VERHANDELING O P D' O N A C H T DER MOEDERLYKE TAEL INDE NEDERLANDEN. TOT MAESTRICHT. MDCC. LXXXVIII.  MAATSCH. NEDERL, LETTEWC. LEIDEN  VERHANDELING OP D'ONACHT DER MOEDERLYKE TAEL INDE NEDERLANDEN. Y vinden ons in de Nederlanden, jf. W $ bczonderlyk hier in d'Ooftenryk^•^é1 fche,.in konften en wetenfchappen verre onder onzo naebueren. Het en is niet noodig dit te bewyzen : want ecniegelyk by ons houd-zig,helaes,hier-van zoo vaft overtuygt, dat hy niet het minft zal twyffelen, oft het is acn eenen Nederlander onmogelyk van in eenige konften de franfche t'overtreften. Die ovcrtuygtheyd gaet zelfs zoo verre, du ons niets fchoon nog groot en dunkt, of't moet van Vrankryk zyn. En inder daed wat zyn wy in de konften ten aenzien van de Franfche ? wat hebben A  2 Verhandeling op cFOnacht wy te ftellen tegen die ontalbaere menich.te van groote namen in alle wetentchappen ? tegen Voltaire, Boileau, Montefquicu, Corneille, Nolet, Rolin, Molière, Rayöalj Linguet, Beaumarchais en duyzent andere? D'Engelfche, Duytlche en Italianen gaen ons niet min te boven als de Franfche. Elke die natiën doen ook allenftond iet van 't hun verfchynen: van .ons ziet-me nietmetallen. Zal-ik Vondel, Cats, Pater Poorters en andere derren noemen ? zal-ik het Hollaudfch toneel tegen 't Franfch derren opftellen? hoe wynig fmaek, wat ongefierdhcyd in onze toneelftukken en gedichten ! wat gebrek van netheyd en weliprekendheyd, voornamentlyk hier by ons , in de rechtshoven en op den preckltoel! -wat verbafterde veronachtzaemde tael en uytdrukking] wat algemeyn' onaendragendheyd der weteri'chappcn j waer is diën ouden geeft die ons in onze en zelfs in vrenïde Univerfiteyten zoo vele,zoo welbemiddelde ftichten en collcgiën befchikt heeft ? wacr is diën geeft van den tyd der Roomfche konften, alsmen de rykdommcn der bezondere zag keeren in fchoone ftandbel/ den, vaderlandfche gedenkftukken, gebouwde merkten,paleyzen, tempels, toneelen, gantlche iiccnwegcn, mildheden-  der moederlyke Tael. 3 aen bezondere lieden gelyk die van Mecenas? verre van daer geenen der hedendaegfche Ryke, die zynen overlchot anders zal vinden te belleden als aen eenen trap te verhoogen in rang en in verteer. Maer, waerby koomt dit? hoe zyn-wy zoo verachtert? zyn-wy dan iet minder als andere natiën ? zekerlyk neen. Zeker]yk onzen volksaerd moet in grootheyd, edelmoed en vernuft aen geenen ter wereld wyken. Het zyn wy, die door bnz' aloude dapperheyd en liefde van den vrydouij door onze voorlede zoo luyfterlyke fchipvaert en koophandel met alle volkeren der aerde, door onze zoo menige aldcrheylzaemfte uytvonden, door die eertyds zoo beroemde konft-en-ftofwerken , /door die oude zoo fchoone ftaetswyze en wyze wetten in 't herzedigen van 't verwildert menfdoin wel den eerften naem verdienen. Onzen vrydomsgeeft: en, dapperheyd hebben uytgefchenen van in d'oudfte tyden. Cefar, zoo lang als hy maer het hoogfte van zyn Gallia gezien had, ftelt voor de kloeklteder Gallen de Zwitzcrs: maer naer dat hy tot hier geweeft was, waren de kloekfte de Belgen. Het is ook hierom, dat hy voor alle de Gallen leftens deze Nederlanders gefchalmt heeft om door hun  4 Verhandeling op d'Onacht zyn groot ontwerp van Heerfchzugt uyt te voeren. Hierom heeft hy-ze van eerft af, bezonderlyk de Bataven,met meer omzigt behandelt, hun aengehaelt en gehouden niet als overwonnelingen en onderdanen , maer als bondgenoten en broeders der Romynen. En het is ook met deze Nederduytichekrygsmacht,dat hy de Roomiche Republiek ten onderen heeft gebracht. De zelve onze dapperheyd boven die der andere Gallen betuygt ookStrabo: die noch Voorders zegt, dat wy zeer ftrydbaer walen , en altyd gereed om te vechten, doch Zeer oprecht en ongeveynft. Ook bediedhy in 't bezonder, dat de Gallen d'alderjkloekfte waren,daer-ze meelt noordwaerts ter zee ftrekken. 't Welk met anders als hierop ons uytkoomt. Hetzyn waerfchynelyk wy,die daer naer eerft van al, voor of met de Franken, de Romynen aengetaft en verdreven, en onzen nog hedendaegfehen Koning der dieTen voor fiandaerd tegen den Roomfchen Koning der vogelen, gelyk naemaels de Franken voor hunnen ftandaerd het neerftigfte der dieren, de Bie, die daer naer Verandert is in een'Lelie,opgerecht hebben. Wy hebben altyd een ftaetswyze gehad en behouden, waer, gelyk Ambiorix by Cefur zegt, het volk zoo veel te zeggen  der moederlyke Tael. 5 hnd op den vorft,als den vorft op 't volk: eene ftaetswyze die heden zeer gelykt aen die van Engelland,behalven dat onze bleyde-inkoomft en huldinge veel belet zyn als d'Engellche vrydomcharters : eene ftaetswyze, die van alle de hedendaegfche,naer myn gevoelen, wel de gene is, die meeft nadert aen die de welke Cicero de befte acht. Statuo,zegt hy, ejje optime conftitutam rempublicam, quee ex tribus generibus illis, Regali, Optimatum, & Populari con~ fufa modicè, nee puniendo irritet animuni immanent ac ferum,nec omniapr&termittendo iicentid cives deteriores reddat. Dit oordeel' ik den beften ftaet te zyn, die, wat vermengelt zynde met deze dry vermogens, 't geen van eenen Koning, 't geen der Groote en 't geen van 't Volk, met te ftraffen de booze en vreede aerden niet en tergt, nog door d'ongeftrafcheyd de borgers erger maekt. Wy hebben in de vorige tyden in vrydomsgeeft en dapperheyd altyd zoo veel verfchollen van de hoogere Gallen, de Franfche, als wy van hun verfchillen van afkoomft. Wy-hier, zyn gefproten, gelyk alle de Duytfche,van d'oude Schiten; zy van de Cel ten : wy van Noordere en koudere geweften, en dus van oorfprong harder, kloeker, wuliger, werkzamer; zy  6 Verhandeling op d'Onacht van zuydere en warmere landen, en dus meer geftelt tot de ruft, en welluft: wy van volkeren die'voortyds nooit oprechte flavernye gekent of geplogen hebben; zy van die waer 't meerderdeel flaef was onder 't minderdeel. Hier-van wilden wy alsdan niet, zoo Cefar zegt, gelyk wy nog niet willen tot den dag van heden, gehouden zyn voor Walen of Gallen, maer wel voor Duytfche: hier-van diën vrydomsgeeft, andere ftaetswyze, anderen aerd, andere zeden, waer-in wy nog hedendaegs verfchillen van de Franfche: hiervan die bepaelde macht onzer fouverynen. Hier- van is onze hiftorie wel de voornaemfte van die der hedendaegfche volkeren Van Europa. De werkzaemheyd, vernuft cn vinnigheyd onzer natie heeft van alle bekende tyden uytgefchenen Cefar in zyne dagboeken geeft ons dezen lof: " Een alderuyt- nemendfte flag van vernuft, zegt hy, „ ten hoogften bekwaem om al nae te doen „ en te maken wat hun van imand voor„ gegeven word. " Ook den oordeclryken Guicciardinus, die zyn opvoeding gehad heeft in Italicn en de voornaemfte deelen van Europa doorryft, bewoont had s en kende; betuygt ook dat zelye gezeg van Cefar, en voegt daer by dat dit wel blykt  der moederlyke Tael, 7 waer te wezen uyt zoo vele vremde konften in 't Nederland ingevoert. Wy zien uyt den zeiven Cefar en andere , dat wy de Romynen dikwils hebben doen verftelt ftaen met ons leffens te zien. tegen hun gebmyken hunne eygene foorten van wallen, opfchanfingen, werken torens, krygstuygen en diergelyke, zoo> wel en zoo nouw nagedaen als of-ze deRomynen zelf gemaekt hadden : dat zy eenige dingen ook van ons geleert hebben, in reytuygen, Ichepen, pek, zeep, wapens en andere : dar wy van voor hunnen tyd helmen , harnaflen en Ichilden maek. ten met verfchyde verbeldfels van koper, die zeer konftig waren j dat wy armban..den, ringen, halsketenen hadden van goud, .allerly rytuygen, fchepen ,fchuy ten, aerde-werke potten, bekers en fchotels, zeepen pek; d it wy uy tnemende wel den wol, het vlas en zelfs goud en zilver weefden: dat wy veel vee, en landbouw hadden, en bier brouwden; dat wy het eyzer en het loot trokken en werkten. Wy hadden dus van dan af wapemakers,koperflagers,fmeden. leertouwers, rademakers, zadelmakers, fchippers, zilver-en-goudfmeden , zeepzieders, wevers, potbakkers, brouwers , ketelaers, bewerkers van eyzer-enloot-mynen, enz.  8 Verhandeling op d'Onacht Strabo zegt, dat wy zulken overvloed van vee hadden , dat wy een' groote menigte wolle-werken en gezoute vleefch, niet alleen -aen Roomen, maer ook aen Italien leverden. Dus hebben wy miffchien al van in Cefars tyden gehad die zoo beroemde, helaes, die voormaels zooluyfterlyke lakemakerye die in Loven alleen in't jaer 1300. wel 4000. huyzen en 150,000. werklieden had, die hier in alle fteden , tot in dorpen toe, zoo overgroo:e menigte van menfchen deed leven , en dus aen ons land verfchyde millioenen inwoonders verfchafte : die ons nog heden \ an diën voorleden bloei zoo treurzigtige gedenkftukkcn achterlaet,te weten die groote omtrekken van fteden nu nog voor geen derde,vierde ofvyfde deel bewoont: die openbare gebouwen , hallen, torens en andere werken, gefticht door de gelyftens van die c mkachten die ons nog gedurig op hun doen pyzen met hunne treurige overblyffels in de proceffiën en het nog dagelyks gcluyd van de wollewerkers klokken in verfchyde fteden en borgten, om ons te vermanen ons uyt de voeten te maeken van 't afkomende werkvolk 't geen wy niet meer en hebben. Dus den ftand en volmaektheyd der lakemakerye, die nu Holland , Engeland en Vrankryk verrykt, is van ons gekomen.  der moederfyke Tael. • 9 By die ryke handwerken, veewyding en ichipvaert moeft nootzakelyk de koopmanfchap zyn. In 1301. had den koophandel aen Brugge al dufdanigen rykdom toegebragt, dat den Koning van Vrankryk Philip den Ichoonen en zyne vrouw, eens daer gekomen zynde , ftora en verbaeft ftonden over de rykelykheyd der ftad, en de Kcninginne haer niet kon inhouden van met een'vrouwelyke nydigheyd te zeggen: Ik meynde hier acherme! alleen Koningin te zyn, en ik zie-er wel met honderde.' Na dat den koophandel Brugge verlaten had, cn zig naer Antwerpen had vertrokken , zyne verbreydheyd was oneyndig : deze ftad grielde van volk en haere fchepen waren ontelkaer. Die nog overgeblevene groote gebouwen, behoortig tot de koopmanfehap, die konftige gevels, die fterlyke en prachtige tempels, die nouwgebouwde en zelfs tot in de kelders toe bewoonbare huyzen, die koftelyk opgemaek* te kayen en oevers, dat geheugen van een dobbele reye fchepen die lömtyds van de ftad af tot ontrent twee mylen of meer van daer, tot aen Hoboken-heyde en d'Abdye vatSt. Bernards toe Lgen hunne beurt van ontlading aftewachten,waer-van 't Ipreekwoord, Ik wenjïe dat g1 op Hubaken heyde laegt, gekomen is; alle deze zaken, zeg ik l zyn daer van een klare proef.  io Verhandeling op d^O nacht Hier door was Antwerpen de rykfte en mogendfte ftad van de wereld. Het is die, waer Kyzer Carel eens door eenen koopman is vereert geweeft met eene vuering die hem 't meefte vermaek gedaen heeft, van alle die hem ooit gebeurt waren : te weten van eene zyner IchuldbekentenilTen van eenige millioenen ten behoeve van diën koopman, door hem te zien verbran. den in een vuer van fpeceryen. Wat uyt' werkfel moet op 't gemeed van diën goeden Vorft,die'tNederland beminde, niet i gedaen hebben zoo roerig blykteeken van ; genegendheyd in eenen onderdaen, en zoo verbazende proef van voorfpoed van zyne lieve ftad! van die ftad, waer van hy plagt te zeggen, dat hy-ze voor geen gants Denemarken zou gegeven hebben J Schoon wy ons dan ter tyd meer ftelden op koopmanfehap en ftofwerken, onzen land-bouw was n.