onbefchroomdheid te kennen gaf en hunnen iever, voor de Ontdekking en Roem van de Heeren Montoolficr.
Het Hof van zyne Hoogheid, den Daupuin, zig te laMuétte bevindende, beftondt uit Pcrfonagiën, wien de fchoone Kontten niec vreemd noch in kleinachung waren. Madame la Ducbesfe de Polignae, Gouvernante der Kinderen van Vrankryk, die belang nam in deeze Ontdekking, oordeelde dat de Tuinen van dit Slot, door haare ruimte, bekwaam zouden zyn tot de gewigtige Proefneeming, om dc Aëroftatifche Machine vry in de Lugt te doen zvveeven,mec Menfchen beladen. Dus de fchoonte Proefneeming, die immer op den Aardbol was gefchied, begunftigende, gaf zy aan haaren doorlugtigen Kweekeling een nuttig voorbeeld, hem in zyne Jeugd reeds leerende, dat alles, wat tot onderrichting der Menfchen, en tot bevordering der Weetenfchappen (trekt, de onderlieuning en bevordering der Vorften verdient.
Men gaf dan bevel, tot het vervaardigen van de noodige Stellagie en Toeftel, in die Tuinen, en zonder veel Gerugts te maaken van deeze Proeineeming, die als de eerlte in
haare



Konstige Lugtbollen. g
haare Soort nog door de Ondervinding moest bekragtigd worden» maakte men, den ao November 1783, in tegenwoordigheid van een talryk Gezelfchap, fchikkingen tot de Uitvoering; maar de ichielyk opkomende Wind en Regen belemmerden wederom het oogmerk van den Heer MÓNTGOLFiëR dermaate, dat men de Lugtreize moest uitftellen tot den volgenden Dag. Toen was het Weer veel gunftiger en dienvolgens bevonden zig, te elf Uuren 's morgens,de Tuinen van la Muêtte reeds gevuld met eene pragtige en ongemeen groote Vergadering van Aanfchouwers.
Toen men met de toebereidzelen bezig was, vertoonden zig zwaare witte Wolken, hier en daar; langs de Kimmen zweevende, met een ongeftadigenWind,die by Vlangen zig verhefte. Niettemin hadt men de Machine in weinige Minuuten gevuld: de Heeren d'Arlandes en de RoziéR namen plaats en zy ging op: maar,alzo het oogmerk van den Heer Mont« golf iéR was, eerst te beproeven, hoeveel Gewigts de Lugtbol zou kunnen draagen , en dat men ten anderen vreesde of dezelve wel een groote Laan van hooge Boomen, onder den Wind zig bevindende, sou kunnen pasfeeren, hieldt men ze wederom met de Touwen tegen; 't welk andermaal dergelyke Toevallen, als voorheen, veroorzaakte; want door A a den



4 Proefneemingen1 met
een geweldigen Rukwind werdt de Lugtbol ten deele gefcheurd en floeg op den Grond neer, alwaar hy zekerlyk verbrand zoude zyn, indien men er niet fchielyk hulpe aan toegebragt had; waar door men hem eindelyk weder op het Theater kreeg, daar hy in weinige Minuuten, door 't verlies van den daar in begreepen Damp en verdunde Lugt, flap nederzeeg.
- Dit Orgeluk hadc op de Aanfchouwers verfchiliende uitwerkingen, Sommigen van de onkundigften, waren zeer misnoegd, en wilden vertrekken, om in de Stad tyding te brengen, dat de Machine vernield ware. Anderen, en wel de aanzienlykften,befchouwden't met een ander Oog. Zy moedigden den Heer Montg o l f i ë r aan, om het Werktuig te herftellen, en verfcheide Dames, zelfs, deeden aanbieding, om de Scheuren te heipen digt naaijen. Dus was eindelyk, na om:rent anderhalf Uur arbeids, alles wederom in orde gebragt, en, de Lugtbol in agtMinuuten gevuldzynde, werdt naar behooren geballast met een bekwaamen voorraad van Stroo,om het Vuur,geduurende de Reize, te kunnen onderhouden; terwyl de Heer Marquis d'ARLANDEs aan de eene zyde en de Heer Pilatre de RoziéR aan de andere plaats namen, met een onvergel) kelyke moed en vuurigheid.
De



Konstige Lugtbollen.
5
De Machine verhief zig zonder tegenkanting van den Grond; zy pasfeerde, zonder gevaar, over de Bootnen heen. In 't eerst fteeg zy langzaam op; men zag de Reizigers met hunne Hoeden af te neemen het Gezelfchap groeten; jnaar vervolgens klom zy fchielyk tot zulk eene hoogte, dat men hun niet meer onderfcheiden kon, en de Machine niet grooter icheen dan een Kaarskroon. Men zag dezelve dus, op eene verbaazende hoogte, boven de Seine voortgaan, tot aan de Barrière de la Conference , waar zy de Rivier dwars over pasfeerde, zo dat alle Ingezetenen van Parys haar overal in de Straaten, zelfs in de naauwften tusfchen hooge Gebouwen, op hun gemak konden be« fchouwen. De Toorens der Kerk van Notre Dame waren bedekt met Waarneemers en nieuwsgierigen, die 'er, alzo de Lugtbol tus-> fchen hun en de Zon pasfeerde, een Eklips waarnamen, hoedanige nooit te Parys was gezien.
Om kort te gaan: de Machine, zig nu meer dan min verheffende, naar 't Vuur dat de Rei» zigers maakten, pasfeerde tusfchen 't Hotel des Invalides en 't Militaire Kweekfchool, en na vlak over de Misfions Etrangéres gezweefd te zyn, naderde zy de Kerk van St. Sulpice. In deeze daaling het Vuur verflrerkende, vonden sy een Lugtftroom, die hun naar 't Zuiden A 3 voer-



6
Proefneemingen met
voerde, tot dat zy over den Wal (*) heen kwamen boven de Vlakte, buiten de Stad. Hier werdt, door ophouden met ftooken, de Machine, op begeerte van den Marquis d'ArLanoés, fchielyk neergelaten: doch daar door verloor de Lugtbol alle zyne uitzetting, en floeg, aan den Grond komende, byna vlak neder. Gedagte Heer fprong op ftaande voet uit de Gaandery, maar Roziéu raakte onder het Doek, waar van hy niet dan in zyn Hembd, met verlies van zyne Kleederen, oncflagen raakte. Onderrusfchen hadden deeze eerlle Lugt - Reizigers het geluk van behouden eenen Togt, van meer dan vierduizend Toi/es, op een aanzienlyke hoogte, in 'c gezigt van duizenden Aanfchouwers, 'behouden te hebben afgelegd. De Machine, in minder dan tien Minuuten by malkander gebragt, werdt op een Wagen geladen, en naar de Voortrad van St. Antoine terug gevoerd. De Heer d'A rlandes kwa.n op 'tSlot de la Muitte zelf tyding brengen van den uitflag zyner Lugtvaart, en werdt 'er met de grootfte Eerbewysing ontvangen. Men maakte aldaar een Proces
( *) [ Le Boulevard. Dit is een Wal en aangenaauie Wandellaan, aan de Zuidzyde der Stad zis uit. wekkende.] ° 1'



Konstige Lugtbollen.
7
pes Verhaal van deeze Gebeurtenis, te vyf Uuren 's avonds.
De Plaat, op de plaats des Aftogts getekend door den Heer Ridder de LoRiMiéR, heeft haar 'Oogpunt van 'c bovenfte van 'c Huis, daar de Heer Franklin gelogeerd is te Pasfy, naby la Muétte. Het oogenblik is waargenomen, dat de Lugtbol de Ri« vier pasfeerde. Uit dit Oogpunt befchouwc men den Weg van Verfailles, de Seine, hec Zwaanen - Eiland, het Hotel der Invalides, de Toorens der Lieve Vrouwe Kerk , die van St. Sulpice, 't Militaire Kweekfchool, en in de verte de troep Molens, by welken de Machine nederkwam.
XVIII.
Kopy van bet Proces Verbaal, opgefleld in het Slot de la Muérte, aangaande de Proefneeming met de Aëroltatifche Machine van M. Montgolficr.
3HCeden, den 21 November 1783, is men in 't Slot de la Muétte gekomen tot het in 'c werk ftellen van een Proef, met de Aëroftatifc'ie Machine van den Heer Montgolficr.
P 4 De



I Proefneemin'gen met
üe Lugt was op eenige plaatfen met Wok ken bedekt, op anderen helder, de Wind IN oord west.
Agt Minuuten over twaalve werdt een Donderbos aangeftoken, dienende ten teken, dat men den Lugtbol begon te vullen. In agt Minuuten was dezelve , niet tegculfaan.de" den Wind, geheel üitgefpannen en gereed om te vertrekken; terwyi de Heeren Marquis d'A r-
landes en PlLATRE de KoziCR zig
in de Gaandery be onden.
Het eerfte oogmerk was, de Machine op te doen gaan , en baar met Touwen vast te hou-; den; om ze op de proef te (rellen, naauwkeurig te weeten hoe veel Gewigts zy kon draagen en te zien, or alles bekwaamelyk gefchikc v;are, tot de gewlgdge Proefneeming,'welke men beproeven wilde. Maar de Machine, door den Wind gedreeven, ver van zig Loodregt op te heffen, dreef op een derLaanen van den Tuin, en de Touwen, die dezelve tegen hielden, al te flerk werkende, veroirzaakten ver. fcheide Scheuren , waar van eene meer dan zes Voeten lang. Evenwel werdt dezelve, op het Theater terug gebragt zynde, binnen de twee Uuren weder in orde gebragr.
Op nieuws gevuld zynde, vertrok zy te i Uur 54 Minuuten, met dezelfde Perfoonen„ Men 2&g zt op de deïagfte manier opgaan,



Konstïge Lugtbollen.
9
en, wanneer zy tot omtrent 470 Voeten hoogte gekomen was, werden de Aanfchouwers, van de onbefchroomdeReisgenooten, door het afneemen hnnner Hoeden gegroet. Een aandoening , van vreeze met verwondering gei paard, was onder de Menigte toen algemeen.
Weldra verloor men de Lugtreizigers zelf uit het Gezigt, maar de Machine, ais boven de Kimmen zweevende, in het heerlykfte portuur, .verhief zig ten minfte tot 3000 Voeten hoogte , alwaar zy gcduurig zigtbaar bleef. Zy pasfeerde de Seine beneden de Barrière de la Conference, en van daar gaande tusfchen het Militaire Kweekfchóol en 't Hotél der Invaliden door, wierdt zy zigtbaar voor de Ingezetenen der geheele Srad.
Pe Reizigers, met deeze Proefneeming voldaan, en hunnen Tcgt niet larger willende uitrekken, beflooten tot de nederdaaling; maar gewaar wordende, dat de Wind hun aandreef op de Huizen van de Straat de Seve, in de Voorftad St. Germain , Lehielden zy hunne koeragie, en, het Vuur vermeerderende, reezen zy op nieuws hooger, vervolgende hunne Lugtreize tot dat zy over Parys heen gekomen waren. Toen daalden zy zagtjes in 't Veld neder, voorby den nieuwen Wal, tegenover de Molen van Croulebarbe, zonder het minfte ongemak , hebbende in de Gaandery nog twee A 5 der-



ïo Proefneemingen met
derden van hunnen voorraad van Stroo. Iconden derhal ven, indien zy gewild hadden, wel driemaal zo veel Wegs hebben afgelegd, zynde nu, in 20 of 55 Minuuten, tet 5000 Tcifes ver gekomen.
De Lugtbol hadt 70 Voeten hoogte en 46" Voeten middellyn, bevattende een Ruimte van 60.000 Teerlingfe Voeten , en de zwaarte, die zy opligtte, bedroeg omtrent zestien of zeventienhonderd Ponden.
Gedaan in 't Slot de la Muétte, te vyf Uuren 's avonds, en getekend door den Her? tog van Polignac, den Hertog/de Guines, den Graaf oe Polastron , den Graaf de Vaudreuil, d'Hunaud,Bsnjamin Franklin, Faujas de Saint FeNB, Delisle, Leroy, Leden var* de Akademie der Weetenfchappen.
XIX:



Konstige Lugtbollen. ii
xix..
Brief van den Heer Marquis d'Arl a n d e s t Majoor der Infant'er-y, aan den Heer Faujas de Saint Fond3
over deeze Lugtreize.
Parys, den 28 November 1783,.
't jjls uw begeerte, myn lieve Faujas, en ik geef my daar aan te gewilliger over, dewyl ik, zo uit de Vraagen, die men my doet, als uit de onwaarfchynlyke gezegdens, welken my en den Heer Pilatre in den Mond gelegd worden; begrype, dat het noodig is aan 't Algemeen een gepast denkbeeld van onze Lugtreize te verfchaffen. Het zou eenigen kunnen bevreemden, dat, daar ik tot myn Reisgezel een Hoogleeraar in de Natuurkunde had, ik denzelven niet de moeite van te fchryvan overlaate: maar alle verwon^ dering zal ophouden , wanneer men weet, dat ik, op 't voorrcel van eenige Luiden van Aanzien, de eerfte aanlegger van deeze Lugtreize ben geweest, die met den HeerMoNTgolficr, op Uwe aanfpooring, zulks overlegd, de plaats te la Muétte uitgekoozen s en al den Toellel heb doen vervaardigen.
Hec



i» Proefneemingen met
Het was niet dan des avonds voor de Proefneeming, dat de voorzigtigheid, welke den Heer MoNTGOLFiëR in alles bertuurt, hem in gedagten bragt, my tot Reisgezel den Heer Rozién voor te Hellen; 't welk ik te gereeder aannam, om dat ik uit de Proeven, by Monfr. Reveillon gefchied, van zyne bekwaamheid, kundigheid en koerarie, was verllendigd. Het beiluur der Proefneeming, evenwel, werdt my door den Heer MoNTGOLFiëR opgedragen, en zie daar, of my dan ook de Eer niet toekomt van dezelve te befchryven; van een Verhaal te geeven, aangaande den * eerften Reistogt van Menfchen door de Lugt,
Wy, dan, vertrokken te r Uur 54 Minuuten. De plaatzing der Machine was zodanig, dat de Heer Pilatre zig naar \ Westen bevond; ik naar 't Oosten. De (treek des Winds was nagenoeg Noordwest. De Machine verhief zig, zegt het Algemeen, op een ftaatelyke wyze; maar het fchync dat weinigen opgemerkt hebben, hoe zy, op 'c oogenblik toen wy de Haagen pasfeerden, een hal ven draay deedt: waar door~de Heer Pilatre zig voor aan bevondt in onze Koers en ik bygevolg agter aan. Ik acht het opmerkefyk, dat wy, van dien tyd af, de zelfde plaatzing ten opzigt van onze Loopllree!^
be-



KONSTIÖE LuGTBOLLÉft. l£
behouden hebben. Ik was verwonderd over de weinige beweeging, welke ons Vertrek onder de Aanfchouwers maakte: ik dagt dac zy verbaasd en misfchien verfchrikt door dit nieuwe Schouwfpel, gerustftelling behoefden. Myn groeten met den Arm hadt weinig uitwerking, maar, toen ik met myn Zakdoek wuifde, fcheen het my toe, dat alle de Aanfchouwers, binnen dien grooten omtrek, zig tot ééne Bende vereenigden, welke zig, om ons te volgen, naar den Muur, als de eenige oirzaak onzer afzondering, fcheen te vervoegen.
Op dit oogenblik was het, dat de Heer Pilatre my zeide: Gy doet niets en wy jlygen niet het minfte. Pardon, gaf ik tot antwoord, en leid een Bos Stroo op 't Vuur, dat ik wat omroerde, en, my zodra 't mooglyk was omkeerende, kon ik la Muétte niet weder vinden. Verwonderd floeg ik het Oog op den loop der Rivier, en nam eindelyk de famenvloeijing der Oife met dezelve waar. Zie daar dan Conflaxs, en de andere voornaamlte bogten der Seine met den naam der nabuurigfïe plaatfen aanduidende, zeid ik; Poisfy, Saint Germain, Saint Denis, Seve: ik ben derhalve nog te Pasfy of te Chaillot. Inderdaad, door het binnenfte van de Machine kykende, wierd ik onder my gewaar
de



ii Proefneemingen mei*
de Pifuation de Cbaiilct. Op dat ooo-enblilzeid my de Heer Pilatre; Zie daar de Ktner en wy daakn. Wel aan, myn waarie Prind' maak Vuur: en wy gingen aan \ werk. Maar, in plaats van de Rivier dwars over te gaan, gelyk onze Koers fcheen aan te duiden, die naar de Invalides gericht was, voeren wy langs het Zwaanen -Eiland, kwamen weder boven het breedlle van de Rivier en voeren dezelve op, tot boven de Barrière de la Conference. Ik zeid' tegen myn braaven Medgezel: Zie daar een Rivier welke zeer vwaelyk over te vaaren is. Ik geloof het wel antwoordde hy: py d9èt nhis, Ik daar Vit komt, dat ik zo fterk niet ben ah Gv, en dat wy bet wel hebben. Ik roerde den Gloed m 'tKomfoir; vatte met myn Vork een i^osje Stroo, dat, zonder twyfel te digt in malkander, moeieJyk Vuur vatte, Ik ligtte het op, en fchudde het van een, in 't midden van de Vlam. Een oogerblik daarna werd ik als onder de Armen opgéligt, en zeid' tegen myn waarden Reisgenoot: Nu ryzen wy wel. Ja wyryzen, zeid hy, uit het binnenfte, zonder twyfel om eenige Waarneeming te deen, voor den dag gekomen. Op dit oogenblik hoorde *, naar 't bovenfte van de Machine, een Geraas, c welk my deedt denken, dat dezelve geborltcn ware,- doch, der waards kykende,
wierd .



KonstJge Logtbollèn. 15
wierd ik niets gewaar. Terwyl ik de Oogett opwaards geflagcn had , onderging ik een Schok, en dit is de eenigfle, welken ik gevoeld heb. De beweeging (trckte zig van boven naar beneden. Ik zeid' toen: Wat doet Gy? Gaat gy darjen? Hy: Ik beweeg my niet. Zo veel beter, zeid' ik; het is eindelyk een nieuwe Lugtflroom, die, zo ik hope, ons van de Rivier af zal brengen. Inderdaad, my omkeerende om te zien waar wy waren, bevond ik my tusfchen het Militaire Kweekfcbool en de Invalides, welke wy reeds ongevaar 400 Toifes voorby waren. De Heer Pilatre zeid' toen, Wy zyn op de Vlakte. Ja, zeid' ik tegen hem, wy zyn op Weg. Laat ons werken ! Ik hoorde wederom een Geraas in de Machine, dat ik dagt veroirzaakt te zyn door het breeken van een Touw. Deeze nieuwe waarfchouwing deedt my met oplettendheid het binnenlie van ons Verblyf befchouwen. Ik zag dat het gedeelte, naar 't Zuiden gekeerd, vol was van ronde Garen, waar van eenigen vry groot waren. Toen zeid' ik; Wy moeten daalen. Waarom zeid' hy; Ziet eens gaf ik tot antwoord: neemende tevens myn Spons, waar mede ik gemakkelyk het weinige Vuur uitdoofde, dat eenigen der Gaten, die ik bereiken kon , vodrtloopen deedtmaar, befpeurd hebbende, hoe, toen ik, d;>or eenige
druk-



ï$ PROEFNEEMINGÈN MET
drukking onderzogt, of het Doek wel veie hield aan den Hoepel, die daar om heen wss gemaakt, hetzelve'er zeer gemakkelyk afging, herhaalde ik tegen myn Reisgezel: Wy moéten daalen. Hy keek onder zig en zeid: Wy zyn boven Parys. Daar is niet aan gelegeti antwoordde ik. Maar, laat eens zien; beH gy geen gevaar? Is alles hy U wel. Ja, zeid hy. Van myne kant onderzoekende, merkte ik ook, dat 'er geen zwaarigheid was. Dat meer is: ik floeg met myne Spons tegen de Hoofdtouwen, die in myn bereik waren: zy booden allen tegenfland: twee Koordjes alleenlyk gingen los. Toen zeid ik : Wy kunnen de Stad overgaan. Geduurende die twyfding Waren wy de Daken vry veel genaderd: wy maakten Vuur, en verhieven ons wederom zeer gemakkelyk. Ik zag naar beneden, en onderfcheidde volkomen de Misftons Etrangéres Het fcheen my, dat wy onzen Koers namen naar de Toorens van St. Snlpice, welken ik duidelyk zien kon door de opening naar beneden. Terwyl wy ons opbeurden, deedt een Lugtftroom ons dien Koers verlaaten, om ons naar 't Zuiden te voeren. Ter (linkerhand zanik een foort van Bosfchagie, welk ik meende het Paleis van Luxemhourg te zyn: wy gio. gen over den Wal, en ik ichreeuwde: zonder mt/lel; Voet op V Land. Wy hielden op met
Vuur



Kowstigb Lugtbollen. *7
Vuur ftooken. De onbefchroomde Pilatre, altoos even bedaard , die in 't voorfte was van onzen Koers, oordeelende, dat wy op de Molens vervallen zouden,'die tusfchen le petit Gentilly, en den Wal (Boulevard") zyn, waarfchouwde my. Ik nam weder een Bos Stroo, en fchudde het over 't Vuur, om fterker Vlam te maaken; hier door reezen wy wederom, en een nieuwe Lugtftroom voerde ons een weinig naar de (linkerhand. De braave RoziéR riep op nieuws; Wagtje vosr de Molens: maar myn Oogpunt midden door de Opening gevestigd houdende, en my dus van onze Koers verzekerende, zag ik, dat wy de£e!ven nieï zouden aantreffen; en zeid hem: Laat ons aan Land gaan. Een oogenblik da?.rna merkte ik, dat wy over Water heen voeren, en dagt, dat het nog de Rivier was, maar, op ..en Grond neergekomen, bevond ik, dat het^tlve hetMeir ware,waar door de Machirsen van de Fabriek van gefchilderd Doek , der Heeren Brenier en Kompagnie, aan den gang gehouden worden. Wy zetten ons neder op de Butte aux Cailles, tusfchen den Molen des Merveilles en le Moulin vieux, onge»/aar vyftig Toifes zo wel van den een als van den anderen.
Op 't oogenblik, dat wy naby den Grond B wa-



i& Probfnebmingen met
waren, verhief ik my op de Gaandery, daar op met beide Handen fieunende: ik voelde, dac de Machine van boven eenigszins op myn Hoofd drukte: ik ftietze te rug en fprong uit de Gaandery: toen my omkeerende, daar ik den Lugtbol meende gefpannen te vinden, zag ik, met verbaasdheid, dat dezelve geheel ledig en plat nedergezakt ware. Ik wierd den Heer Pilatre niet gewaar: ik liep naar zyne zyde om hem te helpen zig te redden van den hoop Doek, die hem bedekte; maar, eer dat ik de Machine had omgekeerd, zag ik hem daaronder van daan komen inzynHembd; alzo hy, voor de nederdaaling, zyn O verrok hadt uitgedaan, en dien in zyne Korf gelegd. Wy waren alleen, en niet fterk genoeg om de Gaandery om te keeren, en het Stroo, dat in brand geraakt was, weg te haaien. De zaak was, te beletten, dat 'er de Lugtbol door aangeftooken werde. Wy oordeelden toen, dat het eenige Middel daar toe was: het Doek af te fcheuren. De Heer Pilatre vatte het aan de eene zyde, ik aan de andere, en dus ontblootten wy den Gloed. Zo dra dezelve Lugt kreeg, vloog het Stroo met geweld in brand. Üoor 't uitfchudden van een der Korven , werdt het Vuur gefmeeten op den genen, die mynen Reisgenoot hadt over-
ge-



SONSTIGE LüGTBO ll Eifi
gevoerd, en het Stroo, dat daar in geblee» ven was, vatte Vuur ; toen kwam het Volk aanloopen, maakte zig meefter van den Reisfok van Pilatre, en fcheurde dien voor zig aan Hukken. De Garde kwam eindelyk, én door derzelver behulp was, in tien Minuuten tyds, onze Machine in veiligheid, en een Uur daarna' t'huis gebragt by den Heer Reveillon, alwaar de Heer Montgoi.» jnéR haar hadt doen maaken.
De eerfte Perfoon van aanzien, dien ik by onze aankomst gezien heb, was de Heer Graaf van Laval. Kort daarna kwamen de Loopers van den Heer Hertog en Madame de Hertogin van Polignac naar ons avontuur verneemen» Het deedc my leed, den Heer RoZiéR in 't Hembd te ziert, en Vreezende dat dit zyne gezondheid benadeelen mogt, alzo wy zeer verhit waren ge« worden door het famenvouwen van den Lugtbol , drong ik hem aan, om in 't eerlte Huis, dat hy bekomen kon, zyn intrek te neemen. De Sergeant van de Garde geleidde hem derwaards, om door den drom van het Volk heen te kunnen dringen. Hy ontmoette onder weg den Heer Hertog van Chartres, die ons, zeer van naby, gevolgd was; gelyk men daar uit ziet, dat ik B 2 d*



ao Proefneemingen met
de Eer had, kort voor onzen Aftogt, met hem te praaten. Eindelyk kwamen 'er Rytuigen voor ons aan; het was reeds laat; de Heer Pilatre, niet dan een zeer flegten Overrok te leen hebbende kunnen bekomen, wilde niet mede gaan naar Ia Muttte: des ik alleen derwaards vertrok, met groot leedwezen, van dus myn braaven Pveisgenoot te moeten verhaten.
TWEE-



Konstige Lugtbollen. 21 TWEEDE LUGTREIZE.
XX.
Proefneeming gedaan in de Tuin des Tuileries , den 1 December 1783, mei eenen Lugtbol van zesentwintig Voeten midde'lyn, gemaakt van Taf, met Elaftieke Gom beftreeken, en gevuld zynde met Ontvlambaare Lugt.
B en 19 November 1783 gaven ds Gebroeders Rob er t , bekwaame Werktuigkonftenaars, door middel van het Journal de Paris kennis aan 't Algemeen, van de Ontwerpen der Proefneemingen, die zy voorneemens waren in 't werk te (tellen met eenen Lugtbol, die met Elailieke Gom was beftreeken, zesentwintig Voeten in middellyn hebbende en met Ontvlambaare Lugt gevuld; alles volgens de Theorie van den Heer Charles.
Deeze Heeren verwittigden het Algemeen , dat die Lugtbol 10.000 Livrts zou kosten. Zy (telden eene Infchryving voor, van 6 Livres voor twee Briefjes; en gaven tefiens te kennen, dat alle de genen, die zig zouden B 3 laa-



sa Proefneemingen Met
laaten infchryven om hunne Proefneemingen të zien, geen het minfre Recht van Eigendom hebben zouden op hunnen Lugtbol en 't gene 'er toe behoorde, waar op zy geenerley eisch zouden kunnen maafcen, noch in de hoedanigheid van Infibryvers, noch wegens hunne tegenwoordigheid.
Dit Programma, of de gedagte Voorwaart den en voorgefchreevene Wetten, waren zeer duidelyk, vertoonende teffens aan de Liefhebbers der Natuurkunde een Tafereel van veel belang; want men kondigde hun op een verzekerde wyze aan, „ dat, by aldien 'er niet „ te veel Wind ware,een Perfoon zig, in een e) Wagen, hangende onderaan den Bol, zou „ laaten opvoeren tot een genoegzaame hoogte, om verlcheide Proefneemingen, zo ten » opzigte van de Elektriciteit, van de Digt. „ beid en Warmte des Dampkrings, als ovef „ de Zwaartekragt der Lighaamen, werkftel„ lig te maaken." Dat deeze Proefneemingen, zy gedaan of ondernomen zynde, wanneer de Perfoon, met dien arbeid belast, zowel als de Bol, zou nedergekomen zyn, de Heeren RocERT beiden daar in zouden gaan; dat men dan de Touwen zou affnyden, en dat zy in de Dampkring zweeven zouden, met den losfcu Lugtbol, op genade van Wind en Weer*
Dee.



Konstige Lugtbollen. 23
Deeze Voorftelhng was van zo veel te meer gewigt, om dat dezelve aan de Natuurkunde eene eerfte Praktikaale toepasfmg der Lugtbollen beloofde, en dat men wel verzekerd ware, dat het Mecbanijche daar van zig in zeer goede Handen bevond.
Weldra was de Bol in ftaat om voor 't Gezigt der Liefhebberen bloot gefteld te worden, en het wierdt in geheel Parys bekend, dat men denzelven zien kon in een der Zaaien des Tuileries, werwaards een groote toevloed, ten dien einde, was. Alzo men oplettend was geweest denzelven met Dampkrings - Lugt te vullen, zo kon iedereen, op het gezigt, van de bekwaamheid en het vernuft der Heeren Robert oordeelen. Den 36" November, 's namiddags, was hy reeds in de groote Laan des Tuileries opgehangen aan een Touw, dat van den eenen Boom tot den anderen, dwars pver, was gefpannen. Des anderen daags, den ao, hieldt men zig druk bezig, met hem door Ontvlambaare Lugt op te vullen.
De Toeftel, ten dien einde, bertondt uit verfcheide digte Tonnen, die Cirkelswyze geplaatst waren rondom een Kuip vol Water. Lange Pypen van Blik, daar men vervolgens Looden Pypen voor nam, kwamen van deeze Tonnen af, en vereenigden zig onder een Klok, die in Water was gedompeld, gefchikt om al B 4 de



24 Proefneemingen met
re Ontv'ambaare Lugt op te vangen, welke zig ontwikkelen zou uit de Tornen, waar in iyen Yzer- Vylzel fmeet en Vitriool - Zuur dat dooi Water was verfhpt. Deeze fooit van Trechter bragt het Gaz in een Pyp, welke gemeenfehap hadt met den Bol.
leverde medewerkers, geholpen door Detachementen Soldaaten van de S wiczerfche Gar- i des, fioegen met veel vuurigheid de Handen aan deeze bewerking, die te verdrietiger was, dewyj zy zo lang moest zyn van duur. Immers, aangezien men de vatbaarheid wist van den Bol; als ook de wydte van de voornaarafte Pyp, door welke de Lugt pasfeerde, zo was het zeer gemakkeiyk, op weinig naa den tyd te berekenen, die vereischt werdt om een Bol te vullen van 26 Voeren middellyn.
Zou men hebben mogen denken , dat de IL-cr Charles dit niet van te vooren gedaan had , wanneer men in het Journal de Pa?7>,'.an Vrydag den 28 November 1783, aangekondigd zag, dat zyne Lugtbol Saterdag, te elf Uuren 's morgens, zou opgaan, tcrwyl men in dat van den 29 dito een Bericht vondt by 't welke de Byeenkomst uirgefeld werdt tot Maandag den 1 December. d-ar aan volgende ? Schoon de Zaak voor Geld gefchiedde, was echter de onmogelykheid geen tel. Proefneemingen van deezen aart hangen van zo
veele



Konsttge Lugtbollen, gg
veele omftandigheden af, dat een gedeelte der Natie in dit Geval tot onbillykheid overging, verfpreidende dat die Heeren niet vertrekken zouden.
Men ging by nagt en dag, zonder tusfchenpoozing, njettegenllaande de ongunftigheid van het Saizoen, met den arbeid voort, en de uitflag was niet meer twyfelachtig, toen een zeer bekwaam Cbymist, (die de zedigheid hadt van zig niet bekend te maaken, maar wien de al,gemeene erkentenis genoemd heeft,) gelukkig de waare evenredigheden der mengzelen kwam opgeeven; lïraks veranderde alles van gedaante, de Lugt ontwikkelde zig overvloedig; de Bol fpande zig uit en daar viel geen bedenking meer, of hy zou in Haat zyn, zig den beitemden Dag in de Lugt te verheflen.
Maandag, den i December 1783, was de Lugt met Nevel of Mist bezet, welke tegen den Middag opklaarde; met een zeer zagt Koeltje uit den Oosten; de Th rmometer tekende 4 Graaden boven het Punt van Vorst, en de Barometer ftondt op 28 Duimen 4^ Lyn. Zq was de Haat des Dampkrings, toen de Proefneeming plaats moest hebben, met alleKonst, Veriland, Smaak en den behoorlyken Toeflel voor eene Omftandigheid, welke meer dan de helft der Inwooneren van eene Stad, geiyk Pa. rys, moest byeen verzamelen,
B 5 Op



c6 Proefneemingen met
Op den Middag namen de Leden der Akademiën, en alle de genen die vier Louïzen be, taald hadden, plaats in een byzondere Omme= kring, gemaakt op de groote Kom der Tuileries. Het overige van den Tuin, hoe groot ook zynde, was wel dra verfierd met de pragtigfte en talrykfte Vergadering, beftaande uit de Infchryvers tegen drie Livrei het Lootje, De Venrters, de Balkons en Daken, van alle de nabuurige Huizen, waren met Volk beladen; de Kaaijen, tegen de Tuileries over, de Koninglyke Brug en de Weg van die Brug tot aan het PJein van Lodewvk den XV waren bedekt met een ontelbaare menigte Rytuigen en Menfchen te voet.
Eene llerke Wagt, gefchikt om orde te houden en de bewerkingen te begunfïigen, was aan de toegangen en rondom de pragtige Machine geplaatst. Stukken Gefchut vertoonden zig op het voornaamfre Terras en een groot Vaandel, op den Koepel van het Paleis der Tuileries geplant, diende tot een Signaal voor de Geleerden, die gelast waren tot het doen van naauwkeutige Waarneemingen, cn om de berekening op te maaken van deeze heerlyke Proefneeming.
Om kort te gaan: 't gedruis van 't Kanon, dat men by tusfcbenpoozing hoorde, kondigde de eerfte bewerkingen aan. De Lugtbol
worde



Konstige Lugtbollen. 2^
wordt gebragt in 't midden van den Ommekring : men maakt fchikkingen en bezorgt den noodigen Voorraad tot de Reize: een Wagen, of liever een Bootje, fraai van ge? Halte, wel gefchilderd, verguld en verfierd met Festonnen, wordt met veel Konst vast gemaakt aan den met Ontvlambaare Lugt gevulden Lugtbol; men belaadt dit Bootje met bekwaame Ballast, alles op 't Gewigt en volgens de Rekening, en, alzo deeze omflag noodzaaklyk veel tyds vereischte, werdt inmiddels het belang en de nieuwsgierigheid van ?t Algemeen geftreeld, door het oplaaien van een kleinen groenen Lugtbol, welke de Voorlooper zyn moest van den grooten0 „ Wy hebben hem gefchikt, (zeid' de Heer v Charles,) om ons de eerfte rigting „ van den Wind te doen kennen, en nage-
noeg den Weg te baanen, dien wy moe„ ten inflaan.
Deeze Lugtbol, hebbende vyf Voeten en zes Duimen middellyn, door den Heer MontooLFïëR opgefchooten, verhief zig Loodregt tot eene verbaazende hoogte. De genen, die zeer fcherp van Gezigt waren, konden hem met de Oogen nagaan, geduurende 13 of 14 Minuuten; maar hy was toen zo klein, dat hy zig als een gekleurde Paarl vertoonde, en kort daarna als een Ster; zyne rigting was naar \
Wes.



m Proefneemingen met
Westen, en men verloor hem, eindelyk, in bet Zwerk.
HetGefchut laat zig wederom hooren: men brandt, by verfcheide herhaalingen, groote hoopjes Buskruid; en plant de SignaaJen op dm Koepel van 'c Paleis des Tuileries: alles kondigt een gebeurtenis aan van groote Statie: om kort te gaan, de braave Reizigers neemen hunne plaatfen in; de Bol verwrikt, de Wagen gaat van den Grond af, en, zig verheffende in 't midden van ftilzwygen en verwondering, geeft door zynen langzaamen en gemaatigden opgang gelegenheid, om met Oogen en Hart twee Perfoonen na te volgen, die door hunne onbefchroomdheid zig een onverwelkbaare Kroon gingen behaalen , tot vereeuwiging der Uitvindinge van den Heer Mont-
g o l F i ë r.
Toen de Machine tot 300 Totfes, dat is 1800 Voeten, verheven was, kon men de Lugtreizigers niet meer onderfcheiden, maar de gekleurde Wimpels, die zy in de Lugt zwaaiden, kondigden hunne veiligheid en hunne gelukkige Voyagie aan. Van dien tyd af, alle vreeze voor hun ophoudende, werdt de verwondering vervangen door opgetogenheid, en de billyke blyken, zo van toejuiching als van vreugde, openbaarden ' zig alom: de naamen van Charles en Rorert
weer-



Konstiqb Lugtbollen. a$
weergalmden met de grootfte Eerbewyzing; dewyl men nu geenszins twyfelde aan den gelukkigen uitflag van hunne Onderneeming.
De Lugtwagen gekomen zynde tot aan de hoogte van Mouceau, bleef een oogenblik in ftilftand; draaide zig om, en, de rigting van den Wind volgende, ging hy over de Seine tusfchen Saint -Ouen en Afniêr&s, en pasfeerde bykans boven CemevUliers. Alzo de Rivier groote Bogten maakt, werdt zy ten tweeden maale overgevaren niet ver van Ar genteuil, en de Reizigers hielden ftreekt op Stinais, Franconville, Eau bonne, St. Leut Taverny , Vüliers en l'I/le Adam , en, na een Weg van omtrent negen Uuren gaans afgelegd te hebben; meer of min daalende of ryzende, naar den Ballast, dien zy weg wierpen ; kwamen zy zagtjes, en zonder eenigerley Toeval, over half-Vieren, neder in het Veld van Nesle, niet ver van het Jagthuis van den Heer F ar er, een Engelschman, die'er kort daarna bykwam, met de Heeren Hertogen van Chartres en Fits-James, welken, op uitmuntende Paarden, den Bol gevolgd waren , dien zy nooit uit het Gezigt verlooren.
Men hadt, in de Proefneeming van la Muit* te, de oplettendheid gehad van de eerfle Lugtreize door een Proces Verbaal te bevestigen. Dit voorbeeld volgde de Heer Charles, en
de



go Proefneemingen mêt
de Leezers zullen buiten twyfel met pleizïer dit echte Stuk hier vinden, bekwaam om de fchielyke vordering der Aëroftatifche Machinen aan te toonen.
„ Wy ondergetekende, Charles, Ro» bert, Jean Büroatet Paftoor vari „ Nesle en Charles Philippot Paftoor „ van Fresnoy: Thomas Hutin, blyvend „ Schout Van gezegde Parochie, ook l'Heu« Reüx, Pafloor van Hedouville, verzekeren » by deezen,' dat de Aëroftatifche Machine iö „ neergedaald tusfchen Nesle en Hedouville, „ omtrent negen Mylen van Parys, in het s, Veld van Nesle , drie 'Kwartier over drie „ Uuren. Ten oirkonde hier van, hebben wy „ dit Proces Verbaal getekend, dat in de Aë„ roftatifche Wagen door my was gefchreeven.
Charles enz. Hier volgden de Onderte* keningen van alle gedagte Heeren, waarby de Hertogen voorgemeld . die op 't oogenblik van het nederdaalen der Machine aankwamen zo wel als de Engelfche Heer Farerj ook hunne Naaraen voegden.
Dit Proces-Verbaal getekend, en de Heer R o. bert uit de Wagen gegaan zynde, waar door
de
(*) [Dat is iets minder dan 21 Graadenboven o op den Thermometer van FAhrenheit; zie Uil gezogie Verhand. V. Deel, PIaac XXXIV, bladz.
M4»



KoKSTIGE LuGTBOLLEft. g$
de Machine 130 Ponden verligt werdt, nam de Heer Charles, die niet vergeten hadt, dat de voorgenomen Reize tsn voordeele van de Natuurkunde moest (trekken, zeer moedig het Befluit, om nog eens alleen om hoog te ftygen. De genen, die den Wagen vast hielden, lieten dien, op een gegeven teken, los, en de Bol verhief zig met zulk een fnelheid, dat hy, in minder'dan tien Minuuten, opgevoerd werdt tot meer dan 1500 Toi/es of 750 Roeden, volgens den Heer Charles, die, op deeze hoogte geene Aardfche Voorwerpen meer onderfcheiden kon.
Ondertusfchen was die fchielyke overgang, uit eene gemaatigde in een Yskoude Lugt, niet onverdraaglyk voor den onbefchroomden Waarneemer, en de drift, die hem toen bezielde, verre van verzwakt te zyn door eene Koude, welke de Kwik 5 Graaden onder het Punt van Vorst deedt daalen C*3> werdt in tegendeel opgewakkerd door nieuwe aandoeningen,* gelyk zyn Ed. daar van een opmerkelyk Bericht geeft in een Vertoog, *t welk eenige Dagen daarna opentlyk door hem werdt voorgelezen. Dus fpreekt hy daar in.
„ De
144; De Thermometer badt by 't Vertrek van de Tuileriis geftaan op 4 Graaden boven 't Vriespunt, dat is op 41 Graaden. Dit maakt een verfchil van 20 Graaden in Warmte.]



