WERKEN
VAN de
MAETSCHAPPY
der
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE te LEYDEN.
Zevende Deel.
TE L E Y B E N. By P. van der EYK en D. VYGH, MDCCLXXXyiII,






VOORBERICHT.
13 e Verhandeling, over den grond onzer tale uit het Moefogottisch , waar mede dit zevende Deel geopend wordr , is die, welke, in de Vergadering van den jaare 1780,, om haare verdienden waardig gekeurd is, in de Werken der Maatfchappy vertaald te worden uitgegeven, en, als zodanig; ook reeds in het zesde Deel zoude geplaatst zijn, indien men niet gevreesd hadde, dat Deel hier door tot eene onmatige dikte te brengen.
De twee volgende S[ukken zijn de best gekeurde antwoor. den op de gewichtige vrage , in den jaare 1782. opgegeven,
„ Welke zijn de kenmerken van waar en valsch yernufc, en welke zijn de behoedmiddelen tegen het laatfte
De Schryver van het eerflé dier Stukken is de Hooggeleerde Heer J e a n J a q u e s Hottinger, Hoogleer aar in de Welsprekendheid en Gefchiedenhfen, teZiuich in Zwiiferland-, Honorair Lid van het Casfelfche Genootfchap van Oudheidkunde , aan wien op het zelve, in de Jaarlijkfche Vergadering van 1785. de gewoone Gouden Eerepenning is toegewezen.
De tweede Verhandeling , ter zelvde Vergadering waardig geoordeeld, om nevens de bekroonde gedrukt te worden, is het werk van den Wel • Indelen Geftrengen Heer Mr. II ieronymus van A l p ii e n , Procureur Generaal 's Lands van Utrecht enz. enz.
Eindelyk bevat dit Deel nog twee Verhandelingen , als eene, getiteld: Toets van nieuiverwet/che Taalkunde, en eene andere, over de voorzetzels te, ten , ter, bei Ln vervaardigd door den Heere Mr, Z. H. A-lewyn, van wiens kunde en on-
* 2 ver-



VOORBERICHT.
vermoeiden iever de Werken der Maatfchappye reeds vericheidene proeven hebben opgeleverd.
'De Prijsverhandeling van den Heere Hotting er, oor. fprongelijk in hen Latijn gefchreven , is ook in die Tale gedrukt, ingevolge van een befluit der Algemeene Vergadering van den jaare 1785., vvaarby het 3ólle Artikel der Wetten, volgens welke de Maatfchappy naar eenen prijs laat fchryven, veranderd is, en de twee volgende Artikelen in deszelvs plaatfe gelteld zijn.
I.
De Verhandelingen, in de Latijnfche Tale gefchreven, zullen, indien de Maatfchappy zulks goedvinde, in dezelve TaaL gedrukt worden.
I I.
By dezelve zat eene Nederduitfche Vertaling gevoegd worden, by aldien de aart der Verhandeling zodanige Vertaling toelaat, en dezelve maar eenigzints in goede orde te bekomen is.
Overeenkomftig dit Iaatlte Artikel, zal de Maatfchappy misfchien nog eene Vertaling van het bekroonde werk des Heeren Hottinger in het licht brengen; althans, zy vleit zich, hier toe eene bekwame penne gevonden te hebben, en keurt het onderwerp zo wel als deszelvs behandeling belangrijk genoeg , om 'er haare Landgenooten meer en meer mede bekend te maaken.
De volgende , door geboorte , rang of letterkundige ver* dienften aanzienelyke Leden zijn, fmts de uitgave des voort* gen Deels , der Maatfchappije afgeftorven:
De Hoog- Welgeb» Heer r J 0 n k h e e r G e 0 r g Fr e d e iu k
Ba-



VOORBERICHT.
Baron thoe SCHW ar tzen berg en Ho henlandsberg, Grietman over Menaldumadeel, enz.- enz. te Leeu* waarden, overleden in Oogstmaand 1785.
De Wel-Ed. Geftr. Heer Mr. Lucas Trip, Burgerme&tttr der Stad Groningen, overleden in Oogstmaand 1783.
De Wel-Ed. Geftr. Heer Mr. Marinus Joiiannes de Jonge, Raad en Oud Burgermetfter der Stad Zierkkzee, overieden in Oogstmaand 1784.
De Hoog • Eerw Hooggeleerde Heer H e r m a n u s S c h o l, ten, S. S. Tbeok DoSt, en Profejfor, en Predikant te LejdenT overleden in Wijnmaand 1784.
De Wel • Ed. Heer Mr. D. F. van Hal s e m a , Richter van Oojler F/irdum en Lopperfum-, overleden in Grasmaand 1784.
De Wel Eerw. Heer Rutg.er Schutte, Predikant te Amjlerdam, overleden in Wintermaand 1784.
De Wel-Ed. Heer Mr.. Carolus Boers , Advocaatte Legden , oveileden in Grasmaand 1785.
De Wel-Eerw. Heer Co rne lis Nozem a n , Predh kant der Remonftranten te Rotterdam enz. enz. overleden in
Hooimaand 1785.
De Wel Ed Heer Bernardus de Bosgil, te Amfier dam, overleden in Wijnmaand 1786.
De Wel-Ed. Geftr. lieer Mr, Jan Fr.ede rik Parve,, Raadm de Froedfchap, en Burgermee ft er der Stad Haarlem, Rentmeeller van Rhynland,.enz. enz- overleden in Lentemaand 1787.
DeH^g Éd. Geb; Heer, jonkheer W. J. T. van der. Does, Fryheer van beid* de Noordwykeu, enz. enz. overleden in Lentemaand 1787..
DeH>02 Welgeb, Heer, Willem Baron van Lynd e n-j Heer tut Hemmen, mz, tnz. overleden in Wiedemaand 17 g£



V O O R B E R I C If T.
J3y dceze namen, alomme genoeg bekend, en naar waarde o? prijs gelteld, moet de Maatfchappy tot haare byzondere Lmarte nog voegen dien van den Wel -Ei. Heer F r , ns v , n L \i l y v e l d , m Lentemaand des jaare 1785. overleden: een "aam. Haar in verfclr.ilende betrekkingen d,crbaar, daar zy welgeroelden Heere niet flegts als een onvermoeid , en, in de onderJcheidene takken der Nederduitfche Letterkunde verdienüeiyk, Medelid hoog waardeerde, maar tevens in denzelveneenen haa. rer eerfte Grondleggers betreurt, van wiens hartelyken ie ver voor naare belangen , en gelukkige werkzaamheid haare gedenkfchriften , als \ ware op iedere bladzyde, getuigenis dragen.
Daartegen Tieeft de Maatfchappy tot nieuwe Leden verkozen ■
Den Wel-Ed. Heer Mr. Rhynvis Feith, Ontvanger der Convoyen en Licenten, enz. enz. te Zwolle, verkozen den o. van Hooimaand 1783.
Den Wel-Ed. Heer Ever-hard van Driel, Hifi. & Ekq. Leclor, en ReCtor der Latijnfche Scholen te ter Goes, ver. kozen den .29. van Zomermaand 1784.
Den Hoog-Eenv. Hsoggeï. Heer Broörius Broes, 5. S. Tbeol. Do&. en Profesfor aan 'j Lands,Hooge Schoole te Leydtn, verkozen den 1. van Grasmaand 1785.
Den Wel-Ed. Heer Gerrit Br end er a Brandis, Leermeejler in de fVis- en Stemkunde-, Examinator van Stads Maten en Gezvichten, enz. enz. te Anjtrdam, verkozen den 27. van Zomermaand 1780".
Den Wel - Eerw. Heer Cornelis N o^z e m \ n , Leeranr by de Remnnflranien, te Lcydsn, verkozen den <7. v'in Herfstmaand 1787.
Uit naam der Maaifchappï};,
JAN de KRUYfF,
Thans chrzeïver secretaris
L IJ 's T



U IJ S , T
DER
STUKKE R.
Antwoord op de Prijsvraag : In hoe verre kan men s uit de overblijfzels van het Moe„ fogottisch en Angelfaxisch tot opheldering „ der oudheid van het Nederdaitsch, aantoo„ nen, dat de Grond onzer Tale in bovenge„ melde te vinden is "? .. Bladz. I.
Refponfio ad quaeftionem: De Veris atque „ falüs luminibus Eloquentiae, five, de recto Poetarum judieio "? Au&ore J ohanne Jacobo Hottingero. . .
Antwoord op de Prysvraag: „ Over de ken5, merken van waar en valsch Vernuft: als „ ook over de behoedmiddelen tegen het: „ laatfte door Mr. Hieronymus*. „ van Alpiien. ..' .. o, . CLXIlfc
Toets van Nieuwerwetfche Taalkunde , door MRi Zacharias Henric Alewyn. CCCI
Vertoog over de Voortzetfels Te, Ten, Ter, door Mr. Zacharias Henric Alewyn. . . . .. . CCCXXVII-






ANTWOORD
OP DE
VRAAG,
VAN DE MAATSCHAPPY DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEYDEN:
IN HOE F ER RE KAN MEN UIT DE OVERBLIJFSELS VAN HET MOESOGOTTHISCH EN ANGELSAXISCH, TOT OPHELDERING DER OUDHEID VAN HET NEDERD UITSCH, AANTO ONEN, DAT DE GROND ONZER TALE IN DE BOVENGEMELDE TE VINDEN IS.






ANTWOORD
OP DE
VRAAG,
VAN DE MAATSCHAPPY DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEYDEN:
IN HOE VERRE KAN MEN UIT DE OVERBLIJFSELS FAN HET MOESOGOTTHISCH EN ANGELSAXISCH, TOT OPHELDERING DER OUDHEID VAN HET NEDERDUITSCH, AANTOONEN, DAT DE GROND ONZER TALE IN DE BOVENGEMELDE TE VINDEN IS.
Onder de Zinfpreuk:
Terque novas circum felix eat hojlia fruges.
v i r g. Georg.
§. I.
De voortreflyke Maatfchappy der Nederlandfche Letterkunde te Leyden heeft tot eene vrage opgegeven. „ In hoe verre kan „ men uit de overblijffels van het Moefogotthisch en Angelfaxisch, tot opheldering der oudheid van het Nederduitsch, aantoonen , „ dat de grond onzer Tale in de bovengemelde te vinden is. Of in „ hoe verre kan men de waarheid van het algemeen gevoelen, dat „ de Nederduitfche Taal haren oorfprong grootendeels verfchuldigd „ is aan de Moefogotthifche en Angelfaxifche Talen, zo uit de Hi-
A 2 „ fto-



4 ANTWOORD OP Dl.
„ fr.orien, als uit de vergelyking dier beide Talen met de Nederduit„ fche bevestigen ".
De laafte dezer vragen ftrekt zich van zelfs uit tot eene andere: of raamlijk de eene Spraakvorm? eener Tale van eene andere of meer Spraakvormen derzelfde Tale afgeleid kunne worden; en de eene Taal van eene andere vermaagfchapte Tale moete worden afgeleid? Even als men ziet, dat de bladeren uit de takken , en de takken uit den ftam voortfpruiten. En wat de eerlle vrage belangt, nooit wyken de Spraakvormen eener Tale, nog de onderling vermaagfchapte Talen, door afftand, het zij van tijd, het zy van plaats, zoo verre van elkander af, of men kan zich van de eene, ter nafpeuring der andere, met vrucht [bedienen. En dit is het, 't welk men in deze verhandeling kortlijk zal trachten aantetoonen.
5. IL
Al het land dat van den Tanais of Don af (want het is onnoodig verder op waards te gaan) tot aan. de Morava, in eene onzekere, altijd afgebroken, en verbasterde lijn, en van de Morava tot den mond der Oder, langs de beide oevers van de Suevifche of het westelijk gedeeltevan de Oost-zee, tusfchen de Noord-zee, den Rhijn enden Donau, tot aan den Tanais of Don gelegen is, behoort, volgens het eenparig getuigenis aller Oude Schryveren, tot het gewest der Germanen , en werd aldaar de Germaanfche Taal gefproken.
Langs deeze onzekere lijn van den Tanais of Don tot aan de Morava , en den rechter oever der Oder, tot aan den mond dier rivier, ftrekte zich de Sarmatifche Taal uit, die naderhand de Slavoenfche
ge-



PRIJSVRAAG VAN 1776. 5
genoemd is. Deze is, in oude tyden, zelfs verder doorgebroken, dan de bekende overtocht der Jazygers , Metanasten bygenaamd, naar de Morava zich uitftrekte, en heeft zich langs den rechter oever des Donaus, door Illyrië, Pannonië, Noricum, Vindelicië, (Dalmatië, Croatie, Hongaryë, Ooftenrijk, Beieren enz.) uitgebreid; alwaar zy ook de Venedifche Taal genoemd werdu
Ten Noorden grensden de Finnen aan de Germanen: aan de Noordzee en langs den Rhijn ftieten de Celten tegens hen aan.
De gedenkftukken zelfs der Slaven, Finnen en Ceken zijn van veel nuts, zo ter opheldering der Germaanfche Tale in 't algemeen, als van alle de onderfcheiden Spraakvormen der Germanen, ieder in't byzonder.
Het aantal immers van woorden, van eene en dezelfde beteekenis, vooral van zoodanigen , waarmeede men zaken, die ieder gewoon is te zien, of dingen, die van dagelijkfche behoefte of gebruik zijn, benoemt, toonen eeniglijk aan, in hoe verre Talen met Talen en Spraakvormen, en deeze laatften met eikanderen vermaagfehapt zijn of niet; terwijl het alleen de woordgronding, buiging en woordvoeging zijn, die Talen tot onderfchcide Talen maken,, en dezelfde Taal in onderfcheiden fpraakvormen verdeden.
5-. III.
De Germaanfche Taal, binnen de zoo even befchreeven grenzen befloten , heeft tot haren grondflag wortels of wortelwoorden , die Hechts uit eene lettergreep beftaan; en wordt op eene natuurlyke en
A 3 aller-



6 ANTWOORD OP DE
allereenvoudigfte wyze gevormd. De oorfpronglyke wortelwoorden beftaan uit eenen enkelen klinker, die reeds van zich zeiven een' klank heeft, of uit eenen enkelen medeklinker, welke door behulp eens volgenden klinkers wordt ukgefproken. De wortelwoorden van de tweede orde nemen een' medeklinker achter zich; en die van de derde worden, alhoewel zy eenfylbig blyven, met een nieuwen medeklinker, in 't begin, of op 't einde, ook wel ter wederzyde, bezet. Het wortelwoord beteekent altijd of eene zaak zelve , of eene hoedanigheid der zaak, en is derhalven beftendiglijk, of een zelfïtandig, of een byvoeglijk naamwoord; v ant ook die woordjes, welke men gewoon is tegen de naamwoorden ovcrtcftellen, (particulae) zijn in hunnen eerften oorfprong eigenlijk wortelwoorden, ware naamwoorden, doch die deze hunne waardigheid en toon verloren hebben. De afgeleide naamwoorden voegen by hunnen wortel eene lettergreep, of eenen klinker aan het einde , veeltijds naderhand verzacht (het welk wy hier eens vooral aanmerken^ of door e, of door meedeklinkers, waar voor een klinker gaat - el - er - em - en - ig - es - et ; dus worden zy Trochaei. Zy nemen ook de lettergrepen be en ge voorop, en worden dan Jambl. De byvoeglyke naamwoorden dezer Tale, die uit zich zeiven geen wortelwoorden zijn, worden gevormd door op 'c einde de lettergrepen, - ig - is - isf en - en, in den middeltrap - er, in den overfchrydenden - est aantenemen. De Naamwoorden declineert zy op tweederleie wyze; op zich zeiven ftaande, door ex in den teeler van het eenvoudige; in verbinding met andere woorden, in den zelfden en de overige naamvallen, door en. Zy conjugeert haar naamwoord door de perfoonlyke woordjes ik, ta, he, wij ge, the of ft;
of



PRIJSVRAAG VAN ir?6. f
of verandert het zelve in een werkwoord door op het einde lettergrepen aantevoegen, en wel, in den eerften perfoon des tegenwoordige tijds der aantoonendewyze, door den klinker e; (doorwelken ook de derde perfoon in het eenvoudige der aanvoegende wyze wordt gevormd) in den tweeden perfoon, door es, of, zoo als het laater gebruik medebrengt cfi; in den derden door et; in den eerfle perfoon van het meervoud, door em, naderhand verandert in en ; (dit zelfde heeft plaats in den gever van het meervoud der naamwoorden) en inde onbepaalde wyze, door en. Deze woordbuiging is tweevoudig, de eerde der oorfpronglyke woorden, welke een woord van maar eene lettergreep ten onderwerp heeft, gefchiedt in den onvolmaakten tijd, door den wortel zeiven, of ten miniton den klinker des wortels te verbuigen; en in het deelwoord door en; de andere, zoo der oorfpronglyke als der afgeleide woorden, heeft in den onvolmaakten tijd op het einde te; en in het deelwoord et. De helpwoorden in de Germaanfche Tale aan de eene zijde,, en hare deelwoorden, en onbepaalde wijze, aan de andere, bevatten al het overige wat tot de woordvorming en voordracht behoort; zy fielt de ontkenning achter het werkwoord, en volgt voorts in de woordenfehikking geheel en al de natuurlijke orde.
J. IV.
Deze Taal verdeelt zich in drie takken, naamlijk in de Zweedfche of Noordfche Tale, welke by de Zweeden, Deenen, Noorwegers. enYslanders in gebruik is; de Theotïskifche, Theotifche , Duitfche of Middeltale; en de Moefogotifche of Zuidelyke tale.
De



S ANTWO ORD OP D Ë
De Theotifche ofDuicfche Taal, tusfchen den Donau, de Morava, den Oder, de Oost-en Noord-zee, en den Rhijn bcfloten, wordt door de Rivieren de Main, de beide Salen, de Elbe, tot daar de Havel in de Elbe valt, en van daar door een lijn, naar den Oder Ooftzeewaarts aan getrokken, in twee Hoofdfpraakvormen verdeelt. De Oostelyke noemt men de Opper-Teutonifche Taal, welke, zoo als men het uitdrukt, eene fbotende,-harde, hoogklinkende en fisfende fpraakvorme is. De Westlyke, die den naam van Neder-Teutonifche Tale voert, is effen, zaehtvloeiende, niet hoogklinkende, en, in de Duitfche Tale, het geen de Atheenfche fpraakvorme in de Griekfche geweest is. Het zy ons, die over geen woorden willen twisten, geoorloofd, de eerfte, de Theotiskifche , en de laafte de Teutoonfche Taal te noemen.
De Teutoonfche Taal bevat derhalven al wat tusfchen den Rhijn, de Main, de Salen, de Elbe tot aan de Havel, en eene lijn, van daar tot aan de zee getrokken , en de Ooft- en Noord-zee inligt.
S- v.
De Teutoonfche Taal ftapelt hare medeklinkers niet op een , of zy moet zich daartoe door den aart der Germaanfche Tale genoodzaakt vinden , als zy naamlijk moet afleiden , declineren en conjugeren. Van dezen dwang ontflagen, vermijdt zy al wat hard van uitfpraak is, en verkiest, zoo menigmaal als zy haer eigen meeftres is, het lichte, zachte en vloeiende.
In het vormen van den uitgang harer woorden, is zy ten aanzien van het byeenvoegen der medeklinkers Ik, - kalk, - walg, - rk, - mark -
firgi



P R IJ S V R A A G TAN 1770*. 9
'forg - h hals, - rs - bers, rv korv, zo fpaarzaarn, dat zy nauwlijks toereikende woorden heeft om het algemeen karakter der Gei maanfche taal, in dezen opzichte-, ook ten haren aanzien aan den dag ■te leggen. Diemeedeklinkers zelve, welke men reeds zeldzaam famengevoegd vindt., als rl en rn kerl, rum fpreekt-zy niet anders dan- in twee lettergreepen uit. -Zelf vindt men de ng - fang, waar door de enkelvouwdige keelletter-, op het einde, gemeenlijk verzacht wordt, zeldzamer by haar, dan de wortelen oorfpronglyke keelletter zelve ,fak. Inpiaatfe der harde w op het einde, welke de Theotisken in b veranderen, gebruikt de Teutoonfche taal v: gruv, lof, Jlaf, voor gruw, ■lob, flab; fiber voor filber; flerven voor flerben; vooral achter r en h kerv voor kerb; en ervvoor erb; kah voor kalb. En by nog meer verharding, verkiest zy de min harde p voor de Theotifche/; ap, in -plaatfe van uf; nep, in plaatfe van thf; hopen, in plaatfe van koffen; flipt, voor fiift; fcherp in plaatfe van fcharf; werpen voor werfftn, wolp voor wolf. Voorts blijven in vele woorden de harde lipletters wel gemeen , als: alber - warf, bezighüd; oft, heftig, - doch ook hier verkiest de Teutoonfche taal, ten minde voor zich, of v, oven voor of'en; oever voor uf'er-; kijven voor kief'en; of de zachtere e, leppe voor lippe; fchelf voor fchilf. Dus tracht zij ten minde het allerhardde te verzachten, gruvt voor gruft. Ja zelf de kiefchere Teutonenfchuwen de Germaanfche woorden haft, luft, faft, en veranderen dezelven in kracht, locht, facht. Hervt, de herfst, een woord, het welk Ta citus van de zeden der Germaanen C. 26. wil, dat de Germaanen zoo in deszelfs beteekenis als in deszelfs voordeden, onbekend was -, is nader by den oorfprong dan herbst. DeTeutonist fpreekt
B niet



io ANTWOORD OP DE,
niet zelden zijn ch uit, doch houdt meer van de eenvouwdige k ; wak voor wach; koker voor kocher; koken Voor koclien. Een zachter' klank verkiezende neemt hij de vryheidvan de ch wegtewerpen, opplaatfen, daar zy tot den wortel behoort, en hem komen ch en chft al te hard voor asf voor achs; wasf voor wachs;. vlas voor fiachs; wisfelen voor wechfelen, In zijn mond hoort men duidelijk het onderfcheid en de opklimftiinge tusfchen de halffisfende d en t; ook heeft die zelfde mond, reeds vol genoeg door het famenlopen der medeklinkers mp , een' afkeer zo wel van het oude kaïr.f van fommigen, als van het nieuwe kampf. De p blijft by hem aan het begin en aan het einde, het welk in later tijd in pf is veranderd, en hy meent dat het voldaan kandeze letter, door ze fcherper te maken, te verdubbelen, huppen, hupfen ; dapper, tapfer; Hy fchuuwt daarom, het welk hem echter geenszins zoude vrydaan, nvt voortgekomen uit mpt; vernunvt, uit ver~ numt, vernimmt — (verneemt), zukunft, zukumt- (hij komt aan, uitkomst,, toekomst;') en willende liever tegea.den regel der tale, dan tegen dien der uitfpraak zondigen, zegt hy vernuvt; vijv voor funf. Onder de medeklinkers op het einde eens wortelwoords verkiest hy, waar hy kan, den ligtden , fmad in plaats van /mach; zo ook een enkelen, fadevoox fagte; gesjiet,voor gesfifet, gesfust;Jlod voor Jlund; en hy zoekt altijd, waer hy kan of mag, met verwerping va'n het harde, hoewel nog zo goed, naar het geen het gemaklijkst van uitfpraakis, sfilt, nooit tartsfe.
Tegenwoordig zijn in de Teutoonfche tale, in de medeklinkers ,die aan het hoofd der ware wortelwoorden gedeld worden, of in het famenjoopen der medeklinkers in het begin der woorden , in gebruik •m.t vooral in de Hollandfche wraak,wrak, wreet — en dw. dwaal,dwaas,
welk



P R IJ 'S V R A A G VAN 177Ö. 11
■welken de Theotisk in later tijd geheel is kwijt geraakt. Zy maken insgelijks een zeer zacht geblaas voor dèto, /, m, n, voor welken de Theotisk mimet een' vollen mond hard fist. By denTeutonist zowel als by alle de overige Germaanen is de fch in gebruik, en wel voor een klinker, als in fchar; voor de r, als in fchruv, en vooral aen het einde der woorden; maar deze letteren zijn gedeeltelijk zoo verzacht, en gedeeltelijk in den mond der Hollanders zoo zorgvuldiglijk, als de oorfprong vordert, onderfcheiden, dat de s van de ch-, en de ch van de oude gemeene Germaanfche, en nog bij de Zweden in wezen zijnde k , duidelijk kunnen onderfcheiden worden. In plaatze van de meefte/cA, met welke de Theotisken fluiten, heeftde Teutoonfchen Taal 2, en s, ent: gutsfe ,cotfe, knitsfen, knitfen, zwisfen, tusfen, zifchen, tfisfehen, fraiss, vred, heifch, het.
Alle de Germaanfche Spraakvormen hebben gepoogd de wanfchiklyke tweeklanken , haar van hare oude moeder nagelaaten , te vernietigen , het welk haar voor het grootfle gedeelte gelukt is; echter heeft ieder gewest, als 't ware, eenige lievelingen behouden : de platfte Spraakvormen hebben haar au en tu, terwijl zij echter flipt by den oorfprong en by de eenvouwdigheid blyven in 0, kop , kauf; en «, hus, haus; en deze twee klinkers nooit met elkander verwarren. De Teutonen buigen de a zachter dan by de gantfche oudheid, en by de Sueven door ai gefchiedt, in al, rasken van regen. De tweeklank*/', wiens toon op de e valt, is inde Teutoonfche taaie, eene verlengde of verdubbelde e, weis, wais, orphanus, wees; main, perjurus meen; ein, unus , een; eid , juramentum, eed; geist geeft; bleich, bleek; De Teutonen behouden vooral die -zuivere i , welke, de andere Spraakvormen in ei, met den toon op de i, veranderd heb-
B 2 ben,



X2 ANTWOORD O? DE
ben, mintra, voor ein; yfer voor ,i/*r,- ^ voor eis, win voor wem; hlyven voor bleiben. De *>, welke de verbogen u en de ü is, laten zij in weinige woorden blyven, voomamiijk de Hollanders; thier,. tkp, priem, niefen, lief, - maar in de meeflen veranderen zy dezelve, en' de verlengde i der Theotisken in een verlengde of verdubbelde e ', ne* der voor nider;/eg voor fig; vsh, voor, vieh;,vel voor viel; pref er yoorprijhr, - byzonderlijk. in de onvolmaakte tyden der oorfprong. lyke werkwoordeivde ie, welke, in plaats van de a, in men al gebogen, gekomen zi]n,.blaib en bliab, in bleev, fchreev, fneed. -
De uitfpraak der Teutonen is traag, bedaard, langzaam, met den aart der zake en den wortel der tale overeenkomftig; daar. die der Theotisken overylend en vyand aller vertoeving is: heer in plaats van hen; fnaren voor Jchnarren; fomet voor Jommervan hm; famen , zaad; epen, Jopen in plaats van offen, Juffen, Jauffen; vader, moeder', water, nat, eten, in plaats van wasjer, nasj, esjen.
Het eigenlijk kenmerk van den Theotisk is, dat hy , als 't wars met een gedurig geblaas ütt, en, even als een grimmende hond, knarst. De Germaanfche taal heeft dit met alle menfehlyke talen > van wegens.de natuur en de gefteldheid des fpraaktuigs , gemeen' dat zy. fist^het volkomen en het onvolkomen of halve gefis, dienen* beiden, om de beteekenisfen te onderfcheiden, waar bij de gewoonte reeds overlangbepaald heeft, welke woorden en welke letters der woordenmet een rfoff, en welke met een s moeten fisfen. Der wil derf of* voor zich. hebben druk, treken; de w neemt de rf voorop (b) dwal,
was.
(») Ook de'-d als in twéé, twijfelen, twijnen, twente, twerntn, twaelf, twintig lm/I, alle van twee afftammende.. w



PRIJSVRAAG VAN 1770*. 13.
was; — en de s /wak, tfwin; ook willen de ch, l, m, n, de s voor zig hebben, fchall, flap, /mak, /ned. Aan het einde vormt niet alleen de d en t een deelwoord, en de s en /ch een byvoeglijk naamwoord, maar zelfs volgens een reeds zeer oud gebruik, hebben onderfcheiden' beteekenisfen, zich in onderfcheiden trappen van geblaas verdeeld: hut, tectum, pileus , en hus domus ; wat quid, was erat, bat vas, bas bonus ; red diclium , res magnus; mut animus, mus olus. Dit alles is allen Germanen, den Teutonen zo wel als de Theotisken gemeen. Doch de Teutoonfche Taal wil- meeften tijds, dat men een half geblaas gebruike, waar het ook haar geoorloofd zou zijn met den geheelen tand te fisfen of blazen; dus noemt zy het werktuig van gefis zelve tan, tant; zoo ook tek fignum , ton Conus, tonge, zunge.
De neiging tot zachtheid en dichtheid veroorzaakt veeltijds letter verzettingen, dertig; en afwj kingen van den waren wortel en oorfprong , gelijk reeds gezegd is, /oefler ia plaats van /we/ter ; /wi/tar van /wy, foraria, /wa/ar.
In het geen, waar in. de Theotisk, doorzijn'te ftcrk hondsch gegrim, de maat te buiten gaat , veranderende by voorbeeld, de perfoonlyke lidwoorden, hc, the, wi, gy, of hi; hiu in her; er in der; wir,/ir, ihr, daarin is misfehien de Teutoon wederom al te fpaarzaam,als hy het op zich zelve ftaan<r'e,..met geen ander woord verbonden manlyke des byvoeglyken naamwoords guter, en zoo ook tier, uwer, euer, ov/er, welker, vermijdt; als hy de r des gevers, mir, dir, en de m des geversin het eenvoud der byvoeglyke naamwoorden, wegwerpt, en dus den gever en aanklager, my otmig, (mihi en me), met elkander verwart. — Singt den Heere een nieuw lied.
B. 3 5, V I.!.



14 ANTWOORD OP DL
§• V I.
Indien men deze zeer weinige zaken, welke men der al te groote zachtheid wyten moet, uitzondert, houdt zich de Teutonist in alles het allernaast aan den aart, den oorfprong en de oudheid der Germaanfche Moedertale, en het blijkt uit het geen tot hier toe gezegd is, en zal nog verder blyken uit het verhaal der afwykingen, welke men anderen, vooral den Theotisk, met recht, te lafte legt, dat de Teutoonfche Spraakvorm, als 't ware, een fpruit is, welke in eene rechte lijn, uit den eerfben tronk voortgefproten, recht opwaards gaat; daar alle de andere Germaanfche Spraakvormen en Talen, aanwasfen, bywasfen en uitwasfen zijn. Men kan den Theotisk als van eeuw tot eeuw, duidelijk aantoonen, wanneer, op welke wijze, en waar in hy van de dam en rechte lijn is afgedwaald. Want de gedenkftukken tronen aan, dat zelf de Aleman, de aller hardde in uitfpraake van de Theotisken, zeer veele woorden nog niet met een vol, maar flechts met een half gefis heeft uitgefproken ; dat hij nevens den Teutoon nog de uitgang in ƒ behouden heeft, en gnf, lijf, 0f in plaats van gab, lib, leib, ob , — gezegd heeft; dat hy meer heeft gehouden van de enkele klinkers dan van de tweeklanken, welke meest allen naderhand zijn ontdaan urïob, us, uch, wil, zit, — waar voor men in later tijd urlaub, aus t auch, weil, zeit, heeft begonnen te zeggen; dat hy nog veele woorden heeft uitgefproken, zonder dezelve door geweldigheid van uitfpracik te verfcherpen , vader, muder; dat hy veele woorden nog niet met een krakend, en naar het geknars eens honds zweemeni geluid heeft doen uitgaan, unfa, hiu, - unfer, hier.
Uk



PRIJSVRAAG VAN 1775. 15
Uit het aangemerkte blijkt ten aller klaarden, dat, indien men de eene Spraakvorme van de andere zal afleiden, de effen, lage Teutoonfche Spraakvorme geenzins kan worden afgeleid van de dootende hooge Theotiskifche, noch van dezelve zyn voortgefprooten; nogh dat haar oorfprong in eenige andere afwykende Germaanfche Spraakvormen kan gevonden worden ; en dat eene Spraakvorme der Germaanfche tale, welke den grondflag en aart harer taal troawlijk bewaart, en zich naar dezelven regelt, niet kan worden afgeleid van eene Spraakvorme derzelfde tale, welke van den grondflag en aart harer tale is afgeweken.
J. vu.
Men heeft, wel is waar, geene uitdruklijke , ten minde geene volledige bewyzen, tot den tijd der Romeinen opklimmende, welke ons het verfchil der twee Spraakvormen in het land der Germaanen, in eene enge beteekenis dus genoemd, kunnen aentoonen; en wy kunnen dezelven ook van de Romeinen, trotfche verachters van alle andere talen, welke barbaarsch by hen heten, niet vorderen; doch tacitus onderfcheidt het S-uevifche volk, zoo zorgvuldiglijk en met zoo veel vertrouwen, van de andere Germanen, met opzicht op deszelfs landpalen, inwendige gedeldheid, levenswyze, eenheid en betrekking tot alle andere volken, hoewel mede Germanen zijnde , dat het ten allerklaarden blijkt, dat hy eene zekere, groote en gewichtige verfcheidenheid heeft willen aanduiden.
De Sueven werden van de andere Germanen, in eene enge be ekenis dus genoemd, gelijk boven reeds gezegd is, gefcheiden, aan den kant des Rhijns, door de Main, welke in de gemelde rivier
valt,



i6 ANTWOORD OP D E
valt, en door de beide Salen: dus worden twee rivieren genoemd, waer van de eene in de Main vloeit, en tusfchen Hennenberg en Coburg ..zich naar de andere Sale uitftrekt : deeze andere Sale, welke grooter is, loopt in de Elve. Sal isby de Germanen een woonplaats, verblijfplaats, omheinde bezitting, grondflag, grens. By Ul fhilas vindt men het werkwoord fal jan woonen, of verblyven, verblijf houden: Joh X. 40. jah falida jainar, ende hy bleef [aldaar: Luc XIX. 7. thateï du frauwaurthan mans galaith in gard usfaljan. Hy is tot eenen fondigen man ingegaan om te herbergen. Salithva een afgezonderde woning. Joh. XIV. 2. in garda attins meinis faüthwos managos find. In 't huis mijns Vaders zijn veele woningen. In dezelfde beteekenis isfal eene afgeheinde plaats gelijk Palz, (de Palts.,) eene met palen afgeheinde plaats, procopius H. G. 4. De Schijthen noemden de Tanais film, dat is, grondflag, vefte. (a) Doch fyle,fulle, isookby kilia a n, en/y7, in het IdioticonHamburgenfe van r i c h e ij, eenvoudiglijk een beek, waterleiding. Eene lijn van de Elve, daar de Havel in dezelve valt, zeewaarts getrokken, maakte, met den Oder aan de Ooft-zee, een hoek, en deed aldaar den naam der Sueven van eene bekrompen uitgeflrektheid zijn, ten ooflen bepaald door de Slavovenedifche volken, en ten weflen door die Germaanfche volken, welken by plinius, Vindili, en Vandali genoemd worden. Boven deezen hoek aen de andere zyde van de Ooft-zee loopt de naam der Seuven in dui-
ftere
(•«) By procopius is deeze plaats niet gevonden; doch wel by plikiüs Hifi. Natitr Lib. VI. 7. Tamin ipfum Jchythae Silin vacant.
(ver tale x. )



PRIJSVRAAG VAN 1775. 17
fiere gewesten, en in het, den Romeinen, byna onbekende Sueoniè', of Zweden. Voorts {trekken zich de Sueven uit langs de rivier de Oder, ook Sueve genoemd, langs de Morava, en van daar, in eene groote uitgeftrektheid, langs den Donau , tot aan de oorfprongen van den Donau en den Rhijn-, en van daar, Jangs den Rhijn, tot daar de Main in die rivier valt.
Deze ganfche landftreek beflaan de eigenlyke Sueven eeniglijk en alleen. De Markomannen zijn Sueven , die aan de grenzen woonden , by de oorfprongen van Donau en Rhijn; van waar hun naam Mark of Grensmannen. Ten tyde van Augustus zijn zy naar andere uiterfte grenzen der Sueven, aan de Morava, tot de Sueven, die men Kwaden noemde, verhuisd, en hebben, deze woonplaats beflaande, toen ook aan de beteekenis van hunnen naam beantwoord : insgelijks hebben zy naderhand, nevens anderen naar vreemde landen, vooral naar Spanje , verhuizende, zich vertoond als Sueven, en volgens al wat men uit hunne hooge taal kan afnemen, als Theotisken, of broeders der Sueven, die in hun land de Theotiskifche taal fpraken. De Harudes aan de oorfprongen van Donau en Rhijn zijn Harders, hunnen naam hebbende van hunne woonplaats op de hoogten van het gebergte Hard of Harzwald, het zwarte woud der Sueven (tot dit foort van Harudes behooren die van Ludovicus in 'tjaar 852.) gaande door het land derAngren, Haruden, Suaben en Holfingen. DeCherufcen, de Harzgers in Brunswijk, op het gebergte der Teutonen , den Harz, zijn om gelyke reden Harde: s„ Tot aan de bovengemelde eerfte woonplaats der Marcomannen toe, fkekten zich naderhand uit de Hermunduren, mede Sueven, hier ter
C plaat-



18 ANTWO ORD OP DE
plaatfe bekend onder den naam van Alemannen, bewoners der hooge plaatfen, vooral van 't gebergte Alba. Dat Altimannia. meermalen , als een woord van later tijd, voorkomt, getuigt Walafsi». De Alemannen zijn de echtfte en tot op dezen tijd in hunne fpraak de grootfte en fterkfte Theotisken.. De Hermunduren maken , als 't ware, het lichaam der Sueven uit, en de Semnonen, indien ik my dus mag. uitdrukken, het hart; boven welken, in een' hoek aan de Oostzee, de Anglen, mede Sueven, de uiterifce bewoners van den Germaanfchen grond, byzonderlijk zoo genoemd, hunnen zetel moeten gehad hebben, zoo als lager zal moeten aangetoond worden
Indien men deze noordelyke gewesten uitzondert, welke de Sueven door verhuizing verlaten , en den Slaven hunnen nabuuren, die over de Sueve [den Oder] woonden, hebben ingeruimd, wien dezelven naderhand door de Saxen zijn ontnomen, indien men deze gewesten, zeg ik, uitzondert, hebben de Sueven altijd hunne befchreven voorvaderlyke woonplaatfen , als oorfpronglyke inwoners, beflagen, en zy zijn nog dezelfde , welken de allereerfte beginfelen der Hiftoriealdaar hebben aangetroffen, d. i. zy zijn, waren en zijn altijd geweest die Theotisken, welker fpraakvorme van de fpraakvorme der Teutonen onderfcheiden was; en de beide fpraakvormen en het Suevifche volk hebben nog en hebben altijd dezelfde landpalen gehad, waaruit blijkt, dat het een en het zelfde iseen Sueef en Theotisk of een Theotisk en Sueef te zijn; en gevolglijk dat het een en het zelfde is, wanneer men zegt, dat die tusfchen den Rhijn, de Noorden Oostzee , de Salen en de Main woont, geen Sueef maar een Teutoon is j of, dat.de Teutoon zich van de oudfbe tyden af, waarvan



P R IJ S V RA A G FAN 1775. 19
van eenige gedenkftukken voorhanden zijn, en zelfs vroeger, van de lage en effene fpraakvorme heefc bediend.
§. VIII.
En dit is het niet alleen, waardoor de Sueven en Teutonen, ten allen tyde, onderfcheiden zijn geweest. Tacitus, van de Zeden der Germanen Hoofdfi. 38. zegt „ De Sueven beftaan niet uit een eenig
volk, gelijk de Katten en Tenktereri; want zy beflaan het groot,/ft.e gedeelte van Germanie, onderfcheidende zich nog in verfchei-
den volken en namen , hoewel zy in het gemeen Sueven genoemd .3, worden". De Sueven zijn derhalven, vólgens hun eigen oordeel, geen van elkander' afgezonderde, en het een ten aanzien van het ander vreemde volken, gelijk de Katten en Tenkteren afgezonderde volken zijn, ten aanzien der overige Teutonen. Dit groote volk wordt wel verdeeld in verfcheiden volken, verdeelingen, foorten en namen, maar deze alle maken flechts een eenig ligchaam, eene natie uit, en hunne gefchiedenis levert niets op, het welk ons aanleiding geeft om te gelooven, dat een eenig Suevisch volk van een ander Suevisch volk voor vyand gehouden is. Maroboduus verdrijft het uitheemfche Gallifche volk der Boien (Boschbewoners). Een hevige en gehate tyranny doet de Semnonen en Longobarden tot A r m i n i u s afvallen. Hetzelfde is omtrent zynen vyand Satualda, Gotho en Vannius gefchied. Men leest van vele vyandfchappen tusfchen onderfcheiden Sueven en de Burgundiers, Vandalen enz. maar men vindt niet, dat zy ooit eenige vyandfchap onder elkander' hebben gehad. Alle de Suevifche volken waren aan elkander' verbonden, en
C 2 hiel-



ao ANTWOORD- OP DE
hielden een algemeenen landsdag en een feest, in het heilige woud derSemnonen, welken Tacitus, van de Zeden der Germanen Hoofdfi. 39. „ de oudften en edelflen der Sueven " noemt. „ Op een' gezet„ ten tijd komen alle de volken, die van het zelfde bloed zijn, door „ gezanten te famen, in een woud, het welk door de wichelaryen
„ der vaderen en eene overoude ontzaglijkheid geheiligd is. Al
„ dit bygeloof ziet hier op, dat het volk. zynen oorfprong van daar „ hebbe ; dat de God, die over alles regeert, daar zy, en dat alle „ andere dingen aan hem onderworpen zijn, en hem moeten gehoor-
„ zamen hunne groote lichaams geftalte maakt, dat zy meenen
het hoofd aller Sueven te zijn ".
De Sueven alleen waren deelgenoten van deze vergadering en dit plechtig feest. De overige Teutoonfche volken (de Teutonen) waren noch door dezen band, noch door eenigen anderen, aan elkander verbonden. Alle Teutoonfche volken, welke men buiten Suevië vindt, zijn van eikanderen onafhanglyke, en niet zelden, vyandige volken. De Sikamberen zoeken, in het jaar 743. na de bouwing. der Stad Rome, hulp by hunne naburen tegen Drusvs, en worden van hunne vyanden de Katten verlaten. De vrees, verwekt door de ftrafFe ,. den Sikamberen, die in het jaar 745. na de bouwing van Rome, uitgeroeid werden, aangedaan, deed de overigen, door.een gemeen verbond, zich aan Tiheri us onderwerpen. De droevige.lotgevallenvan Arminius moeten niet aan de macht der Romeinen, maar aan den nijd en nayver der Voriten, zyne vrienden en bloedverwanten, worden toegefchreven; dikwijls is hy van zijn Schoonvader verraden en van zijn Ooms Zoon verlaten, en door. den Vorst der Katten



PRIJSVRAAG VAN 1776*. 21
ten byna door vergift omgebracht. De Amfibaren van de Kauchen verdreven en overal uit geweerd zijnde, zijn geheel en al omgekomen : Tacitus Jaarb. 12. B. laatfie Hoofddeel Dezelfde Tacitus gewaagt , in het 33. Hoofdfi. van de Zeden der Germanen, met roem van de nederlaag, die den Brukteren, in het jaar 850. na 't bouwen van Rome , door hunne naburen de Chemaven en Angrivarien was toegebracht. „ De Kauchen , zegt hy in het 2d< Boek zyner Jaarboeken, „ liggen altijd met de Cherufcen overhoop ". En van de Cherufeen , zeden der Germ. Hoofdjl. 36. „ Onder geweldigen en „ Herken kan men niet wel gerust zijn. Het verderf der Cherufcen „ heeft ook dat der Fofen naar zich gefleept, een naburig volk ,. dee„ lende nu gelykelijk in hunnen ramp daar zy in hunnen voorfpaed „ voor hen moeften onderdoen ".
Op de grenzen der Sueven (Theotisken) en Katten (Teutonen) beneden en by den famenloop des Rhijns en der Main, is mede een gedenkwaardige overtocht, vooral voor de Romeinen tot het land der Germanen, hoedanig 'er aan den famenloop der Morava en des Donaus , op de grenzen der Sueven en Jazygers (Slaven) een is, vooral voor de Noordfche volken, de Rugien, Vandalen en anderen , tot de wingewesten der Romeinen.
De Sueven hebben, ten alle tyde-, allen rondom hun liggende volken een vyandig hart toegedragen , en hen geduriglijk met oorlog gekweld. Niet alleen zijn de Rhijn en Donau door hunne onophou* delyke ftrooperyen beroerd en de overzyde dier beide rivieren eindelijk voor altoos Suevisch en eene vaste woonplaats der Theotiskifche hooge fpraak geworden, maar ook de Main, de beide Saleaen
C 3 Elve