-gtans niet veronacht-zaemt. Zelfs ik geloove, dat hy niet minder was als hy heden is. Die groote be volkthey d van fteden en boi gten had zeker groote winning noodig. Ook ik heb over eenige jaren gezien, dat bynaer alle de heyden van het voorfte der kempen, ontrent Aerfchot, Hxrffelt, Wefterloo, Tongerloo , . Heyft, Wiekevorft, Zoerle, Noorderwyk, Herentals en zelfs nog Ieeger, den fchyn  der mocderlyke Tael. 11 hadden van eertyds opgebroken en bewoont geweeft te zyn. Zy lagen nog alle in vierkantige blookert, met opgefchote kanten •en met grachten i op fommige waren nog de bedden en voren van den akker te zien. En hier en daer ziet-me nog de kuylen die de boeren eertyds hadden, en fomtyds ook heden nog maken voor borreputten: die,te weten, zoo gegraven zyn, dat-ze langs - eenen kant met eene fchuy nfche openheyd den weg geven tot aen't water toe. En ik. heb in een' heyde een-uër beneden Aer-fchot, blooksgewys doorfneden met gragten en kanten , verre van eenige huyzen of bewoonde vlekken,zelfs verre van groote wegen en dicht by eenen zulken kuyl als hier boven, uyt d'oppervlakte van den grond, bewaffchen met oud heykruyd,zien ' opgraven fcherveren van aerde-potten , • ftukken van eyzer opgeëten door 't roeft, en nog onverteerde houtkolen: waerfebynelyk van d'afgebrande huyzen. Dit is nogtans in plaetfen die geenen ervaren akkerman nog zonder, nog nog met hulp van naburige akkers zou hopen goed en bewoonbaer te hebben op eenen tyd van vyltieri jaren. Als dus het flegfte zoo verzorgt en bewoont geweeft is; hoe zeer moeten het dandere deelen geweeft zyn ? Zoo is ons land zeer langen tyd het  12 Verhandeling op d'Onacht fchoonfte geweeft in bebouwtheyd, het meeft bevolkte in fteden cn ten platten lande , het gefierdfte van konften, handwerken en koophandel, ende daer door het . mogendfte en rykfte van Europa. OnzeBrabandiche Souverynen, eer zy nog meer hadden als Brakand en Limborg, hebben dikwils, zonder hun ergens in te vernouwen, mildelyk een prachtig hof, kafteelen en buyte-gocderen verleent aen erfprincen, kinderen, broeders van Koningen enKoninginnen van Vrankryk en Engeland. En aldus alle d"andere volkeren , in alles ten achteren, waren domme bcdrcgelingen van onze Jchranderheyd, betaelden gewillig hunne fcbatgelden aen ons vernuft, en zoo trokken wy de rykdommen van de wereld tot ons. Diën goeden fchik in zoo veelderhande vremde volkeren van andere religiën, andere kleedfels, andere zeden, die toegevendheyd in zoo vroege tyden, en alle die voorregten die wy aen de vremde gedoogden, aen die der Hanze-fteden , aen die van de PortugiefTche, die van d'Engclfche natie, de welke alle hunne bezondere ftichtingen, groote en nog heden overgeblevene gebouwen, rechtshoven hunner natië , confulaten, enz. hadden, die zoo verfchydene poliüke wezens, die wy ge-  der moederlyke Tael. ij had hebben eer-er van diergelyke nog elders eenigen fchyn was , die wy nogtans alle in eenen fchoonen eenftemmigen ftand hielen, zyn een' klaere proef, dat wy wel de vroegfte geweeft zyn in het aennemen van eenen gefchikten ftaet, fchoone ftichten, en zeden. Het is van ons dat gekomen is den grond, het bezonderfte en fchier het geheel van het waer hedendaegs recht der volkeren : die confulaten der vremde in de kooplieden, den witfel en wiffelrechten, die openbaere kooplie-hallen onder den naem van Borzen, de welke overal met naem en wezen op die van Antwerpen naegemaekt zyn, die zeerechten en Ichikkingcn op de Ichipvaert, op het bellier en rechten der haven en reeden, op het borgen en behoud der geftrandde,verongelukte fchepen,vrakken en zeedriften, op de lootfen , op het ontmoet en begroetingen der fchepen op zee,in haven en in ftroomen, op het uytreeden, toeruften, bewapenen, het geleyde en verzeilen der fchepen van of naer vremde landen, en alle voorder gedrag in tyd van oorlog of in vrees van zeeroovers; op d'inwendige policie onder 't fcheepvolk, op d'aennemingen en verpligtheden der zelve in aenzien van hun fchip, op d'uy trufting, huering, verhuering en bevrag-  ï4 Verhandeling op d'Onacht ting der fchepen, op de lading en ontlading der zelve. En alle de wetten en lcbikkingen die dEngeliche, Franfche en andere op deze zaken hebben,zyn nagemaekt op d'onze, gelyk in zyn werk ook getuygt den heer de Neny. In de dertiende eeuw hadden wy hier onder ons eenige Italiaenlche vremdelingen onder benaming van Lombaerden,Caverfynen en andere: miiTchien van die natiën met de welke wy van in Straboos en Auguftus tyd al handelden , en die onze wollewerken en gezoute vleefch miilchien naer Italiënvoerden.Wy vinden ookin onz' oude ftukken van die eeuw geboden, dat Joden , Lombaerden en Caverfynen niet mogten hier blyven, 't en zy zy hun onthielen van leening en woeker. Deze oude ftukken doen dus zien, dat de Lombaerden, de zoogenoemde bergen van .bermherügheyd, uytgevonden om die woekeraers t' onderplaetfèn, alsook hunne benaeming, van ons gekomen zyn. Het is te gelooven, dat den hedendaegfchen fchiptimmer en zeevaert den grond en oorfprong van diën hunnen tegenwoordigen ftand, die den genen der oude Romynen en Carthageniers zoo zeer overtreft, aen ons moeten wyten. Want het gene men van andere volkeren trekt, ontiangt  der moederlyke Tael. 15 men meeft ook met de zelve benamingen door d'uytvinders gegeven. Doch d'anderc natiën hebben fchièr alle een groot deel van hunne zeevaerd - woorden van ons. Zoo hebben, by voorbeeld, de Franfche van ons, alle de namen van winden en geweiten, Nord, Zud, Eft, Oueft, NordFfi, Zud - Efl, enz. zy hebben van ons Maft^Mafl de Mifaine, van Maft, BazuynMafi; Cale, fond de cale, van Kiel: Stribord, Basbord, van Stuerboord, nederboord: ïlamac, van Hangmak: Belandre, Bilandre, Houcre, Hourque, Chaloupe, Flute, Paquebot, Tacht, van Bylander, Binnelander, Hoeker, Sloep, Fluyt, Pakboot, Jacht, en menige andere te lang om op te halen. D'uytvinding van't zeekompas word van fommige aen ons, van iommige aen andere toegefchreven.Het vinden van den magneet is oud, en is zeker aen ons niet: het hangen van de naeld kan ook aen andere zyn: maer, den uytvond van dit zeker maekfel, van diën geftadigen waterpas,en het waer gebruyk daer-van, is naer alle waerichynelykheyd van ons. Want het word nog tot den dag van heden toe by alle volkeren met de windnamen van onze tael geteekent. En het is zeker meeft hiervan, dat ook alle natiën onze windnamen geleert hebben, en gebruyken..  lö Verhandeling op d'Onacht Het juygwoord van 't zeevolk Hou zee, in 't frans Tiens mer, fchynt zoo veel te meer van ons te zyn, dat het eertyds onze fchippers eygen was altyd zee te houden en nooit voor d'ongeftuy migheden te vlugten , gelyk blykt uyt de volgende getuygenis van Guicciardinus: " Zy doorvaren, zegt hy, " met hunne fchepen , welkers „ getal bynaer oneyndig is, alle geweiten der wereld: jae zy gaen zoo onbevreeft op zee, dat-ze op geenen tyd van't jaer „ laeten te varen, en door geen' ongeftuy„ mighey d konnen gedwongen worden eenige andere haven als de hunne in te va„ ren, maer kloek en onbelchroomt veg„ ten tegen de ftormen en winden: waer„ door zy dus , nooit aflatende, hunne „ vaerten altyd Ipoediger doen als andere „ volkeren. " Het ontdekken van America is volgens Thuanus tom. i. liv.. i. num. 3. niet aen Colombus alleen toe te fchryven. Eenider weet, dat in 1491. diën Genuceffchen waeghals daer niet zonder eenige voorwete , blindelings en op woeft gevaer naetoe gezeylt is: waerfchynelyk was hy onderrigt wegens die Nederlanders , de welke den zei ven aut/'ur zegt eerft ontdekt te hebben d'Azorifche eylanden onder het geley van zekeren Betencourt Nederlander, dieze  der moederlyke Tael. 17 ze in bezit genomen en aen de Spaniaerdeu verkogt heeft, en naer zyne wederkoomft de maere deedloopen vaneen andervaftland over genen kant die Eylanden. D'herftelling van de fchoone konften , en voornamentlyk van den griekfchen en latynlchen letterftand, is zeker voor het meefte aen 't Nederland toe te fchryven. Waer-in wel den eerften lof toekoomt aen Eraftnus van Rotterdam, en waer toe zeker niet wynig heeft toegebragt diën eertyds zoo bloyenden ftand van d'Univerftteyt van Loven, en daernaer onzen geleerden Lipfius en meer andere. Wie heeft de konft der Medecynen weergebragt ven haer' Arabifche guyeheleryen, als Boerhaven en Vanzwieten ? Wat zullen andere nadën in de wetenfchap der rechten weten te ftellen tegen Van Efpen, Grotius, Voet,Vinnius en meer andere ? wie heeft ooit de kerkelyke rechten zulk licht gegeven als den eerftgenoemden ? Aen wie moet het mensdom dankweten diën alderheylznemften vond derboekdrukkcrye, als aen het Nederland? waerin naeft Haerlem onze Stad van Antwerpen wel den eerften lof toekoomt. De koetsmakerye, waer mede Bruffel wederom proenkt, die reytuygen in rieB  ï8 Verhandeling op d'Onacht men gehangen, zyn van de Nederlanders. Uyt Cefar en andere oude fchryvers zien wy, dat wy hier zoo veelerlye rytuygen hadden, dat-er de Romynen vericheyde van ons hebben naegemaekt. Naer d'onze gekent te hebben, heeft Roomen terftond de reykoetfèn aenveerd in plaets van de dracgkoetièn : voor de reyze gebruykten zy terftond niet als d'onze. Virgilius zegt erg.ns Belgicu efieda: Cicero van gelyktn, en raed ook in eenen brief iemand voor ryskoets aen het ejfidum Belgicum. Luca- nus en andere fchryven d'uytvinding van een ander rytuyg onder den naem van Covinus ook toe aen 't Nederland: een ander, genoemt Petoritum word in den Nomenclator overgezeiNederlandfchen wagen,bedekten wagen. Cicero zegt dat by de Gallen , by ons, eenen voerman Rhedarius genoemd wierd. Dit is ons woord Ryder: en het latyns woord Rheda fchynt niet anders te zyn als ons veroudert Reyde 't welk nog, gelyk Wolfgangus Lalius zegt in eenige deelen van Duytfland een koets beteekent. Ejfedum fchynt nog te zyn ons woord Seeze,'t welk zeker zottelyk gefchrevcn word Chaife. Wy hadden-er ook die dienden voor den oorlog en bewapent wierden met mannen of vaftgemakte ftekende en fnydende wapens,gelyk den voornoemden Covinus.  der moederIyke Tael. ïo Alhoewel het buspoeder van onz' uitvinding niet en is , maer van Duytfland ; ■zoo fchynt evenwel het kanon van ons te wezen. Want op het ftadhuys van Doornik vindmen nog het proces en vonnis van eenen borger, die, de kracht van 't kanon zyner uytvinding willende op eenen muer . beproeven, den zeiven buyten verwagting . doorfchoot en'er achter eenen menfch dood • de. Het vonnis verklaert hem onfchuldig , als nietgekent hebbende de kracht van zyn tuyg. Zyn kanon was vierkantig van faemgevoegde platen , en zyne ballen waren teerlingsgewys. Waer van fchynt te zyn het fpreekwoord 11 a tirê tous fes carreaux. De bommen, zoomen zegt, zyn uytgevonden te Venloo , en eerft gebezigt te Bommel, waer van zy fchynen den naem te hebben. Guicciardinus en andere fchryven ons . toe niet alleen het maken van die konftige orloziën van zynen tyd,maer ookd'uytvinding der zelve. Meldende daer nog by, dat-er dan meer van die in Brabaud alleen waren, als voorders in geheel de wereld fa men. Hy fchryft ons van gelyken ook toe d'uytvinding van allerlye flag van Orgels en muficale inftrumenten,en de Beyaerden. En ook nog hedendags vindmen nergens  ao Verhandeling op d'Onacht zoo fchoone en uyimuntende Orgels nog zoo vele Beyaerden, als hier. De hoedemakerye , dit uytvindfel van den wol door het vocht en warmte als eenen waleh te vormen , de hoeden , die eerftelyk nae de drachten van den tyd gants anders waren als heden; die, gelykze nu zyn, niet alleen een bekwaem hoofddekfel, maer ook een fchoon fieraed zyn, die zeker beter ftaen in wezendheyd op een mannelyk hoofd, in afbcldfel onder den arm; is zeker d'uytvinding van de natie die zoo langen tyd het wollewerk alleen gehad heeft. Ook het is door Nederlanders, door de Hollanders, dat zy in d'ander1 eeuw eerft in China gebragt zyn, en zoo zeer aen den Keyzer behaegden } dat hy zyde dat dit een' koninglyke dracht was. En eene voordere proef dat die van ons zyn, is, dat nog tot heden toe hier de hoedemakerye beter is, en meer bloeit als elders. Die zoo wonderbare als nutte hulptuygen der konften, d'Eïeétriciteyt, lonkpypen, telefcopen,en microfcopen,zyn uytvindingen van de Hollanders. De windmeulens draeyende kappen te geven is de gene van eenen Vlaming. Den zoo huyshoudigen uytvond van het zouten van den haring; van dién mensmin-  der moederlyke Tael. 21 nenden vifch, die hem op zekere tyden van 't jaer in grooten overvloed koomt gevangen geven, en voor 't grootfte deel zou onnut zyn, waer 't dat hy niet kon bewaert worden; wiens Heet en vertier nog hedendaegs voor de leegere Nederlanders eenen , zoo koftelyken 1'chat is ; dezen uytvond , is van Wilem Beukelens in Vlaenderen: van wiëns naem waerlchynelyk nog den zeiyen