32 PROEFKEEMiNGEN ME T
„ De Koude was vinnig en droog, maar „ geenszins onverdraaglyk ; ik gaf toen be„ daardeJyk acht op aiie myne aandoeningen: „ ik had behaagen en geneugte in myn Lew wn, om zo te fpreeken, en ik kan verze. „ keren, dat, op't eerfte oogenblik van deeze „ lchielyke verandering in uitzetting en Kli„ maat, niets onaangenaams van my waarge„ nomen werdt. Ik ging opftaan in 't midden " van den Wagen, en gaf my over aan de bej, fchouwirg der onmeetbaare uitgeflrektheid „ van den Horizon. By myn vertrek van het „ Veld, was de Zon voor de Bewoonders der „ Valeijen reeds ondergegaan: weldra ging hy „ voor my alleen op, en vergulde andermaal, „ met zyn Schynzel, zo wel den Lugtbol als den „ Wagen. Ik was het ecnigfte verlichte Lig. „ haam in den Horizon, en zag al het overige „ in de Schaduwe gedompeld. In 't midden „ van een onuitdrukbaare opgetoogenheid, en „ van deeze befchouwende verrukking, werd „ ik tot my zeiven gebragt door eene zeer on. „ gewoonePyn, die ik in 't binnenfte van 'c „ rechter Oor en in de Kaakklieren gevoelde; „ welke van my zo wel aan de uitzetting der „ Lugt in het Celluleus Geweefzel des Werk. „ tuiglyken Ge(leis,als aan de Koude der om„ ringende Lugt toegefchreeven werdt." Om kortte gaan, de Heer Charles op
dee-



KoMstice Lugtbollen. jg§
deese groote hoogte gewaar wordende, dat hy in zeven of agt Minuuten niet meer opgefteegen was; ja dat hy zelfs begon te daalen , en zig erinnerende de belofte, door hem aan den Heer Hertog van Cw ar tres gedaan, van over 't half Uur weder om laag te zullen zyn, verfoeide de nedèrdaalirig, door van tyd tot tyd de bovenfte Klep open te haaien, en kwam zagtjes neerdaalen op het onbebouwde Land, door hem, als 't ware, daar toe uitgekoozen, naby het Bosch dc la Tour du Layy hebbendein 35 Minuuten een Weg afgelegd, welken men op meer dan 3 Uuren gaans fchatten kan, wegens de menigvuldige afpadigheden van den Bol in de Lugt. ,
Dus eindigde die vermaarde Reistogt, wel. ke lang tot Eere ftrekken zal van den Moed en de bekwaamheden van den Heer Charles en de Heeren Robert, die zo veel deel hebben in deeze Proefneeming. De zedigheid van deeze laatften, die de Machine met alle mooglyke naauwkeurigheid, fmaak en vernuft, ïoegefteld hebben, belette hun het geevea van een Vertoog dienaangaande.
De Tweede Plaat, volgens de aftekening van den Heer Ridder de LoRiivnéR, vertoont het oogenblik wanneer de Machine zig verhief. Het Paleis der Tuileries, de Parterres, alles is met veel naauwkeurigheid af^eC becid.



34 Proefneemingen met
beeld. Laat ons thans overgaan, om het nut-, da: de Natuurkunde van deeze Proefneeming heeft kunnen erlangen, met de eigene bewoordingen van den Heer Charles mede te deelen.
Natuurkundige Waarneemingen.
r. Waarueemingen omtrent de ElecTxiciteit of de Zwaarrekragt der Lighaamen , hebben, wegens de Omftandigheden, niet kunnen in \ werk gefield worden.
2. 't Vertrek van den Lugtbol was drie Kwartier over Eenen , op Maandag den i Be. cember 1783 De Wagen was van Teenen gevlogten en met Linnen bekleed, verfierd met Schilderwerk en andere Ornamenten; 7 Voeten en 6 Duimen lang; 3 Voeten en 10 Duimen breed, en de diepte hebbende van 3 Voeten en 2 Duimen; zynde 130 Ponden zwaar.
3. Alle onze Vrinden hadden onzen Wagen geballast, met Voorraad, als 't ware voor een langen Reistogt ; met Champagne-Wyn, by voorbeeld; Dekens, Kleederen, enz.
4. Een Wollen Deken werdt door de Lugt gefmeeten, en kwam Ly den Koepel de l'Asjomptim nedervallen.
5. Toen de Barometer tot 26 Duimen gedaald was, reezen wy niet meer, dat is, wy
blee-



KoNSTlGE LüGTBOLIi EN.
bleewen ongevaar op de hoogte van 300 "Folies of 150 Roeden, op welke ik beloofd hadt ons te houden, en inderdaad, van dat oogenblik af, tot dat wy voor dé Oogen van de gefielde Waarneemers verdweenen, hebben wy altoos onzen Koers horizontaal gehouden, tusfchen de 26 Duimen en 26 D. 8 Lynen van den Barometer; 't gene, ten opzigt van de hoogte i overeenflemt met de Waarneemingen te Parys.
6. Wy waren zeer oplettende eenigen Ballast weg te werpen, naar maate wy, door het ongewaarwordelyk verlies van de Ontvlambaare Lugtj daalden. Mier door hielden wy ons nagenoeg op de zelfde hoogte, dat naauwkeu. riger zou kunnen geweest zyn, by aldien wy de zwaarte der Ballast hadden afgewoogen.
7. By den Heuvel van Mouceau gekomen, welken wy een weinig ter (linkerhand leggen lieten, bleeven wy een oogenblik in flilftand: onze Wagen draaide om, en toen voeren wy weder voort met den Koers van den Wind.
8. Wy zya neergedaald te Nesle. Deeze Overvaart bedraagt ongevaar negen Mylen van Parys,. en wy hebben die afgelegd in twee Uuren,. hoewel 'er naauwlyks een kennelyke beweeging was in de Lugt.
0. Geduurende het gantfche beloop van deezen vermaakelyken Reistogt, is ons geene de C a min-



36* Proefneeminaen met
minde ongerustheid in gedagten gekomen^ over ons avontuur en de gefteldheid onzer Machine.
10. De Lugtbol heeft geene verandering ondergaan, dan de agtervolglyke uitzetting en famendrukking, waar van wy ons bedienden om naar believen te ryzen of te daalen, in meer of minder veelheid.
11. De Thermometer heeft meer dan een Uur lang tusfchen 10 en 11 Graaden boven o geflaan '*,); zynde zulks veroirzaakt, doordien het binnenfte van onzen Wagen door de Zonneftraalen verwarmd werdt. Deeze Warmte deelde zig weldra mede aan onzen Lugtbol, en deedt ons, door de uitzetting van de Ontvlambaare Lugt* daar in vervat, op de zelfde hoogte blyven, zonder dat wy van onzen Ballast behoefden weg te werpen: maar wy leeden dus een kostbaarer verlies. Want de Ontvlambaare Lugt, door de Hitte der Zonnefchyn uitgezet, ontglipte door het Aanhangzel van den Bol, dat wy in de Hand hielden en los lieten, naar de omftandigheden , om uitgang tegeevenaan de al te zeer uitgezette Lugt. Door dat eenvoudig Middel vermydden wy die uit-
fpan-
(•) [Dat is tusfchen 541 en 59 Graaden boven o, voigens den Thermometer van Fj\hrenheit. Dus een zeer aanmerkelyke Hitte in dat Saizoen.]



Konstige Lugtbollen. 37
fpanningen en uitbarftingen, aan welken weinig kundige Menfchen ons oordeelden blootgelMci te zyn. De Ontvlambaare Lugt kon haar bekleedzel niet doen barften, om dat de Deur voor haar altoos open was,en deDampkrings-Lugt kon niet in den Bol komen, alzo de drukking zelve een wezentlyke Klep maakte, die tot verhindering daar van ftrekte en de ingang voor dezelve geflooren hieldr.
12. Na 56 Minuuten vaarens, hoorden wy de Kanonfchoot, die het Signaal was van onze verdwyning uit het Gezigt der Waarneemeren te Parys.
13. Wy wierpen, naar de omftandigheden, Overrokken, Moffen, Kleederen, en wat dies meer is, weg. Eindelyk kwamen wy, over half - Vieren, naby de Vlakten van Nesle. Ik ftelde aan den Heer Rob ert voor, neer te daalen. Laat ons de Reize eindigen, zeid' ik hem, en wy daalden neder in een zeer ruim Veld, dat met Kreupelbosch en eenige Boomen omzoomd was. Onze Wagen ging flaateïyk voort, langs eene uitgeftrekte hellende Vlakte. By deeze Boomen gekomen, vreesde ik dat derzelver Takken tegen onzen Wagen megten ftooten s ik fmeet twee Ponden Ballast weg en de Wagen ging 'er met een Sprong over heen, byna gelyk een Rypaard over een. Haag fpringt. Wy vorderden meer dan 20
C 3 Tois



3* Proefneemingen met
Toifes, op een of twee Voeten aflfands van den Grond : des het fcheen, als of wy een Sleedevaart Welden: de Boeren liepen ons agter raa, zonder ons te kunnen innaaien : eindelvk kwamen wy aan den Grond.
H- De Heer Robbrt flapte uit den Wagen, gelyk wy onder weg waren afgefprojten. Dertig Boeren, digt om den Wagen heen, drukten denzelven byna met de geheele zwaarte van hun Lighaam néér, zo dat hy niet op Icon flygen. lk verzogt Aarde> Qm daaf ^
Ballast te manken; want ik had niet meer dan Aie of vier Pond over. Men ging een Spade gaaien, maar die kwam niet: ik vraagde om Steenen; men kon 'er op 'r Veld niet vinden: ik zag dat de tyd voorby en de Zon onderging: ik rekende fchielyk, tot hoe veel hoogte my de verhgting van 130 Ponden, door 't uitgaan vari de„HeerRoBERT,kon opvoeren. Toen z«d ik tegen de Boeren: Myn Vrinden, gaat «Itemaal van den rand des ÏVagens al op *** ^ken dat ik ü zalgeeven, en ik zalop. M'geni ,k klap in de Handen,- zy gaan 'er at, en ik fchiet opwaards als een Vogel; zynde in tien Minuuten meer dan r5oo Toifes, d«is 750 Roeden, hoog.
15. In
J2 [ n Vefgel5Jin^ verfdl»t van de voor.
gaande. 0P den Thermometer van ReauHi'ur 7
Graa



Konstige Lugtbollen. 39
15 In 't eerfte ging ik, om den Barometer en Thermometer, die aan 't end van den Wagen waren, zonder eenige verandering van het Zwaartepunt te kunnen waarneemen, op de Knie leggen in 't midden van den Wagen, met het andere Been en Lighaam voorwaards geftrekt, myn Orlogie en een Papier in de flinker- ; myn Pen en het Touw van de Klep in myn'regterhand. Ik lette op het gene'erftondt te gebeuren. De Bol, die vry flap was by myn aftogt, zette zig ongewaarwordelyk uit. Wel dra ontglipte de Ontvlambaare Lugt, by groote Gulpen, door het Aanhangsel. Toen haalde ik, van tyd tot tyd, de Klep open, om 'er twee uitgangen te gelyk aan te verfchaffen, en ik ging dus al voort naar boven, met verlies van Lugt, die 'er met geblaas uitging op eene zigtbaare wyze, even als een warme Damp, komende in een veel kouder Lugt, of als 's Menfchen Adem in de Winter. De reden van dit Verfchynzel is eenvoudig. Op den Grond zynde, ftondt de Thermometer 7Graaden boven 't Vriespunt; na tien Minuuten opklimmens, had ik hem 5 Graaden daar onder C*> Men begrypt ligt, dat de Ontvlambaare
Graaden boven 't Vriespunt, maakt 48 op dien van Fahrenhf.it, en 5 Graaden daar onder 21 Graa- ( den boven o.l
C 4



40 PROEFNEEMINGEN MgV
baare Lugt, in de Bol vervat, den tyd niet gehad heeft om zig tot gelyke trappen var. Warmte te brengen met de Dampkrings-Lu^t. «aar Veerkragrigheid veel vaardiger veranderende , moest 'er een grooter veelheid uitgaan, dan die, welke de uitwendige uitzetting der Lugt bepaalcn kon door de minfte. drukking. '
16". Wanneer de Boromec^ ophieldt mes; daalen, tekende hy xS Dnimen en IO Lynen, Deeze Waarneeming is van de uiterfte ümuw' keurigheid: de Kwik onderging ge'ene g°wcarwordeIyl;e wiggeling. ik heb daarvan afgeleid eene hoogte van ongevaar 1524 Toifes; hoewel ik die Rekening in !t vervolg misfehien wel tot meer julsïheid zal kunnen brengen, '
17. Eenige oogenblikken befchouwde ik het Zwerk en de Dampen, die zig verhieven uit den Grond der Vaieijen en uit de Rivierwateren, De Wolken fcheenen uit bet Aardryk op te ftygen, en zig op elkander te ftapelen in hunne gewoone gedaante. De Kleur, alleenlyk, wasgraauwachdgen overal eveneens: de nacuurlyke uitwerking zynde van het weinig Lichts in de Dampkring diestyds verfpreid; want zy werden alleenlyk befchecnen door de Maan (*J0
Dee-
(«) [Terwyl de Heer Charles bevoorens, bladz. £3; verhaalt, dat hy de Zon in deeze opklimming weder boven de Kimmen zag, is 'c zonderling, aange-
merkr



Korstige Lugtbollen.
Deeze de^dc my opmerken; dat ik tweemaal cmdraa' e en ik wierd weezenlyke Lugtdroomen gewaar, die my op de zelfde plaats terug bragten. Ik had verfcheide zeer kennelyke afwykingetj; mef verwondering voelde ik de uitwerking van den Wind, en ik zag de Wimpels van myn Paviljoen uitgeftrekt. Dit Verfphynzel hadden wy op onzen eerden Reistogt niet kunnen waarneemen, en ik befloot daar pit, dat ik horizontaal voortging.'
18. Ik verfnelde myne nederdaaling door vaq tyd tot tyd deboven-Klep open te haaien. Weldra vertoonde de Lugtbol, byna tot de helft ontledigd, zig niet meer dan als een halve Bol,
19. Tot twintig of dertig Toifes van den Grond gekomen zynde, wierp ik fchielyk twee of drie Ponden Ballast weg, die my overgebleeven waren, en welken ik zorgvuldig had bewaard. Ik bleef een oogenblik als ftil daan, en kwam toen zagtjes op de Heide neer, die ik, om zo te fpreeken, uitgekoozen had.
20. Ik bevond my meer dan een Myl van de plaats des aftogts re Nssls. De verfcheide nfwykingen en terugkeeringen, die ik ondergaan had , doen my denken, dat deeze
Lugt-
rnerkt de fchielykheid van deezen Togt, dat dezelve geen Schemering maakte , die doorgaans wel een Kwar» der na Zonne-Ondergang plaats heeft.']
c5



42 Proefneemingen met
Lugtreize van meer dan drie Mylen geweest zy. 't Was 35 Minuuten na myn vertrek, dat ik nederkwam, en zo veel zekerheid is 'er in de beftuuring van onze AëroftatMche Machine, dat ik 130 Ponden verligting in zulk een korten tyd heb kunnen vernietigen» wier behoud, naar welgevallen, my ten minfte 24 Uuren in de Lugt hadt kunnen doen dryven.
Aanmerking.
„ De Lugtbol hadt zyne kragt van Op„ klimming door 147 Ponden Ontvlambaare „ Lugt, en, volgens den Heer dêMeunibr, „ hadt hy 'er 103 tot Evenwigt noodig. De „ eerde Lugrreis heeft 1 Uur en 3 Kwartier ge„ duurd, als begonnen zynde Kwartier voor „ Tweeën, en geëindigd te half Vieren: maar „ volgens den Heer Charles komt het na„ genoeg op 1 Uuren uit. Geduurende dien „ tyd zyn verlooren 13 Ponden Ontvlam-
„ baare
(•*) Deeze Aanmerking, waarfchynlyk van den Heer Faujas, fchynr zeer tegen die van den Heer Chari.es te irryden. Ondèrtusfcfien dunkt my, dat deeze Isatfte niet zo veel ongelyk heeft: want immers de 130 Ponden ligtheid, daar zyn Ed. na 't uitflappen van Robert, door opvoer, behouden gebleeven zynde, gelyk mooglyk was geweest; moest men zeggen, 13 Ponden in twee Uuren noodig hebbende,
z*



Konstige Lugtbollen. 43
„ baare Lugt. Willende nu weeten , hoe lang ,, de Heer Charles nog in de Lugt zou „ hebben kunnen blyven, mids 'er geene moedwillige uitlaating gefchiedde, en dat het uitgevoerd werde als in de eerfle Togt: „ zo heeft men 't verfchil te neemen van 134 „ Ponden die 'er behouden waren, en 103 die 'erin moesten blyvenj naamelyk 31 Pon,, den. Dan, zeggende: zo 13 Ponden den „ Bol 2 Uuren hebben kunnen ophouden, „ hoe veel zouden 31 Ponden hebben kunnen „ doen? Dus bekomt men 4 Uuren 46 Mi„ nuuten 9 Sekonden, weikei , by 3 Uuren „ 45 Minuuten gevoegd, zou de langde op„ houding van den Bol in de Lugt hebben „ kunnen zyn tot een weinig over half negen „ Uuren 's avonds, en de geheele duuring 6 „ Uuren 46 Minuuten 9 Sekonden (*>"
XXI.
zo kunnen 130 Ponden Voorraad verfchaffen voor twintig Uuren, en veel van die Lugt waren zy kwyt geraakt door uitlaating wegens de Verhitting der Zonneuraalen: zie hiervoor: zodat, zulks niet gefchied zynde, zy waarfchynlyk geen io Ponden Ontvlambaare Lugt, in die twee Uuren vaarens, zouden verlooren hebben, en dus kon hy, door dien Voorraad van ligtheid, ten minde wel den gcheelen Nagt in de Lugt gebleeven zyn. ]



£4 Proefneemingen met XXI.
Berekening van ie verfehillende Verheffingen fot welken de Lugtbol, die in de Tuin des'' Tuileries is opgelaten, heeft moeten komen: door den Heer de Meunier, Officier du Genie, Lid van de Akademie der IVeetenJchappen.
Eerste gesteldheid van de Machine,
Be Bol zou, indien hy volkomelyk ware gevuld geweest, ongevaar 800 Ponden Lu^ verplaatst hebben, en het Ontvlambaare Ga? zou, byna onmiddelyk op den aftogt, begonnen hebben te ontglippen door de Open?n<rj die tot deszelfs uitlaating was gefchikt. Zulks' zou gebeurd zyn door de uitfpanning, welke de vermindering der Veerkragt van de uitwendige Lugt moest veroirraaken: maar de Hee» ren Charles en Robert hebben waargenomen, dat die uitwerking geen plaats had dan op omtrent 150 Toifes hoogte. Men kau derhalve op een agrentwintiglte gedeelte fchatr ten, 't gene aan de geheele Vulling van deu Bol ontbrak , en het Gewigt der verplaacfte Lugt zal uitkomen op . 77 ii Ponden.
Waar



Komstigs Lugtbollen'.
45
Waar van aftrekkende: i. Hetgeheele Gewigt van de Stóf»
fe, de Touwen, den Wagen5
de twee Menfchen, den Ballast
en het gene 'er verder bykwam:
welk alles, naauwkeurig gewoo-
gen, zwaar bevonden werdt 604! Ponden, 3. De overmaat van ligtheid der
Machine, welke, door middel
van een Unfter met een Veer,
bepaald is op omtrent a 20 Póndeo,
624!
Zo blyft voor 't Gewigt der Ontvlambaare Lugt over . 147 Ponden."
't Gewigt der verplaatfle Lugt, en dat van het Ontvlambaare Gaz, dus bepaald zynde, trekt men daar af derzelverbetrekkelyke Zwaarheden , die, nagenoeg in evenredigheid ftaan van 5! tot I.
Eerste Opklimming.'
De Heeren Charles en Robert hebben, geduurende hunne eerfte opftyging, de Zwaarte van omtrent 6 Ponden Ballast weg gefmeeten, waar door het geheele Gewigt der Machioe gebragt wierdt tot . 598^ Ponden.
Dus heeft, volgens de betrekking der Zwaarte , welke zo even gefield is tusfchen de twee
Lug-



4-ö* Proefneemingen met
Lugten, en die de zelfde blyft, tot welkeen trap zy ook beiden zyn uitgezet, de Machine zig niet in Evenwigt kunnen fteiien, dan wanneer bet Gewigt der Ontvlambaare Lugt eebragtwastot . . . Hl pjndfn. En dat der verplaatfle Lugt tot ?39i Ponden.
De Lugtbol toen volmaakt gelpannen, en het Gewigt der Lugt, welke hy in deeze "Haat verplaatst zou hebben aan de Oppervlakte des Aardry s, 800 Ponden zynde, zo volgt, door vergelyking der Gewigten, dat, geduurende de eerfte Opklimming, de Barometer heeft moeten daalen van *8 Duim 4 Lynen tot 2<J Umm Lyn, 't gene, op de Lugts warmte van 10 Graaden, volgens den Regel van den Heer d e Luc, 334 0f 335 Toifes Verhefnng uitlevert.
Vervolg van den Reistogt.
Dc Hoogte, zo even bepaald, heeft verfcheide veranderingen ondergaan door 't verlies van Ontvlambaar Gaz, welke de Machine al;engs leedt, en wegens de gedeelten van Ballast, welken door de Reizigers werden uitge. worpen. Na in 't geheel zig van 36* Pönd ontlast te hebben, kwamen zy neder in 'tVeld van Nesle, en de verplaatfte zwaarte maakte toen evenwigt met de geheele zwaarte van de
Ma-



Konstige Lugtbollen; 47
Machine. Deeze Gewigten bevinden zig derhalven gebragcvan 604* Ponden tot 568 Ponden, 't Gewigt der Ontvlambaare Lugt moest niet meer zyn dan . 134 Ponden.
En dat van de verplaatfte Lugt 702 Ponden. Waar uit blykt, dat het verlies van Ontvlam, baar Gaz, ^oor het Bekleedzel, is geweest nagenoeg 7 Ponden, in anderhalf Uur tyds.
Tweede Opklimming.
De Heer R 0 b e r t uit de Aëroftatifche Machine gegaan zynde, heeft het geheeleGewigt eene verandering geleeden van 130 Ponden; des hetzelve was gebragt tot . 438 Ponden.
Het Evenwigt heeft derhalve wederom geen plaats kunnen hebben, dan op eene Hoogte, alwaar van het Ontvlambaare Gaz niet meer overgebleeven ware dan . 103 Ponden;
En waar de verplaatfte Lugt zou
hebben gewoogen . . 541 Ponden.
Hier uit volgt dat, volgens de voorgaande Aanmerkingen, dc hoogte des Barometers had moeten vermindereu in dc evenredigheid van 800 tot 541 Pon Jen: *t welk geeven zou 19 Duimen 1 Lyn en negen tiende deelet», in plaats van 18 Duimen 10 Lynen,welken
de



Proefneemingen met
de Heer Charles waargenomen heeft. Maar' ihen moer in aanmerking neemen,dat dé Lugt, in het Gewest des Dampkrings, tot het welke die Natuurkundige opgeheven was, zig tot 5 Graaden onder 't Vriespunt verkoeld bevoad, terwyl in eene Warmte van 10 Graaden boven 'e zelve dé Lugtbol «00 Ponden Lugt verplaatst zou hebben, omftreeks de Oppervlakte des Aardkloots. Dit zyn 15 Graaden verfchil welke men moet doen komen in deeze vergejyking der Gewigten van een zelfde Lighnarfi van Lugt. Op dit Voorftel den Regel toepasfende, die door den Heer de Luc opgegeven is, zal men vinden^ dat de Barometer hadt moeten daalen tot 17 Duimen 9 Lynen, 't Welk nog 13 Lynen laager is, dan de Meer Charles hem heeft gezien.
Uit deeze Rekening volgt, dat men de middelbaare Warmte van de Lugtkolom, welke de Aëroftatifche Machine doorloopen heeft, fchattende op 1 Graad boven het Vriespunt, de Hoogte, op welke deeze Machine in Evenwigt zoude geweest zyn, zig bevindt op 1878 Toifes en 4 Voeten. Maar, rekenende volgens de 18 Duimen 10 Lynen, die door den Heer Charles zyn aangetekend, zo bepaalt zig
ds
O) [Dat is omtrent 34 Graaden verfchil, volgens ien Thermometer van Fahrenheit: zie hiervoor!] "



KoNSTlGE LuGTBOLLEïï. 4$
de weezentlyke Hoogte, welke zyn Ed. bereikt heeft, tot 1643 Toifes en 5 Voeten. Daar uit volgt, dat het verlies van Gaz, en vooral de vrye uitgang, welken die Heer aan 't zelve gegeven heeft, door de bovenfte Klep open te houden, de Machine hebbe doen nederdaalen, voor dat zy gekomen was tot het Punt, daar zy in Evenwigt zoude zyn geweest. Men moet allcenlyk nog aanmerken, dat, de Kwik zig in het Bakje van den Barometer verheffende, terwyl zy zig verlaagde in de Pyp, de weezentlyke Hoogte der Kolom , die door het Gewigt der Dampkrings - Lugt werdt opge« houden, 3 of 4 Lyneri minder heeft kunnen zyn i dan zy zig op de Schaal vertoonde. Meri moet derhalve de bepaalde Hoogte nog met omtrent 70 Toifes vermeerderen, en daar uit befluiten, dat de Aëroftatifche Machine zig tot niet minder Hoogte heeft opgeheven, dan van. 1700 Toifes (*).
DER-
(*) [Te weeten byna een halve Duitfche Myl en veel meer dan een half Uur gaans: dewyf de Franfche Mylen van 20 in een Graad op 2855 Toifes gerekend worden; of nagenoeg 880 Rynlandfche Roeden hoog. Dus is de Heer Charles byna zo verheven in de Lugt geweest , a!s de hooafte top der Alpifche Bergen, en ten minde veertigmaal hooger boven den Grond, dan ds Westerkerks - Tooren te Amterdam.]
D



50 Proefneemingen met DERDE LUGTREIZE.
XXII.
Proefneeming te Lyons /« '/ wri gefield, den 10 Jmuary 1784, onder't befïuur van den oudften Heer MoNTCOLFiéR , met een Lugtbol van11 pa ^óe/eo middellytt en 126 Voeten hoogte.
hadt de proef nog niet genomen, van bezielde Wezens met Lugt-Machinen od te voeren : de Proefneeming te Verfailles f van den 19 September 1783 (*), was nog niet gefchied, toen de oudfte Heer MontgolFiéR, die zig te Lyons bevondt, verzogt werdt zig aan 't hoofd te ftellen van eene Infchryving, waar van het Fonds, dat niet meer dan 4400 Livres bedraagen moest, gefchikt zou zyn tot het maaken van eene Machine, welke bekwaam was om eene groote zwaarte op te ligten, en daar men een Paard of eenig
an-
(*) [Zie dezelve, in de voorgaande befchryving der Proefneemingen met Konpge Lugtbollen, bladz, 64: PI. lil.]



'Konstïge Lugtbollen; 51
ander Dier, aan op zou hangen. Alzo het oogmerk niet was, Menfchen te doen draagen door deezen Lugtbol, hieldt men zig veel meer bezig met het gene tot voordeel {trekken kon, dan met de fraaiheid en lievigheid van het Werk. Maar de goede uitflag der Proefneeming van la Muétte, vervolgens aan verfcheide Perfoonen het verlangen ingeboezemd hebbende, om zelf met den Lugtbol op te vaaren, moest men 'er eenige veranderingen en byvoegzelen aan maaken.
De Machine hadt 126 Voeten hoogte en ïos Voeten middellyn , zynde dus byna Bolrond. Zy was famengefteld uit dubbeld Doek, waar tusfchen men drie Bladen van gewreevon Papier hadt ingedoken. Alles was geftevigd met Linten, die hier en daar waren famengenaaid, en met Touwen , zodanig gefchikt, dat zy ftevigheid gaven aan die Beïtleedzel, 't welk zo veel te meer die onderfteuning noodig hadt, om dat het Doek niet was dan een enkel Kanefas van Henhip , kostende maar agt Sols de Elle (*). Ook kwam het 'er weinig op aan, of de Machine zwaar of ligt ware;
want
^ f*3 [Een Franfche Sol cf Sou, waar van 'er twinl tig in een Livre gaan, bedraagt dus nog geen halve Stuiver Hollands en de 8 Soh maaken net 4Stuivers min een Oortje.]
D 2



52 PaOEPNEEMINGKM MET
want het oogmerk was eenvoudiglyk , eerf Proef te neemen, om te toonen, dat men in de Lugt opvoeren kon eene zwaarte van agtduiztnd Ponden; gelyk de zaak in het Programma der Infchryving was aangekondigd, 't Was even 't zelfde, hoe groot een gedeelte van dit Gewigt in de Machine zelf of in derzelver Laading begreepen ware.
De Geftalte der Machine was gelyk een naar om laag verlangde Bol, die uitliep in een geknotten Kegel. Een Gaandery van Mandewerk was 'er met Touwen aan gehangen. De bovenfte Kalot was wit, het overige graauwachtig, en het Kegelachtige gedeel. te, dat naast kwam aan de Gaandery, uit Wollen Stoften , van verfcheide Kleuren, famengefteld. Twee groote Medaillons, waar van de eene de Gefchiedkunde voorftelde, de andere de Roem , waren gehecht aan het ronde gedeelte, en een Wimpel, met de Wapens van den Heer Intendant van Lyons , voerde den naam van Flesfelles.
Den 7 January werden de Stukken, die deeze Lugt-Machine moeften famenftellen , buiten de Stad gebragt op eene plaats de Brotteaux genaamd; den 8 en 9 was mpn bezig met dezelven te vereenigen. Den te half Zes Uuren 's morgens , deedt men Proeven om de Machine te doen zwellen: twintig Mi-
riüü*



Konstige Lugtbollen^
53
ïwuten waren tot deeze bewerking genoegzaam, die gefchikt was voor de aanhechting van de Gaandery. Men hielde zig vervolgens den geheelen morgen bezig met verfcheide toebereidzelen. Tusfchen twaalf en één Uur werdt Vuur gemaakt onder het Bekleedzel, en in 3? Minuuten was hetzelve geheelenal uitgefpannen. Toen hieldt men zig bezig met het plaatzen en aanhechten der Touwen, die de Gaandery moeften houden : maar 't gedrang des Volks, dat van alle kanten kwam toefchieten, veroirzaakte zo veel verwarring en gedruis, dat de Werklieden elkander niet konden verdaan, noch met den arbeid voortgaan.
Den 12 January werden nieuwe Proeven werkftellig gemaakt , om de Touwen van de Gaandery aan te hechten: men kon 'er maar vier vast krygen en daar moeften 'er meer dan tagtig zyn. Deeze bewerking was te moeielyker en langduuriger, wegens de byftere groot te van den Lugtbol, dien men daar toe geduurig uitgefpannen moest houden. Een Bos Stroo, met Brandewyn bevogtigd, bragt een merkwaardige uitwerking voort, en de Vlam, daar van komende , was zo kragtig, dat de Machine drie Voeten hoog werdt opgeligt en tot vyfrien Voeten afftands voortging; niettegenftaande zy door 50 of 60 Man werdt tegengehouden.
D 3 De



54 Proefneemingen met
De twee volgende Dagen werden gebruikt om de fcheuren en andere befcbadigingen te herftellen, welken de verfcheiderley bewerkin» gen noodwendig hadden veroirzaakt aan een 2 o teder BekleedzeL
Den ig, Kwartier voor Drieën, werdt de Machine in 17Minuuten uirgefpannen, en men kwam zo ver, van volftrekt alie de Touwen der Gaandery aan te hechten. Niet meer dan vyf Ponden Elzen Takkebos in een Minuut was 'er noodig , om het Bekleedzel in den beften ftaat van Spanning te houden. Te vier Uuren, 's namiddags, werden zes Perfoonen, in de Gaandery zynde , met een Ballast van drieduizend tweehonderd Ponden , een Voet hoog van den Grond opgeheven, niertegen* ftaande men de Machine met geweld neder hieldt. Alles was volkomen in order, en de omftandigheden fcheenen gunftig voor den Reistogt; maar het was te laat om te vertrekken. Men hadt 27 Minuuten werk om den Lugtbol ledig te maaken, dat is xo Minuuten meer dan om hem te vullen.
De volgende Nagt was voor de Machine zeer nadeelig; dewyl zy zig bloot gefteld bevondt aan Regen en Vorst. Den 16 fpande menze uit, om ze te doen droogen, en den Yzel te doen fmelten.: het Vuur werdt te llerk aangezet , zo dat de Kalot in brand
vloog;



Komstigi Lugtbollen. £5
vloog ; maar door middel van Brandfpuiten werdc de Vlam wel dra geblufchr. Men maakte 'er een nieuwe Kalot aan, die Sarerdags te drie Uuren in orde was. Die Nagt en de Zondag namen bykans alle hope weg; dewyl 'er zeer veel Sneeuw viel. Maandag, den 19, evenwel, de Lugt alleen naar de Kimmen met eenige Wolken bedekt zynde; terwyl de Ba« rometer op 27 Duimen en 4 Lynen flondt, de Thermometer van Reaumur 6 Graaden boven 't Vriespunt, en de Hygrometer van de Saussure 50 Graaden rekende, was men 9s morgens al vroeg bezig met den Lugtbol , zagtjes en voorzigtig, droog te maaken, door een gemaatigd Kolen-Vuur te ftooken, onder het Theater. Hy bevondt zig in een droevige gefteldheid, en vol Gaten, doordien hy zo veel van Regen, Vorst en Sneeuw, geleeden hadt.
Toen werden, in plaats van het Net, daar men te vooren gebruik van hadt gemaakt, zestien Touwen aangevoegd, en de Machine zig, hoe veel zy ook had uitgedaan, wel uitfpannende, brandden de Reizigers van verlangen, om te vertrekken : het fcheen onvermydelyk hun getal, dat op zes gefield was, te verkleinen, maar niemand hunner wilde zyne plaats, om welke reden het ook mogte zyn, afftaan; des men in de noodzaake kwam, van de Machine niet te zien vertrekken, of derzelver D 4 kragt



ö'S Proefneemincen met
hm van opklimming te verzwakken. Zou jjien't wel gelooven, dat, in deeze ommindigbeid, nog een zevende Reiziger, op 'e eigende oogenbhk, dat men de Touwen affneedt, zig in de Gaandery vervoegde? _ Deeze overlast deedt den Lugtbol een weipig daalcn ; evenwel toen een Touw, dat nog vast was, afgefneeden werdt, en het Vuur aangedookt , ging hy op, zig richtende naar de RM-.e. Wegens den flegten daat der Machine was men bevreesd, de Rivier te naderen en vermeerderde op nieuws het Vuur: toen verhief zy zig fnel, en,door een Vlaag VVind gedreeven , draaide zy fchielyk van 'c Qofien naar 't Westen. Vervolgens naar 't Oost - Zuid - Ooften vaarende , verhief zy zig . ten minfte tot meer dan vyfhonderd Toifes (*): als wanneer zy , aan een ontelbaare Schaar' van verbaasde Aanfchouwers , de ontzaglykde en ongemeende van alle Vertooningen onder t Oog bragr. De Wind veranderde ten derden maale, eq
wierdt
(*) [Dat Is 3000 Voeten: zo dit Paryfche Voeten zyn, 'dan bedroeg het 3108 Rynlandfche en 3434 Amfterdamfii Voeten nagenoeg. Dus zyn zy boewei op ver naa zo hoog niet als de Heer Ciiarl i-s in de voorgaande Lugtreize, nogthans rneer dan twaalfmaal zo hoog als de Westerkerhs Tooren,nier



Kqnstige Lugtbollen, 5.7
wierdt Zuid - Zuid • West: maar hy was zq flap, dat de Machine 't Gebouw niet overging , 't welk het Huis der Weldaad''gheid genoemd wordt ; boven 't welke zy op eene groote Hoogte, geduurende omtrent vier Minuuten, ftand hieldt, befcheenen door de Straalen van de Zon. In deeze plaatzing, na 15 Minuuten vaarens , was het dat eene Scheur in het bovenfte gedeelte ; die reeds veroirzaakt was door 't geweld der Touwen, waar mede <le Machine , voor dat zy opging, tegengehouden werdt, en vervolgens zeer vergroot door het getal der Reisgeneoten , door de groote zwaarte van Ballast, waar mede zy beladen was, en door den flegten toeftand van 't Bekleedzel; den Lugtbol zo fnel deedt daalen, dat men reden hadt, zig over 't avon. tuur der braave Lugtreizigers te bekommeren: maar gelukkig liep alles zonder nadeel af. De verrukkingen van blydfchap en verwondering waren onder de Aanfchouwers uitermaate groot, wanneer men hier van was verftendigd. Men wilde hun in de Komedie zien , alwaar zy met
groote Amfterdam , geweest en deeze ontzaglyke Rol moet zig aan de genen, die hem in een aanraerkeJyke fchuinte, hy voorbeeld 45 Graaden hoog, of op den afftand van 700 Toifes, zagen, naauwlyks driemaal zo breed als de Zon of Maan vertoond heb. èen.1
D5



58 Proefneemingen met
groote toejuiching en tekenen van achting bejegend werden ; gelyk zy inderdaad verdienden. Zy hadden den Heer MoNTGOLFiëR altoos vergezeld en zo niet raad als daad ge. holpen in de oneindige moeiten, welken hem de toeflel van deeze Machine hadt gekost. Hun was men derhalve ook grooteiyks den goeden uitflng deezer Proefneeming verfchul» digd. Zie hier hunne Naamen.
Joseph de Mont- Graaf van Dam-
GOLFlëR. pibrre.
Pilatre de Ro- Prins Charles de
ZIER LlGNE.
De Graaf van Lau- Graaf os la Portb
RÏNCIN. d'AngLEFORT,
M. Fontaine.
Aanmerkingen.
I. De Machine was uitgefpannen en gevuld in de tyd van 17 Minuuten, door middel van een zeer heldere Vlam van Elzen - Hout.
%. Zy woog met den Ballast en de Perfoa-' ren, die zig inde Gaandery bevonden, 16.00a Ponden.
3. Men hadt in de Proef, van Donderdag
den
Ê. ■



IvoNSTiGE Lugtbollen,
59
den "5 January, waargenomen, dat 'er niet meer dan vyf Ponden gewigts, Elzen Takkebos, in een Minuut, vereifcht werden, om den Lugtbol in zyn Haat van gefpannenheid te houden.
4. Een Bos Stroo, met Brandewyn bevogtigd, bragt door ontvlamming een zo aar.merkelyke verdunning voort , dat de Machine , niettegenftaande de poogingen van vyftig Man, die haar tegenhielden, opgeheven werdt tot drie Voeten hoogte en vyftien Voeten ver voortgedreeven.
5. Hoewel 'er verfcheide Scheuren, en onder anderen eene , op en neer , van vyftig Voeten langte, volgens den Heer RoziéR , in waren, 't welk een byfler verlies te weeg bragt van Damp, was nogthans de daaling niet zo Inel, dat zy nadeel toebragt aan de Reisge. nooten: zy kwamen 'er gezond en frifch af, dewyl zy nog allen dien avond Toupeerden by den Kommandant.
6. Deeze Proefneeming leert ons inzonder* heid, hoe weinig gevaar 'er zy in't gebruik der Lugtbollen. De gemelde, met al te veel bezuiniging gemaakt, beftondt uit zeer flegte Stoffagie : hy hadt van Regen , Vorst en Sneeuw, zeer veel geleeden: hy was met Ga« ten doorboord en onderging in de Lugt een opfcheuring van vyftig Voeten langte : en,
on-



ócj Proefneemingen me? ondanks dit alles, kwam !er geen ongeluk
Elf Reizigers hebben dus reeds Reistogten gedaan door de Lugt, en zy genieten allen eene volkomene Gezondheid , hebbende den Koem behaald, welken hunne Koelie verdiende. Ik twyfel, of de elf Menfchen, die allereerst de Baaren getrotzeerd hebben in een kranke Schuit wel zo gelukkig zyn gevaren.
De Afbeelding van deeze merkwaardige Proefneeming zeer fraay naar 't Leven getekend , ziet men op Plaat III, alwaar de Lugtbol in zyne opgang vertoond wordt, met de ichaare van Aanfchouwers, en de omlegen, deplaatfen. bo '
XXIII.
Brief zw* den Heer Pilatre deRoziór, aan den Heer Faujas de Saint Fond, over de Lugtreize van Lyons.
BCet Ontwerp van Infchryving, die te Lyons, voordatdeeerfte Lugtreis gefchied was, werdt
ge-
(*) [Te vooren was gezegd van 500 Toifes: het zal tnisfchien dus uit naauwkeurige Waarneemingen
voè-



RoNSTlGS LUGTBO lles» 6'ï
geopend, hadt tot Voorwerp de Proefneeming van Verfailles te herhaalen, en tot verfcheide honderden van Toifes eene Machine op te doen gaan, kostende 4400 Livres , welke met ceri Paard, of eenige andere Dieren, die men 'er aan ophangen mogte, agtduizend Ponden weegen zou: maar de Heer Montgolficr heeft zyne verplichtingen en de verwagting van meer dan honderdduizend Aanfchouwers zeer verre overtroffen, doordien hy 156 Kwintaalen heeft opgevoerd tot 3132 Voeten hoogle (*), en dat deeze Proefneeming niet langer dan 57Minnuten heeft geduurd, waar van 17' alleenlyk gebruikt zyn tot vulling van de Machine, welke 145.000 Teerlingfe Voeten Vuurigen Damp bevatte, die voortgebragt was door 't verbranden van vyfhondcrd Ponden Elzen - Hout.
Wat den Reisrogt belangt, daar men zo veeï te Parys van heeft gefproken ; dit is een Herfenfehim gevormd door nydigaarts, welke den Roem zogten te bezwalken van een Proefneeming, wier goede uitflag de nuttigheid deezer gewigtige Ontdekking voor iedereen blykbaar
maakt.
volgen en maakt wel ee* weinig verfchil met da Aantekening hier voor , doch vermindert de Hoogte niet. Honderdzesenvyftig Kwintaalen bedraagt meer dan 15000 Ponden.]