22 ANTWOORD- Of DE
Elve hebben dezelfde gedurige ftrooperyen ondergaan, en de overzyden van alle deze rivieren hebben de Sueven reeds voor die tyden, waarvan ons eenige geheugenis bewaard is , veroverd en bezeten. Caesar maakt in *4 6d' Boek des Gallifche krijgs reeds gewag van de Sueven die over de Salen woonden, zeggende „ dat het bosch Bacenis, als een natuurlyke muur de Cherufcen voor de -verongelykingen ,, en ftrooperyen der Sueven, en de Sueven voor die der Cherufcen „ dekt ". En Tacitus van de zeden der Germanen Hoofdjl. 30. zegt: „ Het land der Katten heeft zijn begin aan het Hercinifche woud ". Dus hebben ook de Longobarden, volgens Ptolomaeus, de overzyde der Elve bezeten. De Ubien, de Ufipien en Tenkteren hebben eerst gewoond boven aan den Main, maar zijn door de Sueven van daar verdreven. De Ubien zijn den Rhijn overgetrokken en eene volkplanting der Romeinen in Gallië geworden. De Ufipien en Tenkjeren vonden eene bekwaame plaats om zich neder te flaan, recht tegen over hen aan deze zyde des Rhijns, ledig door het uitroeien der Sikamberen. Van de Sueven en Katten verhaalt Tacitus in 't 13*' Boek zyner Jaarb. 't laatjïe Hoofdjl. dat zy heviglijk geftr eden hebben om eene rivier, die, op hunne grenzen, veel zout uitleverde en die elk met geweld aan zich wilde trekken. Tacitus duidt de Sale aan, die langs hunne grenzen vloeit, maar hy dwaalt, indien hy aneent , dat deze rivier dus van Sal Zout, genoemd wordt, hoewel men voor 't overige niet kan ontkennen, dat zy om de Zoutgroeven, die mede in de nabuurfchap liggen, hebben geftreden. Die zelfde landpalen, over de Main, de Salen en de Elve, bezitten heden ten dage nog Theotiskifche volken, doch welker fpraak wat verzacht is
door



PRIJSVRAAG VAN 1776. 23
door de fpraakvorme der Teutonen, naamlijk de bewoners van de Palts, de Frankenlanders, en, voor een gedeelte, de Hesfen en Thuringers.
5. IX. ■
De volken, die wy Teutonen noemen, by welken de effene en lage Germaanfche fpraakvorme in gebruik is, verdeelt Ta c i t v s , door het Hercinifche wcud, den Harz, en een gedeelte van den Wezer , in twee deelen. Het eene of Westelyke deel, binnen de gemelde grenspalen en den Rhijn gelegen, ziet men, lichtlijk, dat genoegzaam het zelfde, als nog heden ten dage, is*; naamlijk, aan den Benedenrhijn, de Batavieren, Ufipeten en Tenkteren; aan den Bovenrijn de Katten of Kasfen, eindigende by de Kattuarien of-Cbasfuarien, en Dulgibinen, deze benaming, komende van Dolg, nederlaag, enBini, inwoners , hebbende, van wegens de nederlaag van Varus; en de Chamaven, van ons Westphalen, komende dit woord van Ham, overflrooming; en'de Angrivarien, van Anger , weide. Tot hier toe, zegt Ta c 1 t ü s, kennen wy Germanië ten Westen. P l i n i irs noemt alle deze volken Isthaevonen.
Het andere of Noordelyke deel boven het Hercinifche woud en deWezer, volgens Tacitus w de zeden der Germanen Hoofdjl. 35. keert, met een grooten draai, naar 't Noorden. Deszelfs volken geeft P11 n 1 u s den bynaam van Ingaevonen. Het zijn de Kauchen ( „ Het volk der Kauchen ", zegt Tacitus, „ begint by de Friezen „ en beflaat een gedeelte van het ftrand : het ftrekt zich ter zyde van de tot hier toe aangewezen volken uit, waarna het zwaait tot
„ aan



24 ANTIVOORD OP DE
,, aan de Katten toe ") de Cherufcen, Harzfers, met de Fofen, omtrent de* beek Fufa in het Bisdom Hildesheim ; en de Cimbren; allen te famen, en ieder in 'tbyzonder, bewoners van Neder-Germanië, en zonen der Neder - Germaanfche taal.
§• &
Het intrekken van andere volken, waar van wy bericht vinden t in dit Vaderland van Neder - Germanië en der Neder - Germaanfche tale, heeft geen nadeel toegebracht. Want, in 't midden der derde eeuwe, komt de naam van Franken in 't land der Chamaven op. Dus vindt men in de Kaart van Peutinger: „ de Chamaven, die ook „ Franken heten ". Zy wonen tusfchen de {hoornen Lippe enSiga, en vervullen korc daarna 't ganfche land , dat tusfchen den Rhijn, .de Zee en de Wezer ligt. De oude namen fchynen geheelijk te niet gegaan; byna ook die der Katten ; daar en tegen herleven de oude namen der Amfibaren en Brukteren , die verftorven waren, omdat dezelve hunnen grond hebben in de namen der rivier de Ems, en van Bruk, moeras. De grenzen van Neder-Germanië zijn ook de grenzen der Franken; de .Franken en Neder-Germanen fmelten in een, en tusfchen hen en de Sueven zijn dezelve grenzen en twisten als te voren. Hoe wel daar uit nog niet volgt, dat het latere Salageve, aan de Frankenlandfche Sale, in een gedenkftuk van den tijd van Koning Pepijn, by het welke Karel de Groote een Kasteel heeft gehad nu Königshofen genoemd, het zelfde Salagev zy, het welk in de voorlede der Salifche Wetten voorkomt. Dewijl de verdeeling in drie deelen, die daar gefehiedt, Salagev ; Bodogev en Windagev, op alle
land-



PRIJSVRAAG VAN 1770". 25
landftreeken past, welke, aan de eene zyde, door eene zekere rivier, en, aan de andere, door eene zekere grenspaal, Wende, bepaald worden, en welker vast land, Boden, het derde deel uitmaakt.
§• X I.
Wende is een landpaal, fcheidpaal, en Wendel is een bewoner van een gewest, op de grenzen liggende. In dezen zin , is het vijfde Deel van Germanië het land der Vindilen , (Vandalen) of Vandalië; en Wende of landpaal is een allergevoeglijkfle naam, dien alle omliggende volken geven konden aan 't Noordelijke Strand der Oostzee, want dit was eene landpaal der Ingaevonen , op eene wyze, den Romeinen, en dus ook ons onbekend. Dit was de fcheidpaal der twee Hoofdfpraakvormen van Germanië, en mengde dezelven misfchien onder een. Dit fcheidde de Sueven Theotisken van de Sueven Suonen, en de Sueven van de Slaven, welker twee talen, gelijk wy uit verfcheiden merkteekenen opmaken, eene vermenging ondergingen. Deze Slaven hebben den naam en de hoedanigheid van Wende met zich gevoerd en tot aan de Adriatifche Zee uitgebreid.
In dit Vandalië , aan de linkerzyde der rivier de Sueve , [ den Oder] in die geheele ftreek, welke, aan de eene zyde, door de Oostzee, en, aan de andere, door de rivier de Elve bepaald wordt, woonde 't verbond der volken ; of liever de Vindilen (Vandalen) waren zeven verbonden volken, eerende Hertha , in het eiland Rugen, dus genoemd naar de Rugien, die op de Slaven gevolgd zijn.
In dit verbond zijn de Angilen alleen Sueven , volgens Ptolomaeus, Deze naam, welke zich ten Zuiden en Noorden, in eene
D rech-



26 ANTWOORD OP DE
rechte lijn, uitftrekt, plaatst de Anglen onder de bondgenooten in het Ooftelijkfte gedeelte, aan den linker oever van de rivier de Sueve in een' hoek, zoodanig dat zy ten Zuiden door de Sueven, Semnonen, ten Noorden, door de aan de Sueven vermaagfchapte Sueonen , ten Ooflen , door de Slaven , en ten Westen , door de zes volken, met hun verbonden, zijnde Teutonen, als blyken zal, worden ingefloten , en misfchien worden zy, naar deze hunne woonplaats, Anglen genoemd, van Angl een hoek, punt. — Waarfchijnlyker dan van anga, anger, akker , bezitting, waarvan de Angren, Engren, meeflentijds midden tusfchen Oofterfchen en Westerfchen ingelegen (zoo als de Oostphalen , Angren en Westphalen) hunnen naam hebben.
§. X I I.
Deze verbonden Volken {trekken zich uit tot aan de Cimbren. Zie Tacitus van de zeden der Germanen Hoofdjl. 37. Deze Schryver zwijgt van de Teutonen , welke echter van andere Schrijveren in deze Gewesten overvloediglijk genoemd worden. Plinius telt onder zyne Vindilen ook de Varinen (welke Tacitus by de verbonden volken voegt) en verdeelt zyne Ingaevonen in drie groote volken, de Cimbren, Teutonen en Chauchen. Wie kan zich verbeelden, dat Tacitus de Teutonen niet gekend of vergeten zoude hebben? Onder zyne volken, welke Plinius Ingaevonen noemt, zijn de volken der Chauchen; de Cherufcen en Fozen; en de Cimbren. Wie kan zich overreden, dat Tacitus onder de Cherufcen en Fozen de Teutonen verftaet ? daar de Cherufcen ook anderen
Hi-



P R IJ S V R A A G FAN i776. 27
Hiftoriefchryveren bekend zijn. Onderlid , dat 'er eene letter bedorven, en dat eene r in plaatfe van eene t gezet zy, in het woord Reudingen, en dan zal Tacitus in het zelfde gewest Teudingen hebben, bezitters der Eilanden in de Suevifche Zee, naburen der oude Cimbren en hunne medegenooten in hunnen uittocht naar andere landen. Hier tegen fchijnt dit alleen te ftryden, dat de Reudingen, in Teutonen veranderd, een onbekend en klein volkje is, en met andere volken famen gevoegd wordt; daar de Teutonen van Plinius een groot volk zijn. De Teutonaren van Ptolomaeus met de Virunen, en de Teutonen met de Avarpen hebben, ongetwyfeld, hun woonplaats in deze landen; en dus bezitten de Chauchen, Cimbren en Teutonen dit gewest.
De Teutonen hebben misfchien hunnen naam , die den ganfchen ftam der Germanen toekomt, hier van, omdat zy de echte NederGermaanfche taal fpreken, en zijn daarom van de Sueonen hunne buren, met den naam van alle anderen, die deze zelfde taal fpreken, als hun naast by zijnde, dus genoemd.
J. XIII.
Het is blaar blij klijk, dat de Franken hier en wel onder de Teutonen , in 't land der verbonden volken , voortgefproten zijn. De Aardrijksbefchryver Ravennas, van de zevende eeuw, zegt: B. I. Hoofdjl. II. „ Het is zeer zeker, dat de Elve, by haren uitloop „ naar Zee, van de ouden Maurungavia (Meergau) genaamd werd, „ in welk Vaderland de Elve , geduurende zeer vele jaren, het ge„ {lacht der Franken geftuit heeft ". En Ermoldus Ni gellus
D 2 fpreekt



23 ANTWOORD OP DE
fpreekt van de rivier Daena, zijnde de oude naam van den Eyder, „ van waar het gerucht medebrengt, dat de Franken zouden zijn ,, voortgefproten ". Het Maeotifche Meir of de zwarte Zee, van waar men gezegd heeft, dat de Franken naar den Rhijn gekomen zouden zijn, is zekerlijk geene andere dan de Oost-zee. Hier toe behoort ook, het geene men verhaalt van 'tverdryven der Franken door Galerius in het jaar 300., „ niet reeds van die plaatfen, welken de „ Romeinen eertijds ingenomen hadden, maar uit hunne eigen lan„ den, die zy van den beginne aan bezeten hadden, en van de uiter,, fte ftranden van 't land der Barbaren ". De beteekenis van het woord frank , vrank of vry, komt niet over een met den toeftand en de betrekking, waarin Neder - Germanië toen nog was. De aankomst der Franken fchijnt , zo die niet geheel en al vyandig is geweest, ten minfte met overmacht en geweld verzeld gegaan te hebben. De geaartheid, welke, volgens 't eenparig getuigenis aller Schryveren, hun kenmerk uitmaakt, komt hier meede zo wel overeen, dat het waarfchijnlijk is, dat men hun den naam van vrangh, fcherp, wreed, woest, waarvan 't woord vrenghen, haten, afkeerig zijn, afftamt, gegeven hebbe, en zy zich dien tot eere hebben gerekend.
Deze oude Franken zijn, voor zo veel men kan afnemen, uit alle blyken, die in hunnen woorden, eerfte wetten, ligging, oorfprong, zich opdoen, niet flechts de tot hier toe zoogenaamde, maar de oprechte en echte Teutonen geweest, welke kort daarna zich van den Neder-Rhijn hebben meefter gemaakt en dien tot op den huidigen dag bezitten.
Deze oude Franken moet men wel degelijk onderfcheiden van an-
de-



PRIJSVRAAG VAN 1776". 29
deren, die Hechts met eenen gemeenen naam Franken genoemd worden , hoedanigen 'er voor al velen in Galliè' waren, die, hoewel Sueven zijnde, welken zich aan de Franken overgegeven hadden, onder den naam der laatften begrepen werden en doorgingen. Reeds lang voor den tijd van Caesar, hadden de Sueven een en andermaal woonplaatfen over den Rhijn gezocht en bekomen. Dusdanige Suevifche volkplantingen, ontzaglyke broeders der Franken, hebben noodzaaklijk hun Gemeenebest, hun voorrecht en hunne heldhaftige taal, hoewel zy in naam Franken waren, moeten behouden. Schieter geeft ons , in zyne aanteekeningen op de Kronijk van Koenigshoff, een geflachtregister van de Kaerlingen in Latijnfche verzen gefchreven , en de taal der Kaerlingen , naderhand de Lotharingfche genoemd , is de heldhaftige taal der Theotisken. In dit geflachtregister wordt gezegd, dat de eerfte Stamvader van dit geflacht Ferreolus de Schoonzoon van Siagrius, den Romeinfchen Bevelhebber over Galliè', in 'tjaar 464, uit hoofde zyner vrouw Papianille is geweest. Industria, de vrouw van den kleinzoon en naamgenoot van dezen Ferreolus, maakt men op, dat eene dochter van KLovisden I. is geweest, en dat hun zoon de Raadsheer Ansbertus, door zijn huwlijk met vrouw Blithildis, fchoonzoon van Klotaris den I. geworden is. Waaruit de grondflag gelegt is tot die macht, welke 't gebied der oude Franken en der Teutoonfche taal reeds in zijn' kleinzoon, den Hafmeier Sint Arnulf, eerften Hertog aan de Moezel, en in zijn' achterkleinzoon Ansegisus, fchoonzoon en erfgenaam van Pifijn van Landen, Markgraaf aan de Schelde , ondermijnd en aan
D 3 't wank-



30 ANTWOORD OP DE
'c wankelen gebracht, en onder den zoon van dezen, Pipijn van Herjlal, deszelfs kleinzoon Karel Martel, en achterkleinzoon, Koning Pipijn, geheel om verre geworpen en te gronde gebracht heeft.
5- X I V.
Deze Franken Teutonen, bezitters van gansch Neder-Germanië, van de Main en de Salen af tot aan den mond des Rhijns en de Noord-zee, worden zeer dra door de Saxen gevolgd. Ptolomaeus is de eerfte, welke hen met dezen hunnen naam noemt. Zij moeten over den Eyder in Cimbrië hebben gewoond, uithoofde van de oorfpronglyke woonplaats, die men den Franken toefchrijft. Zij hebb en zich terftond langs het ganfche ftrand der Noordzee verfpreid, en zijn, reeds in het jaar 28Ö , tot in Armorika vyandlijk doorgedrongen. Even als de Franken over den Nederrhijn naar Gallië zijn verhuisd, .zo vielen de Saxen dezen , als vyanden , in .Neder-Germanië, in den rug. Want de Salifche Franken hebben zy in den jaare 358 , naar Batavië verdreven , en hebben hun vast •verblijf in Westfalen genomen, zoo verre als zich tegenwoordig de Saxifche Wetten nog uitftrekken ; en zy maken nog heden ten dage de helfte van het tegenwoordige Germanië of Duitschland uit. De Aardrijksbefchryver Raven nas V. Hoofdjl. XVII. doet dit Westfaalfche Vaderland der Saxen,, aan den Eyderkant, eindigen by de Deenen. Doch dat men dit niet ten ftrengften noch naar de Jetter ,te nemenhebbe , blijkt hier uit, dat de Eyder, na den inval der Saxen in Westfalen, een landpaal der Friezen is, van welken wyzo terftond
bree-



PRIJSVRAAG VAN 177^ 31
breeder zullen fpreeken. Hen rik de trotfche, en Hen rik de Leeuw hebben de Saxen over 't ganfche oude Vandalië of langs de kust der. Oostzee uitgebreid, door het onderbrengen en allengskens uitroeien der Wenedifche Slaven, die de Teutoonfche volken, deze gewesten verlatende, van den Oder af opgevolgd waren. De Saxen deelden het oude Suevifche Rijk der Thuringen met de Franken, en vermengden hunne platte taal hier ter plaatfe met de Suevifche, en deze hunne aangeboren, platte, oorfpronglyke, lage fpraakvorme heeft zich uit Westfalen en Brunswijk verfpreid over Lunenburg , Holftein, Meklenburg, Brandenburg en Pomeren.
Voor het overige is dit alleroudfte Neder-Germanië of Teutonie, heden ten dage wederom,, als ten allen tyde, tegen de Sueven aanliggende, nog het zelfde. De zelfde verdeeling in Westelijk en Oostelijk houdt ftand, met verandering alleenlijk van benaming. Het Westelijk gedeelte wordt nu het Frankifche, het Oostelijk het NederSaxifche genoemd.. De beide fpraakvormen zijn in zich zeiven eene en dezelfde Teutonifche taal.
5- XV.
De Frankifche of Nederrhijnfche taal verdeelt zich iri twee fpraakvormen, naamlijk in de boven- en beneden taal. Dat dezelve, van de oudfte tyden af, op gelyke wyze, tweeledig is geweest, is zeer waarfchijnlijk. De Ubien (obere, opperften) waren zekerlijk de bovenflen aan den Mainkant: de Batavieren daartegen worden dus genoemd van bat laag en aw {treek. Tot den Nederrhijnfcben boventak behooren derhalven de Hesfen, (tegenwoordig nog, volgens hunnen



3» ANTWOORD OP DE
nen ouden naam, Katten, voor zo veel zy de Teutoonfche of platte taal fpreken) en het tot het Rijk behoorende Nederrhijnfche, het Bergfche, de Mark, Keulen, Gulik, Kleef. De beneden taal heeft haar'zetel in de Nederlanden, zoo het Brabantfche als het vereenigde Staatfehe, aan welk laatfle de naam van Holland in 't gemeen pleegt gegeven te worden.
Gelijk 'er geen plekjen lands ter wereld is, hoe klein en gering het ook mag zijn, 't welke zich niet door een zekere byzondere vorme zyner taal, uitfpraak der gemeene woorden en de byzondere fchikking van de gemeene regelen , zo der woordgronding als fpraakkunfte , en byzonder gebruik in toepasfinge van de betekenis der woorden op de gevallen , zaken, en byzondere onderwerpen, zo ondergefchikte als ondeelbare , en dus als 't ware, met zich eigen woorden en betekenisfen kenmerkt en van anderen onderfcheidt, zo befpeurt men ook tusfchen deze Teutoonfche talen , byzonderlijk tusfchen de Neder - Saxifche en Nederlandfche , een magtig groot onderfcheid, het welk eindlijk hierop uitkomt, dat het Nederrhijnfche Keizerlyke, en zo ook het effen, onvermengde, of ten minfte weinig vermengde , Saxisch , natuurlijk en oorfpronglijk is, en de gronden der Teutoonfche taal naast bykomt of volkomen met dezelven overeenftemt.
Het is bekend dat zelfs het Brabantsen en het Hollandsen, eenigermate verfchillen.
J. XVI.
De Belgifche (Nederlandfche) taal, alzo genoemd van Balg Zee, baar, golf, verheft zich boven de rondomheenliggende fpraakvormen,
aan



PRIJSVRAAG VAN 1776. 33
aan den Rhijn en in Westphalen gefproken wordende, door eene volkomener en krachtiger uitfpraak en mindere vloeiendheid.^ Zy houdt voor al veel van den hooger klinker 0, voornaamlijk in het conjugeren , hij bond, waarvoor de anderen en ook de Angelfaxen band zeggen. Zy is een liefhebfter van verfcheiden tweeklanken, als van ie, dienst, vrieslandt, lief, \liedt, en van zoodanige ei's welke by de andere Teutonen niet in gebruik zijn, meijneidig — eijnd voor end — ; en van uy, uit, huijs ~ , en oi, aey, uijtroeien, uitrolt —; ieu, nieuw —, vooral houdt zy van ou, vrouwe — , waarin de Nederlanders alt gaarne veranderen , oud voor alt, koud voor kalt, houd voor holz —. Zy fisfen ook fterker gantsch — ; zeve, zege, zuiver, zoeken, zeg, zagt zold —.
Men zwyge , dat deze taal 't Fransch navolgt, hare klinkers op zijn Fransch fchrijft eu voor ö, oe voor u; dat zy deelwoorden formeert, die by de Germanen of Hoogduitfchers in geen gebruik zijn, doen hooren, overfien zijnde, gehadt hebbende ; dat zy de meervoudige getalen op het einde met een Franfche s teekent , liefhebbers, meejlers, en rechtsflreeks tegens den aart der ganfche Germaanfche taal, en van al wat Germaansch fpreekt, de toonloze of korte lettergreep er op het einde, de beteekenis van eenen dader of bezitter met zich brengende, uitrekt, en, op de wyze van lettergrepen, met een circumflex geteekend , flepen doet, leeraer, leugenaer , wisfelaers, achtbaer.
Deze Nederlandfche taal behoorde , daar zy door eene groote tusfchenwijdte van het Theotiskifche afgefcheiden is, allerzachtst, allereffenst en zeer vloeiend te zijn, en zy bevat integendeel zo veel
E (teil-



34 ANTWOORD OP DE
fteilheid, hardigheid en ftijfheid in zich, dat het der moeite wei waardig is nauwkeurig te onderzoeken , van waar dit alles in dezelve is ingevoerd : want dat het 'er van buiten is ingevoerd , is klaarblijklijk.
De hedendaagfche Belgen (Nederlanders) zijn niet meer die Belgen , welke het derde deel van Galliè" vervulden , en van welken Caesar zegt, dat de meefle Belgen oorfpronglijk Germanen zijn, die , in oude tyden , den Rhijn overgetrokken zijnde , de Gallen verdreven hebben. De beide Belgen kunnen wel afkomelingen zijn van dezelfde voorouders , maar hunne lotgevallen , vooral die der Gallifche Belgen, zijn zoo verfchillende geweest, dat de hedendaagfche Belgen van de oude Belgen geenszins, in eene rechte lijn, kunnen worden afgeleid: waarby komt, dat het klaarblijklijk is, dat de Sueven zo veel toegebracht hebben om de Germaanfche taal in Galliè' te planten als de Teutonen. Wie nu* zal onderfcheiden of de Tongeren, by welker overtocht de naam van Germanen in de wereld gekomen is, of de Treviren, Nervien, Menapien, Morinen en welke namen'er meer mogen voorkomen, Theotisken, dan of zy Teutonen van afkomst zijn? En wat wy gemeens hebben met die Germanen, die uit hun vaderland getrokken zijn; Wy, die zuivere Germanen zijn, met die vermengden.
S- X V I r.
Het is overeenkomftig met de rede en met de natuur der zake, dat de Katten, op de grenzen der Sueven woonende, een hooger fpraakvorme gehad, en eene eenigzins met het Suevisch vermengde
taal



? £ IJ S r RAAG V A N 1775. 35
taal gefproken hebben; dat zy derhalven van het echte en zuivere Teutoonsch zijn afgeweken. De Batavieren zijn , volgens Tacitus van de zeden der Germaanen. Hoofdjl. 20. een volk, eertijds tot de Katten behoord hebbende, en dooreen' inlandfchen oorlog, naar deze {treek verhuisd, in welke zy een gedeelte van 't Roomfche gebied werden. Het is ook daarentegen mogelijk, dat de Franken, die Teutonen waren, deze Suevifche verwe, weder uitgewischt of verminderd hebben. Het Theotiskifche gaat in de Nederlandfche taal voort by opklimming, en wordt het hoogst in de Hollandfche fpraakvorm. En wat kan 'er zekerder zijn, dan dat deze zeer naauw aan de Friefche verknocht is.
De Friezen, het woord als eene gemeene benaming aangemerkt ,
zijn rand boord Jlrandbewooners. Fris is rand, boord. En de
Chauchen zijn, tot zoo lange men het tegendeel bewijst , Friezen, de zuivere effen Teutoonfche taal fpreekende, even als alle hunne nabuuren. Zo lange de Saxen naderhand dit ftrand bezeten hebben, is 'er, dewijl zy Zeerovers waren , en de Franken tot voorby de Noordelyke Rhijnmonden gedreven hebben, zekerlijk in de zuiverheid der beneden taal ook geene verandering gemaakt; maar het is kennelijk, dat de hedendaagfche Friezen de oorfpronglyke Teutoonfche taal met de Theotiskifche vermengd hebben.
De Anglen zijn, gelijk wy weten, echte Sueven, in eene rechte lijn, van de Sueven afftammende, alhoewel hun verbond met de zes Teutoonfche volken, en hunne noordlyke ligging zelve hunne fpraakvorme eenige verzachting fchijnt aangebracht te hebben. De Anglen moeten noodzaaklijk van den Oder en den oever der Oostzee
E 2 naar



36 ANTWOORD OP DE
naar den oever der Noordzee verhuisd zijn , om naar Brittannië te hebben kunnen overfteken. Dit is des te zekerder, om dat alle hunne bondgenoten den zelfden weg naar 't westen hebben genomen , en onder den naam van Franken over de Elve geheel NederGermanië overfbroomd hebben. De Anglen de achterften, uit hoofde hunner ligging, zijnde, hebben ook de uiterfte deelen ingenomen, en zijn rand — of iTrandbewooners, Friezen, geworden. Het doet niets ter zake, of hunne verhuizing voor of na de Saxen gefchied zy. Is zy de Saxen voorgegaan , dan zijn zy , door den inval van dezen, op hun ftrand in het nauw gebracht, gedrongen en naar Batavie gedreven geworden, maar hebben , na dat de Saxen zich in Westphalen, Angrie en Oostphalen ftil hielden, en gevestigd hadden , hun ftrand weder bekomen. Is daar tegen de verhuizing der Anglen eerst na de Saxen voorgevallen , dan hebben zy zich eene woonplaats aan het ftrand verworven, in welke zy niet zijn ontrust geworden.
Niemand ontkent, dat de Friezen met de Anglen in Brittannië, door een' nauwen band van maagfchap, aan malkander' zijn verbonden. Emmius heeft in zyne Friefche gefchiedenisfen dit klaarlijk bewezen, en de afkomst der Engelfchen van de Friezen bevestigd met het getuigenis van Beda, „ de volken, van welke de Anglen „ of Saxen in Brittannië afftammen zijn de Freforen „ de Rugien (eer„ tijds naburen der Anglen) — de oude Saxen, de Boruktuarien ", cn met het getuigenis van Marcellinus „ Suidbert dorstte naar „ de zaligheid der Friezen en Saxen , omdat de Anglen uit hen zijn » voortgefproten ". En hieruit leidt Emmiüs af, dat het om deze
re-



PRIJSVRAAG VAN 1776. 37
reden is, dat de Friefche landtaal nader aan de Engelfche komt dan aan de haar nabuurige Germaanfche talen.
De Fries ook, fchoon een gewest bewonende, dat tot de effen, niet opeenftapelende Neder■ Teutoonfche fprake behoort , voegt, volgens Emmius, de klinkers gaarne byeen, en vormt eene groote ver fcheidenheid van tweeklanken: uus, uiz, oes, oeiz, ij es, ons; joe, ioea, joed, heden; oeunk kwaad; brieng; hoeniengdom ;jewiegheit;rioeht, recht; hy knarst met de hondfche letter, en verfcherpt of verkort de uitfpraak, tegen den aart en gewoonte aller Teutonen : Swerren in plaats van Zweren; Kenen voor keeren; Betallen voor betalen; Mig heiEg, wezze, weten — en, iets dat zonderling is, hy heeft het mannelyke lidwoord van den noemer in het eenvouwdige, der, die, het welk men anders nergens in geheel Nederduitschland aantreft.
Zie daar de oorzaken van alles , welk alles echter weinig is , het welk uit het Theotiskifche in de Hollandfche taal is ingeflopem
£. XVIII.
De Angelfaxifche taal is, gelijk zy zich in fchriften van de achtfïe eeuw eerst vertoont, zekerlijk eene Germaanfche taal,- die der Teu. toonfche taal allernaast by komt, doch reeds zoodanig met het geen van deze vreemd is vermengd en verbogen, dat de Nederfax in Germanië de oude Saxifche taal in Britannië niet meer voor de zyne er. kent.
Doch anderszins blijft deze taal een achtens-waardig gedenkteeken der Germaanfche taal, als komende over een in het gebruik van dezelfde letteren, en vooral'van dezelfde medeklinkers op het einde, b,
E 3 v en



38 ANTWOORD OP DE
v en /; c, g en S; m en n, v en p — in 't oude lidwoord ƒ*, feo, 't welk reeds alle naamwoorden, ja zelfs eigennamen en de benamingen van zaken, op zich zeiven beftaande, verzek; in de voornaamwoorden me mij, wii wij, unk ons, gyt gy beiden ; in de declinatie door alle de gevallen he, his, hem, hen, hira, hi;~ in andere woordr jens, ba, beiden; in de voorzetfels bi , big rondsom —; in de bywoorden aa altijd , fnude ras — ; in de conjugatie der hulpwoorden beo en fi worden en zijn; in het menigvuldig Hellen van 't woordje ge, voor de werkwoorden , en vooral voor deelwoorden van den voorleden tijd in ath, eth, oth, et,on, an;"m het formeerenvan den volmaakten tijd door hebbein ; den toekomenden door /cal, will; in het lydende werkwoord eom gelu/od, ik word geliefd of bemind, beo gelu/od ik zal geliefd of bemind worden, we/on gelu/od geliefd of bemind wezen of zijn; en in de wenfchende wyze gif, fi, geef, ftel ; in het byzonder gebruik ;van vele wortelwoorden en hunne beteekenisfen, en van vele koppelingen en overdragtige fpreekwyze b. v. /orliggan kwalijk liggen voor echtbreken —. De tweeklanken, aan deze taal eigen, zijn ca en eo, welke driederlei foorten van werkwoorden of conjugatien maken, in jan , een en an; zy heeft eene haar eigen wyze van 't lydend werkwoord te vormen door beo worden; zy heeft eene gewoonte, die in andere Germaanfche talen byna geheel onbekend is, van een' klinker voor de woorden te Hellen adune, dune naar beneden; by haar is de ontkennende a, die by anderen zeer zeldfaam is, gemeen; de afwerping der blazende letters is haar byna eigen, eovzngeo, ook ed van wed tegen — ; de famentrekkingen en uitwerpingen van letteren zijn haar eigen; en vooral heeft zy byzonder den uitgang as in den noemer



PRIJSVRAAG VAN 1776. 39
Bier van het meervoud der zelfftandige naamwoorden, Smidas, 't welk de voornaamfte onder de zeven dus onderfcheiden declinatie»
jS# Dit alles en nog meer andere dingen maaken van de Angel-
faxifche eene eigenlyke Germaanfche taal, alleen door haare lotgevallen van de overigen afgefcheiden, welke de onderfcheiden takken van haren oorfprong, of dedeelen, uit welken zy is famengevloeid, geenszins vergeten is of verloochent , en ten hoogfte dienftig is om allerleiè' gedenkftukken van alle haare broederen en bloedverwanten, de Germaanfche talen en fpraakvormen, hoe verre of naby zy haar ook beftaan mogen, op te fpeuren en op te helderen; maar zy belijdt ook teffens, dat zy geenszins waardig en gansch onbekwaam is om de moeder van eenige fpraakvorme of tale in 'tLand der Germanen, waaruit zy oudtijds is vertrokken, genoemd te worden. Zij heeft ook daarenboven haare ar ik ben, eart, arth, aran —; gelijk ook til, en haar geliefde 'd— zonder twijfel van de Deenen. Tot bewijs zy, by voorbeeld, genoeg, dat het gebed onzes Heeren van Ursinus: ure, eart on heofenum , eorthan— geenszins met eenige andere Germaanfche taal overeenkomt.
$. XIX.
Uit de droomen en verdichtfelen der Zweden is een oud en ingeworteld vooroordeel voortgefproten , en heeft als een nevel byna geheel Germanië bedekt, dat wy Germanen onze taal, onzen oorfprong, ©nze voorouders den Scandinaven verfchuldigd zijn, dewijl, zoo als men zegt, de Gothen overal volkplantingen hebben aangelegd.
Wy



40 ANTWOORD OP DE
Wy hebben gezien, hoe de ganfche kust der Oostzee, en de daar omtrent liggende Eilanden zich langs den Oder tot de Morava en door geheel Neder-Germanië hebben uitgeftort en ontledigd. Zeg voor Scandie (het woord, naar waarheid, afleidende van te?, boord, rand, ftrand) rand , zeeoever. Het zal de ware baarmoeder der volken van Jornandes zijn, mids gy 'er niets anders door verftaat dan het Germaanfche ftrand, Vandalië. De namen veler plaatfen, Goth enGsthland, bewyzen niets ten voordeele der Zweedfche Gothen. Wat zijn de Guten van Ptoxomaeus een klein hoopje volks onder de zeven volken van een klein gewest , vooral by de Hilleviönen, de Hallanders, van Plinjus, die in vijfhonderd dorpen woonden. Meestal, wat men ons verhaalt van de krijgstochten der Sueoflen , is gedeeltelijk verkeerd toegepast, gedeeltlijk onzeker, gedeeltlijk van de dichters verfierd. Maar waartoe meer woorden? laat hunne taal zelve fpreken.
Zy zouden waarlijk geene Germaanen zijn, indien hunne taal niet zeer veele, en, wel voornaamlijk, wezenlyke dingen met de andere Germaanfche talen gemeen had. Wy ontkennen ook niet dat zy van zeer veel nut is. De Zweedfche taal bezit eenen grooten overvloed van zuivere wortelwoorden. Zy ftelt nog eene s voor de keelletter fkuld, frisk; zy houdt zich voor 't grootfte gedeeJte by de harde eenvoudige keelletter naderhand in — Kg verzacht:— gik. gieng, tak, dank —. Zy is een liefhebfter van den ouden fcherpen klinker, op het einde door ons verzacht in e; zy heeft den ouden algemenen gever in m in den eerften perfoon van 't meervoud des werkwoords behouden; zy houdt nevens den Teutoon van de ƒ in plaats van
de



PRIJSVRAAG VAN x776. 41
ieb, arf •— f in plaats van ƒ, Jkiepp — en op het einde van zachte medeklinkers fade, fagte, fm'dd, fchmach —; zy verkiest de oude zuivere klinkers voor de tweeklanken, ok ook, op naar boven , hus huis, tru trouw —, en, weed, Jleg, dref, lik, rich; en zy ruischt niet met den tand by het lidwoord then, en voornaamwoord wi, wtlken — ; zy is mede achtloos in den gever van den aanklager te onderfcheiden; zy volgt de Attifche fpraakvorme na, als guta, uitftorten. Zy behoudt
den wortel in chs, waxa, oxa , maar des te vryer wijkt zy 'er van
af in 't wegwerpen der voorfte wortelkeel - en lipletter, — / voor g'ji e&nd voor geêend > unS voor jung, emot voor gemot; ort'm plaats van wort, orm in plaats van wurm, onska in plaats van wunsfen, 'dggia in plaats van bewegen—, om, von —; dus heeft zy ook de n der onbepaalde wyze weggeworpen; zy heeft ook hare eigen tweeklanken i'd , fi'dl — , ie, bieg, io, hiord — iö, kiött, iu , diur — iü fiük — , iy begi'jnnelfe.
Maar zy verfchilt van alle de andere talen in 't gebruik des lidwoords — en en in het onbepaalde et aan het einde der woorden
gefteld ,fadren— quinnan , barnet ; in het uitdrukken van den
werker of bezitter van iets door er, halur van hal held, hiudr van hild gevecht, magr van mag zoon. Zy bindt zich, in de groote verfcheidenheid van declinatien, welke zy heeft, aan de s op het einde des telers, en de r in 't meervoud: herras, herrar; himmels, himlar; in den mecrvoudigen teler herrars, himmlars ; en aan de Jidwoordlyke declinatie herrans, in 't meervoud herrarnas; hhnmelens, himlarnas — • Dezelfde harde r geeft eene ruwheid aan de werkwoorden, jag, tu, han, hörer, in 't vrouwelyke hon, h'êrar. De aantoonende wyze van
F 't ly-



4* jNtfroóAööPDB
'tlydende en onzydige werkwoofd — fly, uppenbarar, hy wórdt geopenbaard , uppenbarades hy wierdt geopenbaard —, rHdens verblijd n, zijt blyde, worden nergens elders gevonden; en de hulpwoorden tlifwa enfiï, zijn , worden, zijn hare lievelingen. De Yslander alleen heeft fier, zich, behouden by het met, tny, enthier, u, welke Iaatften ook by anderen in gebruik zijn.
Van alle deze dingen, die veel ouder zijn, dan alle gedenkftukkeft, den uit vaartzang van Koning Lobbrog, de Yslandfche gedenkftukken en fteenen, is in 't Germaanfche gewest, bepaaldelijk dus genoemd , geene de mmfte blijk immer te vinden, welke 'er echter gevonden zoude moeten worden, indien eene volkplanting van de overzyde der Oostzee hare taal in Germanië hadde ingevoerd. Dit oordeelen wy dat de allerbeste wederlegging van dat vooroordeel is. Indien de Sueoon de vader was van den Batavier, den Frank, den Sax, of van een eenig volk van Neder-Germanië en van de Thurrngers, zoude hy, of door zichzelven, of door 't geen de Angelfaxen van hem geleerd hebben, ten minften eenige teekenen van zich by die volken hebben ingevoerd; doch zy worden nergens gevonden,
Met den aanvang der gèdenkftukken , in Welken de- Angelfaxè'n voorkomen, beginnen ook die van Neder - en Opper-Germanië, en Abxaham vak- der Myle heeft, in zyne oude Hollandfche fsalfnen, niet alleen deft zuiveren en onbevlekten aart der taal van. Neder - Germanië aangetoond, maar hy heeft ook bewezen dat deïelve, tót-op ilezeft huidifen dag, altijd dezelfde ea zich gelijkvocïsig geweest fe.
f * X X.



tRlJSVRAdQ V A H 1776. *f
$. X X.
Het onrecht, het welk den Germanen of Duitfehers van den Sueooi of Zweed overkomt, is geringer dan 't geen den Moefogoth wordt aangedaan. Nog tegenwoordig neemt de Zweed kwalijk, dat met hem beroove van 't recht van den naam van vader te dragen, van da taal van Ulphilas, of ten minfle van zich , met uitfluitiag va* anderen, het naastbeftaande bloed ver wandfchap met dezelve toetckennen. „ Alle komen hierin overeen ", zegt de Verhandeling over den oorfprong der Latijnfche taal, welke onlangs met de fchriften van Ihre is uitgegeven, „alle komen hierin overeen, dat O dijk „ de Scythifche taal in Germanië en ons Noorden he^ft ingevoerd, „ Dit getuigt de Schryver van de Edde ". Zie daar een getuigenis, duizend jaren later dan Christus geboorte, uit de Edda genomen, tot bewijs eener verhuizing, welke duizend jaren voor Christus gefchied zoude zijn. Nu eens is O dijn van den Donau naar Scandinavië vertrokken; dan weder heeft Scandinavië 't volk der Gothen aan den Donau geplant. Zie Heupelius Verhandeling over Ulphilas. Niemand mag in twyfel trekken of de Oftrogothen en Vifigothen in Moefië dezelfde zijn met de Ostro- en Westrogothen in Scandinavië ; de Gothen zijn immers Gothen, en wat is 'er gemeener dan deze fpreekwyzen, onze voorouders de Gothen, en de Gothifche bouwkunst?
Indien Toland en andere geleerden Gothisch noemen, het welk wy in het algemeen Germaansch heeten, willen wy over geen woorden twisten. .Dpch uit den naam van Goth kan men niets befluiten»
F % Mea



44 ANTWO ORD OP DE
Men vindt dikwils eene en dezelfde namen van zeer verre van elkander gelegen en geheel verfchülende volken. De Germanen zijn by Herodoot een Perfisch volk. De Cauconen zijn volkeren in Pbntus, in Peloponnefus, en in Germanië. De Marcomannen woonen, volgens Rhabanus aan den oever der Oostzee; andere Marcomannen huisvesten aan den oever des Donaus. De Moefogothifche Theruingen , de Germaanfche Thuringen, de Illyrifche Taurinen en die van verfcheiden andere plaatfen zijn berglieden, van tor hoog, berg, zonder dat zy malkander eenigzins beftaan; de Virtungen zijn bewooners van de toppen der bergen, van wur top-eens bergs, 't zy zy woonen in Moefië, of in Alba in het Hertogdom Wirtemberg. De Longobarden bewoonen de vlakke vdd.n (Jonge börde) onder de Sueven aan de Elve, en onder de Moefogothen.
Got is ene hoeve. Tacitus van de zeden der Germanen Hoojdft. 46*» zegt: „ De Ptucinen, die van fommigen Bastarhen (verbasterde, on-
zuivere, bedorvene door vermenging met vreemden, de Slaven „ naamlijk en de Scythen, in de lijn, waarvan wy boven fpraken) w genoemd worden. hebben, ten aanzien van taal, kleeding, woon-
plaats en huizingen, de houding van Germanen ". En de Veneden worden gevoeglijkst onder de Germanen gerekend, omdat zy hunne huizen in den grond vast maken; cot, hut, gad, kraam, ligt opgeflagen woning^ — Ook duidt hy aan dat- de Gothen geene omzwervende volken, noch Scythen, noch Sarmaten zijn, maar dat zy vaste woonplaatfen , bebouwde landen , en omheinde hoeven hadden. ~ Got beteekent ook goed, Gotland vruchtbaar land, gelijk Ts* land, met ys.bezet land, Groenland, glasachtig land —. «Goth} gaut kan
ook



PRIJSVRAAG VAN 1776. 45
ook zijneen bewooner van een dorp, gauw, güw, in de vlakke landftreekaan den Donau, van wiens groote bocht 'beugung buiging; de bewooners, zonder twyfel, den naam van Peucinen hebben.
De Moefogoth kan geen afkomeling van den Scandinavifchen Goth, noch een bloedverwant van den Yslander of Dalekarler zijn. Zyne naam- en werkwoorden ruifchen niet met een hondfehen tand; zijn baurgs van de ftad, de fteden, ftrijdt recht • ftreeks tegen het borgar van de ftad, borger de fleden, van R u d 0 l f J o n a s. De Moefogoth U l r h 11 a s, die zegt: rums wigs, fa brigganda in fralujiai, jah managai find, thai inngaleithandans thaitb thata, breet is de wegh, die leijt tot het verderf, en velen zijn 'er die ingaen door dezelve, Mntth.Yll, 13, heeft geene de minfte kennis aan die opeengeftapélde hondfehe r, welke voorkomen in de Yslandfche vertaling, die SïihRNHiELM by brengt tot een bewijs, datjmen de Moefogothifche taal van de Yslandfche moet afleiden, of ten minften , dat deze twee talen zeer na tan elkander vermaagfehapt zijn. Vergelijkt de bygebrachte plaats, fa wegur cr breidur, ftmleider, nidur, til fom töpunar, og tbeir ent mangun — De wegh is breet, die legt neder tot verderf, en 'er zijn velen.
Niemand neemt het den Zweed kwalijk, dat hy,.in de onbepaalde wyze, van het algemeene gebruik der Germanen afwijkt, door 't wegwerpen der n, Vdkna, bota, lage, bote genezen. De dichters der oude Franken, H Suevifche gemeene volk, de Fries en anderen., gaan hierin even los te werk. Op deze uitzondering na , houden zich de Pers, Moefogoth, Angelfax en alle Germanen, hoezeer zy het ook met verfcheidenheid van klinker doen mogen, aan en, h-
F 3 *<w».



t$ JNTÏTOORD OP D Z
kan, lekintnj genezen, botan, beteren, verbeteren, herftellen. He» lydende en onzydige as, es, afi, efi, is den Zweed, en hem in het byzonder en alleen eigen , even als den Moefogoth zijn Jaiat Matth. V: 25. in karkara galegjaza gy in de gevangenisfe gezet wort. het welk den Yslander even zoo vreemd en onbekend is als den Moefogoth het Yslandfche i dyplyzu werder thu kajiadr of kajjalt, geworden wordt, in het Zweedsch kajlas, in het Deensch kajles. Nooit hoorde of wist de Moefogoth of iemand van alle de overige Germanen van een lidwoord achter de naamwoorden te plaatfen, en van fcene nieuwe declinatie daaruit voorgefproten , meniskian , meniskie-
nès . De onzydige woordfchikking van Ulphilas, Mare. III:
31, -aithei is, jah brothrjus i? — Jiandandona — haitandona, welke twee laatfte woorden, Jlaande, roepende, hier in het onzydige voorkomen, jiantia, voc-antia; Luc. I: 6. Zacharias en Elifabeth wefun garaitha ba, waren rechtvaardigen beiden; rechtvaardigen, in het onzydige, jujla; Luc. II, 33, Jofef jah aithei is fildaleikjandona, verwonderende, jkjfantia; 44. hugjandona , meenende , putantia; 45. ni bigitandona niet vindende, non invenientia; fokjandona, zoekende, quaerentia — is by den Raadsheer Ihre van zoo veel gewicht,• dat hy zegt „ dat van „ dit taaleigen geene fporen te vinden zijn, noch inde Angelfaxifche „ noch in de Alcmanfche Spraakvormen , zo dat het een allervoldoenends getuigenis oplevexe, ten bewyze van de overeenkomst «,, der Moefogothifche taal met de Zweedfche ". Maar de ware reden is , dat de Alemannen , de Teutonen en de Angelfaxen overtollig achten hunne onzydige byvoeglyke naamwoorden in den meer•voudigen noemer van de manlyke te onderfcheiden. Voorts is die
woor-



rRIfSrKJJG FAN ij?*. 4F
*>öordfchikking volkomen dezelfde met de volgende, welke alomme by de Germanen in gebruik is: thata 0 fa timrja, dit is de timmertoaft, Mate. VI: 3. thata ijl fo gajuko , dit » de gelykenisfe, Lue, Vill: iij en Lcther das Jmd die Jiüke, dat zijn de dingen,, Matih* XV: Dasjinddie es hörtnt dat zijn zy die hoor en, VIII: li.
i. XXL
Aan den anderen kant, zijn 'er ook zeer vele redenen, die aantoonen, dat de Moefogoth geen recht heeft om zich vader detf' Zweden, en van alle andere Germaanfche volken en talen te noemen.
Alle deze talen en fpreekvormen zouden in 't gemeen niet Germaanseh zijn, indien zy niet in wortels en woorden, en in de wyze van woordgronding en fpraakkunftige vorming van dezen, ten minften in de hoofdregels,. overeenftemden. Eene groote woordenrijkheid, zoo als die der Germaanfche taal is, en daaruit ontftane ruimte om eene en dezelfde zaak met verfchillende namen te benoemen,, maakt geene verfcheidenheid tusfchen de deekn en fpraakvormen eener zelfde tale.. Men doet kwalijk, hoewel het zeer dikwils ge» fchiedt, dit men 't eene woord tegen het andere overflek , en daarin eene tegenoverflelling van de eene fpraakvorm met de andere Zoekr^ Pater, aide en daidt worden, in eene kieine flreek, eendrachtelijk, by eikanderen gevonden , of fchoon eenig Schryver, die voor het publiek fchrijft, flechts een van deze woorden voor den dag brengt,, en het eene, alleen hier, het andere, elders-, openbaat bekend wordt» Laat de Dalekarlifche fpraakvormen haar fad en falkt., de Friefche baar Jetr, *wyf> *uiu, de Moefogoth zijn tam, de overigen hun ƒ3*