vi{ch,naer dat hy gerookt is,Boekshering, als Beukelshering, genoemd word. En aen wie de dankbare nakoomft te Biervliet een treffelyke grafftede vereert heeft. Onze natie heeft niet alleen altyd geeft en vinnigheyd doen blyken in al wat uytgaet op het waer nut en noodzakelyk;maer zelfs ook in 't geen de vermaken, heerlykheyd en fieraden raekt. Zoo hebben wy eerft van al , gelyk verfchyde fchryvers getuygen , gaen de proef doen van wilde roofvogels, valken, arenden, fperwersen diergelyke tam te maken, en daer mede niet alleen vligende, maer ook loopende wild te vangen. Zoo is ook van ons gekomen., van den zoo lang onverhouwbaer geachten Diamant aen 't vermogen der menfchelyke handen t' onderwerpen en te temmen , hem te klieven, van eenen twee te maken , zyn vuer te verhelderen, en hem een' gedaente  sa Verhandeling op d'Onacht te geven nae verlangen. Zy zyn nog niet alle overleden die deelachtig geweeft zyn aen dit geheym, als het nog aen Antwerpen alleen was, en eenen oneyndigen rykdom aen die ftad gaf. De fchilderkonft is wel uytgevonden van oude tyden : doch wy zyn ongetwyffelt daer van niet alleen de herftelders, maer die de welke-ze verbetert en verre gebragt hebben boven 't geen zy ooit in eenigen tyd geweeft is. De ichilderverwen te mengen met olië, en daer door de ichoone voortbrengfels van die konft duerzaem te maken en fchier te verecuwigen3is d'uy t- - vinding van zekeren jan Van Eyk van Brugge in 1410. gelyk Georgius Vafarius ■ gefuygt. Wy hebben hier-in eertyds en nog tot den dag van heden alle andere volkeren overtroffen. Den beroemden Rubens en hondert andere zullen voor altyd een' eer zyn voor onze natie. Nog hedendaegs hebben wy-er hier, en in verfchyde hoven en geweften van de wereld, die miffchien niet of wynig aen onzen Antwerpichen Apelles moeten wyken De fchildering op glas is volgens Guicciardiruis een Nedetlandfche uytvinding , en word ook nergens meer gevonden, als hier in onze kerken: zy word nog door eenen uytnemenden konftenaer in 't leven gehouden in deze ftad Brulfel.  der moederlyke Tael. . 23 Onze beldhouwerye,beld\ ormerye,beldgieterye, plaetfneyderyeen placfterkonft, hebben hier van eerft-af, ook 'tot heden toe neftens de {chiiderkonft gebloyt en vermaerde namen gemaekt En nog hedendaegs zyn-er onder ons die aen geene van de gantiche wereld en miffchien aen geenen Phidias,of Praxiteles moeten wyken: maer die helaes ! zoo wel als de fchilders ongeloond, en zelfs ongekent zyn, by ons eerft. Een ander , maer het aldevheerlykfte fchilderwerk, die fchoone tapyten, waer eertyds Oudenaerde en ten deele BriuTel mede bloyden is in deze Nederlanden uytgevonden en tot zyne volmaektheyd gebracht. Men vind van onze tapy ten gemaekt van in 1400. Maer, helaes! Lodewyk den XIV. Koning van Vrankryk heeft ons in zyne Oorlogen, en verblyf van zyne troepen te Biuffel, dit fiérlyk konftwerk ontleyd, met onze werklieden naer Vrankryk te trekken door geld , beloften en allerley volkomingen : tot zelfs de gene van het medenemen van Brouwers om hun in hunne nieuwe ftichting binnen Parys hunnen gewoonelyken drank, het bier, niet te laten gebreken. Daer bloeit het nu, en by ons is het in zyn uyterfte: en wy hebben in 't geheel nog een fabriek : 't welk zal ophouden , zoo men zegt, met de dood van zynen meefter.  14 Verhandeling op d'Onacht Wat jammer wederom het verlies van een konftwerk door ons gelchapen, 't welk hier zoo vele handen deed leven! wat jammer van zoo khoone konft die wel d'eerfte is om tempels en palyzen te verneren [ Guicciardinus, daer hy fchryft van ons vernuft en gecftigheyd om alles naetemakcn, voegt daer by, dat hier in zynen tyd verichyde ftoffen van zeyde, gelyk aen die van den Ooften,gemaekt wierden. D'Europifche zeywerkerye dan ,indiën zy ons niet haren oorfprong fchuldig is, moet ons eventwel zeer veel dank weten. Een zaek, die miffchien hedendaegs zal .wonderfchynen, is, dat de herftelüng van 't muziek meer aen ons, als aen dltaiiancn toe te fchryven is. Den zeiven Guicciardinus , zelf Italiaen , die hier lang genoeg onder ons gewoont heeft, getuygt hier van alzoo: " Deze Nederlanders, zegt „ hy, zyn waerlyk d' eerfte in 't muziek. ,, Konft, die zy op den goeden voet ge„ fielt en tot d' uyterfte volmaektheyd ge„ bragt hebben: die hun zoo natueilyk en „ als ingeboren is, dat, zoo vrouwen als s, mans niet alleen;met de grootfte welge„ valligheyd,maer ook met d'uytnemend„ fte welluydendheyd, en geftemming of M harmonie op mate zingen van de natuer, „ zonder.het geleert te hebben." Hy geeft hier-  der moederlyke Tael. 25 hier-van zoo vafte proef en redens van wetenschap, dat by met naem, toenaem en geboortephets noemd een zeer groot getal van onze voornaemfte zangkonftenaers , die , zoo hy zeg-, in alle hoven van Chriftene Princen aengehaeLt, geacht, en onder vericheyde ecrcitels de wereld door verIpreyd waren. Onze vinnige vrouwen, die zeker in 't hier vorens opgehaelde al veel deel gehad hebben met de mans, hebben ook niet achtergebleven iet van 't hun aen de wereld te geven,te weten het zoo fierlyk als prachtig konftwerk, de kanten, een werk waervan nog over niet zeer lange jaren zoo menige duyzende handen binnen ons land leefden , en eene vrouw in ftaet was man en kinderen ophaer fpellewerk t'onderhouden, 't Welk wy nog heden wel fchier alleen hebben, maer, helaes , verdrukt zit onder het uytheems gebied van de mode. Tot den dag van heden toe moeten alle natiën ons den lof geven van de befte landbouwers te zyn. En zeker geen land in de wereld is zoo verzorgt, bebouwt en tot nut gebragt,als deze onze landftreke,voornamentlyk Vlaenderen. Onder onze handen zandachtige, dorre gronden zyn vrugtbaer' akkers. Het fchoon Land van Waes 't welk heden door d' oordeelryke ryzers C  £Ó Verhandeling op d'Onacht voor een wonder van landbouw en bevolking bezogt word, de wélbevolkte Kempen en verfc hyde andere deelen van Vlaenderen en Brabant, moeten fchier gants hun wezen aen onzen arbeyd. Wat vremdeling zal niet verwonderen, verfchyde huyshoudens te vinden, waer man, vrouw , dry, vier, vyf kinderen treffelyk beftaen cp dry, vier, vyf bunderen land, en daer zuïken man op d'enkele winften van zynen akker, in ftaet is acht, tien, twelf duyzcnt guldens voor uytzet aen zyne kinders te derven ? waer zal-men gantfche landftreken vinden die zoo bevolkt zyn, dat fchier elke dry, vier of vyf bunderen een huyshouden hebben ? daer gantfche dorpen zyn, die nog wagen, nog karre, nog ploeg en hebben voor den landbouw ? waer zelfs een teeken van uyterfte bcbouwtheyd is, voor karre en ploeg niet te zien bezigen als kordewagen en fchup ? Daer geene poozen of Ichoren en zyn als de vermoytheyd en den nacht. Daer hekel, fpinnewiel en getouw niet meer ruft laeten in den winter onder 't dak, als 't zomerwerk in de Iocht i daer 't veld verzorgt is als eenen hof, en eiken akker 's jaers twee of drymael vruchten driegt i daer zyiTel en pik zoo haeft niet weg en zyn, of ploeg en fchup zyn wederom daer!  der moederlyke Tael. 27 Dit is het geen ik om d'uytmuntendheyd onzer natie een wynig vaft te ftellen heb by een gezogt. Maer dat men niet en pyze dat dit het al is. Want ik en twyffele niet, of, waer 't zaken my den tyd gebeurde , daer waer veel by - te - vinden. Maer eventwel daer is genoeg om te doen zien , dat het Nederland, en zelfs Braband alleen veel meer goeds en nutte uytvonden aen de wereld heeft gegeven , als alle d' andere hedendaegiche natiën famen. En dat wy ons in vernuft, verftand, werkzaemheyd, vryzugtigheyd, kloekmoedigheyd, en alle goede hoedanigheden van geeft en lichaem ten minften niet moeten minder achten, als eenige natie ter wereld. En waer-van koomt nochtans, dat wy met den mond wyt open ftaen, als wy eenen Linguet of diergelyke hooren fpreken? ons altyd gewillig achter den Fransman houden en hem den toon boven ons laten nemen ? wy hebben die nederigheyd niet altyd gehad. In Cefars tyden wilden wy niet alleen onder de Gallen of Franfche niet gerekent worden, maer ftaken zeker ook wel 't hoofd boven hun uyt: die edele en zelfs onootmoedige antwoorden die wy gaven aen diën Roomfchen Hoofdman : die onze twee Nederlanders, twee Vriezen, de welke te Roomen eens in de lchouw-  .28 Verhandeling op d'Onacht burgtgezeten,eenige vremde lieden in deer- ■ i fte rangen merkende , en naer bevraging l voor antwoord bekomen hebbende dat dit gezanten waren van die volkeren die de |( meefte verdienften behaelt hadden op de , Republiek, terftond opftonden en d'eer- | fte plaets namen , zeggende dat hun die L plaets toekwam, doen wel zien hoe verre , wy dan waren van alle nederigheyd. In den i, tyd, dat wy hier zoo verre boven alle vol- | keren uytftaken in luyfter van fabriken , 1. konften, koophandel en rykdom, en alles I arm en klyn zagen onder ons ; in den tyd t dat het Frans hof hier in Vlaenderen de borgers zag een' koninglyke pracht voe- i ren; dat eenen Hertog van Braband en Lim- l borg volflage hoven gaf aen Franlche en ; i Engelfche princen ; dan waren wy zeker ) zoo kruypende niet achter de Franfche: en ook d' andere natiën, Engeliche, Spaniaer- 11 den en Italianen zyn het nog niet nog ooit > | geweeft. Waerom zyn wy het dan ? hoe i zyn wy het geworden ? .Terwyl wy reedsi in konften en wetenfchappen '/oo veel voor: hadden , was-het ons gemakkelyk voor tei | bly ven; en nogtans wy vinden ons achter. ;i i Waerby koomt dit ? hoe zyn wy zoo ge-l deyft in konften en grootmoedigheyd ? Wy moeten deze vernedering van onzen ; volksaerdj en afneming onzer konften niet li  der moederlyke Tact. 29 fwyten, als aen 't huys van Burgondiën. ITe weten , als dit aen de fouveryniteyt ; dezer landen gekomen is , heeft het hier teen groot huysgezin nagefleept. Het ftelde :terftond het gants Gouvernement en d' eef:; fte raden in 't Frans. Naer het Hof moeffc I zig den edeldom voegen ; en nae d' eerfte ,'iraeden alle de voornaemfte ampten. Dus I al wat iet was, of iet wilde wezen , fprak jj het frans. Door dit wulig en volkryk hof, I en zoo menige franfche opper-en-onderil bediendens der Raden die men moeft uyt [ Vrankryk trekken , was deze ftad overfj ftroomt van Fransmans, en nam, zoo veel mogelyk, hunne tael ook aen. Die fpraek I dus, die de gene was van't Hof* van 't IGouvernement, van d' eerfte Raden, van den edeldom, aenveerd en geëerd door ds hoofdftadt, kon niet milfchen het geheel land door met een'blinde ingenomendheyd boven d' onze in acht te komen. Middelertyd is die verandering voor1 gevallen by de welke alle natiën hunne fl mocderlyke tael hebben gaen oerTencn. Tewe'en eertyds de tael der konften in gants J Europa was 't latyn : ten leften men heeft J gaen merken hoe zeer de konften leden I door die vremde en reeds doode fpraek: hoe zeer welfprekendheyd, dichterye, to; neelen en menige andere zaken onmogelyk  30 Verhandeling op d^Onacht waren buyten de moederïyke tael: elk heeft de zyne gaen oeffenen en heeft léffcns 't goed er van gevoelt. Wy hier, in plaets van ook d'onze aentcdragen,zyn van vremd gevallen op vremd: of, !t geen erger is; wy hebben 't kwaed verdobbelt, het frans genomen by 't latyn. Hierdoor dan moeft den Fransman in fpreken en fchryven by ons veel voorhebben. Dit moeften wy noodzakelyk wel gevoelen , ende dus hem niet zonder reden de voorhand geven. Hierdoor dan moeten v y altyd , zoolang wy het frans houden voor de tael die d'onze wezen moet, ons in redenvoering, gezelichap , en al waer net en fierlyk iprtken een voordeel is, onder den fransman houden: hier van onze vernedering en overttuygtheyd dat wy van aerdswegen iets Hechter zyn als hy : hiervan dit waer verval en verachternis onzer konften: die nog het gemeyn in d'inbelding dat wy iet minder zyn, verfterkt, en doet volherden. Maer aleer de meerdere onheylcn van 't ongebruyk der moederïyke tael voorders op te halen; zal het niet buyten plaets zyn eerft vooraf te zien, wat hier de moederïyke tael is , en in wat opzigtigheden tot eikanderen en in wat bezondere omftandigheden hun de taelen hier bevinden.  