62, Proefneemingen met
maakt. De Heer MoNTGOLFiëR heeft de Gcrugten, welke dienaangaande onder het Algemeen verfpreid waren , altoos ontkend. Hy wilde zelfs ook het getal der Reisgenooten verminderd hebben , en verzogt daar toe de hulpe van den Intendant; doch niemand wilde de eerfte zyn , om de Gaandery te verhaten. Op 't oogenblik , dat zy van den Grond ging, fprong ik 'er in, en door de zwaarte van myn Lighaam daalde de Machine een weinig. Deeze gelegenheid nam de HeerFoNtaine waar, om 'er, zonder dat men 't gewaar wierdt, ook in te fpringen. Ligt begrypen de Natuurkundigen , dat deeze overmaat van zwaarte aan de voorgenomen opvaaring veel hinder toebragt.
Het zou zeer moeielyk zyn, U alle de aandoeningen af te fchiïderep,- welken het Alge» meen fcheen te onderga™ op h« oogenblik toen dit groote Gebouw zig van den Grond' ophief. Een gedeelte des Volks zag men geknield, een ander gedeelte met opgeheven Handen, als den Hemel aanroepende, Eenige Vrouwspersonen vielen door ontfteltenis in flaauwte, terwyl anderen hunne Traanen niet konden weerhouden. Het Manvolk, tusfchen vreezc en verwondering , volgde troepswyze, door Sneeuw en Slyk heen, den Staatelyken gang vap deezen pragtigen Lugtbol. Om kort
te



Konstige Lugtbollen. 6*3
te gaan, onze Reizigers, in eene verrukking daar men weinig voorbeeld van heeft, fcneenen niet bekommerd dan voor 't oogenblik, wanneer de Machine zou moeten nederdaalen. De Dampkring was zo ftil, dat de Lugtbol in zyne opklimming zig in de Loodlyn hieldt boven het Theater: daar hy niet van afweek * dan na 8 Minuuten verloops, om zig op een zeer kleinen afrtand neder te zetten. Naauw* lyks waren wy 'er uitgeftapt, of groote troepen Volks droegen den Heer MontoolFiëR en zyne Reisgenoten in triomf tot aan de Rytuigen , welken zy vergezelden tot aan 't Hotél, daar ik myn huisvesting had, enz.
Pilatre de RoziéR.
«3 January 1784.
XXIII.



04 Proepnebmingeïj met
XXIV,
Brief van den Heer de Saussure, Hoogleeraar te Geneve, over de omftandigbé. den der gedagte Proefneeming.
Gy verzoekt my, Myn Heer, voorden Heer Graaf de Peuigord, eenig Bericht aangaande de Proefneemingen met den Lugu bol van Lyons , daar ik getuige van ben geweest, Buiten twyfel begeert gy 'er niet de volkomene befchryving van, dat vvaarlyk eea nuttelooss arbeid zyn zoude , aangezien 'er verfcheide Vernaaien van in druk zyn uitgekomen. Ik zal my dan te vrede houden, met UEd. eenige byzondere Waarneemingen, ten dien opzigte door my in 't werk gefteld, en algemeens Gevolgen , daar van afgeleid te doen toekomen; welken, zo ik hope,eenige voldoening geeven zullen aan den doorluchtigen beminnaar der Natuurkunde, voor wien Gy dezelven hebt gefchikt.
Na van buiten deeze vervaarlyke Machine te hebben zien zwellen door de werkinge des Vuurs , was ik begeerig die zelfde werking btnnen in de Bol te befchouwen. Ik wilde tevens een denkbeeld bevestigen van den
Uit-



Kónstige Lugtbollen. $5\"
Uitvinder, dat geweldige tegenfpraak hadt on"dergaan. Het eerfte Oogmerk van den Heer MoNTGoLFiëit was geweest, zyne Gaandery binnen den Bol te plaatzen, de Heer Pilatre veranderde die (chikking, vastftellende dat de Hitte 'er te groot zou zyn, om verdragen te worden. Ik was van 't gevoelen van dén Heer MoNTGoLFiëRj en Helde voor, zélf daar van de Proef te heerhen\ door iri de Gaandery te blyveri, terwyl men Hen Lugtbol ging heet maaken: want,fchoon, ha de gemaakte verandering aari de Machine,» de Gaandery zig buiten bevinden moest, als de Bol in de Lugt was, bleef zy nog daar binnen, zo' lang de Bol niet t'eenemaal was üitgefpannen. Ik verdroeg de Hitte taamelyk \vel; de hoogfte Graad, tot welken de Thermometer, dien ik in de Hand had, klom, was van 38 Graaden (*), en dit fcheen 't Gefchil te beilislèn ten voordeele van de mooglykheid, öm het te houden in eene Gaandery van binnen : want de Hitte zou veel minder fterk zyn geworden, wanneer de Lugtbol in de Lugt geileegen ware; alzo zy dan, in plaats van de
bran-
(*) [Dat is iets meer dan 116 Graaden volgens Ja 11 renhei t; een Hitte, welke 'er plaats heeft in de Rusfiche Badftoyven en die onverdraaglyk #ai voor den Heer Chappe d'Aoterociib] E



66 Proefneemingen met
brandende Lugt, zo van 'c Komfoir benedenj daar zo fterk geftookt werdt, als van de eene die reeds daar binnen was vervat, verfrischt zou zyn geworden door de koele DampkringsLugt van buiten.
Het weinige ongemak, dat ik had van dc Hitte, in deeze bewerking, werdt rykelyk vergoed door het Schouwfpel der byna oogeiiblikkelyke Schepping van dien verbaazenden Koepel , wélke , van binnen verlicht door de heldere Vlamme van het aangeftookte Vuur, een allerzonderiingfte Vertooning uitleverde. Doch ik was nog begeeriger te weeten, hoe fterk eene Hitte boven in de Bol plaats had,- Indien,- zo ik dagt, de Hitte oirzaak ware van de opftyging der Lugtbollen, zo moest die Hitte aanmerkelyk zyn door de geheele binnenfte Holligheid: maar de Heer P il a t r e , die zig verbeeldt dat het een byzon. der Gaz zy, ligter dan de Lugt, 't welk zig ontwikkelt of geboren wordt door de verbranding; dagt niet, dat die Hitte zo groot zyn zoude. Ik hield llaande, dat dezelve boven in de Bol, ten minfte, grooter dan 60 Graaden zoude zyn: hy beweerde het tegendeel: wy maakten een Weddenfchap, en Pater le FEVREhadt den vernufugen inval, van Thermometers op verfchillcndc Graaden hoogte af te fnyden; zig verbeeldende dat, zo de Hitte den
Graad



KonStige Lugtbollen» if
Graad te boven ging, daar zy afgefneeden waren, een gedeelte van de Kwik daar uit zou gaan, en dus zou men, na derzelver verkoe» ling, aan de vermindering des Kwikzilvers kunnen weeten, hoe veel Hitte zy hadden uitgeftaan. De Proefneeming gelukte zeer wel: de Thermometers, tot boven in de Machine opgeheesfen, en na derzelver nederzakking onderzogt, hadden allen éenig Kwikzilver verlooren, en Pater i,ë Fevre oordeelde, dat de Hitte gegaan was tot over de 160 Graaden (*_).
Na het eindigen van de Proefneeming, tocri men het Vuur hadt uitgebluscht, om den Lugtbol te laaten nederzakken, raakte de Koord, waar aan de Thermometers opgehangen waren, in het Schyfje vast; zo dat menze niec kon neerlaaten, maar wagten moest, tot dat de Bol geheel was neergezakt. Men moest zig zelfs in 't midden begeeven, om de Thermonaometers waar te neemen, dewyl die anders, op 't Komfoir vallende, aan Hukken zouden gebroken zyn. Dit veroirzaakte my in 'r. eerst geen Ongemak, maar toen het bovenfte van den Bol, 't welk van een dikker Stofte was
dan
(*) [Dat dit een Drukfeil zy, zou ik haast moeten denken: want ióo Gr. volgens Reaumur bedraagt, volgens FAHaEMHEiTsïhermoniEter ,393 Graden.]
Ë a



6a Proefneemingen met
dan bet overige, aankwam, bevond ik de Lugt, die hetzelve aanbfagt, onverdraaglyk heet. Echter klom de Thermometer, dien ik in de Hand had, en by herhaalingen daar door bewoog, ilegts tot 34 Graaden; daar hy zekerlyk hooger zou gefteegen zyn, indien hy er langer in gebleeven ware. Het Vuur, niettemin, was reeds 25 Minuuten uitgebluschc geweest. Buiten 't Ongemak van de Hitte was deeze Lugt vervuld met een fcherpen Rook, die uit myne Oogen traanen deedt vloeijeri, en, alzo zy door de verbranding ten deele bedorven ware, hoorde ik, in myne Ooren, dat geruisch, '£ welk altoos een kenteken is van een kwaade Lugt; de Fakkel, die my verlichtte, fcheen maar flaauwj hoewel hy niet uitging; 't welk my tot een bewys lTrekte,dat de Lugt niet tor dien trap bedorven ware, om het Leven in gevaar te brengen (*).
De Proefneeming, welke men deezen Dag ('t was Donderdag den 15 January,) werkHeilig maakte, voldeedt in alle opzigten. De Bol werdt uitgefpannen in 18 Minuuten tyds. Behalve deszelfs eigen zwaarte, welke de Heer
Mont-
(*) [Een Hitte van 34 Graaden was hier voor deezen Heer onverdraaglyk, en eene van 38 Graaden, dat is 9 Graaden heeter volgens F ah ren. heit, hadt hy te vooren we! kunnen verdraagen:
des



Kok st i ge Lugtbollen. 6$
MoNTGOLFiëR rekende op 10.400 Ponden , werdt 'er door opgeligt het Komfoir en de Gaandery, ter zwaarte van 900 Ponden; beladen, zo met Menfchen als met Steenen, tot het Gewigt van 3200 Ponden. Eindelyk, 64. Man, die de Machine tegenhielden met Touwen aan den Gordel vastgemaakt, (dien men de Equator noemt, van de Globe,) als pok de genen, die op de Gaandery zelf leunden, maakten, tot tegenhouding der Machine, eene Jtragt uit, welke gefchat werdt op 2000 Ponden. Dus deedt de Machine dan eéneopligtende Werking, van ten minne 16.500 Ponden. Het was wel jammer, dat het toen te laat op den Dqg ware, om op ftaande voet een Reis-, togt te onderneemen: de Machine zou allerheerlykst ppgeffeegen zyn, en een zeer verren Togt hebben kunnen doen, indien zy eenigen Wind had aangetroffen. De Regen, de Vorst des nagts overkomende, en alle de Toevallen, die 'er de Gevolgen van waren, bedorven eindelyk deeze fchoone Machine, en wierden ojrzaak van de kortheid des tyds, geduurende welken zy zig pphieldt in de Lugt, toen de laatfte Proefneeming, den 19 January, werkheilig gemaakt werdt: doch 't is niet uit dee-
des zekerlyk hier iets anders in de Lugt is ge_ weest, dan enkele Hitte:zekere Damp naamelyk; v yells ?ok uit deeze zyne Ondervindingen blykt 7
E 3



ï?3 Proefneemingen met
ze,' t is uit die van den 15, dat men die Machine, cn het gene 'er van do Ontdekkinge der Heeren IV/ ontgolfiër te venvagten zy, moet beoordeelen.
Do?ze Proefneeming heeft my doen blyken, dat wy nog de paaien niet kennen van de groeibeid9 welke men zou kunnen geeven aan Machinen van deezen aart: want zo men vergeïvkt, 't geen dee^e Lugtbol in de Proefneeming van den 15 opligtte, met het gene door de Machine van la Muétte opgeligt werdt, toen de Heeren Pilatre en Ar landen de eerde Lugtreis ondernamen, welke ooit van Menfchen is werMeliig gemaakt; zal men zien, dat de kragt van die van Lyons niet minoer ware. Immers men rekent op 16 of 1700 Ponden, de geheele zwaarte van den Lugtbol van la Muétte, de Menfchen en de Gaandery daar onder begrepen, en de Inhoud van deezen Lugtbol was 60.000 Teerlingfe Voeten: daar die van Lycns, in de Proefneeming van den 15, ongevaar tienmaal zo veel opligtte naamelyk 16.500 Ponden, hoewel zyn Inhoud maar negenmaal zo groot was, te weeten 54'Cköoo Teerlingfe Voeten.
ü deèzè vergelySing zou dus volgen, dat de kragt der Lugtbollen in grooter reden toeneem dan derzelver vatbaarheid, indien men niet by 't Gewigt van dien van la Muitte moest
voe-



Konstige Lugtbollen. ?i
voegen de kragt, waar mede dezelve zig tragtte op te heffen. Deeze aanmerking herftelt dan de gelykheidom en by, en brengt het bewys op \ taoyt yan een zeer gewigtig ftuk in deeze Theorie', 't welk veele Natuurkundigen in twyfel zouden trekkenj dat, naamelyk, bet Verviogen van dit flag van Lugtbollen, alles voor ?t overige gelyk ftaaode, toeneemt in regtfïreekfe reden van hunne vatbaarheid.
Ingevolge van dit Grondbeginzel, houd ik my verzekerd, dat de Heer MoNTGOLFiëR de uitmuntendjle Gevolgen bekomen zal van den Lugtbol, dien hy zig voorftelt van Taf te maaken. Deeze Stoffe, naamelyk, heeft, niettegenftaande haare Ligthcid, welke zodanig is, dat een vierkante Voet niet meer weegt dan het tiende van een O nee, eene kragt en taaiheide zo groot, dat, volgens verfcheide Proeven, in myne tegenwoordigheid door den Heer Montgolficr genomen , een ftrook Taf, van een Voet breed, 800Ponden draagen kan zonder breeken. Hieruit volgt, dat, zo eene Gaandery, van 70 Voeten omtreks, opgehangen werde aan een Lugtbol van enkel Taf, zelfs zonder Touwen en Belegzelen, dezelve 56.000 Ponden zou kunnen weegen, .zonder de Taf te doen fcheuren; mids dat het Bekleedzei egaal gefpannen ware aan alle kanten. Maar fen Lugtbol van 100 Voeten middellyn, hoeE 4 da-



%% Proefneemingen het
darden die Heer zig voorftelt te maaken, behoeft geen zo groote zwaarte te draagen r'meq zou 'er niet meer van yergen dan 16 of 17.000 Ponden, en bygevolg minder dan een derde deel dier kragt. 'Ten anderen, fielt de Heer MoNTGOLFiëR zig voor, denzelven te verfterken door Belegzels, welke zullen uitloopen W de Gaandery, en die,door eene verftandige verdeeling, den Lugtbol het Gewigt egaal zullen doen draagen over zyn gcheele Oppervlak* te. Wanneer men daar toe Taf gebruikt, zo als die Heer wil laaten maaken, van drie Vierendeel felle breed, zal ieder Elle ongevaar fien vierkante Voeten Oppervlakte hebben, en daar nullen omtrent 3200 Ellen vereischt worden, tot een Klootrenden Bol van honderd Voeten. Deeze Taf bykans een Once de El weegende,zal het geheele Bekleedzel maar 200 Ponden zwaar zyn : hier nog zo veel voor de Belegzelen, enz. by voegende, zal de Lugtbol maar 4C0 Ponden weegen, in plaats van 10400, welken die van Lyons woog. Hy zal derhalve tienduizend Pond meer, aan Menfchen of aan Koopmanfcbappen, kunnen mede voeren.
De'enkele twyfeling, die men billyk maaken kan omtrent den ultflag van dit Ontwerp, js, of het Geweefzel der Taf wel digt genoeg om de uitgefpannen Lugt in te houden,
fel



Konstige Lugtbollen. 73
en dezelve den Bol te doen opligten: maar dit is door de Óndervinding beÜist. Te Lyons heb ik een kleinen Lugtbol gezien, welken de ileer Mon tgolfiör van Taf, en wel van de dunne die'er is, hadt doen maaken, en die nogthans zeer wel opging door de Hitte van eenige Bladen Papier, daar onder verbrand worr dende. Vervolgens heb ik 'er één, onder 't ppzigt van den zelfden Heer, van beter Taf laaten toelïellen , die eene Rolronde figuur hadt, en eene vatbaarheid van omtrent 200 Teerlingfe Voeten. Deeze verhief zig niet alleen met zynKomfoir, maar droeg nog bovendien zwaarten, naar zynen Inhoud geëvenre» digd. De Zyde heeft, dat meer is, het groote voordeel, van de Vlam niet te doen voortloopen: weshalve men verzekerd kan zyn, dac de Taf al'e hoedanigheden bezit, welken tot dit flag van Lugtbollen begeerd kunnen worden.
Men zou, eindelyk, mogen vraagen, of het niet beter ware, in 't geheel af te flappen van de Lugtbollen door Vuur, en zig niet te bemoeijen, dan met de genen, die door Ontvlambaare Lugt opgaan. ïk antwoord dat, zo men de Lugtbollen aHeenlyk fchikt tot Proefneemingen der Natuurkunde of van loutere nieuwsgierigheid, of om Brieven af te zenden; in dit Geval zekerlyk de laatstgemelE 5 den?



74
pROEFNF. EMÏNGEN BI E T
den, in verfcheide opzigten, de voorkeur mllen hebben. Mep zal, by voorbeeld, veel beter de waare gelteldheid der Lugt, in warmte en vogtigheid,op eene groote Hoogte, kunnen waarneemen, als men door eenen Lugtbol met Ontvlambaare Lugt wordt opgevoerd: maar als het te doen is om nuttigheid te trekken van de Lugtbollen in de Samenleeving; door Koopmanfchappen tot groote aftanden over te voeren; door in een belegerde Plaats een aanmerkelyke verwerking van Volk, Wapenen of Voorraad3 te brengen,- dan zyn de Vuur - Lugtbollen üe eenigften, die men bekwaamelyk gebruiken kan.
Inderdaad, zo men zig voordel de een Lugt* bol met Ontvlambaare Lugt te maaken, die een Gewigt van 16.000 Ponden draagen kon, C gelyk zekerlyk de Bol van Taf van 100 Voeten middellyn, die men te Lyons maaken wil, zal kunnen deen,) zo zou men 'er eene Vatbaarheid aan moeten geeven van 16.000 maai 16 Teerlingiè Voeten. Dit zou dan eene vat« baarheid zyn van 256.000 Teerlingfe Voeten , en bygevolg zal hy een middellyn moeten hebben van ;o Voeten. Maar, kan men zig vléijen, van de Middelen tot voortbrenging der Ontvlambaare Lugt genoegzaam te volmaaken , om 'er eene zo ontzaglyke veelheid van voort te brengen, niet alleen met maadge Kosten,
maar



Konstige Lugtbollen. 75
piaat zonder 'er een zeer langen tyd en een Toeftel van zeer grooten omflag toe te gebruiken: terwyl een Vuur - Lugtbol, van gelyk Vermogen, in agttien Minuuten kan uitgefpannen worden door het verbranden van eenige Takkebosfen ? Dat meer is, deeze laatften hebben geen Beftrykzel noodig, daar die met Ontvlambaare Lugt noodwendig met een ondoordringbaar Vernis moeten beftreeken zyn, 't welk in die zeer grooten byster yeel zou kosten, niet alleen, maar bovendien, 'de zwaarte der Stofte aanmerkelyk vermeer- deren: des de Lugtbol zo veel minder draagen kon.
De Aanmerkingen, eindelyk, te yooren ge= maakt, bewyzen, dat 100 Voeten de paal piet is van de grootfle middellyn, welke men aan een Vuur - Lugtbol kan geeven, en dat bygevolg 00b 16.000 Ponden niet de groocfte zwaarte zyn, welke men door derzelver middel kan opbeuren. Ik bén zelfs verzekerd, dat een Lugtbol van 200 Voeten zeer wel gemaakt zou kunnen worden, en, als die van Zyde was, zou hy op ver na zo log niet zyn als de voorige van Lyons, noch zo moeielyk te behandelen, noch de Toevallen onderhevig, welke dien zo fchielyk onbruikbaar gemaakt hebben. Men kan dan, met reden , van de Vuur • Lugtbollen oneindig
groo-



Proefneemingen mb^
ppter uitwerkingen verwagten, dan van de Lugtbollen met Ontvlambaare Lugt.
De grootfte moeielykheid zal, buiten twyfel zyn, dezelven te bsftuuren; maar dit zal een en hetzelfde zyn, ten ppzigt van de Bollen van beiderley Soort. Echter fchynt, ten opzigt van de Vuur-Lugtbollen, daar toe beter getegenheid te zyn, volgens het vernuftig denkbeeld van den Heer de Montgolficr, dat men wel wenfchen mogte door Proefneemingen in 't groot bekragtigd te zien. Ik wil in 't onderzoek der overige Middelen ten d?en einde niet treeden, maar moet alleen zeggen, hoe het my voorkomt, dat men misfchien wel in ftil Weer of met weinig Koelte dezelven door uitwendige Werktuigen zal kunnen beftuuren, maar dat het onmooglyk fchynt daar mede de kragt re overwinnen', zelfs maar van een maatigen Wind.
Dit belet echter niet, dat men zig door de Aëroftatifche Machinen nagenoeg kan laaten brengen waar heen men wil: om dat 'er byna altoos,op verfchillende Hoogten,Lu°tfroomen heerfchen , die elkander op verfcheiderley manieren kruifen. Onder veele Lugtbollen van verfchillende Soorten, welken ik of heb zien oplaaten of zelf opgelaten, is 'er geene geweest, welke, tot eene maar weinig aanmerkelyke Hoogte opgeheven werdt,
zon-



KoNSTlGE LuGTBOLLEIÏ. jf
zander in verfchillende Koerfen voortgefleepé te zyn door de Winden, waar van fommigén elkander in min of meer groote hoeken fneeden , anderen een voïflrekt tegenftrydigen loop hielden. Dit is ook het denkbeeld van den Heer MoNTGOLFiëR, diè te Lyons aanmerkte, dat, wanneer men flegts zo ver was, van de Lugtbollen naar believen hooger of laager te brengen in de Lugt, men alsdan byna altoos Lugtftroomen vinden zou, die naar de bedoelde plaats konden voeren.
Dit is, Myn Heer, 't gevolg der Waarneemingen, welken ik te Lyons heb gemaakt: maar, het gene my op deeze Reize het grootfte vermaak gaf, was, dat ik kennis kreeg aan den Heer Joseph de MoNTGOLFiëR. Deeze vereenigt, met een weezentlyken Geest van Uitvinding, eene kragt van Redeneering die verwonderlyk is, en dit alles paart zig met eene misfchien al te groote Eenvoudigheid en Zedigheid; want hy verlaat dikwyls de goede Denkbeelden, welken hy gevormd hadt, om die van anderen aan te neemen, of fchoon hy overtuigd is, dat de zynen beter waren. Hy heeft drie Broeders, waarvan twee, zo wel als hy, getrouwd zyn; Vrouwen hebbende, die zeer beminnelyk zyn, vol Vuur en Leven, en de Uitvinding hunner Mannen zeer begun-
ftlgen.



f8 proèfneemingen met
gen. De vierde, die Kanonik is, ombeer: ook geen Verftand en Kundigheden.
Uit al het voorheen gezegde blykt, Myri Heer, dat het ongerymd zou zyn, deeze Uitvinding aan 't Geval toe te fchryven, en, zo men hardnekkig wilde ftaande houden, dat 'er een gelukkige famenloop van Omftandigheden ware geweest, om den Heer Montgolfiëk te brengen op den Koers van deeze Ontdekking, men nogthans erkennen moet, dat weinig Menfchen dit denkbeeld met zo veel vüurigheid en ftandvastigheid zouden gevolgd en hetzelve gebragt hebben tot die volkomenheid, waar toe ik verzekerd ben, dat hy hetzelve zal brengen.
Daar blyft niets over, dan dat ik hem en Zyne Familie, daar hy de opperfte van is, toewenfche, dat zyn iever tot volmaaking der Aëroftatifche Machinen hem niet te ver voere, en dat hy eindigen mag met 'er zo veel nuttigheid als roem uit te bekomen.
Geneve 22 February 1784.
De Saussure,
Aanmerkingen.
De Aëroftatifche Machine van 100 Voeten middellyn, van Taf, daar de Heer de Saus-
surb



Konstige Lugtbollen. f$
sure in zyn Brief van fpreekt, zal niet te Lyons gefabriceerd worden, maar op 't Kasteel de Bel-Oeil, in Vlaanderen , ten kosten van den Heer Prins Charles de L i gne, onder de beftuuring van den Heer Josepi* de MoNTGOLFiëR. Zyn Broeder E tienn e zal zig derwaards begeeven, zo wel als de Meer Pilatre en verfcheide Liefhebbers der Weetenfchappen.
Men heeft reden om te denken , dat de Proefneemingen, welke gefchieden zullen met eene zo groote Machine, op eene plaats, daaü men door onkundigen niet belemmerd zal wor. den, (trekken zullen tot volmaaking van de Konst der Lugtvaart.
De Heer Prins Charles de Ligne hadt te Lyons groote blyken gegeven van zyn iever en liefde voor de Weetenfchappen , door honderd Portiën in te fchryven: zy zullen hem de grootfle verplichting hebben, dat zyu Ed. dus het zyne heeft gelieven toe te brengen, ter bevordering en voltooijing van eene Ontdekking, die ter Eere ftrekt van deeze Eeuw, en daar aan zo edelmoedig eeue Somme te kost te leggen, die zekerlyk niet gering zal zyn.
FIER-



Só Proefneemingen met VIERDE LUGTREIZE.
XX V.
Proefneeming te Milanen gefchied, den s£ February 1784, door den Heer Ridder PAul Andreani, met een Lugtbol van 66 Voeten middellyn, door middel van Vaar
IMCyn zeer waarde Vrind j het belang datGy ftelt in alles, 'c welk toe volmaaking der zo aanmerkelyke Ontdekking van de Heeren MoNTGOLFiëR kan flrekken, en de moeite die gy neemt, om alle de Proefneemingen re befchryven, welken men ten deezen opzigte gedaan heeft, verplicht my, U de eerfie Proeven mede te deelen, welken hier gedaan zyn met eenen nieuwen Lugtbol, dien de Ridder Don Paul Andreani, een Milaneesch
Edel-
0') [Het Bericht van deeze Froefneerhing, in 'c Italiaansch befchreeven door den geleerden Heer Kanonik Charles Castklli, en aan den fleer Faujas de Saint Fond gezonden, is dooi denzelven in 't Franfch vertaald en dus hier ingevoegd,]



KONSTIGË LüGTBOLLEN. 81
Edelman, ten zynen kosten heeft doen vervaardigen, om zyne Medeburgers de geftalre, 't gebruik en de Konst van geleiding deezer wonderbaare Machine, te doen kennen, en , ais 't ware, gemeenzaam te maaken.
Schoon de Heer Andreani, begaafd met groote kundigheden in de Natuur- en Werktuigkunde , wel medehelpers hadt kunnen ontbeeren in het maaken van zyne Machine, iloeg hy niettemin het Oog, tJt grooter naauwkeu* righeid in de bewerking, op de Gebroeders Augustinus en Karel Joseph Ger* li, vermaard door hunne drift voor de KonHen , en door hun zeldzaam talent van te flaa* gen in de moeielykfle zaaken van dien aart (*),
De Machine werdt uitgevoerd volgens de Grondbeginzels van den Heer Montgolfiör, dat is te zeggen, om met verdunde Lugt te gebruiken, en de Klootronde figuur werdt als de bekwaamfte uirgekoozen. Haar middellyn was van 36 Ellen (Brasjis) van Milanen, overeenkomende met 66 Paryfcbe Voeten, 't Bekleedzel beltond uit een enkeld
Doek*
(*) [De een is een Architekc, de ander een Schilder, als blykt uit een Brief van hun, van derl 20 Maart, aan den Heer Faujas de Saint, Fond, die de O'nftandigheden va/i deeze Proeft neeming bevestigt.]
F



g2
Proefneemingen met
Doek, dat by ons genoemd wordt Tela Ro* www, van binnen bekleed met zeer dun Scbryfpapier.
De vaste deelen, die in de famenftelling van deezen Lugtbol kwamen, beftonden in een breide Gordel van Hout, horizontaal gevestigd midden aan het binnenfte van den Bol : in een Houten Cirkel van ^Voeten wydté, geplaatst naby de onderfte Opening; in een Kap van Hout in het bovenfte gedeelte, waar aan men een Yzeren Ring hadt vast gemaakt.
Boven van den Kap en langs de Naaden, die de Strooken van *t Bekkedzel famenvoe g den, daalden veele dikke Touwen neer, gefchikt om het Mondftuk, en'tgene daar aan hangen moest, te houden. Deeze Touwen waren wederom kruislings vereenigd door dunner Touwen, en maakten dus als een Net, aan het Bekleedzei vast genaaid , waar door hetzelve geftevigd werdt.
Het Fornuis - of Komfoir voor de Brandftoffen, was van Koper, omtrent zes Voeten over t kruis, en werdt opgehouden door eenige dwarslatten van Hout, die van buiten van het Mondftuk afkwamen: want de Heer Andreani oirdeelde het Komfoir, tegen 'r gewoone gebruik, niet dan zeer weinig boven de Opening van den Bol te moeten plaatzen: hy hadt naamelyk , met de Theorie overeenkomftig,
be-



KoNstige Lugtbollen. 83
befpeurd, dat de werkzaamheid des Vuurs geevenredigd ware met die der Lugt, welke inkomen kon om hetzelve Voedzel te verfchaffen.
In plaats van een Gaandery, zo tot het aanftooken van 't Vuur, als tot het draagen van de Reizigers en de Brand-Stoffen, volgens de Uitvinding van de Heeren Montgolfiërj te gebruiken verzon de Ridder Andreani een groote ronde Korf, welke met Touwen opgehangen werdt aan het Mondftuk van de Opening des Lugcbols; doch op zulk een afirand, dat men niet te veel aandoening hr.d van de uitwerking der Hitte en evenwel in ftaat was Brandftoffen met de Hand in 't Komfoir te brengen.
Dit alles zodanig gefchikt zynde, werdt de Machine gebragt te Moncuco, een vermaakelyke Buitenplaats van 'c doorluchtig Huis A ndreani, om aldaar in 't geheim de eerfte Proeven te neemen: want men voorzag wel dat het Gemeen, indien dezelven niet gelukten , daar op veel te zeggen zou hebben. Ook viel het dus uit, want zy beantwoordden in verwagting niet. Hoewel de Lugtbol, door' het ftooken van Vuur, in 15 Minuuten vólkomen was uitgefpannen, kon dezelve nog-
thans,
(*) [Zie de befchryving der Proefneemingen mei; Konftige Lugtbollen, bladz. 200. Plaat IV.]
F %



84 Proefneemingen met
thans, ir e;eenen deele, den noodigen Toeftel, zo tor Brandftooking als tor het draagen van de Reizigers, opvoeren De Proefneeming van den volgenden Dag, fchoon men de aangehangen zwaarte zeer hadt verminderd, daagde niet beter. Dit verbreid zynde, werdt de zaak by iedereen als wanhopig aangemerkt: ja fommige Natuurkundigen rekenden uit, dat de kragt der Lugt veel te zwak ware, om zulk eene zwaarte, welke op omtrent 2000 Milaneefche Ponden gerekend werdt, op te heffen,
De fchrandere Onderneemer, nogthans, liet zig door deezen tegen fpoed niet affchrikken. Hy ffelde zig een derde Proefneeming voor, welke, zo hy verbreidde, alleenlyk ilrekken zou om de oirzaak der onbeweeglykheid van de Machine te onderzoeken, maar inderdaad, met oogmerk om het gebrek, dat hem reeds bekend was te befhan in de weinige Lugt die het Vuur ontving, en in de hoedanigheid der Brandftoffen, te verhelpen. Den 25 Ftbrua* ry, ornrrenr den Middag, werdt op nieuws Vuur geltookt onder de Machine, 't welk in 't eerst gefchiedde met wel droog Beuken-Hout,
ver-
(*) [Zestien Ponden, zwaar Gewigt,van Milanen, kome>' overeen met 25 Ponden Mark Gewigt .wordt hier aangemerkt, doch elders vind ik dat 100 Pond
van



KoNstige Lugtbollen. 8£
vervolgens met een Koek van Bitumineuze Stoffen , die vernuftig waren famengevoegd door één der Gebroederen Gerli, en in minder dan 4 Minuuten fpande zig de Machine volkomen uit, wordende genen, die eenigen der groote Touwen vasthielden, middelerwyl gewaar, dat dezelve pooging aanwendde om zig op te heffen.
Don Andreani, die alles beftuurde, en de Gebroeders Gerli s dagren toen, dat, door meer vryheid aan de>Lugt te geeven, de kragt van opklimming toeneemen zoude. Met dit inzigt was het, dat de Machine genoegzaam van den Grond werdt opgeheven, en, ziende dat dezelve door dit middel een nieuwe kragt ontving, fchroomden zy niet, alle drie in hunnen ronden Schuit te flappen. Deeze zwaarte, in plaats van overlast te veroirzaaken, fcheen als een nieuwe prikkel te zyn voor den Lugtbol, om zig beter op te hift'en. Ongeduldig, om den uitflag te zien, beveelen zy dat men de Touwen affnyde, om de Machine vryelyk te laaten zweeven in de Lugt. Zy verhief zig langzaam, en dreef horizontaal naar een nabuurig Paleis, waar op de Reizigers,
ten
van Milanen maaken omtrent 60 Paryfche of Amfterdamfe Ponden.]
F 3



B6* Proefneemingen met
ten einde zy niet daar tegen ftooten mogt, beilooten het Vuur te verirerken.
Toen was het, tegen de verwagting der. Aanfchouweren, die deeze bewerking maar als een Proef aanmerkten, dat men de Machine, met eene groote fnelheid, tot eene verbaazen* de Hoogte zag opltygen. Deeze Hoogte werdt, door de meeste Aanfchouwers , gefchat op driemaal die der groote Spits van onzen Koepel, 't gene wel 200 Toifes van Vrankryk bedraagt. Zeker is *t, dat de Machine, vry in de Lugt opgelaten, gezien werdt uit de Stad, die 'er ten minde 8 Mylen af is, en dat de Cirkelronde Schuit, waar in zig de Reizigers bevonden, hoewel omtrent tien Voeten breed, nier meer zigtbaar ware.
De Reizigers, hoe zeer door deezen onverwagten uitflag gepleizierd, en hoe begeerig hunnen Reistogt uit te rekken, befpeurende dat zy door den Wind, die zig wat verhefte, naar de nabuurige Heuvels van den Berg Bri* anza , welke moeielyk te beklimmen zyn, gedreeven werden , en dat hunne Voorraad van BrandilofFen zeer verminderde, oordeelden het veiligst neer te daalen; weshalve zy het
Vuur
O [Da Milaneefche-Mylen zyn niet grooter dan 840 Toifes, zo dat deeze agt maar ruim twee Uuren gaans bedxaagen.]