48 ANTWOORD OP DE
der, fater, vadtr, vatter in gebruik hebben, ieder van deze benamingen van vader in het byzonder, en alle te famen, zijn en blyven Germaanfche en eikanderen als broeders beftaande woorden, terwijl al het verfchil flechts hierop uitkomt, dat men in ieder gewest, en iederen leeftijd moet nagaan, welk woord 'er onder zo velen eener zelfde beteekenis heerfche, of geheerscht hebbe , en onder welke gedaante het in gebruik zy, of geweest zy. Want de woorden en bekleedfelen der woorden zijn even het zelfde noodlot onderworpen, waaraan de menfchen en hunne kleeding onderhevig zijn; zy leven, zy heerfchen en fberven. Het een gejlachte gaet, ende het ander gejlach■te komt, maer de aerde Jlaet in der eewvigheyt, Tred. 1,4.
Indien 'er eene taal of fpraakvorme, van welke de voor het algemeen kennelyke bewijsftukken in loutere brokken beftaan, hoedani■gen men overal, zoo ten aanzien van levende als doode talen, vindt, eenig woord, of in het geheel niet, of, anders dan men 'er kennis aanheeft, gekleed gevonden wordt, zo zoude men daar uit ligtlijk, maar niet min verkeerdelijk, opmaken, dat het een uitheemsch en van elders ingevoerd woord is. Indien dit waar was , zoude men zeer lichtlijk kunnen bewyzen, dat 'er geene tale ter wereld is, die den Germaan niet ten minflen eenig woord heeft gefchonken, of op hare beurt van hem niet met het een of ander woord begiftigd ic geworden. Men moet eerst rond zien, en de verouderde fpreekwyze eener tale, hare onderfcheiden fpraakvormen, en de byzondere taaieigens, met welke zy, buiten het hoofdgewest, in de overige landfchappen van den zelfden ffcaat gefproken wordt, welke dingen inderdaad eene onuitputlyke bron zijn , doorzoeken, voor dat
men



PRIJSVRAAG VAN i176. 49
hien een woord, als tot eene zekere taal niet behoorende, vcrwerpe, of voor van elders in dezelve ingevoerd houde, ten zy een geheel en al uitheemsch kleed, of de gefchiedenis van 't woord , of deszelfs beteekenis, of de beteekende zaak door zichzelven een Zoo fterk bewijs van die verwerpelijkheid of bastaardye leveren, dat zy de zaak afdoen. Maar dit heeft niet altijd plaats, want in alle de Germaanfche talen vinden wy echte Germaanfche woorden in eene uitheemfche kleeding; dus zijn wy den Franfchen oneindig veele woorden verfchuldigd, welken zy met de ruwe voortbrengfelen van ons land van ons hebben ontvangen, en welke wy wederom gekleed en door eene zekere kunst befchaafd, van hun te rug gekregen hebben.
Het Aggilus van Ulphilas, Apaujlaulus, Ahvaggeljon, Prai-toriaun, Joh. XVIII: 28. Spaikulatur, Mare. VI: 27. Aromata, Mare. XVI: 1. zijn onbetwistbaar vreemde woorden, gelijk ook waarfchijnlijk Militondans, Luc. III: 14. Maar indien de geleerden, met Wachter in de Acta Berolin. 1723. eene groote menigte van Griekfche, Scythifche, Sarmatifche, Burgundifche, Deenfche woorden in Ulïhilas vinden, welke men meent dat by geene Germaanfche volken in gebruik waren, zoo dwalen zy grootelijks, endoen den Moefogoth geen gering ongelijk aan. Buiten de hoogfte noodzaaklijkheid moet men zich niet begeven buiten de palen eener tot nog toe onuitgeputte en onuitputbare taal. Laat ons van zeer weinige woorden eens eene proeve, ten voorbedde, nemen. Meiza, grooter, meent men dat een woord is, het welk den Grieken ontleend zy, doch het is eene den Moefogoth aangeboren en eigene verge-
G ly-



5o ANTWOORD 0 f D E
lyking van mals, in het Theotiskisch mal, meer, ma'z', het mair det Alemannen; dus is misdo, loon, een fterker en hooger woord, doch voor 't overige een en het zelfde als der Germanen mido, miedo, miete, loon, mietan, huren. Dauht, maaltijd, zoekt men verder dan men moet; tauh, tolt, in het Alemansch zulit, is brood, voedfel. Gagrefts , openbaar bevelfchrift, is van grefan ,. rechter zijn. Aihtron, bedelen,, is achtern, klagen, acht/al, elende. Snaga, een kleed, eigenlijk famengenaaid, is nader vermaagfchapt met het Alemanfche gina,galten fkuohcn, genaaide laarzen of fchoenen, dan met het Boheemfche fukne, tabbaard. Kindins, voorzitter, heeft noch het Burgundifche Kindinos, Koning, noodig (De Burgundiër is een Slaaf of half Germaanfche Veneed) noch het Celtifche hen, oud, en djn, mensch; het noordfche henidl en Saxifche /;i«ztf,heer, zijn geene vreemde woorden; Kindus, een Huiver, kon gekomen zijn van quadrans, een oort.; misfchien is quintken gekomen van quinta pars het v'jfde deel; doch de Belg of Nederlander heeft fkinderling, eene fcheidmunt of kleine munt, van fkindan, fnyden, kort, kLdn mak;n ; kind, een flukjen,iets dat kort, klein gemaakt, van iets anders afgescheiden is. Met wat lecht kan men bhnaminjan, verachten, voor een uitheemsch en basterdwoord uitmaken, daar het farmamen van Kero het zelfde betets Maar wy flappen hier van af.. Vooronderflel dat aha een
getrouwd man, abrs, groot, van het algemene ob groot, baujan, vegen, ei, gelijk, als, ma:m, kosten, nota achterfleven — hun Germaansch burgerrecht, en afkomst niet kunnen bewyzen; zo volgt daar uit echter nog niet, dat zy uitheemfche en basterdwoorden zijn.
j; X X I L



■
PRIJSVRAAG VAN 1776". 5*
- §. XXII.
Het zelfde heeft plaets ten aanzien van de wyzen van verandering welke de naam- en werkwoorden der onderfcheiden fpraakvormen ondergaan in de woordgronding en fpraakkunftige verbuiging, bly vende dezelven zo lang Germaansch , als de gronden der Germaanfche taal niet worden om ver geworpen.
- Het is klaar dat Ulfhilas zijn alphabeth heeft famengefleld, wel meest, uit het groote Griekfche; gedeeltelijk ook uit het kleine, als uit welk laastgenoemde f, e, x genomen zijn, en uit het Romeinfche, van waar hy F, G, H gehaald heeft. Vijf letters heeft hy zelf uitgedacht. De * nam hij uit de T en H. De « uit de V genomen, bekleedt de plaats van de W, zoo als in wein, wijn — * yan de V, zoo als in Daveid —; en van de Y, zoo als in fpyreida of fpureida, korf, mand: Mare, VIII: 8. N is de omgekeerde U, en daarom omgekeerd, omdat zy van de vierde, de U, onderfcheiden zoude worden. Geen van beiden heeft het Runifche van noode. Men vraagt maar, hoe de laastgenoemde letter wordt uitgefproken en van de 0 verfchilt. Spreekt men de U als hw uit, het is mijns oordeels te zagt, omdat alle Germanen zeggen quitha, ik zegge - ; en fpreekt men de © als kh uit, het is te hard, omdat ea, e^, earjis, wat, wie, welke, by alle de Germanen een keelletter voor de w heeft, liwa, hwas, hwar —., en eairn, Molenfieen, is qwJrn.. .
De ai van Ulphilas wordt of als een tweeklank uitgefproken, of veiliger neemt men dezelve voor de a; ain een, aith eed, /«zz7heil, mai meer, garaid gereed — kan men op zijn Suevisch uitfpreken; ■ ■- ■: G * maar



$% ANTWOORD OP DE
maar gaiainna, gehenna, habaith, hij heeft, airtha, aarde, aiz, koper, bairg, berg, bairan, dragen, — moeten zekerlijk worden uitgefproken ga'dnna, hebath, artha, 'dz, b'drg, baran.
De au is zeer dikwils niet anders dan de lange o, praufeteis profeet, of de h der Grieken, de u der Duitfchers en de oe der Nederlanders rabbaunei, Rabboeni. ülphuas houdt veel van eene letter te veranderen in eene andere tot welker uitfpraak het zelfde werktuig, [of keel, of lippen, of verhemelte of tong of tanden] byzonderlijk wordt aangewend, voornaamlijk als 't woord aan 't einde vermeerderd en gedeclineerd of geconjugeerd wordt. Zoo geeft de onverbogen?/;, Goth God, door declinatie en door famenftelling, Godis Gods, gudhus godhuis; — de onverbogen ƒ, gaf, verandert in b9 giban geven; g'cf, groef, in graban graven; - h!a;f, brood, hlaibi broods; - af af, van, abu van; p mf,fkapan, fcheppen, gaskaft, fchepping — b in p biwaibjan , omrollen, waips, wipja kroon, krans— ;p in vt afqwapjan, Mare. IV: 7, afqwawjan v. 19, verflikken;^^ flapen, Jlawan verdommen. Van de fisfende ; in 2 zijn voorbeelden, this, dezes, thizei, wiens; antharis eens anders, antharizuh, eens anders; riquh en riquz duiflernis. Dus is de vergelijkende trap voortgekomen: bat winst, goed, batiz beter, batist best. Dus is ook het halve fisfen in een volkomen lïsfen veranderd, wlit, wlitt, wleizns, aengezicht; ut en us, uit, us en uzuh, uit, buiten, ■witan, weten, wisfa, ik heb geweten.
f. XXIII.



PR IJSPRA'AG VAN 1176. &
§. XXIII.
De Moefogothifche taal is eene echte Germaanfche taal, maar welke op zichzelve, en met Grieksch vermengd is. Alle denaamwoorden, de onzydige uitgezonderd, gaan uit in s. Zoo zijn Jlains £teen,fugls vogel, maurgins de morgen, laifaris lezer, funus zoon, manlijk. Marks, merk, fcheidpaal, misfadcds, handus, zijn vrouwlijk ; voorbeelden van manlyke afgetrokkene byvoeglyke naamwoorden en deelwoorden heeft men in blinds, ub'ils, mahteigs, raupjands , rovende , ratipiths , geroofd , greipands , grypende , gripans* gegrepen. Door 't aannemen dezer s vindt het aangeboren Germaansch dezer taal zich overal belemmerd. De Moefogoth kan zynen teeler niet langer naar willekeur, gelijk anderen, formeeren, zoo als blijkt in figgrs,aïths, ubüs, enz.omdat ditreeds de noemer is, maar hy is gebonden aan figgris, aithis, ubilis —, of hy onJerfcheidt den teeler niet meer van den noemer br.urgs, de ftad, der ftad, de noemer reeds uitgaande in s; fidunaginls, de viervorst, des viervorsts; gamaidis de zwakke, des zwakken — ; zoo kan hy ook het meervoud niet van het enkelvoud onderfcheiden, reiks vorst, vorften, baurgs ftad, fteden . En niettegenftaande dit alles behoudt hy nog woorden, onder welken vooral zijn , die hunne eerfte beteekenis nog hebben, en zonder twyfel ouder zijn dan deze s, welke deze woorden niet hebben willen aannemen, zoo als zijn aiw eeuw, gabaurth geboorte, brothar, dauhtar, fwijlar, guth; deur, benevens zulke,
die de s reeds te voren tot eene wortelletter hadden, hus, huis, af-
Jlajl (abjlos) verftooting . Het is zeer moeilijk de wortelletter s
G 3 van



54 ANTWOORD OP DE
•van deze aangenomen s te onderfcheiden; by voorbeeld, in andawleizns, aangezicht, fchijnt de z een wortelletter, en het wortelwoord wletz te zijn, een woord van hooger uitfpraak, gelijk het Aleirianfche woord entlez, doch die z is geen wortelletter, dewijl zy in den aanklager, welke het zuivere wortelwoord oplevert, ontbreekt, Mare. XIV: 65. Men zoude daarentegen dwalen, indien men de s murruns, uitgang, uittocht, aan Ulphilas wilde toefchryven, dewijl het de wortelletter is, en zy in den aanklager blijft, Luc. IX: 31. en runs, pad, uit het Monfeenfche Glosfarium, is een Germaansch woord, runs vloed, heeft in den aanklager, run, en run is het rechte wortelwoord; aan weichs vlek, Mare. VIII: 2ö\ is het vergeten dat het onzydig is.
Herodotus verzekert, Hoofdftuk 139. van zijn eerfte boek, als eene zaak, welke hy met zekerheid wist, en welke aan een iegelijk hy onderzoek blyken zoude, dat de namen der Perfianen, niet eenige; maaralle, uitgingen op de let!er, welke de Doriers fan de Joniers figma noemden. Volgens dit verhaal is deze s op het einde den Moe!bgothen (zoo ook den Grieken en Romeinen) gemeen met de oude Perfen, zoonen der Scythen en broeders der Parthen; het is, ongetwyfeld, eene bygevoegde of aangenomen letter. De gemeenfehap met de Perfen maakt de Moefogothifche taal hoog oud, doch dit de overige westelyke Gcmaanfche taal hier van zuiver is, maakt d_ze t.al nog veel ouder dan 't M'je'bgoti-.ch. Want deze s h den Moefogoth overal in den weg, en is, buiten twyfel, gedeeltlijk ook de o .rzaak, dat de naamwoorden, vooral in den meervoud'gen nie.ner aan zoo veele verfchillende buigingen onderhevig zijn,
§. XXIV.



f R IJ S V R A A G VAN 1776. SS
§. XXIV.
De zelfftandige naamwoorden worden van alle de Germanen eenparig»
f)jk gedeclineerd, gedeeltlijk naar eenen vasten regelmaat, gedeeltlijk Op eene vrye wyze. Regelmatiglijk declineert men, of het woord op zichzelven , of in verbinding met een ander woord: 'er zijn der* hulve drie algemene voorfchriften van Germaanfche declinatien. De declinatie van het woord op zichzelven, welker aanklager het echte en rechte naamwoord doet zien, eindigt den enkelvoudigen teeler in s, den gever in een' klinker. Dé declinatie in verbinding voegt — en achter her. naamwoord in alle de verbogen naamvallen. De vrye declinatie is onbuigbaar. In deze drie declinatien wordt de meervoudige teeler geformeerd door een' klinker , verfchillende van dien des noemers, en de gever gaat uit op m.
De bepaling of aanvoeging van den declinerenden klinker is- aan iedere byzondere Germaanfche taal of fpraakvorme overgelaten , vooral de vastflelling der gedachten, welken de Perfifche taal natuurlijk ook nu noch niet heeft, en de oorfpronglyke Germaanfche taal> buiten twyfel, niet gehad heeft. De declinatie der woorden, wanneer zy op zichzelven verbogen worden, verfchilt niets in de wortel-of eenlettergreepige woorden, en in de woorden , die uitgaan in el, er, en en een' klinker, dus zijn de Teutoonfche woorden himmel gker, wagen, weg en fangari, zanger,-van eene dezelfde declinatie. Waar omtrent wy aanmerken; dat de heden laagfche Nederlander van alle oude en nieuwe fpraakvormen hier in afwijkt, dat hy denmeervoudigen noemer der zelfftandige naamwoorden eindigt in eny
ei



56 ANTWO ORD OP D E \
en der byvoeglyke naamwoorden in e , gelijk zedert korten tijd de Theotiskifche hoofd-of geleerde fpraakvorme, integendeel, de zelfftandige naamwoorden in e en de byvoeglyke in en begint te eindigen.
De Ploogleeraar en Raadsheer Ihre telt zesendertig voorbeelden van declinatien by Ulphuas, op, en nog heeft hy alle de wyzen van declineren niet uitgeput. De declinatie van woorden op zichzelven verdeelt zich by Ulphuas in die van woorden, die gedachten hebben en van geflachtlooze of onzydige woorden. Het voorfchrift van de declinatie der woorden, die een geflacht hebben, is onderfcheiden van derzelver vrye verbuiging, vooral in de vrouwlyke woorden. 'Er zijn dan drie verbuigingen of declinatien der op zichzelven verbogen wordende woorden. De eerfte is de algemeen ne der Germanen, als weg, in 't meervoud we ge. De tweede is , welke by de Alemannen, Angelfaxen, en overige Volken, door behulp eens klinkers, welke de buiging maakt, als in gest, meervoud geste, hare wyziging erlangt. De derde is die der onzydige woorden, welke by de Alemannen, Angelfaxen en anderen in 't meervoud geformeerd wordt in r , kalf, kalfr.
Deze declinatien dan vertoont Ulphilas in de volgende Formulieren, welken wy optellen zullen, ftellende de getallen van Ihre, tusfchen twee haakjens, daar by. De eerjle declinatie is (i) wigs. teeler wiges, gever wiga. Meervoud noemer wigos, gever wigam% aanklager wigans, derhalven oók lai/aris (2) meervoud laifarjos De tweede, die hare wyziging by Ulphilas heeft, is manlijk en. vrouwlijk; de manlijke heeft vijfdcrlei verfcheidenheid, van wegen *de



PRIJSVRAAG VAN ï77ó*. 57
de natuurlyke t n de dan dit dan dat kiezende vryheid des monds in het plaatfen van den werkenden of toongevenden klinker, welke naderhand, volgens het oordeel der Grieken en Geleerden, eene fyne en nauwkeurige fraaiheid veroorzaakt heeft. Siponeis (26) gever ftponi, meervoud Jiponjos, gever Jiponjam. Gards (2) teeler gardis, gever garda, meervoud gardeis, gever gafdim , aank'ager gardins. Aiv meervoud aiveis, gever a/van, aanklager aivins. Sunus
(35) teeler funaus, meervoud funjus, funjos, teeler funive, gever ƒ«num. Brothar (21) meervoud brothrjus. De vrouwlyke woorden van Ulphilas worden op tweederlei wyze geteekend en door ai in den gever , derhalven ook door ais in den teeler , — en door o\ vooral in den meervoudigen teeler, met eene zesvoudige verfcheidenheid: Magath (22) Meervoud magathos, teeler magatho, gever magathom. Fravaurhts (5) teeler fravaurhtais, meervoud fravaurhtcisy teeler fravaurhte, gever fravaurhtim. Galaubtins (25) teeler galaub tinais, meervoud galaubeinos, teeler galaubtino, gever galaubtinim. Mitons (33) teeler mitonais, meervoud mitoneis, teeler mitoncino, gever mitonim. Voorts thiudangardi (10) teeler thiudangardjos, gever thiudangardjai, meervoud thiudangardjos, en y?ava (9) teeler Jiavos, gever Jiavai, meervoud Jlavos. De Jen/V of die der onzydigen is waard" (7) teeler waurdis, gever waar da, meervoud waurda, teeler waurdt, gever waurdam; en a^ran (18) en gavairthi Cu) meervoud gayairthja. De declinatie in verbinding van Ulphijlas , bevat de manlyke naamwoorden a/>/«a (8) teeler ahminss meervoud ahmans ; en midja; de vrouwlyke naamwoorden gajuko (12) teeler gajukons, meervoud gajukons, en managei (24) teeler maBa-



58 ANTWOORD Of DE
geins, meervoud manageins; de onzydige, hairto (13) teeler hairtins,, aanklager hairto, meervoud hairtona; tnfon ($2) teeler funins, aanklager fon. De vrye onverbuiglyke declinatie is, by ons hedendaagfche Germanen , verouderd j onze vrouwlyke, wordt insgelijks by Ulphilas niet gebogen, indien men den enkelvoudigen teeler uitzondert, en heeft het meervoud,, even als in woorden, die op zichzelve verbogen worden, waarvan in het mannelyke ten voorbedde zy man (17) teeler mans, meervoud mans, teeler manne, gever mannam; in het vrouwlyke, baurgs (£>) teeler baurgs, meervoud baurgs, teeler baurge, gever baurgim.
De verouderde en gemeene volks fpreekwyzen eener taal kan men niet beteugelen. De fchryvers en onderwyzers van uitheemfche talen, hunne kunst willende toonen, verdeden en fcheiden 't geen op zichzelve niet gefcheiden is , en veroorzaken op het laatst uitzonde-^ ringen en onregelmatigheden.
De byvoeglyke naamwoorden der Germanen zijn meefiendeels wortelwoorden, aids, oud ; andere zijn geformeerd door et, naquaths
naakt, ahtuds de achtfte, kauridszwaar—; door en, haithns heidensch,
fulgins verborgen ,aiweins eeuwig ; door el,mikilsklein — ; door er,
aldrs oud, bejaard—; door ig, gabigs rijk —; door isk, mannisks menschlijk —; of door een' klinker, ainha eenig, ahzja dwalend —;
fairni oud, gawiljis eenparig, hardus hard ■ . Het byvoeglyke
naamwoord wordt by Ulphilas, op zichzelve, dus gedeclineerd, manlijk ■— Gods, teeler godis, gever godamma, aanklager godana, meervoud godai, teeler godaize, gever godaim, aanklager godans. Vrouwlijk: Goda, teeler godaizos, gever godai, aanklager goda, meervoud



PRIJSVRAAG FAN 1776. $9
voud godos, teeler godaizo, gever godaim, aanklager godos. Onzydig; Goden godata, meervoud goda in den noemer en aanklager, voorts als het manlyke. Het byvoeglijk naamwoord wordt, in verbinding, gedeclineerd, manlijk goda, ahahna; vrouwlijk godo, als gajuh; onzydig goio als hairto. De trappen van vergelyking zijn dezelfde als by alle de Germanen, fott goed, nuttig; hatiza beter; batijls best.
Alle de Germanen hebben twee conjugatien der werkwoorden, de eene verandert den klinker niet, formeert den voorleden tijd La te, en het deelwoord in et, waarenboven de onbepaalde wyze van UlTf h i l a s op driederlei wyze gevormd wordt, in an , haban, habaida; in an en jan Jokjan, fokida; 'men, Jpillon, fpilloda. De andere conjugatie verandert den klinker, heeft een wortelwoord van maar eene lettergreep tot haren voorleden tijd, en haar deelwoord op<r»,- [zy heeft twee foorten onder zich], de eene foort behoudt, in het deelwoord, den klinker der onbepaalde wyze, en wel op driederlei wys; of de klinker der onbepaaalde wyze ondergaat, in den voorleden tijd, niet meer dan eene verbuiging, fpehvan fpuwen , fpaiw hy fpoog, fpiwans gefpoogen; hiertoe behoort ook de herhaling der eerfte letter, by Ulphilas, in navolging der Grieken, in gebruik, fagan nemen, faifah hy heeft genomen. Of de klinker der onbepaalde wyze is in den voorleden tijd 0, hafjan heffen, hof hy hief of heeft geheven , en 't Griekfche tekan aanraken, taitok hy raakte of heeft aangeraakt. Of de klinker der onbepaalde wyze is in den voorleden tijd #, bidjan bidden, bath hy bad of heeft gebeden. De andere foort verandert den klinker der onbepaalde wyze in het deelwoord op tweededei wyze, en heeft den voorleden t;jd in a, bindan binden, band hy
H » bondt



co ANTWOORD OP DE
bondt of heeft gebonden; ofino, maar by Ulphilas in aü, bhtdan gebieden, bauth hy geboodt, of heeft geboden. De Moefogoihifche taal heeft een zich eigen lydend werkwoord geformeerd uit het onzydige geflacht van het lijdlyke deelwoord, als fokjatha, in t Latijn guaefitm, gezocht, der eerfte conjugatie; daarvan manlijk fokjada; \iouwhjkfokjoda; onz. fokjuda, ik word gezocht, hy wordt gezocht, ik zal, hy zal gezocht worden; fokjaza gy wordt gezocht, Jbkjandawy worden, gylieden wordt, zy worden gezocht, wy zullen, gylieden zult, zy zullen worden gezocht. Sokjaide laat ik, laat hy gezocht worden, het moet gezocht worden; Jokjaiza laat gy gezocht worden, gy moet gezocht worden; fokjuïnda- laten wy gezocht worden, laat gylieden, laten zy gezocht worden, wy moeten, gylieden moet, zy moeten gezocht worden.
§. X X V.
De fpraakvorme eener tale, welke men de hooge, opper- en heldhaftige noemt, heeft de volgende kenmerken: zy ftapelt de medeklinkers buiten noodzaaklijkheid op een; zy houdt meer van harde dan van zachte medeklinkers; zy bemint holle en hooge , dat is, ruwe en onbehaaglyke klinkers, en alle tweeklanken ; zy fpreekt de woorden , die eigenaartiglijk flepen, haastlijk en driftig uit; zy maakt een hondsch geknars, en fist, zonder dat het woord het een of ander vereischt. De opeengeftapelde medeklinkers, welke men by Ulphilas vindt, auhsn , een os; fulhsni, een fchuilhoek ; milhma , een wolk j aithtro, bedelarij; jumjo, een hoop, bende, troep —; de



PRIJSVRAAG VAN 1776. Ct
by hem voorkomende harde klinkers, bundun, zy bonden; immuh zy —; zyne tweeklanken, friathva, liefde — ; gakiufan uitkiezen —; faura, voor, boven; waurd woord; hauhs hoog —; kweüa een uur, bleiths zacht -; de drift , met welke hy de afgetrokken byvoeglyke naamwoorden, in den teeler, uitfpreekt, godamma; ook andere woorden, als wamw, een vlek; a/Jlasz, verftoting; fpllon verhalen; blótinasfus ( blotnis ) eerdienst — ; de keelletter j , welke men zyne ganfche taal door hoort, vooral in de werkwoorden, mfr ja de wil, ik wil; hudzdjan fchatten verzamelen - ; de tandletter, welke men, fchoon zeldzaam, by hem aantreft, unfar, onze; izwar ulieder; hwathar, wie van beiden; hwarjis, alwie—; alsmede enige tfisfing, razn, een huis , vergeleken met hrot, een dak; razda de fpraek, vergeleken met reden; en misdo raetmiedo -; alle deze dingen heeft Ulphilas met de Sueven en de op hunne uiterfte grenzen, zo aen den Rhijn, als in Scandinavië, woonende Volken gemeen; maer het blijkt ook, dat hy dat alles van zichzelven en uit den aerc zyner eigen taal, of uitfpraak gehad heeft, zonder dat hy in deze eenigszins van hen of zy van hem hebben afgehangen. De Alemannen zeiven , die de hoogde fpraak van alle de Sueven hebben, houden zich niet zo vast aan hun allerhoogften toon, of men vindt by hen ook zeer veele blyken eener zachter fpraak, welke des te menigvuldiger zijn, naar mate dat zy hunne verouderde taal nader bij komen, gelijk reeds is aangemerkt; ja hunne taal fchijnt zachter te worden , naar dat hunne woonplaats meer in 't gebergte of op de grenzen is.
Evenmin heeft eenige andere taal het zachte en mollige, dat zij
H 3 heeft >



6i ANTWOORD OP DE
heeft, van eenigen Teutoonfchen broeder behoeven te leeren. Dift verzacht de Moefogoth zelve zyne fpraakvorme, en tempert zynen klinker en medeklinker; letan, laten, toelaten ;ƒ<?/>, de flaap, hy {liep of heeft geflapen: hy houdt zich , ih de verbuiging , aan de trapsgewyze verfchepping der medeklinkers, giban, gaf, ut enus; zoo ook ten aanzien van het gefis vita ik weet, wisfa ik wist of heb geweten —: hy volgt de Attifche Spraakvorme vry wel na, fat hy zat, hy heeft gezeten; guitan, gieten; hatan, haten; haitan, heten; itan, eten; nat, nat, vochtig: ja zelfs fchuwt hy der da er alle andere Germanen dezelve gebruiken; in het wortelwoord ror, riet, heeft hy raus; in or oor heeft hy aus — ; hy vermijdt met de Teutonen der in wi, weür, wy, ons; mis, thas, my, u; is, hy; hwar, wie. Maar alle Germanen, in alle landen, gebruiken de r in den enkelvouwdigen teeler van de vrouwlyke byvoeglyke naamwoorden en in den meervoudigen teeler van alle geflachten, guter der goede, der goeden, bonae, bonerum, bonarum; (Dat de Zweed zulks niet doet, is, om dat by zich anderszins van die wanfchiklyke r, tot misbruikens toe , bedient ) De Moefogoth alleen verandert deeze r in s, godaizosen godaize der goede, der goeden, bonae, bonorum, bonarum; en batiza voor beter, besfer , het welk als eene nieuwigheid, welke men in de Moefogothifche taal had ingevoerd, fchijnt te moeten worden aangemerkt, omdat de Pers mede met de r den vergrootenden of middeltrap van vergelyking maakt, beheter beter, 't welk, zonder twyfel uit den oorfprong der taal, welke den Scythen gemeen was, voortkomt.
5. XXVL



PRIJSVRAAG VAN 1776. 6*$ §. XXVI.
Iedere Germaanfche taal, ja zelfs iedere Germaanfche Spraakvorme heeft haar kenmerk en byzonder taaleigen,', (eenige geringe en kleine afwykingen ter zyde gefield zijnde,) waardoor zy voornaamlijk van de overigen wordt onderfcheiden. Den Moefogoth is byzonder eigen de s op het einde der naamwoorden, met de zo even genoemde j, in het lydende werkwoord — jada, en in het bywoord, aba; want dewijl hy gewoon is met een' vollen mond te fpreken , heeft hy den uitgang a van het bywoord , welke uitgang lichtlijk verwandelt in au, vw, awa, eindelijk veranderd in aba.
De talen, die het voorfchrift aan andere talen geven, leveren hare naamwoorden, reeds gekleed, en gefchikt naar haren aart, gewoonte, en uitfpraak, aan hare leerlingen over; de taal derhalve, die dochter en leerling eener andere taal is , zal ieder kenmerk , door welke de moeder en leermeefteresfe onderfcheiden is, ook hebben.
De Moefogotifche taal, die door geheel Germanië kinderloos is,heeft, voor zo veel ons bekend is, geen ander gedenkiluk van hare letteren in Italië overgebracht dan dat van Gudilub ; in Spanje niet een; en is in haar Vaderland zelve,, na Busbeek, geheel te niet gegaan.
De fchriften van Ulphilas zijn veel ouder dan alle gedenkflukken der ganfche Germaanfche Wereld, en zeer oud: Doch wij meten den ouderdom eeniger taal niet af naar den tijd, in welken zy ®ns voorkomt, maar naar inwendige kenteekenen van ouderdom of
jeugd,,



tf4 ANTWOORD OP DE
jeugd, dat is, van eenvoudigheid van haren aart en natuur, ouder dan alle byvoegfelen, trek naar nieuwigheid en wat dies meer zij. De Moefogotifche taal, intusfchen , is naar den vorm der Griekfche taal, en dat wel van hare vroegde tyden reeds af, voor zoo ver dat, namenlijk, in eene taal van dien ouden tijd plaat3 hebben kan, opgefierd en geblanket.
De Moefogothen zijn, zo als uit hunne met Grieksch vermengde taal en het getuigenis der Schryveren , vooral van A mm iaën, blijkt, aframmelingen der Geten, de oorfpronglyke bewooners van Moefië en Thracië, waarvan de Daciëis mede afdammen. De Germanen bedaan , voor een vijfde gedeelte, uit de Peucinen , een zeer groot Volk, by welke Gothen de andere Volken, Gothïn, Guten, Gothinen, Gothonen zo veel zijn in aanmerking gekomen, als de druppels aan een emmer, of de doordag aan een weegfchaal.
Ermanarik heeft zijn gebied uitgebreid over de Aedyen, en de grootfprekers zeggen dat hy geheerst heeft over een gedeelte van Germanië; zoo men wil, ja een gedeelte van Germanië, als het welk zich ook over den rechter oever des Oders uitdrekte, omtrent de Weisfel. En genomen hy had zelfs ook ons Germanië aan zijn gebied onderworpen gehad , wat nut of nadeel zoude zyne taal onze Germaanfche hebben aangebracht?
J. XXVII.
Alle de Germanen fpanden alle hunne krachten in om met gemeene bewilliging hunne grenzen uit te breiden , terwijl de Moe-
fo-



PRIJSVRAAG VAN VtfS. 65
'fogothen nog binnen hunne palen bleven, tegen welke de Marcomannen en Kwaden den overigen Germanen tot eene allerfterkfte voormuur zouden geflrekt hebben , indien de nood .zulks gevorderd hadde.
Zy waren door gemene (lam cn taal aan eikanderen verbonden, maar niet anders dan zydelings. Niet een der Germaanfche Volken, had zijn afkomst van hot ander, zo dat de betrekking van Vader en Zoon tusfchen hen geene plaats had.
Volkplantingen der oude Europeërs naar het Oosten te fielten, loopt rechtsftreeks aan tegens den aart der zake, dewijl Azië hun eerfte Vaderland is. En het dus met de zaak gelegen zijnde, moeten, wat de eerfte bezitneming van-Germanië aangaat, de Teutonen, die de uiterfte woonplaatfen, aan de verst afgeleegen, de Noord—Zee, heilagen hebben, de voorfkn en eerften van allen op-den Germaanfche grond, van dien tijd af hun Geboorte - en Vaderland, geweest zijn. Om dezelfde reden moesten zy, zo als zy inderdaad zijn, de allerzuiverfte, de minst vermengde, de echtfte Germanen van allen zijn. De Sueven of Theotisken volgden op hen, zijnde ook wel Teutonen, doch, door gelegenheid van plaats en gedurige oorlogen, in hnnne Spraakvorm naderhand verbasterd. De MoefoTOthen minst van het land hunner aloude herkomst verwyderd, waren de laatften. Zo moet, in het befbaan van Europa, de Celt de eerfte, de Germaan de tweede en de Sarmaat de laatfte geweest zijn.
Overeer.'komftig met dit alles leert ons de ondervinding, dat de Teutoonfche taal overeenftemt met natuurlyke taalgronden, dat zy
I door



66 ANTWOORD ÓP DE
door geene te verheven heldhaftigheid opgeblazen, maar effen, zuiver, met vreemde Spraakvormen in 't geheel niet, en met de aan haar vermaagfchapte, zo min mogelijk, vermengd is.
Men befpeurt, dat dat gedeelte van een Volk, 't welk diep in 't land woont, zuiverder in zyne taal bevonden wordt, dan die de uiterftc ftreken des lands bewoonen, vooral aan den zeekant. Óm deze reden oordeelen wij , dat aan de Nederfrankifche taal aan den Rhijn, en aan de Saxifche in Westfalen omtrent de Brunswijkfche Landen, de voorrang ten aanzien der effenheid, vloeiendheid, zuiverheid en oorfpronglijkheid toekomt.
XXVIII.
Het gezegde, meenen wy dat voldoende is, om te bewyzen, dat de Hollandfche taal, als zijnde eene Teutoonfche taal, altijd op zich zelve beftaan heeft; dat 'er, noch in de taal zelve, noch in de gefchiedenisfen zich iets voordoet om ons te doen gelooven, dat 'er ooit tusfchen deze en de Moefogotifche taal eenige gemeenzaamheid heeft plaats gehad, en dat de eerfte iets van de laatfie zoude hebben onfangen, of kunnen ontfangen. Dat echter iets van het Sueevsch of Theotiskisch deze taal is bygezet geworden door den Angelfries, uit wiens taal benevens andere talen het Angelfaxisch in Britannië is voortgefpróten , en wel zo, dat de Hollandfche taal, als zijnde ook, voor een gedeelte Friesch, het hare tot het Angelfaxisch heeft toegebracht. Dat men dus geenszins zeggen km, &t het Hollandsen uit deze oude Moefogotifche en Angelfaxifche
ta-



PRIJSVRAAG VAN 1776. C?
talen is voortgefprooten, hoe groot ook het nut zijn moge, dat de Hollandfche taal, nevens alle andere Germaanfche talen of Spraakvormen uit de oude, ryke, en hoog te fchatten gedenkftukken dier beide talen, tot opheldering van zich. zelve, trekken kan.






ANTWOORDEN
OP DE
VRAAG:
WELKE ZIJN DE KENMERKEN VAN WAAR EN VALSCH VERNUFT? EN WELKE ZIJN DE BEHOEDMIDDELEN TEGEN HET LAATSTE?
DOOR
JEAN JAQÜES HOTTINGER,
Hoogkeraar in de Welfprekendheid en Gefchiedenisfin te Zurieh in Zwitfcrland, ■en Honorair Lid van bet Genootfcbap van Oudheidkunde te Casfel.
Wien de Gouden Eerpenning is toegewezen.
E N
HIERONYMUS van ALPHEN,
Procureur Generaal 's Lands van Utrecht, Directeur van de Hollandfche Maatfchappij der Wetenfchappen en van bet Provinciaal Utrechts Genootfcbap; en Lid van de Maatfchappij der Nederlandfche Letterkunde te Leyderu






DISSERTATI O
JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI,
D E
VERIS ATQ.UE F AL SIS LUMINIBUS E L O aU ENTIAE,
S I V E
DE RECTO POETARUM JUDICIO.
Scribendi recle fapere eft & principium & fons
HORATIUS.
'Veterum recentiorumque poetas maxime inluflres apud animum rerecenfcntibus multis mirabile forfan videatur, quod in omni populo atque aetate tam fit eximia eorum paucitas , in quibus non fani incorruptique judicii vis plurimum defideretur. Nam ut omittam illos, quï, vergentibus jam ad interitum iitteiis, communi temporis fui ruina funt eollapfi, vel optima quavis aetate multi ingenio praeftantes, & ad gloriam veris artibus recïaque via, quantum poterant nixi, faepiffime tarnen aberrantes ab femet ipfis velut defciverunt, atque adfinia fingulis virtutibus vitia captantes, pro magnitudine tumorem, pro acumine putidum argutiarum frigus, pro copia divitiisque inertem quandam luxutiara funt flcuti, perinde quafi multo facilior effet rerum praeclara-
I 2 rum



7© DïSSER TATI O
rum inventio quam dileclus. Ejus calamitatis cauiTas ego in fingulis plures, atque diverfis,. pkrorumque autem communes elTe potiffimum arbf» tror fequentes. Scilicet id, quo poeta plurimtim valet, vim illam dico vifa rerum atque imagines concipiendi major atque vehementior, quam in plerisque obtinet, five phantafiam live quocumque alio nomine adpellare lubet, ea igïtur cum certi acrisque judicii fubtilitate in paucis omnino hominibus eft conjunaa. Non equidem iffas res, velut quae natura funt contraria, ab fe invicem abhorrere, atque omne in uno homilie quafl contubernium recufare exiflimaverim. Nam & fummos philofophos phantafia phirimum valuiiTe conftat velut PUtonem atque Lcibnitium, in divinis autem poetis Homero Virgiiioque non magis ingenium, quam rationis Iumen atque judicii vim quamdam immenfam admiramur. Verumtamen.,. cum ifüs virtutibus fingulis eminere paueos videamus, tum utrasque fimul eximio quodam modo in eodem horoine junftas multo rarius inveniri poffe, facile quidem per fe intelligitur. Atque illud porro adfirmare minime dubitabo, fervemis phantallae vi atque animi concitati vigore, mentis aciem facillime obtundi, judiciumque etiam praedarum vel opprimi vel debilitari. Idque vel inprimis in poetis ita fieri, tanto magis propemodum eft nectrfe, qUOd iflae vires non eodem evolvuntur tenore, neque una adolefcunt, verutn efTuIgente eodem velut impetu phantafia, judicium paullatim maturefcit, Jongoque rerum ufu , atque adfidua demum varii diverfique cultus perficitur Jbllicitudina. Itaque plerique ea aetate, quae fere nihil fimplex, nihil tranquillum anc fédatum amaf, ingenio tfflorefcentes, & jam carminibus clari, ubi deférvente juventutis aeftu, ét acutius cernere, cc reftius fentire atque jüdicare indpiunt, has ipfai nafli virtutes, fine quibus carmen perfeftum nullum exiffit, iis uti poffe omnino definunr. Atque eeiam fi.fortaffe ncnnulli,, fupra aetatem fapientes, erroris fui Ie-
VÏr



JOHANNIS JACOBI HGTTIN GERI. 7z
vkatem maturius perfpexerunt, tarnen Iaudis vel fic partae tenaces, plerumque meliora fequi non audent, atque irfirmioris setatis aterra* tionem in confultum vitiorum convertunt patrocinium. Quorum ingenium fi fapientis magiftri voce ac praeeeptione fuifllt temperatum, neque profeclo ipfi ab his artibus glotiam peterent, quibus peffima quaeque defenduntur, neque tam muitos ad fpeciofi exempli infauflam poft fê traherent imitationem. Ex quo apparetfane, quantopere litterarum interfit, & praecepta recte fcribendi faepius vulgari, & indicia illa exponi diiigentius, quibus & fana eloquentia, & inanis fucus pueriliaqueverbo'rum pigmenta aperto difcrimine teneantur. Quod quamquam egregie a veteribus recentioribusque fcriptoribus faclum eft faepe rouïtis, tarnen omnem, qui iisdem hifce rebus ingeminandis inculcandisque' infumitur, laborera nos quidem eenfemus longe utiüffimum. Quamobrem fimulatque ab iliuftri doctiffimorum virorum confeffii ifthanc quaeftionem publice propofitam legiffemus, juffie nos animus, vires in hie re noftras experiri, atque videre, num forte ex iis, quae in ve* terum recentiorumque auctorum Iectione paffim a nobis funt obfervata,, nicem huc aliquam afferre poffémus. Qüo quidem in negotio, quemadmodum docTiffimorum virorum judicio operam ifthanc noftram probari, valde gloriofum cenfebimus, ita nos vinei a praeftantiore, litterarum caufa vel gaudebimus, vel animo certe feremus aequiori.
Habet autem haec quaeftio duas partcs. Altera de veris falfisque Iu> minibus eloquentiae, five de recto atque perverfo ejus, quod in pctiB eminet, judicio, affufa ex antiquorum recentiorumque poetarum carrn'mibus exemplorum luce, erit dilputandum : Altera oftendemus ar* tes illas, quibus omnis in hec genere judicii pravitas optime caverr pofTe viJeatur.
I. j