der moederïyke Tael. gl De moederïyke tael van 't meefte en 't befte van ons land is de Nederduy tfchc: en zelfs de franfche, oft, om beter te zeggen» de vvalfche, begrypt nduwelyks een vierde van onze tegenwoordige Nederlanden: want het hedendaegs Vlaenderen, zeer Wynig of nietuytgenomen, en de provinciën van Mechelen en Gelder zyn gants Nederduytfch : die van Namen en Henegouw , wynig uytgcnomen, walfch. Luxemborg, Doornik en 't Doornikfche met de voordere wedergegeve landftukken zyn bynae zoo veel Duytfch als walfch. Brais ontrent dry vierdens Nederduytfch en een vierde walfch. Limborg met zyne toelandekens ontrent een derde wallch en twee derdens duytfch. Het Luxemburgs Duytfch is wel geen opregt Nederduytfch; maer het is cventwel nog naeder aen 't ons als aen 't Hoogduytfch : en ik heb meermaels van d' officieren der Duytfche troeppen die hier onlangs, mits d'oneenigheyd over de Schelde, zyn afgeftuert geweeft, hooren zeggen, dat hun volk niet kon omgaen met de Duytfche Luxemburgers en hunne naebueren , maer dat-ze nogtans gemakkelyk verftonden en verftaen wierden in Brabant en Vlaenderen: zoo dat die Luxemburgers het Nederduytfch zoo naer hebben, als 't Hoogduytfch.  %i Verhandeling op (POnacht Het Limborgs duytfch is veelmeer Nederduytfch als Hoogduytfch : ook alle gerechtshoven van 't Duytfch Limborg en plegen niet als onze tael. Voorts d' andere Duytfchedcelen van ons land ipreken goed Nederduytfch. Schoon onze Walen hunne kinderen opbrengen , leeren lezen en fchryven in 't franfeb ; hunne moederïyke, hunne landstad , gaet nogtans zoo verre van 't franfeh af, dat de ware franlche hun geenfints en verftaen. De Luykenaers, die fchier binnen ons land gezeten zyn, maken fomtyds dichten en liedekens in hun wals : dog eenen fransman zal dit zoo min verftaen , zelfs minder, als het fpaenfch oftitaliaens: zoo dat het wals zoo min frans is, als het ipaens. Het is daerenboven een' zeer leelyke tael, en , gelyk Guicciardinus zegt, Sermo corrnptus valde, & perabfurdus. Deze ftad Bruflel heeft het Nederduytfch en het frans. Het Nedcrduyts is d' oude moederïyke tael. Het frans is ons toegebragt, gelyk gezeyd is, als het huys van Burgondiën aen de föuverynitcyt dezer landen gekomen is, als het hier een geheel frans Hof, franfche raden en een frans Gouvernement geveftigt heeft. Waerichynelyk zullen die eerfte franfche huysgenoten van 't Hof,hier aengekomen in een vremd land,  der moederïyke Tael. 33 vremde tael en zeden, zig bczonderlyk getracht hebben te plaetfcn ontrent eikanderen in de naebuerte van't hof buyten d'oude ftad en buyten de binneveften, waer de wooning dan minder dier zal geweeft zyh, en waer miffchien de ftallen waren van een zeer prachtig, wulig , dobbel en drydobbel hof: te weten daerontrent binnen den omtrek tuffchen den grooten en klynen Zavel, de buyteveften en de Hoogftraet. Want het is inderdaed binnen deze palen alleen , dat het Bruffels frans eenen Ichyn van moederïyke tael heeft: zoo nogtans dat het daer'niet d' eenige tael is. Want wel ontrent de heiligt der huyfgezinnen zyn daer nog Nederduytfch, en vele van d'andere heiligt hebben byde de taelen famen. Dit geweft kan nae gilling op de kaert, en anderfints , ontrent een vyfde of' zefde van Bruflel maken, zonder de voorfteden: dus zou ontrent een vyfde of zefde van Bruffel half frans zyn : zoo nogtans dat dit half vyfde of zefde, of dit tiende of twelfde deel nog zeer gemengelt is met Nederduytfch : zoo dat dus maer een achtiende of twintigfte deel van Bruflel voor frans te rekenen is: het welk, met een ander politiek te volgen als dat van heden , wel haeft verdwenen waer. Daer zyn inderdaed nog wel andere franfche huyzen in d' an-  34 Verhandeling Op d'Onacht clete geweften van Bruflel en vele die de twee talen famen hebben en de fran'che voor d'eerfte houden : maer het en is om zulke huyzen niet, dat de ftad ten deele frans te rekenen is ; want dan waer-zook ten deele Engelfch en Hoogduytfch: en Londen , Berlyn , en Amfterdam waren ook eenfdeels franfche fteden. Ook is het waer, dat de dry vierdens van deze ftad het frans min of meer konpen {preken , en het meeft willen fpreken: maer dacrom is zy zoo min frans te rekenen als Hongariën latyns, waer fchier al, ten minften al wat lezen en fchryven kan, boven de moederïyke tael ook latyn fpreekt. Hier by nog in acht genomen , dat bet frans hier te Bruflel maer een' vremde ingeëntte en reeds verbafterde fpraek is; dat het Nederduyts d' oorfpronkelyke moederïyke tael is; dat ook tot den dag van 'heden toe alle zaken van jufticie en policie in 't nederduyts alleen verhandelt worden; volgt, dat - men Bruflel niet moet aenzien dan als een' enkel Nederduytfche ftad. Aldus gezien zynde wat deelen onzer Nederlanden Duyts en welke Wals zyn ; laet ons nu zien voor wat deel geheel ons land Nederduyts en Walfch is. Het aendeel 't welk elke van onze provinciën geeft in de gemeyne lands laften moet ontrent  der moederïyke Tael. 35 evenredig zyn aen elkers macht en bevolktheyd. In eene fornme van twee-en-veertig - duyzent guldens draegt Vlaenderen zeftien , Brabant twclf en d' andere famen veertien duyzent: de verdeelingen tuffchen d' andere wete ik zoo wel niet: maer Lintborg met d'andere landekens van Overmaze moet wel ontrent een vierde bedragen van Brabant: dus dat het in d'overige veertien zou dry geven. Alzoo dus Vlaenderen gants Nederduyts is , Brabant voor dry vierdens en Limborg voor twee derdens ; zoo koomt hier van de twee - enveertig reeds zeven-en-twintig voor't Nederduyts en vier voor't Wals. Den overfchot van elf geloove op wynignae te moeren crr'hwlfr WflfFdsri rnffpVion htrAa Ar, tn»_ (, g,V^LJ"U„ ..V/lUl/u ..vu UV. Wtt».— len: want Luxemborg met Doornik, Doornikfche en andere weergegeve landftukken zyn ontrent half en half: dus blyft nog Mechelen en Gelder tegen Henegouw en Namen l deze lefte wegen zeker iet door ten voordeele van het Walfch;maer genomen dat deze overixeffing wel zoo veel bedrage als twee van de twee-en-veertig, en dat d'overige c'fyaldus gemindert op negenjgehalft worden tuffchen de twee taelen; zookoomter nog eens vier en een half voor't vlaems cn zes en een half voor't wals: zoo dat het Duyts dus is als 315 en't Wals als ioi en-  36 Verhandeling op d'Onacht de dat-ei' vervolgens nog geen vierde van ons Nederland Wals is. En om met eenen oogflag te zien 't bedrag van 't Wals tegen "t Vlaems ; het Wals is op de minftbevolkte landitreken binnewaerts het land-in gelegen :'t Vlaems is verfterkt op de befte geweften, langs geheel de zeekuften , op de bezonderfte oevers van de Schelde, de Leye, den Rupel cn op de vaerten,waer alles grielt van volk, ryk en gelukkig is. Het Vlaems heeft in te brengen de Ichoonfte fteden van voornaemen rang, Bruflel, Gend, Antwerpen, Loven, Mechelen, Brugge, Ipren, Aelft, Kortryk, Oftende , Ruremonde, en het land van Waes 't welk niet als een' groote ftad is; waer het Wals niet tegen te ftellen heeft, als Bergen,Namen en Doornik, die met dryen famen nog geen Bruflel nog geen Gend alleen en maken.En wie de gelegendheden derVlaemfche enWalfchelandftreken kent en de bevolking en weelde der zelve overweerweegt, zal zeker beleyden, dat in myn' opneming het frans niet te kort gedeylt en is- Dit zyn tot hier toe de verftrektheden van beyde de taelen : laet ons nu elkers zwang, geachtheyd en ongeachtheyd ophalen. In de vereenigde provinciën is het Nederduyts wel niet veronachtzaemt gelyk  der moederïyke Tael. 37 hier; maer het is ev ent wel ook niet zeer bevoordeelt nog wegens den ftaet, nog wegens 't volk, 't zy in 't gemeyn, 't zy in 't bezonder. De vaderlandiche kon- ften zyn-er wynig of niet voorgeftaen: hunne gemeyne fchryfwyze is hard, onaengenaem, ongeficrd, en fmaekt nog nae d'ander' eeuw. Hunne toneelen en gedichten zyn 't zelve : die van Kats, Vondel en de hedendaegfche niet uytgenomen. Zy geven ook door hunne vremde toneelen, vremde taelmeefters, icholen,nieuwsbladfchryvers en anderfints te veel toe aen vremde talen. Hunne letterkonflfchiyvers zyn nog vol grove gebreken, en hunne fpelwyze is nog verre van hare volmaektheyd. Zoo hebben zy by voorbeld , daer d' A en d' U lang zyn, die twee vocalen gaen verdobbelen,als in Paal,Huur,daer wy, gelyk ook Vondel, en Kats, die vocalen bedieden lang te zyn met-er een' E achter te voegen: en zoo fchry ven wyPael, Huer. Inderdaed onze tael vereylcht op vele plaetfen de langheyd der vocalen of ftemletters te doen merken, om, by voorbeid, zak, vel, ftil, ftof, wullen, fuccus, pellis, tranquillus, pulvis, laneus, fonderfchyden van zaek, veel, ftiel, ftoof, wuelen, caufa, multus3 vivendi conditio, hypocauJlum,tumnUuari.lk belyde dat het veel  38 V°.rhandeling op d'Onacht beter waer eenen aigemeynen regel zonder uytncniing te maken, te weten van de langheyd van alle de ftemletters of vocalen uyt te drukken met-ze te verdobbelen , als d'eene te weten d' A, I en U lang te maken met-er een' E achter te ftellen , en d'andere, te weten , d' E en O met-ze te verdobbelen. Maer de Hollanders, in het aennemen van deze nieuvvigheyd, hebben niet gaen eenen algemynen regel aenveerden , en alle de vocalen lang maken met-ze te verdobbelen: maer hebben alleenelyk de verdobbeling voortgeftrekt tot d'A en d' U, en zy hebben de verlenging van d' I nog gelaeten op den ouden voet, en doen die nog lang klinken met-er een' E achter te voegen. Waerom hebben zy d' I alleen uyt hunne verandering gelaeten ? miflchien voor d' Y die van fommigedobbele I genoemd word. Maer heden is zoo in druk, als in lchrift overal d'Y genoeg onderfchyden van twee 11. Waer het zaken de Hollanders hunnen nieuwen regel algemeyn gemakt hadden; ik zou hun geerne gevolgt hebben; maer zoo lang eene verbeternis niet zeer merkelyk is , oordeele beft te zyn, het oud te houden, tot dat-er eens eene doorflaende betering beraemt zy. Maer de Nederduytfehetael is hier wel  der 'moederïyke Tael. 39 anders mishandelt by ons , en voor al in Bruflel: zy is in deze ftad niet alleen veronachtzaemt,maer ook veracht:men fpreekter lchier niet als de ftraet-tael: nouwelyks eenen geleerden die-ze middelmatig weet: *tgemyn meynt dat-ze gebrekkig is en veracht-ze zonder kennen • geenen Bruffeler olt hy zal beleyden, dat hy nooit lèrmoon kan lchoon vinden in 't vlaems, maer dat dit moet in 't frans en van eenen Fransman zyn; daer zyn-er die vemeyd zyn vlaems te fpreken in gezelfchap oft op de ftraet: andere , die 't alwillens kwalyk fpreken om in 't fans te fchynen opgebragt te zyn: die g'in d'herbergen en k ilfehuyzen hertnekkig zult hooren frans hakkelen, zonder eens in hunne belemmcrnis naer 't vlaems te willen keeren. Onze joeffrouwen zalmen nooit met eenen vlaemfchen kerkboek zien: en gebeurde dit, het fehaemrood zou haeft daer zyn. De Romynen ten tyde van Juvenalis waren in de zelve belachelykheyd ten aenzien van 't grieks, gelyk wy ten aenzien van ons frans: waer op den zeiven fchry ver aldus fpotde, -Nam quid rancidius } quam quod fe non putat ulla Formofam, nifi qua> de TuPcd Gracula facJa ejl? De Sulmonenfi mera Cecropis? omnia gract;  40 Verhandeling op d'Onacht Otm fit turve magis noflris nefcire Latinè, Boej'ermèntpavent^hoc tram, gaudia,curas, Hoe ctinSa 'fiffundunt animl fecreta : qaïd ulti a ? Concumbiint gr ace. Hetgeen ik zoo, aen ons toegepaft, overzette. Wat zotter , dan dat haer geen een' agt fchoon te wezen, Dan die van vlaemfe myt een heelefranfe zy, Van eene Kempeners een' ware Parifiene.' Al frans : al is 'r meer fchand in onz" tael bot te zyn. In die tal fchroomen-zy, vertoornen , zynze blyde. In die tael forten z'uyt hun' zorg jes en gehym, Wat nog ? men in 't frans . .. Nooit is onze tael eenig aendagt verleent van't hooggezag. Nog hoogfchool van Loven nog onze Bruffelfche Academi' hebben •haer ooit meer gedaen, als niet verworpen, onze fchryfwys' is nog niet geveftigt, ende en heeft nog die befchaving wegens een' openbare hand, die de franfche geproeft heeft, niet ondergaen: en de Hollanders zyn hier in wynig regelvafter als wy. Daer koomt by ons niet uyt in 't vlaems , als flegtigheden: en was 't iet goeds; 't waer ongelezen. Onze tael is gebannen uyt de toneelen;  der moederïyke Tael. 41 : toneelen : zy moet achterftaen in d'aenzi1 nelykfte raden i het meefte van onze liedMens, om niet te zeggemalle, bynaer alle I onze nieuwsbladeren en andere dagelyksI heden van de pers, zyn frans: en 't zyn de ;; Franfche alleen die daer van d'eer en 't nut I bekomen : het zyn zy die hier meeft de feI cretariffen en Pedagogen zyn der groote , ; onze jöurnaliftcn, onze gazettiers. In deze Fransdolheyd wulen wy nog I tot den dag van heden : jae nu nog meer I als ooit, en men ziet in onze tegenwoorJ3 dige ftaetsomftandigheden de fchoonfte za} ken miskleed of ontfierd door onze gebrekI kigheden in die tael: ja men ziet-er fomI mige, terwyl het hun vry ftaet de moei derl yke tael te gebruyken, zoo onverdrael gelyk frans fchry ven,dat zy daer toe fchy3 nen gedoemt geweeft te zyn by wyze van ] fchandboet. Maer laet ons nu voorts bewyzen, hóe zeer het Frans ons nadeclig is. Voor eerft het is onmogelyk een' vrem1 de tael wel, ey gentlyk en naer haren geeft : te leeren fpreken. De Romynen herkennen op zoo vele plaetien d'unmogelykheyd voor hun van 't grieks wel te leeren , dat ik hier niet noodig acht een ander beroep van fchryver daer up te doen als *t volgende: Aulus Gellius ipot ergens met-eenen Romyn die eenig werk in 't Grieks ge-  42 Verhandeling op dVnacht maekt had en daer in voegde een' verfchoomng van zyne taelgebrckcn op diën dat hy geenen Griek en wa.'