Konstige Lugtbollen. 8>
Vuurverflapten, en door een Roeper, dien zy by zig hadden, de Menigte verzogten te naderen, om des noods hun, in 't nederkomen, van dienst te kunnen zyn. Die voorzorg was niet onnoodig, alzo de Machine nederkwarn op een grooten Boom, 'tweik de Reizigers in eenige vreeze bragt; doch het Vuur verfterkende, werdt de Machine genoegzaam opgeheven, om over den Boom heen te komen, en toen, de neerhangende Touwen gevat wordende door het Volk, dat aanloopen kwam, werdt de Machine zo ver nedergehaald, dat de Reizigers 'er, op hun gemak, konden uitflap» pen. Wanneer zy, echter, van zulk een Zwaarte verligt was, hadt dit Volk al hunne kragten noodig om haar tegen te houden , dat zy niet ontglipte, en men bediende zig van die opflygende pooging, om haar te rug te brengen, ter plaatfe, daar zy was opgevaaren.
Deeze Lugtbol is omtrent 20 Minuuten in de Lugt gebleeven: de Verheid, welke hy hrrizontaal afliep, was niet meer dan een vierde van een Myl, en 't aanmerkelykfle in deezen is, dat hy op deezen Togt in 't minfle niet benadeeld werde. Het Vuur, waar door eenigen der Franfche Machinen, 't zy door uitdrooging of door verfchroeijing, in 't bovenfte gedeelte befchadigd zyn geworden, heeft aan deezen geen het minfle nadeel toegebragt; zo F 4 dat
1



Proefneemingen met
dat men hem zeer wel tot andere Proefneemingen, van meer uitgeflrektheid, zal kunnen gebruiken ( * •),
Terwyl nu dergelyke Proefneemingen in til zyn r f), waar van ik vervolgens U het Bericht zal mededeelen, zo voeg ik hier nevens eenige
Aanmerkingen.
i. Wanneer men een Machine wil maaken tot de Lugtvaart, door middel van verdunde Lugt, zo moet dezelve ten minfle 80 Voeten Viiddellyn hebben. Bovendien moet alles ia acht genomen worden, wat dienen kan, om dezelve ligt te maaken.,
2. Het heeft geen 't minfle voordeel aange« bragt, dat het binnenfle van den Lugtbol geftevigd ware door een Houten Raam, op dat hy altoos gefpannen blyven zou. Die voor< . zorg
(*) [Ligt hadt het deeze Heer Kanonik te roemen op zynen Italiaanfchen Lugtbol , die tot een zo kleine Hoogte, van naauwlyks 100 Roeden, en tot de Verheid van een vierde eener Iraliaanfche. Myl, dat is weinig meer dan 100 Roeden , is gekomen. Welk een Reisje, by dat van la Muitte, en by de Proefneemingen in de Voorftad St. Antoine; welke beide Lugtbollen, niettemin , zo gaaf en goed gebïeeven zyn, dat menze naderhand tot andere Proeven



Konstige Lugtbollen. 89
zorg werdt in "t eerst genomen, om te veiliger by eenen Val te zyn; maar men heeft opgemerkt, dat de Machine daar door te meer vat had van den Wind, om niet te fpreeken van derzelver bezwaaring door dien Toeftel. Dit doet my denken, dat zodanige Machinen, welke men voorftelt van Metaal te maaken, om te vullen met Ontvlambaare Lugt, van weinig dienst zullen zyn.
3. Zy, die zig verzekeren willen van den trap der kragt van Opklimming eener groote Lugt-Machine, moeten zig niet te veel betrouwen op de Ligtheid, welke toegefchreeven wordt aan de Verdunde Lugt. 't Is mooglyk, dat deeze Verdunning in kleine Bollen, zo ver gaa, dat de Lugt maar half zo zwaar zy als de Dampkrings - Lugt; maar in groote Lugtbollen verfchilt het veel, dat men zo ver zou komen, van ze een derde ligter te hebben. In de gedagte Proefneeming was de geheele
Z waarven weder heeft kunnen gebruiken. De ongefteldheid van den Lugtbol van Lyons is zo blykbaar aan Toevalligheden van het Weer toe te fcbryven, dat men daar uic geen Gevolg kan trekken. Zo zeer laat iemand zig misleiden door valfche Berigten uit de Nieuwspapieren!
(t) [Den 13 Maart is een nieuwe Proefneeming aldaar gefchied, volgens 't Bericht der Gsbroederea ° Qe r l 1, voorgemeld.]
F 5



tjo Proefneemingen met
Zwaarte der Machine niet meer dan 1500 Ponden , zwaar Gewigt van Milanen: het Doek, met/het daar aan gelymde Papier en de Touwen van buiten daar aan gehecht, woogen famen 680 Ponden de Houten Hoepel in 'f midden en het Raam van 't Mondftuk 246 Ponden: de Schuit uo Ponden: de Voorraad van Aardharst en Hout 120 Ponden : het Komfoir 30 Ponden: 't gene 'er verder nog by kwam 168 Ponden, en de drie Reizigers 554 Ponden Dit maakt te famen, voor de geheèle Zwaarte der Machine, 3108 Ponden, en, de-? wyl de Zwaarte der Lugt, die door dezelve verplaatst werdt, bedroeg 5378 Ponden: zo ziet men klaar, dat de verdunning, door de Hitte veroirzaakt, ten hoogfte niet meer dan een derde kon zyn van de gemeene Lugt (*). 4. Men moet hier in aanmerking neemen,
dat
(*) [De Inhoud van gemeene Lugt, 'in een Bol van 66 Voeten middellyn, is zekerlyk by de Oppervlakte des Aardkloots wel eens zo groot: doch op 200 Toifes hoogte, alwaar die Evenwigt maakte, veel minder ; weshalve deeze Rekening voor goed aanneemende, zo moest het verfchil van 5378 en 3108 Po den, de zwaarte der verdunde Lugt. binnen t?en Bol, aanwyzen. Die woog derhalve 2270 Ponden, op gelyken Inhoud, en was dus minder dan half zo zwaar, des ik die Gevolgtrekking van dsn Heer Gastelli niet verftaa.]



Konstige Lugtbollen, 94
dat op de naauwkeurige zwaarte van zulk eene Lugt - Machine niet dan uit de eerfte Proeven re rekenen is: want de groote Vogtigheid van het Doek, de Touwen, 'tPapier en hetLym, welke na eenige Uuren Vuurftookens is weg gewaafemdj, zoude daar van afgetrokken moeten worden. Hier uit kan men begrypen, waarom zy beter opging in de laatfle dan in de eerfte Proefneeming.
5. Het is noudig dat men den Lugtbol een weinig boven den Grond verheven houde, om dat de uitwendige Lugt 'er alsdan vryer in kan dringen, tot opwekking van de. Vlam: ja ten dien einde is het ook best, dat het Komfoir 'er niet te diep in kome, maar altoos geplsatst zy omtrent waterpas met het Mondftuk van den Bol (*>
6. De Bitumineuze Stoften geeven veel fter-? kerVlam,dan het allerbrandbaarfteHout: nogthans heeft men een ongemak in derzelver gebruik
[Ik weet niet, van waar men gehaald hebbe, dat hetzelve hooger geplaatst vverdej dewyl uit de voorige befchryving is gebleeken, dat men het aan Kettingen veel laager hing: ten ware het Aanhangzel, waar in dit Komfoir beflooten was, mede voor den Bol genomen werde: en , wanneer het dus op gelyke hoogte hangt met het Mondftuk van den Bol, moet de Vuurftooking daar in zeer ongemakkelyk, ja zelfs gevaarlyk zyn. ]



92 Proefneemingen met
bruik waargenomen: dat zy, naamelyk, zeer ligt het Komfoir gloeijend maaken, hetzelve veneeren en Gaten daar in veroirzaaken, die de Brandfloffen laaten uitvallen.
7. Een Roeper is zeer nuttig: hy kan dienen om Menfchen te hulp te roepen, wanneer menze noodig heeft.
3. Ook kan men dienst hebben van de aanhangende Touwen, gelyk in de befchreeven Proefneeming gebleeken is: vermydende hier door dat de Machine, in 't nederdaalen, tegen Huizen of Boomen ftoote. Zelfs mogten de Reizigers wel één of twee Kluwens Touw by zig hebben,van aanmerkelyke langte; ten einde die, des noods, op den Grond te kunnen werpen, om gevat te worden van Menfchen, die byna altoos toe komen loopen tot dit nieuwe Schouwfpel, en, door den Roeper verwittigd , de Machine op een bekwaame plaats ter nedt. Haaling zouden brengen. Ook zou een der Reizigers wel langs zulk een Touw zig kunnen laaten nederzakken, om by gebrek van hu'n- zulks zelf te doen, en de Machine naar de omltandigheden te befiuuren.
9. Myn Raad zou nogthans zyn, de gelegenheid te vermyden tot het gebruik van zulke voorzorgen; doordien men het Middel by der hand heeft om den Lugtbol te doen opftygen, de fterker Vuurftooking naamelyk, en, alzo de
Ho-



KOMSTIGE LUGTBOLLEJ»; 93
Horizontaale rïgring tegenwoordig alleenlyk afhangt* van den Wind of de beweeging der Lugt, zou het goed zyn dat de Natuurkundigen, hunne Koeragie doende blyken met zig over te geeven aan den Wind, zig met al hun vermogen toeleiden op de Middelen, om zodanige Lugt - Machinen te beftuuren en dus dienfüger te maaken ten gebruike der famenleeving, 't welk juist het Oogmerk is van d«n Autheur der gene, die ik U hier be» fchreeven heb. Ik ben, enz,.
Milanen, 35 Febr. 1784.
De Kanonik Castelli.
FTF-



94 Proefneemingen met'
VYFDE LUGTREIZE.
XXVI.
Proefneeming op 't Dril veld te Parys, gedaan door den Heer Blanchard, op den 2 Maart 1784, met een Lugtbol van Taf*
26 V'jeten middellyn 3 gevuld met Ontvlambaare Lugt.
Be Heer Bl anchard hadt zig verfcheide Jaaren, met onvermoeiden iever en flandvastigheid, bezig gehouden in het onderzoek der Middelen, om zig door de Werktuigkunde in de Lugt op te heffen. Hy hadt met vetl bekwaamheid verfcheide Machinen gemaaktj die ftrekken zouden tot bereikiog van dit Oogmerk, en men kon zig niet genoeg verwonderen, over de vernuftigheid der Wieken of liever Riemen, welken hy zo ligt en te gelyk zo lievig hadt vervaardigd, dat een Mensch, zender veel moeite, 'er vier kon doen beweegen, welken onophoudelyk de Lugt zodanig floegen, dat zy 'er kennelyke uitwerkingen in voortbragten. Die bekende zwaarigheid , zelfs, dat de
zwaar-



Konstig'e Lugtbollen. y$
zwaarte van een Mensch en van het Vaartuig, 't welk hem draagen moest, Wieken vereischte, zo uitgeftrekt en groot van vlugt, dat dezelven niet handelbaar zouden zyn, kon zynen iever niet uitblusfchen. Hy hieldt niet op, zyn Voorwerp na te volgen; ja de moeie* lykheden en belemmeringen, welken hy, geduurende zes Jaaren , in deeze naipooringen ondervondt, verflapten geenszins zyn verlangen , of liever onkrenkbaare Hartstogt, om zig nog eenmaal in de Lugt te kunnen op^ voeren.
Zyne hope, hoewel verre van eenigen grond te hebben, was nog niet verlooren, toen dé Ontdekking der Heeren Montgolficr hem gelukkiglyk het allervleijendst uitzigt, en een allerbetrouwelykst fteunpunt aanboodt: waar van hy wel dra de nuttigheid tot zyn oogmerk ondervondt, en zyn werk maakte-van 't Gemeen aan te kondigen , dat men nu voel dra hem zou zien zyn Koers in de Lugt bcftuuren. Zekere omftandigheden hielden, in 't eerst, dé uitvoering van zyn Ontwerp tegen, maar eindelyk werdt, den 5 February 1784., het Algemeen bepaaldelyk verwittigd door den Heer Blanchard, dat hy eerlang aan zyne beloften zou voldoen , en dat men werkelyk bezig was aan 't maaken van. dén Lugtbol, daar hy mede vaaren zoude.
Den



96
Proefneemingen met
Den 2 Maart deezes Jaars hadt inderdaad de Proefneeming plaats, in 't midden van een ongelooflyken toevloed van Aanfchouwers. Men zag hem alleen vertrekken, met eene onbefchroomdheid zonder wedergaa- zig verheffen boven de Wolken, aldaar den Koers volgen van verfcheide Lugtftroomen, en de eenzaame Gewesten der Lugt doorvaaren op eene Hoogte, tot welke nog geen Sterveling gekomen was(*> Hier kon hy op zig zelf alleen, ver van alle Menfchelyke hulpe, en, als 'tware, geheel van de Natuur afgefcheiden, dewyl hy de noodige voorzorgen niet hadt genomen, in een Loopbaan zo verfchriklyk als onzeker, 't geweld
der
C*) De Lugtbol van den Heer Blanchard, van 't Koninglyk Obfervatorium gezien, vertoonde zig, te ia Uuren 35 Minuuten, op irji Graaden hoogte, volgens den,Heer Graaf nE CAssrwi. Te 12 Uur 38 Minuuten veranderde hy van Koers. Te 12 Uur 42 Min. klom hy Loodregt op, tot
Te 1 Uur fcheen hy lediger te worden, en ftondt op . . 48 Gr, 25 Min.
Te 1 Uur 2 Mm. was hy hoog 51 Gr. 41 Min.
Te 1 Uur 3 Minuuten vertoonde zig zyn onderftelde middellyn, van 26 Voeten, onder een hoek van 11 Min. 50 Sek. 't geen zyn afftand uitbragt op 1259 Toifes, en de verheffing Was 52 Graaden; dienvolgens was zyne hoogte 992 Toifes De Heer Messiek heeft, in 'cHotel van Clug.



Konstige Lugtbollen. 57
der Winden, de werking van een vinnige Yskoude en de verilikking door eene al te zeer va-dunde Lugt onderhevig, lang gedwaald en zig bloot gefield gevonden hebben , om de Nagt te moeten doorbrengen in de allergevaarlykfte omftandigheden. Doch de Heer Blanchard was, gelukkiglyk, niet lang in deeze onzekerheid* Zyn Bol, doordringbaar voor de Lugt, liet het Ontvlambaar Gaz doorglippen i daar was ook veel door de Klep van bo-. ven, en door het Aanhangzel van onderen, verlooren gegaan, en hy daalde, vyf Kwartier Uurs na zyn vertrek , zagtjes neder op de kleine Vlakte van Billanceurt, niet ver van Sévê.
Alzo deeze Proefneeming eenige zaaken geopenbaard heeft, die van belang voor de Natuurkunde zyn , zullen wy hier den Heer
Blan-
ghy, de middellyn te 1 Uur 7 Minuuten gemeten, en 1173 Toifes Hoogte daar uit opgemaakt»
Kwartier over Eenen vondt hy 885 Toifes, maar te 12 Uuren 53 Minuuten was de Bol veel hoOger, waarfchynlyk tot 1500 Toifes en meer, verheven.
Te 1 Uur 35 Minuuten is hy neergevallen- Deeze Aantekening is door den Heer de la Lande medegedeeld-.
[Men kan uit dit alles niet opmaaken, dat de Heer Blanchard hooger in de Lugt gekomen zy dan de Heer Charles, wiens Verheffing gerekend wordt op 1700 Toifes: zie bladz, 49, hier voor.J G



*<jS Proefneemingen met
Blanchard zelf de befchryving hooren doen van zynen Reistogt, en het gene hy op denzelven heeft ondervonden.
XXVII.
cs33d ris jsttBi nia rï'ffitixatey t* m umahj Bericht van den Heer Blanchard, aan« gaande zyne Proefneeming van den 2 Maart 1784 , op 't Drilvèld werkheilig gemaakt.
]Ck maakte toeftel Kwartier over Twaalven, om te vertrekken met Dom Pech, myn Reisgenoot; maar het verlies van Lugt, dat myn Lugtbol hadt ondergaan, door het fpytig toeval , .vaar van in 't Journal de Paris bericht is gegeven, deedt ons byna oogenblikkelyk weder reerdaalen. Ik verzogt hem toen, uit de Machine te gaan, 't welk hy met zeer veel leedwezen deedt. Te half Een Uur, op myn "Orlogie, vertrok ik alleen, en werd tot eene Hoogte opgeheven, welke ik niet fchattenkon; om dar, onder de menigte fchaden, welken my de ftoutheid van den Jongen Karei, die in myn Schuit fprong, veroirzaakt heeft, het verlies^ van myne Inftrumenten , welke allen gebroken zyn , de voornaamfte is. Ik heb
dus,



Konstige .Lugtbollen. 99
"Sus, van alles ontbloot zynde, niet beflooten le vertrekken, dan tot enkele voldoening van 't Algemeen , onder welks Oogen ik my toen bevond. Een Lugtitroom voerde my boven Parys, daar had ik een volkomen Stilte erï bleef 'er ongevaar 14 Minuuten als onbewoogen. Vervolgens ging ik weder over de Rivier, en in deeze Pasfagie vertoonden zig de Wolken onder my. Op dat oogenblik Voeldè ik de Zonneftraaien vinnig lteeken, en bevondt my in een dergelyke fiilte als voorheen, welkè omtrent een Kwartier duurde.
Hebbende toen myn Lugtbol zien inkrimpen , door de geweldige beweeging die ik ondervond , zonder twyfel Veroirzaakt zynde, doordien hy van twee tegenftrydige Winden famengeperst werdt j wierp ik vier Ponden Ballast uit, 't welk my wederom deedt ryzen. ïk ging toen zeer fnel voort, in de laatfte Koers, daar ik van -afgegaan was; maar dé Rivier wederom overtrekkende, befpeurde ik een kennelykë nédèrdaaling. Derhalven, op dat ik niet in 't Water vallen zou, omfloeg ik my wederom van een gedeelte myner Ballast., 't geene myn Koers voortzette tot aan de Vlakte van BiUancourt; alwaar ik omtrent tweehonderd Voeren langs den Grond voortfchoof; maar j het Aardryk zeer oneffen zynde, fmeet ik het overige myner Ballast en brokken van G 2 ,my;



ioo Proefneëmingen met
myne Schuit weg, 't welk my langzaam deedt neerkomen op den Grond.
Verfcheide Perfoonen liepen toe, en hielden myne Schuit vast, Kwartier over Tweeën, 't welk in 't geheel vyf Kwartier Uurs Lugtreize maakt. Ik moet er by voegen, dat ik, geduurende dit tyds - verloop, agtervolgelyk , Hitte , Koude, Honger en een ongemeene Slaapzugt, ondergaan heb.
De Jonge Heer de Seutre, Officier reformévna het Legioen van Lauzun, diestyds by ;zyn Vader zynde te Eillancourt , kwam aan, en deedt my de Eer, van my te verzoeken , dat ik by hem zou komen om my te verfrisfchen. Dit nam ik aan, en (telde aldaar een Proces Verbaal op , bevattende de hier voorgeftelde zaaken: zo in zyne tegenwoordigheid, als in die der Heeren, den Hertog van Fronsac, den MarquisDE l'Aigle, de
M on t AG nac, de MoNTESQUIOÜ en de ReaüLX.
Alzo het hier aankomt op een ftuk van veel belang, te weeten , het Vermogen om de Aëroftatifche Machinen te beftuuren, vind ik my verplicht om niets te ontveinzen , en gewag te maaken, zo van myne inzigten als van myn Scheepsbeftuur. Hoewel van myne Vleugels beroofd, had ik nog niet geheel de hope verlooren, om mynen Koers te richten naar la Vil-
lette,



Konstige Lugtbollen. rol
lette, waar ik met verlangen werd te gemoet gezien. Daar bleef my niets over dan myn Roer en myn Aanhangzel, van beide welken ik my bediend heb, en vastelyk moet gelooven, dat het daar aan te vvyten is, dat ik, en de fnelheid heb kunnen vermyden van de Lugtftroomen, waar in ik my bevond, en heb kunnen opkomen tegen die zelfde Lugtftroomen. Het fchynt my ten tninfte moeie. Jyk, aan een andere oirzaak de omflandigheid toe te fchryven, welke my bericht wordt van het grootfie getal der Aanfchouweren opgemerkt te zyn; (iets dat my Perfoonlyk raakt, en door geen myner Voorgangeren in de Lugtvaart ondervonden is;) naamelyk, dat ik lang tegen den Wind op heb gevaren.
Den 4 Maart 1784. Blanchard.
XXVIII.
Brief van den Heer Faujas de Saint Fond, aan den Heer Blanchard, over eenige omftandigheden van zyne Proefneeming.
JLk maak U myn Compliment, Myn Heer, over de moedige manier, op welke Gy afG 3 ge.



io* Proefneemingen Met
gevaren zyt in Uw Lugtfchuitje, ■ cn over den gelukkigen uitflag Uwer Reize.
Ik las den zelfden Dag de eenvoudige, maar wel opgeftelde, en met de waarheid overeenkomftige, befchryving daar van, wel. ke, door U getekend, my door een Uwer Vrinden medegedeeld werdt. Ik vcrwagtte, 's anderendaags, die te vinden. ;in het Journaal van Parys, maar, in.plaats van dien» vond ik 'er niets in, dan onzekere en verWarde Berichten, voorafgegaan van een niet beter. Verhaal, aangaande de Proeven, welken Gy voorheen genomen hudt om te vliegen, en waar in, zonder gezag, een Ondervinding bygebragt wordt, welke Gy zekerlyk volftrekt zoudt ontkennen.
Ik hope, dat het U niet onaangenaam zal xyn, dat ik eenige opheldering van U verzoeke aangaande dit Onderwerp, gelyk ook over Uw Bericht van den 4 deezer, in het Journaal van Parys geplaatst. Weest verzekerd, dat zulks gefchiede, met het enkele oogmerk om het Verhaal Uwer Proefnee. minge voor alle berisping te beveiligen, en hetzelve te doen ftrekken ten nutte der Weetenfchappen : want zy heeft een groot Licht verfpreid over de Befchouwkunde der Lugtflroomen.
De Samenfieller van 't gezegde Journaal,
vau



Konstige Lugtbollen. 103
van den 3 deezer Maand, fpreekende van Uwe poogingen omtrent de Konst van Vliegen, drukt zig op de volgende wyze uit, en zegt: „ dat Gy flegts van den Grond af gekomen „ zyt, en dat Gy, om eene opklimming van „ 20 Voeten te bereiken, hebt moeten een „ Tegenwigt gebruiken van zes Ponden, en „ eene moeielvke bewerking. " Ik herinner my verfcheide overfpreekingen met U, toen ik Uw Vliegend Schuitje befchouwde, en my verwonderde over het vernuftig Maakzel Uwer Wieken of liever Riemen; maar ik heb de Ber gehad van U, op 't voorbeeld van veele Perfoonen, die 'er oneindig meer van wisten danik, te zeggen, dat 'er een Wiskonftige on. moöglykheid ware , dat zodanige Riemen U twee Sekonden in de Lugt konden ophouden , en, zo Gy ooit eene opheffing hadt kunnen maaken van twintig Voeten, gelyk het gedagte Journaal fchryft, zoudt Gy een weezentlyk Wonderwerk hebben uitgevoerd, dat alle tv» kende Wetten der Werktuigkunde den bod- m ingeflagen had: Ja, zo Gy 't Middel halt s, vonden, om U tot twintig Voeten op te hefr. fen, zoudt Gy U even zo wel tot twintig Toifes hebben kunnen opvoeren.
Maar gelukkig was deeze verzekering, bekwaam om veele Menfchen, inzonderheid Vreemdelingen, te misleiden, door U zelf G 4 reeds



104 Proefneemingen met
reeds leugenachtig verklaard in een Brief vol goed Verftand en Reden,, ingevoegd in 'tjournaai van Saterdag den at February, waar in Gy U uitdrukte met eene Opregtheid en goede Trouwe, welke U eene vry algemeene toeitemming heeft verworven. Ik voeg, met pleizier, hier U eigen uitdrukkingen in.
„ Ik doe dan een zuivere en opregte Hulde „ aan den onftervelyken MontgolfiSr, „ zonder wiens hulpe, ("ik beken het,) de „ Werktuiglyke toeftel myner Wieken mis„ fchien my nooit gediend zou hebben, dan „ om een onhandelbaar Element te beweegen, „ 't welk my hardnekkig, even als den log'
gen VogeHlruis, naar den Grond zou hebben „ terug geftooten ; daar ik reeds rekening „ maakte den Adelaar den weg te betwüten „ door de Wolken.'*
Het Journaal van Parys voegde, Donderdag den 4, niets in, dan deu Brief, waar in Gy zelf bericht van Uwen Reistogt geeft. De, Omftandigheden daar van, op weinig naa gelyk aan de genen, welke my daags te vooren medegedeeld waren , zyn zeer wel voorgedragen: maar Gy hebt 'er een nieuw ftuk bygevoegd, dat my zo veel te verwonderlykervoor,, gekomen is, om dat Gy 'er niet alleen in Uw eerfte Verhaal geen woord van fprak, maar dat Gy 'er ook geen de minfte melding van
maak- ,



Konstige Lugtbollen. 105
maakte, op den Dag, wanneer Gy de be^ fchryving uwer Lugtreize voor de Heeren van de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen open lejde.
Ik wil van de bejfuuring fpreeken. Het Journaal van den 3 Maart zal U waarfchynlyk, ten deezen opzigte, misleid hebben,door te zeggen: „ Sommige Perfoonen komen in
dit ftuk overeen, dat de Heer Blanchard, „ van zyne Vleugels beroofd, zig daarom niet„ temin befluurd heeft door zyn Roer, en dat „ hy, in 't vooraeemen , 't welk hy by 't in„ fcheepen hadt, om naar Verfailles te gaan, in„ derdaad tegen den Wind op gevaren zy." Dit Artikel, 't welk onderftelt, dat de genen, die het daar ingelascht hebben, zig de moeite niet hadden gegeven om deeze Proefneeming te zien, of dat zy dezelve befchouwd hebben met een onkundig Oog, hadt U nooit moeten doen zeggen, Uw aanfpraak richtende tot dié zelfde Journaalistcn van Parys: dat Gy,fchoon van Uwe Vleugels beroofd, volgens de opmerking van bet grootfle deel der Janfcbouweren, lang tegen den Wind op hebt gevaren (*).
Ik was digt genoeg by U, myn Heer , wanneer Gy gingt aftrekken, om getuige te zyn
van
(*) [Zie bladzyde ici, hier voor.] 0 5



ïo6* Proefneemingen met
van dat zo fpytig als onverwagt Toeval, 'e welk verfcheide nadeelen toebragt aan Uwe Machine: want niet alleen raakten Uwe Riemen en Uwe Werktuigen aan Hukken, zo dat Gy de eerflen geheel moest weg doen; rm ar Uw kleine Roer, 't welk veeleer een Voorwerp van Sieraad dan een Werktuig fcheen te zyn, daar men iets van verwanten kon; leedtveel, en fcheen' my buiten gebruik geraakt te, zyn. Ik denk dan, dat Gy 'er geen den minften dienst van hebt kunnen trekken. Wat be-i langt het Aanhangzel, die enkele Pyp van Taf, gefchikt om uitgang te geeven aan de Ontvlambaare Lugt, kan ik ook niet zien, dat hetzelve op eenigerley manier heeft kunnen dienen, om de minfle beftuuring te maaken van Uwen Koers.
Nooit heb ik U, van het oogenblik der opklimming af, tot aan dat der hederdaaling, uit het Gezigt verlooren (*), en zeer duidelyk opgemerkt, dat Gy, op verfchillende Hoogten, Lugtftroomen aangetroffen hebt, die U dan naar den éénen, dan naar den anderen kant voerden; zodanig dat, ten deezen opzigte, Uwe Proefneeming zeer merkwaardige zaaken geopperd heeft, en het denkbeeld bevestigd
(*) [In t!e grooefte Verheffing mo.et deeze Lugtbol zig uitermaate klein, uaajjwlyks zo breed in
nüd-



Konstige Lugtbollen. 107
. tigd van veele Geleerden.. noopens de als 'c ware Rivieren van Lugt, welke men in tegenftrydigeKoerfen aantreft op verfchillende Hoogten. ' Want op den Dag Uwer Proefneeming hieldt de Landwind zyn Streek zeer wel; Noordoost zynde en taamelyk hard doorwaai, jende; rerwyl Gy, die eerfte Bedding van Lugt doorboord hebbende, in 'teerst Stilte en vervolgens kleine ongeregelde Lujtftroomen vondt, die U verfchillertdè Koerfen deeden houden: 't welk ik, met zo veel oplettendheid als belang, heb waargenomen.
Thans blyft my over, dat ik-U bid, Myn Heer, my het pleizier te willen doen , van my eenige ophelderingen te geeven omtrent de volgende Onderwerpen.
1. Wat was het naauvvkeUrig Gewigt van Uwen Bol?
2. Welke die van het Net en den Hoepel ?
3. Die van het Schuitje en de Touwen, waar mede het opgehangen werdt?
4. De zwaarte van Dom Pech?
5. Uw eigen zwaarte?
6. Waar in beftondt Uwe Ballast, en in welke omftandigheid ontfioegtGy U daar van?
7. Toen Gy, op een zeer groote Hoogte,
door
middellyn als een Vierde van de Volle Maan, ver'' toond Lebben.]



io8 Proefnieminoen met
'door een kleine witte Wolk, die op zig zelve was, heen gingt, bevondt Gy eenige aandoedoening by 't naderen aan die Wolk?
8. Uw Bol naauwlyks tweederden vol zynde, toen Gy vertrok; wierdt Gy op zekere Hoogte gewaar, dat de Ontvlambaare Lugt den Bol geheel vol maakte, en waart Gy toen genoodzaakt Uwe Klep te openen ? Ontglipte de Lugt ook door het Aanhangzel?
9. Toen Gy U bevoadt in de Lugtflroom, die Uwe Schuit in beweeging bragt; ondervondt Gy toen Wiggelingen of Schokken? bleef Uw Bol altoos Loodregt boven de Schuit of week hy af? wat uitwerking bragt die beweeging op Uwe Perfoon voort?
Dewyl alle deeze Vraagen {trekken om Licht te verfpreiden over Uwe Proefneeming, zo hope ik, dat Gy wel zult willen het pleizier hebben om 'er fr.uk voor ftuk op te antwoorden. Ik ben, enz.
Den 30 Maart 1784*
Faujas de Saint Fond.
XXIX,



Konstige Lugtbollen* 109?
XXIX.
Antwoord van den Heer Blanchard, aan den Heer Faujas de Saint Fond, nwpens de gedagte Omftandigheden zyt ner Lngtreize.
3£k bedank U, Myn Heer, voor 't Com* pliment, dat Gy my maakt noopens myne Lugtreize. Zy is zo fraay niet geweest, ate ik my had voorgefteld; doch wie had het Toeval, dat my overgekomen is, kunnen voorzien ?
De iever, welke Gy betuigt voor de nuttige Ontdekkingen, heeft U my Vraagen doen voorfiellen omtrent myne Aè'reftatifcbe Operatiën, welken ik met veel pleizier goedkeure.
'Het Journaal van Parys, zegt Gy, brengt in zyn Blad van den 3 Maart, zonder eenig gezag, eene Proefneeming te berde, die ik voorheen gedaan heb, om te vliegen , door Werktuiglyke kragt alleen, 't Geen het Journaal gezegd heeft, Myn Heer, is gegrond op het Bericht, door my aan 't zelve opgegeven , van myne Maneuvres: maar het hadt zig verlïaanbaarer kunnen uitdrukken, door te
zeg-



iao Proefneeminge» met
zeggen, dat ik, zonder het Tegenwigt, waar van het fpreekt, misfcbien nooit van den Grond af gekomen zou hebben, dan met een Stoot of Sprong gelyk de Karpers; 't welk my gebeurd is na zès Jaaren arbeids: naardien ik, met behulp van het TegenwiRt, niet kon hangen Wyven onder myn Timmeragie, en dat ik, niettegenftaande alle myne poogingen, genoodzaakt was, zelfs vry fnel, te daalen. Ik ftem derhalve toe, Myn Heer, dat ik misfchien nog verfcheide Jaaren noodig zou gehad hebben, eer ik zo ver gekomen ware, van my door 't enkele behulp der Werktuigkunde op te heffen. Dit heb ik gezegd in myne tfnef aan t Journaal van Parys van 21 Fehruary, tevens hulde doende aan den Heer
MoNTGOLFiëR.
Ttn opzigt van de rékenfehap, door my van mynenReistogr open gelegd voor de Heeren Leden der Akademie, is 't wel waar, dat m van de beftuurtng nier gefproken heb; maar ik-vosgde dit laatfte Artikel als een Aantekening by het eerfte, daar ik verflag van had gedaan. Ik heb ter goeder trouwe, in 't Journaals den 4 Maart, bekend, dat ik niet wist, of !k myne Evolutiën aan myn Roer en myn Aanhangzel verfchuldigd ware. Het zekere daar omtrent is, dat ik, tot zekere hoogte boven Pas/y verheven zynde, en la Villeu
te



Konstige Lugtbollen. iu
te gewaar wordende, daar ik nog, niettegenftaande het Ongeluk, waar door ik gedwarsboomd was, niet wanhoopte te komen; een Touw van myn Roer vastmaakte aan myn Been, kunnende my van de {linkerhand niet bedienen, welke ik met myn Zakdoek bewonden had, wegens de fteek met den Degen, die ik daar in had gekreegen; en met myn regtethand, door middel van hetAanhangzel, naar my trekkende het onderfte van den Bol, dat flap hing, maakte ik daar van een foort van Zeil, waar mede ik, zo goed als 't my doenlyk was, een Lugtftroom, die zig tegen myn oogmerk fcheen aan te kanten, kneep, en, met eenige ftooten van het Roer, loefde ik tegen den Stroom op, en kwam de Rivier dwars over: maar in deeze Overtogt, doordien de Zonnefchyn de Ontvlambaare Lugt grootelyks verhit hadt en verdund, vergat ik weldra myn Roer en alle hope van beftuuring, om te letten op het fchroomelyk gevaar datmy dreigde. Myn Lugtbol hing niet meer flap; het Aanhangzel glipte my uit de Hand, en de plooijen van den Bol fpanden zig met zulk een geweld uit, dat hy aan alle kanten kraakte. Myn Schuit, waar in ik wandelde om den Bol en de Touwen te toetzen, deedt het ook, zodanig was die by myn Vertrek gehavend. Ik laat U oordeelen, Myn Heer, in welk een
toe-



li» Proefneemingen met
coeftand ik my toen bevinden moest! Tot ophooping van deeze droevige wisselvalligheden* deedt zig een doffe beweeging onder myne Voeten gevoelen. Ik befpeurde, aan de hevigheid van den Stoot, dat ik zeer vlug werd opgeheven: ten anderen werd ik daar van door het ligte Doek, waar mede myn Vaartuig overtoogen was, verzekerd, en dit is het ee* nige dat my kennis gaf van myne opftyging en nederdaaling. In 't opftygen bemerkte ik, dat het Doek ftyf aangedrukt werdt tegen den bin» nenkant van het Vaartuig: in 't neerdaalen wapperde het boven myn Hoofd, zo dat ik 'er zelfs mede belemmerd was. Ik ftelde my gerust noopens het Geraas, denkende dat het een Kanonfchoot ware. Eindelyk, tot een aanmerkelyke Hoogte boVen het Land omftreeks het Dril veld, daar ik weder was over heen gegaan, verheven, kwam het Aardryk my voor als eene graauwachtige Landkaart: alles fcheen even hoog: ik onderfcheidde niets, zelfs niet de Gebergten: ik zogt dat van Calvaire, maar het was voor myn Gezigt verdweenen. Op dit oogenblik deedt een tweede Bons zig gevoelen, en hadt de zelfde uitwerking als de eerfte, maar veroirzaakte my geen fchrik. Schoon ik fcheen ftil te ftaan, fteeg ik niettemin in de Loodlyn op, om dat ik my Een tweeden maale in de Stilte bevond. Myn
Doek,



Konstigê Lcgtbollen; 113
Doek, daar ik naar keek, wees my zulks aan: ten anderen vlügtten zekere kleine Wolkjes, daar ik doorbeen was gepasfeerd, onder myne Voeten Weg, en de genen, die ik in de verte befpeu'de, vertoonden zig als eene ïtilïe Zee, boven welke ik zeer verheven was. In deeze Stilte trof ik veele tegenftrydigheden aan : eensklaps wierdt myn Lugtbol flap; verVolgens zwol hy uit, tot barftens toe: toen liet ik Ontvlambaare Lugt door het Aanhangzel uitgaan, en fchoon hetzelve zes Duim. wydte hadt, was nogthans die uitgang naauwlyks genoegzaam voor den doortogt van deeze zig verdunnende Damp. Ais myn Aanhangzel weder flap wierdt, nam ik het op nieuws in de Hand, en kneep het zodanig toe, dat het een wrong maakte op myne Vingeren: toen liet ik het wederom los, uit vreeze dat myne Bol barden mogt. •
Om kort te gaan, Myn Heer, in de tyd van 15 Minuuten, geduurende welken ik fcheen ftil te liaan, veranderde myne Lugtbol viermaal van gedaante. Ik fchreef die uitwerkingen toe aan kleine zeer ligte Wolkjes, daar ik zekerlyk door pasfeerde: want myne Handen wierden koel en vogtig, zo wel als myn Aanhangzel. Wanneer myn Bol zig uitfpande, en wanneer hy wederom vertrapte, werd ik H doos



ii4 Proefneemingen met
door een ongemeene droogte en hitte aangedaan.
Weldra werdt myn Lugtbol, in een ftaar van flapheid zig bevindende, aan het onderfte Aspunt, fterk geflingerd; de Winden floegen 'er met geweld tegen aan; liy maakte zig nu plat van onderen, dan hol als een Parafóh ik zag het oogenblik, dat ik myn Aanhangzel los moesr laaten, vreezende dat het aifcheuren mogte; maar ik maakte het met een lang Koord vast, op dat het aan de Schokkingen zou toegeeven. Ik wierd op myn Kompas gewaar, dat ik, in minder dan een Minuut, viermaal omgedraaid werde, en ik moet bekennen, dat deeze Wervelwind aandoening op my hadt; maar weldra een kleine Lugtftroom mynen Bol naby den middelkring aangrypende, een weinig indrukkende, en my, door eene Schokking, de Loodlyn doende verhaten, nam ik weiara een anderen Koers, welke naar Mont Rouge fcheen gericht te zyn.
Deeze geweldige en tegenftrydige Winden, geduurende welken ik een groote Koude had ondergaan, onrworfteld zynde, verbeeldde ik my daar van verlost te zyn, wegens de Stilte, waar in ik my bevond; terwyl myn Bol zi> uitzette: des klom ik weder Loodregt op; de Koude wierdt by uitftek vinnig; ik kreeg Honger