72 D I S S E R T A T 'T O
Lumïna eloquentiae, quae funt eadem ipfa poefeos; neque enhn hoe nomen formae verum generis effe volumus, quoniam & poetae quaedam eft eloquentia, & cum hoe habet orator cum hanc partem tuin aiia plura communia, itaque lumina eloquenriae dieïmus, quidquid e caeteris ita eminet, ut fpecie quadam praeclara atque infigni legentis animum percellat. Quare non quidquid bene reéteoue poeta dixerit, illud lumen eft; quin adeo magna pulcritudinis pars ab hoe genere, removetur. Neque enim vel orationis elegantia atque venuftas, neque -verborum vel dignitas vel pondus, neque decus illud per omne carmen aequabiliter fufum, neque ipfa phantafiae vis fedatior tranquilliorque, & quidquid ab ulla carminis univerfi parte abefie fine reprehenfione non poteft, hoe nomen recipit; quod quidem iis demum re&e tribuitur, quae legentium animum in fe cogunt morari, mentemque non leni perfufam voluprate, in majorem fuae vel magnitudinis vel qualiscunque praeftantiae rapiunt admirationem. E quo genere funt egregiae rerum imagines, fententiarum fublimitas aut acumen, poftremo quidquid ita vel dicitur, velfingitur, ut ingenii humani modum prope excedere videatur. Quarum rerum omnium ita demum j'ufta erit admiratio, uti dihgenter excmTae atque in omnem partem verfae, eamdem, quam primurn obtulerunt, veriratis pulchritudinisque fpeciem retinebunt.
Atq-ie hoe quidem examen judiciumque quomodo fit inftituendum. jam dicemus. Et quoniam omni in re error vitiorum notatione, qmm virtutum commemoratione, multo facilius cavetur, in hacce omni disputatione nos rationem tenebirous illam, ut inprimis quae & quot fint genera falforum eloquentiae luminum, /audatis clarorum poetarum exemphs oftendamus, turn his, quantum opus videbitur, iisdem in cauflis, alia aliorum fcriptorum Ioca probabiHa opponamus, unde & fingulis vitiis contrariae virtutes, corumque inter fe difcrimen facile imelligatur.
Tri-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 7$
Triplici autem modo in hoe negotio peccari folet, vel materia, vel forma, vel loco. Materiam dico rem ipfam, eorumque, quae dicun» tur, naturam atque rationem internam, quae ubi reprehenfione non caret, turn in luminibus exiftit illud, propter quod probari per fe minime poffunt. Cujus generis quatuor funt caufae. Nam quae fic improbantur, vel falfitate difplicent, vel, quod, etiamfi praecipua fin parte vera, modum tarnen excedunt, vel quia a rebus minutis juflamque admirationem nullam habentibus funt repetita, in quibus omnis quo ambitiefiór diligentia, eo ineptior eft. Quarta emfa ineft ïn imprudenti rerum dilectu, ubfin ornandis illis Iabor fruflra confumitur, qtiae vel omne ornamentum refugiunt, vel quantumvis ornata, non illam in animos vim habent, neque habere poffunt, quam poetae confidum fequebatur. Porro, quorum forma reprehenditur, ea duplici ratione dividuntur. Aut enim fpeciem habent nimis vulgarem, aut affeclata difficultate habituque. parum naturali offendunt; quorum alterum ex infirmitate languorem adfert, alterum irrito conamine exfpeétationem fruflrafur. Tandem, quae & in fe vera reftaque funt, neque in forma trfla ex parte dcficiunt,. tarnen loco non fuo dichi in maximam incurrunt reprehenfronem.
Veritas quidem ipfi quamvis per fe parum ad pulchritudinem valeat; tarnen profeóto, nifi quod verum fit, pulcrum effe nihil omnino poteft. Itaque falfa omnia nonnifi tantisper placent, quoad errore quidem aliquo pro veris habentur; aperto autem illo, cum fide fimul amittunt fpeciem pulchritudinis. .Idque fièri aliter fane non poteft. Quod enTm falfum, idem inane atque nihil eft. Earum autem affectionum, quibus aliquid effe ponitur, nulla. locum habere poteft, nifi in eo, quod ipfum eft aliquid. Unde effieitur, ut pulcrum cenferi, nifi quod verum fit, nihil poffi t. Neque ego nunc falfa dico, quorum fimile nihil in rebus illis, quae exiftunt, deprehenditur, qualia poetis licet quidem illis tfiin-
gere-



74 DISSERTATIO
gere malta j quin potius exiftimo illa, quae falfitatem habenr internatn, ita, ut neque phantafia ea tueri, neque mens cogitatione comprehendere poffit.
Hujusmodi vero res, & qui dicunt, & qui probant, certe id ficiunt veritatis quadam fpecie atque fimilitudine decepti. Atque hoe turpius in eo ganere eft vitium, quo levior eft fimilitudinis fpeeies, quoque longius petitu ratio ejus, quod dicitur aut fingitw. Ineft autem omnis fimilitudo vel in rebui vel in verbis. Prius illud genus prae pofleriori tanto paratiorem habere videtur excufuionem, quanto facilior effe debet rerum etiam diffimillimarum« cb fimilitudinis quandam fpeciem, quam propter inanem verborum fonum, inter fe permutatio. Sed quamquam omnis circa verba aberratio habet permultum fane Ievitatis, tarnen & in illa parte interdum tanta eft peccandi impudentia, ut vel maxime puerilem verborum lufum facile poffit aequiparare. Quod quidem, ut opinor, exemplorura, quae ad utrumque genus proferemus, contentione fatis intelligetur.
Verïtatem multi defiderarunt in Lucani verfibus illis, quibus, Caefaris Pompejique cauffas inter fe conferens , Deorum numini atque majeltati unius Catonis auctoritatem opponic;
Qll" jufïïus indult arma, Sein nefas: magno Je judice quisque tuetur: HSrix cauja Deis placuit, Jed vifta Catoni.
Ojiamquam meo quidem judicio Lucanus, muhis aliis in locis juftius fortaffe reprehenfus, in hoe certe habet aliquam five defenfionem, five escufationem in veterum religione: quippe quos conftat, de Deorum fapientia atque juftkia longe aliter fenfiffe quamnoftram aetatem; ne-
que



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 75
que omnino illorum eam animo informaile notioncm, quae una praeftantifiimae naturae conveniebat. Quod cum antiquicas omnis docet, turn inprimis carminum Homericorum ratio innumerabilibus oftendit exemplis. Equidem hanc ob cauffam Lucanum alio loco, ad repre* henfionem magis etiam aperto , lenius tarnen culpandum cenfuerim. Illa dico, quae Z.. II. uf. 91. feqq. hunc in modum leguntur:
• 1 Solatia fati
Cartbagt Mariusque tulit, pariterque jacentes Ignovere Deis. ■
In promtu enira effent multa veterum 3u&orum loca, quibus ex communi hominum opinione, Diis crudelitas, injuftitia, atque erga homines invidentia tribuitur, nifi inutilis effet labor meus in re fatis per fe cognita.
At certe longe feverior in hoe genere Chriftiani poetae Lex eft. Neque ego profeóto habeo, quo Hallerum praeftantiffimum poetam illo Yerfu,
S)m eacfar ©cfn'tfjft ©otf, «n& <Sato bit Stftegfen,
Lucani veffigia prementem, vel defendendum vel excufandum putem, nifi hoe unum, quod iflhoc aetatis nondum maturae vitium, firmato poftea judicio, fic abolevit:
Sctt gaefdt fdjutjt Hè glucf, imb €«fo btt.55t(ttg(w.
K Sa-



7<j DISSERTATIO
Superiori autem illa fententia cogitari falfius nihil poteft: quoniam nefas tueri prorfus a natura divina abhorret. Quod fi vero quis poetam ita defendi poffe exiftimat, ut Deum pejorem Caefaris caufam ita plane tuitum dixerit, quernadmodum mala multa atque fcelera fieri fapientiffimo patitur confilio, quanquam non eft obfcurum, quid de verfu fentiendura fit, quem poeta ipfe cenfuit mutandum: ftd fi quis ita accipiat, tum & fenfus frangitur, & vis oppofitionis dilukur, adeoque nee lamen erit.
Illud autem quaeri poffit, quantum vulgi opinio, communisve temporum hominumque religio poetae in his rebus concedat licentiam; fitne illa nullis circumfcripta fin'bus, an certis regulis terminanda coercendaque videatur. Atque ego quidem, quidquid a fide non prorfus abhorreat, aut tale fit, ut cogitari plane non poffit, liberum cuivis fingendi dicendive puto arbitrium: contra vero, quae, etfi veriffima divinaeque religionis myfteriis confecrata, mens tarnen affequi cogitatione non poteft , ab iis utique abftinendum poetae cenfeo. Itaque quidquid veteres fuis religionibus covenienter finxerunt, quamvis & falfa in fe & abfurda effe non ignorem, iis tarnen offendor minime; modo ne aberrent vel a vulgari hominum judicio, vel ab fenfuum aut phantafiae probabilitate. Neque enim philofopharnur, dumpoetas legimus, verumque illud, quod in carminibus requiritur, non ratione metimur magis, quam fenfu. Plurimumvero offendor poetarum quorumdam Chriftianorum licentia, qui e reügione fua, cujus partim divina fimplicitas, partim auguftae venerandae obfeuritatis fpecies, ornamenta poëtica fere recufat, interdum eadepromunt, quae tacita fide credenda fufpiciundaque, a communi hominum judicio & intelligentia pariter atque a philofophorum fubtilitate funt remota. Cujus generis multa occurrunt in Klopftockii divini fpiritus,^ atque rerum fententiarumque fublimitate omnium tempo-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 77
poram poetae nermni fecandi, egregio Chriftiados carmine, in quo, ut hoe obiter moneam, argumenti deleótus poemati epico parum convenientis, non extrema fortaffe fit reprehenfio. In hoe igitur, ut e multis unum attingam, quis probare poffit, coram Dep patre Chriftum, ipfum Deum, in genua prolapfum, flentem, orantem, atque imminentis fibi mortis cogitatione cohorrentem? Sed feramus hoe in Chriflo , cum humana carne aliquam humanae imbecillitatis partem induto. An. etiam ferri poffit, quod patri narrat propter humanum genus lacrymas olim ab fe nondum homine profufas?
$lcf) anfre gefcyópfe; mie elenb
SSaren fit, fon(ï wijlerblicr), rum etaub/ »ou ber ©imbe öerfMetl Söater, itf) far) tr)c Elenb, bu meine Xr)ranen. —«
ut taceam illa:
, , S?itt lieg ior), góulicljer SSMtt,
gïoct) mit ben 3ugett beu «D&nfótötit nao) beittem Silbe gejietef, SSetcnb ooi bit: balb abei* roirb mier) beirt tóbrenb ©etïrfjre Statig MttMtrt, unö tmtec ben ©taub bet Sobten begmberr.
Atque poli paullo:
@cr)on ftn? icr) tw bic in niebrigeu etaub t)in,
Sieg', «nb bet' rmb ïrtnbe mier) Sater, im £obe$fcr)mei$fe.
Ab ifthac autem animi adflifii & proftrati humilitate quaatopere abhorret finisl
K a SBeifec



78 DISSERT ATIO
SBeiter fogt' er nnfc fpjacr): 3cf) r)a6e gen s?immü mein .spaupt auf, SOïeine #anb in bie 2BoIfen, unb fcrjroóre bir bei) mie fcl&cu, ©er icr) ©ott bin, mie bu: icf) roil bie 2Kenfcf)cn èrfófor.
Quae poftrema habent illa fane rnagnam fublimitatis fpeciem: eam vero inanern effl', inde fit clarum, quod in illis verkas nulla ineft ab ratione, & ne a cornmuni quidem hominum fenfu judicioque, fed ab una religione, cujus in hujuscemodi rebus decernendis auétorkatem nullam effe debere, ut quisque eft perfpicaciffimus, ita naaxime intelligk/ Religionem dico? At ne illa quidem judex Klopftockium abfolvat. Nam certe Deum unum ftatuens, nullo ejusmodi difcrimine a patre filium diflinguit, quo alterius ad alterum talis fenno excufari poffit. Alia longe res eft in veterum religione. In qua ingens Deorum numerus neminem nifi philofophum offendk, cum eorundem in unitate multitudo per fe plurimum habent offenfionis. Atque ut rem paucis abfolvam, quaecunque communem hominum fugiunt intelligentiam, ea etiamfi vera, tarnen in poefi cum iis, quae funt falfa, in eadem cenfentur claffe. Sed pergo ad alia.
Ineptiffimi funt Theophili, veteris cujusdam Francogalli poetae verfus, ab ejus gentis criticis merito faepe reprehenfi, quibus Thisben inducic, ad exanimum Pyrami corpus ita loquentem:
Ha.' v&icy le ptignard, qui du fang de fon maijlre, S'eft fouille hjchemant, il en rougit le traijlre.
Nam ut'omktam effrenatam illarn licentiam, qua pugioni fenfus tribuitur, ecquid turpius erat, quam partim in hunc crimen conferri, quod totum erat Pyrami, partim ruborem ex adfperfo fanguine natum
con-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 79
confundi cum illo, quem criminis pudendi adfert confcientia! Eadem paullo ante fingit rivum culpae, qua Pyramo fuo mortem adfciviffet, atrocitate fugientem:
Ce tuiffau fuit d'borreur, quil a de tnon injure.
Nempe ut puto, ante Pyrami caedem, ftagnaverat. Haec & talia magis poetarum funt flagitia, quam errores. Adeo enim veritatis ne uilam quidem umbram habent, ut vel imperitiffimi cujusque fenfum flatim offendant. Sed funt alia non minus falfa, quae tarnen fpecie fua nonnumquam etiam viris imponant. Equidem memini Buhurfium elegantiae judicem fatis fubtilem inter pulcherrima Graecorum epigrammata referre illud Antipatri Sidonii in Venerem Anadyomenen, quod efl ab Aufonio ita latine redditum:
Emerfam pelagi nuper genitalibus tin dis
Cyprin, Apellei cerne laboris opus: Ut complexa m'anu madidos falis aequore crines
Humidulis fpumas ftringit utraque comls. Jamtibinos, Cypri,Juno inquit, inmba Pallas,
Cedimus &? formae praemia deferimus.
In hoe tarnen a Graeco difcrepat Aufonius, quod, quae hic Junonem atque Pallada, velut jam vifo Veneris figno, dicentes inducit, ille, fi quïd intelligo, ait dicluras, effe, fi viderint. Quid autem dicluras? Vi&as, fe formae pretium Veneri ultro deferre? At illa quidem valde ineptae fuerint, fi hoe dixerint. Quid enim? Voluitne poetahoc figni'ficare, Apellis fignum forma Deam ipfam vincere? Id quidem fieri ne-
K 3 qoic»



-8o DISSERTATIO
quit, quandoquidem in Venere pulchritudinis exemplar eft cónfummatum. An aequiparare? Itaque, quod ipfius Veneris adfpecrus in Deabus non valuit, ut fefe faterentur viclas, id apud easdem imago fimillimi Veneris valebic? Quarepoeta confilio fuo excidens, magnificas, quas artifici parabat, laudes fententiae falfitate ipfemet corrupit.
Iniigniori autem quadam ratïone reprehenduntur iumina iila, in quibus , praeter veritatem, etiam defideratur honeflas, quae ipfa eft veritas in rebus ad vitam atque mores pertinentibus. Nam falfitas omnis eo magis in vitiis ponitur, quo gravior perniciofiorque fuerit error, a quo fit profecla. Ergo de rebus recte judicans nemo fane laudabit illa, quae Lucanus fabis trifli bellorum civilium deplorationi fubjunxit:
Qnod fi non aliam venturo fata Ncroni Invenere mam, magnoque aeterna parantur Regna Deis, coehmque fuo fervire Tonanti Nonnifi faevorum potuit pofl bella Cigantum; Jam nihil, oSuperi, querimur: fcelera ipfa nefasque Hac mercede placent: diros Pbarfalia campos Inpleat; &f Poeni faturentur fanguine wants.
Nam, ut deteffabilem adulationis turpitudinem praeteream, quid omnino indignius fapienti viro, quam fcelerum qualicunque de caufa adprobatio ? Etfi enim video, unde huic loco defenfionem petere Lucani admiratores poffint, tarnen & inanem illam effe inteliigo, propterea quod fcelerum cbgitationem vir bonus bonorum inde profectorum magnitudine quidem folari, fed illa probare non magis poffit, quam eadem ipfe fimilem propter caufam patrare. Carminis quidem epici gravitas, meo certe fenfu judicioque, hujuscemodi fententiam omnem refpuit. Major
vel



JOHANNIS JACOBI H0TT1NGERI. F Si
vel in his quoque, durn tarnen modus aliquis fervetur, eft licentia in carminum genere Ulo ludicro aut leviori, in quibus, quae in illo atrocia viderentur, nonnumquam poffunt vel excufari, vel etiam placere. Cujus rei caufa, ut puto, haec eft, quod poeta in loco diiipiens, interdum ea dicere videri poffit, quae non videatur facturus. Itaque me non offendunt poetae cujusdam Germani verfus, quibus Horatii donec gratus eram imitatus, Phylida inducit ifto modo loquentem:
3««t Mt' i$ mier) art Srjurftè iitV ergetjert,
25cr meinctr @:am m lirtöerrr tórtgfl fcegcr)rt. 3a ï&rjrjïS mia mir 2)<mu'$ 2i(b' trfetjen,
Uttö acr)! fcin $ufs mar tinec ©ünöe wcrtt).
Poftremusitaque verfus, quamquam magnam habet cum Lucani illa fententia adfinitatem, tarnen ita prorfus placet, quemadmodum faepe in vita multorum lafcivius aut nequius diólorum petulantiae arridemus, eadem ferio dióta numquam adprobaturi.
Sed in luminum ifthoc genere, cujus falfitas ineft in rebus ipfis, nullum frequentius neque abfurdius vitium eft. illo, quod oritur ex corporis cum animo rerumque corporearum, cum iis, quae ad fenfus non pertinent, confufione. Ita femel certe ineptus fuit ipfe Cicero, fanae eloquentiae & exemplum & magifrer fummus. Nam in oratione pro Rofcio Amerino, locutus de parricidarum fupplicio, quos majores infui in culeum vivos, atque ita in flumen abjici voluiffent, ejus poenae fapientiam extollens ita pergit. " O fingularem fapientiam judicis! Nonne videntur hunc hominem ex rerum natura fuftuliffe, & enpuiffe, cui repente caelum, folem, aquam, terramque ademerunt? ut, qui eum necaffet, unde ipfe natus effet, careret iis rebus omnibus, ex quibus
omnia



8» DISSERTATIO
omnia nata effe dicuntur. Noluerunt feris corpus objicere, ne beftiis quoque, quae tantum fcelus attigiffent, immanioribus uteremur: non fic nudos in flumen dejicere, ne, cum delati effent in mare, ipfum polluerent, quo cetera, quae violata funt, expiari putantur." Iflhic quidem omnia frigent, fed pofteriora inprimis & falfa funt & inepta, cum fcelus omne in mente atque animo infit, adeoque neque ipfum per fe, neque corporis contagio ullum corpus poffit inquinare. Sed ignofcenda hacc fummi oratoris pueritiae funt tanto magis, quod vana populi admiratione minime deceptus, eadem ifthaec aerate maturior ipfe caftigavit (*). Ex hoe genere quoque eft illud Plutarchi in vita Alexandri Magni. Ubi, cum retuliffet, dictum aliquod Hegefiae Magnefii, nee meo judicio valde ingeniofum, videlicet mirandum non effe, quod, qua noóte Alexander nafceretur, templum Dianae Ephefiae deflagraviffet, quod nimirum Deadomo abfens, in eopartu obftetricisjnunere effet funfla, addit; „tantum frigus in hac fententia ineffe, ut ipfum incendium reftinguere potuiffèt. Quo dici ineptius pueriliusque nihil poterat.
Verum addamus hifce adhuc nonnulla poetarum exempla. Abfurdus eft apud Senecam tragicum Hercules, ab Joverecipi in caelum bis verbis poftulans;
' ' ■*""""* Q}1'1^ tarnen neftis vioras"?
Numquid timemurl numquid impofitum fibi Non potent Atlas ferre cum caelo Herculem ?
, Plumbeum vero Herculem, a cujus unius pondere Atlanti mutuendum videatur! At non metuit Hercules. Reóte, nifi quod metum tam in-
anem
(*) InOratorc Cap. XXX.



JOHANNIS JACOBI HO TTING ERI. g3 anem vel fufpicatus in Jove ipfe maxime eft ridiculus. Da enim Herculi corporis molem quantumvis immanem. Quantuia haec erit laboris acceffio illi, qui ceteris omnibus fuflinendis par fuerit! Sed nimirum pondus non corporis, verum virtutis rerumque geftarum ir.telligit, quod vel maxime eft abfurdum. Eodem plane modo in eadem re ineptus fuit Ovddius, Met. L. IX. de Hercule Diis inlato haec referens:
Quem pater omnipstens inter cava nubila raptum Quadrijugo curru radiantibus intulit ajlris. Senjit Atlas pondus.
Idem Lucano accidit, qui in Pharfaliae principio Georgicon aemulatus initium, fecumque deüberans, ecquam Nero coeli partem olim eflet occupaturus, praeter alia hoe habet:
Aetberis immenfi partem fi prejjèris unam% Sentiet axis onus: librati pondera coeli Orbe tene medio.
Praetereo fimiles aliorum ineptias. Magna enim eft labendi in hoe genere facilitas , praefertim judicio nondum fatis firmato, neque iogenio difcipünis philofophicis fubacto. In poetarum quidem vulgo talia nemini accident inexpeclata: illud miror, Leffingium, quo in rebus criticis virum fubtiliorem acutioremque Germanorum natio habuit nullum, ad hos ipfos fcopulos hatfifTe. Ilios puto verfus, quibus Horatii illud, dulcia barbare laedentem ofcula, fatis ridicule fic eft imitatus:
L 2Dann



84
DISSERTATIO
Sfiitn fiïr)t icf) jre, bie fuffett Jtü(Te, Bie eist barictrfffjcr 35if$ üerlcfjf, . eie, r»elcr)c 55emtê, nebjr bent bitje,
2Sui Spftyeil it}rei 9lectar$ rteè.L v
Haec, qui intellexerit, aut explicaverit, quo modo ofcula vel dente laedi, vel Ntdhre imbui poffint, nae is mihi magnus erit Apollo. Sed nimirum Horatii ofcula bafia effe putavit, eaque viro rnagno errandi caufa extitit. Quamquam erroris pars haec quidem eft minima, muitoque lenius ferrem Horatium immerito caftigantem quam fic imitatum. Verum & hujus vitii veniam dabimus Leffingio adolefcentulo,. qui vir poftea pluribus praeftantiffimisque fcriptis de literis Germanorum elegantioribus immortaliter eft promeritus.
Alteram generis hujus, quod veritate caret, formam lumina illa conflituunt, quorum falfitas inani verborum lufu continetur. Addo inanem,. quia non omnem per fe puto talem effe, cum fit aliqüis & ingeniofus,, & qui vel doót.is auribus placere admodum poffit. Omnis autem verborum lufus vel circa vocabulorum fenfum verfatur, vel fonum. In priori genere poeta alium fenfum oftendit, alium premit. Atque verus & probabilis lufus is eft, ubi eruto intclle&oque eo, quod pretoebatur,, fimul etiam fententiae, quae primum aut obfcura erat, aut falfii videbatur, intelligetur veritas. Vnde ex difpulfa falfitatis opinione grata nafci* tur admiratio. Cujusmodi eft poetae veteris Graeci in Nearchum quem? dam nobile epigramma..



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. g'f
*Ew «re» *<*t<* yrs v.i$n wis, oiVrpê Nssw^e,
Kimirum hic eft aliqua unius vocabuli ambiguitas, qua efficitur, ut prior verfus aliam fententiam oftendat, aliam exhibeat pofterior. Nam qui initium iegent, iis, cum formula infcriptionumfolemni, is primum fenfuioccurret, ut peetam offibus mali hominis placidam quitem precari exiftiment. Sed quo confilio terram levem precetur, ex fequentibus demum intelligitur. Qui talis exitus animum ferit tanto magis, quanto acerbior eft irriüo mali hominis, pro exfpe&ato beneficio meritum malum ferentis.
At diverfa eft ratio in vocabulorum illo lufu, qui veritate caret. Ibi poeta falfum vocabulorum fenfum non oftendit magis, quam in veri locum fufficit, hunc autem non premere modo ftudet, verum abfeondere, quod illo perfpe£to fimul omnis fententiae inanitas intelligeretur. Itaque ejusmodi lufum imperita quidem hominum amat multitudo, cui pro rebus verba dare eft facillimum, doctiffimus autem quisque maxime abjicit & faftidit. Quanquam & in poetis plures reperio & ingenio praeftantes & doótrina claros, quibus ita ludere non fe indignum videretur. Extat in Venerem armatam graecum epigramma, quod Anthologiae L. IV. fic legitur:
n#AA«? t«v Ku5spsi«v évottAov ikfïïiv UifX,
'H <T «7T«Aov ytAda-ote-a, il pcu edzos dvrlav itfftn
L 2 Quae



26 DISSERTATIO
Quae fic funt converfa ab Aufonio:
Armatam vidit Ventrem Laceiaemone Ballas.
Nunc certemus, alt, judice vel Paridt. Cui Venus: armatam tu mt, ttmeraria, temnis,
Quae, quo te vici tempre, nuda fui?
IJic fibi placeat, licebic Cytherea, vel potius poeta refponfo, quod mi» hi quidem ut nafatuli cujusdam effugio fimillimum videtur, rationem, quia ratione convellere non poteft, facetiis eludentis. Excutiamus igitur illam unam vocem vici, in qua latet ambiguitas: ecquae tum eric fententia? Nempe nuda te forma vici. Num ideo armis armatam? Ita ipfum Dejanira Herculem, Brifeis Archillen, atque Helena una omnem Graecorum exercitum vinc.it. Sed ülum fenfum, qui unus verus eft, fuppreffa voce forma, tegere voluit poeta, abfcondere non potuit: quo perfpefto, quid relinquitur, quod admiratione dignum videatur ? Quafi vero, inqu's, non hoe ipfum Venus fentiret, aut quafi illud potius ageret, ut armis fefe Palladi praeftare ferio contendat, quam ut laceffita illius in fe dicacita'em joci non illepidi facetiis repellat. Equidem fateor, ita intellectum poetam cu'pa liberari, quamvis carminis ipfius fpecies haud parum imminuatur. Nam pro fententia gravi atque magna habebimus joci non infaceti levitatem, qui rifum fortaffe, fed admirationem certe nullam move3t. Neque ego fane negaverim, in carminum genere leviori illo & joculari ipfam interdum fdfitatem placere poffe , veritatis fpecie oblatam. Modo fentiamus , neque poetam pro vero fpeciem amplexum effe, neque legentibus dare veile. Quid autem de illo Voltaerii in Detufchiurn eprigrammate judicabimus ?
Aw°



JOHANNIS JACOBI H.OTTINGERI. 87
Juteur folide, ingenieux,
Qui du theatre êtes le maitre;
Vous qui fit es le glorieux ,
II ne tiendroit qua vous de Têtre.
Qiios ego verfus Voltaerii effe vix cuiquam crediderim nifi & gentis fine criticis, & haec ipfit veluc ingeniofa laudantibus (*) Adeo in illis non acumen modo, verum & judicium omne defidero. Nempe quid dicitTu, qui gloriofum fecifli, ipfe, fi modo velis, eiTe poteris. Fecerat autem Detufchius fabulam, cui infcriptum eft nomen gloriofi. In qua voce ludens Vokaerius, modo jactatorem, modo gloria famaque inclytum intelligit. Quae, quis tam eft imperitus aut fimplex, ut inter fe poffit confundere? Omnis autem lufus verborum eo ineptior eft, quo magis faciliusque falfitas patefcir. Atque hic quidem, quam fitinanis, turn intelligetur maxime, fi ifthaec cum fuperioribus contendamus. Turn nimirum reperiemus, Graecum priorem vt.ra dixiffe falfi fpeciem habentia, alteram falfa quidem, fed quae paulifper certe vera viderentur, cum haec, ut fuut, falfa ftatirn apparcant. Et tanto melius, hercle , quod apparent. Nam fi vox gloriofi vel tantifper in poftremo verfu eodem fenfu, quo in priori pofita videri poffet, Detufchius hujufcemcdi laudem, ut puto, maximopere deprecaretur. Quod fi porro velimus Graeci in Venerem epigrammatis comparatione difpicere, unde haec major & apertior falfitas nata fuerit, videbimus Graecum res forma quidem diverfas, fed tarnen genere conjuctas ptrmutt s*
fc,
Q*) Diiïionaire littéraire extrait des miilkurs Juteurs anciens £f modernes a Liegt' i/68. Tom. I pag, 434,
L3



83 DISSERTATIO
fe, victoriara pato armorum & pukricudinis, cum in hoe noflro jaétatio atque gloria non forma modo, fed etiam genere difcrepent, neque communi quodam nomine poffmt corjungi. Sed neque iflhaec ed ambiguitatis in his verfibus turpitudo omnis. 'Nam illa,
Vous qui fites le Glorieux>
duplicem fenfum habere non modo poffunt, fed vel debent, fi velircus poetae rationem eorum, quae dicit aut fignificat, conftare. Proprie quidem accipienda funt, quatenus ad fabulam editam a Detufchio refpicitur: aliter vero fi antitheton illud fpeftet, quod cum hoe verfu efficit fequens , quodque tale eft: tu quidem faciebas, id eft, a^ebas gloriofum: quo quid tibi opus eft, cum effe, modo velis, pollis? Quid autem eft pueriliter ludere, nifi hoe eft? Jam enim haec verborum non modo ambiguitas eft, fed dupücitio, idemque ermnciatum, quafi bis legeretur, bis certe eft diveifo fenfu cogkandum. Itane Volraerium labi potuhTe, & efTe quibus vel ita Voltaerius placeat? Ego vero operum ejus illud, quod praeftantiffimum habetur, nonmeream, ut hofce verficulos fcripferim.
Peffimus autem fine dubio verborum lufus is eft, qui circa vocabulo. rum verfatur fonum. Quae res tam per fe eft clara , ut expücatione fere non egeat. Nam quae major eft levitas, quam rerum propter nominum, quae hominum libido rebus impofuk, fimilkudinem confufio? Omnis quidem verborum lufus nititur ille quodammodo vocabulorum funo, fed alius tarnen notionum atque rerum ex parte fimilitudine juvalur: Ille vero, quem nunc dicitnus, rebus diffimillimis, propter commune nomen eandem tribuit naturam. Unde fit, ut, quom'am in di-
ver-



JOHANNIS JACOBI HOT TIN GERI. 89
verfis linguis res diffimiles eaedem eadem nomina rariffime funt fonita, ejusmodi lufus eft ex alia in aliam lingua transferri vix unquam poffit. Quod ipfum per fe mali ominis effe, quivis ftatim intelliget. Hujuscemodi vero ineptiis etiam viros interdum potuilfe oblecliri, quis crederet, nifi ejus rei plurima extarent luculentiffimaque exempla? Cujus generis plura funt a Cicerone perquam frigide in Verrem dicta: ut, cum jus Ver•rinum diceret, & futurum, ut omnia verreret, & Herculi, quem expilaverat, moleftiorem apro Eryroanthio fuiffe, & malum Sacerdotem, qui tam nequam Verrem reliquiffet, quod Sacerdoti Verres fuccefferat. Ineptius etiam hüic Sannazarius illo in Jocondum querndam ficerdotem epigrammate:
Jocondüs gemïnum hnpofmt tibi, Stquana, pontem;, Hunc tu jure potes dieet e pontificenu
Bene vero faflum, quod, qui pontem fecerat, idem facerdos erat: ali~ ter enim poetae epigrammaïis tam faceti caufla perierat: nifi quod parum intelligimus, quid pontifici cum ponte commune fit praeter fonurm. Pontifex certe , qüatenus nomen eft facerdotis, five ejus ea origo fuit, quam Varrotradit, five quaecunque alia, tam jure dicitur, qui pontem, nullum fecit, quam qui aliquem fecit; fin pontis condicorem intelligis certe is demum feu facerdos, feu aliusquisque pontifex erit, qui pontem fecerit. Idque per fe tam planum eft atque apertum, ut dicere prorfus ineptum fit. Ita, quomodocunque acceperis, fententia erit inaris atque inficeta. Infulfus quoque eft lufus apud Horatium Perfii a» jusdara, in Rupilium cognomine Regem parum ingeniofe dicacis t



$o DISSERTATIO
— per m(Jgnos } Brute, Deos te
Oro, qui Regcs confueris tollere j cur non
Hunc Regevi jugulas ? cperum hoe, mihi ere ie „ tuorum efi.
Haec abfurdiflima effe, quis non fentit? Quanquara quis ferat Homium ipfum ideo Horatium reprchendentem ? Quafi vero obfeurum ellet, poetam toto iflhoc carmine aliud nihil agere, quam ut ineptiffmorum hominum par legentibus exponat deridendum. Quorum igitur alterius, qui inaniffimus eft lufus, eum Horatio tribui, nonne eft iniquiffimum? nifi quod tanta hujus joci eft infulfitas, ut ne fatis quidem dignus rifu videatur. Plura & hujus & fuperioris generis exempla , qui quaerat, is in Schaekfpirio poeta, ut ingenio fummo, ita omnium minime cafligato fingulis fere paginis reperiet.
Akera falforum eloquentiae luminum , quae a materia reprehendun. tur , clafïïs eft eorum, quae modum omnem excedunt. Quamvis igitur poetae res augere atque fupra veritatem attollere aliquantum licet, tarnen profefto fervandi funt ilii fines, quos natura fingulis rebus confücuit. Iflorum autem finium aeftimatio pendet ex eorum, quae in quaque re nectffario infunt intelligemia , qua perfpicitur, quid de rebus ipfis, falva illarum vi & natura poffit praedicari. Itaque vitiofum eft omne, quod cum rei, de qua dicitur, natura pugnat, feu quopofito, rts, cui illud tribuitur , ea ipfa noneiïLt, quam fuo nomine fignificatam poeta intelligi voluit. Loquor autem de pugnantia üla, quae non ex qualitate, fed ex quantitate five modo oritur, ut cum rts tanta vd bonitate, vei qua'icunque praePantia fingitur, quanta in ejus naturam minime csdit. Quamvis & in qua'itate modus excedi poteft, non quidem in fe , fed quatenus poeta aperio res ingentcs atque inaudïtas fin-
g.ndi



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERL o*
gendi dicendive^ftudio, quos per naturam protendere fines non poteft, transgreditur, atque pro magnis portentofa captans, vitiorum fingulis virtutibus proximorum fequitur adfinitatem.
Primum itaque modum exeedunt, qui de rebus exiguis atque tenuibus dicunt ea, quae nonnifi locum habent in magnis. Quod abfurdiffimum eiTe ftatim intelligitur: quoniam in p ar vis magna jaftans eadem ipfe profitetur eiTe magna, fiquidem res omnis ex qualitate fua cenfetur, neque id quod efficitur, caufa fua majus effe ullo modo poteft. Itaque nolit femina conjugem lugens lacrymis fuis terrarum orbem inundare (*), neque poeta male fanus eumdem terrarum orbem, unius hominis corpufculo pofcat tumulum , aut funeri ftellas pro facibus, pro lacrymis maiia adhibeat. 'Quae fuit poetae cujusdam Hifpani infania, cujus extant in mortem Caroli quhiti illi verfus :
Pro tumulo ponas orbem, pro tegmine caelum, Sidera pro facibus, pro lacrymis maria.
Similis priori verfui eft Lucmi fententia, qui libro octavo in tumulo Pompeji perquam pueriliter fic lufk:
. . Situs ejl, qua terra extrema reƒ'ufo
Pendet in Oceano. Romanum nomen, £f omne
lm*
(*) AU fprings rtduce tbeir cumnts to mint eyet, Tbat I, being governei by tbt viatery mton, May fend fortb plenteous tears tt drown tbt werld. Ab, for my hutband, fer my dcar Lord Edward! ■ Sbakefpirius in Riebard. III. «8. II. fc. 5«
M



pa DISSERTATI©
Imperium Magno tumuli eft modus. —-—
-— Si tota eft Herculis Oete,
Et juga tota vacant Bromio Nyfeïa ; quare Fnus in Aegypto Magni eft Lapis ? omna Lagi Rura tenere poteft, fi nullo cefpite nomen Haeferit. Erremus populi, cinerumque tuorum, Magne, metu nullas Ai/i calcemus arenas.
At hercle tumulo modus eft corporis, quod conditur, magnitude En* celado quidem fatis fuit una infula Sicilia. Caroli autem corpori tantillo, qui orbem terrarum pofcat, perinde mini fapere videtur, ac fi vivo gladium daret, quo lunam tangcret, aut, quidquid terra, filvae atque maria alimentorum habent, una coena adponeret. Quid opus eft gladio, quo non poffit uti, aut coena, quantam fi devoraret, poftridiefame perire fibi fuerit necelTe? Enimvero tumulus eft, quidquid humi excuditur corpore defoffo; idque poetae furor ne tantillum quidem augebit. Superimponat licet urbes atque montes, haec omnia tumulus non magis erunt , §uam viventis Imperatoris Palatium veflis fuerat. Tegmen vero caelum non invidebimus , modo eodem & ceterae res omnes tegantur. Eodemque modo & fidera luceant funeri, dum adfunt; nam illa hunc in fLiem creari, utputo ineptum effet, cum impenfa multo minori funebris pompa illuftrari poffct. Tandem, quod pro lacrymis maria ponit, fi maria haec dicit, quae funt, parum vidit, pro lacrymis hancce aquam non magis quam pro vino poni poffe; fin lacrymis proCarolo effufis nova vult maria exiftere , oculórum, quibus hoe e;at efficiendum, magnitudinem, ut opinor , animo metitus non eft. Verum in rebus etiam magnis facile excedkur modus, vel per fe, vel
ill&-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI.
ïllarum cum longe majoribus comparatione. Magna efle poteft fingulorum, in magno quodam exercitu militum fortitudo. Sed omnes Herculis dicere ftmiles, infanire potius eft, quam verbis eorum virtutem extollere. Quod facit Boilavius , in carmine illo, quo Namurci expu. gnationem celebravit.' Vbi, poftquam arccm & praeruptis faxis, & duplici flumine inacceffam oftendiffet, ita pergit:
Dix mille vaiïïans Alcides Les bordants de toutes parts, D'éclairs au loin bomicides Font petiller leurs remparts»
Haec, quacfo, an hyperbole, an dementia eft? Vnum quidem exercïtus imperatorem , aut e ducibus aliquem Herculis ferri fimilem, facile patiar: at exercitum decem millibus Herculea virtute militum conftantem quis non rideat ? Antiquitas quidem fapientior illa unum habebat Herculem, ut quaefciret, vel in iis, quae effent fumma, fi vulgarentur, admirationem remitti. Boilavius vero decem millia fingens, militum , quos laudat, virtutem non magis extollit, quam deprimit Herculem. Nam neque is fibi nimium placeat, qui tot alios fimiles fibi atque pares effe fciat, & tot talium bellatorum, aequato Marte in nullo hofte non ignobilis erit vidloria. Sed , quod mireris, ifthaec decem Herculum millia ne tenent quidem arcem natura munitiffimam. Quantus igi-, tut erit, qui illam expugnaverit!
M 2 £u'l'



DISSERT ATIO.
Quelle effroir.ble Puijfance Aujourd'hui pourtant j''avance Prefie a foudroyer tes monts! Quel brult, qutl feu ïenvlronne ! Ceft Jupl'.er en perfonne, Ou c'eji le Vainqueur de Mons.
Hoe, per ipfum Jovem , qui hic in auxilium vocatur, an eft laudare? At certe , nifi tu magne Boilavi, falfius hominum vitia ineptiasque rideres, Saiyris tuis opere prorfus divino careremus. Superiora autem illa, quantopere modum txcederent, videntur fenfiffe, qui hoe carmen latinum reddiderunt, Langletus & Blandellus viri clariffimi, quorum alter fic vertens,
Delefta fummis turribus infidet, En/es corufcans, mille virum manur,
Dextraque fatales rubente
Defuper cjaeulatur ignes,
Alter illos fubflituens verfus»
At, qui moenibus arduis Stant lecli juvenes, horrificant diem
Funejlis proeul ignibusi Muri fulminea grandine perfonant,
Eoilavii fententiam ïnani tumore liberaverunt.
Ml



JOHANNTS JACOBI HOTTINGERI. of
Mihi quidem etiam folet difpücere illa poetae cum imperatore contentio a Dionyfio poeta quodam Germano non ignobili facia. (*).
$u5 bein $erfcr)er ben ©piep, tjabfl bu bein ^arfeufpiel; ©tt)fog er fcr)lar&ten bet* i?elb, fcfrlugjt bu bie eai)tm m 5tt&rf et* ©tcger ^üntcf, fcr)rte|t bu ©icger aucr), (fjt Dom Selöc, üora Siebe bu/
Non ego profe&o poefeos , quam maximi equidem facio, laadem extenuabo , neque omnino dicatn, poetae praeclari gloriam minorem effe , quam ducis aut imperatoris, illud autem afferere minime dubito, ifthanc talem poetae cum imperatore contentionem Sc inanem effe, & modum plane excedere. Inanem dico, quia, quae utrique communia referuntur, non ex interna rei natura depromta funt, fed ab ejusdem fpecie atque forma petita. In hoe enim convenit poetae cum imperatore, quod uterque aliquid tollunt, pellunt, & ab opere perfefto revertuntur. Atqui fic ignobili cuivis opifici cum imperatore conveniet. Sed vel mutemus figna cum rebus, tarnen poetae longe majora tribui, quam oportebat, facile , ut opinor , reperiet , quicunque refte judicabit. Quid enim? imperatorem praelium parare, poetam carmen meditari, tantumdemne aeflimabimus ? Hic quidem ingreditur opus tranquillum & quietum, neque permagni in fe momenti , neque labore admodum diffieile. At ibi, quae funt moleftiae, quae jaftationes, quae pericula, quam fubitae rerum converfiones, quantae machinatiqnes , quae denique corporis animique intentio atque agitatio! Ipfa autem vióroria ad multo-
tuin
(*> Aa Friediichs Sarden (Ramler) von Deins.
M S



*6 DISSERTATIO
rum hominum vel calamitatem vel falutem permagnum fane habet momentum ; cui five epinicium cantaverit poeta, five minus, nulla certe infignis inde exiftet rerum permutatio. Itaque neque puto Gleimium, ob tot ejusdem regis vi&orias carmine celebratas, in laudum ejus focietatem venire umquam voluiiTe. Longinus quidem etiam reprehendit Timaeum, quod Alexandrum Magnum laudaturus dixiiTet, illum paucioribus annis Afiam imperio fuo fubjeciffe , quam panegyricum fcripfilTet Ifocrates. Admirabüem vero , inquit, Alexandri Magni cum oratore comparationem! Ita fiet, ut minor Lacedaemoniorum, qui triginta annis urbem Melfenam oppugnaverunt, cenfenda fit gloria, quam ejusdem Ifocratis decimo anno panegyricum fuum abfolventis.
Diximus fupra non quantitate folum, verum & qualitate modum posfe excedi. Id quoniam mirabile multis videri poffit, paulo enucleatius eft differendum. Enimvero modus, quia nonnifi ineft in quantitate, qualitate proprie excedi non poteft. Atqui nimirum tum exceditur, cum res tanta dicitur, quantanon poteft effe. Qui autem talem dicit, qudis non eft, falfa potius quam nimia dicit. Quae quum ita fint, tarnen & falfa nonnulla funt ejusmodi, ut eadem nimia rite poffint vocari. Idque tum fit, ubi res permutantur, genere quidem fi </e qualitate difcrepantes , fed quarum qualitas ipfa continentur quantitate. Quae res potiffimum locum habet in diverfis animi motibus atque adfeélionibus, quae certum modum excedentes, genus ipfum cum nomine mutant: ut cum fingimus pro forti temerarium , diffolutum pro clemente, furentem pro irato, adfinia fingulis virtutibus vitia ample&entes. In quibus omnibus , quatcnus genere cenfentur diverfa , exceditur modus qualitate: quae ipfa tarnen, ut paulo ante diximus, a quantitate non differt. Nam quod proprium eft fortitudinis, periculorum puta contem-
tio-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. p7
tionem, hoe ipfo, fi nimium eft, tfficitur temeritas. Eademque & ceterarura virtutum eft ratio.
Hujus autem vitii cauffae omnino funt repetendae ab rerum magnarum ignorantia. Neque profefto de illis judicium eft tam facile, quam multi fortaffe exiftimaverint. Etenim animum magnum gerat oportet, qui magna vel in aliis intelligere velit, vel eadem ipfe invenire. At qui necefle habet magnitudinis indicia petere ab rerum habitu atque forma externa, in illo omnia funt proclivia ad errorem. Nam quae modum excedunt, in illis fpecies eftplurirna, cum vera magnitude plus abditorum igniumquam fplendoris habeat, muitoque efficiat plura, quam profiteatur. Quemadmodum qui corporis robore plurimum valent, fine magno virium nifu expediunt ea , quae ab aliis & vultu nitentium, & intentis omnibus nervis, & ingenti corporis membrorumque jactatione aegre perficiuntur. At haec ipfa vulgus maxime obfervat, roborisque putat efte, quae funt infirmitatis. Ita juvenes plerique aut puerili lcvitate viri pro foriibus indomita probant, neque magna fere habent, nifi quae funt portentofa. Quae caufa inprimis hac roftra aetate tot peperit indoflas ineptasque veterum fcriptorum verfiones , quorum fimplicitatem tranquillamque majeflatem parum fentientes interpretes, eaque ipfa, quorum non adf quebantur magnitudinem, vel emendare, vel attoüere, vel quocunque modo exornare conati, praeftantjffima antiquae srtis & ingenii opera turpiffime contaminaverunt. Quod fapiens nerno* mirabitur. Nam magnorum virorum imitari mores & orarionem, nonnifi eft ejus, qui magnas res atque altas ipfe peftore poffit concipere.
Verum & haec pars nonnullis videtur illuftranda exempüs. Praetereo recentiores , in quibus nihil eft hoe vitio frequentius. Malo haec ibi legere, ubi funt quaerend» eveftigandaque, & apud.illos, qui tot ni-
tCttï



ps dissertatio
tent virtutibus, ut, qui unam maculam viderit & caftigaverit, acurcinis atque audentiae propemodum laudem habiturus videatur. Talis eft fine dubio Virgilius, poeta judicio excellens, & ut rerum magnarum altarumque inventione praeftans , ita vel inprimis fobrius, prudens atque caftigatus Qui tarnen Aeneidos libro fecundo, ubi Trojanorum arma Graeca indutorum fucceffum defcribit, mihi quidsm excesfisfe modum vid.tur fequentibus verfibus:
Vadimus immixti Danais, haui Numine nojiro, Multaque per caecam congrejji praelia noclem Conjerimus: muitos Danaum demittimus Orco. Diffugiunt alii ad naves, &f littora curfu Fida petunt: pars ingentem formidine turpi Scandunt rurfus equmn, 3 nota conduntur in alvo.
Hic quidem , nifi omnia me fallunt, ut quisque fenfus atque judicii fubtilitate plurimum valebit, ita poftrema illa probabit minime. Ego certe fateor, me illis non parum offendi. Cujus rei , puto, caufa haec eft, quod poeta in ifthac Graecorum trepidatione modum plane excefïit, pro metu prorfus ridiculam fingens amentiam , qua latibula quaerunt, neque expedita ad fugam, & omnium fortaffe minime tuta. Quamvis enim metus ingens mentem praecipitat, tarnen ea animi perturbatio nonnifi eo valet, ut trepidantes proximum quodvis & maxime patens effugium quaerant, cum Graeci ifti hac pene videantur meditati, ut locum & difficilem occupatu & ad occultandos tuendosve fe parum aptum feligerent. Vidit hoe doaiffimus atque elegantiffimus Virgilii interpres Heynius, nimisque haec portentofa eiTe fatetur, aliquam tarnen inde peten s