.Gellius vracgthem wie hem gedwongen had te doen 't welk hy voor eenen Romyn onmogelyk wilt. En by ons, wat vremdeling hebben wy ooit onze tael hooren fpreken, die wy niet terftond voor vremd en kenden ? van gelyken ons volk, naer al lang in franfche landen verkeert te hebben, word nog aen de fpraek gek ent: ook elke tael heeft hare bezonderheden in uytfpraek, klanken, letters, uitdrukkingen en fpreuken: die eygendommen en fchier ingeborentbeden der moederïyke tael zullen eenigelyk in alle andere talen byblyven : zoo hooren wy de Hoogduytfche 't frans anders fpreken als d'Engellche: en zoo geven wy nederauytfche klanken en nederduy tfche uytdrukkingen in franfche woorden. Om overtuygt te zyn, dat wy 't frans nooit wel konnen leeren , dat men maer in zig zeiven vrage waerom by ons en onze duytfche naburen alle d'autheurs van frantche nieuwsbladeren,gazetten en journalen Fransmans zyn en niet eenen Nederduyts : dat-men maer eens pyze waerom wy niet eenen franfehen pred cant en hebben, en waerom wy alle , die wy-er noodig hebben ontbieden uytVrankryk.Watr-  der moederïyke Tael 43 om gaen onze Bruffelers die wy hier op den Theater hebben niet naer Vrankryk , gelyk-er van daer hier komen ? waerom plegen zy ook die gewoonte niet van te gaen van toneel.nae toneel? waerom gaen zy niet naer dat ryk, waer zulke begaeftheden wel beter geloont worden als hier ? waerom gaen-ze niet, als-ze hier nog onluft uytftaen ? niet anders, als om datz'in Vrankryk om de vremdheyd hunner uytfpraek alleen zouden uytgetchuyffelt worden. Het is my meer als eens gebeurt in het toneel neffens Fransmans gezeten te zyn en hun den grootften lof te hooren geven aen onze BruiTelfche aéteurs: maer de loving eyndigt altyd met te jammeren over d' uytfpraek, Indien die menfehen zoo voortgedaen van de natuer en konft, gelyk den overleden Bultos, die-er zoo lange jaren in was , met eene dagelykfche oeffening niet en konnen geraken tot die eyge franfche uytfpraek ; aen wie zal het mogelyk zyn? Den onlangs overleden heer des Roches, die van joengs af het frans gehandelt, en het zoo lange jaren als tnelmeefter geleert en in verfchyde fchriften geoeffent heeft, beleyd op verfchyde plaetfen, en voornamentlyk in de voorrede van zyne onlangs uytgegeve Uiftoire anaenne des Pays-Bas zyne gebrekkigheyd in de  44 Verhandeling op d'Onacht franfche tael, en oimchuldigt zig op diën, dat het zyne moederïyke niet en is. Het werk v,.n den Heer De Neny, die hier in 't frans was opgebracht, mishaegt zeer de franlche ooren. Den Heer Paquot in 't wals opgebracht en geboren, n;:er zoo lang en zoo dapper gewerkt te hebben in den franlehen en latynichen letterftaet , bekent opentiyk in 't vooiberigt van zyne Mcraoriën op de Nedcr'andlche Ich; yvers , dat geene van onze Nederlanders, zelfs' ook met onze Walen naer de nethcyd en eygen'chap der franlche tael mogen trachten. Den Heer Linguet in zyne nieuwelyks bernome jaerboeken en bewimpelt de gebrekkigheden van't frans niet die hy vind in Zyne Majefteyts tegenwoordig plakaert van lichting van 2,400,000. guldens: wy meynden nogtans dat een frans Gouvernementten minitener nuheden eenige had die goed frans wiften. Ik ken-er twee, die hier fomtyds franlche werkskens uytgeven, maer eerft alles doen fchayen en verbeteren door eenen Fransman. Zekeren geleerden Heer, Lidmaet van onze BruiTeIchc Academi' in 't frans opgebragt, had over wynige jaren eene lofrede,die voorgeftelt was door een' franlche Academi' opgeftel t: maer hy heeft onnut gevonden vanze in Vrankryk in te geven: om dat hem,  der moederïyke Tael. 45 zoo hy daer-in zelf zegt, altyd de welfprekendheyd en eygenfchap der tael moeft ontbreken, en heeft-ze dus hier in druk gegeven. Onze hedendaegfche en nieuwelyks uytgegeve franlche Ichriften van de Staten en leden der provinciën, fteden en bezondere lieden , die van de Walen niet uytgenomen , hebben deze taelgebreken: zelfs, gelyk gemerkt is, fommige tot belacbelykheyd toe. Onlangs zekeren Fransman vroeg hier een' Officiaelsplaets in de Financte: daer wird hem ronduyt geantwoord, dat-men geene Franfche meer aenveerdde, om dat-ze d'onze te zeer overtreffen , en dus nyd en twift veroorzaken. Ik twyffele niet of die reden is waer; maer het is ook wel waer dat eenen Fransman op een Nederduyts , op een Hollands comptoir noh wel verder zal onderblyven. Het is maer de vremdheyd der tael en d'onmogelykhcyd van daer in iet te worden, die daer-van d'oorzaek is. Hier blykt dan wat verdooltheyd het is onze kinders op te brengen in 't frans. Datze dit is eene tael geven die-ze nooit wel zullen weten,nooitnet nogcygentlyk fpreken: dat-ze dit is moetwillig doen ilegt ter tael zyn : dat-ze dit is van alle hoop van welfprekcndheyd en van vele konften affluy ten: dat-ze dit is eene moederïyke tael  46 Verhandeling op d'Onacht geven door de welke het onmogelyk word een'andeie middelmatig te leeren. Want daegelyks zien wy, hoe zeer een'franlche tong haer minder voegt naer andere talen als eene Nederdnytfche , en fchier niets aenneemt van vremde klanken, daer wy nog andere talen middelmatig leeren. En al konden wy't frans nog eenigfints leeren, er - in well'prekendc te worden, is zeker onmogelyk : men heeft in 't Gtieks geenen ücmofthenes en in't Latyn geenen Cicero meer gezien naer dat byde die talen geene moederïyke meer en zyn Niemand zal in een vremde fpraek die onleerbare fynigheden,de welke zelfs de letterkonftlchryvers ontvlieden, die eygenheyd van woorden en fpreuken, die vaerdige uyidrukking, die oprechte uytfpraek, die rykheyd en vloedigheyd betreffen , diën onvermeydden toon en onbelemmerde frankheyd voeren , die tot welfprekendheyd noodig zyn. Moeten wy de welfprekendheyd verfaken ; alle onze konften zyn gekrenkt, de yoornaemfte en noodzakelykfte eerft: het is deze die moet het zap en fmaek geven aen alle fchrift. Wat zyn ftukken van zedekonde, dichterye, biftorie, ftaetkonde, natuerkonde en diergelyke zonder welfprekendheyd ? het zyn nogtans deze weten-  der moederïyke Tael. 47 fchappen , die den menfch naeft raken , die rechts weegs op hem afgaen : die als behelzen den Catechifmus der borgerlyke wysheyd; die de menfchelyke reden hare gangen leeren, en zoo de vervoegzaemheyd bevoorderen: 'r zyn deze die toegepaft zyn aen de meefte menigte, die tenigelyk raken : 'c zyn deze die meeft geene vorige konften of veelvoudige kennis en vereyffchen: die niemand afkoeren om hunne moyelykheyd, maer eenigelyk, bczonder de joengheyd aentrekken door hunne behaeglykheyd : 't zyn deze die onder 't gemyn moeien brengen eene betere, redelykere manier van pyzen en goeden fmaek over alles, en zoo hunnen invloed hebben op alle konften tot handwerken, ambachten , koophandel en landbouw toe: 't is van deze, dat den wafdom der konften moet beginnen :hy is-er ook van begonft^bezonder van de dichtkonft, by Joden, Griken en Romynen. En wat raektde dichtkonft in 't bezonder ; hier voor is-er zeker in een' vremde tael geen plaets: want niet is-er vizer, niet is-er nouwfpeuriger als deze. In een alderzappigfte rym een 't minfte woordje verandert of verplaetft , af of by gedaen verdooft alle natuerlykheyd en fmaek , al is 't dat nog het rym zyne maten houd. En  48 Verhandeling op d'O nacht 't geen welgezyd is in in redevoering of hiftori zal tegen 'thoofdfpringen in gedicht, zonder dar. men zal weten waerom. Deze fyne verlchilligheden zal niemand in een' vremde tael gevoelen. Alwaer 't dat ons frans onze konften niet en krenkte; het is ons eventwel fchadelyk , door diën dat het wederom al eene tael meer is: want het vlaems en latyn konnen wy niet derven ; nemen wy nog 't frans by; dit is nog een" tael die wy moeten weten voor tot de konften te komen." Doch hoe meer fpraken wy ons noodzaken voor te leeren ; hoe meer wy ons de konften verwyderen. Wat tyd wonnen de Griken die geene tael als 't Grieks en hadden 1 wat ontlafting van 't geheugen , van de memorie, geene duyzende vremde woorden te moeten onthouden ■ zou die noodzakelykheyd van 't Grieks by de Romynen niet ten deele d'oorzaek zyn van hunne minderheyd ten aenzien der Grieken ? Gelukkig de Franfche, die reeds zoo verre zyn, dat-ze recht uyt d'Abe'fcholen hun konnen begeven tot die konften, daer hunnen geeft op valt! noch gelukkiger, waer't dat-ze hunnen Bybel, hunne fcholen der rechten, godsgeleertheyd, medecynen in 't frans hadden! Door ons frans fchynen wy van die middelbare  der moederïyke Tael. 49 delbare geleertheyd en borgerlyke wyiheyd af geheel het gemeyn, onze beftgemoedde en weetgirige borgers, ambachtslieden , akkermans, en onze vrouwen: die 't frans teenemael niet, of ten minften zoo verre niet en weten , dat-ze 't met vermaefc of zonder moyelykheyd konnen lezen: die daer door als geduemt Ichynen tot een' gezogte onwetendheyd. Hier door ontketenen wy de konften: die altyd aen een hangen, en d'een' d'andere volgen , helpen , volmaken. Zoo beletten wy den invloed van die der penn' op die van de hand. Het zyn nogtans die van de penn' die moeten voorgaen. De Joden hadden hunnen beroemden tempel niet voor D.ivid en Salomon: Grikenland was wild voor Homerus: te Roomen die konftige ftukken van beldhouwerye, Ichilderinu- , bouwkonft en andere waren-er nog niet voor Cicero en Virgilius: die levende en fomtyds boven natuer gedrevene heldingen van den dichter verzien, ontwekken, voeden, •verhetfen eenen leerzamen geeft, wie zou zeggen dat de gedichten van Homerus noodig geweeft zyn tot het maken van diën Dondergod, die door zyn ftatig gezigt zynen konftenaer, Phidias , zelf vervaerdei waer op gevraegt zynde hoe hy zoo goddelyk ftuk had konnen uytvoeren ; antE  go Verhandeling op d'Onacht woordde hy dat hy aen 't werk altyd in 't hoofd had deze rymkens van Homerus,die ik alzoo in overzetting geve. Dan gaf den grooten god met zwertgewang- brouwd"1 oogen Den toewink van gedoog met zyn onferfyk hoofd. Zyn godlyk hair bewoog: men zag de hemels boogen, "Eenwillig met den godman eygen wil berooft. lliad. i. verf. 520. Zoo fchynt ook onzen AntwerpIcbenApelles bcdrift geweeft te zyn door den geeft van Virgilius, als den Hertog van Mantua hem onder het fchiideren van 't gevecht van Turnus en Eneas hoorde ophalen dit en volgende rymen van d'Eneis. lilt etiam patriis agmen ciet ücnus ab oris.' Lib. 10. Om iet groots van onze geleerde te verwachten, zoo lang den ftaet der talen zoo hlyft> gelyk hy nu is, dat is te vergeefs: d'onze, zeker de grootfce verftanden eerft van al, zullen in 't frans laten te ichryven, niet alleen om dat-ze deez' opgehaelde onmogelykhcyd herkennen ; maer ook . om d'uytgepmheyd van de konften in die tael: om dat-ze voorfteeds hun moeten gaen vernedert houden onder zoo talryke menigte van fchryvers. En die hun we—  der moederïyke Tael. gi tens en willens tot zulke vernedering zullen begeven ; dit zullen zeker d'edelfte en grootite verftanden niet zyn: want het zyn deze, die-men tot nogtoe altyd heeft zien I vallen op die foort van fchriften , die 't aldermeeft welfprekendheyd vereyffchen , ftaetkonft, dichterye, philofophie, enz. ; Maer het zyn ook deze,die wel eerft zulI len zien hoe onmogelyk de welfprckendI heyd is in een' vremde fpraek, en wat d'eyI gelingen van een' tael voor hebben voor j de vremde. En een groot verftand,een groot ge moed is niet te vreden met iet minder, | maer wilt in zyne foort het eerfte zyn , H nog en zal zig licht begeven daer het een' I menigte moet boven hem zien. Mogt-me dan nog iet in 't frans verwachten ; men I moét niet groots verwachten: en kwam-er | dog iet groots; wat jammer [ hoe veel grooI ter waer 't geweeft in de moederïyke tael! I Niemand dan van d'onze zal zig lichteI lyk vermeten eenig aentreffelyk fchrift I van die voornaemfte en noodigfte foort in I 't frans t'ondernemen : zal ik my dan beI geven tot ons Nederduyts? een'tael die I veracht is ? die-me fchaemt te fpreken? daer I ik weet dat-me van myn werk zal zeggen, I het is maer vlaems, en het ongelezen ne1 derfmyten? zekerlykneen. Wy zullen dus 1 nog in d'een nog in d'andere tael fchryven.  