Konstige Lugtbollen. 115
ger en at een brok Paftey: ik wilde drinken, maar vond op den bodem myner Schuit niets dan brokken van Glazen en Flesfchen, welken die jonge Militair in het vegten met hem, toen ik vertrekken zou, my hadt overgelaten : zyn Hoed vond ik onder myne Zitplaats, en zette dien op 't Hoofd. In een ftaat van gerustheid, niets kunnende zien of hooren, dewyl rondom my, aan alle zyden, een verfchrikkelyke Stilte plaats hadt, zou ik bykans in Slaap gevallen zyn; doch, 't gevaar my verfchrikkende, fprong ik op en wilde Tabak gaan fnuiven, maar ik had myn Doos niet: ik veranderde verfcheide maaien van zitplaats : ik liep van 't Agter- naar 't Voortleven: wel dra rukten twee geweldige Winden my uit de Stilte , daar ik my in bevonden had, en drukten myn Bol met zo veel kragt te famen, dat hy zigtbaarlyk kleiner wierd : ik f neet al het Zand, dat ik nog in myn Schuit had, weg, en dit deedt my een weinig opftygen, en die twee tegenftrydige Lugtftroomen vermyden, welke my zo geweldig flingerden; maar ik trof toen een anderen aan, die my zeer fcfiielyk in den eerften Koers bragt, waar uit ik was gegaan. Alzo ik de groote Koude niet langer kon verdraagen, was 't my niet leed te befpeuren, dat ik een weinig daalde, en, oin • zulks vaardiger te doen, trok ik aan de Klep, H a maar



xic? Proefneemingen met
maar deeze hielde tegen: evenwel kreeg ik ze eindelyk open, en daalde ihellyk boven de Rivier, welke my in 't eerst voorkwam als een witachtige Draad, vervolgens als een fmal Lint, en op 't laatst als een (tuk Laken. Ik wierp in 't Water een Brood van vier Ponden 9 dat een Werkman in myn Schuit gedaan hadt, en, alzo ik den loop volgde van.de Rivier, deedt de vreeze, om op 't Water neer te daalen, my myn Roer vry (nel beweegen: hier aan geloof ik, is 't toe te fchryven, dat ik de Rivier dwars over kwam.
Ik zal U doen opmerken, Myn Heer, dat op het oogenblik, toen ik myne nederdaaling gewaar wierd, myn kleine Kompasje my wel verzekerde, dat ik Koers hield naar Verfailles, maar ik wist niet, of ik 'er nog agter dan voorby was. Wanneer ik my. boven de Vlakte van BUlancourt bevond, kende ik de Brug de Séve en den Weg van Ferjailtisi ik was toen boven die Vlakte omtrent ter hoogte der Toorens van de Lieve Vrouwe Kerk: ik hoorde zeer duidelyk de Toejuichingen en het Vreugdegefchreeuw van de Reizigers; ieder kwam uit zyn Rytuig en riep my toe; dat ik naauwlyks kon beantwoorden, als druk bezig zynde my te ontlasten van eenige brokken van myn Tuig, die ik weg wierp, om zagrjes neer te komen: ten anderen befpeurde ik, dat fchoon
ik



Konstige Lugtbollen. Hf
ik luidkeels fchreeuwde, (lel U gerust; ik ben van de Rivier af: men my naauwlyks kon verdaan. Eindelyk had ik, op deeze Vlakte, omtrent tweehonderd Voeten langs den Grond gevaren, wanneer Menfchen kwamen toeloopen, die, op myn Verzoek, mjn Vaartuig vasthielden. Wel dra was ik omringd met Heeren, en een ontelbaare menigte Loopers, die van alle kanten aankwamen. Ik bevond my op het Kafteel van Billancourt, by den Heer de Seutre , die my genoodigd hadt by hem te komen, alwaar ik myn Proces-Verbaal opftelde.
Zie daar, Myn Heer, hoe myne Reis ten einde liep, die vyf Kwartier Uurs hadt geduurd. Ik was van 't Drilveld vertrokken te half Eenen , en daalde Kwartier voor Tweeën op de Vlakte neer. Thans blyft my over, U te voldoen noopens zekere omftandigheden: te weeten. t. De zwaarte van mynen Lugtbol was
102 Ponden, s. Die van't Net en den Hoepel 63
3. Die van den Schuit en de Touwen . . • 75
4. De zwaarte van Dom Pech 12a
5. Myn eigen zwaarte . 110
6. De Ballasteen Brood van vier Pond en omtrent zo veel Zands 8
Te famen 480 Ponden. H 3 W*r



118 Proefneemingen met
Wat de drie overige Vraagen aangaat, deeze meen ik, Myn Heer, zo veel mooglyk beantwoord te hebben in 't beloop van myn Brief.
Ik heb de Eer van te zyn &c.
Blanchard.
In 't Hotel Viënnay, Rue Ta' ranne, \i Maart 1784.
XXX.
Berekening der waarfchynlyke Hoogte, tot ■welke de Heer Blanchard gekomen zy, door den Heer Bourgeois.
HOe Lugtbol in middellyn 26 Voeten hebbende, zouden daardoor, indien hy vol was geweest, 800 Ponden Dampkrings-Lugt verplaatst zyn geworden (*). Het geheele Gewigt der Lugt - Machine , met al zyn toeftel,
zo
(*) [Dat is, hy zou de plaats heilagen hebben van zo veel gemeene Lugt, als 800 Ponden woog, of eene ruimte van 9200 Teprlingfe Voeten.]
(t) [Dus zou de Heer Blanchard veel hooger in de Lugt, dan de Heer Charles zyn geweest: maar de Gevolgtrekking fchynt my wat onze-



Konstigb Lugtbollen. 119
zo als die in de Lugt opging, was 480 Ponden. Hier by kwamen 110 Ponden Ontvlambaar Gaz, in de evenredigheid van 1 tot 5$ te« gen de gemeene Lugt gerekend. Dus maakte eene zwaarte van 590 Ponden Evenwigt met de verplaatfte Lugt.
Dewyl de Reizigers, in deeze (laat, byna in Evenwigt bleeven met de L«g$, zonder zig te kunnen opheffen, en Dom Pech deswegen genoodzaakt zynde geweest'er uit te gaan, werdt het Gewigt daar door verminderd tot 468 Ponden, en de kragt van Opklimminge was 122 Ponden.
De Bol zou zig toen, tot 1300 Toifes of daar omtrent, verheven hebben, indien hy zyn flapbeid had behouden, maar, allengs uitzettende, werdt hy door de uitfpanninge van het Gaz daar binnen eindelyk geheel vol. Deeze omftandigheid, die de Ruimte van 800 Ponden verplaatlte Lugt aan de Oppervlakte des Aardkloots heritelt, billykt dat men eene Verheffinge tot 2100 Toifes erkenne (f,): te meer, alzo het üekleedzel van Taf veel Gaz
liet
zeker. Immers de Bol fchynt in de hoogde verheffing niet volkomen uitgefpannen te zyn geweesr. Hoe jammer is t, dat zyne Barometer en Thermo meter, door dien moedwilligen Militair, aan mikken geholpen waren.]
H 4



lao Proefneemingen met
lier uitgaan, en dat de Heer Blanchard, eindelyk befloor, dien uitgang te bevorderen. Het verlies, de zwaarte verminderende, vermeerderde de betrekking geduurende eeni2en tyd, en tot aan het oogenblik, wanneer het Gaz den Bol niet meer geheel ukgelpanneu kon houden.
Uit het Verhaal van den Heer Blanchard, blykt, dat hy op de grootte Hoogte den Stroom aantrof van koude Lugt, door welke het Ontvlambaar Gaz verdikt werdt. Ik wenschte dat Hy naauwkeurig den tyd by ieder verandering had aangetekend; dit zou de vermoedens bevorderd en aan dezelven een, grooter trap van zekerheid gegeven hebben.
XXXI.
Proefneeming te Turin gefchied, den 11 De» cember , met een kleinen Lugtbol, gevuld met Ontvlambaare Lugt.
.lEDeeze Lugtbol, opgelaten door de Heeren Ridders van Lamanqn en Nappion, en Doclor Bon-Voisin, maakte een Cylinder, aan de beide enden rond, van 3 Voeden hoogte en 2 Voeten middellyn. Men
heefs



Konstige Lugtbollen. 121
heeft zig daar toe, in navolging van den Abt L. wiens Proefneeming in het Journaal van Parys, van de Maand Oktober, is hefchreeven, bediend van bereide Osfen-Darmen, die in den Handel bekend zyn onder den naam van Goudflagers-Papier. De Stukken, welken men daar van te Turin vondt, waren zo klein, dat 'er veel handigheid en lydzaamheid noodig was, om ze vast famen te voegen. Een verftandig Kondenaar, Ours genaamd, in dienst van den Baron de Choiseul, Ambasfadeur van Vrankrvk, was gelast met deezen arbeid, dien hy zo gelukkig heeft uitgevoerd , dat de Bol , niettegerulaande de gebruikte Vischlym, niet meer woog dun 3 Oneen en 2 Drachmen.
Men verkoos liever in het Werkhuis een goeden Voorraad van Ontvlambaare Lugt te vervaardigen, dan die op de plaats der Proefneeming, ten tyde als men dezelve wilde doen, te maaken. Men nam ten dien einde een grooten Bol van Glas, met twee Halzen of Pypen: en hechtte een wel fa. mengedraaide en dus van Lugt ontledigde Blaas aan een der Pypen, vervolgens goot men in den Bol twee derden Water en een goede derde part gedephlogifticeerdt VitrioolOlie. Een kleine Blaas, aan de andere Pyp vast gemaakt, bevatte zekere veelheid Vylzei H 5 van



122 Proefneemingen met
van Staal, 't welk men by maate in het mengzel ftortce. De opbruifching gefchiedde toen met veel geweld, en de Ontvlambaare Lugf, die zig ontwikkelde, vulde de Blaas in eenïge Minuuten: men bragt aanftonds een andere in plaats, doende 'er Staalvylzel, Olie van Vitriool of Water by, naar de kragt of zwakheid van de opbruifching.
Onder 't befluiten van de Ontvlambaare Lugt in Blaazen, wierdt men gewaar, dat de zwaarfte Dampen zig verdikten, en dat de Ontvlambaare Lugt, zig meer en meer zuiverende, allengs bekwaamer wierdt tot de Aëroftatifche Proefneeming. Men vermydt, ten anderen, door dit Middel het verlprciden van een onaangenaamen Stank in 't vullen van den Lugtbol, en laadt hem met meer gemaks en in minder tyds.
Den 10 December bragt men denzelven uit het Hotél van den Heer de Choiseul, op wiens kosten hy was gemaakt, over in den Hof van haare Doorl. Hoogheid, Madame de Princesfe van Carignan, die zig aldaar bevondt. Dewyl het maar een Proef zou zyn, hielde men alle de Poorten geflooten : maar de nieuwsgierigheid hadt reeds een groot getal Menfchen in den Tuin gelokt. Naauwlyks was de Lugtbol met dien Damp ten halve "gevuld, of hy verhief zig, en men moest hem met
Lin-



Konstige Lugtbollen. 123
Linten tegenhouden, 't Geheele Gezelfchap wenschte hem vryelyk in de Lugt te zien opgaan ; maar haare Doorl. Hoogheid begeerde , dat de Proefneeming tot 's anderendaags uitgeiltld werde, om de nieuwsgierigheid van 't Algemeen te voldoen, 't welk 'er gaarn by tegenwoordig wilde zyn. Derhalve werdt de Lugtbol gebragt in een der Kelderen van haar Paleis, op dat hem niemand befchadigen mogte: men maakte hem met een Touw aan een Ton vast, en by hieldt zig, meer dan agttien Uuren, tegen 't Gewelf verheven. Geduurende dien tyd, echter, ging veel verlooren van het daar in zynde Gaz
Donderdag, den 11 dier Maand, was de plaats der byeenkomst gefield voorby de Poort Sufine, in 't midden van de Exercitie - plaats. Men ontledigde aldaar den Bol, en vulde hem op nieuws met Ontvlambaare Lugt die in Blaazen was bewaard. Men hadt moeite om hem te houden, en was genoodzaakt hem vast te maaken aan een Tafel, om hunne Koninglyke Hoogheden, den Hertog en Hertogin van Chablais, af te wagren, die kort daar na op de plaats der Proefneeming aankwamen. Madame de Princes van Carignan met een Schaar het Lint afgefneeden hebbende , dat den Bol vast hieldt, zag men hem, in een oogenblik, eerst een flaauwe kromte befchry-
ven;



154 Proefneemingen met
ven; toen zig Loodregt,en als eenPyl uit een Boog, verheffen door de Mist, de Wolken bereiken en daar door heen gaan, en, na verloop van eenige Minuuten, verdwynen in het Zwerk, onder de toejuichingen van een zeer groot getal Aanfchouwers. Men hadt 'er een Briefje aangedaan, tot verzoek aan de'genen die hem vinden zouden, om 'er kennis van te* geeven aan den Heer de Choiseul, en des anderendaags, den li dier Maand, vernam men, door een afgezondenen van den Heer B e c caria, Kapitein der Kavallery, dat de Bol 's daags te vooren, net te 3 Uuren 's namiddags, was neergevallen, naby 's KoningsStoetery, de la Gilette, 13 Mylen van Turin. Schoon de Lugt zeer ftil fcheen, heeft derhalve deeze Lugtbol een Weg van meer dan 7 Uuren gaans in drie Uuren afgelegd; want men is verzekerd. dat hy niet altoos den zelfden Koers gehouden hebbe ( * ). Een Reiniger heeft hem op den grooten Weg van Riyole gezien, en byna een Uur lang op fterke Galop gevolgd. Verfcheide Perfoonen verzekeren ook, dat zy hem, eenigen tyd daarna, aan de overzyde van de Po, naar den kant van Supergue, hebben waargenomen.
Dee-
(*) [Anders zouden 13 Italiaanfche Mylen maa? ruim 4 Uuren gaans bedraagen. ]



Konstige Lugtbo'lleh. i&fjj
Deeze Proefneeming , welke alle de Gevolgen heeft gehad, die men 'er van verwagtte, ftelt eenige Omftandigheden voor, welken wy gncn befchryven en pleizier kunnen doen aan de genen, die een Lugtreisje voorneemens zyn te waagen.
De Bol is opgegaan te li Uuren 44 Mi. nuuten 's. Voormiddags. In de eerfte 24 Sekonden verhief hy zig tot ai6 Voeten5 de Barometer, aan den Oever van de Pe, ftaande op 27 Duim 10 Lynen, de Thermometer van Reaumüu op vier Graaden boven 't Vriespunt. Na den Mist te zyn doorgegaan, klom hy tot de hoogte der Wolken, en fcheen eenigen tyd ftil te ftaan. Vervolgens verhief hy zig nog meer; fcheen een oogenblik neer te daalen, en,zig wederom verheffende, hebben verfcheide Peribonen hem door de Zonneftraalen verlicht gezien. Eindelyk vertoonde hy zig als een Stip, en, 5 Minuuten 54 Sekonden na zyn aftogt, heeft men hem teenemaal uit het Gezigt verlooren.
De Lugt was ftil en een zeer klein Lugtbolletje, dat men na den eerften deedt opgaan, fteeg tot buiten het Gezigt, vallende een Kwartier Uurs daarna, niet verre van de plaats, daar het opgelaten was, weder neer. Het Lym daar van was een weinig los gegaan.
De manier, op welke de eerfte Lugtbol zig
heeft



isr> Proefneemingen met
heeft verheven, fchynt te doen denken, dat de Aëroftatifche BoUcn nimmer in ftilte kunnen zyn in de Lugt; zo als een Schip op Zee, in tyd van volkomen Stilte. Zy zullen altoos eene Golvende beweeging, die meer of min aanmeikelyk is, moeten ondergaan. Om die zelfde reden is het, dat de Wolken en Nevels, wanneer menze naauwkearig befchouwt in de 'Lugt, altoos fchynen in beweeging te zyn. Die foort van Golving, aan den Turinfchen Lugtbol waargenomen , wordt ons ook te kennen gegeven door de Water-Barometers, welke, zo Boyle verhaalt, zig nooit in ruste "bevinden.
De plaats, daar de Lugtbol neergevallen is, vergelykende met de genen, daar hy is afgegaan, en lettende op den Wind, wdke in die tusfchentyd te Turin plaats hadt: zo ziet men, dat de Wind 9 die den Bol naar 'sKonings Stoeteryën dreef,Zuidwest ware, terwyl de gene, die flaauwtjes heerschte in het laage gedeelte des Dampkrings, uit den Noordnoordwesten kwam. Hier volgt uit: i. Dat de Lugtreizigers op een zelfden tyd kunnen voortgaan met geheel tf-gepftrydige Koerfèn , midsdien zy, de Klep naar behooren openende of fluitende, zig zorgvuldig houden in deeze of gene Lugt(treek, a.' Dat noch de ftand der Windwyzeren, noch het dry ven der Wolken, ons den
Koers



Konstige Lugtbollen. 127
Koers kunnen aantoonen, welken een Lugtbol neemen moet, wanneer hy eens tot een zeer groote Verheffing is gekomen.
Turin, 13 December 1783.
Uittrek zei van een Brief van den Heer Ridder de Lamanon.
JL oen de Bol van den 24 December (*) zeer verheven was, zag men een duidelyken Dampkring van de ^omringende Lugt, welke fcheen omtrent vyfrnaal de middellyn van den Bol te hebben. Ik kan niet denken, dat dit aan het verlies van Gaz toe te fchry ven ware: want, 1. Zou dan de Glorie minder groot geweest zyn: 2. De Ontvlambaare Lugt .uitgeglipt, en met de Dampkrings-Lugt gemengd zynde, zou niet van zo verre zigtbaar zyn geweest. 3. Het Gaz zou niet rondom den Bol, maar boven aan denzelven, zig vertoond hebben. 4. Ik had zorg gedragen, dat de Bol niet meer dan tot drie vierden gevuld werde, op dat de uitzetting denzelven niet mogt doen
bar-
(*•) [Dit «fchynt een andere Lugtbol geweest te zyn , of een andere Proefneeming, dan die van den voorgaanden Brief, j
1



128 Proefneemingen met
barft>n> en op dat het Gaz, door deeze m zetting nog figter geworden , den Bol nog hooger rriqgt doen opgaan. De Glorie vertoonde zig by den Bol zwart, maar van derfzei ven af allengs helderen Dit Verfchy- ze? fcneen my, de oplettendheid der Geleerden waardig.
Turin, i7 February i7R4.
XXXII.
Proefneemingen te Londen en Windfor, in Engeland, gefchied; uit een Brief van den Heer Ar gent, Burger te Geneve, aan den Heer Faüjas de Saint Fond.
Heden zal het agt Dagen zyn, dat men op het Drilveld te Londen (*; een Lugtbol op. liet van 10 Voeten middellyn, gemaakt door den Ridder Zambeccari, een Italiaanscb. Heer, die Vr tegenwoordig een vervaardigt 1 van
(*) [ The Artillery -Ground. Dit is een Exercitieplaats der Burgeren, die de zogenaamde Artillery. Kompagnie, dat een foort van Vry-Corps is. u'> maaken.]



Könstige Lugtbollen. 129
Van 15 Voeren, operitlyk te bezien geplaatst in het Pantheon, alwaar wy hem, met den Hertog'"van Chaulnes, gaan belchouwem Deeze Bol is zeer Wel opgegaan en fchielyk Verdweenen: men heeft hem, drie Uuren daar na, op den afftand van 4 8 Mylen weergevonden. Deeze Proefneeming heeft byzondere op» merking veroirzaakt (*>.
De Heer de Luc van my tegen den Koning Van Engeland gefproken hebbende, ben ik verzogt geweest my naar Windfor te begeeVen f, werwaards ik een zeer fraaijen Toeftel gebragt heb , gemaakt met ihzigt om myne Ontvlambaare Lugt door Water heen, en zo zuiver als 't doenlyk is, te bereiden. Hier in ben ik zeer wel geflaagd, zo dat myn Bol van Goudflaagers - Vlies, van 30 Duimen of daar omtrentj Roozekleur gevernist, niet befchadigd is geworden; gelyk zulks doorgaans ge* beurt, wanneer men dergelyke voorzorgen niet heeft genomen. Schoon ik een groote veelheid Ontvlambaare Lugt noodig had, heb ik die met even zo veel gemak voortgebragt als in 't klein, door middel van myn zeer eenvoudigen Toeftel, waar van ik U, zo Gy 'er eenjg belang
(*) [Immers tot zulk een affland, die men rekenen moet op 14 of 16 Uuren gaans, was mooglyk nog geen andere Lugtbol gekomen.] I



130 Proefneemingen met
lang in (telt, wel een Aftekening zal kunnen geeven.
De Koning zelf den Bol genomen hebbende by den Draad, waai- aan ik hem had vast gemaakt, liet hem zeer hoog opgaan, trok hem toen weer neder, gaf hem de Koningin en de Princesfen, aan haare Vender - Raaraen, in de Hand, vervolgens den Draad zelf wederom neemende, die toen afgefneeden werdt, liet hy den Bol gaan, zeggende Now it goes (Nu vertrekt by ) Dezdve is, met het aUerfchooufie VVter, tot eene verbaazende Hoogte opgegaan, in 't Gezjgt van eene ontelbaare Schaar van Aanfchouwers, die geen denkbeeld hadden van de zaak. De Koning heeft hem, tien Minuuten lang, met de Oogen kunnen nagaan , wanneer hy voor het Gezigt verdween. Hy was zodanig gemaakt, dat hy niet kon barften en ook zyne Lugt niet verloor. Wy hebben reden om te denken, dat hy tot buiten Engeland vertrokken zy: 't is een Bol, die het beste is geflaagd. Ik kan U niet zeggen, hoe zeer de Koning daar mede voldaan ware. Twee Dagen ben ik in 't gezelfchap van die voornaame Hof gebleeven. Wy hebben inmiddels verfcheide Prtiefneemingen gedaan, die veel genoegen gaven. Ik heb de Eer van te zyn, &c.
By-



KONSTÏGE LrJGTBOLLÈN. igf
Byzondere Proefneemingen, die eenige Stuk' ken3 welke van belang zyn voor de Natuurkunde, uitleveren.
lL"k voeg hier eenige Proefneemingen by, waar van fommigen gefchied zyn met Machinen door Ontvlambaare Lugt, anderen door verdunde Lugt, opgevoerd; die zaaken hebben aan 't licht gebragt, bekwaam zynde, of om de Theorie der Lugtiïroomen te bevesti* gen, of om aanwyzingen te doen, noopens de dienftige Brandftoffen tot verdunninge der Lugt, of kundigheden, belangende des Dampkrings Elektriciteit, enz.
Ik had 'er een grooter getal van kunnen by* brengen, doch ik heb my een Wet gefield, om geen gewag te maaken, dan van de genen , die aan my geadresfeerd zyn, of die ih de openbaare Papieren zyn opgetekend, met den Naam der genen, die 'er de Berichten van gezonden hebben. Deeze Verzameling zou de minfle foort van verdiende niet hebben, indien alle Stukken niet voor echt erkend waren, en onder dit Oogpunt is het, dat zy nuttig kan zyn tot voortzetting van deeze nieuwe Konst, welke tegenwoordig de oplettendheid van gantsch Europa naai- zig uekt.
I a , XXXIII-



J3a Proefneemingen met
XXXIII.
Elektrifche Proefneemingen, door Bollen mei
Ontvlambaare Lugt, van den Heer Abt , Bertholon werkflellig gemaakt.
■©eeze Heer, verfcheide Bollen met Me taaien Draaden opgelaten hebbende , waar van het end, naby den Grond, vry geplaatst was, heeft, door middel van een kleinen zeer gevceligen Elektrometer, Elektrifche Vonken bekomen, wier getal en kragt, al het overige gelyk itaande , geëvenredigd waren met deHoogte van den Bol* Hy heeft daar door ontdekt, welke Ibort van Elektriciteit diestyds in de Dampkring heerschte, en of dezelve pofitief dan negatief ware. Bollen, met Metallyne punten gewapend, hebben fomtyds Elektrieke Vlammetjes getoond, zo wel, wanneer zy toe zekere hoogte werden vastgehouden , als wanneer zy vry opgelaten waren. ■ Journal de Paris, 3 Janvier 1784.
Gezegde Abt heeft onlangs te Montpellier, in Octavo, een Werkje uitgegeven van 82 bladzyden, welks rytel is: De Voordeelen, welken de Natuurkunde en daar van afhangen-



Konstige Lugtbollen. 133
gende Konden, trekken kunnen van de Aëroftatifche Bollen. Deeze Natuurkundige, uit verfcheide Werken over de Elektriciteit bekend, maakt een zeer uitvoerige optelling van de voordeden, welken de Aëroftatifche Machinen kunnen uitleveren , tot volmaaking van de gewigtigfte deelen der Natuurkunde, gelyk' dat van den Val der zwaare Lighaamen, *t Geluid, de Elektriciteit, enz.
„ Het Middel (zegt de Heer Abt Bfrtho„ lon) om tot Elektrifche Proeven de Lugt„ bollen te gebruiken,is, dezelven te wapenen' „ met ééne of verfcheidenc Metallyne punten , „ en het Touw , daar men hem mede zal vast „ houden, met Gouddraad te omwinden. „ Wanneer men door behulp van een Zyden Koord, van een Glazen Staaf, of op eenige „ andere wyze dit Touw vryplaatst, en zorg draagt, van op de plaats der fa men voeging van het door Metaal omwonden Touw, met „ de bedwingende of zelf-Elektrieke Stoffe, „ te weeten, met het Zyden Koord of Glas, „ een Geleider {Condidïor), gelyk een Bol „ of Pyp van Metaal,te plaatzen, zo zal men, „ met deezen Toeftel, Elektrifche Vonken „ trekken; terwyl men 'er misfehien geene „ zal kunnen bekomen met de anderen. Het ,, nieuwe Inftru.nent, de Condenfateur ge„' naamd, aanvoegende, ben ik zo ver gekoI 3 m men



134 Proefneemingen met
„ men van Vonken zigtbaar te maaken, die, „ zonder dit Middel, niet zouden verfcheenen „ zyn, en hebben doen oordeelen, dat 'er „ geene waren., aan Menfchen, weinig erva* i, ren in de nieuwe Ontdekkingen, welken „ 'er dagelyks in de Elektriciteit gemaakt won t> den."
Deeze Heer maakt in zyn Vertoog ook ge. wag van keurige Proefneemingen over den tegenftand der Lugt, en haalt die aan, welke te Avignoti gefchied is door den Heer Joseph de MoNTGOLFiëR; dat men van den top eens Toorens, die honderd Voeten hoog was, een Schaap affmeet, bewonden met een foort van Zak, welke, zig uitbreidende in de Lugt, dit Beest bewaard heeft in zyn Val. Die Proetneeming is zesmaal agter elkander gedaan, zonder dat het Schaap 'er eenig letzel van had. De Heer Abt Bêrtholon kondigt aan, dat hy een Parachute van dien aart zal laaten maaken, wier Oppervlakte geëvenredigd zal zyn naar 't Lighaam van een Mensen*
XXXIV,



ÏvOnstigb Lugtbollen. 135 XXXIV.
Elektrifche Proefneemingen van den Beer Saussure te Geneve, door middel uan een Lugtbol met Vuur damp.
„ De Aëroftatifche Machinen f*-fchryft hy") „ van deezen vermaarden Natuurkundigen, „ zullen een onfeilbaar Middel verfchaffen; .„ om de Elektriciteit te kennen van de verhe„ vene Laagen des Dampkring?. Ik heb 'er „ konlings de Proef van genomen met eenen „ Lugtbol van Taf, die 200 Teerlingfe Voe„ ten inhieldt, welken ik deed opftygen door „ de Hitte der Vlamme van Wyngeest. Ik „ bekwam met betrokken Lugt, maar zonder „ Onweer, eene pofttieve Elektriciteit, fterk „ genoeg om Vonken te geeven. De Ridder „ Landriani laat daadelyk een grooten „ Lugtbol maaken, die gefchikt is om dee„ ze onderzoekingen zeer verre voort te zet„ ten. "
Geneve, 26 Maart 1734.
I 4 XXXV.



I3<5 Proefneemingen met
XXXV.
Proefneeming te Grenoble in V werk gefield den 13 January 1784,
IMCen heeft hier de Proef genomen van verfcheide Aëroftatifche Bollen. De eerfte, die best gedaagd is, was de Lugtbol van hetDril\e\A{Champ de Mars}, den 13 deezerMaand, re 3 Uuren 40 Minuuren 's namiddags, op^e! laten door den Heer deBarin, De Damp, kring was bedekt met een Wolk, of liever met een Mist in 't Noordwesten, zig houden-, de ter hoogte van Mont.Rachet, ongevaar &60 Toifes boven den Grond der Stad. De zwaarte der Dampkring»-Lugt bevondt men middelmaatig, alzo de Barometers donden op. 27 Duimen 7 Lynen, en de Thermometer op 3 Graaden boven 't Vriespunt. De voortgang van deezen Bol, die omtrent 8 Voeten middellyn hadt, was zodanig, dat hy in minder dan 4 Minuuten in de Mist verdween, en niet dan na 8 of io Minuuten weder te voorfchyn kwam. Zyn Koers was in 't eerst byna Lood, regt, een weinig naar 't Noorden hellende, in de eerde Minuut ; maar zonder rwyfel toen den Lugtdroom van 't Noordwesten ontmoeten



Konstige Lugtbollen. 137
tende, die tegenftrydig was met zyn eerden Koers, herftelde hy zig, en geduurende den tyd, dat hy verlooren was in de Wolken of daar boven, richtte hy zig naar 't Zuidoosten, alwaar hy zeer zagtelyk, langs eene zeerfchuirrs hellende ftreek, na verloop van een Kwartier Uurs ging nederdaalen, op eenen afftand van ongevaar een vierde van een LVlyl van 't Drilveld, daar men hem opgelaten hadt.
Affiches de Dauphinê,16 Janvier 1784, N. «27.
XXXVI,
Proefneeming, gefchied in V Kafteel van Pifancon, by Romans in Dauphinê, den 13 January 1784.
en Genootfchap deezer Stad heeft, onder 't beduur van den Heer Abt van Mably, een Aërbftatifchen Bol vervaardigd, ter hoogte van 36 Voeten en 20 Voeten middellyn. Hy is opgelaten in 't Kafteel van Pifancon, en verhief zig met eene fnelheid, die tot verwondering ftrekte van alle de Aanfchouwers. Het was den 13 deezer Maand, 's namiddags te vier Uuren. Alzo 'er een Noorde Wind hcerschI 5 te>



ïgS Proefneemingen met
te, werdt Hy in 't eerst naar 't Zuiden gevberd; maar, ter hoogte van 200 Toifes of , daar omtrent zynde, wederom naar 't IN oorden. In minder dan § Minumen kwam hy tot de Hoogte van meer dan 1000 Toifes. Hy vertoonde zig toen als eene vlammende Ster, en, fchoon de Lugt helder ware, verloor men hem uit het Gezigr. Hy is neergevallen v0orby het Dorp Saint Paul, leggende één en een vierde Myl van Romans. Den Overtogt heeft hy gedaan in 10 Minuuten. Vier Dames van aanzien, hebben aan 't maaken van deezen Lugtbol gearbeid.
Affiches de Dauphiné, 23 January 1784, N. 38.
XXXVII.
Proefneeming van den Graaf d'Albon, te Franconville, met een Lugtbol, waar aan Dieren opgehangen zyn, en tot een verbaazende Hoogte in de Lugt gevoerd,
Be Heer Graaf d'Albon deedt, den 16 January 1784, uit zyne Tuinen te Franconville- la-Garenne, eenen Lugtbol van Taf, die 24 Voeten hoog was, en 16 Voeten in
mid-



Konstige Lugtbollen. 139
middellyn hadt, met Ontvlambaare Lugt, opgaan. Men b^adt daar aan, in een Teenea Kooy, twee Guineefche Biggen en een Ko> nyn opgehangen.
Deeze Bol, zeer zorgvuldig gemaakt, verhief zig tot eene verbaazende Hoogte, en vertoonde hier door een omftandigheid van zeer veel belang: want, fchoon deeze Dieren tot eene zo groote Hoogte opgevoerd waren, hadt noch de Koude, noch de werking der Lugt dezelven doen fterven, en zy werden in goeden ftaat gevonden, toen de Machine weder op den Grond nederkwam. Deeze Proefneeming deedt hopen, dat men misfchien t'eeniger tyd zig zou kunnen opheffen tot Hoogten, daar men vermoeden zou dat geen bezielde Wezens leeven konden.
Gedagte Heer, die de Weetenfchappen en Konften met niet minder Veritand dan goeden uitflag beoefent, laat een Bol maaken, bekwaam om Menfchen op te voeren, waar mede hy middelen van beftuuring beproeven zal, door hem byzonder uitgedagt. Ik voeg hier den Brief by, die de Proefneeming van den 16 January beïchryft.
Brief



14° Proefneemingen met
Brief van den Heer Abt de Rivarot aan den Heer Mar et, Sekretaris der Akademie 'van Dijon, noopens deeze Prcefneemiw
De Bol was gemaakt van Taf, die zeer digt was van Geweefzel. De Naaden waren zo' digt famengevoegd, dat men niet genoodzaakt was dezelven te bedekken met gelekt Pupier, of met die fmalle Linijes, wolken Faveurs genoemd worden. Het was gebomd met een dunne Vischlym, daar men, op 't oogenblik der kookin-, drie Ponden Poeijer van witte Aralifche Gom in genrooid hadt. Hy hadt 24 Voeten hoogte op 16 Voeten middellyn en 48 Voeten omtreks. Naauwlyks was hy gevuld met Gaz, dat men door middel van Vitriool• Zuur uit Yzer-Vylzel gehaald hadt, of, de Touwen, daar hy mede vast gemaakt was, afgefneeden zynde, fchoot hy met eene verbaazende fnelheid opwaards. Men hadt op een der Tooremjes van een oud Kafteel, dat op het hoogfte Gebergte omftreeks Parys gebouwd i*, en vervat in de Tuinen van den Heer Graaf d'Albon: eenToorentje, dat tot zyne Sterrekundige Waarneemingen dient; alle Werktuigen van dien aart geplaatst. Men kon, door middel van de beste Teleskoopen , niet da» na Terloop van een half Uur, de Parabolc waarnee-



Konstioe Lugtbollen. 141
Tnen, welke van deezen Lugrbol werdt be« fchreeven. Zyn Koers fcheen toen naar Móftt» vwrency gericht te zyn. Vyf Oagen verzepen, zond.r dat men wist, waar hy beiand ware. Toen vernam men, dat hy neergevallen was in de Sneeuw, naby het Kafteel de la Chasfe, agter de Cbampots van xMontmorency. Volgens de berekeningen heeft hy ten minfte 6 Mylen afgelegd. Daar waren drie Dieren in de Teenen Kooy vervat, en aan den Bol opgehangen , die , niettegenftaande de zwaare Koude, welke zy hadden uitgeftaan in de Sneeuw, levendig gevonden zyn en nog lee"eri: men hadt ze met het noodige Voedzel voor agt Dagen voorzien. De Lugtbol is t'huis gebragt door twee Wyngaardeniers, hebbende maar eenige Scheuren op de zyden, die gë~» makkelyk te herftellen zyn. De Heer Graaf, die zig op de beftuuring toelegt,en my fchynt het eenvoudijfte en kostbaarfte Middel daar toe uitgevonden te hebben, maakt ftaat, om deezen Lugtbol weder op te doen gaan, na dat dezelve, zo in hoogte als in breedte, een., derde zal vergroot zyn, in de aartftaande MeyMaand. Pater Cotte, door zyne Metereologifche Waarneemingen zo vermaard, moet irl de Gaandery ftappen, die men thans fabriceert, met alle Werktuigen, tot Waarneemingen van de gefteldheid des Dampkrings bekwaam. De
Heer



H% pr0ef«ekming*en met
Heer de Lassi, Liefhebber van de Schilder- en Werktuigkunde, die met den Graaf veel bezig is daar omtrent, moet Pater Cox. te op die Reis vergezellen, en ik hope my by hun te voegen, zo de Bol meer dan twee Menfchen draagen kan. Het Ontwerp van den Graaf is, de Proefneeming in 't groot werkftellig te maaken, zo deeze eerfte Proef van beftuuring hem gelukken wil.
Dit is al het gene, Myn Heer, dat ik voor tegenwoordig U kan zeggen, aangaande den Lugtbol van Franconvilk. Ik ben, enz.
Mercure de Francc, 3 Avril 1784.
XXXVIIL
Proefneeming te Parys, van een Lugtbol op te laaten met de Vlam van Wyngeest,
Den 3 February 1784,deedt deHeerMarquis de Bullion, in 't Hotel van den Heer Hertog van Luynes, een Lugtbol opgaan van Papier petit raifin, een middellyn hebbende van 14 Voeten; door middel van een platte Spons, die een Voet breed was, geplaatst in een Blikken Doos, daar men een Pint Wyngeeit in goot, dezelve in brand ftee-
ken-



Konstige Lugtbollen. 14,3
kende. Deeze Bol ging op fe 2 Uuren 45 Minuuten. Men hadt daar op gefchreeven, dat men een Gouden Louis geeven zou, aan den genen, die hem terug bragt met een Certifi, caat. Hy was gevonden in een Wyngaard, te Saint-Maurice Mont Couronne, by Basville; gelyk verklaard werdt door den Prielter van deeze Plaats, die hem te 3 Uuren 's namiddags vondt. Hy hadt meer dan negen Mylen wegs afgeloopen.
Journal de Paris, N. 4, page 178. XXXIX.
Proefneeming te Mdcon, den 15 February 1784, door den Heer Cellaud de Chatelais, V Kmings Advokaat.
JD^eeze Aëroftatifche Machine, van ao Voeten Diameter en 24 Voeten Hoogte, was gemaakt van Papier, en hadt een Komfoir van Yzerdraad, gevuld met rolletjes Papier, die van Olie en Vet doordrongen waren, met eene Spons in 't midden, waar op men een half Pintje Brandewyn hadt gegooten. Een Teenen Kooy, met een Kat daar in, was onder aan de Machine opgehangen. Alles woog 53 en
een



I44 Proèfneemingen met
een half Pond, en, alzo de ligterheid dan 'é Evenwigt ten minfle van ioo Pond ware, za hadt zy een aanmerkeJyke kragt van Opklim-' ming.
Vyf of zes Minuuten waren tot de uitzetting genoegzaam, en de Machine, in ftil Weer opgelaten, te 3 Uuren 's namiddags, verhief zij, middelerwyl den Koers volgende van verfcheide Stroomen, zodanig, dat zy zig', ten einde van 35 Minuuten, niet grooter dun een allerkleinst Sterretje vertoonde (*). Zy doorliep 15 of 16 Mylen, in anderhalf Uur tyds, zonder de Afwykingen mede te tellen, zynde te vier Uuren gezien te Sens in Franche * Comté. Te vyf jUureu daalde zy neer naby Hameau des Damesy op een Bosch van hooge Boo* men, in welken zy verward bleef zitten. De Kat was dood,naar men verzekerde, doch,alzo 'ergeen naauwkeurige Waarneeming is, hoe of wanneer zy geftorven zy, kan men de oirzaak van haar dood niet bepaalen, noch eenige gisfing daar omtrent maaken. Zo is 't niet gelegen
( *) f Byna onrekenbaar is de Hoogte, tot welke dan deeze Lugtbol moest gereezen zyn. Indien men ilegts de fchynbaare Middellyn op één Sekonde ftelt, zou de afftand meer dan vier millioenen Voeten bedraagen, en derhalve de Hoogte neemende op 300.000 Toifes, dit zou 75 Duitfche Mylen zyn: maar 'c is
té