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI.
tens poetae excufationem, quod turpem ipfe formidinem dixhTet. Mihi vero ne fic quidem abfolvendus Virgilius videtur, quoniam ut modo dicebamus, haec non eft amentiailla, quae in formidine locum habet.
Neque modum tenuit Ovidius in defcribenda patientla, qua Hercules ad Deos excedens rogoque impofitus, flammarum dolores pertuliflet. Patientiam dico ? Ita quidem decebat. At haec potius eft hilaritas. Nam quid dicit?
Congeriem filvae Nemaeo velkre fummam Sternis: £f impofita clavae cervice recumbes, Haud alio vultu, quam fi conviva jaceres, Inter pkna mcri redimitus pocula fertis.
Hicne idem ille eft Hercules, qui paulo ante tunica Nefli Centauri fanguine infecta excruciatus, & in rabiem a£lus, gemitum atque lamentationem tenere non potuit,
Implevitque fuis nemorofum vocibus Qeten°*
Nimis quidem hic impatienter. Alterum autem illum nee fortem dïcam, nee fapientem, fed infanum atque dementem. Nam quae hic eft laetandi caufa? Fortiter ferat dolorem, neque animo frangatur: hoe fummum eft. Oblectari vero cruciatu nemini conceditur, nifi uni Epïcuri Sapienti.
Verum in hoe genere omnes facile vincat Lucanus. Qui tanta habet imprimis bellicae fortitudinis monftra, ut interdum in re maxime feria rifum videatur veile captare. Cujusmodi praeter alia eft illud, quod
Xsr libro



ito DISSERTATIO libro tertio de Tyrrheno refert. Quem fingit, Balearis fundae plumbo effraöis fibi temporibus, oculisque excuffis, ab fociis recto corpore tormenti inflar compcfitum, nihilo fecius certa in holles ..da mififie. Cui lubst adclamare illud Ariofti:
11 pover' huomo che non s'en era accorïo Andava combattendo, & era mono.
Huic addemus e libro fexto Scaevam. Qui poft multa virtutis edita mi» racula, tandem abjefto fcuto, nudum corpus hoftibus objiciti.
_ — denfmque ferens in peftore filvamt
hoftile praeterea telum cculo recipit. Quo fadto,
Ille maras ferri, nervorum £f vincula rumpitt. Adfixam vellens, oculo pendente, fagittam Intrepidus, telumque fuo cum lumine calcat.
Poftremo deditionem fimulans, Aul'um ejus recipiendi caufa accedentem obtruncat. Haecigitur, rogo, an virtus eft? Mihi quidem vero nomine rabies videtur adpellanda: adeo nihil plane geritur, quod non fit bellua potius quam viro dignum.
Sequitur tertia claffis, eorum, quae a rebus minutis jaftamque ad» mirationem nullam habentibus funt repetica. Quo vitio haud fcio an nullum aliud fit eloquentiae, quae dicimus, luminum vi atque naturae magis contrarium. Cum enim lumen nihil dicatur, nifi quod e ceteris



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. tot
«nineat, eormnque, quae funt vulgaria modura excedat, quidquid parvum atque exiguum in fe eft, quoniam vel fpecie magni caret, luminis nomen ne per errorem quidem fibi videtur pofte vindicare. Verum enimvero in hoe negotio illud inprimis eft animadvertendum, aliam effe rerum ipfarum magnitudinem, aliam intentionis operaeque a poeta rebus accommodatae. Earum qui alteram cam altera confundunt, lumina illa effeputant, quae nulla funt, eavidelicet ipfa magna exiftimantes, quae poetam in parvis ambitiofum magno conftiterunt. Ita quidem vulgus. At doaorum cuique maxime fordet diligentia omnis in rebus tenuibus pofita. Inepta eft enim virium intentio, major eo, quod inde efficitur; nee nifi ftulte quaeritur, quidquid repertum excuffumque illum, cogitationis, quo conftitit, motum compenfare non videatur. Eam ob caufam omncs illae parvae ludicraeque circulatorum artes levem fortaffe obleaationem,admirationem autem certe nullam habent. Quod ipfum fignificavit Alexander, illum, qui fixis in acus cufpide, certo manusconjeau, lentibus folertiam fuam probaffet, modium lenticularumadmenfum ferre jubens , quo haberet fcilicet, unde artem exerceret.
Illud quidem in hac caufa intelligitur , non omnem rerum exiguarum dileaum in vitio poni. Multa enim, minimi per fe momenti, pluri«num tarnen ad res magnas illuürandas valent, a quarum adeo conjunaione eam, quam in fua natura non habent, gravitatem confequuntur. Cujus generis quae funt, omnia ifthac caftigatione cenfuraque eximuntur. Sed qui haec per fe, nulloque vel ufu indufti vel neceffitate captant,illi profeao ab judicii imbecillitate in magnam incurrunt reprehenfionem. Atque nimirum juventus pleraque in hoe vitium eft proclivis, cui ambitiofior circa res minimas cura ingenium videtur, quique ea, i N 2 ^uae



loi DISSERTATIO
quae vero nomine difficiles nugas adpeiïaveris, permagna putant effe ornamenta. Inprimis autem in rerum defcriptionibus turpicer labuntur multi, qui praeter modum luxuriantes, tum demum res fefe pingere putant, fi minima quaevis momenta perfequantur. At neque piftoris eft, omnia pingere, multo autem minus poetae. Illi vero ad quisquilias faepe delapfi pueris magni licet videantur, viris certe quam maxime fiunt ridiculi.
Etenim quis rifum teneat, quum verbi caufa Sanótum Amandum poetam rrancogallum veterem legerit, Ifraèïitarum per mare rubrum transitum defcribentem? Qui non pifces modo illo fpe&aculo fingit attonitos (*), verum etiam infantulum inducit, huc illuc difcurrentem, inventumque filicem vel forma fingularem, vel coloribus varium oftendentem matri. At, credo, hoe feftivo commento rei ipfius miraculumvaldeaugetur. Quod fi itaforet, tarnen&virierat, nonnifi ea fingere atque referre, quae viros moverent. In maris autem fundo lapillos nemo leget, nifi infans, nemo id mirabitur, nifi homo fimillimus infantis. Quid autem in fundo 'maris? Huc an opus erat defcendere, ut lapilli quaererentur, quorum infinitam copiam non littus modo, fed & rivulus quisque offerebat? Nifi forte admodum ingeniofum videatur, in omni itinere infantes induci, & flofculos legentes, & papiliones captantes, eaque facientes omnia, quae fieri ab infantibus folent. At hoe quidem nee pingere eft, neque poetam agere, verum repuerafcere. Itaque haec merito a Eoiluvio recliffimi judicii poeta, fequentibus verfibus funt derifa:
Nimitez
(*) Les paijjons ibabls les regardent poffer. Moyfe Sauve de St. Amand.



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 103
N'imitez pas cefou, qui décrivant les mers Et peignant au milieu de leurs flots entrouverts V'hebreu fauvé du joug de fes inju(les maijlres, Met pour le voir paffer les poiffons aux fenef res, Peint le petit enfant, qui va, faute, revient, Et joyeux a fa mere offre un caillou, qu'il tient.
Hujufcemodi fplendidis ineptiis e lacinis plenus eft maxime Lucanus. Ex cujus Pharfalia nc-nnifi libri tertii finem commemorabo. Ibi nimirum Homeri, ut puto diligentiam aemulatus, diverfa fingulorum in praeliis virorum vulnera atque mortes accuratiflime defcribentis, navalis pugnae ad Maffiliam narrationem fimili cafuum varietate diftinguere plurimis deinceps verfibus eft conatus. Ojiam partem omnem, fi cum Homericis illis conferas , tum demum videbis , quomodo res minime per fe imp-obanda, ingenii inopportuna oftentatione inepta fieri atque nugatoria poffit. Homerus quidem quorumdam vulnerum omnem exponcns rationem, admirabilem corporis humani fingularumque ejus partium oftendit fcientiam; ceterum nihil habet, quamvis fingulare mirandumque, quod ab rerum fortuitarum curfu abhorreat. In Lucano nihil non fit praeter opinionem. Tantam ille injicit, tamque incredibilem cafuum varietatem, tot reperit tamque portentofas pereundi vias, ut fummo ftudio hoe videatur meditatus, quomodo polTet in ifthacpraelii atrocitate legentium animos jocofa levitate avocare ad rifum. Primi omnium fingularis fors eft Cati, qui
N 3 Ter2a



io4 DISSERTATIO
Terga fimul pariter mijfis &f pettora telis Tranfigitur: medio concurrit pettor e fer rum, Et Jletit incertus, flueret quo vulnere fanguis ; Donec utrasque fimul largus cruor expulit hajlas, Divifitque animam, fparfitque in vulncra letum.
Magnam hercle poetae audaciam! qua telorum utrinque eodem temporis momento milTorum, perque tergum & peétus adaftorum cufpides finguntur adverfae concurriiTe. Quis hoe non miretur ? Immo vero quis miretur? Nam etiamfi fors tantum valuerit, nihil in hoe erit notabile, praeter rei infolentiam, quae una per fe parum digna eft admiratione: quemadmodum monftrofos animalium partus, ut quisque naturae maxime eft peritus, ita minime miratur. Illud unum in hac re mirabile accidit, poetam tam levi inventiuncula adeo fibi placuiffe , ut illam geminaret. Jam enim alius etiam natans adverfis duarum navium roflris transfigitur. Sed fecundus eft omnino dies ifte hujus generis miraculorum. Ecce enim Gyareus in fociam puppim erepere cupiens, fuae navis lateri adfigitur indeque pendet telo illum retinente. Lepidum vero fpc-ctaculum, atque dignum prorfus puerorum plaufu 1 Aliud autem repente exoritur monftrum. Nam Lycidas ab altera parte manu ferrea, feu harpagone adprehenfus, ab altera vero cruribus rttentus ab fociis ita diftrahitur, donec miferi corpus medium fcindatur. Hoe nimirum eft magno conamine magnas nugas agere, irtgeniumque exercere in rebus parum per fe contemplatione dignis.
Haec autem quo magis non modo ludum in re gravi atque feria faciunt intempeftivum, fed vel animum avocant ab iis, quorum tarnen caufa dicuntur, eo nugis funt vitiofa. Quo in genere vix quidquam
rr.e-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. tor
mefnini me legere lsvius aut magis infacetum Graeci cujusdam figmento, qui faxi a Polyphemo in fugientis Vlyffis navirn miffi defcribens magnitudinem, nobis oftendit capras in illo, dum per aërem fertur, pafcentes. Sapientius nunc quidem aliquanto Ovidius, cujus ia fimUi caufa Metam. L. XIII. üH leguntur verfus:
Infequitur Cyclops: partemque e monte revulfam Mittit; Ö5 txtremus quamvis pervenit ad illum Angulus e faxo, totum tarnen obruit Jein,.
Ego autem non dubito, fore, qui Graecum putent haud pauk) melius dixiffe. Mihi nee bene nee probabiliter dixit. Quid enim eft, cur maju* hoe aut praeftantius illo videatur. An quod melius declaratur ifthac imagine faxi magnitudo? Atqui Ovidius partem moutis dixit, quod ipfum, ut opinor, fuftinendis capris abunde fuffecerit. Ergo qui Graecum magis probant, iis per fe placeat, necefTe eft, ifthoc volantium caprarum phantasma, Quae res ipfa maximo eft argumento , iflhac fpeóraculi feflivitatc legentis animum ab eo, quod eft praecipuun* avocari.
Equidem parum verear, illis quoque accedere, qui ipfum Horatium,, eaftigatiffimum poetam, eo reprehendunt, quod gravi inundationis Deu* ealioneae defcriptioni illa immifcuiftet:
Pifcium fc? fumma genus haefit uhno ,, Nota quae fedes fuerat columbis.
Quarnquam hic quidem non illud magis, quod dicitur, quam modum <fc
ia?



io6 DISSERTATIO rationem, quadicitur, puto improbandum. Ego nolim in maxima calamitate mihi oftendi pifces in fummis arboribus haerentes, earumque frondibus impeditos: nolim etiam me admoneri, eam quam tenent fedem olim fuifle columbarum. Quorum minutulum eft alterum , alterum pene ridiculum. Ergo tollamus haec, quae offendunt: cetera & graviter & fine rifu dici pofTe Ovidii exemplum oftendet. Illa puto:
filvasque ttncnt delpbines altts,
Incurfani ramis, agitataque robora pulfant.
Ipfe vero Ovidius paulo ante Horatii lufum non amplexus modo eft, verum etiam pueriliter fic auxit:
lik fupra fegetes, aut merfae culmina villae, Navigat: bic fumma pifcem deprendit in ulmo.
At pifcem bic non captavit, fed arborem confcendens forte una cum ramo apprehendit. Quid, fi etiam captaffet? Nonne enim res vel cafu oblata fatis eft ridicula? Eft autem poetae judicio valentis, non modo non fequi in re feria ea quae funt ridicula, fed vel maxime etiam illa evitare. At magnum eft magnae calamitatis documentum. Certe. Etiam in fuperiori illo exemplo magnitudinis documentum erant caprae in faxo miffo pafcentes, & ingentis fubitaeque inundationis multa alia colligi pofTent indicia, velut quae ludcns cecinit poeta quidam Germanus:
Jtwt*



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. ïo^
Stmtüfóai, etrmnpfe, SKieiff/
Unb spaubtn fonbet 3aï>l; Bes ^facrers" ^rieflermantel,
Unt) flragen alliumal, Bui'ctjtaumeUcn t>ic giutrjen
3ïeb(ï einem fjalben ©ct)o«.
BerrifTnec Matter. £ofen
Unb manerjem Unterrof. Be$ ^üfïers' Sejtperrüffe
$ing/ jmnmerlict) &ui,cf)n<B|ï/ Sim 36etterE)ar)n bes1 £r)urne$,
2Bie man beridjtet, t»efjt C*>
Ha ec autem carminum genus grave illud feriumque refpuere, atque omnino etiam in hifce rerum aliquem dilecrum eüe faciendum, quis; non videt?
Talibus vero, quatenus finem aliquem extra fë habent, ad quem re* ferantur, paratior tarnen eft venïa, omni autem excufatione carent illa, quae & in fe parva funt atque inania, & per fe nihilominus quaefita. Quo nomine culpa vacare mihi non videntur illa Virgilii Aeneidos libro decimo:
Te decifa fuum, Lande dextera quaerit, Semanimesque micant digiti, ferrumque retraclanu
Hic
, (*) tóffe! tmb $dt!;e, «ine $afïabe, con^Mt?.
O



7o3 DISSERTATIO
Hic quo conüüo & micare digitos & ferrum retraclare dicam, non reperio, nifi forte obleótandi leétoris caufla. Ad horrorem certe ifta non valent. Atque eo quidem reipectu Virgilius cum Ennio minime eft conferendus: cujus fequentes ab Servio laudantur verfus:
Ofcitat in campis caput a cervice revulfum, Semanimesque micant oculi, lucemque requirunt.
Mihï certe ifthaec imago & grandis videtur, &, ut dixi, efficar ad horrorem. Quanquam non nego, in capite abfcifo per fe plus effe terroris, quam in manu. Verumtamen & de manu talia potuiffe dici, quae fimplici p'acerent magnitudine, docuit, qui nil molitur iuepte, Homerus iis, quae Iliados libro quinto hunc in modum leguntur;
Cum his confer Yirgiliana. Ifthaec viri effe dices, illa adolefcentuli 5n« genio lafcivientis. Attamen eadem & Virgilii funt dormitantis.
Nihil autem frequentius apud Ovidiurnj qui hic quoque reperir, quod inepte iroitaretur. Nam Metamorphofeon libro quinto citharoedus mucrone percuflus
Corxidit & digitis moricntibus Uk retentat Fila lyrae, cafuque canit mijer aliis cartnen.
Idem libro feptimo ineptiusadhuclufit in linguaPhilomclseaTereoexcifa.
— com-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. iop
comprejjam forcipe lir.guam
Jbjlulit enfefero: radix micat ultima linguae. Jpfa jacet, terraeque tremens immurmurat atrae. Utque falire Jokt mutilatae cauda colubrae, Falpitat, & mariens dominae vefiigia quaerit.
Quae omnia taliafunt, ut exponenda modo neque excutienda videantur. Tanta enim in illis eft tamque puerilis levitas, ut qui hanc fua fponte non fentiat, in eo quoque omnis admonitio irrita fit futura.
Reftat quarta claffis eorum, quorum repréhendkur dileftus. Itaque poetae eft, non folum fcire, quomodo res quaeque refte dicatur, verum etiam intelligere, quid dici minus oporteat, & a quibus rebus melius abftineatur. Sunt enim nonnulla ejus naturae, ut vel ornamenta poefeos plane refugiant, vel quantumvis ornata, doftorum tarnen atque intelligentium exiftimatorum auribus commendari nullo modo posfint. Non jam illa dico, quae per fe humilia, fordida, abjeéta atque ïnfra poefeos dignitatem funt conftituta: quibus omnibus aditus non modo ad luminum vim ac notionem, fed omnino ad poefin praecluditur. Sed funt nimirum quaedam in fe licet pulcherrima, quorum tarnen pulcrkudinem nulla poetae ars imitari poffit. Quo pertinent inprimis rerum quarumdam corporearum oculisque fubjeftarum defcriptiones, in quibus tota tarnen videtur poefis regnare. Egregie hunc locum traftavit Leffingius in illo libro, quem Laocoonta infcripfk, & in quo omne poefeos atque piaurae difcrimen doae fubtiliterque, ut folet, expofuit. Ibi multa tradit nemini ante fe dkTba, quamvis ab fummis poetis diligenter obfervata. Quae qui plenius velit cognofcere, adeat ipfum: nos inde, quantum fatis.videbitur noftro judicio, hauriemus.
O 2 Ita*



"O DISSERTATIO
Itaque hoe ab illo praecipitur, res corporeas a poeta nonnifi pingi vel poflc vel oportere, quatenus funt in motu & aftione pofitae. Quatenus vero in fpatio propter fe collocatae exiftunt, quoniam non posfunt nifi per fingulas partes lentaque verborum progreffione defcribi, neque uno fimul obtutu conjungi, fingulis ille poetae^velut lineamentis tangendas, plenam autem & adcuratam earum defcriptionem exifümat concedendam piótori. Eaque res illuflratur Homeri fummi omnium poetae exemplo conflantique ufu ac confuetudine. Qui de navibus loquens, modo atras dicit, modo cavas, modo veloces, modo remis egregie infirucïas, plenam illarum negligens defcriptionem. Idem vero earum folutionem, appulfum motumque omnem adcuratiflime perfequitur.
Sed dicat aliquis, an illud, quia eft ab Homero neglectum, ideo fiquitur fieri aut nunquam debere, aut omnino non poffe? Aut navim verbis copiofius defcribi, quid impedit? Nihil equidem, nifi quod hujusmodi defcriptionem plenam accuratamque vix quisquam intelliget, nifi qui navim faepe viderit. Quod docet veterum fcriptorum leótio. In quibus nulla fane loca magis fint impedita atque difficiliora intelleclu iis, quae exhib:nt infirumentorum aliarumque rerum a nobis nunquam vifarum dtfcriptior.es. Quae ita faepe varie a doaiffimis viris intelliguntur, ut nullum aliud majps argumentum dc-fiderari poffit, orationera vel maxime difertam artificis eadem ifihaec pingentis fumma inopia atque jejunitate longe tarnen fupcrari.
Ex his igitur, etfi quis Leffingio liberaüor, non omnem tollat corporum inlocD pofitorum defcriptionem, tarnen comequi.ur primum illud, nullam efTe poetae propter fe «petendam corporum legentibus non viforutn piéluram. Deinde hoe etiam intelligitur, ad non vha quo-
que



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. iïi
que pertinere, quidquid vel corpora illa, quae genere quidem nobis funt nota, proprium habent atque fingulare. Hoe igitur, quoniam verbis ita reddi non poteft, ut, qui legerit, veram rei fpeciem animo tueatur, fapiens poeta propter fe nullaque inductus neceflitate nolit defcribere, neque incaffum laborars operam effundet in argumenti prorfus ingrati exornatione. Sed haec abftrufiora exemplorum quorumdam lumine videntur indigere.
Muitos faepe vidimus poe:as in deftribenda locorum regionumque amoenitate luxuriantes. Qui velut in tabula picta fingulas nobis illarum oftendentes partes, illud fe fperant confecuturos, ut legentes earum univerfam velut pi&uram atque imaginem animo tueantur. At iili egregie falluntur. Nam dum ex aliis alia nobis offernnt, nihil fane efEcmnt aliud, nifi ut haec omnia fruftatirn fpeóremus, non vero contexta inter fe unaque junót.a imagine, unde tarnen omnis exiftit fingulcrum locorum propria atque fingularis pulcritudo. Unum ex omni copia nobis fufficiat exemplumKleiftii poetae Germani haudunius e multis. Qui in carmine illo, quo ver cel&bravit, regionis cujusdam fingularis ita -nititur pingere profpecfum.
$ött roo bet* g?lcr);tete 3c!ê mit immergraneHben Sanwn SScroarfifeit, ben Mdulit&jn firom jur^dlfte mit ©cr)««ett bebccMf, #ier n>ifl icr) in* ©inne min) [etjen. — O rotlcr) ets ©ftócfjfer bet ©elcbt cunb urn mier) ba* fanb! SHebfcrtigt Sbvïc unb $eerbtn Unb %\wl unb 2Bdlbcr! roo foa mein irreube* Sutge fier) a;isrur)n? £ttt unter ber gnrnettbctt ®aat, bie ft# in ftr)mdlcmbeu mtn, mt buitten Alamen bura)n>irft, in mittt genu ccrlieret? 2>oit unter ben Seidjen, befranjf mit Stoftn^cFert unb ecf^biKii?
0,3 Stuf



112 DISSERTATIO
9Üff tmml tiiêfümün 5utge Der «lïgeroaüige 23elt fat; Gin Malta 5i5gnmb uott Wr«i«N? mm. Bic (ïralmbe ©wik, HBitrl einen ^immef öoit ©terne barcutf. Bie 3ttefett be* gsBasfcr* Bitrd)tanmcfn aufè mut bclebt, bie imaöfeij&are gfócjje.
In his itaque grata puïehraque occurrere non nego, illud autem pernego, iflarum rerum entimeratione imaginem effici fimilem illi regioni, quam haec fcibens Kfeiftiua vel oculis vel certe animo fu« contemplatus. Nam quod nos legentes res fmgulas illi ohjeótas, velut vicos, greges, colks, filvas, fata, flores, lacus atque flumen mente contue' mur , ea omnia ad univerfi fpeótaculi firailitudinem non pertinent. Quid enim hor urn eft, quod pulchra regio unaquaeque non habeat? Ita omnium tandem nonnifi una erit defcriptio. Quis autem non videt, id quod fingulis proprium eft locis, non fingularum , quibus conftant, partium numero, fed earundem diverfa mixtura ac velut temperamento contineri? Quam fi nulla poetae ars poteft imitari, quin tandem abjicimus inania ifthaec inutilis atque intempeftivae fedulitatis ornamenta.
Placetne igitur poetam ab omni locorum defcriptione abftinere? Non equidem ifthoc praecipio, ut qui fciam, incidere nonnumquam res atque tempora, ob quae necefle fic illo munere defungi. Sed hoe dico, ineptos effe, magnamque prodere judicii imbecillitatem, qui haec au' cupantur, & quidquid in folum venerit, illico fibi putant pingenduin. Itaque ubi rerum ceterarum conjunftio idpoftulat, paucis quidem erit etiam hac parte fungendum: per fe autem quaefita, & deleclation?» caufa oblata, nee non tractata ambidofius, mini'certe frigent ifthaec artificia, atque fateor, de illorum judicio me non optime fentire, qui legendis contemplandisque illis magnopere obleótantur.
Por-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 113 Porro vel in brevioribus iftis regionum defcriptionibus non magis fingularum partium enumerationem fequi debet poeta, quam totitts velut tabulae formam, habitum atque colorem: e fingulis autem tamquam lineamentis nonnifi ducenda funt ea quae e ceteris eminent, animoqua fpeciem afferunt imprimis vividam, qua impulfa & concitata legentium phantafia reliqua minora fuo quaeque modo fupplebit fponte. Quod, quomodo efficiendum fit, docebit optime Gefneri poetae & ingenio fummi, & judicii praeflantia cum pauciffimis conferendi diligens contemplatie. E cujus carminibus, quin nonnulla illuftrationis caufa proferam exempla, mihi non polTum temperare. Primum ex eo petam idyllio, quod Daphnin infcripfit. Ibi regionis pafbris hujus oculis objectae hiemalis pulcritudo ita defcribitur. „ 3in eiucm bellen 2Bintcrmo!gen fafï „ SXtPpl infeiner^ttïte, Bie lobernben glammen angebtanntec bftrrec mcifcr ftrcuten '■ angtnefjnte 3Bdrae in bet $ime umher, inbef* baf* ber berbe Ginter fein ©tco*.
bal) mit tiefem ©cf)nee bebeeft bjett. Gt fa!) ocrgnftgt burd/ba* enge filter ubec „ bie iM*K ®Wtü I)in. Bu fjcrbcf 2Binter, fo fpjatf) et, boef; bift bu ftfo! „ mm lflCt)ettTrjt bie ©entte bnrtr) bie tüunbcncöeite ïaft, über bie ©cr)neebebecFtcn '„ «fatl t)fn: fhlnmerrtber <3rt)nee(tfmb ftotrttt umr)cr, roie in ©ommertagen fiber bent „ Scid) Eleine ««« in ©onnenfa)ein tanien. Sieblichiftlf, roie au* bent SBciffcn emï • pot bie fcf>n>ancn ©tdutme ber SBdutm jerrtrtut (W)n, mit iljrcn m:mgefcr)anmgcneit n unbelaubtenSlejten; obccjine bjattue «fitte mit bem ©d)ttccbcbccrtcu Baa), ober roemt "„ bic fóroarjen 3dune Mn Bo:nilauben bie nreiflfe Sbcne butcyfreutjen. ©a)ón W wit „ bie gu'me ©aat bou über ba* Sclb t>in bie sartert ëpftjen au* bcm ©cbnee empoi M Debt, unb ba* SBeif* mit fanftem ©nut »etmifd>et. ©d)ón gl4njtn bie naven ©trdu* l ty, m bunnen SKjce fiub mit Buft «ftriMt, unb bie bunnen umherrlattent. f, beugdben, & q. f." Dixi poetam regionem defcribere: fed neque hoe facit. Nam quae adfert, pleraque funt ab hkme défumta, neque ui-
lius



ri4 DISSERTATIO
Uns propria regionis. Hanc vero emngendam legentium permittit phantafue, paucis fed praeclaris lineamentis excitatae. Qudia funt iU la, quae de nigris arborum truncis, tuguriisque e nivibus fefe adtolientibus dicunrur.
Idem eamdetn tenet rationem in defcribenda alia regione, feu potius
pulchritudine ejus autumnali. „ Sic frit)e 3K«rgenfonne rTimmerte fd>on t)inftr u bcm %m y:nauf, unb wcfunbigte ben f<$6n|ten «erbfïtag, cASWcon mê ga* itrfrnj.ee feittec «utte trat. ofte* gkmjte bic ©onne tan* bas purpurgeftreifte, „ eiürt uub gclb gemijte 3teK«uö, M, non fanften SKojgenwinben beroegt, am „ dtnfUt m mibu. s7a bar t>tt ^jmmtl/ ^tel !ag rojt m S(e. n ^ m ^ u Pytjim ««gel fïunben, 3„fei„ afcft5l bnwj W/ mi, ^ ^ « ten, unb «brem bunten feftfhWn ©cytmtcf, im ©önnenglanj; geib unb purpura, u menige uocy gnm, (tanben bic SBaume, mit reifen 3rüct)ten «Berden in fyfo ,, flen Mftt ». in his quam divina func i]l3) quae de col|.bus fuma^
tia tuguria fuftinentibus eque nebula circumfufa proflanribus referunturt Quae quidem animo intuens, qui plura defideret, ejus profeóïo mihi phantafia nullam per fe umquam conceptura imaginem videtur. Sed & haec, ut dixi, magis pertinent ad autumni, quam regionis enjusdam fingularis defcriptionem.
Quid? cum aücubi poeta ftfe fingit fubito ad praeciPitem locum dd3. tum, ibi an opcrofe pingit, vel latum variumque, vel deformem & temblemprofpeaum? Ita quidem poeta de populo: a Gesnero aut^m aliquo id fruflra exfpeftaveris. Audiamus ejus verba. „ S>immU me[o>c „ WW U m meinem %m s?«v my id) an m eam cim g— » uub W W niebere yicr mn ^ micf, anf m „ber^etu h De *mte ïm, m ber Sao) in ben„btmWlI ^nnempalb punter ft»
» unb wuftfet, mie tpean e* ftrrt^t bonnen. ®to e^nbr» y«ngt »on
bctn



J0HANN1S JACOBI HOTTINGERL rïc
„ bent Selfertfhtcf trcutrig r)enmf<r, n>ic bal roilbe «aar über bie tnenfd)c«feinblicf)e „ ©time be* Simoirê rjdttgt/ beu nocr) fcin S9ïdbct)cit gefïifft t)at." Haee & pauca funt & praeclara, quibus facile quisque per fe adflruat plura, quorum copïofa defcriptio minime juvaret illa legentium phantafiam, fed confunderet..
Quae autem de locorum regionumque diximus amoenitate, eadem omnino valent de corporis humani forma atque pulcritudine. Quae quidem verbis ideo defcribi non poteft, quia non magis ineft in fingulorum membrorum ratione , quam in eorumdem concinnitate aptaque lineamentorum conformatione , & oris atque corporis habitu univerfo. Vnde exiftit illa five dignitas, five venuftas , quae vifa fentiri facilius poteft, quam verbis explicari. Itaque etiam fapientiffimi poetae ab hac parte femper fe abftinuerunt- Velut Homerus, quemadmodum opportune eft obfervatum a Leffingio , in omni lliados opere nusquam Helenae conat'us eft defcribere pulchritudinem ; neque Didonis Virgilius. Quid enim dicerent? Luminum vigorem, genasque rubore leniter perfufas, & aureascomas, & os dulce fubridens , & dentium albedinem, & teretes digitos, parvumque pedem oftenderent, & quae funt aliae hujus generis ineptiae ? Haec igitur omnia, ut a pulcro corpore abeffe minime poffint, tarnen per fe non efficiunt pulcritudinem: quae quidem eft pofita in admirabili omnium corporis partium concentu: undeemergit illud, nefcio quid, animale potius quam corporeum, cujus contemplatio rapit extra fe animum , atque inenarrabili perfundit voluptate. Hoe qui fingulorum membrorum defcriptione fe comprehenfurum fperat, nae ille nihil efficiens fudabit plurimum. Vel intueamur illam Alcinae imaginem ab Ariofto fumma elaboratam induftria. Imaginem dico ? At haec potius funt pulcri corporis difperfa membra. Quid enim dicit?
P Di



iiü DISSERT ATIO
Di perfona era tanto ben fermata, Qitanto mai finger fan Pittori indujlri: Con bionda cbioma, lunga e annodata, Oro non è, che pin rifplenda , e lufiri, Spargcafi per la, guancia èelicata Mijlo color di rofe e di li^ujlri. Di terfo avorio era la front e lieta t Che lo fpazio fmia con giujla meta.
Sotto due negri, e fottilijjïmi archi Son due negri occbi, anzi due chiari Joli, Pietofi a riguardar, a mover parehi, Intorno a cui per elf Amsr fchcrzi, e vols E elf indi tuta la faretra fcarchi , E che vifibilmente i coii involi. Qiiindi il nafo par mezo il vifo fcende Che non trov.% Vinvidia ove Temende*
Sotto quel Jla, quafi fra dus vallette,.' La bocca fparfa di natio cinabro, Quivi due filze fon di perle elette, Que cbiude, ed apre un bello e dolce labro$ Quindi efcon le coriefi parolette, Da render molle ogni cor rozo e fcabro; Quivi fi forma quel foave rifo, Cb' apre a fua pojla in terra il paradifo.
Bianz



JOHANNIS JACOBI HOTTTNOERL ilf
Bianca neve è il bell collo, el petto latte 3 11 collo è tondo, il petto colmo e largo; Due pome aeerbe, e puf d'avorio jatte , Vengono e van, come onda al primo margo, Qi,ando piacevole aura il mar combatte. Non patria Taltre parti veder Argo, Ben fi pub giudicat , che ccrr'fponde, A quel cb' tiffat di ftior, quel chef afconde.
Monfiran le braccla fua mïjura giufla, ■Et la candicla man fpcfo fi vide , Lunghctta al quanto, e di larzhezza angufla, Dove nè nodo dppar, nè vena eccede. Si vede al fin de la ptrfona augufta 11 breve, afciutto, e ritondetto pieds. Gli angelici fembianti naii in ciclo Non fi ponno celar fotto alcun velo.
Hanc ego an dicam imaginem eiTe Alcinae? At ne eft quidem ulla imago , & poetae , fi hoe eft fecutus, mulcorum verfbum opera periit. Nam velut quibus Veneris Mediceae fignum ita ortenderetur, ut reliquo corpore omni obvelato, nunc pedem, tum manum, tumbrachium, deindepeftus, pofteanares, & oculum, &aurem, denique cetera omnia rpectarentfingulatim, Venerem , quamvis omni ejus.parte vifa, ipfam tarnen fefe minime putarent ipeaafie ; ita mihi certe ifta legenti nulla obverfatur imago , quamvis illa oblata fint omnia, e quibus effici imago poffit.
p 2 Non-



n« DISSERTATio
Nonne autem vel haec fingula per fe juvat contemplari ? Non equidem nego, etiam fingularum corporis partium quamdam eiTe pulcritudinem, qua poffint contemplantibus placere; fed hoe qualecunque eft tale certe non eft , ut poffit cum voluptate illa conferri, quae nafcitur ex corporis univerfi adfpeftu. Neque enim illa fingularum partium voluptas tandem coalefcit in unum , fed ad legentium fatietatem atque fa. flidium iteratur. Atque ego tametfi fortaffe partes nonnullae vel in carmine me deleclabunt expofitae, non fine maximo taedio legam omnium a vertice ad pedem membrorum defcriptionem. Reéte quidem Hom-, rus a candidis ulnis Junonem laudat, a caefiis oculis Minervam, Heleme pulchram comam , ceteraque dat fingula fingulis. Cui non etiam placebuntilla Wielandi, poetarum Germanorum omnium & ingenio & doctrina fummi ?
bc* 3toa; in beffen 5«uer6Ücf«tt
fin fmd)tt$ aBBólfgen fr$n>immt, bie n&.u weicye «aub, £ü foppen, bic bem ffufi entgtgenfc&tMfen, Ba* ruttbe Snit, ber «fiften fcf;6ne milm, Unb unter fanfteta Btutf ber fuffe Siftrften».
Kt grata funt ifthaec per fe, & quia paucafunt, finefatietate fegnntur. Sed fac eumdem Wielandum Ionga omnium membrorum deferiptione certantem cum Ariofto, & profecto ipfe Wielandus frigebit.
Quare equidem tantum abeft, ut ifthaec videlicet ornamenta luminum genere atque loco habenda cenfeam , ut meo certe fenfu nihil illis fit magis infipidum. Atque ego poetam quemvis jubebo diligenter fibi ab iis cavere: aliud autem genus five defcriptionis, feu quocunque alio no-
mine



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. u9
mine dicere placet, commendaho , fummorum ingeniorum ufu freqüen» tatum : quo] illud quodammodo ipfum efüciunt, quod orationi videtur negatum, ut non magis fingulorum membrorum formam, quam corporis univerfi pingat habitum. Quod fit partim p;r fa, partim cum prae* flantiffimis corporum formis comparatione. Prioris generis funt fequen* tes Virgilii verfus, quibus Aeneae non fingula membra orisve lineamenta, fed quae in omni corpore inerat dignitatem defcribit:
Reflitit Jeneas, claraque in Iuce refulfit, Os humeroque deo Jimilis'. namque ipfa decoram Caefariem nato genetrix, lumenqut juventae Purpureum, laetss oculis adflarat honores.
Praeclare etiam Witlandus;
Dcitf bit' ün 2Bcib im rcinffen ^ugenblicljir, > ■ ■■■■■■■■
üïacr) cincm Urbilb t>on bo:t o&ett
Sin* 3toftmj(ut unb 8j[imfct)n« geroobeit;
©ieb ir)rcttt SBau ba* feinfic ©Uict)gcrotdjt;
©rt ftttïtó 8rttyClt| ftyroeb auf it)rcra 3lnge|Ü(t>f,
Unb iebcr 3tei$, uon 9Kd)'t(ïót erfjDbcu,
Grwcif unb fd)t(d« jugleicf) bic lü|lcrnc gegier :
Dcuf aae* ba*, bu t)«(t ben ©djafteu Mum bon ir)r.
Idem quam praeclare pingit obtutum illum, quo uno Mufarion Phaniae philofophi faftura penitus dejecit!
p 3 — b«*



120 DÏSSERTATIO
— ba* mar tin SSïicf! nut* j'cnem ju Dergfeicrjen,
Ben Conpel feincm mm gab;
Ber, ener «erj geibiiTer in btföWfyn,
eucr) fa)alf!)aft oarnt, al* fpmcry er: fcr>t tbr mier)?
3t)c beuft, ia) fe:; ein Sttnt cofl ftVjer uufit)u[b ia)?
SStclaflï ener) 6i«'if! <Ser)t iE>r an meinet Stilt
Ben floret bier? 2öcnn eucr) jti ratsen ijï,
eo tliebt — unb boa), mal r)Uff bic ficine grijl?
SI ftrj nuu mo.'gen ober r)ente,
Dabt ein «erj, unb ba* jfl mcine Seuft.
Quae defcriptio, quoniam proprie eft ejus obtutus, quem dedit artifex Amori, ad Mufarion autem nonnifi pertinet comparatione, ipfi me fponte adducit ad alterum genus, quo nihil eft apud poetas veteres frequentiui. Idque eo minus eft mirandum, quod erant antiquis Deorum figna, 'ceteraque fummorum artificum manibus perfecta monumenta in adfpeétu pofita. Qualia quamquam videre noflris quidem hominibus rarius contingit, tarnen & recentiores poetas uti hoe artificio velim, tanto magis, quod verum illorum exiftimatorem decet in nulio genere pulcrkudinis effe alienum, neque doftas tantum aures, verum & oculos habere exercitatos. Sed ut nonnulla ad liane partem exempla adferamus, tale eft, quod de Adonide dicit Ovidius Metamorfhofeon libro decimo:
Laudaret faciem Livor quoque: qualia namque Corpora nudorum tabula pinguntur Amorum, Talis erat.
Ni-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGEIU. 121 Nihil porro dici raagnificentius poffit illis VirgilÜ verfxbus:
Regina ad templum, forma pulcherrima, Dido
Inceffit , magna juvenum ftipantc caxerva.
Quaiis in Eurotae ripis aut per juga Cyntbi
Exercet Diana cboros; quam mille Jecutae.
Hinc atque hinc glomerantur Oreades; illa pharctram
Eert bumero, gradiensque Deas fupereminet omnis:
Latonae tantum pertentant gaudia peclus.
Talis erat Dido, talem fe laeta ferebat
Per medios. 1
Haec quaefo nonne omni defcriptïone funt efficaciora? Mihi quidem ifla legenti ob oculos pene verfatur Didonis imago atque fpecies augu. ftiffima : neque ego habeo, quod cum horum verfuum fulgore ac majeftate conferam, nifi fimilem Aeneae mentionem ab eodem poeta libro quarto factam:
Ipfe ante alios pulcbenimus omnis
hfert fe focium Aeneas, atque agmina jungit.
Oualls, ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
Defrit, ac Delum maternam invifit Apollo
hflauratque cboros: mixtique altaria circum
Cretesque Dryopesque fremunt, piftique Agatbyrfi:
Ipfe jugis Cyntbi graditur, mollique fluentem
Fronde premit crinem fingens, atque inplicat auro:
Tela fonant bumeris. Haud illo fegnior ibat
Aeneas: tantum egreglo decus enitet ore. ^



122
D I S S E R T A T I o
P/Ktereo alia: nam apud veteras exemplorum copia eft iofinita. Sed e recentioribus etiam in hae parte mini laudanda funt illa Wielandi:
Sïie mitb bit mbtwin statut
Sin gbttlicbtt g^bell m einer Benul banen
SUS bitftn 2tib.
G* mt in jebem m, mal ,•« w< mmm
Der stlfamenen unb fyfippm
©ia) als ba* ©<fr*m* oacfir, „„b ibren S8i(b<rn liet):
Gl mar dienen* Statf, unb kalanten* tfnie,
Unb fcba* Stort, unb Grigouenl SiPm.
ïdemque ad antiqua, pulchritudinis formas adludens alibi:
mi' mm al* alles, ma* j«m Jarren ober ea)ma« Sm 3ttpitcc ber @.<iea)cu «mgtjïaltet.
Quae pofirema eximia fienfius fccunditate me admonent ejus artificii, quod Leffingms defcriptionum inanitati potiffimum cenfet fubfiituendum s nempe, quanta cujusque formae fit pulchritudo optime iri putat int* kclum fi quanta» vifa in hominum animo, vim habeat, ofbendatur. Velut Sappho divino illo carmine, objeétae fibi formae adfipetfu ipfa fefe finfirt ua perculfam atque attonitam, ut oculorum auriumque fenfum amntens prorfus deficeret. Quo pertinet etiam illud Homeri, qui Trojanorum principes, trifies atque dccrepitas fenes, vifa fubito Helena, inducit illo modo loquentes:
"Ov



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 123
'Ou viut-is, Tpwas? A( i\jKvt[itfctf 'A^**W
TciyS' ciuti?) y\iv»ix.) TTihiv yjo\av olkyioi •z&tyjiw.
'Atvü? xbct.va,Tvi<ri èïp elf «oi»ev.
Nam quae res alia, inquit Leffingius, vividiorem poterat 3fferre puïchricudinis limaginem, quam quod ipfa lenfa in amore feneéTus dignam illam judic.it bello tam lacrymabili atque cruento? Quod fi magnum hoe diceret pulchritudinis argumentum, facile illi adfentirem: imaginem autem id plane nul'am adftrt, neque adferre omnino poteft. Imaginem nempe dico fpeciem phantafiae objeclam, in qua ipfa animus Helenae formam velut praefentem fibi contueatur, Quae una pulcritudinis vel defcribendae vel qualicunque modo declarandae ratio eft poëtica. Ex fenum Homericorum admiratione Helenae pulchritudo inteliigitur quidem illa, minime vero fentitur. In Sapphus autem carmine illo, quis non videt omnia magis pertinere ad amoris vim ac vehemenjtiam, quam ad formae pulcritudinem fignificandam? Si vero loqui adcurate velimus,. non quae fed quanta fit pulcritudo ejus oftendunt effefta hocque adeo confilio iflhoc artificio poeta reae utitur. Sed maximoperefallatur, qui, quod fingulorum membrorum non poffe efEci defcriptione fupra oftendimus, ut corporis formam animo tueamur, illud fe fperaverit hac via confecuturum, falfumque & inane eft illud, quod LeiTmgius dicit, qui amorem atque admirationem pinxerit, ipfam pinxisfe pulcritudinem.
Paullo longiores fuimus in ifthoc argumento, quia haud inutiliter nos operam confumturos arbitrabamur, in confutanda erroris levitate, qui non fatis adhuc cognitus nedum fublatus nobis videtur. Pergimus - ad alterum genus falforum eloquentiae luminum, quod diximus tffe il-
O lo-



124 DISSERTATIO
lorum, quorum reprehenditur forma. Cujus generis partem efficiuat priorem ea, quae fpeciem habent nimium vulgarem.
Vulgare autem eft omne illud, quod infra communem plerorumque fentiendi aut cogitandi modum fubfiftit, adeoque videtur ab homine minime ingeniofo facile potuisfe dici. Jam nos, qui fupra monuimus, luminum vim, in ejus, quod dicitur aut fingitur, exctllentia effe polltam , nunc quidem poffemus exiftimari temere reprehenfuri vitium in hoe genus non cadens, fiquidem, quae funt vulgaria, ab luminum per fe abhorrent natura, neque ad illorum laudem vel adfpirare poffe videntur. Qjremadmodum in homine fimplicem fine omni ornamento veftem induto, ornamenta poffunt quidem illa defiderari, non item reprehendi. Verum enimvero in hac caufa vel inprimis tenendum eft illud, non omnia, quae funt vulgaria, a nobis inter falfa eloquentiae lumina referri, verum ex toto ifthoc genere ad noftram reprehenfionem tantum illa pertinere, quae fpeciem quamdam prae fe ferunt cxcellentiae, 6i in quibus tamquam minime vulgaribu» poetam fibi valde placuiffe, clare intelligrur. Nam & quaedam ornamenta vilia funt atque vulgaria, velut fi quis aurum orichalco aut lapillos vitro imitaretur, & quae funt alia fimilia.
Quemadmodum autem in veftitu, quae fint ornamenta, ex eorum ufu &, quem in ceteris tenent loco, facile patet, ita in carminibus quoque, quae a poeta tamquam lumina fint dicTra, certis colligi poteft indieiis, quae ita varia funt, ut fentiri atque intelligi multo facilius poffint, quam praeceptione univerfa comprehendi. Omnium quidem minime fallax ibi eft judicium, ubi vulgare nihil per fe poterat dici, velut in epigrammate atque inferiptionum genere univerfo. Ejus enim natura nihil fert modicum, nullumque epigramma poteft probari,
nifi



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 125 mifi cujus fententia illa, quae eft praecipua, lumen fuerit. Lumen dico, non modo fententiam, acumine aures ferientem, fine quo nulum hodie Francogallis placet epigramma, fed fenfum vel viriïem & magnum, vel exquifitum & delicatum, quamvis fimplitem, comprehenfam, cujusmodifunt, quae praeftantiffima habentur Graecorum in hcc genere carmina.
Sed ut haec declaremus exemplis, quis dubitet eosdem Irancogallos Fraenklini iilius ftatuae, fi vera ephemerides retulerunt, unam vocem homo infculpentes, eam infcripcionem praeclaram exiflimaffe? Atqui vulgarius dici aut fieri nihil poterat. Quid enim? eum tu fimpliciter hominem dices, qui inter omnes homines pauciffimos fui habeat fimiles? Magnificas vero laudesï At neque Alexandri bucephalum laudaturusquisquam equum dixiffet. Quid ita? Quoniam generis nomen nullam habet excellentiam, verum res fibi fubjeclas ampleclitur omnes, neque peffimas quasque minus quam optimas. Unde fit, ut, quem dixeris hominem, illum neque laudaveris fane, neque vituperaveris: nihil enim de illo praedicas, nifi quod commune fit quam plurimis, interque eos etiam his, cum quibus Fraenklinus minime fefe velit confundi. Quanto melius Itali, qui in Torquati Taflbni tumulo nil praeter haec verba pofuerant, ossa tassoni? illud videlicet fignificantes, ipfum viri nomen omni elogio effe majus (*). Quafi vero, inquis
obfcurum eflet, in fuperiori Ula infcriptione Fraenklinum eo plane modo
r*) Oaanqasm, fi verum dicendum fit, m hac re Italorum minus ingenium laudandum eft quam d leftu. Nam & in vett. infcript. pluribus occurnt haec formuZ 11 - ossa. heic. sita. stnt. Vid. Gruter. p.dlxxv: 8. dccclxii: z. Bccccm: * eet. Atque prorfus fimilis Tafibni exftat titulus pag dccccix: ^i. ossa. cosm"pvblici. quem ut ineditum dat Mumorius, p.1806: 4. Adde Qruier. bccccxiv: £>•
Q 2



126 DISSERTATIO do hominem dici, quo veteres Homerum poetam, Platonem philofophum dixerunt, hoe nimirum volenres indicare, ceteros omnes poetas & philofophos, fi cum his conferantür , parum effe ifthoc nomine dignos. At videant illi, ne fint in hominum genus iniquiores, fi, quod huic tribuunt nomen,.ceteris eunt ereptum. Sed mittamus hoe; an ideo minus eric illud vulgare? Veteres quidem Homerum poetam di-, centes certe rfü dignum admiratiene fe dicere funt arbitrati. Virum vero fapientem atque praeclaium hominem dicere, id eft, ifto nomine vere dignum, hoe quaefo quid eft vulgarius? Et tarnen ifthaec inferiptio ingenii atque acuminis laudem, nefcio quomodo videtur ipfa fibi arrogare, haud meo fenfu ingeniofior illa, quam fi quis pro ea, qua continetur, voce ifthaec verba, vir egregius, potuiffet.
Mihi quidem etiam vthementer languent illi B^fferi poetae cujusdam Germani in nobilem feminam verfus:
Bief* ifï bal jtttfame ©eftrfu; ©icfl ift bic Soril, bie (Miebte, Sie it)«n Êanij ef)cr nictjt 2111 mir buret) it)rcn tob beambte.
Quos verficulos ego ne fatis quidem dignos cenfura exiftimarem, nifi laudatos reperirem ab Sulzero haudtenui audtoritate viro, in opere illo, quo omnem elegantioris difciplinae ambitum eft amplexus (*). Quid enim in his eft laudabile? Nimirum conjugem ab fe uno ipfius funere
. effe
(*) Slugemciric 2r)cotïe ber fd)6ncn 5t«n(lc etc. wn 3ot)orot ©eo.'ge Suljer eet. Sul. ©mngcbict)t.