g2 Verhandeling op d'Onacht Droeven ftaet van onze konften, wy hebben geen' tael om-ze t'oeffenen: en verwonderen wy ons nog,terwylen zoo vele Franlche, Engeliche,Hoogduytiche ver- 1; ftanden uytfchynen, geenen eenen verhe- li ven geeftbinnen onze palen tezienopryzcnj li Een merkelyk nadeel is ons nog die i vremde tael op de theaters. De toneelen 4 hebben hun goed en hun kwaed. Het goed 1 *t welk zy inhebben, is wel voornament- I lyk dit, dat zy wonder dienftig zyn voor ij dé konften. Dichters, muzikanten, lchil-| ders hebben hier de bekwaemfte oeftening 1 en de nouwfte proef van hunne deugd, hier 1 heeftmen 't alderkragtigfte acnwekzel van t| al waer maer ang in fteekt; eenen arbyd 1 van wynige maenden heeft terftond zynen i| loon en eenen loon voornamentlyk van eer: :t| ende dat doorgaens op een' wyze die niet al dan d'aldergevoeligfte k I iWaer-ze verlicht en gedreven is door de künfteh ? waer wclfprekendheyd, gedich-- I ten,toneelen, fchildering, belden,opfchrif- |' ten, enz. niet ophouden van-ze op te wek. ken en overal te rakenPzullen ook welfprekendbeyd, toneelen, gedigten, redekonft, : hirtori' en diergelyke niet grooter, edelder,. ryker zyn waer-ze begeeft zyn wegens 't 1 -vaderland ? En zoo zeer is onze fransgezindheyd niet famenftandig met een' ware vaderlands lief- I de, dat zy zelfs daer-van eenen inbreuk is, Daer verfchilüge mogendheden in onderhandelingtreden, elke denkt-er haer'eer en weerdigheydaengelegen,dat het verdrag in jj h ire tael verleden zy. Valerius Maximus in het capittel van degebruyken derRoom-fche ftaetsbediende zegt, dat die, al waren zy doorgaens in 't Grieks wel hervaren , nooit anders als in 't latyn aen de Griken antwoord gaven: en dat zy die niet alleen | binnen Roomen maer ook in Grikenland  56 Verhandeling op d'O nacht en Afia deden door taelnr.ins fpreken in 't .latyn : dat ook de vremde talen gebannen waeren uyt alle de Rechtshoven van 't Rooms gebied. De redenen van die oude plegen bedied hy te wezen, om zoo te bewaren de hoogweerdigheyd van 't Rooms volk en van hunne amp en : om buyien raek te zyn van dc kracht en vloedendheyd derGriekfche fpraek: om de latyniche tael met meer achtbaerheyd te verbreyden onder alle volkeren : op dat-er niets Rooms ergens-in onder t vremd en waer. Zoo eerden zy de moederïyke tael, fchoon zy daer van de minderheyd tegen de Griekichc wel zagen : de hunne nog ongefchaeft en ongeregelt;de Griekfche vol allen lchik en fierlykheyd : de hunne hard en onaengenaem, zoo zy zelfs belyden; de Griekfche zoet en vloedende, en gelyk Valerius en Sencca zeggen,Linguavolubilis: de hunne arm en onverzien van fchriften en geleerdheyd; de Griekfche overvloedig in alle konft en wetenfehap : 't latyn de tael van boeren en földaten;hetGricks de fpraek der konften, de fpraek van een gecert en aldergeficrdfte volk; 't latyn de tael van een klyn latium; het Grieks verbreyd door rykbcvolkte landen in Afia en Europa en in Italiën zelf: met wat oogen zouden zulke vaderlanders hebben zien invoeren een'  der moederïyke Tael. 57 tael niet alleen vremd, maer ook onvolmaekter als d'eygc? _ . De vaderlands liefde nochtans in een volK - is een onfehatbaer goed. Alles is grooter, edelmoediger, deugdzamer, wyzer: alles is iverioer en vinniger voor bezonder en gemeyn goed. Aenzie maer d'oude Romynen : z^o haeft zy hun vaderland in de macht der Keyzers z gen, en alles boogen voor de mogendheyd van Eenen; geleerdheyd en konften bleven nog; maer die ■ republiekfche groothcyd,die mgenomendheyd tot een gemeyn goed, was-er met meer. Men zag geenen Brutus meer onmeedoogende als de wet zelf rechter zitten, ftraffende met de dood 's landsverraderye in zyn' cyge zonen: men zag geene Curtn, geene Decii hun leven offeren voor 't gemeyn: geenen Scipio, den grouwel van Carthago , overwinner van Hannibal en Antiochus, in vry willig ballingfchap gaen op dat zyne grootheyd aen 't vaderland niets zou te duchten geven voor de ruft en mogendheyd door hem bezorgt: geenen Regulus met verbeurte van zyn lyf raeden het gemeyn goed , en op verbintenis van zynen eed uyt d'armen van vrouw en kinderen keeren tot zyne beulen:men zag geene Confuls, die, die de wet gaeven aen Koningen , tot het purper geroepen uyt het  5% Verhandeling op d'Onacht -veld, en, naer op hunnen keer den ftact verzorgt te hebben , weerkeeren tot de ploegj men z.ig geenen alderdeugdzacmften Cato meer verichynen ,om wiens tegen woordigheyd alleen heel een Rooms volk vermeyd Hond de fchaemlooze bloemteelt, aen den Raed te vragen. In de plaets van die groocheyd en verheventheyd kwam daer nae de nederige eyge-min, baetzugt, verwaendheyd, "lafhertige ondcrworpentheyd, en vleyerye. Het is zonder twyffel een. goed voor eenigelyk wel ter tael en ter fpraek te zyn, en zyne redens vaerdig en onbelemmert te voeren. Doch hier toe is een' zekere frankheyd noodig. maer, gelyk by ons gezien en geplogen is, wanneer zullen wy frank zyn in die vremde tael ? en aldus dan, gelyk gemerkt is, ftellenwy ons in gezelfchap , in gefpreek, enz. moetwillig achter den Fransman. Ook hy, die hier zyne fpraek, zyne drachten, kleedfels, toneelen vind ; die ons in alle dit herkent zyne leerlingen, zyne apen en nederige grootachters, beid zig feffens in, dat - er niet fchoon, niet groot, niet goed en is , of't moet van Vrankiyk zyn, en neemt niet zonder reden den toon boven zyn' flegfe nneb etzers:cn zoo moeten wy by hem in gczeL'chap den rang houden van min ge-  der moederïyke Tael. 59 -fehaefde lieden. En waerlyk't is een fchand, ons hier-in altyd geftek te zien om te boogen onder 't vremd :jae het zyn wy alleen van alle d'Europifche volkeren, die gelyk de barbaren, gelyk dwalende gevolktens, zonder ftaet of wetten , onze tael fchamen en verwerpen, die in ons eyge land vermeydelyk (preken met den vremden. Voor het vaderlanderfchap eener natie is: zeer dienftig zoo veel eygen en bezonder te hebben, als mogelyk is: want waer 't dat de gantfche wereld overal de zelve tael, ftaet, zeden, wetten , godsdienft, kleedfels , plegten en gebruyken had; men kende geen vaderlanderichap: maer nu in de vtrlchydendheyd, allen goeden vaderlander mint al wat vaderlands is om geen* andere reden als om dat het vaderlands is: en zelfs hoe meer een' zaek uytwendigs heeft, gelyk de tael, dragten, toneelen, godsdienft, zekere plechten; hoe meer zy de gemoederen van 't volk zal aentrekken. Men heeft in deTarterfche overwelding van China een' menigte van Chinezen zien liever hun land verlaten als de vaderlandfche dragt vad lang hair: het volk van Alexander in Afia begon hem meer te haten om \ aennemen van vremd klcedfcUals om zyn' ware onverdragelykheden : etnider weet, wat Peeter den grooten gekaft heeft den  6o Verhandeling op d'Onacht invoer van onze kleeding in Ruiland. wy weten ook dat het gebrek van onze tael te weten, en Spaerfche zeden in PhiSip den tweeden niet wynig by ons den afkeer van hem vermeerdert hebben. Waerom werken wy dan om zoo bekwamen band van vaderlanderfchap , de moederïyke taél, te bannen? En zeker die zaken van zoo groote uytfchynendheyd , die zoo veel uytwendigs hebben, tael, drachten, toneelen vremd te hebben,kan niet anders op 't volk verwekken , als een' klynacbting v: n al wat 't ons is, en grootachting van al wat vremd en uytheemfch is: en zonder twyffel hier van die vremdsgezindheyd ; hier van die gedreventheyd om alles te willen van.elr ders, fchoon 't inlands tweemael beter zy. Zoo onüeveren wy onze konften, wetenfchappen en ambachten: zoo doen wy nog voort te niet gaen die dierbaer' overblyffels van onz' oude konft-en-ftof-werken, en vremde flegtigheden in weerde zyn. Zoo ftaet voornamentlyk Vrankryk den banwinkel te bly ven van onze fieraden : zoo ftaet het onze vrouwen bedwelmt te houden op die eydele wekelykbeden, die niet en behagen als door de nieuwheyd, maer noirtans konnen dueren om de veranderlykheyd 'tis die allengskens ingewortelde  der moederïyke Tael. 61 vremdsgezindheyd, die die den Nederlander nog meer doet zyn zeiven miskennen en een klyn gevoelen hebben van zyn eygen: 't geen hem klynmoedig maekt, en belet te derren 't geen een ander dert. Hiervan die verandering in onze zeden, waervan den Heer des Roches in zyn' oudfche hiftorie van ons land in deze woorden klaegt: " Den Nederlandfchen volks„ aerd, " zegt hy , " is voornamentlyk „ d'oprechtheyd en goede trouw, maer, „ helaes, het bedrog en loozen handel zyn „ hier reeds ingeflopen federt twintig ja,, ren: en eeniegelyk weet, dat het niet „ en is, als aen 't aennememen van uyt„ heemichezeden,dat wy die verandering „ moeten wyten. " dit zyn zyne woorden. '• Werkzamen fchry ver i gy eerde de goede zeden, hetNedrlandlch eenvoud en oprechtigheyd! jae [ laet ons die vremde wandcugd betreuren, en onze gelukkige voorledentheden weerverlangen. jae nu heden , terwyl de religie onzer voorouders door't heylzaem licht der reden ons hier in plaets van een Auto da fé en godsdienftige moorden van onnoozel e ongeloovige en gewaende tooveraers , in plaets van galgen, raders, vuer en ftank der blakende onplicht, niet meer kan geven als mensminnende vertoogen, tempels en netgefpoelde ftra-  Verhandeling op d'Onacht ten, bellroeit met bloemen en jeugdig groen , doonvaeyt met geurige loch.cn , galmende met den lof van God en met een oud geichal 't geen eertyds onze kloeke vaders volgde in hunne krygstogten en triomfen ; nu heden roep-ik met U , goeden man ] Moribus nostris en met onzen ouden Lipfius, Moribus antiquis t Maer.goedwilligen vaderlander,gy zaegt, dat onzen lanisgeeft ontaerdde: gy zaegt, dat dit kwam van ontleende zeden: waerom gingt gy niet wat veerder zien? waerom fpeurde gy niet nae, van waer die vremdheyd kwam?Had gy dat gedaen;gy bad gezicn,dat een volk gebracht op den voet van drachten, kleed fels, tael, toneelen, liedjes , en al wat 't meeft uytwendigs he^ft te trekken van den vremden, niet kan miffchen ook de zeden te trekken van diën vremden. En zoo zoud gy gezien hebben, dat het meefte van 't verderf daer gy van klaegt, koomt uyt d'onacht van uw' eyge tael, die gy looft, en zegt ryk en overvloedig te zyn, maer altyd fielt aehter die de welke gy voor eenen Nederduytfch onvolleerbaer en onmogelyk herkende: die gy nooit begonft te fchryven zonder een' fchaemlooze voorbichc van uwe gebrekkigbeyd. Maer peyfde gy niet, datgy dus u in 't geval Helde van den Romeyn die  der moederïyke Tael 63 kwaed Grieks Ichreef by Gellius? van eenen cmbetchaemden manken die wilt danlen , of valsftemmigen