Konstige Lugtbollen. 145
gen met de Aanmerkingen , op 't end van een Brief dienaangaande in 't Journaal van Parys, van den 20 Maart, geplaatst, waar door men deeze Lugt - Machinen van Papier, en alJe de genen die door Vuur opgaan, tracht verfchrikkelyk te maaken, als waren zy in ftaat om de Bosfchen in brand te fteeken. Die Redeneeringen toonen klaar, dat .de Opfleller van dat Artikel in \ geheel geen kennis heeft van deeze Machinen, en zyn buitendien zo verward, dat veele Leezers gedagt hebben, dat het Bosch van die Plaats werkelyk in brand gelloken ware, 't welk volllrekt tegen de waarheid aanloopt.
Wanneer een Machine met verdunde Lugt opgaat, klimt zy zo iang het Vuur aanhoudt, of blyft ten minfle zo lang om hoog, daalende niet, voor dat hetzelve uitgegaan zy. Indien zy, by toeval, niet geballast ware, en daarom de Wind haar zodanig deedt overhellen, dat zy in de Lugt in brand vloog, zou dit Vuur het overblyfzel der Machine, met groote vlugheid,
te denken, dat die uitdrukking wat fterk zy. De Bol kan zig zeer flaauw en dus kleiner, door Mist of Damp, vertoond hebben. Anders, indien zyn fchynbaare middellyn 1 Minuut ware geweest, zou men de afftand of hoogte op ruim i Duitfche Myl kunnen fchatten. ]
K



I4<5 P roefnee m in oen met
heid, nog meer in de Lugt doen ryzen, en daar zou niets van neervallen dan Asch of uitgedoofde Brokken. Daar is maar één Geval , dat een foort van gevaar kan plaats hebben : te weeten, wanneer men den Lugtbol met Touwen wil vast houden, als 'er Vuur is in 't Komfoir. Alsdan is 't zeker, dat de Touwen, de kragt van Opklimming belettende, zo 'er maar eenige Wind is, de Machine doen hellen en daalen, waar door zy inderdaad, zo wel als de daar in zynde Brandiloffen, in brand kan raaken; maar, behalve dat zuiks kan vermyd worden, zo zou ook dat gevaar niet groot zyn, dewyl men aanflonds by der hand ware, om den Brand te blusfehen.
F. de Saint Fond.
XL.
Proefneeming te Alikante, in Spanje, ook met een Papieren Lugtbol, gefebied.
]M£en heeft te Madrit verfcheide Proeven, met de Aërollatiiche Machine,genomen. Men
heeft
(*) [Dat de Heeren MoNTGOLFiêis op die wyzc zyn te werk gegaan, biykt uit het Vertoog fioor dcnxmdften, Josefh de Mohtgolfier,
aai



Konstige Lugtbollen. 47
heeft ook te Barcelona en Valence Bollen doen opgaan, die met Ontvlambaar Gaz gevuld warea. 't Is opmerkelyk, dat alle de genen, die de verbaazende Ontdekking van de Heeren MoNTGOLFiëR hebben willen in praktyk brengen, even als zy, begonnen zyn met Ontvlambaar Gaz, en niet dan op het laatfte, het zo eenvoudige Middel, van de uitzetting door Vuur, hebben gebruikt (*).
Daar is tot nog toe maar één Perfoon in Spanje geweest, een Franschman, naamelyk, re Alikante woonachtig, die beproefd heeft zig daar van te bedienen, en zulks met een goeden uitflag heeft gedaan. Zyn Lugtbol van Papier, in de geftalte van een Koepeltje, agt Voeten hoog en vier Voeten middellyn, hadt een Komfoir van Koperdraad, gevuld met verfcheide Bladen geolied Papier. Hy heeft den ^elyen doen opgaan yan het Plein, dat zig
Lood-
aan de Akademie van Lyons voorgelezen, waar in hy verhaalt, dat zy in 't eerst hunne gedagten vestigende op deeze Lugtvaart, Zakken van Papier en van Zyde, met dergelyke Damp gevuld, gebruikten , die «el opgingen, maar niet digt genoeg waren , om dien Damp te houden: vervolgens zogten zy het door de Elektriciteit, en, dit ook niet gelukkende, eindelyk door verdunninge der Lugt, dóór middel van Vuur: zo dat dit hier geen onaartige v^rgelyking maakt. ]
K 2



ï4& Proefneemingen met
Loodregt bevindt onder den Berg, op welken her beruchte Kafteel van AÜkante is gelegen. De Lugtbol fteeg in 't eerst aoo Toifes op, en, na eenen ftilfrand van vyf Minuuten, pasfeerde hy over het Kafteel: toen door den Wind weiten het Gebergte hem in 'teerst benam, voortgedreven, volgde hy den Koers naar 't Noorden, en viel neder naby een Gasthuis, genaamd la Mifericorde, een klein Uur gaans van de Stad. De toejuichingen van verwonderini en verrukking, welken dit nieuwe Schouwfpel onder de Menfchen daar omftreeks veroirzaakte kan men zig ligter voordellen dan befchryven. '
XLI.
Brief van den Heer, Marquis de VichyChamron, over zyne Proefneemingen, aan den Heer Faujas de Saint Fond.
J^jtoos naar onderrichting trachtende, Myn Heer, zal ik de Proefneemingen verhaalen, die betrekkelyk kunnen zyn tot het gene my in deezen bezig houdr. Myn voordeel doende met het Licht, dat Gy over de Weetenfchappen uitgefpreid hebt, nam ik de Proef, vany op aanleiding van Uw voorgaande Werk,
een



konstïge LUGTRÓLLEN. Ï49
een Lugtbol te vervaardigen; wiens fnelheid in zyn Loop my heeft verbaasd doen ftaan. Zie hier het Bericht.
Op Saterdag, den 10 Jpril, deed ik van Montrtaux fEtoile, naby Paray le Monial inCharollois, een Lugtbol vertrekken, die in anderhalf Uurs 22.000 Toifes afliep, volgens afmeeting met den Pasfer op de Kaart van C a ssin f. De Bol was gemaakt van Schryfpapier van Tbiers, dat men famengelymd hadt met een Papzei gemaakt met een fterke iofuffe van Knoflook. De geftalte was een vierhoekige Kantzuil, uitloopende in twee vierzydige Pieramieden, wier onderfte geknot ware. De Kantzuil hadt aan alle zyden i6| Voeten hoogte; de bovenfte Pieramied laj Voeten; de onderfte, als geknot zynde , maar 8 Voeten. Dus bedroeg de geheele Hoogte 37 Voeten. Hy was overlangs geftevigd door agt Strooken Linnen, van vier Duim breedte, waar van vier aan de vier Hoeken, en de vier anderen in 't midden der groote Zyden , aangevoegd waren.
Vier Stokken van jonge Eik, weegende met haar vieren 27 Pond, ftevigden het onderfte van den Lugtbol. Zyn Komfoir was gemaakt van Spiraal gewonden Yzerdraad, waar van de draaijen twee Duimen waren van elkander; het hadt 20 Duimen middellyn in zyn grootfte K 3 Pai-



i$o Proefneemingen met
Omtrek, en 35 Duimen diepte; gelykende ifl figuur naar eene omgekeerde Meloenklok. Het was beladen met Ballen van Wol, die gedoopt waren in een mengzel van Terbenthyn-Geest, Olie van Nooten en Voorloop, in Papier gewonden, en twee Rollen, agt Duimen lang, van graauw Papier, die van het zelfde mengzel doordrongen waren, bevattende Wol, op de zelfde manier bereid, en zeer digt toegebonden. Het woog met dit alles 36 Ponden. Men ftelde den Lugtbol op zyn Stellagie te half Eenen: men maakte de Stokken, die het Komfoir ophielden, vast met agt Yzerdraaden, egaal gefpannen, zodanig dat de groote Omtrek van 't Komfoir op gelyken afftand ware, van des Lugtbols hoeken, en twee Voeten van zyn Opening binnenswerks. Vyf Minuuten voor Eenen maakte men den Lugtbol heet, met Stroo van Koorn, by kleine Boschjes gebonden en als doorweven met vlokken Wol. Drie Minuuten hadt men werk om hem tc vul. len, en, op 't afgefproken Sein, fteeg by ftaatelyk, byna Loodregt, naar om hoog. De Wind was Zuidwest; de Lugt met dikke zwarte Wolken, zeer hoog, bezet, en beneden dezelven zag men 'er, die veel ligter waren. De Bol, weinig Minuuten na zyn opgang, die ' onderfte Wolken bereikende, verdweenen de• zei ven op het oogenblik en icheenen door zyne



KoNsfiGË Lugtbollen. 151
hè nadering te verfmelten. Hy dompelde zig in de dikke Klomp der anderen, en fcheen toen op 't Oog van grootte als een Hanglantaarn. Ik verloor hem uit het Gezigt, en keerde naar Huis, zeer aangedaan door een zo fraaije Uitvinding. Eenige Dagen daar na, kreeg ik een Brief, den 10 deezer Maand getekend, van den Heer de la Place, Notaris te Mont St. Vincent, die my berichtte, dat, omtrent half Drie Uuren, de Boeren van feen naSuurig Dorp aan 't Meir dit Rousfet, behoorende den Heer Marquis de la Gulcue, (alwaar de Rivier Renonce, welke met vrugtbaare Oevers een gedeelte doorloopt van Charollois , haaren oirfprong neemt; ) zeer zagtjes een groote Machine, welke zy in 't eerst voor een Wolk aanzagen, hadden zien neerdaalen: dat deez^ Luiden zeer verfchrikt waren, door dit voor hun geheel onbekende Voorwerp; dat hunne verwondering tot woede overging; zo dat zy het aan ftukkenfcheurden, Men hadt niets kunnen geheel houden, dan één der Biljetten, die de plaats en Uur des vertreks aankondigden.
Zes Papieren Lugtbollen heb ik doen opgaan en opgemerkt, hoe het, om een zeer vaardigen aftogt te verkrygen, noodig was» dat men begon met dezelven heet te maakeu aan de hoeken: want de Lugt zet ze uit en K 4 vuk»



I
i5* Proefneemin'gen met
vultze fneller, op die manier, dan wanneer men ze aan H onds in 't midden heet maakt. Ik heb de Eer van te zyn, enz.
Le Marq. de Vichy.
28 April 1784.
XL II.
Proefneeming, den 20 Mey gefchied in de foorfiad St. Antoine, te Parys; dat vier voornaame Dames met een Lugtbol zyn opgevaren.
Heer Pilatre de RoziéR heeft in de Byëenkomst van 't Muféum, daar hy Voorzitter is, den 25 Mey deezes Jaars een Vertoog gelezen, waar in hy Bericht geeft van eene Proefneeming, Donderdag den 20 dier Maand gefchied in de Voorfhd St. Antoine; wanneer vier Dnmes,door haarenRang en liefde voor de Weetenfchappen uitmuntende, in de Gaandery van eene Lugt-Machine flapten, en tot zo hoog, als de langte der Touwen toeliet, opgeheven werden, zodanig dat zy ver boven de hoogfte Huizen van Parys waren. Zy deeden dit Lugtreisje met de g ootfle onbefchroomdheid. „ 't Genoegen en
„ de



Konstige Lugtbollen. 153
„ de Vrolykheid van deeze Dames, ( zegt de „ Heer Pilatre,) gedoogde dat ik naar „ believen verfcheide maaien daalde en weder „ opfteeg. Om kort te gaan, de gerustheid, ,, welke zy ibehouden hebben, geduurende j, meer dan een Uur, in deeze Promenade, „ deedt my beklaagen, dat ik haaren wensch „ niet inwilligen kon, dien zy onophoudelyk „ uitboezemden , dat haare Wagen vry en vrank mogt overgelaten worden aan de bc„ weeging van den Wind: een ftoute Onder„ neeming voor de beminnelyke Sexe, die „ ons overtuigt, dat zy niet minder moed „ hebbe dan bevalligheden. Ik kan niet na„ laaten, hoe zeer haare Zedigheid daar door „ geraakt mogt zyn, de Naamen bekend te „ maaken van deeze uitmuntende Lugtreize„ resfen." Het waren
De Marquife van Montalembert, De Graavin van Montalembert, De Graavin van Podenai, Mademoifelle de la Garde.
Deeze Dames waren vergezeld van den Heer Marquis de Montalembert, en den Heer Artaud de Bellevue, die het zelfde Lugtreisje by woonden. De Machine, die tot deeze Proefneeming gebruikt werdt, hadt 74 Voeten hoogte en 72 Voeten middelK 5 lyn,



Ïg4 Proefneemingen hit
]yn. De -Regeering heeft dezelve op haan* kosten laaten maaken , onder 't beftuur van den Heer Etienne de MoNTGOLFiëii,om deezen bekwaamen Natuurkundigen in ftaat te ftellen tot het doen van eene reeksProefneemingen, waar van het oogmerk is, eene zo fchoone Ontdekking eenvoudig en nuttig te maaken; terwyl de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen, van haaren kant,het zelfde Onderwerp behartigt.
Verfcheide andere Proefneemingen , op deeze en gene Piaatfen, zo in Vrankryk als elders gefchied, tot een nader Vervolg van dit Werk befpaarende, dat nog ongelyk grooter Vorderingen behelzen zal van deeze Konst van Lugtvaart," zullen wy thans overgaan tot het befchryven der Verbeteringen, die in den Toeflei der Aëroftatifche Machinen, zo wat derzelver Valling als wat de Befluuring aangaat, reeds uitgevonden en werkftellig gemaakt zyn, of nog in 't werk gefteld konden worden.
XLIIL



Kcnstige Lugtbollen.
XLIII.
Befchryving van eene Manier, om de Ontvlambaare Lugt in 't groot te vervaardigen.
B e Heeren Vallet en Alban, Direk» teurs van de Fabriek van Zuure Geesten en Zouten, te Javelle naby Parys, hebben het meefie toegebragt ter volmaakinge van de Manier , om , in 'e groot, Ontvlambaare Lugt uit Yzer en Vitriool - Geest te bereiden. Alzo ik hunnen arbeid, met zo veel verftand als naauwkeurigheid gefchiedende , heb nagegaan , en de Heer Vallet my wel heeft gelieven alle de onderrigtingen te geeven, die ik verlangen kon omtrent dit Onderwerp, zo hope ik, dat de Natuurkundigen en Chymisten met genoegen de omfchryving zullen zien van den Toeftel, die door deeze Heeren is gebruikt.
Eerfte Toeftel, die gediend heeft tot de Proefneeming van den Heer Blanchard; afgebeeld op Plaat IV.
A. De Lugtbol van geverniste Taf, 26 Voeten middellyn.
B. Een Pyp van communicatie, zes Duimen wyd, op de langte van 12 Voeten. Deeze



♦Stf Proefneemingen met
ze foort van Darm moet van gewascht Taf zyn, op datzy, door haare buigzaamheid, zou kunnen medegeeven aan de noodige bewerkingen, tot vullinge des Lugtbols. Deeze Buis, die men ook van Leder zou kunnen maaken, is het gene de Heer Charles het Aanhangzel heeft genoemd.
C. Een Kuip van 6 Voeten middellyn en 3 Voeten hoogte.
D. D. Tonnen, ter grootte van een Oxshoofd of daar omtrent (*).
E. Koker van Blik, bekwaam tot het inneemen van de groote Pypen.
F. Stop of Prop van Hout, twee Duimen dik, om de Opening, daar men 't Vitrioolzuur door ingiet, toe te ftoppen.
G. G. Pypen van Blik , 8 Voeten lang en twee Duimen wyd, die van buiten en binnen met Olieverw moeten gefchilderd zyn, om ze voor de werking van het Vuur te be« fchutten.
H. Helm van Blik, drie Voeten over 't kruis en drie Voeten hoog, die ook best gefchilderd zal zyn met Olieverw. Men dient daar in een of twee Oog^wyze Venfiertjes
van
(*) [Ter grootte van een Muid de Paris worde *er gezegd, welk Muid houdt 300 Pinten van Parys



Konstigb Lugtbollen. f50
van Glas te laaten maaken, om met gemak te kunnen onderzoeken, wat onder den Klok omgaat, en te weeten, of de Lugt zig wel ontwikkele. ï. Koker van Blik, 6 Duimen middellyn, die
op den Helm (raat, daar aan vast zynde. K. Gekrikte Pyp van Blik, vyf Voeten lang en zes Duimen wyd, met het eene end pasfènde op den Koker van den Helm, met het andere aan de Pyp van communicatie of't Aanhangzel van gegomde Taf, dat aan den Lugtbol hangt. Men maakte gebruik van tien Tonnen, hebbende de voorgemelde grootte, en hadt nog tien anderen by der Hand, om te gebruiken, wanneer de eerften niet meer Damp uitgaven.
In ieder Ton deedt men 50 Ponden Yzer; 38 Ponden Vitrioolzuur, tot 66 Graaden fterk, en 396 Ponden Water.
Tot het Yzer gaf men de voorkeur aan Snippers geflagen of Blad-Yzer; alzo het Yzer» Vylzel het ongemak heeft, van het Gaz met al te fterke golvingen te ontwikkelen, 't welk fomtyds het Zuur zig doet opheffen tot in den Bol: bovendien maakt hetzelve, in 't eerst de
boen dus ongevaar 454 Amrterdarafe Pinten of 227 Mengelen, dat bykans 7 Ankers maakt.]



i^o" Pu oef neemingen met
bovenfte lang aantastende van het Vylzel, aldaar een Korst van Yzer-Vitriool, welke het overige van het Vylzel befchut voor de werking van het Zuur, en dus de voortbrenging van het Gaz verhindert. Die Snippers hebben dat ongemak niet, en de ontbinding gefchiedt op eene veel egaalere wyze. Men moet, wel is waar, om dat de Strooken en Lappen van dit Yzer groot van omflag zyn, de Tonnen openflaan, om 't zelve daar in te doen, maar, alzo men anderen by der Hand heeft, kan dit gefchieden terwyl de Damp zig in de eerften ontwikkelt, en twee Kuipers zyn genoegzaam qm ze op?n en weder digt te maaken. , Ieder Ton ontwikkelde, tot de Proefneeming van den Heer Blanchard,220Teerlingfe Voeten Ontvlambaare Lugt, en dus de tien Tonnen te famen 2200 Voeten. Daar waren drie Uuren tot die bewerking noodig, maar twee zouden genoeg zyn geweest, indien men by voorraad bereide Tonnen hadt gehad; want, dewyl 'er maar 9200 Voeten Gaz vereischt werden, hadden vyf bewerkingen meer dan men noodig hadt uitgeleverd. Deeze vyf bewerkingen zouden verteerd
heb-
t') [Dit zal de reden zyn geweest, dat die Heer £ynen Reisgenoot niet medeneemeu kon; als ook









Konstige Lugtbollen. 159
hebben 4400 Ponden Vitrioolzuur en 2500 Ponden Yzer: daar de flegte hoedanigheid van 't Bekleedzel des Lugtbols van den Heer Blanchard eene verteering gemaakt heeft van 6591 Ponden Zuur en 3500 Ponden Yzer : zo veel vart het Gaz ging 'er door de Naaden of door 't geweefzel van de Taf verlooren (*).
Onkosten tot een Lugtbol van 26" Voeten middellyn, gevuld met Ontvlambaars Lugt, mids hei Bekleedzel wel gefield zyude.
4400 Ponden Vitriool - Zuur van 10 Sols het Pond, is . . 2200 Livres.
2500 Ponden Snippers van Yzer, tegen 60 Livres het duizend Pond . 150 •■■
Maakt 2350 Livres.
On-
van verfcheide Toevallen ,hemop zyne akelige Lugt' reize- bejegend.]



160 Proefneemingen met
Onkosten aan den Lugtbol van den Heer Blanchard, welke een gebrekkelyk Bekleedzel hadt, ter vullinge hefteed.
6591 Ponden Vitriool-Zuur, ran 10 Sols het Pond, is . . 3295* Livres.
3500 Ponden Snippers van Yzer, tegen 60 Livres het duizend Pond . . 2ïo ^
Maakt (*j 3505* Livres. XL IV.
Een zeer vaardige Manier, om een Bol van 30 Voeten middellyn in twee Uuren tyds te vullen door eene enkele bewerking.
De Heer Valet, het opzigt hebbende over de bereidinge van de Ontvlambaare Lun, tot de Proefneeming van den Heer Bla°nchard, heeft zig toegelegd op de uitvinding der bekwaamde manieren, om dit Gaz in groote veelheid te ontwikkelen, met befpaa-
ring
, u*2 L"6 eerfte S°m bedraaSt ru'm 1100 HollandrcheGul«ca^ uclaatfte iets meer dan 1C43 Guldens.]



Korstige Lugtbollen. ï6t
'ring van tyd en onkosten, en hy bereiktë dit oogmerk zelfs in de eerfte Proeve. De Heef Charles hadt meer dan drie Dagen en eene ongelooflyke moeite noodig, tot vullinge Van zynen Lugtbol, daar de Heer Valet dien van den Héér Blanchard deedt vol loopen in 27 Uuren, en hy zoud 'er* op 'e allerhoogfte, maar j 5 toe noodig hebben ge. had, indien het Bekleedzel minder doordringt baar ware geweest, en de Machine niet zo zeer geplaagd ware door den Wind.
De Ondervinding leerde den Heer Va l e t $ dat men het nog beter kon maaken. Plaat V, vertoont den nieuwen Toeftel, welken hy tot voltooijing heeft gebragt om eenen Bol te vullen van 30 Voeten middellyn * in twee Uuren tyds* Zie hier de befchryving daar van* wel* ke ik van hem zelf heb bekomen»
A. De Lugtbol zelve.
B. Het Darmswys Aanhangzel van li Voeten langte en 18 Duimen wydte.
C. C. Vyf Kuipen, van 8 Voeten middellyn en 4 Voeten 6 Duimen hoogte.
D. Helm van Blik, 4 Voeten middellyn of wydte, en 3 Voeten hoogte.
E. Pyp of Koker Van 18 Duimen langte * op den Helm gefoldeerd, en dienende om het Gaz te brengen in het Aanhangzel van den Bol.
L F. Vier



1ó2 Proefneemingen met
F. F. Vier Pypen van 9 Duimen wydte en 9 Voeten langte, de geknikte enden daar onder begreepen; welke aan de vier Kuipen communicatie geeven met den middelften.
G. Mondftuk of Krans van Blik, op den bodem van ieder Kuip genageld, waar in de Pypen fluiten.
H. Een Stop of Prop, 15 Duimen dik of breed, van Hout dat met geolied Leder bekleed is, de opening fluitende door welke men in de Kuipen komen kan , om die, als 't noodig is, fchoon te maaken.
Om op deeze Manier, door ééne bewerking, dat is in eens, een Lugtbol te vullen van 30 Voeten middellyn, zo heeft men noodig
6764 Ponden Vitriool - Zuur , by gelyke deelen gedaan in ieder Kuip C.
3382 Livres.
3850 Ponden Yzer . 231 .
40430 Ponden Water. Maakt 3613 Livres.
De Kuipen, gemaakt van Eiken-Hout en beflagen met fterke Yzeren Hoepen, zouden
te
(•) [Evenwel zouden de Onkosten, gelyk men bier ziet, tot eenen Lugtbol van ruim anierhalfmaal
zo









Konstige Lugtbollen* 163
te Parys ieder kosten 150 Livres, dat is te Tarnen . ... 750 Livres.
De vier Pypen van Blik, negen Voeten iang en 9 Duimen wyd « . . IOO ' ' "—
De Helm en zyn Koker » 100 ———
Dit maakt te famen 950 Livres„ De Heeren Valbt en Alban, nieuwe onderzoekingen gedaan hebbende, zullen in korten tyd de Ontvlambaare Lugt zeer goedkoop kunnen leveren (*).
XLV.
Ontvlambaars Lugt, in Brabant, gehaald uk Steenkolen.
30e Heer ThvsBaert, Direkteurvan d« Proef-ondèrvindelyke Kamer te Leuven, geasfifteerd door de Heeren Minkelers "en Van BoccaNte, waarvan de één Hoogleeraar is in de Natuurkunde, de ander in de Scheidkunde, op de Univerfiteit van Leuven $ hebben, op begeerte van den Heer Hertog van
Areivi*-
EO veel Inhoud, in lang niet tweemaal zo Veel, als Op de voorgaande Manier, beloopent3 L ft



164 Proefneemingen met
Aremberg, een groot getal Proefneemingen op veelerley zelfflandigheden in 'c werk gefield, om daar uk Ontvlambaar Gaz te bekomen. Van de Maand Oktober 1783 af, hadden zy reeds ontdekt, dat de Steenkolen tot dit oogmerk zeer bekwaam waren, en vervolgens hebben zy, daar omtrent, een reeks van voldoende Proeven werkheilig gemaakt.
„ In verfcheide Snaphaan-Loopen (zegt de „ Heer Thysbaert in zyn Brief van den „ 7 November 1783,) gedaan hebbende twaalf „ Oneen Smids Kolen, vulden wy door eene „ enkele bewerking, in minder dan een Uur „ tyds, een Magazyn van omtrent 70 Kannen.
Verfcheide andere Stoffen hebben wy o-e. „ bruikt, als Hooy, Stroo, Schooriteen„ Roet, Hout, Turven, (zo Hollandfche als „ van hier omftreeks, ; Harften, Wol, Ilaair, „ Beenderen, enz, Zy geeven wel veele meer » of min Ontvlambaare Lugt, maar die m 't „ algemeen, wat de Ligtheid belangt, onbe„ kwaam is. Wy hebben Ontvlambaare Lugt „ gehaald uit Brandewyn en Wyngeest (*_) „ de Dampen doende pasfeeren door eene in „ 't Vuur gloeijend gemaakte Pyp; maar dee-
„ ze
(•) [Brandevin & Efprit de Vin, Bit wordt alhier onderfcheiden. Immers ook zoude Efprit de fin eigentlyk Voorloop betekenen; doch ik meert,
dat



Konstige Lugtbollen. i6§
„ ze is een derde minder ligt dan die van „ Smids-Kolen. Wy verkiezen degenen die „ mager zyn; want de anderen doen de Loo„ pen barften. De Dampen, uit Hout, Tur„ ven, Beenderen gehaald, maaken ook maar
omtrent een derde van die uit Smids Kolen. „ De Lugt, door Zee-Zuur uit Metaalen ge„ haald, is gelyk aan die door Vitriool-Zuur, „ en zy zyn beiden omtrent zesmaal lig,, ter dan de Dampkrings - Lugt. De Lugt „ uit Smids-Kolen is maar viermaal ligter dan „ de gewoone Lugt*"
Deeze Heeren hebben bovendien, door middel van het Gaz uit Steenkolen, reeds Lugtbollen van Goudflagers - Vlies, in gezelfchap met den Sekretaris van den Hertog van Aremberg, opgelaten. Zie hier een
Brief van den Heer Dey, Sekretaris van den Hertog van Aremberg, aan den Heer Faujas de Saint Fond, ever dit Onderwerp.
By onze terugkomst uit de Nederlanden, den 16 November, bragten gemelde Heeren
op
dat het dikwils voor Brandewyn, dien men op een hoffelyke manier, te Parys , Eau de Vie noemt, genomen wordt, j
L3



%6& Proefnekmingen met
op 't Kafteel van Heverh, de Lustplaats va» den Heer Hertog van Aremberg, een Kwartier üurs van Leuven , daar die Heer zyn verblyf houdt geduurende 't Voorjaar en den Herfst, drie Magazynen van Blik, ieder bevattende 70 Kannen Ontvlambaare Lugt uit Steenkolen. Wy namen aanftonds de Proef, om, midden in *t Water , daar mede een kleinen Bol van Goudftagers Vlies te vullen, dien ik van Parys had medegebragt, niet meer dan 14 Duimen in middellyn. Deeze verhief zig gezwind, en, zo dra hy over 't Gebouw was heen gegaan, brak de Draad, waar mede men hem wilde tegenhouden, Men kon hem met de Oogen volgen, tot dat hy geheel ver* dween,en hoorden 'er niet meer van fpreeken, Door deezen eerften uitflag aangemoedigd, floegen wy 's anderendaags Handen aan 't werk, om eenen Lugtbol te vullen van Goudftagers Vlies, die met Wyngeest gevernist was, door my meer dan zes Weeken te voo« ren gemaakt, met 400 Blaadjes, ieder van 4 vierkante Duimen, famen te lymen, en welke veeleer gevuld zou zyn geweest, indien ik niet op Reis had moeten gaan, en bykans een Maand te Parys myn verblyf houden, Deeze Bol bevatte 40 Teerlingfe Voeten. Een Oven met een duddelden Blaasbalg, en drie van die Loopen, daar de Heer Thysbaert in zyn
Brief



Konstioe Logt bollen. 167
Brief van fpreeki, welke niets anders zyn dan lb rke Karabyn • Loopen. van een Duim middellyn op 't meefte; waren de geheele Toeftel, waar van wy ons bedienden. De Broek van twee Loopen bevondt zig geduurig in het Kolen Vuur, terwyl men den derden deedt verkoelen, ledigde en weder vulde, tot vyf of zes Duimen hoog'e, met Poeijer van SmidsKolen, dat tot aan 't end des Loops met Zand bedekt was. Een Verlangftuk, zynde een Blik* ken Pyp, bragt de Lugt order een Trechter-, die geplaatst was onder een Ton met Water gevuld, ftaande in een Tobbe vol Water, *t welk de uit de Kolen ontwikkelde Lugt verplaatfte, na 'er door heen gegaan te zyn. Vyftien Oneen geftampte Kolen, en bykans drie Kwartieren Uurs, waren genoegzaam om eert Ton te vullen, 100 Kannen groot, en in zes Uuren bekwamen wy de 9 Tonnen, welken wy noodig hadden tot de 40 Teerlingfe Voeten van den Lugtbol. Wy lieten, geduurenda de Nagt, de Tonnen onder een Afdak, met de enkele voorzorg van dezelven toe te dekkerl met vogtig Doek,en 'er Volk,uit vreeze voor toevallen ,°by te plaatsen. Des anderendaags deeden wy, met behulp van Water, het Gas in den Lugtbol overgaan. Die bewerking nam byna zeven Kwartier Uurs weg, en was alleeniyk zo lang, wegens de kleinheid van da L 4 ope-



168 Proefneemingen mbt
opening der Kraanen. De Bol, geballast met een zwaarte van 15 Oneen, verhief zig zeer gezwind; maar hy flaagde zo heeriyk niet als de kleine van 's daags te vooren; alzo, toen de Wind hem tegen de Booraen van de Voorlaan hadt gedreeven, hy zig met een Lint, waar mede men hem verfierd hadt, vasthechte aan een der hoogfte Takken, en aldaar, na een Kwartier Uurs worftelens, den laatften Adem uitblies: nogthans was het doelwit daar mede bereikt.
Het flegte Weer ons terug geroepen hebbende naar Brusfel, en geen Proefneemingen meer toelaatende, bepaalden zig de Heeren van de Univerfiteit met in de Proef-ondervindelyke Kamer de juistheid te toetzen van hunne bewerkingen, en verzekerden zig, het Gaz van Smtds Kolen laatende pasfeeren door Kalkwater, dat hetzelve geen Vaste Lugt bevatte doordien 'er alsdan geen de minfte neerftootinjr gefchiedde. De Proefneemingen in '\ gr0ot zyn tot het Voorjaar uitgefteld. Men heeft Kromhalzen befteld van een genoegzaame vatbaarheid, en, om te zekerer te zyn aangaande de deugd van het gegooten Yzer, waar vaq die gemaakt moesten worden, heeft de Heer Hertog een menigte Snaphaans - Loopen bezorgd. Het was eenigen tyd na deeze eerfte Proeve van 't gemelde Gaz, dat ik de Eer
had



Konstige Lugtbollen. 169
had 17 voorgefteld te worden met de Heeren Marquizen de Chastelkr en de Bosschaert, en by U te zien den Heer MoNTGOLFiëR. De Raadgeevingen, van U zo wel als van Hem, tot het maaken van eenen Lugtbol op zyne manier, waren niet nutteloos. Ik heb 'er, volgens het Patroon dat Gy my prefent deedt, en met het Papier, waar van Gy my een monfter gaaft, een gemaakt van 30 Voeten hoogte en 24 Voeten middellyn, welke zo veel te meer gerugt maakte in onze Provinciën, om dat het de eerfte Hulde was, welke men aldaar bewees aan de Heeren IVlonTGOLFiër. Dezelve, den 10 deezer Maand, te 1 Uur 's middags, in de Tuinen van 't Hotél van Aremberg te Brusfel opgelaten: na met Gaz van Stroo en Wol in \% Minuuten geladen te zyn, en geballast met een een enkel Komfoir van Koperdraad, met geolied Papier gevuld, bereikte hy in twee Minuuten de Wolken, die hem tot driemaal toe voor 't Gezigt verborgen. Eindelyk verloor men hem t'eenemaal uit het Oog, en, na twee Uuren verloops, ftreek hy, geheel van Vogt doordrongen, zeer zagtjes by een Dorp neer, hebbende, in verfcheide Koerfen, omtrent 4600 Toifes afgeloopen. Daar was geen "t minfte blyk van Vuur in 't Komfoir overgebleven.
L 5 Ik



170 Proefneemingen met
Herverzeker U, Myn Heer, dat ik zeer naar 'c Voorjaar verlang, om den nieuwen arbeid te virvolgen van de Heeren van Leuven, zo dit iets nieuws aan de hand geeft, zal ik de Eer hebben het U te laaten weeten. Ik ben enz.
Dey.
BrusfeL 15 February 1784.
P. S. Om de Aanfchouwers het verfchil te toonen van de twee Manieren, had ik begonnen met 'er een op te laaten van Goudflagers Vlies, 40 Duimen middellyn, volmaakt rond, als een HemelGlobe met den Zodiak en alle andere Kringen befchilderd, welke een Atlas van y Duimen, gemaakt van Kurk, op zyne Schouders fcheen te draagen. Ondanks den Brief, waar van de Atlas de btfteller was, en eene vry iterke belooning, heb ik 'er nog geen tyding van gekreegen. Hy was geladen met Lugt van Yzer, en in 25 Minuuten gevuld geweest.
* «-
XLVL



Konstige Lugtbollen. 171 XL VI.
Ontvlambaar Gaz uit Aardappelen, /* Dijen in Vrankryk, bekomen.
JD)e Heer de Morveau te Dijon een Globe van Taf, 30 Voeten middellyn, hebbende laaten maaken, kwam tot het denkbeeld om die te vullen en te doen opgaan door middel van een nieuwe foort van Gaz, uit Aardappelen gehaald.
De bewerking was eenvoudig- zy beftondt in het doen van Aardappelen in Yzeren Kromhalzen, welken men met een fterk Vuur aanzette , en het Gaz ontwikkelde zig: maar het Water der Groeijing, ondergaande waarfchynlyk een te fterken trap van uitzetting, deedt de Kromhalzen zo veel geweld aan, dat zy niet lang genoeg tegenhielden, om de bewerking te voleinden, en, 't zy dezelven van eene kwaade hoedanigheid of eene gebrekkelyke famenftelling waren; zy braken , en men was genoodzaakt dit Middel te verwerpen. Het Gaz, dat men dus bekomen hadt, was goed: 't welk fpyt veroirzaakte, dat men 'er niet meer van hadt kunnen bekomen : maar Kromhalzen laatende maaken, die fterker en beter zyn, zal
men



i?z Proefneemingen met1
men misfchien, t'eeniger tyd, met fucces dit Voorwerp kunnen behartigen.
„ Ons doelwit, fchreef my de Hsêr Mor» veau, was ■ weezentlyk onzen Lugtbol te » vullen met drie vierden Gaz van Aardappe„ len, en één vierde Gaz van Spiauter: 't „ welk wy noodig oordeelden 'er by te doen; » om de Ligtheid te vervullen, welke onze „ Machinen vereischten, en die wy wederge,, vonden zouden hebben in 2 of 3 Voeten „ middellyn te meer, ingevalle wy minder be„ paald waren geweest door de Middelen. Wy „ zyn niet afgelfapt van het Gaz van Aard„ appelen, dan by gebrek van goede Krom,, halzen, en om te ipoediger gedaan te heh» ben: maar ik meen U te kunnen verzeke„ ren, dat men, op 't gezigt van onze Proef,i neemingen, daar weder toe zal komen.
„ Het zekere is, dat onze Bol tot byna „ twee derden daar mede gevuld ware, toen „ hy, den a8 February ,van zelve opging tot „ 125 Voeten hoogte, zyn Evenaars-Cirkel „ medeneemende, en dat hy ons byna ont„ glipt zou zyn, beladen met meer dan 250 „ Ponden ; daar onder begrypende zyn Be,, kleedzel."
Het breeken der Kromhalzen, daar men op het oogenblik geen anderen voor kon bekomen , was een beletzei in 't voltooijen van
dee-



Konstige Lugtbollen* 173
deeze Proefneeming: nogthans begeerig om die te doen flaagen, nam men toevlugt toe het Vitriool-Zuur, maar ver af van Steden, daar men Voorraad hadt van 'c zelve, kwam het wel dra te kort: aan den anderen kant zyn de Regens, Sneeuw, Winden en alle de ongematigheden van den Winter, zonder ophouden , tegenftrydig geweest met de poogingen, die men niet ophieldt te doen: des men eindelyk befloot, dezelve uit te ftellen tot een beter Saizoen.
XLVIT.
By zonder e omflandigheid, dat de Ontvlam* baare Lugt gefcheenen heeft zig van zelf uit te zetten en eene eigene werking te bekomen.
Be hier volgende Waarneeming, gefchied door den Heer du Fourntt de Villiers, is de oplettendheid der Natuurkundigen waardig. Dezelve vertoont een fraay geval omtrent de Ontvlambaare Lugt, en 't gene, wanneer men den zelfden uitflag in 't herhaalen van deeze Proefneeming kan bekomen, veel Lichts zal kunnen verfpreiden over de Theorie van dit Gaz*
De



*74 Proefneemingen met
De Bol, die zulk een nieuwe zaak onder 't Ooggebragt heeft aan den Heer du Four. ny, was van dubbeld Goudflagers - Vlies, in. wendig overtoogen met een Lym of Vernis van de famenftelling van den Heer H a m a n n, en dat den voorrang moet hebben boven alle anderen; aangezien deeze Bol zig 0 Dagen in de Lugt heeft opgehouden in een Kamer, en gezegde Heer my heeft verzekerd, dat hy my er m 't korte één zou laaten zien, die de Ontvlambaare Lugt ten minfte veertien Dagen zal bewaaren.
De Bol, die te zien is geweest in 't Kabinet van den Heer Pilatre de RoziéR, en zig agt Dagen, tegen den Zolder aan, heeft opgehouden, was insgelyks van 't maakzel van den Heer Hamann, die denzelven bekleed hadt met dunne Blaadjes geflagen Duitsch Koper. Hy heeft federt dien tyd nieuwe onderzoekingen gedaan, welke hem in llaat hebben gefteld, om de Blaadjes van dit Metaal te laaten vaaren; alzo het beftrykze/, dat hy gebruikt, zeer ondoordringbaar is.
De genen, die begeerig zyn met eigen Oogen onderricht te worden, aangaande de digt» beid der beftrykzelen van den Heer H amann, kunnen met gemak daar van monters zien in zyn Wetkhuis, Hotél de Clutiy, Rue des Mathurins: want deeze Konitenaar
ver-