JOHANNIS JACOBI HOTTING ER L , 127 eiTe contriftatum, fi verum eft, tam magnum eft certe in conjuge concordiae, quam id dixiffe, ingenii prorfus nulium argumentum. Nam quismfimilicauiTaifthoc notidixit, vel dicentes aüdivit ? Adeo id quidem folemni parentantjum ufu tritum eft atque pervulgatum, ut a poeta noilem omnino diftum, nedum luminis loco expofitum pofllm probare.
Neque aliter ego me fateor effici, Kleiftii poetae rnulto quidem praeftantioris illud epigramma legentem:
mt »tldf« Eattïft&aft r)at bein <pinfel Oeanbérs Saai 9«J'ett? eie ftarcet, mt ber mm felber, ia) feb ftt an, miö) friert.
Haec quidem multis placere, nihil eft cur dubitem, atque ipfe vidi, qui nihil dici pofte magnificentius judicarent. Mihi nihil videtur vulgarius. Etenim adduc quamlibet femellam in tabulae regionem gelu nivibusque rigentem referentis & vel mediocriter pidae adfpeótum, & die eiTe quod miretur, neque audies modo eadem ipfa dicentem* quae poetadixit, fed videbis quoque toto corpore eleganter cohorrentem. Et mirabimur poetam propter laudem, quam ipfe artifex dedignaretur.: aut quod homo inelegans quisque atque inficetus faciilime dixerit, ideu-in earmine didtum an videbitur ingenicfum?
Nonne autem vel maxima laus eft, artificem imitatione tam pr01 acceiTüTe ad naturae fimilimdinem, ut opus ejus contemplantes nob videamur, non imaginem, fed res ipfas fpeftare? Omnino id quider, fummumeft, praefertim fi talefuerit oculorum intelligentium atque exercitatorum judicium vel potius error. At haec ipfa laus verbis fimpliciter comprehenfa, ut vera fit, certe neque exquifita eft, neque inge-
q 3 n"10'



"8 DISSERTATIO
niofa. Eft enim ita in promtu, ut, qui hoe dixerit, nihilo plus di. cat, quam qui opus dixeric clTe praeclarum atque egregium. Atque nimirum, quomodo trha ifthaec atque pervnlgata ira poffint traótari, ut ad luminum vim atque excellentiam adtollantur, optime nos docebunt Graeci, optimi profeclo etiam hujus artific i aucïores.
Quid vulgarius eft, quam fi dixeris, fignum aliquod tanquam vivum tibivideri fpirare? Vide autem, quantopere fimplicem ifthanc fententiam in una Myronis bove Graecorum poetarum ingenium exornaverit. Alius quidem oftendit vitulum iilius vaccae ubera appetentem. Illud di co Antipatri Sidonii nobile epigramma:
Moc^s, t/ [xoi Xxyóvurtri 7t$otripxixi; t/»7« ie yvnx;; 'A t'eyvx pagoïs ïx, êvéS^Jce yx\x.
Ifthaec, quae fingitur, res, nonne ad laudem eft exquifita omnique difertior verborum praeconio? Hic quidem vituli eft error. At nefcio, an gratius adhuc fit, quod Demetrius Bithynus fingit, paftorem lllam, velut relictam, lapidibus petentem:
Slii Mupav y,' U^t /3o/«T<ov o! ie vc[xfc B«A/i«5-(' A/9-aif, ug x7roKii7róiA.evov.
rel quod Julianus eumdem inducit, eam ftimulis fodicantem:
lüJtjAe, ito" 7rpo9-££iv jwê Bi'«£e«(; iV^jo vvcrw. Ov yx% pot T^VJJ £ „'ƒ i$UKtv
Ift-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 129
Ifthaec qiüdem omnia, fed meo fcnfu optime poftrema optime imitatione expreffic Aufonius:
Nee dum caduco fole, jam fub vefpere, Ageret juvencas quum domum paftor fuas9 Suam reUnquent, me minabat ut fuam.
Neque male poeta quidam Germanus, nefcio quis;
£> S?Mt, roarum laufest Du
©0 roeit jurücf nart) mie? ©tiet))! mit bem ©tad)el auf mirt) ju,
Unb rufefl: foa ooit tyttl g$ bin bel «tJaptatf ?0cotons 5Êur),
Uub gel)e nio)t mit bir.
Praetereo alia ab aliis non minus fortaffe probabiliter in idem Myronis fignum dida. Nam in ifthoc argumento poetae videntur fumma inter fefe contentione certaffe.
Quid porro eft tam vulgare ac tritum, quam formofi juvenis cutn Amore aut mulieris cum Venere comparario? Et placebit hoe quidem» utcunque difitum, per fe velut apud Wielandum:
er im ©t«r)l bem 3mmb ber ©óttitt m\ fytyotj Unb ot)ne Stnfiuns fa)ien's, als ob et Slmoi more.



*3Q D I S S E R T A T I O
Eadem res, nude fimpliciterque difta pro lumine, valde languebit. At luminis habet fplendorem atque dignitatem, ut eft in illo, five Afclepiadis, five Pofidippi epigrammate traflata (*)
E/ leaSw^Se Ka$al<; yjvctc. itlifd, £ <reC dit' uy.m
Tthari cL^yvf'iYi io3c,x& (pafirpti, K«] ra!>ic Trcif ep«T« CpiXoiyh&av, g' yd T0V 'ffitjjy
OuJ' civrti KvTTfig yvutrtTcii, od -rsTC^ê.
Nam quid quaefo majus dici potuit, rquam e duobus non pofie ipfam Venerem dignofcere, utrum peperit? Quantum enim hcc eft, ipfam matrem falli in filiö! Tantum profefto, ut, qui fe ipfum falli fateatur, hoe eft, qui fuo quidem judicio illum, quem laudaverit, Amoris dicat effe fimillimum, fi cum hoe conferas, nihil dixerit. Propius ab hujus epigrammatis laude mihi videntur abeffe fequentes Maroti verficuli, meo fenfu fatis illi delicati, quamvis in claufula, pro fimplici Graeci fententia, folemni Francogallorum more aculeum habentes; Amour trouve ceile, qui meft amêre, Et fy ejlois, feu fgay Men viieux k conté. Bon jour, dit il, bon jour Venus ma mere: Tuis tont-h-coup il mit, qiïil fe mèconte; Dont la couleur au vi/age luy monte, Uavoir failli, bonteux, Dicu feroit combien: Non, non, Amour, cc dis je, nayez bonte; Plus clair voyans que vous s'y trompent Men.
Ex
C*) Vid. Stratonïs aliorumqpe veterum poetarum Graecorum Epigrammata nirnc prlmura edita a Chrift. Adolpho Klotzio. Altenburgi 1764. pag. 69.



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. ï«i
Ex his omnibus fatis, arbitror, patet, qua in re hujus generis arti' ficium fit pofitum. Nimirum iflis poetis omnibus minime fatis fuit, dicere, quomodo earum rerum, quas laudant adfpe£tu, ipfi adficerentur. Quin potius nobis oftendunt admirabilem illarum vim & fingularia prorfus efFefta, e quibus fponte ipfarum quanta fit pracftantia, intelligatur. Quae talis laudandi ratio una & poeaca eft, & ingeniofa.
Altera hujus generis forma illis continetur, quae affe£hta funt atque parum naturalia. Ineft autem omnis affeaatió in nimio res magnas atque inauditas dicendi ftudio. At neque iflhac via, quae magna funt, reperiuntur, omnisque pulchritudo obiata potius dekaat, quam quaefita. Quemadmodum in vita & ufu quotidiano, qui mores atque fermonem quam diligentiffime componunt, quam maxime fiunt inepti, & quibus placendi fummum eft ftudium , illi minime placent. Etenim nihil pulcrum eft, nifi naturale, neque magnitudo ab fimplicitate, aut a facilitate venuftas feparari ullo modo poteft. Itaque etiam lumen in dicendo unumquodvis ultro nafci debet ab animo ejus rei, de qua dicitur, fenfu ac cogitatione aut fuaviter perfufo aut vehementer commoto, qui quidem ipfi refplendens in oratione, omnis verae pulchritudinis unus & fons eft & origo. At qui ipfe minime incalefcens magna tarnen & praeclara conetur dicere, neque id quod velit adfequatur, atque praeterea, conamine omni ad irritum cadente, plurimum difplicebit. Neque enim ifthoc ftudium, ubicunque adeft, vel tegi poteft vel diffimulari, fed ipfo labore fic manifeftum, inanisque contentionis moleftia ex ingrata quadam elucet operis difficultate. Quae, quoniam exempla optime docebunt, verbis copiofius differenda non puto.
Pv
Lu-



S32 DIS SERTATIO
Lumen eft fine dubio illud, quod de excifa Troja dicitur a Lucano:
-r • tftta teguntur
Tergama dumetis: etiam periere ruinae.
Neque fortaiTe erat, quod in bis vel defiderarem vel reprehenderem, nifi fimul recordarer egregiam illam, atque vel brevitate ,* vel magnitudine, vel inprimis fimplicitate inimitabilem Virgilii fententiam:
Littora quum patriae lacrimans portusque relir.quo Et campos, ubi Troja fuit —1
Magnum eft, fateor, vaftationis argumentum, ne fupereffe quidem ruinas; ut, qui hoe dixit, illud nimirum dixerit, quod eratfummum; neque ego contendOj Lucanum fententiae magnitudine a Virgilio eiTe fuperatum. Qui enim poterat? Illam vero fimpücitatem, quam in alten) miramur, quis alteri aufit vindicare? Vjrgilius quidem, perinde atque Lucanus, ut Macrobii verbis utar, pauciffimis verbis maximam civitatem haufit & abforpfit: non reüquit illi nee ruinam. Neque vexo ipfe hoe dixit, fed intelligi voluit a legentibus. Quod ita prorfus gratum eft, velut ea, quibus intellettis Quinétilianus dicit audientes acumine fuo deleótari, atque gaudere, non quafi audiverint, fed quafi invenerint. Lucanus vero, nefcias an diffifus Iedtorum ingenio, certe acuminis laudem noluit amittere, iliamque ita tenuit, ut clarum fit, cum minus quid diceret, quam, ut optime illud diceret, cogitaffe.
Sed tarnen ifthaec funt leviora. Gravius autem caftigandi funt illi, qui adfeétatione fententiam prorfus corrumpunt, nimioque bene dicendi ftudio efiiciunt, ut nee bene nee probabiliter ullo modo videantur dixiffe. In praefiatKioribus Graecorum epigrammatis a meiliud habetur, quod eft ab in-
certo



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. *33 certo auaore in Veneris Gnidiae fignum confeftam. In quo miratur Venus, ubi nudam fe viderit Praxiceles. Sed carmen ipfum potius hic adfenbam.
'A **' KuVjiv iv) tol** eTffïv t^*,
Nihil mea fententia, praeftantius eft his verfibus, neque fimplicius. Quidquid porroaddideris.&nimiumerit, illorumqne deteret fulgorem. Ahter quidem vifum Platoni illi,cajus in idemfignum fequentesleguntur verfus.
"e£w', "ap»jj fóiM tij» n«<pi'n».
In hoe, quidquid eft boni, priori farreptuffl eft: & tarnen Aufonius; quo erat judieio, deteriora fere melioribus antefcrena, fuperiora praeteriit, haec vero ita reddidit latine:
Vera Venus Gnidiam quum vidit Cyprlda, dixit:
Vidifli nudam me, puto, Praxitcle. Non vidi-, nee fas: fed ferro opus omne polimus.
Ferrum Gradivi Martis in arbitrio. Oualem igitur domino fcierant placuiffe Cytheren, Talem fecerunt ferrea caela Deam.
R 2 ain'



134 DISSERTATIO
Ain'vero? Ferreum caelum hoe fcivilTe, &, ut fciverit, ita fponte feciflè? At vel poetae quidlibet potius, quam hoe eredam. Enimve. ro quam durum eft, quam quaefitum, quam affechtum, quam minime naturale! ut mihi quidem, cui id placeat, nihil videatur probaturus, nifi quod longiffime fuerit petitum. Atque ifihoc vel ipfum Aufonium obfeuro quodam animi lenfu intellexifle, certiffimum illud eft argumentum, quod Graeci verba aliquo interpretationis Iumine indigere judicavit. Vnde natus eft ille verfus:
Ferrum Gradhi Mart is in arbitrh,
qui fane nihil eft illud, nifi fententiae obfeurioris quoddam gloiTema. Atqui fimplex & naturalis nulla res dici poteft, nifi quae fuo quodam interno lumine fplendeat, ipfaque per fe fine omni additamento facile intelligatur. Verum haec minima pars eft erroris. Neque enim hoe ipfum, quod tam longo itinere quaefivit, eft omnino a poeta repertum. illud nempe quid eiTe dicam? Vt artificem laudaret. Egregiam vero Praxitelis laudem, fi, quidquid in figno illo & laudabile erat, & divinum, & fimillimum Veneris, non eft ab ipfo, fed ab eo, quo ufus fuit, inftrumento profeeïum, Ita ne Praxitelis quidem opera defiderabatur, & viliflimus quisque opifex idem praeftitifiet. Quin ne opus quidem fuit ulla hominis manu. FortalTe autem ipfum per fe artificium laudatur? At hoe laudari non poterat fine artificis refpectu. Nam admirationem habebat nullam, nifi ab homine profectum. Dei autem arbitrio atque numine fi erat faftum, nihil in illo accidit mirabiie neque laudandum. Quod ipfum alio loco declaravit Aufonius hoe verfu:
Non funt faiïa Dei mira, fed artificis.
Sed



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 135
Sed nulla major in hoe genere peftis eft illa, quae verfatur in diverfis animi motitus arque pertürbationibus. Nam in ceteris fere omnibus rebus, fi quid ab hac parte fuerit peccatum, illud & modice fertur, & fimpliciter difplicet. In his autem fi quid parum eft naturale, aut ab humanae mentis indole alienum, vehementer naufcamus, faepiffimeque inde animicómmotiones illis, quae quaeruntur, exiftunt contrariae. Nam pro terrore indignatio, pro mifericordia fafliiium, pro lacrimis rifus ita facillime movetur. Quo vitium nullum frequentius eft in poetis Francogallis; quorum in fcena heroes ingenio certant, amantes antithetis ingemifcunt, atque moribundi in acumine aliquo exfpirant. Atque haec quidem, ne quis nimia dici a nobis exftimet, exemplis, quantum fatis videbitur declarabimus.
Hujusmodi plura nobis fuppeditabit Petrus ille Cornelius, quem Magnum Francogalli folent appellate. Qui quutn Surena Parthorum dux ob Euridicis amores regis filiam in matrimonium ducere recufaffet, ideo que ab rege effet interfeccus, ejus furoremita inducit cumErudice coHoquentem:
Et vous, Madame, vous, dont T'amour inutiïi,
Dont Fintrepide orgueil paroit encor tranquille,
Vous, qui brulant pour lui, fans vous determintr,
Ne Tavez tant aimé, que pour Vaffaflner;
Alkz d'un lel amour, allez voir tout ïouvrage,
En recueillir le fruit, en goüter Yavantage.
Quoil vous eaufezfa mort, £ƒ navez point de pleur s?
n o Ad



I3G" DISSE.RTATIO
Ad haec Euridice ita refpondet:
Non, je ne pleure point, Madame, maïs je mcurs!
Atque ne quis fruftra hoe dici putet, in fcena fubito coüapfa exfpirat. Haec & videntes & audientes plaudant licet, alii velut in vero funere vehementer perterreantur: ego tranquillus fpeftabo omnia atque minime commotus, ut qui fciam, eorum, qui ingenti dolure oppreffi monuntur, neminem tam fublime mori, neque tam ingeniofe. Minime equidem ignoro , muitos faepe conftanter , muitos hilariter mortem obihTe, nonnullos etiam jocofe, in ipfo ejus articulo ludentes. Sed longe diverfa eft ra'io ejus, quam terribilis nuntii ingens ac repentinus dolor fuffocat potius quam extinguit. Huic cum fit ad gemitus atque lamentarionem vocis iter praeclufum, an fatis animi credamus fuperesfe, ut, terrore muta & doloris ponderi fuccumbens, a quoquam lacesfita hoe audiat, nedum linguae convicia refponfi compefcat amaritudine? Id quidem prorfus abhorret a natura mentis humanae. Quodfi Corneiius Euridicem induxiiTet, nuntio de fponfi caede accepto, ftatim collapfam atque morientem, hoe & praeclare inventum dice-em, & habtret ea res apud me fidém: nunc autem cum iflhaec ex Euridice audio, ipfum poetam audio fublimia adfeclanrem, atque prorfus mihi conftar, iflhoc letale vulnus non elf;, i'IIamque ita mori, ut moriuntur in fcena.
Ecee vero aliam, quae in eodem Cornelio narrat putris caedem his vei bis:
Sire



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 13?
Sire, tnon pere eft mort, mes yeux ont du Jon fang Cnuler h gros bouillons de Jon genereux flanc, Ce Jang, qui tant de fois garantit vos murailles, Cejang, qui tant de Jois ious gagna des batailles, Ce fang, qui tout Jorti, Jume encor de courroux, De Je voit repandu pour d'auires que pour vous; Quau milieu des hazards nofoit verjer la guerre, Rodrigue en votre cour vicnt Sen couvrir la terre.
Haec quidem vult videri commiferans. Ego autem vehementer vereor ut quemquam ad doloris perducat focietatem. Nam qualis haec eft oratio? Itaneloquiturverusdolor? Icane eft difertus, & oratoria captat ornamenta, & jaótat figuras, & flofculos delibat, & verborum fèquitur lenocinia? Puerilia'quidem funt omnia. putidaeque adfectationisplena; fed praecipue immane quoddam frigus ineft in illis:
Ce Jang, qui tout Jorti, fume encor de courroux, De fe voir repandu pour d'autres que pour vous.
Hoe igitur unum erat, quod fumantem patris fanguinem videns filia cogitaret? Egregiam vero pietatem, quae in hujuscemodi nugis argutiisque fibi placet, Theophili illi pugioni fanguine adfperfo erubefcenti haud praeftantibus. Huic ne credamus, quod dicit poftea:
— Excnfez, ma douleur
Sire! la voix me manque a ce recit funefle,
Mes pleurs £ƒ mes foupirs vous diront mieux le rejle.
Equi-



138 DISSERTATIO
Equidem, quae tu narras de dolore, non audio, vocem te defkc. prius maluiifem. Quod autem de lacrimis atque gemitu memoras, ab his utique tibi erat incipiendum: poft illa quidem, quae antea dixifti, etiam haec fruftra funt. Sed enim fatiari Judens non poteft. Audiamus igitur & fequentia.
Son flane étoit omen, £f pour mieux memouvoir, Son fang fur la pouffme ierhit mon devoir; Ou plutot fa valeur en eet étai réduite Me parloit par fa playe, & hdtoit ma pourfuite.
At hercle mira narras de ifthoc fanguine. In illo vidifti omnia rerum portenta, illud unum non vidifti, quod oportebat. Quare tu quidem haud feres indigne, iftam fanguinis paulo ante irati, nunc vero etiam officium tuum in pulvere fcribentis mentionem, nee flebilem nobis neque lamentabilern, fed prorfus feftivam atque ridiculam videri. ^ Et morientes vidimus & lugentes, jam prodeat etiam, quae fciat iralci. Hujus quam terribilis eft comminatio!
La vapeur de mon fang ha grojfir la foudre, Que Dieu tient déja prête a te reduire en poudre.
Haec quidem, ut puto, ca perdidiflè non vult, quae in phyficis didicerat. Certe fatis illa dofte ioquitur, parum autem irate. Kam iratum neminem ergo umquam ita vel locuturum exiftimo, vel locmum. Etenimlentum eft ifthoc poetae, fententiae quoddam poridus non vulgare sffeétantis, artificium, non animi commoti arque exaeftuantis oratio.



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 139
do. Tam enim eft remotum ab ufu communi, tamque longe petitum, ut, qui hoe dicat, illum neceffe fit, alia multa prius cogitaiTe, quam in hoe incideret. Quod vel maxime eft irae contrarium. Ira nempe fubito excandefcens non quaerit arma, fed rapit, neque quid & quomodo vehementiffime dicat, diiigenter confiderat, verum ex praefentium cogitationum copia animofiffimam quimque prope'liic Quare fi quismoriturus hofti fceleris vindictam minetur, fïnguinis effufi vaporis armarefulmen, nimis eft longum. Melius haec apud Virgilium Dido:
. . Sequar atris ignibus abfens:
Et quum frigida mors anima feduxerit artus, Omnibus umbra locis adcro. Dabis improbe poenas. Audiam: & haec manis veniet mihi fama fub imos.
Haec igitur valent ad terrorem, fuperiora autem illa ad rifum.
Multa nobis praetereunda funt feftinantibus ad firiem. Quamquam, nififallor, ex hifce jam fatis intelligiiur hujus vitii & natura & turpitudo.' Quare pergimus tandem ad poftremum genus falforum eloquentiae luminum, cujus omnis a loco eft reprehenfio.
Igitur minime fufficit egregie aliquid dici aut fingi, idque omni in fe vitio carere: nam loco non fuo dictum certe nunquam placebit, faepenumero etiam difplicebit vehementer. Id quoniam per fe claret, atque multo magis etiam cxemplis intelligetur, verbis demonftrare prorfus fupervacaneum exiftimo. Locum vero alienum tenere cenfentur illa, quae cum alicubi reóte dici potuerint, ibi certe, ubi funt diéta, vel fimpliciter abundant, vel cetcris quoque, quibuscum funt juncta, vidêntur obficere. Quanquam autem in omni opere pulchro , quidquid
S ufum



I4Q DISSERT ATIO
ufum nullum habet, per fe nocet, ejusque perfeétioni obefl, quidquid abundat, tarnen ea, quae hic dicimus ofhcere, infignius quoddam afferunt detrimentum, propterea quod non modo melius abeflent, fed praefencia cererorum & tollunt veritatem, & difturbant concentum. Sed de fingulis ordine dicemus.
Prius itaque genus vel inpnmis continet rerum defcriptiones minime neceffarias, quae, ut in fenulla ex parte dtficiunt, ibi tarnen, ubiinltituuntur, neque locum neque ufum omnino habent. Eft autem non omnium, quae &l quare aut defcribenda, aut fimpüciter dicenda, aut etiam omittenda fint, intelligere. Atque multorum ea judicii eft imbecillitas , ut res per fefe fpeclent, atque nulla ceterorum habita ratione, illa potiffimum fibi putent defcribenda, quae traótata facillime nitefcant, <& in quibus minima opera ingenium pofïïnt ofUntare. Itaque tubent illi rerum dtfcribendarum quosdam quafi locos, quibus eorum in hac, caufa judicium femper & ufrque regatur. Tempeftatis^ erat facienda mentio. Non illi quaerent, utrum fe huic immorari, rerum ceterarum ratio atque confilium exigat; fed nimirum, quia argumentum ifthoc fua natura ornamentorum poeticorum feraciffimum atque uberrimum eft, ftatim laxabunt ingenio frena, caelum & terras atque maria mifcentes, plurimorum veifuum terribili ftrepitu atque fragore leeroris non jam ad hoe fpeóuculum accedentis, vel confundent animum, vel patiemiam cxercebunt. Quo ineptius aut perverfius nil poteft cogitari. Verum intueamur Virgiüum. In hoe quid caufue effe putemus , quod, cum primo Aeneidos libro in defcribenda tempeftate tam fit adcuratus &.copiofus, eadem re in libro tertio pauciffimis verfibis defungatu*- ? Nimirum hoe, quod priorem illam tempeftarern Junonis ira immifit, ipfius Aeoli ufae'minifterio, atque univerfae Trojanorum claffi exitium inte-
rklBttr



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 441 «tumque parantis. Itaque alterius numinis vis, alterius furor effeótis fuit declarandus, atque ingens illud difcrimen oftendendum, in quod Trojanorum reliquiae vixdura folutis navibus adducebantur. Pofteriori vero loco nonnifi ad Strophadum infulas deferendus erat Aeneas, quod fieri fine rnagno ftrepitu atque tumultu facile & potuit, & debuit.
Idem judicium fait Wielandi fummi poetae, a quo in divino illo, cuiOberon Ütulus eft,carmine tempeflas aGenio, propter dulce Huontis atque Retiae furtum irato, immiiTa pluribus ita defcribitur:
Strafs fcfpdrjt ber ^imrael ftcr), el lófcbcn alle ©terne;
Die @lücHicr)cn! fte. roerbeifl nia)t ge»at)r.
s^it fturmbelabncm glügel bjaufi ooit ferne
2>er feffelïofert 3Bmbe rot)e ©cr)aar;
©ie borend nictjt. Umr>ullt oon fm|term ©ümme
9laufo>t Oberbit coiben an ibrem Slrtgeftcljt;
©ie Ijóren'i nicf)t. ©0)011 rollt bes tonners btolfnbe ©timmc
3utn btittcnmal, unb act}! lüe Ijóren'l nicr)t!
3mroifcfjen bücf;t mit fürü)terlia)etn ©aufen
©n tmerbbuer ©turm ooit allen ©eiten lol;
25el ©bballl 3lre fïacfit/ ber SEBolfen fcr)ioa«e ©djool
©ieljt Seuerftróme attl, balveer beginnt m btaufen,
£>ie SEBogen tr)ürmen fta), 'toie SSerge, fa)aumenb auf,
25ie ^ittfe treibt in ungeroilfem Sauf,
©er SBootlmann fa)jept timfottft in fturmbetattbte Dr)ren,
Saut beult'l buv¥ ganje ©a)iff, wcy «nl! n>ir fmï> bedoren!
S a ^



i4i DISSERTATIO
£>ct* nngejatjiwen SEBinbe 2Bnt, ■ Set* gan*e ^orüont in einen $rxifenract)en Söcrn>tt»D«lt/ lama* tölut, bel ©ct)irjes fictes $<acr)e» 2)as roccfjfelsmcis 6alb t>on bet* tieffïen Sint 8Berfa)lungen fötini-, balb, r)immelan gctricöert, 5(nf SBogenfpitjen fc&rpebt, bic uitree ir)m jerjïicben: Dies alles (larf gemtg, bie Sobten a«fjuftt).'ecfen, SKttfjï cnblicf) unfec ^aar aus fcinem taiimel roccfeit.
In his omnibus, qui non fua fponte fentiat, nihil inepte, nihil intempeftive, nihil inutiliter, denique non fuo loco dici, illi frufbra hoe ex» plicaremus. Earum autem tempefhtum, quibus & libro undecimo Eatme familiaris Retiae puella, & libro duodecimo ipfaReria, a pira« tiscapta, in eandem oram fuerant dêferendae, quam eft fimplex mentio, & caftigata & fobria! ita quidem, ut pofteriori loco pauciffimis yerfibus & fulminis iétu incendatur navis, & flammis fefe eripientem turbam excipiens cymba fiuétibus obruatur.
Suif einraal (lürjt aus roolfenlofen #.&r)eit
gifiaf ein feu'rger ©tral t)eraO,
Unb mit bem erfien ©tosf, ben ü)tri ein ©ttmnmtitb gab,
©iet)t man bal ganje ©ctjiff in sollet* glamme jïet)en.
$ln 8ófcr)en beurt fein 3J?enfct) in folct)ec gioit). Sas Setiet* tobt. Som furct)tei*lia)fïen £ob Umfdjlnngen, fp.'ingt aitS feinem glammenracrjen 2Ber fptingen tarnt; imb roirft ftcr) in ben 9ïaa)ein
S5et



JOHANNIS JACOBI HOT TIN GERI. 1+3
j£ec SEBinb macfjt balb fte tton ben ©cr)iffe (os, ïreibt fte bem Ufet Jti; boa) eine Siertel|tunbe Som ©tranb, ergreift ben ïat)n ein neuer 2Bicbel(lorL Unb (hirjt it)n urn, unb alles gcöt ju ©junbe.
Sed neque omnium eft poetarum ifthoc judicium; atque muki ingenio fatis illi quidem commendabiles neque rerum defcribendarum ullum habent deleÊtum , neque, fi quid defcribere coeperunt, modum tenent, aut finem omnino reperiunt. Inprimis apud Germanos quosdam poetas maxime recentes ea invaluit confuetudo; qui ita videntur exiltimare, omnem poefeos vim in hac facultate effe pofitam, &, quidquid ocuhs fuerit afpectabile, illud a poeta defcribi & poffe & debere.
Verum & paucis eft dicendum de iis, quae non modo abundant, fed vel maxime officiunt ceteris. Eo inprimis pertinent fingulae fententiae, ut in fe pulchrae atque egregiae, ita minime illi, quem tenent, loco adcommodatae, neque ceterarum vel rerum vel fententiarum naturae convenientes. Vnde quaedam nafcitur vel morum vel fenfus quafi repugnantia plurimum iis ingrata, qui & mentis humanae indolem perfpec~hm habent, atque unicuiquc rei quid fit conveniens, optime intelligunt. Quo in negotio vel inprimis adtendendum eft ad carminura genus atque naturara. Ea res faepenumero plurimum valet vel ad reprehendendum poetam vel ad excufandum. Alia enim lex eft cirminis lyrici, alia fatyrici, & quae in poemate epico ferri non poterant, illa in epigrammate fortalTe placebunt vehementer. Id adeo nifi quis continue refpiciat, facillime falletur, & modo vituperanda probabit, modo etiam reprehendet, quae potius videantur laudanda. Hujusmodi errores doctiffimorum virorum cum poffim referre innumerabiles,
S 3 unum



*4f D ISSERTATIO
tinura commemorabo exemplum Werenfelfii, viri & fatis eruditi & acumine philofophico caeteroqui minime carentis. Is in eo libello, quem ïrifcripüc de meteoris orationis, vdut nimis quaefitum atque adfeftaca fublimitate frigens reprehendit tequens Aufonii in Didonem epigramma, quod ego inter ejus optima facile numeraverim:
lnfclix Dido, nuïïi bene nupta mar'ito: Hoe pereunte fugis, hoe fugiente peris.
"Hoe, inquit Werenfeïfitts, quisquis legit, non Didonis interkum miferatur, fed poetae argutum miratur. Auguflinus certe, qui lefto quarto libro Aeneidos Virgilianae mortem Didonis lacrimis profecutus eft, ficcis hoe epigramma oculis, legiffec. Qaafi vero ifthoc poetae confilium fuiffk, aut omnino eiTe debuiiTet, ut legentium oculis lacrimas excuteret: qui certe nihil fpeélavit aliud nifi hoe unum, ut fingulare illud Didonis infortunium & pauciffimis verbis & eo declararet modo , qui valeret ad admirationem. Quod partim fententiae fimplicitate , partim admirabili amitheti concinnitate ita prorfus eft adfecutus, ut melius non potuerit. Mirari igitur nos voluit poeta hoe tale Didonis infortunium , Didonem autem miferari aut lacrimis etiam profequi non voluit, neque veile potuit, quoniam non eft hoe ullius epigramraatis munus aut confilium. Omnino fi ipfa Dido vel in carmine epico yê in tragoedia induceretur ita loquens: me miferam! Nulli equidem marito fum bene nupta: hoe pereunte ftigio, pereo illo fugiente, id quam maxime foret abfurdum, quia haec non eft ipfam fe miferantis oratio. Sed a poeta & in epigrammate di&um, idem & praeclare dicitur & fuo loco.
Sed



JOHANNIS JACOBI HOTT1NGERI. 14$
Sed praeter carminum genera atque diverfitatem inprimis etiam eenfideranda eft ratio perfonarum, a quibus quaeque dicuntur. Neque enim eadem omni tempore aut loco difta ab iisdem eodem modo aeflimantur, aliaque fingulis etiam in fententiis animi compofiti & trarquil]i eft oratio, alia vehercentiori quodam rr.otu agitati. Quae res tam ckraeft in fe, ut neque uberius explicanda, neque multorum exemplorum lumine illuftranda videatur. Vhum afferam e Virgilio, quod nefcio an aliis quoque, mini certe femper difpücuic. Nobilem illumdico, omniumque fermone tritam fententiam:
Vna falus viciis, nullam fperare faktem.
Hoe, fi in fe fpeftes, non fieri modo poffe, fed etiam valde placere,, minime equidem negaverim. Atque plurimis certe omni fere tempore ita vifum effe, patet ex magna fimilium fententiarum copia, quae partim a Cerda ad hunc locum partim ad Velleji Paterculi L II. cap. 5ab Ruhnkenio viro clariffimo laudantur. Ego autem, ut ceterorum, [ qui idem iisdem pene verbis dixerunt, fortafTe neminem vituparandum exflimem, haud timen verear reprehendere Virgilium, & quo rerum ftatu, & a quonam ifthaec dicantur, meeum confiderans. Nempe haec eft Aeneae oratio, in repertino hoftium tumultu per fummam feftinationem parvam juvenum manum fibi adglomerantis, quos ad certum exitium ituros hortatur, nee patriae nee fibi ullam falutem fperantts in media hofiium arma ruere , atque fervitutis dedecus pulcra morte evitare. Fortiter & viriliter omnia, modo ifthoc epiphonema abeftèt, mihi ceite intempefiivo acumine frigens. Nam profeao eo temporis pur,ao, quo conclaroatum eft aftumque de patria, in fortis-



*t6 DISSERT ATIO
fimi etiam ducis ad morituros milites oratione oxymoron ah'quod, nemo, ut opinor, exfpe£tat. >
Saus videmur nobis expofaiiTe de falforum eloquentiae luminum causfis & natura. De veris autem eadém opera a nobis eftdiétum; quo. niam omne lumen iis carens vitiis, quae enumeravimus, eo ipfo verum eiTe cenfendum eft. Itaque fupereft tandem, ut breviter oftendamus artes ülas, quibus omnis in hoe genere judicii perverfitas optime caveri poffe videatur.
Quoniam autem omne malum antevertere quam tollere mu'to praeftat, faepiusque fera nimis inveteratorum cura eft, ante omnia dicendum erit, quaenam non praeceptoris tantum, verum etiam parentum in hoe negotio fint partcs, jam illo tempore, quo is, cui eonfultum volumus, ipfe fibi profpicere minime poffit. Atque nos quidem rem ultra litterarum rudimenta a primis infantiae annis, & a cunis fere usquerepetere, nemo mirabitur intelligens, quae pulchra fint, & in libris & in rebus quotidiano adfpecïu oculum ferientibus iisdem omnino conftare principiis, longaque rerum turpiura, foedarum, ineptarumque adfuetuüne paullatim etiam fenfum judiciumque vel debilitari vel corrnropL Quod intelligens prudens pater jam a tenérrimis annis, quantumcunque id fieri poffit, adfuefcat pueri oculum nonnifi pulcris rerum formis, atque ab ejus adfpeftu removeat, quidquid illi difplicere, ad pulcritudinis fenfum fuerit optabile. Atque etiam vel crepundiorum aliquem habeat dilefium, ne ille ludendi fuavitate deeeptus, non ferenda primum ferre oifcat, deinde probare. Nam quae per fé minime placeni, fi gratam afferunt obleclarionem, facillime fefe in finuant animis, & quam ab fefe non habent eommendationem, voluptatis inde proftclae confortione nancifcuntur. Levia haec quidem mul-
' tis



'JOHANNIS' JACOBI HOTTINGERI. 147 tis videbun tur, quibus perinde eft, quomodocunque tempus fallant infantes, dum innocuo aliquo ludo detineantur: mihi autem fatis grave eft, -quidquid ad verum pulchri. fenfum pervertendum poteft valere. Neque enim, fi quae labes inde concepta eft, illa fimul tollitur cum ludo-, quaeque infantes amare didicimus in crepundiis, iisdem certe adulti in rebus aliis omnibus minus offendemur. Denique nos neque ludum improbamus, neque crepundia volumus fublata; modo ne fint inelegantia, inepta, inficeta, quorum profefto-nihil pertinet ad eam-, quae huic aetati quaeritur, obleótationem.
Idem omnino intelligï velim de cultu veftituque & univerfo domus «pparatu. A quo abfint & inutilia rerum ornamenta, & fpecies atque fplendor inanis, omnis-denique pulchritudo afFeeïata, ut vel vultum tollens infans ubique & munditias vide3t & fimplicitatem, nihil autem usquam videat, quod ei minus expediat placere. Haec quidem ita a nobis praecipi, multi fortaffe mirabuntur, parum intelügentes, quid nobis tam fcrupulofa diligentia velimus. Mihi vero inter caufas illas-, propter quas in tanta doólorum hominum multitudine, tam fit incredibilis eorum paucitas, in quibus judicii elegantia & genuinus pulchri fenfus non plane defideretur, haec non videtur effe poftrema, quod a prima inde aetate iis videndis audiendisque affuefcimus, quorum defuetudine demum adrtus parafur ad illam , quam nos quaerimus, facultatem. Quo fit ut judicium, antequam coeperit formari, corrumpatur, vitiaque prius fint evellenda, quam virtutis ulla femina fpargenda. Itaque nobis quidem monftri fimile videtur legentibus, apud veteres tam fubtile aurium vel in plebe infima judicium fuiffe, ut & Graecula quaedam in foro feraella in Theophrafto Attici fermonis defiderans elegantiam, eum peregrinum effe int^elligeret, & Romae numerofe in fine
T pe-



14? DISSERTAT10
periodi Cadentibus verb:s, tota faepe concio exclaraaret. Mihi haec & talia non nïmium videntur miranda. . Neque enim apud ilios elegantiac öc pulcritudinis judicium vel fcholis erat inclufum, vel paucorum hominum lucubratione continebatur, fed quotidie audiebant fummos oratores atque poetas vel in concione verba facicntes, vel de eloquentiae aut poefeos- palma inter fe publice certantes: perfectae autem pulchritudinis förmas partim in aedificiorum intuebantur magnificentia atque fimplicitate, partim in furomorum artificum communi in adfpeflu pofitis monumentis, partim in Graecorum corporum admirabili pulchritudine atque venuftate: poftremo ea omnia, quae nobis vel in fcholis, vel in libris, vel in occlufis principum mufeis porticibusque funt quaerenda, in oculis, femper habebant. Quibus rebus ab incunabulis 'ferè formatos & innutritos muitos ex plebe homines de omni elegantia rectius faepe fenfifie, quam qui apud nos de literis judicium audent fibi vindicare, nemini, ut opinor, prorfus incredibile videbitur. Nobis; contra pro magnitudine fafius, pro fimplicitate inanis pompae oftentatïo, pro nativa pulcritudim- fucus atque putida quadam affeétatio in vita, moribus omnique apparatu cum publico tum privato funt quoti* diana; multa domi forisque inepta, infulfa, atque inficera audimus, multa fpeftamus: per quae tot impedimenta, ad veram elegantiam fanumque pulcri judicium, vel nitentibus, quam difficile eftiter! Eorum autem fummam, fi pofömus minuere, cur nolimus, equidem paruin intelligo.
Quid? quod ne in his quidem puerilis ac domeflicae vitae cautionrbus noftra fubfiftit oratio? Neque enim mihi fatis eft, infantis oculis jturibusque omnem caveri corruptelam, nifi fimul ab ejus corpore animoqi?e renioverim vitae mollioris atque luxuriofae peflem magis illam
ad-



JOHANNIS JACOB1 HOTTlNGERI. 449
adhuc ■pemiciofam. Id quo pertineat, neminem fugiet eorum, qui intellexerit, quanta fit quamque neceffaria confpiratio fenfus, & quo corporis, & illius, quo animi voluptas judicatur. Quorum in altero quae exiftet corruptio, ad alterum necefiaria quadam ferpet contagione, Neque enim fieri aliter profefto poteft, quin illi, cui in cultu viftuque fordere coepit omnis fimplicitas naturalis, nulla quoque vel in artibus vel in eloquentia & poefi placeat & vera & fimplex, & naturalis pulcritudo. Nam & affeaatio omnis cum in veftibus aut fupell«aili, tum in libris ab eadem proficifcitur judicii perverfitate; & quibus pro cibo funt condimenta, iis illa demum grata erit oratio , quae fententiarumacumine, & corruptis fenficulis antithetisque aurem fine re-, quie feriat; neque is mihi omnino ftyium probabit gravem, fimplicera
atque virilem, cui in vita nonmii ïuxunoia, aeutaw, mum» ««^n enervata placuerint. Id inprimis docent variae apud diverfos populo* eloquentiae atque poefeos converfiones: quae ubique cum moribus fimul Si mutari coeperunt, & depravatae funt, & extinaae. Velut apud Romanos praecipue Neronum aetate, cum morum depravatio extitiflêt tanta, ut nulla fere nifi monftrofa placeret voluptas , hanc peftem evita in libros transfuderunt eorum fcriptores: unde natae funt graves illae Omnailiani querelae. Declamationes, inquit, olim jam ab illa vera imagine orandi recefierunt, atque ad lolam compofitae voluptatem, nervis carent , non alio medius fidius vitio dicentium, quam quo mancipiorum negotiatores formae puerorum, virilitate excifa, lenocinantur. Nam ut . illi robur atque lacertos, barbamque ante omnia, & alia, quae natura propria maribus dedit, parum exiftimant decora, quaeque fortia, fi liceret, forent, ut dura molliunt; ita nos habitum ipfum orationis virilem, & illam vim ftriae robufteque
T a di'



ts<y D ISSERTATI O
dicendi, tenera quadarn elocutionis arte operimus» 8c dura levia fint ac nitida, quantum valeant, nihil intereffe arbitramur. Sed mihi naturam mtuenti, nemo non vir fpadone formofior erit; Haec Quinétilianus, Quid? Francogalli, nonne in fcriptis morum atque vitae quamdam referunt imaginem? Qui argutias pro ingenio, ingenium pro ratione reóïa atque fimplki venditant, quique, quod idem in fuïs hominibus reprehendit Quinótilianus, nunc illud volunt, ut omnis locus, omnis fenfiis in fine fermonis feriat aurera. Itaque olim illis periit Graecae Hllus fimplicitate fenfus: fiquidem jam Rancanus tefte Fuhurfio Graecorum in epigrammatis ingenium prorfus defideravit. Qui forte in convivio quodam jufculum valde infulfum degaftans, amici proxime adftdentis JatHs veilkrans, hoe quidem fereulurn, ioquit, tam eft Graecunij et magis non pofik. Quae quidem atque plura mihi apud animum ver* fanti, nulla profeóto circa mores, vidtumque & cultum corporis omnem nimia in illo diligentia videtur, cujus fperem aliquando & fenfum in eloquentia verum atque genuinum, & judicium fanum incorruptumque fore.
Haec autem jam prima pueri educatione partim provifa, partim inchoata fapientiae ftudium magis etiam perficiet atque firmabit. Quo quidem adhanc, quam quaerimus, facultatem, quod prïusmagisve commendem, profteïo nihil habeo. Nam velut & ceteris difciplinis omnibus philofophia facem praefert, ita inprimis in hac parte doèlrinae eft ejus quoddam praecipuum munus, quoniam fane nihil eft aliud pulcri fcienria, quam philofophia ad eam rerum qualitatem translata. Atque quemadmodum, hoe deftitutus praefidio, nemo fere in ullo lkerarum genere «cperae pretium fecerit, ita neque poeta carmen ullum perfectum con;detj de artibus vero elegantioribus dofte fubtiliterque nemo umquam
nifi;