die wilt zingen ? Redelyke lieden zuilen wel vergeven aen den eenen als hy danft en den anderen als hy zingt, indien zy dit gedwongen doen:"doch niemand zal zynen lach houden. Maer als-me den manken ziet willens danfen en den ftemloozcn willens zingen; als-me-z-er ziet op uytzyn; dan heeft-me recht van te lachen , fpotten en verachten. En, alwillens doen 't geen-me voorfteeds weet te zullen kwalyk doen, wat is dit anders als den Boujfba ipelen ? Voorders door diën afkeer van onz' eyge tael verachten wy die heylige nalaetfcls van onze voorouders, die grondwetten van den ftaet, die hoogweerdige verbonden tuiTchen het Volk en den Vorft: de wetten op de muntzaeken, jacht, viiïcberye, leenen, laften, erfverkryg by doode handen: die inftellingen,onderrichtingen en plytwyzen der Raeden en gerechtfehappen : die oude ftukken, die, gelyk gezeyd is, de gondveftingen zyn yan de tegenwoordige zeevaert-wiffel-en-krygsrechten: welke alle oorlproenglyk zyn in 't Nederduyts. Wy werken dus, om die zoo koftbare wecftellingen, die d'uyterfte proef van genoeg» zaemheyd in d' aldergrootfte voorlede be-  64 Verhandeling op d'Onackt volkthcyd ondergaen hebben, die ons ook heden overal in lieden en op c plat land eenen fchik en regeltucht bezo gen, die alle ryzigers bekennen ne gens anders te j vinden ;'wy werken, zegg' ik,om die dier- ] bare nalaetiels niet meer te verftaen en in j eenen eeuwigen nacht te verdoempelen. | Maer, zal-rne zeggen, om 't kwaed te \ meyden van 't ongebrUyk der moederiyke tael; wy zullen het Frans hier de moederlyke tael maken : wy zuilen het doen de " tael worden van ons Nederland. Ik antwoorde vooreerft, dat deze verplantte tael altyd den aerd van haren nieuwen grond, . den Nederduy tichen aftrek, geheel nederduytfche woorden, en nederduy t.'che uytdrukkingen zou behouden 1 gelyk men reeds in een deel van BrulTel begonlt ziet: en dit zou wederom een ander wals worden. Doch met het walfch hadden wy wederom niet met allen: want de Walen zyn niet naeder aen de franlche wellprekendheyd en eygenfehap der tael, als wy, gelyk wy dagelyks ondervinden in onze rechtshoven, en blykt uyt de hier voor opgehaelde getuygeniiTen van den Heer Paquot en andere : en gelyk voorders aen eenen goeden Fransgeleerden klaer zal blyken indien hy de verzameling van de ftukken die onze tegenwoordige ftaetszaken aengaen wilt inde  der moederïyke Tael. 6$ de hand nemen en de vertooningen van onze Walfche provinciën overwegen. Maer, om d'onderftelling van die onbewufte verfranfling kort te maken; dat onze taelbanners maer eens aenmerken , dat zy die nooit verder zouden brengen als om te maken, dat den ftedeling niet meer kon fpreken met zyn' omgezetene landzaten , met diën die hem dagelyks met zyne winningen koomt ipyzen, met zynen huerling, met zynen akkerman: om te maken dat den eenen gebuer den anderen niet verfiae , dat men onder 't zelve dak, in den zeiven hecrd taelmans noodig heb. Maer Godt bewaer ons van de middels die de talen doen veranderen of ooit verandert hebben ! dit zyn fterftens,uytlandingen,vyandlyke overftroomingen , geweidenaryen en diergelyke jonftjes van het lot der volkeren. En dTongeluk'kige ondervinding leert,dat wy niets van de franfche tael te verwachten hebben : want zy is hier al over de dry hondert jeren geveftigt : en over ontrent twee hondert dertig jaren was-ze zoo verre , dat-er nouwelyks eenen man , zelfs geene vrouwe van tref gevonden wierd, gelyk Guicciardinus zegt, die geen frans en fprak : waerom diën ichryver ook ergens oordeelt dat hier in 't kort alles zou frans geworden zyn. Ook die tael is hier over  '1 66 ^Verhandeling op d'Onacht de dry honden jaren de tael van 't Hof, van 't Gouvernement, van de Raedcn,en, 't geen volgt, van den edeldom en van al wat iet wilt wezen. Zy is fchier de gemyne tael van Europa : zy is als op haren aenzinelykften autaer ter uytfluyting van d\ nze gepïaetfi op den theater: en, 't geen al is,zy is hier geacht met een' blinde ingenomendheyd En is zy met alle dat voordeel nu verder als in den tyd van Guieciardinus, over 200. jrrcn ? is zy nu meer onze tael geworden als-ze dan was ? Waer 't zaken vaft belloten was voortaen het frans onze moederïyke tael te maken,wat zouden onze verffaniérs al meer konnen doen voor die tael boven de bier Opgehaeldc voordeelen die zy reeds genoten heeft ? zullen wy nog gelyk aen Ierland is gebeurd , alle onze oude charters , wetten, boeken, fchriften verbranden en geen een' vlaemfche letter overlaten ? zullen zy ons onse moederïyke tael verbieden te fpreken of te fchryven? zullen zy de vlaemfche fcholen verbieden en niet gedoogen dan franfche? Dit zyn nog-ans de naelle middels die-er nog voor 't frans te bcp-oeven zyn. Maer hoe krachtig zy ook fchynen ; zy zouden nogtans boven d'onmoge'ykhckd van-z'in 't werk te leggen, nog niet genoegzaem zyn, niet alleen om  der moederïyke Tael. 6f tiet Nederduyts te verjagen, maer ook niet om het frans te doen een waer en oprecht frans wezen. Ook,fchoon alle die middels leden zoo langen tyd fchier in hunn' uyterHe firenghey d tegen d'Ierfche tael gekruy kt zyn; is d Engellche nog verre van de moederïyke te worden in Ierland. En zoomoyelyk is het een 'volk te doen gants veranderen van tael, dat-me nooit ftad , landfchap, vlekkc zig ziet ontmaken van hare. ftraet-tael, of patois. Zoo houden de W alfche geweften , Normandiën, Bretaniën , Provcnce, Langucdoc hunne bezondere zey - taelen, fchoon er by hun niets gegcfchreven word, niets in achting is, als frans : zoo houd Luyk zyne leelyke tael , lchoon zy die , gelyk Guicciardinus zegt, van over 200. jaren al fchaefden en verbet-beterden. Ten zy wy dan door onze domme fransi verwaentbcyd by den alfranswillenden Fransman die alles fchat nae 't frans, willen blyven den naem verdienen van GrofJiers Flamands; 't en zy wy moetwillig onze konften, ambachten , wetenfchappen willen gekrenkt houden; 't en zy wy bottelyk willen verfaeken alle eer en achting, onzer natie; 't en zy wy wel veel minder vaderlands liefde dragen als wy onlangs fchynen getoont te hebben; wy moeten, let frans verlaten,  68 Verhandeling op d^Onacht 'Maer laet het ons gewillig doen : want, alles in acht genomen , het is ons oncyndig beter: niet alleen om dat het de moederïyke tael is, maer ook om zyn' eyge hoedanigheden,gelyk hier naer zal blyken. De Duytfche is een' oude oorfpronglyke tael. Het is dia, de welke hier gebragt 'is van vooe Cefars tyden, door die Duytfche, onze voorouders, die de Gallen of Walen verjaegt en zig hier nedergeflagen hebben , en die zelve fpraek , die ten tyde der Romynen hier en in Duytsland de moederïyke tael was en met lichte ver chilligheden nog is. Uyt den zeiven Ceiar, Cicero, Quintilhnus, Plinius en andere zien wy dat de Gallen Rojlrum, Anferem , Cretam teflaceam, Piccm, Ajferem , Aurigam, Ju; ifdiclionem in hunne tael noemden Beccus, Ganfa, Merga , Becha , Planca, Rhedarius en Ambaclus en gelyk wy in onze tael zeggen, Bek, Ganze, Mergel, Pek, Plank , R.yder , Ambacht, als Huljlcr-ambaeht, Axel-ambacht, enz Het is die zelve, de welke met eene verbaftering van't Latyn in Spnniën het Spaens, in I taliën het Italiaens en in Vrankryk het Frans gemaekt heeft: die den grond is van 't Engels : en het Zweedfch en Deenfch voor echte zufters kent. Hier tegen is de Franlche en andere van Europa een Latyns-  der moederïyke Tael. 69 duyts bafterdkind nog geen 700. jaren oud. , De Duytfche tael is verdeylt in Hoogduytfch en Nederduytfch : waer van d'eene niet meer de moeder tael of ouder is, als d'andcre: gelyk by de Grieken d'eene der vier dialecten niet meer oorfpongelyk is als d'andere. Het Nederduyts is d'onze. nochtans in het fpreken nemen wy wel lomtyds volgens de Franfche benaeming vanAllemandenFlamandhetwoor&Duytfcfi voor Hoogduytfch, en Vlaemfch voor Nederduytfch. Ons Nederduytfch verftrekt zig over dry vierdens van onzen tegenwoordigen ftaet, geheel den Hollandfehen, een groot deel van 't Luyks en eenige voordere deelen van 't Keyzerryk en van de Landftreke berieden de vereenigde Nederlanden : in zulker voegen dat Ooft waerts en Noord waerts het land-in niet mogelyk is te zeggen op wat plaets het Hoogduytfch fchyd van 't Nederduytfch. En Guicciurdinus acht Nederduytfch de gantfche groote Landftreek van Gravelingen af tot Dantzig, en Pomïneren toe. Inderdaed de fpraken der kuften en bezonderlyk die der Hanze-fteden, Hamburg, Lubeck, Dantzig, Embden enz. zyn meer Nederduytfch als Hoogduytfch: en zelfs wy fpreken met hun zeer gemakkelyk, daer-ze eenen OpperhoogduyticU bynac niet en verftaet.  70 Verhandeling op d,Onach£ Onze tael heeft veel.gemeyns met die de we ke van alle talen der wereld de befte, de geiierdfte, de woord-en-konftrykfte is,, de üriekfebe : zonder dat nogtans ergensuyt t'Oordeelcn is, dat d'onze joengerzy als die. voor eerft, wy hebben dry genera gelyk de Griken ■ : wy hebbende articuli den, de, het; zy ho, he, to, te, ton, ten, enz. hun woord mellcin koomt in gebruyk en beteekening overeen met 't ons zullen ': ..hunnen comparativus gaet uyt in eros,deri onzen in er : hunnen fuperlativus in tatos of flos, fle, fles, flen, enz. den onzen in fle, flen: Nieuw, neos; N:euwer, neoteros; Nieuwften, neotatos: Goet, agathos; Beter, belteros; Belten, beltiflos. De griekfche infinitivi gaen-uyt in ein , d'onze in en: gelyk Leichein, lekken: zy gebruyken hunne infinitivi ontrent gelyk wy. zoo zeggen zyfo zeëin , eis to zeëin, enz. daer wy zeggen Het zieden , te zieden, om te zieden , met te zieden, van te zieden, zy verdobbelen d'eerfte fïllaeb van hunne preterita; wy zetten voor d'onze de fillaeb ge: gelyk legein , Zeggen ; leiecha , Gczeyd ; plattein ,'Plakken;peplaka , Geplakt; gelaein , lachen \gegelaka of gegelaken, Gelachen. In rymen of verlen nemen zy, gelyk wy, alleenelyk opzigt op vernederen^ of verheffen der fillaben,. en niet y gelyk:  der moederïyke Tael. 71 de Latynfche, op kortheyd of langbeyd. Ook hebben wy_vele woorden zoo veel als gemeyn met de Grieken, gely k in den volgenden lyft te zien is. Ego, ik: moi, my : emon ,myn: allos, heter, ander: hoLasjtieek, al: diploos, dobbel:pola, veel, vol: neos , nea, nieuw : min, nu : hen , heni, hena , een, eenenj duo, twee: treis, tria, dry : hex, zes • hephta, zeven : okto, acht: ennea, negen : malifla, meeft: apo, af: haper, op , over: pro , voor: amfi, om: meta , met: ekeinos, dengenen: fun, famen: fumpektos-, faemgepakt: brachunein, breken, korten : ther, dier: kephale, kop, kopf; okkos, oog:: chole, galle: titthos, tette, mamme: hepar, lever: odontes, tanden : nephroi, nieren : ker, kardia, hert, hart: gonu, knie fe poes, podes, voet, voeten, poot, pooten:. fiomachos, maeg: ajlhma , aeffem : peter, pater , vader; meter, mater, moeder: thu* gater, dochter: logoi, leugens, logens: logoflrepein, logeftreepen, gelyk in den chartei; van Grimben ingevoegt in den aft gemeynen coftuemboek van Brabant en elders : mix, nuclos, nucle, nacht: te hole nucli, den heelen nacht: afier , ajlera, fterïen : onoma , naem: thura. deur : oinos 9. Wyn: bolos, klot, kloot, bol: fchia, fchae,. fchaduwe igeranos, kraen : pur,. vuer: 'eon9! leeuw -..karabos,krabbe, kreft ;.men olnan^  72 Verhandeling op d'Onacht maend : mene oïmana, maen :platus, plat, wy t: platupoes, platvoet: malak'os, malich: kojmios, kuylch: skafe, ichip , fchiif: elate, latte, lperre: moros, moord, dood: mus, muys : nefele, nevel: neottia, neft : skomma, ichimp,lcbamp:_/?egma, fluyme: ojlron, oefter: oón, ey: poterion, pot: eruthros, rood: jeme oïfama, faem : fakkos, zak: aifcliune, Ichaemte: anaifchuntos,onbe.chaemd : aijjchos, aifchros , eyfichelyk, afgryflelyk:Jligma, fteek: efiicha, ejïichen , gcfteken : lakkos, laek, gragt, poel: helos, poel, waer van Helle, toehellen, afhellen: k/imax, leedcr, waer vaa klimmen , fiulos, ltyl -.fchidzein, fehyden : aitflcros , ftuer: figaèin , zwygen : eluza, geloft : lafis, loffing : Jiaéin , ftaen : kumbon , kumbion , ' komme: kolobion, kolder: rakos, rok: renchein, ronchos, roenken, geroenk: jlufein, floppen , ftyven: oetar, uyder : amelgein , melken : plattein, plakken : peplaka, geplakt: trapein, trappen: eobs, ooftlch: koptein , kappen: edein, eten: leichein, lekken ://«eoj,lynen, lynwaedt: mezos,midden : metreëin , meten : amaëin , maeiën : mignuèin, mengen; eleéinos, ellendig: gargaridzein, gorgelen: jlenein, ftenen: zelozos, jaloes: hora, uer : notios, nat: notis, nat, nattigheyd: hudromula , watermeuJen; skqpein, lchouwen» zien: episkopien, befchouwen:  der moederïyke Tael. 73 befchouwen: zeëin, zieden, zien: axioein, achten : damaëin, tammen: koilas, koilos, kuyl, dal, hol, diep: bradzein, branden: fpoede , Ipoed: fpoedein , ipoeden: tumbos, tombe \ fradzein, prazelen, praten: laftem, lafteren: neïdein, neyden, beneyden: tharrein, darren, derren: glenos, glans: era, eerd, aerde: en veel meer andere hier te lang om op te haelen, en wytloopiger opgezamelt door van Leeuwen en Wolfgangus Lafius. Een' zaek, waer-in onze tael feffens by de min diepzinnige een kwade oog heeft, is d'ongercgeltheyd in de fpelwyze. Maer dit is een gebrek meer van ongefiertheyd als van ondeugd, meer in fchyn als in wezen, want ichoon den eenen verlchilliglyk fpelt van den anderen;wy verwekken geene dobbelzinnigheyd , en beduyden altyd de zelve klanken door verfchilüge letters. En, ingevalle men maer ons Nederduytich wilt aendragtn ; dit gebrek zal gouw gebetert zyn. En wat is het te verwonderen dat eene tael, die tot hier toe altyd veracht gebleven is, en die om die verachtheyd nog niets groots, 't welk eens de fpelwyze door zyn; uytmumenctheyd veftigen kon, voor den dag gcbragt heeft, iet ongeiierds be^ houden heeft ? De Latynfche is onder de lenaef der letterkondige geweeft tot naer  74 Verhandeling op d'Onacht den tyd van Cicero toe: en men ziet uyt Suetonius de Claris grammaticis en andere, dat die tael onder hunne handen wel merkelyke verandering ondergaen heeft. En wat fcnavingen heeft de Franfche niet geleden ? zeker meer dan d'onze ooit zou noodig hebben. En *laet de Franfche hier-in geregelder zyn als d'onze: in die geregcltheyd zelf fchuylt een kwaed 't welk nog erger is als onz' ongeregeldheyd: te weten d'overvloedigbeyd van uytnemingen. by ons zyn de letteren bchalvcn alleenelyk de E altyd van den zeiven klank en kn.gt, zelfs ook de diftongen ofdobbelftemmige. by de franfche zyn de regels der fpelwyze alleen al ontrent zoo groot als onze gantfche letterkonft. en dat-men eens alleenelyk hunne letters overwege ; zy hebben-er wynige die nietwerfchillig in verfchillige woorden moeten uytgelproken worden. De letter A lömtyds als een' E, gelyk in pais: de C fomtyds alsjfé> ibmtyds alsS, lömtyds als G, gelyk in caufe, ceder, fecond: de E fomtyds als onze E, lömtyds als A, en andere klanken : en is verfchillig in alle deze woorden , ainé, prêtre, le, mentir: de G klinkt fomtyds als d'onze, fomtyds als zt, gelyk in gant, gener, en nog anders in digne: de H fomtyds verzwegen, fom-  der moederïyke Tael. tyds niet, als in hoaneur, honte: de I fomtyds als een' ware I, fomtyds als E, gelyk infinir ,fin: de L lömtyds enkel, lömtyds als oft-er een' 1 by was, als in v'dle, brillant: de M en de iV", fomtyds als by ons, fomtyds door den neus vergalmt, en fomtyds d'eerfte als de tweede, gelyk in mine, nom, non, condamner: de S lömtyds als by ons, lömtyds als eene Z, als in feue, devife: de Z'iomtyds als d'onze, fomtyds als een S, gelyk in toi, ration: de Ufomtyds in haren waren klank, lömtyds als eu, gelyk in une, un: de X lömtyds als ks, fomtyds als een S allen, als in vexer, Bruxelles: voeg-er dan nog eens by hunne zoo menige diftongen , en die vocalen die-ze met meer letteren fchryven: wat regels zyn-er nit noodig om die alleen te leeren wel uytfpreken en t'onderfchyden! by voorbeld wat regels en uytnemingen zyn-er al niet noodig voor de lezing der volgende woorden : haïr, air, pars, abbaïe, vaillant, Hen, lient, lioient, reine, veille, obeir , nier , hier, fleur , cieux, yeux, judicieux, bout,aoiït,Francois,vo\ksnaem, Francois, mansnaem, enz. voeger nog voorders by de menigte van regels op het verzwygen van vele letters en dier>gelyke, als by voorbeld dat-men Anglois, aoüt, paon, taifoient, vent, moet uytipre-  76 Verhandeling op d'Onacht ken jingle, oe, pan, tezé, van, en duyzent diergelykc. zoo dat die lichte ongeregeldheyd onzer lpelwyze een ongelykbaer minder kwaed is als die overregeldheyd der franfche. des te meer, daer die menigte van tiytnemingen een onbeterbaer gebrek is, en onze ongeregeldheyd gemakkelyk weg te nemen is, gelyk ik hier naer voorftelle. Daerenboven onze tael is in haer eygen zoo geregelt,zoo eenftemmig in hare deelen, zoo eenvoudig, dat ik,naer alles wel overwogen te hebben, my laet' voorftaen, dat zy zoo wynige uytnemingen verichaft en zoo luttel' regels noodig heeft, dat onze gantfche letterkonft niet half zoo groot is of moet wezen , als de Griekfche , Latyn fche J Engelfche, Franfche. Die van't Hoogduyts om hare veranderingen van vocalen en diftongen in de fubftantiva en verba, en andere diergelyke bezonderheden, die wy niet en hebben, is ook veel grooter als d'onze. Daer zyn-er die hun laten voorftaen , dat-er in 't Nederduyts niets zoo welluydende is, als in 't Frans: andere, als-ze eenig fchriftvan nieuwere tyden lezen,fpringt terftond tegen 't hoofd de vremdheyd dieze vinden in zommige woorden; maer dit zyn die, de welke geen vlaems en kennen of gewoon zyn, als de ftraet-tael, de tael  der moederïyke Tael. 77 van hunne dienftboden,van de minderfoort van 't volk, van ftrae'cliedjes, Hechte boeken , fiegte ply tftukken en diergelyke: die niet en weten of in aendagt nemen, dat wy inderdaed in onze tael noch niet fchoons en hebben , en dat - ze zelfs nog van niemand gefierdelyk gebruykt word: de welke niet en denken, dat de fpraek der welopgebracbtte en geleerde lieden zoo wel in onze tael als in alle andere verfchilt van die van 't ftraetvolk. en men ziet uyt ee,nige ftreken van Plautus en Terentius,dat de Romynen ook eene lingua vernacula , flavetael, ftraettael, boeretael hadden. Ook alle taelen moeten lomper zyn in lompere mondemen die fierlyke uytfpraek moet wegens de geleerdheyd komen. Den dichtryken Gellert heeft den overleden Frederik van Pruyffen doen verwondert ftaen over de gevoegzaemheyd der Duytfche tael, die nogtans veel harder is als d'onze. Ook eene tael in de welke men nog niet gewoon is iet anders te hooren als flegtighcden , moet daerom alleen mishagen: en tot hier toe hebben wy nog geene fpraek van geleerdere lieden: want wy hebben-ze nog niet geoeffent of gefchaeft. Hoe is het dus te verwonderen dat d'ooren van 't gemyn voorkomen zyn tegen onze tael i En , indien men - ze in haer eygen be-  78 Verhandeling op d'Onacht fchouwt; zy moet in welluydcndheyd aen geen' andere wyken. want gelyk zy niet gegrond is op een' vremde ; zoo heeft zy nog veel van die oorfprongely ke natuerly kiieyd van als- men met de ftem, gelyk met gewys en teekens, de zaken niet alleen bediet, maer als naegedaen heeft, zoo merktmen de grootheyd, kragt, gewigtighcyd en grouwel gemakkelyk in deze, Groot, zwaer , grof,plomp, klomp ,flroom, kragt, fleik , flraf, magt, mogendheyd, ftorm , zwert, donker, vermoorden, moordenaer, grouwel, grouwzaem , fchroom, fchrik, afgrond, duyflernis: de lichtbeyd en gouwigheyd in deze, licht, blikfem, vlugt, vlamme, 1 ederen , vleugel, flidde: en , wijpelen , .fibberen, huppelen, worfden, fpertelen, f\eK wie ziet het betetkende niet naegedaen in vink, koekoek , gedruys , berflen , perjfen , vringen , huylen ,fluyten ,fchuyjfelen, heygen , plakken , kryjjèn , kryten , krochen , zuchten, klinken fjchetteren , blikfem , donder, daveren, gedruys, dringen? wat is-er vleyiger als onze Diminutiva, 'Een zoentje, Heffe kindje, hertje, mondje, mondjen, mondeke , mandeken , lipjes, lipjens, lipkens, lippekens , enzoovoorts ? Met dan naeder te zyn aen de- natuer, moet dus onze tael haer beter voegen tot allerley uytdrukkingen en nouwe verbeldingen, ende dus  der moederïyke Tael. 79 beter zyn tot het verwekken der gevoeligheden , als de franlche, die niets van de verfche natuer, maer alles vcronteygent en verandert van andere taelen heeft: waer door dus d'onze veel bekwamer waer voor welfprekendheyd, dichterye, toneelen, en bezonderlyk hcldedichten en treurfpelen. In vergelyking van d'onze met de Hoogduytfche, is d'onze veel zoeter, voor eerft de Hoogduytfchc heeft veele diftongen ot dobbelftemmige,die zeker harder en zwaerdcr zyn als d'enkelftcmmige of vocalen: d'onze heeft-er zeer wynig : en die zyn dan nog zagt en wynig verfchillig van enkelftemmige, daer in tegendeel de hoogduytfche dobbelftemmige overal zeer hard uytgedrukt worden. Ten tweeden de Hoogduytfche heeft ook veel meer confonanten of ftemlooze letters als d'onze, die hunne tael zeer hard maken, by voorbeld zy zeggen fanft,tzwiffchen,funf tzehen ,tzwantzïch , funftzich , tzu , durch, vernvnft, du zetflefl, du thatefl , euern , fchwefter , du fchwemft, kopf, pferd, furtzen, daer wy zeggen zagt, tuffen, vyf, tien, twintig, vyftig, te, door, vernuft, gy zetde, gy deed, uwen, zufter, gy zwemt, kop, peerd, porten, en men moet maer de twee taelen "hooren fpreken om te gevoelen hoe veel d'onze zoeter is. de kortheyd of langheyd eener tael kan  8o Verhandeling op d'Onacht wynig doen tot haere deugd of ondeugd. De griekfche is lang, en miffchien wel de langfte van die de welke wy heden kennen: nogtans zy laet daerom niet de befte van alle te zyn. Of d'onze langer is als de franfche of latynfche is niet wel vaft te ftellen. Nochtans als men-ze neffens de franfche by vertaeling gedrukt ziet , gemeynelyk loopt den druk van d'onze verder, maer dit lchynt meeft te komen van diën dat wy vele van onze vocalen uytdrukken niet met eene, maer met twee letters: te weten altyd dan, als deze vocalen lang zyn. zoo fchry ven wy dus de lange a , i , u , met aa, //, «//, of met ae , ie oft uet en de lange e en o, met-ze te verdobbelen, ee, oo, het welk een' menigte letters meer geeft. Daer en boven onze tael word tot nog toe altyd miskent, mishandelt en met veel overtolligheyd gefchreven. Ik heb dikwils menige latynfche Hexametra van *3- M- '5- ló- °f '7- fillaben overgezet in evenveel van onze gemeyne rymen van 11. en 13. fillaben , zonder iet gevoeligs van d'uytdrukkingen van 't latyn te verliezen. Zoo ziet-men hier voor de zes en een half verffen van Juvenalis Nam quid rancidius &c. overgezet in gelyke zes en een half vlaemfe. en indien men daer de fillaben en ook de letters wilt tellen, zoo nogtans dat-  der moederïyke Tael. 81 men de twee letters der lange vocalen maer voor eene letter rekene; daer zullen-er van elks minder zyn in't vlaems, als in't latyn. Onze tael is zonder twyffel veel ryker als de franfche. en alwie-ze byde wel kent, zal dit beleyden: en den Heer Des Roches in zyn left uytgegeve werk betuygt het duydelyk. Ook als wy eene franlche vertaling zien van Tacitus, van Cefar , Cicero en andere, verwonderen wy terftond, dat het frans zoo groote omgangen moet gebruyken, daer wy zoo nauw het latyn konnen naedoen. Wy verwonderen ons feffens dat-men in't frans niet en kan zeggen, wiens zoon zyt gy,de plank flaet} de plank ligt daer, en menige andere. En eene groote rykheyd onzer tael koomt, uyt diën zy, gelyk de griekfche, zoo gevoegzaem is om van meer woorden een te maeken.hier door konnen wy alle de griekfche konftwoorden naedoen, en fomtyds die te boven gaen met d'eygenheyd van het beteckende nog naeder te treffen, men kan hier - van verbazende ftaeltjes zien in deHollandfche vertalingen van Lucretius , Defcartes en andere, men kan dit nog naeder beproeven met overzettingen te doen uyt het grieks. wy zullen, by voorbeld, zeer gemakke,lyk naedoen Homerus in zyne Batrachomyomachia in zyne gemaekte vors-en-  82 Verhandeling op d'Onacht muyze-namen limnocharis , venluft : phyfignatus, blaeskaek: hydromedufa,waterheerfchap : pficharpax, morzelvatter: troxarta , broodilokker: lychomyle, lekkemculen: pternotro8a,hefpekm