KoNstig e Lugtbollen. 175
vertoont ze gaarn aan alle kundigen, die belang nellen in deeze zaak.
Aangaande de Proefneeming van den Heer du Fourny, zullen wy hem zelf hooren fpreeken.
lirief van den Heer Fourny de Villier s, dienaangaande, aan den Heer Faujas de Saint Fond.
Onder een groot getal Proefneemingen, die ik met Lugtbollen van Goudflagers Vlies in 't werk gefield heb, heb ik 'er gebruikt, welke onder myn Oogen door den Heer Hamann gemaakt waren. Deeze Lugtbollen, van 31 Duimen middellyn, zyn zo konftig famengevoegd en beftreeken, dat zy voor ondoordringbaar kunnen gehouden worden. Immers één derzei ven heeft by my, tien Dagen lang, in de Lugt gezweefd, en by den Heer Pilatre agt Dagen. Deeze groote ondoordringbaarheid is volflrekt noodig, om de minst gewaarwordelyke uitwerkingen waar te nee. men.
Den 20 Febrüary heb ik één deezer Lugtbollen geladen, zonder het Ontvlambaar Gaz door Water te laaten gaan. De Waterige Damp, die, geduurende deszelfs voortbrenging, zig in zeer groote veelheid verhief, en
de



176 , PROE>NEEMiNGEN^IWET
de zeer groote Hitte, welke daar mede gepaard ging, deeden my voor befchadiging, ja zelfs voor vernieling van 't Bekleedzel vreezeiu li hield op, met de inlaating Van het Gaz t toen de Bol naauwlyks tot twee derden gevuld was, en hy hadt reeds een aanmerkelyke kragt. Ik liet hem in myn Kamer los , en hing' 'er een Schaaltje aan, waar in ik eenig Gewigt deed, om hem in Evenwigt te houden. Ik moest voorzien, dat op ftaande voet zyn ongewaarwordelyk verlies hem zou doen daalen, of ook dat zulks wegens de verkoeling van het Gaz, waar door hetzelve minder plaats befloeg, gebeuren, en dat in beide die Gevallen de Lugtbol duidelyker plooijen hebben zou. Het tegendeel gebeurde juist. Na een half Uur verloops, welke tyd tot verkoeling van het Gaz vereischt werdt, was de Lugtbol meer uitgefpannen, en vierentwintig Uuren laater was hy volmaakt Klootrond geworden. Ik begon te vreezen, dat zyn barften my het vervolg der Proefneemingen zou doen verliezen ; maar de inwendige Werkzaamheid', welke federt eenige Uuren allengs was toegenomen, kwam tot haar hoogfte in het zevenent wintigüe Uur; na, behalve de vergoeding van 't gene de Doorwaafeming hadt doen verliezen, 200 Greinen gewonnen te hebben Dir, gevoegd by de vergoeding der middelbaare
Door-



Konstige Lugtbollen. 177
Doorwaafeming, op 10 Grein in 't Uur gefchat, zou eene voortbrenging van Werkzaamheid zyn, van omtrent 470 Greinen, of zes en twee derde Drachmen: eene vermeerderingbuiten twyfel zeer aanmerkelyk, maar veel minder dan die der Lighaamelyke grootte, welkè in de zelfde tyd plaats gehad hadt door de uitwerking der 200 Greinen. De Lugtbol verloor naderhand langzaam zyne geheele Werkzaamheid , en daalde neer op den negei den Dag: welk verlies my nog een onverwagt Verfchynzel opperde, te weeten, dat de vermindering van zyn Grootte veel kleiner ware dan die van zyne Werkzaamheid, alleenlyk in de betrekking van 1 tot 20 ftaande.
De Proefneemingen, welke ik vervolgens gedaan heb, gaven my opheldering omtrent de oirzaak van deeze voortbrenging van Gaz in 't binnenlle van den Lugtbol, en deszelfs natuur: doch, alzo ik hope door middel van de Proefneemingen, welken ik voorneemens ben te vervolgen, niet minder nuttige uitkomften in 't groot, als onderrigtende in 't klein, te bekomen, zal ik hier niet voortmrig zyn met eenige Befchouwkunde , hoe tx-weezeri zy my ook toefchyne, voor te draogen, en eest den unflag vergelyken vao alle nype Proeven, op dat ik my-niet aan het yetwyt M mojje



178 Proefneemingen met
moge bloot Hellen, van of te haastige of te uitgeftrekte Gevolgtrekkingen te hebben gemaakt. Ik ben, enz.
Fourny de Villiers. XLVIII.
Manier om de ElafHeke Gom, of Gom van Cayenne, te ontbinden, en dus tot cm Vernis der Lugtbollen bekwaam te maaken.
Alle de Stoffen, die men tot dus verre gebruikt heeft om de Gom van Cayenne te ontbinden, deeden deeze Zelfftandigheid verbasteren , en vernielden de aanmerkelyke hoedanigheid, welke zy heeft, van in een zeer hoo« gen trap Elaftiek te zyn, 't geen dezelve in veele omftandigheden dierbaar maakt. De Heer Macquer hadt, wel is waar, den Ether voorgefteld als het Middel, 't welk haar van geene haarer eigenfehappen beroofde; maar niemand hadt, tot heden toe, kunnen
(*) Mem. de Monfr. Cavallo, Jur differente* Experiences de Phyftque. Tranf. Phil. de Londr.es 17S1. Part. a. page 519.



Konstige Lugtbollen. 179
nen flaagen, om 'er een zier van te ontbinden, volgens de bewerking van deezen handigen Chymist. Echter was hy niet verre van 't oogwit af, alzo men flegts daar toe eene wel eenvoudige bereiding van den Ether noodig had.
In de Verhandelingen van de Koninglyk Engelfche Sociëteit der Weetenfchappen, vond ik de Manier van 't een en andere zo duidelyk befchreeven (*), dat ik de vertaaling daar van hier zal invoegen, 't Is, beken ik, een zeer kostbaar Middel, maar daar komen Gevallen voor; gelyk, by voorbeeld, het maaken van Sondeer-Kaarsjes van deeze Gom, en andere nuttigheden ten dienst der Samenlee. ving, in welken de duurte hier van niet moet affchiïkken.
De Manier om den Ether te zuiveren, is my medegedeeld, zegt de Heer Cavallo, door M. WiNCH, Apotheker te Londen.
„ Neem een grooten Bottel, en giet daar „ in één deel /Ether Vitriolicum (f), en ,, twee deelen Waters om en by: flopt als« 5, dan den Bottel, en, hem 't onderfte boven
v ge-
(f) [Het Mther Vitriolicum is gelykende naar den Liquor Anodynus mineralis Hoffmanni, ais door Deftdlatie van tkn allerfynUen Vuriool - Geest, met Alkohol, bereid wordende.] M 2



i8o Proefneemingen met
„ gekeerd heb'>pnde, zo fdhud hem braaf, op „ dat de twee Vogten wel verm ngd worden. „ Laat dan alles wederom rusten, tot dat de „ Ether boven dryve; 't geen doorgaans in „ drie of vier Minuuten gefchiedt.
„ Open alsdan den Bottel, dien (leeds om„ gekeerd houdende; voeg den Duim nan de „ opening, en laat het Water, zagtjcs en voor„ zigtig, wegloopen.
„ Breng dan de Flesch weder fn zyn ge„ woonen Hand, giet 'er nagenoeg de zelfde „ veelheid Water by: gaat op dergelyke ma„ Hier, met omkeeren enfchudden, te werk „ als voorheen: herhaal deeze bewerking drie „ of vier maaien, en men zal 16 Oneen ge,, woonen Ether gebragt hebben tot de veel„ heid van 3 of 4 Oneen. Deeze Ether, dus „ bereid, h de zuiverfte en vlugfte, welke ik „ ooit heb gezien. Met den gevvoonen Vi„ trioüfchen Ether heb ik nooit de Elafticke „ Gom kunren ontbinden; maar, met den „ genen, die dus bereid was, Haagde het naar ,, wensch.
„ Het Water, daar men in deeze bewerking „ gebruik van gemaakt heeft,zal door Defiïï„ latie den Ether, dien het door de Spoeling „ ingezwolgen hadt, weder overgeeven. Men „ denkt-gemeenlyk, dat het fynfte gedeelte „ van den Ether zig dus met het Water zou
„ ver-



Ko'nsttge Lugtbollen. 181
„ vereenisren; mair het fchynt,dat zulks geen „ plants hebHe, dan wanneer men deeze twee „ Vosten lang in aanraakirg laat; terwyl in „ de hier befchreevene bewerking, wegens dé \\ gezwindheid derzelve, zo te vermoeden is, „ het Water zig enkel van 't grofïïe gedeelte ,, des Ethers meeuer maakt."
Voorfchrift der bereiihige van een Vernis, dat overeenkom (lig zy met bet gene van de Gom van Cayenne wordt gemaakt.
Neem een Pond Lym, doet dit in een nieuwe of zeer zuivere Aarden Pot, die tegen \ Vuur'kan; laatze, omtrent een Uur lang, zagtjes kooken, tot dat de Stof met fpatten ophoude, of, 't welk het zelfde is, tot zo lang, dat een druppel daar van, op "t Vuur geworpen, in brand vliege.
Giet alsdan op de Lym, dezelve met een Houten Spatel omroerende , een Pond Olie of Geest van Terbenthyn, inmiddels de Pot van 't Vuur genomen hebbende, op dat de Olie niet in brand vliege : laat het 6 Minuuten kooken, en giet 'er dan by, drie Ponden kookend heete Olie van Nooten, Lynzaad of PapaverOlie, die door Goudglit opdroogend is gemaakt : roer het wel om, laat het een Kwartier Ums kooken, en het Vernis zal vaardig zyn.
M 3 Wan-



lÉb Proefneemingen met
Wanneer hetzelve vierentwintig Uuren ge« ftaan,en het drabbige zig op den bodem neergezet hebben, zo giet het over in een ande» re Pot, en, als Gy 'er U van bedienen wilt, zo maak het warm, en fttyk het dan met een plat Penibel op de ftyf gefpannen Taf. Eens wel gedaan, kan genoeg zyn, doch, zo men 't tweemaal wil doen, moet men zorgvuldig zyn van het wel uit te rtryken, aan beide zyden van de Taf, welke men, dus uitgefpannen, dan moet laaten droogen in de open Lugt.
JÜ)en jongften Heer Mon tgolficr , zyne gedagten over de beftuuring der Lugtbollen aan de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen medegedeeld hebbende, zo is van dezelve daar over dit Befluit genomen. *
XLIX.
Oordeel van de Koninglyke Akademïe der Weetenfchappen van Parys, over bet door den Heer Etienne de Montgolf i ë r. voor gefielde gebruik van Riemen aan de Lugtbollen.
De Kommisfarisfèn, door de Akademie bencèrnd om een Vertoog te onderzoeken van
den



Konstige Lugtbollen. 183
den Heer Montgolficr, over de Befchouwkunde van Riemen aangevoegd aan de Aëroftatifche Machinen, hebben daar van het volgende Bericht gegeven.
De figuur van den Lugtbol, in beweeging met eenigeiley fnelheid, opgegeven zynde, kan men in deszelfs plaats onderftellen eene platte Oppervlakte, welke met die zelfde fnelheid den zelfden tegenftand ontmoeten zou; maar, by aldien de beweeging van den Lugtbol onderhouden wordt door de werking van Riemen, welken men orderftelt de Lugt te flaan met eene eenvormige en aanhoudende beweeging, (alzo de tegenftanden als 't Quadraat der Snelheden zyn ); zal men den tegenftand, dien de Lugt aan den Lugtbol biedt, gelyk bednden aan de drukking van die zelfde Lugt tegen de Oppervlakte der Riemen. Hier uit komt eene Equatie voort, welke niets bevat dan de fnelheid van den Lugtbol, die van 't middelpunt der aandryvinge van de Riemen, de platte Oppervlakte, welke men in de plaats van den Lugtbol heeft gefteld, en de Oppervlakten der Riemen.
Indien de Riemen in beweeging zyn gebragt door de werking van Menfchen, (eene werking, welke, gelyk men weet, afgemeten wordt door de drukking welke zy oefenen, met hunne fnelheid vermenigvuldigd, en die M 4 w^j



f&t Proefneemingen met "
wy onderftellen door Ondervinding bekend te Wp zal men eene tweede Equatie hebben waar in de grootheid der werkinge, die door «e Menfchen uitgevoerd wordt, gelyk zal zyn san de drukking, welke de Vloeiftof oefent regen het middelpunt der aandryvinge van den Kiem vermenigvuldigd met de fnelheid van 7 Mlddelpunt. Deeze tweede Equatie met «eerfte vergeleeken zynde, zal, het zy de hieiheid van den Lugtbol, het zy die van het Middelpunt der indrukkinge van den Riem, opgeeven door eene Formule, welke niets bè^ fa,> dan de Oppervlakte der Riemen, die welke overeenkomt met den tegenftand van den Lugtbol en de grootheid van de werfang der iVienfchen.
Aangezien de Riemen een Steunpunt heb"en, zo is de fnelheid der Menfchen tot die van het Middelpunt der aandryvinge van de Kiemen, als de binnenfte Arm van den Riem tot zyn uitwsardfe gedeelte, van dit Middelpam van aandryving af gemeten. Derhalven zatte»* door. middel van de voorgaande Formule en van deeze opmerking, in eene eenvormig onderfteHe beweeging • zo dra de ft- ' guur van den Lugtbol, als ook die van de Oppervlakte der Riemen zal opgegeven zyn: wanneer men daarenboven onderftelt, dar de grootheid der werkinge, welke de Menfchen
kun-



Könstige Lugtbollen; 185
kunnen uitvoeren in 't voordeeligfte gebruik van hunne kragt, door Ondervinding bekend zy: alle de andere grootheden, gelyk die van de fnelheid des Lugtbols en die van het Middelpunt der aandryvinge van de Riemen, als ook de betrekking tuefchen het uitwaardfe en inwaardfe gedeelte van den Riem, noodwendig bepaald zyn.
Zodanig is de Befchouwkunde, welke de Heer Montgolfiêr in zyn VertonT, op eene zeer duidelyke manier, voorgedragen heeft. Zy is overeenkomftig met de Grondbeginzelen , op welken verfcheide Autbeuren, en vooral de Heer D. Bernouilli, de Befchouwkunde van 't gebruik der Riemen, in de gewoone Zeevaart,hebben gebouwd: maar deeze Heer heeft bovendien, in een Vertoog over de beste manier, om op Zee de merking van den Wind te vervullen, ('t welk in 't Jear 1755 met den Prys bekroond is,) beredeneerd,'in hoe verre men in deeze foort van werking, 't zy de fnelheid, 't zy de drukkring, 't zy den tyd van den arbeid der Menfchen , anders en anders maaken kon, zonder hunne vermoeijing te : vermeerderen of de grootheid der werkinge, die zy kunnen uitvoeren , te verminderen. Hy heeft bovendien in dit Vertoog onderzogt, welke de grootheid 'ware der werkinge die verlooren gaat, 't zy M 5 door



iSc» Proefneemingen met
door de beweeging aan de Vloeiftuf ingedrukt, 't zy door de logheid van den Riem, 't zy door de fcheefheid van deszelfs beweegingen, enz.
De Heer MoNTGOLFiën haak uit zyne Formukn eene Gevolgtrekking van zeer groot belang: te weeten, dat, de Snelheid van den Lugtbol, in Gevallen die men werkftellig maaken kan, gelyk ftaande met den zesden Wortel van de Oppervlakten der Riemen, deeze Oppervlakte veel verkleind kan worden, zonder hunne uitwerking aanmerkelyk te verminderen. Derhalve kan men hopen den Lugtbol in de Lugt te doen vaaren met Riemen genoegzaam ligt, dat een enkel Man dezelven gemakkelyk kan doen werken.
Gezegde Heer heldert vervolgens zyne Befchouwkunde op, door twee Voorbeelden. Hy onderftelr in dezelven, dat de grootheid der werkinge van de Menfchen egaal zy aan een Gewigt van qo Ponden , vermenigvuldigd door eene Snelheid van z\ Voeten in eene Se. konde, 't gene gelyk ftaat met de opheffinge van een Gewigt van 50 Ponden tot een Voet hoog in eene Sekonde: eene grootheid, welke de Heer Bernouilli gewaardeerd heeft op 00 Ponden, tot een Voet ieder Sekonde op te ligten, voor een arbeid van agt Uuren "s daags. De Heer MonTGOLFiëR onder-
ftelt



Konstige Lugtbollen. 187
ïlek bovendien, dat de Lugtbol in beweeging gebragt zy door twee Roeijers, maar dat deeze niet met vrugt werken dan de helft des tyds van hunnen arbeid, zodanig, dat zy niet meer nuttig gebruiken dan de helft hunner werking; een Reduïtie waarfchynlyk genoegzaam o.m de verfcheiderley verliezen van Weriung te vervullen, die onvermydelyk zyn in de Manoeuvres van Riemen aan de Lugtbollen gevoegd, en welke men niet zal kunnen waardeeren, dan na veele Proefneemingen. Volgens deeze Onderftellingen vindt de Heer D E MoNTGOLFiëR, dat in de zelfde omftandigheden een Lugtbol van 70 Voeten middellyn. eene Snelheid zou aanneemen van 998 Toifes in 't Uur, en een Lugtbol van 26 Voeten eene Snelheid van 2434 Toifes in 't Uur (*).
Volgens dit door ons gegeven Bericht, komt het ons voor, dat het Vertoog van den Heer MoNTGOLFiëR, (vertoonende op een zeer duidelyke manier, door eenvoudige en tot de praktyk zeer bekwaame Formulen, de toepas[mg van de Befchouwkuude der Riemen op de Lugtvaart, en tot Voorwerp hebbende een nieuwe Ontdekking nuttig te maaken, waar van dc Heeren Montgolficr de Autheurs Zyn, welke hedendaags de oplettendheid naar
zig
(") [In dit alles wordt onderfteld, dat'e* een volmaakte ililte plaats hebbe in de Lugt.]



i88 Proefneemingen met
zig trekt van 't Algemeen;) de goedkeuring verdient van de Akademie, en gedrukt te worden onder de Vertoogen der Uitheemiche Geleerden.
Gedaan in de Louvre, 13 Miart Ï784. L.
Vertoog van den Heer Graaf de MilLy, ov:r de Proefnemingen met Lugtbollen, de Manieren om ze te vullen en te beftuuren: aan de Akademie der Weetenjchappeti voorgedragen.
3Cn het Vertoog, dat door my, den 6 December des voorleeden Jaars, in eene der byzo-dere Zittingen van de Koninglyke Akademie voorgeleezen werdt, heb ik het Puur van Lampen voorgefteld, tot het doen opgaan van de Aëroftatifche Machinen, als het eenvoudigfte, veiligfb en minst kostbaare Middel : ik zal 'er thans byvoegen ook het eenige, wrar van men zig met voordeel bedienen kan rot Lugtreizen, die larg van duuring zyn.
De Proefneemingen, die federt het leezen van myn Vertoog gefchied zyn by Madame de Graavin van Sahran, onder 't befluur van den Heer Faujas, en door den Marquis de Bullion, waar van hy den \7 January
be-



Konstige Lugtbollen. 189
bericht gegeven heeft aan de Akademie, hebben den dienst en kragtigheid der Middelen, welke door my voorgefteld zyn, aangetoond. Zy hebben doen zien, dat veelen zig vrugteloos uitflooven, met het in 't werk ftellen van veelerley Middelen van grooten omflag, terwyl het blykbaar is, uit de Proefneemingen van den Heer Montgolf lëR, dat het eenvoudigfte Middel genoegzaam is, tot het opheffen van groote Lasten in de Lugt. Hierom durf ik verzekeren, dat alle de Onderneemingen der genen, die dit Oogmerk zoeken tebereiken, door verfcheiderley foorten van Dampen uit te vinden, wegens de moeielykheid om dezelven te bekomen, en de onmooglykheid om ze te behouden, op den duur altoos onnut zullen zyn.
Onderftellende, by voorbeeld, dat men zig van de Ontvlambaare Lugt bediene, en zelfs een Middel uitvinde om die te bekomen tot vyfentwintigmaal minder Prys dan tegenwoordig ; gelyk een vermaarde Chymist van de Akademie van Dijon zulks in het Journaal van Parys, van den 7 January 1784, aangekondigd heeft; zulks zou in geenen deele dienen tot het Voorwerp, dat men zig voorftelt. 1. Den Aëroftarifchen Bol, hoe goedkoop ook gevuld kunnende worden, zal men m de zelfde ftaat moeten onderhouden om te
kun-



igo Proefneemingen met
kunnen vaaren en zyne Reize te vervorderen: om hem te onderhouden zonder neer te daalen, zal men Voorraad by zig moeten hebben van Ontvlambaare Lugt, of 'er in 't midden van de Lugt bereiden. In 't eerfte geval: waar zal men ze laaten ? In 't andere: van welken Toeftel zal men zig kunnen bedienen ? 2. Zo men genoodzaakt is neer te daalen , dit kan niet gefchieaen, dan door den Bol te ledigen en bygevolg van de Ontvlambaare Lugt, die hem ophieldt, te verliezen. Men zou dan, om de Reis te vervolgen, nieuwe moeten maaken, *t welk een belemmerenden Toeftel en het medevoeren van Stoffen daar toe, 't welk zeer bezvvaarende zou zyn, vereischt: des deeze Bollen meer in 't klein tot Proefneemingen der Natuurkunde of enkele Liefhebbery kunnen dienen, dan in 't groot tot algemeens nuttigheid,, in het vervoeren van Menfchen en Koopmanfchappen of het onderneemen vatl lange Reistogten.
Even zo is het niet gelegen met de verdunning der gewoone Lugt door Vuur, Dit Vermogen kan naar believen verfterkt en in de zelfde graad onderhouden worden, zonder eenige
(•) Ohjervatims fur les Experiences de Mesjieurs
j3e MOJSTGOLFlëR, CUAKLIi & RoBERT.



Konstige Lugtbollen. 191
nige moeite of belemmering. Lampen, van allerley gedaante en grootte, zullen aan die Oogmerk volmaakt voldoen; gelyk ik in myn eerfte Vertoog gezegd heb. De Proeft eemingen, naderhand door den Heer Faujas en den Marquis de Bullion gefchied, hebben de waarheid myner Befchouwkunde bevestigd. De eerfte heeft een Lugtbol van 22 Voeten middellyn doen opgaan met Olie en drie Pitten van Papier, grooter dan het noodig ware; alzo hy zig verhief met eene kragt, fterker dan men verwagtte: de Touwen breekende en den Bol opfcheurende. De Heer de Bullion gaf aan de Akademie, den 17 January, Bericht van zyne Aëroftatifche Proeven met eene Lamp met Voorloop gevuld, allen van een wonderbaaren uitflag. Dé voordeden van deeze Manier zyn zo treffende, als ik in myn gedagte Vertoog, dat den tytel voert van Waarneemingen enz. heb voorgedragen (*).
Thans blyft niets over, dan Middelen te zoeken, om de kragt der Hitte en de levendigheid van de Vlam te vermeerderen, zonder Rook, of zo weinig als 't vallen kan, voort te brengen: want het is van de Hitte alleen, dat men de verbaazendfte Aëroftatifche uitwerkingen
Mercure de France, 24 Jam. 1784, & Journal d* Phyfique, Janv. 1784, pag. 64.



i<)2 Proefneemingen met
gnn moet bekomen. Die is dan het doelwit, welk alle de Natuurkundigen, die daar in werkzaam zyn, zig moeten voorltellen. Ik gaa de Loopbaan openen, met myne gedagten te verklsaren.
1. De geheele Wereld kent het Vermogen, dat de Lugt, op een brandend Lighaam gebLzen, heeft, om de kragt der Hitte en de levendigheid der Vlamme te vermeerderen. Die van een Lamp, of zelfs van gewoon Waschlichr, door de Blaaspyp van een Emailjeur aangezet, wordt bekwaam tot het fmelten en cülcineeren zdfs vun de onfmeltbaarfte Me • taaien.
2. De Wind van een Blaasbalg, aangedreven op een gloeijende Kole, brengt eene Hitte voort, welker trap altoos gcè'venredigd is met de veelheid der Lugt en haare famendrukkmg.
3. De Windfun uizen, wier Lugtftrootn geformeerd is door de verdunninge der bovenfte Lugt, geeven een aanzienlyke Hitte, en too nen genoegzaam hoe veel Vermogen de Lugt heeft op brandende Lighaamen, om de werkzaamheid des Vuurs te vermeerderen.
4. Ik zal de oirzaaken niet nafpooren van deeze zo bekende uitwerkingen, noch beredeneeren, of die der geblazen Lugt op brandende Lighaamen, aan de Ontvlambaare of aan de Ontzwavelde Lugt toe te fchryven
zyn,



IConstïge Lugtbollen. 103
4yn, welke beiden, volgens fommige Natuurkundigen , als famenftellende deelen van de Dampkrings Lugt moeten aangemerkt worden. Ik zal my te vrede houden, Heeren, met Ulieden deeze uitwerkingen te herinneren, om toegepast te worden op de Aëroftatifche bewerkingen , welke, gelyk ik heb gezegd, Vuur en veel Hitte, met den minst mooglyken Rook, vereifchen: om dat de Rook, verkoeld zynde, veel meer weegt dan dé DampkringsLugt, waar in dezelve warm blyvende dryft.
5. Wanneer men, in het maaken van een Lamp, daar toe kan komen, om een Lugtftrootn te doen pasfeeren door 't midden van de Pit, moet noodwendig daar door de Vlam verlevendigd worden, even als zulks door de Blaaspyp, den Blaasbalg en in de Windfornuizen gefchiedt. Dit, gevoegd by de uit werkinge der Lugt, welke uitwendig de Pit omringt, en zig onophoudelyk vernieuwt door de verdunnende Hitte, moet de kragt doen toeneemen van het Vuur. Inderdaad, deeze twee vereenigde werkingen van den zelfden werker, zullen noodwendig een Vlam zo levendig en zo kragtig voortbrengen, dat dezelve een groote Hitte geeven zal en alle de Rookerigheid verteeren; dus brandende zonder Rook.
6. Om eene Lamp op die grondbegtnzels te maaken, is flegts noodig, dat men twee PyN pen



i<?4 Proefneemingen met
pen hebbe van eene zelfde langte, maar V3Ö verfchillende wydte, welke, de eene in de andere geftoken, een ruimte tusfchen beiden ©verhaten, naar de uitwerking, die men heb» ben wil, geëvenredigd. Deeze twee Pypen worden in elkander op een gemeenen Grondfteun Loodregc gefoldeerd, zodanig, dat de binnenfte van onderen open, de andere digt zy* wat de tusfchenruimte aangaat, die men vullen zal met Olie, tot voedzel van de Vlam. Men maake dan een Pit van Katoen-Doek, opgerold om een Hoepeltje van Blik of Ko» per, dat in de tusfchenruimte der gedagte Pypen moet geplaatst worden, in de Olie. Alsdan de Pit aanfteekende, zal de binnenftePyp, die ledig en aan beide enden open is, tot geleider dienen voor de omringende Lugt, welke' verdund zal zyn door de Vlam van de Pit. Dus zal deeze Vlam, zo wel door de inwendige' ais door de uitwendige Lugt aangeftookt', 'ongemeen levendig zyn en een verbaazende Hitte geeven: 't welk de Ondervinding bevestigd heeft. Ik heb eene dergelyke Lamp doen maaken, wier uitwerking myne verwagting overtroffen heeft. Het denkbeeld van deeze Lamp was my ingeboezemd door den Heer Faujas, die my zeide, een dergelyke gezien te hebben by den Heer Ar©ENT, Burger van Geneve, door wien aan
den



Konstige Lugtbollen. igj
'den Stedehouder der Politie in Parys is aangebooden, 'er de Stad by nagt mede te verlicht ten, maar die, geen ingang vindende, naar Engeland is vertrokken, een Geheim maakende van het maakzel zyner Lamp. Ik dagt aanllonds om 't gebruik, dat men 'er van zoü kunnen hebben tot de Lugtbollen,en,om van de uitwerking verzekerd te zyn, heb ik een dergelyke laaten maaken, waar door ik in myne denkbeelden ben bevestigd.
7. Iedereen begrypt,dat het gemakkelyk is, dit flng van Lampen in alle evenredigheden te vervaardigen. Haare uitwerking zal altoos afhangen van de dikte haarer Pitten, en van de veelheid van Olie welke zy verteeren zullen; bygevolg Van de wydte der Pypen en van de grootte der tusfchenruimte, welke zy tusfchen elkander laaten, om de Olie, die tot voeding der Vlamme dienen moet, te bevatten. Men èou dezelven insgelyks met Voorloop gebruiken kunnen, 't geen eene vry veel fterkerè Hitte geeven zou : maar die manier zou te kostbaar uitkomen, en misfehien zelfs gevaarlyk zyn. De Voorloop kon, zig verdunnende door de overmaat van Hitte, geheel en al in brand vliegen: hoewel ik zulks, door de proef daar van te neemen, niet bevonden heb.
Een menigte van deeze Cylindrifche Lam» pen, naar de vatbaarheid van den Lugtbol i N a tot



igó Proefneemingen met
tot welken menze gebruiken wilde, geëvenre-* digd, moest geplaatst worden in een Tafelblad, kleiner van middellyn dan die van den Cylinder van Doek onder aan den Bol, onder welken dit Blad moest opgehangen worden. Men moest in dit Blad zo veel Gaten maaken, als men Lampen te plaatzen had, en dezelven vast zetten in die Gaten, door raiddel van Kraagen van Koper of Yzer. gefoldeerd aan het bovenfte deel der Lampen, en men zou, door middel van kleine Pypen van Koper of Blik, de noodige Olie kunnen aanbrengen tot voeding van de Vlam,, en het geen 'er van verteerd was weder vervullen. Alle deeze Pypen zouden afkomen van een gemeenen Verlaatbak, die zig vulde uit een of meer Vaatjes, een weinig boven het Warerpas geplaatst; even als dit gefchiedt met de Lampen, daar men zig in de Werkhuizen der Chymisten van bedient, om de Lampfornuizen te voorzien (*).
Thans gaa ik over tot een Onderwerp van niet minder belang, daar al de Wereld den mondvol van heeft, en waar toe zeer famen-' geftelde Middelen der Werktuigkunde worden
op-
(*) [De twyfeürgen van den Schryver van dit Vertoog, of zulke iigte Brandftoffen , als Snoo en een weinig Wol, wel dienen zouden kunnen om
zee*



Konstige Lugtbollen. io?
opgezogt, doch hetwelke ik meen niet minder eenvoudig te kunnen maaken naamelyk de befluuring der Aé'rofiatijcbe Machinen in de Lugt.
Sommigen willen 'er Zeilen hebben aangeslagen , anderen Wieken aangevoegd als die der Vogelen, of Vinnen, gelyk der Visfchen, daar aan gehecht. Deeze drie Middelen zal ik agter elkander onderzoeken», ten einde een voldoend Befluit daar uit op te maaken.
De Scheepvaart in de Lugt verfchilf van de Zeevaart in een weezentlyk punt. In de Zeevaart zwemmen de Vaartuigen in een Vloeiftof die ze draagt, en verheffen zig in een andere^ die agthonderdmaal ligter is of dunner; 't welk gelegenheid tot het gebruiken van Zeilen geefr. Door vergrooting der Oppervlakte geeft men meer kragt aan de aandryvende Vloeillof, en in de andere, die tegenftand biedt, wordt dezelve door de figuur van 't Vaartuig, zo veel doenlyk is, verminderd. Maar in de Lugtvaarc kunnen deeze Middelen geen plaats hebben, omdat het Lighaam, 't welk men voorthelpen wil, niet boven dry ft, maar ingedompeld
blyfc
zeer groote Lugtbollen op te doen gaan, en in de Lugt op tc houden, zyn in 't vervolg z danig door de Ondervinding beantwoord, dat wy die overftap.
pen.}'
N $



|i>8 Proefneemingen me?
blyft in de Vloeiftof, welke hetzelve draagt even als een Vaartuig, dar onder Water dreef* en door een Stroom voortgefleept werde. In deeze toeftand zoisden alle Zeilen niet alleen nutteloos , maar zelfs nadeelig worden , als meer vat geevende aan 3t Vermogen van den Stroom, en, boven 't middelpunt der zwaarte van het Vaartuig verheven zynde, zouden zy hetzelve doen wankelen. In een ftille Zee zou hunne uitwerking volftrekt nul zyn, en niets daen dan het Vaartuig overlasten. De Lugtbol komt in dit Geval, en derhalve kunnen geen Zeilen daar aan cenig nut toebrengen ( *). Wat de Vlugt der Vogelen aangaat en het - zwemmen der Visfchen, zal het maakzel der eerften aan de Natuurkundigen genoegzaam doen blyken, dat men by hun, tot zekeren trap, de Modellen niet zoeken moet om dc Lugtbollen te belluuren. Want de fnelheid yan de beweeging der Wieken in de Vogelen is bykans onnavolgbaar, en zou niet toepasfe»
Jyk
(*) ['t Is hier niet te doen offl den Lugtbol voorigfttg te gecven, welker, l.y,zelfs me*, weirig Wind, door ei^en Windvang genoegzaam heeft; maar om hem te belluuren, en in dat Geval kan zekerlyk een Zeiltje, al is 't maar klein , op de Schuit geplaatst, veel doen, mids de Schuit een Roer nebbe} gelyk uit de Proefneeming van den Heer Bunchiri ü gebleeken. ] N



KoNstige Lugtbollen. 19$
ïyk zyn op de Lugtbollen, als geen genoeg, zaame Hevigheid hebbende, tot de noodige poogingen, om een zo (helle beweeging voort te brengen. Wat de Fis/chen belangt; hunne Zwemvinnen, en vooral de plaatzing en beweeging hunner Staarten, fchynen de bekwaamde Middelen tot beftuuring der Aëroftatifche Machinen aan te bieden. De Zwemvinnen zyn kort, breed en een weinig fchuins ge» plaatst; de Staartvin, Loodregt ftaande, vervult den dienst van Roer, en men ziet genoegzaam , dat dezelve ten modelle gediend hebbe , in de Zeevaart, voor het Roer der Sche. pen (*). De Zwemvinnen fchynen ook het voorbeeld geweest te zyn van Riemen, en ik denk, dat deeze de beste en voornaamfte Mid* delen zyn, welken men in de Lugt vaart gebruiken kan. De Visfchen hebben een voordeel, van hunne Zwaarte naar believen te kunnen verminderen of vermeerderen, door hun Lugtblaasje uit te fpannen of toe te knypen.'
Dil
(*) [Buiten twyfel zal de figuur der Vaartuigen eenigerrnaate daar van afgeleid zyn, boewei die in veelen zeer verfchilt. Een vermaard Scheepsbouwer hadt 'er den Makreel, als den besten, toe voorgefteld. Man weet, hoe weinig de meeften naar die figuur gelyken. Van den Siaart zal zekerlyk het eerfte denkbeeld van een Roer ontleend zyn, ] N 4



roa Proefneemingen met
Dit zelfde heeft ook eenigermaate plaats in da Lugtbollen door Vuur, en in die, niet ligter Stoftvn dan de gewoone Lua,t gevuld, is men wel door uitlaatiin: van de Middelen tot nederdaaling meeiler, maar niet om de verlooren Lugt te herftellen, en dus weder op re ftygen. Wanneer men acht geeft, hoe gemakkelyk het logge Lighaam der Vogelen, door den Slag der Wieken,naar boven wordt gevoerd, zo wordt het denkbeeld niet vreemd, dat men door middel der Riemen , mids den Slag nederwaards richtende, ook wel den Lugtbol zou kunnen doen opftygen; zo wel, als door den Slat? opwaards te richten, nederdaalen. Ondertusfchen zou men, tot een goeden uitflag, in de tegenltrydige beweeging de Riemen op zyn kant moeten houden, dat de Ondervinding met een weinig Oefening ligt zou onderrichten.
Tot de Horizontaale beweeging fchynt het my blykbaar, dat de Riemen alleen genoeg zyn. Men kan die maaken van Taf, van Papier en v n Parkement. Men moet den voorrang geevcn aan de Ügtftè en revens ftevigfte Stofte: ik denk,dat gevernist öi gewascht Taf bekwaamst zoude zyn. Men moet met denken, dat deeze Riemen eene byftere grootte behoeven: want een Lighaam, dat in volkomen Evenwigt dry ft in de Lugt, zal door de
min-



KONSTJGE LüGTBOLLEN. SOl
minfte pooging in beweeging gebragc en werwaards men wil gevoerd worden; zo maar de Winden, welke in de Lugtvaart even 't zelfde zyn als de Stroomen in de Zeevaart, niet regtftreeks tegenftrydig vallen. Op het ergfte zal men in de Lugtvaart altoos halver Wind kunnen vaaren, en misfchien zullen de Lugtroeijers, door langduurige oefening, wel de bekwaamheid verkrygen , om fcherper voort te gaan, by den Wind.
De figuur en langte der Riemen zal de Ondervinding en 't gebruik moeten bepaalen. Ik denk, dit afwagtende, dat men in't eerst Riemen beproeven moet van gewascbte of geverniste Taf, van eene Raamachtige figuur, van ib' Duimen middellyn op 30 Duimen langte, zonder het Handvatzei daar onder te begrypen, 't welk g Voeten of daar omtrent lang kan zyn. Het Roer moet ook zyn van Taf, 30 Duimen breed en 4 of 5 Voeten hoog: maar men begrypt ligt, dat hetzelve, naar de grootte van de Machine, kleiner moet gemaakt worden of grooter.
De voordeeligfte manier, zo ik my verbeeld , tot beftuuring deezer Werktuigen, zou zyn, den Lugtbol te plaatzen in 't midden van eene Cirkelrunde Gaandery, welke alleenlyk dienen zou voor de Roeijers en den Stuurman. Laager, beneden den Lugtbol, zou men een N 5 Vaar-