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERL 151
nifi philofophus judicavit. Illos quidem, quos naturalis quidam menti* ftupor ad omnem pulcri fenfum reddidit inertes, neque ars ulla neque ratio fanabit, ut neque oculum caeco neque aliud quodcunque membrum non habentibus dare uHa medicina poteft, verum & latentes ingeim igniculos excitabit philofophia, & vagi incertique fenfus temeritatem ad certae rationis-perdueet conftantiam, neque a vero fine facile patietur aberrare. Enimvero hoe ejus maximum eft munus atque beneficium, quod illa duce & ubique cernamus aoutum, &, quale quidque fit, multo citius certiusque intelligamus. Neque enim «jus face animus colluftratus, vel inani fpecie deludetur, vel pro rebus umbram ampleftetur , fed earum vim naturamque perfcrutatus fingula vero fuoque pretio aeftimabit. Quod ut in una faltem eorum, quae ante diximus, parte declaremus, quis dubitat, quin eorum, quorum primi generis falfa lumina <ommemoravimus, nemo pro veris-falfa fuiffet amplexus, fi vel fatis ingenium philofophia excoluiffet, vel illo certe tempore, quo haeefcri. bebat, ejuspraeceptis obtemperaflèt? Eodemque modo de ceteris omnibus eft judicandum. Neque enim vel nimia dieet, vel cum parvis magna confundet, vel in re ingrata vires fruftra exercebit, vel deniquea»t f.rma aut loco p-ccabit is, qui de unaquaque re, quid fit ftatuenj. dum intelligat. Inde nimirum eft, quod Horatius elegantiae fummus arbiter reére fcribendi fapere & principium & -fontein effe dixit, atque Socraticasxhartas inprimis poetarum leétioöi commendavit. Eas quidtm & nos vèhementer cupimus effe commendatas illii omnibus, qui de litteris elegantioribus rette fubtiliterque veiint judicare. UB diligenter pervolvant & veterum philofophorum optimum quemque, & fi quï .recentiorum hifce vel judicii acumine vel ingenii venuftate ac difierendi Jelegantia fimiles exiiterunt. Philofophiam quidem dllam umbraticam
T3 a£'



rji DISSERTATIO
atque fcholaftica barbarie horridam non eft, cur cuiquam commendemus. Quae tricis atque argutiis obleótata omnemque fponte exofa venuftatern, ad rectum pulcri fenfum vel gignendum, vel alcndum confirmmdumque adeo nihil confert, ut potius judicium pervsrtat, indolemque quamvis laetam corrumpat. lila vero, quam dicimus, cum omnino ad animorum cultum, tum ad hanc facuhatem confequendam regendamque nihil eft falütarius, qua prorfus carens vel poeta vel carminum exitlimator innumerabilibus & locis & modis turpiffime labetur.
Cum philofophiae autem ftudio conjungenda erit frequens ipforum poetarum ledtio. Ad quam partem & qui Iegendi fint, & quo modo paucis dicemus. Atque illud quidem fatis praecipi non poteft, initiö paucos, neque inter hos quemquam nifi optimum efle legendum. Nam, quae prima percipiuntur, praefertim ex illorum genere, quae ad phantafiam pertinent, altiffime in animum defcendunt, atque ibi vefligia imprimunt, vix ulla melioris cultus follicitudine iterum delenda. Idque ita fieri tanto magis eft-neoefle, quod recentem pueri animum prima quaeque voluptas, ut nova, vehementiflime concutit, cum poftea mul* tarum rerum imaginibus obfeffa & occupata mens nihil fere tanquam infolitum miretur, atque longo earum fruétu velut exfaturata, quamvis eximiae pulcritudinis contemplatione lentius afficiatur. Vnde neceiTario •confequitur illud, ut, quoniam cujusque carminis praeftantiam, voluptatis inde perceptae metimur magnitudine, per omnem faepe vitam illa maxime excellere judicemus, quae funt eorum, quorum fpecie olim animum correptum fuiffe recordamur, fimillima. Itaque faepe ego vidi viroi & doótrina praeftantes & valentes judicio, qui quum de plerisque rebus vere accurateque differérfent, atque eleganter fentirent, carminibus aliis, in quibus pueri poefin deguftaviffent, adulti, etfi vel mala effent
vel



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. 153 vel certe mediocria, ita tarnen obleftarentur, ut multo melioritus illa praeferrent, Qui fi quod in hoe genere judicium fejrent finiftrius, faepe ejus caüfiam, hacce inveftigatam via, deprehendi, faepius fine dubio deprehenfurus, fi puerilium ftudiorum rationem omnem tenuiflem. Atque fi velimus quisque ad nos ipfos diligenter adtendere, animique fenfum excutere feverius, nemo fortaffe noftram erit, quin idem fibi ex parte faltem accidifle experiatur. Mihi quidem puero poetarum lecïionem primus fere commendavit Ovidius. Et quamvis fapientis magiftri ad fingula ejus vitia me admonentis vox minime deeflèt, tarnenhaec ipfa, ut puto, non magis naturali quadam judicii perverfitate-, quam propter virtutum adfinitatem placebant, Itaque illum longo poft tempore & Virgilio praetuli, & nunc quoque, nulla ejus loca reprehendens , nefcio quomodo illis interdum obleftor ipfis, quae tarnen minime laudabilia eiTe, certis indubitatisque intelligo rationibus. Ergo hocfeduloeftanticipandum, tenerique puerorum animi illo ftatim imbuendi fenfu, ad quem illos expediat poftea omne pulchritudinis judicium exigere..
Atque qui fint pauci illi ex omni fcriptorum numero cum primi turn* per omnem vitam maxime legendi, quamquam neminem fugere-poteft literarum elegantiorum non prorfus rudem , tarnen, ne quid praetermittere videar, quam breviffime potero , dicam. Primi omnium. & antiquitate & virtute funt Graeci, quorum ingenium ut nonnulli fortafle ex recentioribus aequaverint, fimplicem certe magnitudinem, tranquillamque mafeftatem & nativam pulcritudinem nemo umquam eft adfeeutus. E quibus omnibus Homerum nomino , non quod unum, fed quia ante alios legendum puto, vel potius e manu numquam ponendum. Hunc qui admirari femel didicerit, is quantopere contcmnet atque faill-
diet



*S4 B ISSERTAT IO
diet & omnes fententiarum argutias, & inanem vel in rebus vel in ve* bis oftentationis pompam.! Proximi funt hifce Romanr, qui Augufti aetate, paulloque vel ante vel poft illam fioruerunt. In quibus tarnen & aliquis commendandus erit dilectus. Neque enim omnia, quae feenae atque populo fervientes dixere comici, (quamquam jam longius illi diftantes ab Augufto,) puero velim placere, & majorem inde excludam partem Ovidii, luxurie argutiisque Francogallorum ingenio mirum in modum fimilis. Eorum autem, qui funt legendi, fins dubio principes fiabentur Horatius atque Virgilius. Quorum alter in odis vel fortis, fublimis atque audax, vel mollis, tener, atque delicatus, in faty. ris epiftohsque terfus, facetus atque urbanus, per omnia Philofophiae facem fibi praeferentis fequitur veftigia ; alter medium quoddam tenens iter inter Graecorum.fimplicitatem faepius fere incompofieam, atque effufam recentiorum pompam, fine oflentatione eft magnificus, fine jactatione fortis atque virilis, deniquecomtus& elegans fine adfeftatione. His autem adjungi, quotumquemque recentiorum dignum exiflimahimus? Mihi inter eos, quos novi, digni ante alios videntur, e Francogallorum poetis Boilavius, e Germanorum Gesnerus. In quorum alterius fiuyris, excepta illa, quam in urbem Parifiorum fecit, ut opinor adolefcens, ineft nativum quoddam robur atque virilis maturitas. Qui quidquid fibi fumfit ridendum, fententiarum pondere ac veritate non minus conficit, quam acumine;, certiffimo tclo, quidquid petit, feriens. Alterius neque ingenium judicio, neque lima ingenio umquam obfuit. Nam per omnia plenus venuftate atque lepore, & prima leótione rapit in admirationem animum, neque cenforis fingula rimantis lentam refugit pervefligationem , & cum multa oftendat, plura habet in jeceiTu. Adeo enim & arte perfectus eft & natura, ut fcriptorem magis
cafti-



JOIIANNIS JACOBI HOTTINGERI. 155
cafligatum aut abiolütum vis ulla tulerit aetas. His & talibus mcigiftris imbutus adolefcens, neque ca profecto difcet, quae poftea m^gno labore fibi fuerint dedifcenda, atque iis inkiis munito fatis perfecToque judicio, cetera quaelibet facüe fitte periculo leget.
Atque hos quidem etiam feorfim magno cum fruótu veffabit adolefcens. Ad eorum autem, qui fibi fint explicandi, leétionem adcffe velim liberalis & erettioris ingenii praeceptorem, qui fciat, ultra vocabulorum copiam & linguarum graecae atque latinae facultatem aliquid eiTe in veteris aevi fcriptoribus quaerendura; quique & fuo judicio legat, & quo minus ea, quae funt reprehendenda caftiget, nulla vel antiquitatis vel magnkudinis aucloritate impediatur. Nam qui omnia probaturus ad pervolvendos veterum libros accefferit, is profecto inde parum proficiet ad judicium, atque ego quidem lenius feramnonnulla irr.merito reprehendentem, quam temere laudabilia mirantem. Ergo hoefcunt & magifier & difcipulus, humani ingenii aut induftriae opus nullum effe perfectum, ipfumque adeo bonum aliquando dormitare Homerum: in rebus autem vel mirandis vel reprehendendis neque vago&inftabili fenfu dücantur, neque libidine, verum ad certas fingula caufas revocent, complicatamque ftudeant evolvere animi notionem. Inanis quidem eft, certe perexigui ad judicium emolimenti, nonnullorum labor, qui, dum exiflimari volunt, omnem perfentire veterum fcriptorum praeftantiam, in fingulis verfibus, quam praeclarum e(l hoe, quam divinum! exclamant, atque modo ornans epitheton, modo pulcram imaginem, modo egregiam comparationem, fingula velut digitó oftendentes , interpretis elegantioris munere praeclare fefe putant defunftos. Atqui nemo fere tam eft infans, quin haec fponte fentiat, quamquam, cur quae vis pulcra fint, & quam vel a fua natura, vel a fcriptoris confilio, aut, quem in ceteris tenent, loco, habeant praeftantiam, pauciffnni omnino intelligunt.
V Ne-



ijö DISSERTATIO
Neque ego fane velim, pueri fenfum magiflri, ad omnia fibi praeeuncis, regi judicio. Quare nil equidem ejus verbis credat, neque fide ducatur, fed ratione. Quod malum cavere non erit difcipuü verum praeceptoris. Qui quotietcunque viderit, illum ab fe tentatum loei cujusdam minus afftqui vel artificiura vel pulcritudinem, nolit antevertere ejv.s five judicium, five aetatem, memor, talia minime edifcenda effe, verum cum fentienda tum intelligenda. In illis autem ipfis , quibus ferendis eum parem effe animadvertat, faepius illi fe comitem quam ducem offerat: ideft, fuum de rebus premens judicium, alteri quid, & quare fic videatur, exquirat, atque etiam aberrantem apte interrogando, ita in viam reducat, ut ille, quidquid profecerit, non didiciffe verum invenisfe fibi videatur. Neque ifthanc ego invideam laudem, qua nihil magis valet, cum ad incendendum ftudium, tum ad intentionis vim acuendam. Quo pe.cto vero fingulorum 'luminum, vel vtrorum fit virtus e plicanda, vel falforum excutienda inanitas, quo. niam in parte fuperiori quam plurimis oftendimus, certe oftendere connifi fumus exemplis, hoe loco dicendum non puto. Judicium autem vel fit fimplex, modo plenum & adcuratum, vel contineatur fcriptorum aliorum cum aliis comparatione. Igitur puer velim difcat in iisdem cuuffis modo Lucanum Ovidiumque e Virgilio, modo Virgilium emendare ex Homero: jam inter plures difpiciat, qui laudabilius, jam qui deterius eandem rem dixerit: modo expendat, quae cauffi eadem dicente in alio fit ad reprehenfionem, in alio vel ad laudem vel ad excufationem. Quae res tanto erit fruéïuofior ad judicium, quanto & expeditior eft, & luculentior cum virtutum tum vitiorum in contrariis exempüs, quam per fe inteüigentia. Neque iautile fuerit, interdum magifirum explorantem difcipuli proft-durn, deterioris caufae païrocinium fimulare, & aut, quae probet, rationibus impugnare, aut
de-



JOH ANNIS JACOBI HOTTINGERI. 157
«Kendere ea, quae refte minime defendi poffe ipfe intelligat. Ita de„urn fatis clarumfiet, quantam ille fuis opibus valeat, quae vel audtn leviter arripuerit, vel penitus haufia perfpeftaque in rem faam con< Verterit Denique & illud fuadeam, ut faepius hunc in modum exercitatus, fubinde omnem fuam de loco aliquo infigniore fententiam fignet ftylo, & quid, qaa de caufa fibi videatur, adcurate & coPiofe perfcribat Quo genere exercitationis, cum ad omnem in littens profeöum nihil fit utilius, tum praecipue in hac caufa fieri melius nihil poteft Nam quae fermone tantum differimus, ea neque ordine fatis, & verbis interdum minime aptis explicamus, unde facile exiltit rerum notionumque confufio aut permutatie* judicii vel elegantiae vel fubtihtatt plurimum obfutura. Quae autem fcribimus, ea & per fe ponderamus diügentius, propterea quod impenfius difplicet li;eris mandata, quam praetervcJans aurem difputandi futilitas, & quia ratione faltem dicendumeft, ipfamentis varia agitatione cum ad differendi acumen acquirimus, tum ad perfpicuitatem.
Ita vero habitus inflitutusque adolefcens, antequam animum ipfe ad fcribendum appellat, expetat hominum elegmtiorum politiorumque confuetudinem, quorum frequenti ufu & converfatione eorum, quae difcens legensqueadhucperceperit, partem certe firmabit atque perfiriet illam, quae elegantiam urbanitatem, folicitumque magis cum fententiarum tum verborum fpedat dileftum. Qnamquam enim haud ignorem, fanae eloquentiae & naturalis pulcritudinis arbitros in illa hommum claffevulgo minime effe quaerendos, multosque ibi inepte ingeniofos, & fclfó acumine deleftari, & pro luminibus venditare ea, quae fapiens nemo vellet dixiffe, nemo dicfta probaret, tarnen, ut puto, illud negari non poteft ab iftis,, quos dicimus, hominum utriusque fexus ingenuorum circulis omnem abeffe fermonis rufticitatem, illosque quidquid
V 2 ™



J58 DISSERTATIO
in rebus aut verbis humile, fordidum, abjecrum plebejumque ed, fümmo ftudio cavere atque averfari. Atqui fine ifthac laute, urbane eleganterque dicendi cura, nemo umquam fcriptor opus ullum commendabit aeternitati. Et quanquam haec res non magis ad illam de luminibus praeceptionem, quam omnino ad ftyli elegantiara atque venuftatem pertinet, tarnen, quia vel verbum parum diligenter leftum permultum uniuscujusque luminis detcrit fplendori, eo minus hoe loco nobis vifa eftpraetermittenda, quod & praeter ceteros auclores ea maxime indigent admonitione poetae, atque plurima pars juvenum illorum , qui ex academiis reverfi, fiatim ad fcribenda carmina accedunt, ab hac parte in maximam incurrunt reprehenfionem. Quod inprimis valet de Germanoru.n poetis, in quibus, quos hominum venufiiorum leclioni cöramendes, praeter Gefaerum & Wielandum paucos forte reperias, cum contra eorum plurimi in fordida plebejaque diccorum licentia ingenii videantur laudem quaerere. Atque ut capite cenfos nullaque alia re commendabiles praeteream, duos modo nominabo, quorum alter in fuo genere parem non habet, alter praeclara quaevis & egregia minatur, Burgerum atque B'umauerum. Quorum prior in carmine fatis cetera face to haec habet, elegantiori ut opinor nimine placitura.
%tUnt tï mal, roie fc^ón &as ij: SBerlegtr, tuolgejogett, §8cjcu)len ofr, 30 biefer grifl, Sftit 2ouiè b"ov Den SSogen.
2B«# mm t'm jer)nten fanren 3al;r 3cr)n Q5og«t fïart fein %fcM)tn, 6o fct>nnpt cr ja a gronfgelb £aar, ?4n Slinbe, obne ftdnbcfwt.
lint»



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI, 159
Unb bc« ifl boa) fcüi ftajenbref, 3Bofur man fier) fafïeicf. gs fómt ja fcin gebiatner ©pcf Umfonft in* SBïaul gcfa)ncier.
Alter in primo ftatim carmine ita adloquens Mufam parum fuae apud ie&ores quosvis faftidiofos confuluit exiftimationi :
28cr SJhift; bein góttlio)es 2lugeftcfjt ftel)t, Sein lobert's" im 35ufen, bem jittert unb glür)t
3« Sluge bie bn'mfligc ©eele, 3n butjmal geboppelten ©a)ldgen ger)t t)oct> SaS i?crj u)ru, poa)t t)6r)ec unb mdebtiger noa),
Unb poa)et t)inan bis m 5?er)lc.
In quibus illa cordis ad guttura fubfilientis, non ridicula modo, fed parum delicata mihi videtur mentio. Aliquanto turpius lapfus eft idem, ubi fequentes ex Aeneidos fecundo verfus:
Hic primum ex alto delubri cuhnine telis Noftrorum obruimur, oriturque miferrima caedes, Armorum facie £f Grajarum errore jubarum,
ludicra fic reddidit imitatione:
5Cir pacten jroar, aU wie tin -Omfb,
Ser ?o?duf' unb SUtten betitelt,
Stllein bas Jtnifitye» toa:b' jur ©tutrt
y 3 m



DISSERTATIO
Uns jcimmcrlftr) miMU Senn maneer voUt iïmmtmpf glog mi ais ®nt$tn auf beu jfopf,
Sas jittnf gauj befïialisa).'
Equidem minime ignoro, magnam eiTe hujus generis licentiam: qine tarnen non eo valet, ut talia dicantur, quae fefliva nemo. nifi plebecula judiCet, & in quibus ingenuum quemvis naufeare fuerit neceffe. Ab hujuscemodi autem dicTorum foeditate diligentius fibi poetae caverent, fi & mores & orationem faepius hominum venuftiorum polirent confuetudine, atque omnimo tenerent illud, nemini neque poetae, neque ullius generis. aucrori quidquam eiTe fcribendum, quod in ullo eorum, quos diximus, hominum coetu recitaffe pudori fuerit.
Atque hls tandem omnibus , uti praecepimus , ita diligenter peractis; illud unum denique commendabimus fcripturo, ut ea, quae didicerat fideliter tenens, neque ab fuomet ipfe fenfu defcifcat, neque vanae cujusdam inflabilisque gloriolae cupidine illeftus, pro vera pulcritudine inanem ejus fpeciem atque umbram fe&etur.' Neque profecto ingenii firmam manentemque laudem atque famam quaerentem oportet aut de multitudinis .judicio laborare , aut quid fit placiturum quam plurimis, diligenter fecum expendere. Eft autem' fine dubio animi cujusdam magni atque alti, non eodem, qui cetera rapit impetu auferri, atque ultro averfari omnem laudem, facile quidem, fed non vera via, neque laudabifi ratione obtinendam. Tam enimdiligens eft & ftudiofa fui nniuscujusque natura, ut, quae in aliis contemnimus, cum iis in gratiam facillime redeamus, fimulatque nobis ad opes, gloriam atque honorem condneere intelligamus; perinde ac fi iftarum rerum non ab fua natura, fed ab eorum, qui faciunt, refpeftuproficifci
de-



JOHANNIS JACOBI HOTTINGERI. iöi
deberet exiftimatio. A qua labc, quo certius fit cautum noflro, faepius velim hoe cogitet, quam fit afpernabilis atque minime expetenda eorum laus, quorum contemnas fingulorum judicia, quantaque fapientum jafturaftultorum fuffragia captentur. Ergo fcribens fibi cb oculos ponat & optimum quemque fuae aetatis virum, atque ex omni pofteritate illos, quibus placuilTe, inprinis fic honorificum, hacque corona rem agac, hos judices ille intueatur, palmam omnem recufans, nifi iftorum con-
fenfu fibi ddatam.
Quod fi tandem fefe videat, quamvis hoe minime agentem, tarnen multitudinis judicio probari, eo magis firmandus erit animus, ne forte in hujus laudis pciTeffione fibi nimium placens, ejusque tuendae cupidus, fenfim a vera via defleaat. Qiiapropter erit nectfle, ut tanto di. ligentius ad fe ipfe adtendat, penitusque fefe pertentet, num forte propter ea placuerit, ob quae multo fibi melius fuerit, reprehendi. Atque tametfi optime fibi per omnia confeius, tarnen neque fic nimium gaudeat populari fama, qua nihil eft inconflantius, ut forte loco pulfus a deteriore, & molliter hoe ferat, neque ejus recuperandi cauffa qcidquam faciat, quod parum fe dignum videatur. Quae profedo res fatis urgeri non poteft, quoniam ab hac parte maxima humanae naturae eft inbecillitas, multosque parum tempeftive fibi phudentium ftudia ita perdiderunt, utexbonis atque probabilibus facile peflimi redderentur. Neque enim incenfirm femel gloriae ftudium, aut modo ullo aut fine poteft contineri, fed temere evagatur; eoque animus obfeffus ultra vires fe jaöat, &, quae ut bona vidit probari, dum ftudet emendare atque in majus adtollere, penitus corrumpit. Etenim in hoe faepe viri fimillN mifumusinfantum, qui, dum nos vident, eorum alicui dido arridere, idem toties repetunt, atque in omnem partem verfum tam faepe ingeminant, donec tacere jufij multo minus placuerint fettivitate, quam
di-



*6i DISSERTATIO
difplicuerint garrula ineptaque adfectatione. Ita ego plures vidi fcript0res ingenio praeftantes, quos ita infatuaifct multitudinis admiratio, at jam propemodum fenes viderentur repuerafbere, atque in illis ipfis maxime effent inepti, ob quae primum fortafie non vitiofa erant Jaudati.
Verum hujus etiam peflis immunem, ab alia non minus illa perniciof
jubebo fibi quam diligentifiime cavere; qua nempe nonnulii correpti,
cum toti & imgulares & fui, alteri nemini quidquam videri voluut debere, per omnia & nova & inaudita nuHique ante fe difta fummo ftudio feclantur. Qui fi reputarent, effe aliquid inter fervum aüorum imitatorem, eumque, qui cum optimo quoque eosdem Veri pulcrique adeac fontes, atque unam omnino ettk ad veram certamque ingenii laudem viam, fummorum omnis aetatis fcriptorum veftigiis tritam non illi per avia flexusque hoe peterent, quod in prorntu pofitum, quo magis in itinere inftituto procedunt, eo iongius poft fe refinquunt. Ea fere corruptae vel in populis vel in fingulis hominibus eloquentie funt initia dum veterum pertaefi, nova experunt, minime quidem inteJJigentes in eloquentia neque vetera effe, neque alia nova, verumqne & rectum elegantiae atque pu'critudinis omnis judicium antiquari non poflè. Horum igitur vefiigia noftrum terreant, cum viderit, temporariae cujusdam gloriolae frudum, fanioris pofieritatis penfandum effe contemtu.
Ipfe autem fefe minime metiatur illorum comparatione, quos & frequentiflime legi, & a plurimis fufpici, omniumque fermone ceiebrari audiverit: quin potius cum illis fefe gtudeat conferre, quibus omnis fapientia doflrinaque cultior aetas per tot fecula in his litteris detuüt principatum. Cum his magis fibi ducat gloriofum, contemni, quam cum aliis laudari, atque conftanter ita fibi perfuadeat, fe, quanto magis ab horum recefferjt fimilicudine, tanto magis a vera gloria diftare, ■



VERHANDELING
OVER
■DE KENMERKEN VAN WAAR EN VALSCH VERNUFT,
ALS OOK
OVER DE BEHOEDMIDDELEN TEGEN HET LAATSTE;
Ter beantwoording der Vrage, opgegeven in den Jare 1782. door de Maatfchappij der Nederlandfche Letterkunde te Leyden,
DOOR
HIERONYMUS van ALPHEN






AAN DE HE EREN t E ï> E N VAN DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE,
tss<
W EL -E D Et E H E E R E N!
JJ)e vraag, door Nederlands Letterkundige Maatfchappij opgegeven, fchcen mij van zo veel aanbelang voor de Beminmars derpoëzij, dat ik mij, hoe zeer ik de geringheid mijner kragten gevöele, niet heb kunnen bedwingen, van eenige uwen te bef eden tot het bepeinzen van dezelve. Deze overdenkingen,, op het papier, en in eenige ordre gebragt, zijn het, welke ik aan Uw el-Edelheden aanbiede; of er in dezelve iets mogte zijn het geen de aandagt van het gemeen niet geheel onwaardig was; fchoon ik mij tevens vleie, dat er Verhandelingen zullen inkomen , in welken dit /luk vollediger en nauwkeuriger behandeld zal zijn, en aan welken ik ook dan met genoegen den eerprijs zal zien toewijzen.
Een ding heb ik in het fchrijven dezer Verhandeling onder het oog gehouden. Ik heb namelijk gedagt, dat de uitfpraken van het gezond verf and veel meer ter beantwoording der opgegeven vrage konden bijbrengen, dan eene uitgeflrekte ge-
X 2 leerd-



leerdkeid, fpitsvindige redeneeringen, of nodelooztuitweidingen; en daarom heb ik mijn best gedaan, om eenvoudige beginfeh, in een bevattelijken jlijl en door voorbeelden opgehelderd, optegeven;'en daaruit natuurlijke gevolgen te trekken, welken den jongen Kunfteitaar waar en valsch vernuft gemaklijk van elkander kunnen doen onderfcheiden; zonder dat hij, door verveelende geleerdheid, fchoolfche fpitsvindigheden, of hairkloverijen, verward of gekweld werd. Kort, eenvoudig en tevens belangrijk mijn onderwerp te behandelen -, is mijn oogmerk geweest.
VER-



VERHANDELING
over
DE KENMERKENFAN WAAR EN FA L SC H F E R N U F T„
als ook
QVER DE BEHOEDMIDDELEN TEGEN HET LAATSTE.
'tls hard to fay if greater want of Skiü Jppear in writing, er in judging il!.
Pope,
EERSTE AFDEELING,
OVER HET VERNUFT, ZO IN HET AL GEMEEN, ALS MEER ETZONDEH^ MET OPJSIGT TOT DE DICHTKUNST EN WELSPREKENDHEID.
"\^7"at is vernuft? Wat is vernuft in de fchoone Wetenfchappën? Wat is vernuft in de Poëzij en Welfprekendheid? Zie daar drie vragen, welken ik niet kan onbeantwoord laten, bijaldien ik genoegfame gronden leggen wil, om over het waar en het valsch vernuft bondig te redeneeren; ja waar toe ik zelfs genoodzaakt ben, uit hoofde der veel-vuldige en- verfchilknde beteekenisfen, welken de Latijnen aan het
X 3. woord*



16*8 ANDWOORD OP DE
woord ingenium, deFranfchen aan hec woord e/prit, de Duitfchers aarr het woord witz, de Engelfchen aan het woord wit, en de Nederlanders aan de woorden geest, vernuft, gewoon zijn te geven; en waardoor men zeer ligt in verwarring.zoude geraken, of ten minftenzigduifter kunnen uitdrukken, bijaldien men alvorens niet ftellig had opgegeven, wat men door vernuft verftaat, wanneer men over het waar en valsch vernuft in de Poëzij en Welfprekendheid redeneeren, en omtrend dezelven vaste toetsregulen wil opgeven.
Het is egter zo gemaklijk niet, als men in den eerften opflag denken zoude, om eene nauwkeurige, volledige, en teffens klare, alsook inde toepasfing gemaklijke, befchrijving te geven van het vernuft; zo in de fchoone Wetenfchappen over het algemeen, als met opzigt tot de Poëzij en Welfprekendheid in het bijzonder (*).
Veel heb ik hier over gedagt en gelezen; zonder mij egter volkomen te kunnen voldoen; doch eindelijk, het lezen moede, befloot ik — vooreerst optekümmen tot de eerfte en eenvoudigfte beteekenis van het woord vernuft, als een vermogen onzer ziele befchouwd; dan vervolgens te zien, wat ik door eenvoudige redeneering en natuurlijke gevolgtrekking daaruit kon afleiden. _ en eindelijk natefpeuren in hoe ver mij dit zoude in ftaat fteilen, om, door deze denkbeelden op de
Poëzij
„ andfpeciesof wit- and „ be «nployed m explaming the various lunds ' ftimony of taft 1\ Tl Y °(lt' Which are now received on ™e te-
ciples » ' fenUment' m;sht' ™h^> "e refolved into more genera! prin-



TRÏJSVRAAG PAK 1782. ity
Poëzij en Welfprekendheid toetepasfen, zulk een naauwkeurig en volledig denkbeeld van het vernuft in de Poëzij en Welfprekendheid te vormen, als ik noodig had om over ds kenmerken van waarén valsch vernuft te kunnenoordeelen, en mijne gedagten daar over, op vastgelegde gronden, geregeld te kunnen voorftcllen.
Het vermogen onzer ziele, het welk men bij wijze van onderfcheiding, in den eigenlijken zin vernuft noemt, wordt door Locke en veele anderen te veel om te noemen, hoofdzakelijk befchreven ; als „ het „ vermogen, waar doormen gelijkheden, overeenkomften en betrek„ kingen tusfchen verfchillende onderwerpen opmerkt (&)."
Daar het nu zeker is, dat alle menfchen dit vermogen in eene zekere mate bezitten, kan het niet anders zijn, of men moet door vernuft iets meerder verftaan, wanneer men bij wijze van loffpraak zegt: Hij heeft vernuft; Hij is een vernuft; Hij is een fchitterend vernuft enz.; maar wat kan dit meerdere anders zijn, dan zulk een vermogen, om gelijkheden en betrekkingen tusfchen verfchillende onderwerpen optemerken, hetwelk maar zeldfaam, dat is, by weinige menfchen, in dien trap of mate gevonden wordt. De man van vernuft ziet derhalven meer en fijner gelijkheden en betrekkingen dan een mensch van den gewoonen flag hij ziet dezelve fneller, en met hetopflag van zijn oog, daar zijn medegenoot dezelve of in 't geheel niet, of flegts gebrekkig en na eene langduurige en vermoeide infpanning ontdekt. De eerfte wijzing van het
ver-
(b) Ik weet wel, dat Sulzer, Theorie der Schónen Kuvjlen art. mz gefchreven heeft dat deze befchrijving niet beftemd en volledig genoeg den aart van het vernuft uitdrukt; maar het is mij egter voorgekomen, dat men 'er alles toe brengen kan wat tot het vernuft behoort, gelijk uit de volgende opmerkingen naaer blijken zal. Ook heeft Sutzer 'er geen beter weten optegeven, maar vergenoegt zig, met den invloed van het vernuft op werken van üaaak aantewjzefl,



■i?o A ND WOORD OP DE
vernuft zoude men de fcherpheid, en de Iaatfte de fnelheid of vlugheid kunnen noemen. Het grootfte, het uitftekendst vernuft is derhalven, dat, waar in fcherpheid en fnelheid beide plaats hebben.
Hier uit nu volgt vrij natuurlijk deze waarheid:
Dat het vernuft, met opzigt tot kunften en wetenfchappen in het algemeen, dat vermogen der ziele is, waardoor men zulke gelijkheden of betrekkingen tusfchen verfchillende onderwerpen opmerkt, welke
anderen onopgemerkt laten voorbijgaan, • of waardoor men dezelve
met eene zekere fnelheid gewaar wordt; terwijl anderen niet dan met veel moeite en infpanning tot het ontdekken derzelve geraken. — dit behoort mede tot de benigna ingenii vena, waarop zig Horatius in Zijne armoede beroemde, en welke hem zeggen deed:
pauperemque dirss
Me petit; nihil fupra
Dcos lacejjb: nee pot ent cm amicum -Largiora flagito
Satis beatus unicis fabinis*
Daar nu het onderfcheid tusfchen de hooge wetenfchappen en de fchoone kunften daarin voornamelijk beftaat, dat de eerstgenoemde meer onmiddelijk op het eigenlijk gezegde verftand, de Iaatfte meer onmiddelijk op de zinnelijke gewaarwording werken, zo moet dit opgegeven onderfcheid ook in agt genomen worden in de nadere bepaling van het verfchil tusfchen het vernuft in de fchoone Kunften, en het vernuft in de hoogere Wetenfchappen. Hier uit nu vloeit wederom zeer ..natuurlijk:
i.) Dat



PRIJSVRAAG VAN 1782. 171
1. ) Dat het vernuft in de hoogere Wetenfchappen dat vermogen des Wijsgeers is, waardoor hij de wezenlijke gelijkheden en betrekkingen tusfchen verfchillende onderwerpen opmerkt, met eene fcherpheid of fnelheid, of met beide, welke men zeldfaam bij menfchen aantreft. Zo was het met Newton, toen hij den vallenden appel zag.
2. ) Dat het vernuft in,de fchoone kunften dat vermogen des fchoonen kunftenaars is, waardoor hij de zinnelijke (dat is die, welke onder het bereik der in- of uitwendige gewaarwording vallen) gelijkheden en betrekkingen opfpeurt , met eené meer ^dan gemeene fcherpheid, of vlugheid, of met beide.1
De uitwerkingen van dit vermogen zijn insgelijks onderfcheiden, naar den aart der onderwerpen, omtrend dewelke hetzelve zijne kragten oeffent. In de hogere Wetenfchappen zijn de vrugten van het vernuft, nieuwe ontdekkingen, nieuwe gezigtpunten, en dus , in den eigenlijken zin, nieuwe waarheden. In de fchoone kunften zijn het nieuwe voorfteilingen , nieuwe touren, treffende, levendige, puntagtige gezegdens — maar alles meer onmiddelijk voor de zinnelijke gewaarwording.
Past men nu deze eenvoudige gronden toe op den redenaar en digter in het bijzonder, dan is het vernuft van den redenaar en digter, dat vermogen zijner ziele, waardoor hij fcherp en vlug is in het ontdekken van zinnelijke gelijkheden en betrekkingen tusfchen verfchillende onderwerpen: welk vermogen hem in ftaat ftelt, om nieuwe, natuurlijke, oirfpronkelijke, treffende beelden, metaphoren, gelijkenisfen, famenvoegingen, toefpelingen, perfonificatien enz. uittevinden, en daar door aan zijne voorfteilingen leven, nadruk en fieraad bij te zetten; dat is, gelijk Pope zegt:
Y
Trut



1/3
AND WOORD OP DE
Trut wit is nature, to advantage dresf'd,
Wliat eft was thought, hut ne'er fo wel expresfd (c)-.
P •> Ti .;V . '"- v* .
De digter, als een uitftekend vernuft befchouwd, ziet gelijkheden enbetrekkingen tusfchen verfchillende onderwerpen; en wel zulken, die onder de zinnelijke gewaarwording vallen. Hij werkt dus meer onmiddelijk op. de verbeelding, en wel op meer dan eene wijze, gelijk wij zulks ftraks meer in bijzonderheden aantoonen en met voorbeelden zul-. Jen bevestigen. Hieruit nu kan men ligtelijk afleiden, wat het vernuft zij,, aangemerkt als eene eigenfehap van een digtftuk, of ftuk van. welfprekendheid. Het kan namelijk niet anders zijn, dan de-nieuwheid, het treffend of verrasfend vermogen , en de cierlijkheid van de digter-, lijke voorftelling, uit hoofde van opgemerkte gelijkheden, overeenkom-, ften en betrekkingen..
Ik fpreek hier met opzet van betrekkingen, en daar op geveftigde fa-menvoegingen , enz. om eene tegenwerping te ontwijken, welke Addison aan Locke gemaakt heeft:, deze namelijk, dat het opmerken, van gelijkheden wel eene voorname bron van vernuftige trekken is, maar dat het opmerken van verfcheidenheden insgelijks aanleiding geeft aanhet vernuft, om zig in zijn luifter en vermogen te vertoonen; het geen voornamelijk zigtbaar is in antithefen, punten enz. (d):
Want, fchoon ik het in thefi met Addison eens ben , dunkt mij ; egter, dat.het zien en het voorftellen van verfcheidenheden. door het
ver--
(c) Esfay on Crittchm. vs. 197. daar om zegt ook L. K ai mes Elements of Criticism. ch. XIII. „ Wit is a quality of certain thougts and expresfions; the term, is" never applied to an aaion nor to a pasfion, and as Üttle to.an external objeft."
■{d) Spectator Vol. I. p. 241.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 173 vernuft, altoos gepaard gaat met eené voorftelling van eene zekere overeenkomst , gelijkheid , of onderlinge betrekking, tusfchen deze verfcheidenheden 5 eene vereeniging in één zeker punt, of de famenvoeging derzelve op eene zekere wijze, welke altoos eene zekere gelijkheid , overeenkomst of betrekking vooronderftelt. Zo is het
contrast niet anders dan eene famenvoeging of vereeniging van twee verfchillende of tegen over elkander ftaande dingen in één punt — maar in dit punt is juist dat, wat altoos eenige gelijkheid, overeenkomst, betrekking vooronderftelt: zo zegt bij voorbeeld Hooft:
■Gemakkelijk is veiligst gaan, En groote rust kleen onderwinden.
Hier wordt groot en klein in een zeker opzigt of punt famen vereenigd,
fchoon zij anders tegen elkander overftaan en dus is hier ook de
vereeniging van twee tegen over elkander ftaande onderwerpen, gegrond Tp eene opgemerkte gelijkheid. Zo bij voorbeeld ook, wanneer Vouenhove van den bekeerden moordenaar zegt O) :
, Hy raakt binnen
Bij avontlicht in 't paradys, die fnel
Een ganfchen dag te post liep naar de hel.
Nu is het zeker , dat, den gantfchen dag den weg des verderfs te bewandelen, en des avonds in het paradijs te komen, iets paradox, tegen*
ftrijdigs, contrafteerends in zig heeft maar het vernuftige egter
van dezen trek, wanneer men dezelve nauwkeurig ontleedt, beftaat
hier
(O Poëzij bl. 62. ^



174 A N D IV O O R D OP DE
hier in, dat deze twee tegen overgehelde dingen in één punt vereenigd worden. Zij hadden, hoe contrafteerend inzig zelfs, egter in één mensch, als 'tware u gelijk plaats; en, als zodanig voorgefteld, dienen zij, om de bovennatuurlijke magt van den Zaligmaker zinnelijk te vertoonen. Derhal ven, gelijk ik gezegd heb, alles wat voor famenvoeging vatbaar is, moet eene zekere zijde, een zeker punt hebben; uithoofde van welken 'er vereeniging plaats kan hebben; en dit punt, deze zijde, vooronderftelt eenige gelijkheid, hoe ingewikkeld , hoe diep verborgen voor het gewoone gezigt dezelve ook wezen mag; zonder deze gelijkheid tog zou de famenvoeging, in plaats van treffend en behagend, onverftaanbaar, redeloos, en dus non fins zijh.
Onder deze bepalingen en ophelderingen, dunkt mij, dat men Addison en Locke kan vcreenigen, enzig houden aan degegevene befchrijving van het vernuft; namelijk dat hetzelve is eene treffende voorftelling van opgemerkte gelijkheden, overeenkomften, betrekkingen, of daaruit vloeiende famenvoegingen..
Dus verre gevorderd zijnde, door eene zo ik mij vleie eenvoudige aaneenfc'hakeling van gedagten, moeten wij deze befchrijving van het vernuft in de poézij en welfprekendheid, door voorbeelden, beveiligen, om dan vervolgens met te meer grond tot andere bijzonderheden , den aart en de uitwerkingen van dit vermogen betreffende , te kunnen overgaan.
Laat ons een begin maken met de ontleding van de volgende pafiage uit Vondels klaghte op het verbranden van 't Stadthuis van Amjlerdam (ƒ). Deze zal ons aanleiding geven , om mijne befchrijving van
het
(ƒ) Poëzij d. IX. Vi. 145.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 175
het digterlijk vernuft, zo veel zulks tot verdere ontwikkeling noodig is, op te helderen en te beveiligen. Dus zingt hij:
Aelout Stadthuis, verminkt Stêhuis,. Gewoon van ouderdom te bukken, En onderjlut met jonge krukken,
Hoe jlortge in 't graf met dit gedruis,, In 't midden van den brant en 't rooken; Nu 't onvoldragen Raedthuis vast Zijn leden krijght, en groeit, en wast? Gij waert verzwakt, verleemt, gebroken,,
O afgeleefde Bejlemoêr! Verdroot u langer dus te faven, Dat gy u levendt liet begraven
In puin, op uwen fiegtcn vloer; Terwijl uw droeve kinders fchreeuwen Op uw geraemte? ê Stut van Staet, Der Burgren Scheitsvrouw, Hollants Raet,. En toeverlaet van weeze en weeuwen.
Den koopman hebtge, uit uwen fchoot,, Gezegent, gefofeert met fchijven, Om handel Oost en West te drijven;
De Stadt en 't Landt geredt in noot.. Gij hebt onbillijkheit geregelt
Door Recht en Wetten, trouw en vroom;, Het quaet gehouden bij den toom; Den eedt en. 't burgerrecht bezegelt..
Y 3 Gij



iró" ANTWOORD O J> x> E
Gy toonde u gastvry, 'waert gewoon Den vreemdeling, als ingeboren, Met min t' ontfangen, en te hoor en,
Te dekken met uw wapenkroon. Gy zijt de Stadt te vroegh ontvallen,
Dus out in 'tzachtjle van haer rust*,
Fan ramp noch mgeval bewust, 0 vaste vryburgh van uw wallen,
Gij zaeght den nieuwen gront geleit, En woudt misfchien, ver Juft van jaren Den last van 't foopen ons befparen
Uit averechtze zuinigkeit: enz.
Niemand die eenig gevoel heeft voor digterlijke fchoonheden, zal ontkennen, dat'er in deze plaats van Vondel over het algemeen veel vernuft doorflraalt; maar tot mijn oogmerk is het niet genoeg, dit flegts in 't algemeen aantemerken, maar daartoe is het noodig, dat ik in bijzonderheden aanwijze, waar in het vernuftige van deze fchilderij beftaat; als ook hoe het vernuft werkfaam is in de bijzondere deelen der voorflelling; ten einde uit dit voorbeeld de gefchiktheid en de volkomenheid mijner befchrijving van het digterlijk vernuft te doen opmerken.
Het digterlijk vernuft ontdekt zinnelijke gelijkheden tusfchen verfchillende onderwerpen. Vondels vernuft zag hier algemeene overeenkomen tusfchen het nieuwe, doch onvoltooide, Stadhuis, en een onvoldragen kind tusfchen het oude en wankelend Stadhuis, en
eene bestemoeder van veel verdienfle Dit gaf hem aanleiding,
om



PRIJSVRAAG VAN 1782. i?7
ommeer byzondere, en fijner gelijkheden optemerken tusfchen
het groeien van een onvoldragen kind, en het dagelijks toenemen van
het nieuwe gebouw . tusfchen het gaan van eene oude vrouw op
krukken, en het onderfteund worden van het oude Stadhuis, door flutfels tusfchen het invallen van het oude Stadhuis, terwijl
nog flond, eer het was afgebroken, en het zig levendig laten begraven uit verdrietelijkheid tusfchen de handelingen van eene rij-
ke bestemoeder, die mild, regtvaardig en herbergfaam is, en het bedrijf van het Stadhuis, met opzigt tot de handhaving van billijkheid,
regtvaardigheid , herbergfaamheid enz. en eindelijk tusfchen
het invallen, zonder na het floopen te wagten, of daar toe den benoodigden arbeid en kosten tebeftèden, en de averegtfche zuinigheid van eene oude en afgeleefde vrouw.
Hier zijn derhalven gelijkheden; en wel zulken , welke wij ons
zinnelijk kunnen voorftellen; voorwerpen voor onze verbeelding:
ze zijn egter tusfchen zeer verfchillende onderwerpen, en van dien aart, dat zij, ten minften in de opgegeven bijzonderheden, niet zouden gezien worden, door elk die een oud en nieuw Stadhuis zag, maar alleen door een vernuft, gelijk aan dat van Vondel. — Zij zijntevens van dien aart, dat zij, zo dra ze worden voorgefteld, begrepen, dat is , door de zinnelijke gewaarwording bevat worden; en hierom zijnze natuurlijk, terwijlze door hunne nieuwheid en onverwagtheid behagen en treffen. Men voldoet zijne weetgierigheid door zulke overeenkomften tusfchen verfchillende onderwerpen te leeren kennen, welke ons te vooren onbekend waren, of waarop wij ten minften tot hier toe geen agt geflagen hadden.. Wij verwonderen ons over de mate des vernufts van den fchrijver, wiens levendige verbeel-
dings-