§03 Froefèjeemingem meï
Vaartuig hangen voor de Reizigers en hunns Goederen, 't welk tevens tot Ballast dienen 2ou voor de Gaandery, om die in de horizon taaie plaatzing te houden en het wankelen te beletten.
Ligt begrypt men, dat, wanneer de Lugtbol in 't midden van de Gaandery vastgemaakt ware, de ipeeling der Riemen veel meer uitwerking zou hebben, en naar alle kanten mee meer gemak, zo wel in de horizontaale als vertikaale beweegingen,' gefchieden.
Men zou den Lugtbol in *t midden van de Gaandery kunnen ophangen, doormiddel van een Net, op de wyze der Heeren Char= les en Rob er t. De Wagen of het Vaartuig kon op de gewoone manier, maar op een behoorlyken affland, gekangen worden, en voor V overige zullen bekwaamer Werktuigkundigen, dan ik, nog wel andere Middelen uirJenkcn, om deeze Uitvinding te volrnaaken, indien men dezelve zulks waardig keurt.
De Visfchen, waar van ik reeds gefproken heb, verdienen in dit opzigt zo veel te meer opmerking, om dat zy," niettegenfïaande de
Vloei-
(*) [Echter hangt de vlugheid van de beweeging der .Visfehen meer af van de werking van hunne Staart, gelyk ik eldeis breedvoerig heb aangetoond, ?n zy gebruiken de Zwemvinnen meest om zig te



Kohstïge Lugtbollen. s&3
Vloeiftof, welke zy bewoonen, zo veel meer tegenftand biedt, zig nogthans met zulk een fnelheid daar door beweegen. Hunne Zwemvinnen zyn zeer klein ten opzigt van hunne grootte, en niettemin weeten zy daarvan gebruik te maakan, om voort te komen met eene verwonderlyke vlugheid ( * ). Wy neemen ze dan tot een voorbeeld van de aanvoeging der Riemen, en onder hun is geene , die meer overeenkomst met de Lugtbollen heeft,, dan de Egelvisch, wiens byna Klootrond Lighaam de Vinnetjes in 't voorfte aangevoegd heeft, daar dezelven in de langwerpige Visfchen, gelyk byna alle anderen zyn, veel agterlyker ftaan ; waar van de reden ligt is te begrypen ( f> Uit de figuur van deezen Visch hefluit ik , dat de Gaandery rondom den Bol ge« plaatst moet worden, en wat de langte, zo wel als de plaatzing der Riemen aangaat, dezelven zou men ligt in evenredigheid van deszelfs Vinnen kunnen berekenen.
Ik weet wel dat 'er Menfchen zyn, die eepe volftrekte onmooglykheid ftellen in het be»
wee-
beftuuren of in "balans te houden, als ook om hunpen Vaart te fluiten. ]
(f) [ Het zou nog te bewyzen ftaan, dat iio ?gel visch een fnellen voortgang had en die Vinnen daar toe gebruikte. ]



2®4 Proefneemingen smet?
weegen der Lugtbolïen op eene willekeurige manier. Zy grondvesten hun Gevoelen op den tegenftand der Vloeiftoffe, welke men moet verplaatzen , die zy achten onverwinnelyk te zyn zonder eene aanmerkelyke kragt, te groot om in de Lugt-Machinen te gebruiken. Die tegenftand, niettemin, is in óe Lugt zo klein, dat men 5er in de gewoone beweegingen niets van gewaar wordt; mids de beweeging met geen te groote fnelheid gefchiede. In ?t Water zwemmende, befpeurt men ook geen grooten tegenftand, en kan zig naar alle kaaien met veel gemak beweegen.
Om kort te gaan, een ieder, die een goed ■oordeel bezit, zal ligt begrypen, dat al het gezegde toepasfelyk is op de beweeging der Lugtbollen,- met dit onderfcheid alleen, dat dezelven, ligter dan de Luat zynde , de zwaarte niet hebben te overwinnen, welke het Lighaam zo vermoeit na een langen Togt, vooral in het beklimmen van Gebergten, 'c Is klaar, dat zy, in 't midden der Lugt in een volmaakt Evenwigt hangende, voor de minfte pooging zullen wyken, en dat de beweeging der Riemen hun naar alle kanten voeren zal, werwaards menze richten wil; wanneer de Winden maar niet volftrekt tegenflrydig zyn. Want men moet bekennen, dat 'er altoos tusfchen de twee Scheep»
vaar-



&0NSTIGE LüGTSOLLEK. fiog
vaarten (als het te doen is om fcherp by den Wind te vaaren,J het verfchil zal zynj, 't welk de digtheid der beide Vloeiftoffen, feenevens de plaatzing van het Vaartuig en den Bol, noodwendig moeten voortbrengen. Ik wil zeggen, dat, wanneer 'er Wind is in de Lugt, de Aëroftatifche Machinen zekerlyk in het zelfde geval zullen zyn, als Schepen, die in Stike zig bloot gefteld vinden aan de werking der Stroomen; alzo de Win* den, gelyk ik heb gezegd, in de Dampkring even 't zelfde zyn, als de Stroomen in de Zee ; maar de Vaartuigen kunnen , buiten Stilte, de Stroomen overwinnen door middel van Zeilen , daar de Lugtbollen nooit volftrekt tegen den Wind zullen kunnen opkomen: de Riemen zullen geene uitwerking hebben, dan als het ftil Weer is of met een gunftigen Wind.
Den 21 January 1784, aan de Akademie der Weetenfchappen van Parys, voor gedragen*
Ui



2bö Proefneemingen met
LI.
Bedenkingen van den Heer Joseph de Mon TtOLFiëR over dc vulling, beweeging en bertuuring der Lugtbollen, volgens zyne Uitvinding vervaardigd.
33e oplettendheid, met welke Gylieden 'c geduld hebt my aan te hooren (*), doet my hopen, dat Gyl. nog eenige toegeeflykheid hebben zult voor dc Waarneemingen en Proeven, omtrent verfchillende Voorwerpen, tot welken ik 't behulp verzoeke van UI. kundigheden. De Proefneeming, betreffende de Opklimming van den Bol van Doek, daar ik de Eer van had UI. te fpreeken, heeft ons bevestigd in het denkbeeld, dat een georganizeerd Lighaam, in de Maat van Gloeijing (Ignititn) de Lugt, tot Ademhaalinge bekwaam, uit haare famenftelling bragt, en Dampen uitleverde, die Krytig, ftinkend {.Md. phitiques) en ontvlambaar waren in verfchillende
t ) [Kt is het laatfte van een Vertoog, door den oudften der Gebroederen MoHTGOLïiëR, aan de Akademie der Weetenfchappen te Lytnsi voorgelezen, j



Ko&stige Lugtbollen; 2Ö7
lende evenredigheden, volgens de natuur deezer Lighaamen, en de vaardigheid van derzelver verbranding? dat deeze flaat vanGloeijing, aan den anderen kant, de vereeniging gemakkelyker maakte van de Elektrieke Vloeiftof, aan de Oppervlakte van Lighaamen tot Dampen gebragt: dat de Hitte j uit de verbranding ontltaafide, in zekers trap van Concentratie alleen bekwaam ware, om deeze Dampen (Gaz') genoegzaam uit te zetten, zo dat de logftezelfs een genoegzaame plaats befloeg,om Soortelyk ligter te worden dan de DampkringsLugt. Ook is deeze Bol opgegaan met eene ligterheid dan 't Evenwigc van vyf of zeshonderd Ponden; maar hy heeft niet kunnen komen tot de Hoogte, daar hy in Evenwigt zou geweest zyn met die Dampkrings-Lugt, en is, eenigen tyd daarna, op de Aarde neergezakt, om dat, de Hitte verdweenen zynde, de Gaz haare uitzetting en de Dampen een gedeelte van hunne Elektriciteit verlooren hadden. Om die onvolkomenheid te verhoeden, hebben wy de Proefneeming herhaald, in de Lugtbol brandbaare Stoffen fluitende, welken wy by deszelfs opgang of vertrek in brand Haken
Dee-
(*) [Dit zal zien op de Proefneeming, N.XVI. welke befchreeven is in het voorgaande Stuk, bladz. Sao. ]



êoB Proefneemingen met
Deeze voorzorg heeft den Lugtbol veel lari* ger in de Lugt doen blyven: des wy oordeelen, dat het best zou zyn, de Wanden der Machine te maaken, of ten minfte verdubbelen met Stoffen, die voor de Hitte minst doordringbaar zyn; gelyk, by voorbeeld, Dons, Katoen, Wol, Zyde, gekneusd Papier, en wat dies meer is. Ten anderen, hoe ruimer de Lugtbollen zyn, hoe minder zy, in evenredigheid, van hunne Hitte, verliezen zullen. Immers het verlies deezer Vloeiftoffen heeft plaats, naar reden van de Oppervlakte der Lighaamen, waar in zy is beflooten, en bygevolg kan men geen goeden uitflag verwagten, dan van de grootfte Bollen; te minder nog, dewyl de zwaarte der Stoffagie van een kleinen Lugtbol altoos meer is, dan die van een grooten ( *). Want die Zwaarte, afhangende van de uitgeftrektheid, de dikte en digtheid der Wanden, neemt niet in de zelfde evenredigheid t>e, als de Vatbaarheid of Inhoud der Lugtbollen (f i.
Wat de Middelen om zig ie beweegcn aangaat, doet ons de uitrekening, daar op toege-
(*) [Het blykt, dat die groote Lugtbol Van Lyons, voorheen be(>hreeven, rog niet vervaardigd ware, toen dit Vertoog voorgelezen werdt,]
C t) [ Dat ii, een Lugtbol van 50 Voeten en een
van



koNsTiGE Lugtbollen; «05
gepast, de zwakheid erkennen van de hulpe, welke wy, in dat opzigt, zouden kunnen bekomen van de kragt van Menfchen, en van die des Winds. Want, de toepasfing op het best mooglyk uitgevoerde Werktuig onderftellende, zou een Lugtbol van 100 Voeten middellyn, in tyd van Stilte, niet bewoogen kunnen worden, dan met eene Snelheid van een Iralve Myl in 't Uur, al werd zelfs een van de fterkfte Mannen gebruikt, om het WerktuigJyk Gefi£l te doen werken. Met eene derge» lyke Snelheid zou de Dampkrings-Lugt den Lugtbol eenen tegenftand bieden van omtrent 80 Ponden > tegen welken deeze Man onophoudelyk zou moeten worftelen, en, alzo de tegenftand van een Vloeiftof nagenoeg toeneemt als het Quadraat der Snelheid van het Lighaam, 't welk dezelve verplaatst, volgt daar uit, dat men, om zig een Vermogen te bezorgen, in ftaat om gezegden Bol eene Verheid, van twee Mylen in 't Uur, te doen afleggen , een aanhoudende kragt van 1280Ponden zou moeten gebruiken; welke den dienst vereifchen zou van meer dan 50 Mannen, van
'gevan 100 Voeten middellyn, van de zelfde figuur en Stoffagie zynde, zal de Zwaarte van den laatften viermaal, en de Vatbaarheid agtmaalzo groot als die van den eerften zyn.]
O



tl© Proefneemingen met
gewoone Sterkte. De toevlugt van het gii bruïk van Zeilen is ons niet gunftiger voorgekomen , om dat, weinig oogenblikken na den aftogt der Machine, het Vaartuig de zelfde Snelheid bekomen hebbende als de Wind, die het voortdryft, de Zeilen zig niet uitfpannen zouden.
Deeze toevlugten dan genoodzaakt zynde op te offeren , hebben wy een Vermogen gezogt in het Vuur zelve, dat ons diende om het Vaartuig hangende te houden. Het eerfte, dat zig aan onze Verbeelding opperde, was bet Vermogen van Terugwerking (Reaction), t welk uitgevoerd kan worden zonder Werktuiglyke toeftel en zonder eenige Kosten. Het beftaat alleen in ééne of verfcheide Openingen te maaken in den Lugtbol, tegen die zyde over, werwaards men hem wil doen gaan: want het Gaz, dat door deeze Openingen uitgaat, tegen 't Doek in dat gedeelte niet meer aandringende, breekt daar door het Evenwigt der inwendige uitzetting. Om myn denkbeeld duidelyker te maaken, onderftel ik, by voorbeeld, dat men eene zydelingfe Opening, van een Voet in 't vierkant, gemaakt hebbe, in dat gedeelte des Equators van onzen Lugtbol van 100 Voeten, 't welk naar 't Noorden ziet, en vervolgens een Klep plaatze voor die Opening. Uit het gene wy gezegd hebben,
dat



Konstige Lugtbollen. siS
dat het Gaz, in de Bol beflooren, eene lig» terheid dan de Dampkrings-Lugt verkreegen had, van omtrent 10 Scrupels op den Teerlingfen Voet; volgt, dat een Laag van dit Gaz, ter hoogte van den Equator des Lugtbols, een Voet dik zynde, eene kragt van uitzetting tegen deszelfs Wanden zou hebben, van vyftigmaal honderdmaal 10 Scrupels, dat is van 13b Ponden en 80 Scrupels. Dit, nu, Evenwigt maakende, bleef de Bol in de zelfde ftaat: maar de Klep aan de Noordzyde open gedaan zynde, werdt aanftonds het Evenwigt gebroken , en de Lugtbol door eene kragt van 130 Ponden en Ho Scrupels naar t Zuiden gedreeven , terwyl het Noordelyk gedeelte maar T§§ van deeze kragt ondervondt. Hy zou dan naar 't Zuiden gaan met eene kragt van 1 Pond 4 Oneen 4 Drachmen, dat is met eene Snelheid nagenoeg van zes Mylen in 'tUur.
Men kan nog, op eene andere Manier, van het Vuur gebruik maaken : te weeten, den Lugtbol zodanig doende vaarenj dac hy onophoudelyk opftyge en daale, hem houdende in een hellend poftuur. Dit Middel, tot volmaaking gebragt wordende, kan van een veel grooter toevlugtzyn dan het eerfte, aan 't gebruik van 't welke het zelfs geen nadeel toe-^ brengen zou. Mibfchien is 'er nog een derO s de



aïi Proefneemingen mey
de Middel, maar dit durf ik Ulieden niet vooï°' ftellen, eer ik het nog nader berekend heb in de eenzaamheid, werwaards ik my weder gaa begeeven.
LIL
Uittrekzel van het Verflag, dat aan de Koninglyke Akademie der Weetenfchappen van Parys gedaan is, over de Aëroftatifche Machinen in *t algemeen, en het ge» ne daar toe behoort,
3LDe Koninglyke Akademie der Weetenfchappen, in 't midden van den Zomer des Jaars 1783, een Bericht ontvangende van den Heer Controlleur Generaal d'OitMEssow, aangaande de Proefneeming, óp den 5 J.uny, te Annonay, door den Heer Montgolficr gefchied (*); en haar oordeel gevraagd zynde over die zonderlinge en wonderbaare Proefneeming, benoemde agt haarer Leden tot Gecommitteerden , om naar dezelve onderzoek te
doen.
(*) [ Zie onze Befchryving der Proefneemingen met Konftige Lugtbollen, bladz. 25.]



Eonstige Lugtbollen. 213
doen. Dit gaf aanleiding tot het maaken van dergelyke Machine, waar van wy de Afbeelding en befchryving gegeven hebben (*.), op Kosten der Akademie, doch welke Onkosten haar naderhand door de Regeering zyn goed gedaan. Verfcheide andere Proefneemingen, door de Gekommitteerden bygewoond, hebben hun Ed. in ftaat gefield, om een behoorlyk Ferflag, dienaangaande, aan de Akademie in te leveren, 't welk Zy, om het Stuk in volkomenheid te verhandelen, in verfcheide Artikels hebben verdeeld.
Eerst fpreeken Zy van 't gene men voor de Proefneeming van Annonay ,ten dien opzigte, ondernomen of liever voorgefteld hebbe te doen : voorts vernaaien Zy de Denkbeelden en Proeven, die de Heeren MontgolfiëR allengs gebragt hebben tot de Ontdekking van derzelver Aëroftatifche Machine ; vervolgens maaken Zy gewag van de Proefneemingen, welke Zy hebben gezien, van de Middelen die men gebruikt om de Machine te vullen of te doen opyaaren in de Lugt, en van de oirzaak, door welke zy aldaar opgehouden wordt: dan gaan Zy over tot het Middel, waar van men, in plaats van 't gene door hun gebruikt werdt,
heeft
(?) [Zie de zelfde, Bladz. 56. Plaat II» O 3



ti4 Proefneemingen met
heeft bediend, om de Lugtbollen te vullen; en eindelyk , doch zeer beknopt, van de verfchillende Gebruiken, tot welken de i\ëroua° tifche Machinen kunnen dienen.
„ Men merkt (zeggenZy,) in 't algemeen dien verheven Geest, Roger Bacon, aan , als den eerften, die van eene Machine ,) om te vliegen gefproken heeft (*). Volgens „ 't gene 'er door hem in zyn Werk, over het j, wonder baare Vermogen van Komt en NaWar, van gezegd wordt, droeg deeze Machine een Stoel of Zetel, waar in een Mensch, s, geplaatst zynde, door zyn eigen werking zig een voortgaande beweeging kon ver„ fchaffln en vliegen als een Vogel. Die Engelfche Heer verhaalt niet,op welke ma„ nier deeze Machine zig in de Lugt ophield, „, dan of dit afhing van de werking van dient Perfoon, welke in de Stoel zat. Hy ver'v zekert niettemin, dat een dergelyke Machine door een ander gemaakt en met fucces ,,' geprobeerd was. Men heeft echter reden „ van te denken, dat zy nooit plaats gehad „ hebbe dan in zyne Verbeelding, en zo weiJ} nig weezentlykheid bezat als dat beruchte sS Kof er en Hoofd, hem toegefchreeven, *t
„ welk,
(*) Ut mirabili poteftatt J'tis é? Natur/s, &t.



IConstige Lugtbollen. 215
?, welk, zo men zegt, antwoord gaf op de „ Vraagen, die 'er aan gedaan werden.''
Vervolgens fpreeken de Akademisten van de Uitvindingen of Bedenkingen van den Jefuit Lana en Galien, nagenoeg op den zelfden voet, als door ons breedvoerig is voorgedragen (*)> en merken die even weinig voldoende aan, tot dit Oogmerk, als de Zeepfopbollen met Ontvlambaare Lugt, waar van bevoorens ook gewag gemaakt is; befluitende, dat men niets van dien aart werkftellig gemaakt hebbe, voor dat de Heeren MoNTGOLFiëR, uit befchouwing der Wolken, dat groote Klompen van Waterige Dampen zyn, tot het denkbeeld kwamen, dat'er mooglykheid ware, om in deezen door Konsc de Natuur na te volgen 5 mids Konftige V/oU hm befluitende in een Bekleedzel, en de drukking van een logge Lugt, door deVeerkragt van eene ligtere, tegenwerkende tot Evenwigt. Zig, volgens hun Bericht, door eene ?eer eenvoudige Proefneeming verzekerd hebbende , dat 70 Graaden Hitte op den Thermometer (f) genoeg waren, om de Lugt
tot
(*) [ Befchryving der Proefneemingen enz. als bo« yen, bladz. 3, enz. ff) [Deeze 70 Graaden volgens den Thermometer
O 4



«Mo* Proefneemingen met
tot de helft te verdunnen, in een befiootem, Vak, vatteden zy wel dra hope op, van huri oogmerk re zullen bereiken.
„ Omtrent het midden van November, des „ Jaars 1782, was het dat de eerfte Proef„ neeming, ten dien opzigte, te Avignoti „ donr den oudften Heer M ontgolficr „ werkftellig gemaakt werdt. Hy zag aldaar „ met eene vreugde, gelyk ligt te begrypen j, is, dat een klein hol Balkswys Lighaam, „ van Taf, bevattende 40 Teerlingfe Voeten ,> of daar omtrent, inwendig verwarmd door „ brandend Papier, fnellyk opfteeg tot aan de ,, Zoldering. Eenigen tyd daarna,te Amtonay ii te ruS gekomen, was 'er niets daar hy zig n meer °P toeleide , dan met zyn Broeder die „ Proefneeming te herhaalen in de open Lugt, „ en zy zagen, met het zelfde genoegen, die „ Balkswys Lighaam zig verheffen en opffygen. „ tot eene Hoogte van 70 Voeten. Door wel„ ke gelukkige Proeven aangemoedigd, zy eene Machine deeden maaken van meer be-
»» lang,
ter van Reaumuk, maaken 157.j ©p dien van Fahrewhbit; waar by doende de middelbaars. Hitte des Duupkriogs by den Aardkloot, in dat Land, eet:s geilek! op 54 Graaden , zo kwam het nagenoeg op de H tte van KookenJ Water uit; gelyk in 'c vervolg gerekend wordt. M o m 7 g 0 lr jër
zelf



Konst-ige Lugtbollen. af?
?, lang, welke eenen Inhoud hadt van onge„ vaar 650 Teerlinke Voeten. Deeze geluk„ te niet minder fchoon; want, door haare „ overmaat van ligtheid, verhief zy zig met „ zo veel kragt, dat zy de Touwen brak die „ haar vast hielden, en op de naby gelegene „ Heuvels nederviel, na tot eene Hoogte van „ 100 of 150 Toifes te zyn opgefteegen.*'
Voorts verhaalen de Heeren Gekom nutteer* den de omftandigheden der Proefneeming van den 5 Juny 1783, te Annonay, voorgemeld, en zeggen, hoe dit alles dient: r. Om de Manier te doen zien, op welke de Heeren MoNTGOLFiëR. allengs tot hunne Qntdekkinge zyn gekomen, en dat die geenszins een uitwerking zy van Geval: <:. Om te toonen, dat, toen het Gerugt daar van te Parys kwam, deeze Ontdekking reeds, wat de uitwerking in 't algemeen aangaat, volkomen ware: 3. Dat het niet, gelyk fommige weinig kundige Alen« fchen verbreid hadden, toe die Denkbeelden behoorde, welke door Ondervinding tot wee-
zent-
zelf zegt, hoe de Ondervinding hem geleerd heeft, dat een Hitte van 50 Graaden boven die des Damp. krings een Teerlingfen Voet Lugt omtrent 10 Scrupels ligter maakte, en eene van 80 Graaden 20 Scrupels of daaromtrent, dat nagenoeg inftemt met het hier gemelde.]
O 5



ai 8 P-r oef neemingen me?
zentlykheid moesten gebragt worden, maardaj de Aëroftatifche Machine waarlyk uitgevonden, en eene geheele Stad getuige geweest ware van derzelver uitwerkingen.
Dan fpreeken de Akademisren van de Proefneemingen te Parys gefchied, waar van wy voorheen reeds uitvoerig verflag gedaan, en de Af beeldingen medegedeeld hebben; zo van die met de Lugt-Machine, voor de Akademie gemaakt, den 12 September, als van die met dien ontzaglyken fierlyken Lugtbol te Verfailles, in tegenwoordigheid van den Koning en het Hof, den 10 dito, opgelaten (*). Omtrent deezen laatften merken zy aan, „ dat de9, zelve zekerlyk veel langer in de Lugt ge„ bleeven en veel verder zoude gekomen zyn, „ zonder de opfcheuring van den voorgaanden ï5 Dag, toen men 'er de Proef van nam, en „ welke men met Touwen had moeten toe„ knoopen. Inderdaad (zeggen zy) deeze „ Scheur, die zeer groot was,zig verder ope« „ nende, liet een gedeelte der verhitte Dam-
pen uit het binnenfte der Machine uitgaan, „ en deeze Dampen, gevoegd by degenen, „ die in twee of drie wiggelingen QLalance-
mens)
(•) [Zie de Befchryving der Proefneemingen met Konftige Lugtbollen, voorgemeld, bladz. 56,64, er.z. plaat II en III.] —



ïvosstïge Lugtbollen. sig
'?, mem) welken zy onderging, ontglipten? ?, verminderden de kragt grootelyks, welke „ zy hadt om zig op te houden in de Lugt.''
Voorts befchryven zy de Proefneeming van den 15 Oktober, ook reeds door ons geboekftaafd en in Plaat gebragt wanneer de
Heer Pilatre de RoziéR allereerst de moedigheid hadt, om met zulk eene Machine in de Lugt op te gaan, en dezelve, door middel van meer of minder Vuurftooking, naar believen deedt ryzen en daalen. Vervolgens maaken Zy gewag van de Proefneeming te la. Muette, hier voor befchreeven, toen die zelfde Heer Pilatre met den Heer d'A r l a np e z de eerfte Lugtreis ondernam, welke immer door Menfchen werkftellig was gemaakt.
Dan gaan hun Ed. over tot befchouwing van de manier, op welke zulks gefchiedt, of tot het onderzoek van de oirzaak deezer uitwerkingen , en fpreeken aldus.
„ Men heeft gezien, dat de Heeren Mont3, GOLFiëR, in een doorlugtigKomfoir, Stroo „ en Dierlyke Stoften doen branden, en dat „ het gevolg van die verbranding, en van de « Hitte, welke daar door in*'t binnenfte der ,, Machine verwekt wordt, is, dat dezelve
» z'g
(f) [Zie de zelfde, bladz. 199, Plaat IV.!}



eao Proefneemingen met 1
* zig ontwikkelt, zig uitzet, verheft en in de 3# Lugt opftygt. Natuurlyk is het, te vraa„ gen, wat in deeze verbranding omgaat, .en „ of het zy door uitwerking van Dampen „ (Gaz) ligter dan de Dampkrings-Lugt, „ wier ontwikkeling dezelve veroirzaakt, dat „ de Lugból(Aëroftat') tot deeze opüygjnw ge komt.
„ Wy meenen, dat het zeer moeielyk, om „ niet te zeggen onmooglyk, zoude zyn, een „ vastftelling te maaken, omtrent den aart en p het getal der verfchillende Gaz of Dampen, „ welke zig ontwikkelen, in deeze Verbran„ ding, maar 't gene bewyst, dat die uitwer„ king eeniglyk afhangt van de verdunning „ der inwendige Lugt van de Machine, door ^ de Hitte daar in verwekt, is, da!, op 't „ oogenblik, wanneer, door vermindering van „ deeze Hitte, de verdunning ook vermindert, „ de Lugtbol daalt, of niet meer opgehouden „ wordt tot die zelfde hoogte, en dat in te„ gendeel, op 't oogenblik, wanneer men de„ zelve wederom vermeerdert, de Lugtbol „ weder opftygt (*). 't Geen deeze verklaa„ ring nog verder bevestigt, is, dat de Heelt rea
(if) [fk kan dit evenwel niet zien gebeurd te zyn • in de Proefneeming van Anmnay t noch pok in
die



KoÜrsTieE Lugtbollen'; tit
•, ten MoNTGOLFiëR genoodzaakt zyn hunnen Lugtból open te houden. Wat ge„ beurt hier door ? Op 't oogenblik wanneer „ men, door het Vuur aan te itooken, de „ Hitte vermeerdert in deeze Machine, wordt „ een min of meer aanmerkelyk gedeelte van „ de Lugt, die 'er in vervat is, genoodzaakt „ door de Opening om laag uit te gaan. In„ dien men, nu, by voorbeeld, onderdek, „ dat die Hitte genoegzaam zy, om de Lugt „ tot de helft te verdunnen: zie daar in een „ oogenblik het Gewigt van de Machine, of „ eigentlyk van de daar in beflooten Lugt, in „ deeze evenredigheid verminderd, en, wan„ neer dit Lighaam van Lugt in een groote „ betrekking flaat tot het Bekleedzel, is deeze „ oirzaak genoegzaam, om de Machine in de „ Lugt op te houden, en zelfs om die tot ee„ ne groote Hoogte op te voeren. Dat meer „ is, wanneer men onderflelt, dat de ver„ branding der verfchillende zelfttandigheden, „ welken de Heeren MoNTGOLFiëR in hunne Lugtbol branden, denzelven vullen „ met een of meer Vloeiftoffen, van zodanig „ eene Soortelyke Zwaarte, dat dezelve met
„ het
die van Vetfailles, alwaar de Lugtbol veele Minuuten rees en in de Lugt bleef, zonder vermeerdering van Hitte-]



223 Proefneemingen met
3, het Bekleedsel een Lighaam maaken, Hgj, ter dan een even groot 'Lichaam van de ,, Dampkrings - Lugt, onbepaald in welke e» „ venredUheid ; zou het, in die Onderftelj, ling, zekerlyk noodig zyn, de Machine té 3, fluiten, of ten minnen derzelver Opening }> zeer veel te vernaauwen, om den ingang te i, beletten aan de Dampkrings - Lugt, welke anderszins zou naar binnen glippen langs de 3, Wanden van deeze Machine ( * ). Het fchynt dan door deeze verfchillende Aanmerkingen wel beweezen te zyn, dat aan 3, de verdunning der inwendige Lugt van den „ Lugtbol, veroirzaakt door het Vuur dat „ men 'er in maakt, de oirzaak toe te fchry3, ven zy van deszelfs opvaaren in de Lugt, s, enz."
„ Wy verlangden ons Proef- Onder vin delyk „ te kunnen verzekeren, of eenig middel te „ kunnen vinden, om de Soortelyke Zwaar* „ heid te bepaalen van Lugt of Lugtgelyken* „ de Vloeifloffen ^ Fluïdes AëriformesJ, die
h in
(*) [Ik zieniet, waarom zulks in dit Geval meer te vreezen zou zyn , dan wanneer de Lugtbol enkel gevuld kon worden met verdunde Lugt. De Dampen immers ziet men dat zig vry bellen.lig tegen de Lugt aankanten: terwyl dc verdunde LuJt zig zeer fchielyk met de gemeene Lugt vermengt.]



koiiSTïGÈ Lugtbollen. 22$
,, in dë Machine vervat zym Door een gelukkig toeval, heeft ons de Proefneeming „ van den 17 Oktober daar toe gelegenheid „ verfchaft. Dien Dag hieldt de Lugtbol ftand 9, op eene kleine Hoogte, waar uit gemak„ kelyk te befluiten was, dat hy Evenwigt 3, maakte met de Dampkrings-Lugt. Hy „ woog toen 1700Ponden, de Gaandery, en „ de Perfoon die daar in was, mede begree„ pen zynde. Alzo nu, deeze Machine 60.000 s, Teerlingfe Voeten Lugt bevatte, en op „ dien Dag de zwaarte van zulk een Voet ge„ meene Lugc was 1 Oncc 3 Drachmen sto j, Greinen, zo volgt 'er uit, dat het Gewigt „ der Lugt, daar zy de plaats van befloeg, „ was 5286 Ponden; waar van aftrekkende de geheele zwaarte der Machine, voorge3, meld, zo blyft voor die der Lugt of der 3, Lugten (de VAir ou des Airs,) welken „ zy inhieldt, 3586 Ponden (*), dat is te „ zeggen ongevaar twee derden van het Ge„ wigt der Dampkrings-Lugt. Dus was, in
„ dee-
(*) [Ik heb hier de vryheid genomen van het getal der Heeren Akademisten, fchoon met woorden uitgedrukt, 3856, in 3586, gelyk het volgens 't voorgaande moet zyn, te Verbeteren. De verplaatzing van een Cyferletter kan die fout veroirzaakt hebben.]



«24 Proefneemingen met
„ deeze Proefneeming, de Lugt van de Ma* „ chine een derde of daar omtrent verdund, ,, en in de anderen vindt men nagenoeg de >> zelfde uitkomst; behoudens nogthaps, dat, „ alzo de Machine zig tragtte op te beuren, „ de Lugt daar in een weinig meer verdund
moest zyn. Wat de inwendige Hitte belangt „ van den Lugtbol, bekwaam om de Lugo j, een derde te verdunnen, zou het moeieljk 3> zyn die naauwkeurig te bepaalen: nogthans » is 'er veel reden om te denken, dat dezel3j ve niet grootelyks verfchilde van de Hitte „ van Ronkend Water. Immers, volgens den „ Regel van den Heer de Luc, over de uit„ fpanninge der Lugt met verfchillende hoog„ ten van den Thermometer, blykt het, dat „ eene Hitte van 71! Graaden genoegzaam
zy, om de Lugt een derde gedeelte uit te
zetten. Aangezien, nu, die van den Lugt„ bol nagenoeg zo veel is uitgezet geweest, „ meest de inwendige Hictc niec veel ver„ fchillen, gelyk wy hebben gezegd, van die „ van Kooker.d Water (*)."
Voorts fpreekende van de Middelen, door
de
(*) [Uit de hier voor verhaalde Proefneemingen van den Heer di Saussure, in de Lugtbol van Lyons, blykt, dat de Hitte binnen deeze Machinen zeer epgelyk zy, en allergrootst in de Koepel of top
oa



'K.ONSTÏGE LUGT150LLBN. 225
de Heeren Montgolfiör tot vullinge van den Lngtbol gebruikt, eenvoudige en zeer onkostbaare Rrandftoffen naamelyk , en de reden waarom zy die de voorkeur boven andere Dampen, ligter dan de Lugt, gegeven hebben, waar van In 't voorgaande Werk reeds. is gewag gemaakt, komen zy tot het Verhaal, hoe het Gerugt 'hunner Ontdekkinge te Parys de 'Ontvlambaare Lugt in trein bragt, meldende verder kortelyk de Proefneeming der Lugtreize van de Heeren Charles en Robert daar mede, hier voor omftandig befchree^ ven Cf).
„ Men zal (vervolgen hun Ed.) zonder „ twyfel vraagen, welk Middel, dat van de 3, Heeren de MoNTGOLFiëR of het gene „ de Heeren Charles en Robert ge„ bruikt hebben, bekwaamst zy, om de Lugt„ bollen in' de Lugt op te houden. ïnder5, daad, het zou onvoorzigtig zyn, een uit„ fpraak te doen over deeze Vraag, in een „ tyd wanneer deeze Ontdekking nog zo „ nieuw is, dat men nog het duizendfte deel
,, der
om hoog, alwaar de Vüürdatripeh meest vergaderd, en als geconcentreerd zyn. Zie voor 't oveiige bladz. 215.] , (f) Zie bladzyde 21, en de Afbeelding Plaat II. P



A26 Proefneemingen met
„ der nafpooringen niet gedaan heeft, welken „ men zal kunnen doen, om ze te volmaaken. „ De Heeren Montgolficr hebben reeds „ veele middelen op 't oog, tot het vereen„ voudigen ran hunne Bewerking, en zy heb„ ben 'er verfcheidene aan de hand gegeven. „ Ten anderen, wien zyn de Ontdekkingen .» bekend, welken men zal kunnen maaken, „ om O tvlambaare Lugt in veel grooter „ veelheid, of veel genukkelyker, te bekomen, dan men die tot nog toe gehad heeft „ door de bekende Middelen? Wie weet, of „ men niet eenige nieuwe VloeiftoF zal uit„ vinden, dienogligter zy dan deeze Lugt? „ Lang heeft men den Alcohol aangezien als „ de ligtfle van alle Vogten, en naderhand „ heeft men den Ether ontdekt, die nog lig„ ter is. De Weetenfchap der Lugten is nog „ te nieuw, om iets aangaande deeze ver„ fchillende Onderwerpen te kunnen verzekeren. Alles, wat wy 'er van kunnen zeg„ gen, is, dat de eenvoudigheid van het Mid,„ del der Heeren Montgolficr , des„ zelfs gemakkelykheid en de vaardigheid, „ waar mede men het gebruiken kan, 'er „ groote voordeelen aan fchynen te geeven, „ in veele gebruiken van het Menfchelyk Le•» ven: ritiii terwyl dat van de Ontvlambaa-
„ re



Konstige Lugtbollen. aa?
„ re Lugt het voordeel heeft, van de grootte „ der Lugtbollen aanmerkelyk te verminde„ ren, om het zelfde Gewigt te draagen, en „ geen oppasfing noch bezorging van Voor,, raad vereifchende van de genen, die 'er door „ gedragen worden, fchynt hier door veel be„ kwaamer tot een groot getal Natuurkundige „ gebruiken. Om kort te gaan, zonjer van „ veele anderen te fpreeken, de Heer Char„ les heeft getoond, hoe men met een Lugt* 9, bol zig verheffen kan tot in de Wolken, „ om aldaar Waarneemingen te doen, en al„ les toont, dat men 'er, door dit Middel, „ een groot getal zal kunnen doen, welke „ ons behulpzaam zullen zyn tot verklaaring „ van veele Veifchynzelen der Meteorologie,
welke tot nog toe Geheimen zyn geweest ,, voor ons. Laat ons dan, van den tyd en „ volgende nafpooringen, de beantwoording „ deezer Vraag afwagten."
Voorts van de toepasfingen en gebruiken der Aëroftatifche Machine zullende fpreeken, merken gezegde Akademisten aan, dat die byna oneindig zyn. „ Wy zullen ons te vreds „ houden (vervolgen Zy,) met te zeggen , „ dat men 'er zig van zal kunnen bedienen om „ Gewigten tot zekere hoogte op te heffen; „ Gebergten over te trekken; om zodanigen P 2 „te



228 Proefneemingen met
„ te beklimmen, daar nog niemand heeft kun„ nen opkomen; om. neer te daalen in Valeijén „ of ontoeganglyke plaatfen; om Vuurbakens by nagt op te heffen tot eene zeer groote hoog,, te; om Seinen te geevn van ailerléy foort, „ zo te Lande als ter Zee. Alle deeze ge„ bruiken, of een groot deel derzelven, wa„ ren reeds uitgedagt door de Heeren Mont» „ GOLFiëR. De Lugtbollen zullen, boven„ dien, tot veele gebruiken der Natuurkunde nuttig kunnen zyn; gelyk om de meilieden „ en richtingen der verfcheiderley Winden, „ die in de Dampkring waaijen , beter tè „ kennen; om Ekktroscopen tot een veel ,, grooter Hoogte op te voeren, dan men dé „ Vliegers heeft kunnen doen; eindelyk, ge„ lyk wy reeds gezegd hebben, om tot in hét „ Gewest der Wolken op te ftygen, en aldaar de Vernevelingen te gaan waarneemen " ' „ Men begrypc, verder, zeer duidelyk, dat alle die gebruiken 'nog zeer vermenigvuldi„ gen zullen, wanneer deeze Machine tot vol„ maaktheid gebragt zal zyn, en zelfs, dat „ die van nog veel grooter belang zullen „ worden, als men 'er toe komen kan, om „ ze te beftuuren, waar van de mooglykheid „ langs hoe meer doorftraalt." Enz.
Gedaan in de Akademie der Weetenfchappen,



ïfONSTIGE LuGTBOLL&N. »20
pen, den 23 December 1783, en getekend door de gezegde Gekonimitteerden,
Le Roy, Tillet, Brisson, Cadet, Lavoisier, Bossut, te Marquis de Condorcët en Des.
ma rest.
De Akademie dit Verflag hebbende hooren leezen, heeft hetzelve goedgekeurd, en ten zelfden tyde eenftemmig beflooten. 1. Dat hetzelve gedrukt en uitgegeven- zou worden. 2. Dat de Jaarlykfe Premie van 600 Livres, door een ongenoemd Burgér gefticht tot aanmoediging der Weetenfchappen en Konften, yoor 't Jaar 1783 zoude toegeftaan worden aan de Heeren de Montgolfiör.
Paris, 28 Decembre 1783.
Le Marquis de Condorcët.
Vervolgens de Akademie eenigen haarer Leden benoemd hebbende, om dit Vervolg der Proefneemingen met Konftige Lugibollen te onderzoeken, heeft op derzelver Verflag geP 3 oor-



»39 Proefneemingen, enz.
öordeeld, dat de Heer Faujas de Saint Fond het Algemeen een byzonderen dienst gedaan heeft, met het verzamelen der Waar* Meedingen en Vertoogen ten dien opzigte, als ook door zynen bygevoegden arbeid en onder, zoekingen ; weshalve zy goedvindt, dat dit Werk zou uitgegeven worden, gelyk het ook uitgegeven is, onder het Privilegie der Akaietnie.
Parys, den 31 Mey 1784.