178 ANDWOORD OP DE
dingskragt hem zulk eene oirfpronkelyke en fijn uitgedagte gelijkheid deed ontdekken, als 'er is tusfchen de averegtfche zuinigheid eener afgeleefde oude vrouw, die anders veele verdienften heeft, en het van zelfs invallen van het Stadhuis, zonder dat het noodig was, tijd , arbeid en kosten daar aan te befteden. Wij worden door het zien van zulke gelijkheden aangenaam bezig gehouden, ook in zo verre ons verfland of fcherpzinnigheid oordeelt over de waarheid dezer gelijkheden, en den digter of bewondert of berispt; terwijl verder de nieuwheid dier ontdekkingen, of het onverwagte in de voorflelling, ons treft,en door de zinnelijke voorflelling leven en fieraad ontvangt.
Maar verder; al het bevallige, treffende, verrasfende, onverwagte van deze kunftige voorflelling; alle beelden, al het allegorifche, vergelijkende; al het perfoonsverbeeldende in deze fchilderij is nergens' anders zijn aanwezen aan verfchuldigd, dan aan opgemerkte en voorgeftelde gelijkheden en betrekkingen; en daarom meene ik, dat uit deze pasfage van Vondel ten duidelijkfle blijkt, dat mijne befchrijving van het digterlijk vernuft wettig zij.
Wil men hier van nog nader overtuigd zijn, men fla flegts met mij op, de Zedeprinten van onzen Ridder Huig hens; waarin zo veele fpelingen van het vrugtbaarst vernuft te vinden zijn, als men ergens anders zal aantreffen. Alle deze vernuftstrekken, uit elkander gezel, en in haren oorfprong nagegaan , zijn niet anders, dan opgemerkte en zinnelijk voorgeflelde gelijkheden of betrekkingen tusfchen zeer verfchillende onderwerpen; en wel, nieuwe, onverwagte; fomtijds koddig en Jacghvcrwekkend; fomtijds meer ernflig, doch veel al zulken welken ons overtuigen dat Hüighens, zeker een der grootfle vernuften zijner eeuwe, overeenkomften of gelijkheden ontdekte, aan welkgn een ander niet zou gedagt hebben. Laa£



PRIJSVRAAG FAN 1732. 179
Laat mij 'er eenige voorbeelden van aanhaalen: Zo zegt hij van eenen Koning;
Hij is een menighte befloten in een kroon,
Een yeders opperknecht, een Jlave zonder loon.
Het hooge dack van 't rijck, dat al den hagel uijtjlaet;
Het groote rekenboek van al dat in en uitgaet,
Een penning van 't metael, daer wij af zijn gemaeckt,
Maer op den rekenrij der duifenden geraeckt.
Uit hoofde van opgemerkte en voorgeftelde gelijkheden, noemt hij eenen bedelaar,
. Een aerdsch planeet; een fchildpad zonder dack;
Een Jchaduw van het Hof; een jloepftijlvan de Kerckdeur.
Eene rijke vrijfter is bij hem
Een vrijerwan; een fchuimfpaen van de jeugd.
en van een gemeen Soldaat, maakt hij
Een ysre fport in 't heek van 't Faderland.
Maar wie moet niet lagchen, als Hutgens al zijn vernuft befleedt, om eenen onwetenden arts te hekelen, door hem op deze wijze te befchrijven:
Z Hij



ï8o ANDPTOORD OP DE
Hij is een onderbeul; een buffel met een rinck';
Een vuijst in 't fwetrig oogh ; een oorband op een klinck;
Een vroedvrouw met een baard; een konjlig menfchenmoorder;,
Een dobble kerckhof-ploeg; een boerenborfenboorder.
Een raetsheer met een P voor 't midden of voor aen;
Een onbetroubaer brugh, daer elck wil overgaen,
En vallen in de gragt daer door hij moghte treden.
Een zeisfem van de dood; een besfem van de fleden;
Een onbegrijplick vat, dat min begrijpt dan 't geeft,
Een mildmond van een man, die geeft en niet en heeft.
En hoe vernuftig uitgedacht en teffens hekelend is deze trek op een Alchymist;
Hij is
Een inbreuck van de fchrift, die foeckt en niet en vindt.
en deze op een algemeen, dat is een flegt Poëet;
Hij is een kraeckend wiel, dat fiadig maeh en knarst Een windig wangeback van femelen en gist.
Maar nu ziet elk, zonder dat het noodig is, dit in bijzonderheden aantewijzen, dat alle deze geestige of vernuftstrekken niet anders zijn5 dan nieuwe, oirfpronkelijke, eigenaartige, onverwagte, treffende voor' Hellingen van opgemerkte gelijkheden.
Boiieau, dat uitftekend vernuft, begint zijne VIII*. Satire op deze wijze: ^



PRIJSVRAAG VAN 1782. 181
De tous les anhnaux qui s'elevent dans Fair, Qui marchent fur la tem, ou nagent dans h mèr, De Paris au Perou, du Japon jusqu'a Rome, Le plus fot animal, a mon avis, c'cjl fhomme.
Hoe onderneemt hij nu het vernuftig betoog van deze paradoxe ftel, ling? Op deze wijze: Zijn levendig, fpelend en ftckcïagtig vernuft ontdekt zekere handelwijzen of onhandigheden van den mensch, tusfchen welke, en foortgelijken, aan dieren eigen, eenige gelijkheid of overeenkomst plaats heeft; en zijn geheele betoog is niet anders, dan
de voorflelling dier gelijkheden. * op deze wijze: In deze en die
onhandigheden, aan meafchen en dieren gemeen, handelen de dieren wijzer dan de mensch; ■ derhalven.
Meer ernflig, maar op denzelfden voet fchildert Horatius (g) het dwaze af van zulken, die nimmer te vrede zijn, ten zij ze meer bezitten, dan zij gebruiken kunnen. Hij zoekt door zijn vindingrijk vernuft gelijkheden op, tusfchen deze menfchen, en andere voorwerpen; omtrend welke laatften het eene uitgemaakte zaak is, dat ze dwaas en belagchelijn zijn. Uit hoofde van deze voorgeflelde gelijkheden doet hij zijn lezer treffend en onverwagt gevoelen de dwaasheid van
dezulken, welken hij als dwaazen wil affchilderen. Men leze
uit de geheele Schilderij flegts deze volgende regels:
vel die, quid referat intm
Naturae finis viventi, iugera centum, an Mille aret?
de
(g) Serra. I. 1—49. en volg. ^



i82 AND WOORD OP DE.
De reden, welke hij daar van opgeeft, is deze volgende, welke elk egter terftond als ongerijmd zal verwerpen:
at fuave eft de magno tollcre aceno,
zo ook verder:
Ut tibi fi fit opus Uquidi non ampiius urna Vel cyatho; ac die as magno de flumine malim Qiiam ex hoe funicuh tantumdem fumere: eo fit Plenior ut fi quos deleclet copia jufio, Cum ripd, fimul avulfos ferat infidus acer.
Maar- ik moet hier het een en ander opmerken over het treffende en onverwagte, als een eigenfehap van het Vernuft befchouwd. Alles wat oud en daar door zijn treffend vermogen verloren heeft, behoort niet tot het vernuft : dat is, een kunftenaar, die oude en dikwijls opgemerkte gelijkenisfen of betrekkingen voorftelt, verdient den naam niet van een man van vernuft; en daarom is het er verre af, dat alle metaphoren, allufien, gelijkenisfen , perfonificatien enz., de kenmerken van vernuft met zig voeren. Zulks gefchiedt alleen, wanneer zij, of in zig zelf nieuw en treffend, of door hunne plaatfing onverwagt zijn, en eene zekere mate van ontzetting veroorzaken. Om deze reden zelf, zegt Addison (/*), zijn de gelijkenisfen in het Heldendicht, welken meer gefchikt zijn om het gemoed met grote denkbeelden te vervullen ,
dan
{ii) Spectator ns. 62



PRIJSVRAAG VAN 1782. 183
dan om hetzelve met nieuwe en vermakelijke bezig te houden, zelden van dien aart, dat zij vernuft in zig bevatten. Ik ftadit in een zeker opzigt toe , namelijk in zoverre; dat eene metaphore, eene allufie, eene gelijkenis bij den helde'ndigter volkomen aan het oogmerk beantwoorden kan, zonder juist in den naauwftcn zin vernuftig te zijn; maar ik meen egter te gelijk te kunnen ftaande houden , dat zij vernuftig wezen kan, en mag, zonder daarom te kunnen gezegd worden de hoofdvoorftelling te benadeelen. De grootheid en verhevendheid verdraagt zig niet alleen met Jret onverwagte, maar wordt er zelfs fomtijds uit geboren, of door vermeerderd: even als in dat bekende zeggen van Horatius,
Si fiaStus iïïabatur orbis 'r Impavidum feriunt ruime.
alwaar de Iaatfte uitfpraak zo wel ontzettend en onverwagt als verheven is. Maar dit is zeker, dat vernuft alleen niet genoegfaam is, om grootfche en verhevene denkbeelden te verwekken.-
Men ziet hier ook uit, dat het nieuwe onverwagte en treffende fomtijds alleen en geheel het fchoone van eene voorftelling uitmaakt; en dan is zulk eene voorftelling louter vernuftig. Dit heeft plaats, wanneer men iets gemeens, een zeer bekend denkbeeld, zo voorftelt, dat het alléén treft door de wijze van uitdrukking of dat zij gepaard gaat
met andere hoedanigheden, als grootheid, verhevendheid, lagchverwekkendheid, naïfheid enz. ; en dan is zulk eene voorftelling gemengd.
Schoon nu de meefte vernuftige voorfteilingen gemengd zijn, zo is het onverwagte en treffende egter in trap en mate zeer onderfcheiden. Lord Kaimes noemt de uitwerking van hetzelve a flatch, een klap;
2 3 Doch



ïSU AND TF OORD OP DE
Doch, wanneer men niets anders vernuft noemt, dan waar in het onverwagte of ontzettende zo fterk is, dat het gemoed van den lezer of hoorder als 'tware een fchok krijgt, dan zal men veele voorfteilingen, welke waarlijk vernuftig zijn, moeten uitmonfteren uit het getal der vernuftigen. Wei is waar, dat alles, wat nieuw en onverwagt is , eene zekere ontzetting veroorzaakt, en in eene zekere mate treft; doch ik zoude niet durven ftaande houden, dat deze ontzetting, dit treffend vermogen, in alle vernuftige voorfteilingen zo groot is, dat men het een fchok zoude durven noemen. Het vfcrnuft kan zo wel eene zagtere aandoening veroorzaken, zonder daarom optehouden vernuft te zijn. Maar daarenboven, waar zijn de grenzen van dat ontzettende, binnen welke zig het vernuft bepaalt ? Daarom komt het mij duidelijker voor, wanneer men meer algemeen fpreekt en zegt: zal er vernuft zijn inde voorftelling van gelijkheden , overeenkomften of betrekkingen , dan moet dezelve nieuw zijn ; zij moet door hare nieuwheid verrasfen en zo in meerder of minder trap treffen; welk treffen fomtijds zo fterk is, dat het een geheelen fchok ofte ontzetting in het gemoed van den lezer
of hoorder veroorzaakt. Dit blijkt ook nog daar uit, dat, het
geen Lord Kaimes a fiatch noemt, geen onderfcheidend kenmerk van het vernuft is. Het ik vanMedea, fchoon geen vernuftstrek, geeft dezelve,flatcks als de treffendftc voorftelling van vernuft (ƒ).
Eer
(>) Na dat ik dit gefchreven heb, zie ik met vermaak, dat de Schrijvers van U ïtmm mUotlKt DCC e%bnm mifïtnffaftm vol.X. p. 237. dezelfde aanmerking maken over deze gedagte van Lord Kaimes, zeggende: „Deze vergelijking kan fom„ tijds zo verre gaan, dat zij ontzetting veroorzaakt; maar moet men daarom de ont„ zetting noodzakelijk tot eene eigenfehap van een vernuftige gedagte maken ?



PPIJSVRAAG VAN 1782. 185
Eer ik nu overga, om eenige gevolgen afteleiden uit deze'mijne gezegdens,moet ik nog eene bedenking wegnemen, welke men tegens mijne gegevene befehrijving van het vernuft zoude kunnen inbrengen.
Ik zal dezelve opgeven met de woorden van die Schrijvers, welke mij. dezelve geopperd hebben. Zij, de Opftellers namelijk van het artikel Efprit in den Parijfchen druk der Encyclopedie, zeggen: „Cen'ejl „ pas toujours par une metaphore qu'on s'exprime fpirituellement; c'ejl par „ un tour nouveau; c'ejl en laiffant deviner fans peine une partie de fa „ penfée; c'ejlce quon apelie fineffe, delicateffe ; & cette maniere ejl „ d'autant plus agrcable, qu'elle cxerce & qu'elle fait valoir l'efprit „ des autrcs"
Ten voorbedde hier van brengen zij bij het volgende gezegde van
M- DE EA SaBLIERE.
EgU tremble que dans ce jour
ï'Hymen plus puiffant que l'amour
N'enleve jes threfors fans qu'elle ofe s'en plaindre-
Elle a negligé mes avis;
Si la belle les eut fuivis,
Elle n'auroit plus rien a craindre.
En voegen 'er deze aanmerking bij: „Vauteur ne pouvoit, ce femble, bz mieux cacher, ni mieux faire entendre ce qu'ü penfoit, fcf ce qu'il
„ craignoit d'exprimer" Een foortgelijk voorbeeld levert ons, mijns bedunkens, dit korte
en veelbeduidend gezegde van Ge hert op, aan het flot van een-
zijner Fabelen,
Hit



i8o" ANTWOORD OP DE
Die oudebooze Generael!
Maar zoo weinig ik genegen ben, om aan foortgelijke gedagten of voorfteilingen de fchconheid te ontzeggen, zo mm ben ik egter overtuigd , dat deze foort van fchconheid eigenlijk tot dat geen behoort, wat men, in den eigenlijken zin, vernuft noemt. Het fchijnt mijtoe, dat alle foortgelijke gedagten en voorfteilingen, wanneer de kunftenaar met een fchijnbare nalatigheid meer zegt dan hij fchijnt te willen zeggen, of wanneer hij door eene eenvoudige voorftelling egter zijn lezer in ftaat fielt om 'er het overige bij te denken, behoort tot het naïve, waarvan men ook verfcheide foor ten aantreft: tenminften naar het geen ons Moses Mendelszoon, Riedel en anderen nopens het naïve leeren, kan men alle dusdanige voorfteilingen tot een van de foorten van het naïve brengen; zelfs die, welke iets hebben van het grootfche of verhevene, waarmede zig het naïve zeer v/el verdraagt.
Daar derhalven het naïve en het vernuftige dingen van verfchillenden aart zijn, zie ik niet, waarom dc aanmerking der Schrijvers van de Encyclopedie mijne befchrijving van het vernuft zoude om ver ftooten: ten minflen volgens, het oordeel van hun, die niet alle digterlijke fchoonheden, hoe ook genaamd, onder de clasfe van vernuft brengen; het geen mijns bedunkens al te onbepaald is; hoe gaarne ik erkenne, dat men, het woord vernuft dikwijls in de gemeene famenleving in'een wijd uitgeftrektere beteekenis neemt, dan wanneer men, in eene theoretifche verhandeling, bepaald over het vernuft handelt. Ik heb zelfs gemerkt, dat men, wanneer men over het vernuft in de digikunst handelt' daartoe wel eens meer brengt, dan er eigenlijk toe behoort; en dit
waar-



PRIJSVRAAG VAN 1782. 187 waarfchijnlijk om het gebruik, hetwelk men, in de gemeene famenleving, van het woord vernuft maakt; zo dat men 'er fomtijds gedagten en voorfteilingen toe brengt, welken veel meer de vrugten zijn van Genie, fan van Vernuft. Hier doorgeraakt men dikwijls in verwarring; en om zulks te vermijden, dunkt mij allergefchiktst te zijn, deze drie eenvoudige denkbeelden altoos levendig te houden, wanneer men over het vernuft fpreekt.
Schoone, treffende gedagten, van wat aart ook, met de hoogstmogelijke eenvoudigheid voorgefteld: Zie daar de Genie.
Schoone, treffende gedagten, kunftig en fierlijk, en door deze kunst
en fierlijkheid te meer treffend voorgefteld Zie daar Genie en
Vernuft te famen.
Gemeene, bekende gedagten, zo voorgefteld, dat ze, door de wijze van uitdrukking, behagen en treffen: Zie daar het Vernuft alleen.
Laat mij deze drie aanmerkingen door eenige voorbeelden ophelderen. De volgende pasfages zijn fchoone gedagten, doch waarin geen eigenlijk vernuft te vinden is:
Palamedes zegt bij Vondel;
Die zorgt, enwaekt, en fiacft, enphegt, en zwoegt, en zweet,
Ten oirbaer van het lant een lastig ampt bekleet,
En waent de menfchen aen zijn yroomheit te verbinden,
Zal zig te jammerlijk in 't endt bedrogen vinden
Van 't wispelturig volk, dat, veel te los van hooft,
Genoten dienst vergeet, en 't ergjle liefst gelooft.
Aa e»



188 A N D W O O RD OP DE
enjin Jacob Simonszoon de Ryk zegt Margareta tegen Hooft (£):
Dees bange dag zal mij mijn wederhelft doen derven, Mij fchiet niets over dan te weenen en te Jlerven.
Zo ook wanneer Young zegt (/):.
Shall 1 too weep ? where then is fortitude ? And fortitude abandon'd, where is,, man?
ïn alle deze voorbeelden is de voorflelling fchoon en treffend, zon* der vernuftig te zijn. Maar wanneer dezelve Young in de daarop volgende regels zegt:;
He tliat is bom, is lijled; life is war, Eternal war with woe. Who bears it hejl,, Deferves it leajl ———
dan is 'er vernuft bij-, in de wijze van uitdrukking; zo ook, wanncer.Hóratiüs fchetst, hoe hij zig gedraagt, wanneer het geluk hem
verlaat (.?«):.
Si
(k) BI. 169.
(/) Night-thougts n. II. Am) Cttrmm. l, III. Od. 29, Vf. 53. ftfi



PRIJSVRAAG VAN 1782' < W
■ — fi celeris quatii
Tennas; refigno quae dedit, & tned Virtute me involvo, probamque Pauperiem fine dote quaero. Non efi meum, fi mugiat Africis Malus pro-cellis, ad miferas preces Decitrrere, & votis pacifci, Ne Cypriae Tyriaeque merces Addant avaro divitias marl. Tum me biremis praefidio fcaphae Tutum per Aegaeos tumultus Aura ferat, geminusque Pollux.
Boileau drukt dit kort en geeftig dus uit:
Qu'a fion gré defiormais la fortune me joue On me verra dormir au branie de fa rouey
Eindelijk geeft men ook aan bekende ea gemeene gedagten een zeker vermogen, eene zekere nieuwheid, door het vernuftige van de voorflelling. Dezelfde Horatius wil zeggen, dat men niet onophoudelijk moet treuren, en gebruikt daar toe de volgende uitdrukkingen (»):
■Non
<«) Carm. L. II. Od. 9.
Aa 2



-ioo ' AND W- OORD' OP DE
Non femper imbres nubibus hifpidos Manant in agros; aut mare Cafpium Vexant inaequales procellae
Usque ; nee Armeniis in oris, Amice Valgi ftat glacies iners Menfis per omnis; aut Aquilmibus Qiierceta Gargani laborant, Et foliis viduantur orni.
Dat de eer, welke wel' eens aan boosdoenders te beurt valt, vankorten duur is, is eene opmerking, welke zo dikwijls door de ondervinding is bevestigd, dat ze, eenvoudig, en onopgefierd voorgefteld, niet zeer treffen zou; maar zo als Malherbe (o) dezeopmerking voorftelt, is ze vernuftig, fchoon en treffend;.
La gloire des meeltans ejl pareille a cette herbe, Qid, fans port er jamais ni javelle, ni gerbe, Croijl fir le toicl pourri d'iine rïeillc maifon: On la voit feche & morte, auffitoft qu'elle eft née; Et vivre une journèe Eft reputé pour elle une longue faifon.
Deze voorbeelden, waarbij ik nog een groot aantal had kunnen.voegen, zijn genoegfaam, om mijne meening optehelderen.
Nu
(o)Toef. p. 4.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 191
Nu ga ik over tot het afleiden van zulke gevolgen, uit het gee, ne ik tot hier toe gezegd, en met voorbeelden bevestigd heb, als dienen kunnen, om dit fluk in meer bijzonderheden aantewijzen, en uit verfchillende oogpunten te vertoonen.
Het eerfte gevolg is: Dat dit vermogen de bron is, niet van gewoone, afgcfletene, maar van nieuwe, oorfpronkelijke, treffende beelden, metaphoren, allegorien, allufien, perfoniftcatien enz. In deze allen heeft tog plaats, het geen wij, als het hoofdkenmerk van het vernuft in de poëzij, hebben opgegeven; namelijk de zinnelijke voorftelling van opgemerkte gelijkheden of betrekkingen, met oogmerk om te behagen en te treffen.
Een digter gebruikt beelden, metaphoren, allegorien, dat is door» lopende metaphoren, enz. Om dezelve te vinden, moet hij gelijkheden zoeken, tusfchen het eigenlijk onderwerp van zijne voorftelling,
1 1 U„. „11, W,: «« nlootc Tron viin picrpnliik"
en een ander onderwerp, neiwcm. mj, ^ ~ j~
onderwerp, zo kan vertegenwoordigen , dat men egter zijn eigenlijk onderwerp niet uit het oog verliest. Ossian, bij voorbeeld, noemt de oogon van Colnadona,. rollende Starren, hare ziel, een paal van licht. De zinnelijke overeenkomst tusfchen Jlarren, rollen, en oogen die zig bewegen is hier de eenige grond, waarom het een in plaats van het ander genoemd wordt; en zo is het in alle foortgelijke overdragtige benoemingen..
Het zou overtollig zijn, dit in meer voorbeelden aantewijzen; daar 'er geen nieuw en treffend digterlijk beeld, metaphore, of allegorie is, waarin men dit niet,, met den eerften opflag van het oog, ontdekken zal. Men fla, bij voorbeeld, flegts den Reisbrief van Poot op, en men zal van mijne gezegdens overtuigd worden. Maar het
Aa 3 Scclb



ioa ANDWOORD OP DE'
geen, waarop het eigenlijk hier aankomt, is dit: dat de digter nieuwe, treffende beelden uitvinden moet; en dit is "hem onmogelijk zonder vernuft.
De gelijkenisfen zijn fchilderijen, waar door de zaak, die voorgefteld wordt, des te zinnelijker, des te treffender, des te duidelijker wordt voorgehouden aan de verbeelding; en wel eenvoudig om deze oorzaak, om dat de gelijkheid of overeenkomst, welke 'cr is tusfchen de zaak, die vergeleken wordt, en het onderwerp, waarmede dezelve vergeleken wordt, een meerder Jicht dcet vallen op het hoofdonderwerp, en daardoor de geheele voorflelling levendiger, treffender en bevalligèr maakt.
Het zoude buiten het beflek van deze Verhandeling zijn, hier, over alle de bijzonderheden^, oogmerken en foorten der gelijkenisfen te handelen; het is genoeg, aantemerken, dat het vermogen, om zulke gelijkende onderwerpen te vinden, dezelve levendig en treffend voorteftellen , en in het regte oogpunt te vertoonen , behoort tot het vernuft; de aart der gelijkenisfen toont dit genoegfaam aan; en het eerfte het beste voorbeeld zal dit klaarblijkelijk bevestigen: zo zegt Hoogvliet van Sara (p);
Zij fmclt in tranen, of berst uit in jammcrklaghten ; Gelijk een dikke drang van wolken, t'faamgeperst Door dwarrelwinden, wordt genepen tot hij berst, En openfeheurt, met ftorm of harde donderfagen, Of uitgewrongen wordt tot felle regenvlagen.
En
(p) Jbrah. II. 13. bl. 45,



PRIJSVRAAG VAN 1782. 19$ In op eene andere plaats van den Koning van Égijpte (f):
De Nijlvorst is verbaast, en voelt zijn geest vcnwd
In vaste frikken, die hem klemmen om het hart.
De liefde, droef heit, fijn, en angst, en vrees, en teren,
De heilige eedt, dien hij zo aanjlonts heeft gezworen 3
Bef reden elk om 't felst zijne overwonne ziel,
Tot hij al zwoegende in een dootfche flaaute viel.
Gelijk een hert, dat, door een' pijl geraakt, in 'tremen,.
Door dootfehrik, zonder bosch of lomrigh wout te kennen,-
Zijn diepe wonden poogt t'ontvluchten, tot het net .
Des hozen jagers- het elèndigh dier bezet;
En hoe het fierker voelt tot redding van zijn leven,
Hoe eer. het, flaau van. kracht, zich moet verwonnen geven.
Het vernuft van Hoogvliet was hier de bron der opgemerkte gélijkheden. Hoe fijner nu de gelijkheden zijn, hoe treffender zij wegens hunne nieuwheid zijn; hoe fterker licht zij terugkaatfen op het hoofdonderwerp,. hoe groter het vernuft is dat dezelve opmerkt -en voorflelt.'
Hetzelfde heeft plaats in geeffige of vernuftige toefpelingen. Deze .tog zijn voorfteilingen van opgemerkte gelijkheden, tusfchen het geen reeds tevoren aanwezig was, of gebeurd is, en dat, hetwelk nu dooiden digter wordt voorgedragen; dus een foort zelfs van gelijkenis: bij
Voor¬
ts) Air ah. II. B. bl, 53»



194 ANTWOORD OP DE
voorbeeld: Poot wil zeggen, dat de wijsheid zelve niet beftand is tegen de verleidingen van den wellust. Deze waarheid bevestigt hijdoor toefpelingen uit de geschiedenis, van Simfon en Salomo ontleend ; en draagt dezelve voor aan de zinnelijke gewaarwording. Hier door bewijst hij digtkundig zijne tegenwoordige voorftelling; om dat 'er tusfchen de gevallen, waarop hij toefpeelt, en zijne voorftelling, zulk eene gelijkheid en overeenkomst is, dat de iaatfte door de eerfte digtkundig bevestigd, en te gelijk levendiger en treffender voorgefteld wordt. Dus zingt hij (r):
Maar wat geit hier een bloedvergieter,
Een held of dwingeland, De wijsheid zelf, de wijsheid liet 'pr
Haar voetfiap in het zand, Men wierd 'er in een beeld de gangen
Van Salomo gewaar, En zag 'er Simfons lokken hangen
Te pronk aan een pilaar.
Hoe fchoon en treffend is ook de vernuftige toefpeling op de gewoonte der menfeheneeters, in de Ode fur la guerre prefente (s) ; wanneer de digter de oorlogende Mogendheden aanfpreekt, en hen, met dezelve, in een punt vergelijkt en famenvoegt:
Ces
(O D. II. bi. 60.
(s) Trefor du ParnaJJe Tome II, p.



PRIJSVRAAG VAN 1782. m
Ces fauvages fanglans, que votre orgueil detejle, Sont de foibles rivaux de tant d'exces honteux , Et je ne vois que l'art de faire un manifefte,
Qui vous dijlingue d'eux. Ils mangent les vaincus dans leur cruelle joie, L'honneur de les tuer fuffit a vos fureurs, Oii'importe, a qui n'ejl plus, de devenir la proie Des vers ou des vainqueurs.
Even zo is het gelegen met de perfonificaticn, of perfoonsverbeeldingen; waarin, door zekere opgemerkte gelijkheden tusfchen bezielde en onbezielde voorwerpen, aan de Iaatfte ook de perfonaliteit wordt toegekend. Zo fpreken de dichters, rotfen, bergen, boomenaan; en fchrijven aan dezelve, medegevoel, bewustheid, en dergelijke eigenfchappen toe. Zo wordt de berg Atlas, als een groote reus en van eene verfchrikkelijke gedaante, befchreven bij Virgxlius. (0:
■ ■ • ■ jatnque volans apicem 6? latera ar duet cernit Atlantis duri, caelum qui vertice fulcit; Atlantis, cinctum adjidue cui nubibus atris Piniferum caput, vento pulfatur imbri: Nix humtros infufa tegit: tum fiumina mento Praecipitant fenis, & glacie riget horrida barba.
Wel-
(O Lib- IV. vf. 246. fq,



195 ANDlVQöKD OP DE
Welke befchrijving Sinus Italicus heeft nagevolgd (w):
Atlas fubducJo tracliirus vertice coelum.
Sidera nubiferum falcit caput} aethereasque
Erigit aeternum compages ardua cervix:
Canet barba gein, frontemque immanibus umbris
Pinea Jilva premit; vajlant cava tempora venti,
Nimbofoque ruunt fpumantia flumina riêtu.
Tum geminae laterum c aut es maria alta fatigant:
Atque ubi fejfus equos Titan immerfit anhelos,
Flammiferum condunt fumanti gurgite currum. v
öffchoon het nu over het algemeen waar is, dat de neiging tot perfonificatien, dat is, om leven aan onbezielde wezens, in de digterlijke voorflelling, medetedeelen, voornamelijk uit aandoening geboren wordt, is het egter te gelijk waar, dat de befchrijving der bijzondere declenvan eene perfonificatie niet anders is, dan eene opmerking en voorflelling van gelijkheden en overeenkomflen , door het vernuft voordgebragt: zo dat men zoude kunnen zeggen: Het gevoel neigt den digter tot peïfonificatien. — Het vernuft fielt dezelve in detail voor.
En zo kome ik van zelfs tot het tweede gevolg, dat ik, uit mijne gegevens befchrijving van het vernuft, wilde afleiden: namelijk: Dat het vernuft niet zo zeer de bron is van nieuwe, fchoone en treffende gedagten, als van eene cierlijke, treffende, nieuwe, onver-
wag-
( ») Punicor, Lit). I, vf. 2Qi,



PRIJSVRAAG VAN 1782. S97
wagte"wijze van voortellen; even gelijk ik uit Vorz reeds heb aangehaald:
True wit is nature to'advctntage drefs'd,
fVhat oft' was thought, but ne'er fo wel exprefs'd.
Het vernuft alleen maakt zeker den digter ruet Een digtfluk,
waar in niets dan gemeene gedagten voorkomen, louter vernuftig voorgefteld, kan geen fmaaklijk voedfel op den duur verfchaffen. Pe hekeldigter, de koddige fchrijver zelf, moog eens hier en daar behagen, door louter vernuftige voorfteilingen; zo hij den naam van een goed digter in zijn foort wil dragen, moet hij ons ook met belangrijke voorfteilingen bezig houden. Huigens heeft hier tegen dikwijls gezondigd, en ons een aantal fneldichten nagelaten, welke, behoudens den eerbied aan dat groot vernuft verfchuldigd, wel vernuftig, maar tevens al te beuzelagtig zijn. Hoe befteedde integendeel onze vernuftige Vader Cats, dien ik, als eenen allervernuftigften fchrijver, waardeere, altoos deze gave, om door aartige, en kunftig opgemerkte gelijkheden te leeren of tè ftigten ! Rabekers Hekelfchriftèn zijn insgelijks zo vol vernuft als genie.
Maar hoe zeer deze aanmerking gegrond is, is het egter ook ten derden waar:
Dat 'er geen digter of-redenaar, geen digtfluk, cf ftuk van welfprekendheid is, waarin dat geen niet gevonden wordt, of mag plaats hebben, wat men vernuft noemt; fchoon het te gelijk waar is, dat het vernuft in de eene foort van poëzij zig fterker en overvloediger vertoonen kan en moet , dan in eene andere.
Bb 2 Men



ro8 A N D JV O O R D OP DE
Men mist zeker het regte denkbeeld van vernuft, of beperkt deszelfs grenzen te naauw , wanneer men hetzelve uit deze of geene foorten van poëzij wil uitfluiten. Men zegt wel: gevoelen vernuft zijn twee vijandinnen, welke elkander allen mogelijken af breuk doen; maar men fpeelt dan niet zelden met de termen, en denkt of fpreekt niet naauwkeurig; waaromme ook, bij het geene de Heer van Aiphen .in zijne digtkundige Verhandeling over het aangeboorde in de. poëzij (v), deswegens gezegd heeft, nog veele bepalingen noodig zijn. Laat ons zien, of wij dc zaak-kortelijk kunnen ontwikkelen.
Elk digter bezigt eenen zinnelijken ftijl, en tevens fpreekt hij tot het hart. Naar den aart van zijn onderwerp, en van het genus waarin hij arbeidt, heeft deze zinnelijke ftijl hare bijzondere wijzingen. De herder gebruikt andere beelden dan de lierdigter, vooral in de hoge Ode. Hij die hekelen-en fchertfen wil, draagt zijne denkbeelden onder koddige en lagchverwekkende beelden voor ; en zijne perfonificatien, gelijkenisfen, allufien, zijn van eenen geheel anderen aart, dan die van den verliefden en treurenden minnaar, die de hardvogtigheid of den dood van zijne minnares aan bomen, velden, rotfen en beeken klaagt. De gelijkenisfen, allufien, enz, van den heldendigter, treffen allen door hunne deftigheid, grootheid, verhevenheid; die van den minnedigter door hunne tederheid; die van den fatyricus, door hunne ftekelagtigheid, buitenfporigheid en belagchelijkheid; en zo in meer andere bijzonderheden: maar uifdit alles blijkt egter, dat in alle deze opgenoemde foorten van poëzij, vernuft, dat is, nieuw op-
ge-
(v) BI. ps. ea verv.



PRIJSVRAAG FAN 1782. 199 gemerkte, onverwagte, treffende, zinnelijk voorgetelde, gelijkheden en betrekkingen, plaats kan en moet hebben, doch in verfchillende. mate en op zeer onderfcheidene wijzen.
Wanneer men derhalven zig nauwkeurig uitdrukken wil omtrend den ftrijd tusfchen vernuft, of geest en gevoel, dan-behoort men, mijns bedunkens, zulks te doen in dezer, voegen:
Alle trekken van vernuft,, welke, of door haren aart, of door derzelver menigvuldigheid en opeenftapeling , de aandagt voornamelijk naar zig trekken, zijn flrijdig met den. aart van zulke digtkundige voortellingen , waar in de hartstogten» voornamelijk ■ moeten worden aangedaan.
De herderdigter doet kwalijk, en flrijdig met zijn oogmerken, wanneer hij zijne herders gelijkheden doet opmerken en voortellen, wanneer hij hun beelden, allufien, perfonificatien, in den mond legt, welke, fchoon treffend en verrasfendegter met de eenvoudigheid van'
hunne denk en levenswijze flrijden zulk een vernuft flaat over
tegen het-gevoel - maar integendeel, wanneer zij beelden ontleen
nen van hun vee, het veld, boomen, bosfchen; flroomen, en dergelijke dingen, welke zij dagelijks rondom zich aanfchouwen , endeze beelden, allufien, perfonificatien, daarenboven van dien aart zijn, dat de opgemerkte gelijkheden, fchoon nieuw en treffend, egter' niet zijn boven de vermoedelijke vatbaarheid van den herder, dan isfjhet zeker, dat zulke bewijzen en trekken van vernuft niet flfijdig zijn met de eenvoudige gewaarwordingen en het gevoel van de herders. Het is egter te gelijk waar, dat dergelijke trekken, in zo] ver zij opgemerkte en voorgetelde gelijkheden tot hunnen grond hebben , tot het vernuft behooren. Zou het bij voorbeeld flrijden
B b 3 *e-



«oo [ANTWOORD OP DE
tegen dé eenvoudigheid van het herdersdicht, wanneer Virgimüs zijnen Ti tij rus Iaat zeggen:
Urbem, quam iicunt Romam, Êfrelibcse, putavi Stultus tgo huk noflrae fimilem, quo faepe folemus Pajlores ovium teneros depellere foetus. Sic canibus catulos fimilis , fte matribus haedot Noram: fic parvis componere magna folebam. Verum haec tantum alias inter caput extulit urbis, Quantum lenta folent inter viburna ciifreffi.
en wanneer Gessner Chloë laat zeggen
i|ï bic Hcine fdjrr>at&c, mn fte »om ainfetfólaf im fumpf tmafyt, tttio Den e$bnm ^mfyUm ftcftfs fte hnpft Daim mtf ben ttepDcnöaum, usD fiaget tyc eurjufen Den 0ugcln tmb Dem ïfral, tmb tuft; gcfpielen! turtc^ct ouf, Der fruf> Ik* ift Dn! boa) »ie! tnt&ttm bin id) «od), Deun £ap!)«rë liebct muf), unb j$ tuf tu$ gcfpielen pi, m fuffïv iflt a\è Der fommenbe fru&littg, n>en iu:3 ein te gent>r;aftct* jimgling u'ebt.
zo is 'er niets in deze fpelingen en gelijkenis, dat boven de vatbaarheid, of de gewaarwordingen van Chloë gaat, en ook niets dat het tedere van de gewaarwording zelve verhindert. Maar ftapelt nu foortgelijke trekken van vernuft te veel op een, of laat de opgemerkte gelijkheden te ingewikkeld, en boven de vatbaarheid van den
her-
(»v) Idyllen bl, 5S.



PPIJSFRAAG FAN 1782. 2or
herder zijn; laat zij toefpelingen zijn op de intrigues der fleden,
dan alleen zal het vernuft in het Herdersdicht nadeelig zijn.
Maar verder:
In die foorten van poëzij, waarin het gevoel heerfchend is, zijn alle zodanige trekken van vernuft nadeelig en fchadelijk, welke, of de hartstogt verdonkeren, de taal der hartstogt vermommen , de aandagt op het vernuft van den fpreker en de kunflige wijze van voorflelling, zoniet geheel, ten minften voornamelijk, vestigen, en niet zo zeer op het geen hij gevoelt. — In deze gevallen flrijdt zeker het vernuft tegen het gevoel: maar wanneer integendeel, de opgemerkte gelijkheden zo niet opeengeflapeld zijn, dat zij de aandagt te veel aftrekken; wanneer zij het beeld dat de aandoening opwekt, levendiger en onverwagter voor de verbeelding vertegenwoordigen; wanneer zij de grootheid of verhevenheid der voorflelling vermeerderen, en noch vergezogt, noch onnatuurlijk, noch onduidelijk zijn, maar zonder moeite begrepen kunnen worden, dan zijn alle zulke trekken van vernuft in geencn deele fchadelijk of flrijdig met het gevoel, ten zij men te gelijk zoude willen flaande houden, dat in alle foortgelijke flukken geene nieuwe, treffende, oorfpronkelijke en verrasfende beelden, gelijkenisfen, allufien en perfonificatien te pas kwamen.
Het is derhalven niet het vernuft, maar het misbruik of de verkeerde aanwending van dit vermogen, dat flrijdig is met het gevoel/; het is het valsch vernuft alleen , het welke in de fchoone kunften, voornamelijk in de voordbrengfelen der poëzij en welfprekendheid, zulke verwoeftingen heeft aangeregt, dat men, bij gebrek van genoegfame onderfcheiding, het vernuft, als flrijdig met het gevoel, en
ver-



202 ANDWOORD OP DE
vernuftige trekken als onvoeglijk in aandoenlijke voortellen heeft willen befchouwen.
Het is zo: in fommige foorten van poëzij heerscht het vernuft. In de Fabelen voornamelijk, waar het daarop aankomt, om deze of geene waarheid, onder eene andere gedaante te vertoonen, en zo des te treffender en verrasfender voortetellen. In het puntdigt is ook doorgaands vernuft; egter niet altoos: wanneer tog het punt, of dat, hetwelk ons treft, eenvoudig is voorgeteld, en de gedagte alleen ons treft, dan meene ik dat men zegge moet, dat 'er in zuik een puntdigt meer genie dan vernuft doorflraalt (». tn fpreuken, in raadfelagtige gezegdens, heerscht doorgaands vernuft, maar egter piet altoos, (y) Veele van Sa lom ons Spreuken, bij voorbeeld, zijn zo éénvoudig voorgedragen, zonder eenige verfiering,
zonder dat 'er eenig punt van vergelijking in voorkomt Bij
aldien men deze en foortgelijke aanmerkingen uit het oog verliest, .dan zal men in veele puntdigten , fpreuken , enz. vernuft zoeken .daar het niet is; en het gevolg zal zijn, dat men in de war geraakt, .wanneer men de eigenfehappen van het vernuft nagaat. Waar is, b. v., het vernuft in de voortelling van deze volgende waarheid?
Die
(#) Daarom zegt ook Battkux Cours 4e Mel/es Lettres P.,. p. J4T rEpigram me eji une penfée, ce tooi M comprend p<s feuiement Us idees, les jugemem les ralJZnnemens, maïs encore les fentimens.
Am nlrjan fttllige raadfeh' ma3r V2n ««gte... welke
daar door dmfter fch.nen — nudfels vooronderftellen altoos veel vernuft -
kZ£ïï£ : drlig5end;' **" Hgt « egter zeer natuurlijk en



PRIJSVRAAG VAN 1782. S03
Die op eens anders vuyï, niet op fijn eygen fiet, Is wel voor and'ren wijs, maer voor fich felven niet.
Dekker plaatfle het egter onder zijne puntdigten, en 'er is ook
iets treffends in, niet in de kundige wijze van voorflelling, of
men moet het zoeken in eene dubbelzinnigheid van het woord wijs
maar het ligt eigenlijk in het denkbeeld zelf. Integendeel ziet men iets kunfligs en puntagtigs in deze volgende voorflelling van denzelfden Schrijver;
Die traeg tot ouderdom en ft'erven tracht te komen, Mag noch in medecijn noch fpijs onmatig fijn:
Want medecijn verftickt gelijck als fpijs genomen, Maer fpijs verquickt het hert, genut als medecijn.
Maar bijaldien men het vernuft behoorlijk onderfcheidt; en, naar mate van deszelfs verfchillende wijzingen, met den naam van flout, verheven , levendig , koddig, fchertzend enz. beftempelt, en aan elk foort zijn regte plaats aanwijst, dan zal men ook wel aan den eenen kant moeten erkennen, dat alle deze foorten, in de hoofdkenmerken, namelijk in de opmerking en voorflelling van gelijkheden en betrekkingen, overeenkomen; maar teffens kunnen bepalen, welke foorten van vernuft in de verfchillende genera van poëzij te pas komen, en ware fieraden zijn; en welke integendeel altoos als vlekken moeten worden afgekeurd; alsook, in hoe" ver de edele eenvoudigheid der gedagten zig verdraagt met trekken van vernuft, en
Cc in



204 ANDWOORD OP DE
in hoe ver zij in fommige gevallen daar mede flrijdig is; in
een woord, hoe de man van vernuft denken, fpreken en fchrijven moet, zal men hem noch te veel vrijheid geven, noch te veel beperken.
De levendige verbeeldingskragt en teergevoeligheid van Ossian was te gelijk gepaard met het vrugtbaarst vernuft. Van hier zijne menigvuldige en oirfpronkelijke beelden, metaphoren, allufien, perfonificatien. Wel is waar, zijn vernuft is van dat foort, het welk met den aart zijner digtflukken overeenkomflig is: het beftaat niet in kunflige en vergezogte punten, concettis of antithefen, in geen aartige kwinkflagen, maar het bepaalt zig tot zulke gelijkheden, welke zo wel de aandoenlijkheid, als de levendigheid zijner voorfteilingen en beelden vermeerderen. Het zij mij geoorloofd, tot een voorbeeld aantehalen Ossians fchoone aanfpraak aan de Maan, waarmede hij zijn digtfluk, Dar-thda genaamd, aanvangt, en in hetwelk men zo wel het vrugtbaar vernuft, als het gevoelig hart, ontdekt:
„ Dogter des hemels, gij zijt fchoonf De flilte van uw gelaat is „ bekoorlijk. Gij komt voord in lieffelijkheid. De flarren wagten „ uwe blaauwe treden in het Ooflen. De wolken verheugen zig in „ uwe tegenwoordigheid, ö Maan! en doen hunne donkerbruine zij„ den blinken. Wie is, gelijk gij aan den hemel, ö dogter van de „ nagt! De fterren zijn befchaamd in uwe tegenwoordigheid, en
„ wenden hunne bleeke flikkrende oogen zijwaard. . Waarheen
„ volbrengt gij uwen loop, wanneer de duifterheid van uw voorko„ men toeneemt? Hebt gij uwe woning gelijk Ossian? woont gij
„ in



PRIJSVRAAG VAN 1782. 20$. „ in de fchaduw van verdriet? Zijn uwe zusters uit den hemel' ge„ vallen ? zijn zij, die zig met u in den nagt verblijdden , niet meer? — ja! — zij zijn gevallen, fchoon licht! en gij vertrekt
„ dikwils om te treuren: (is dit geen vernuft?) Maar gij,
„ gij zelf zult eene nagt verdwijnen, en uw blaauw pad in den he„ mei verlaten. Dan zullen de Herren haare bleeke hoofden ophef„ fen : zij die befchaamd waren in uwe tegenwoordigheid, zullen „ juichen!
Nu zijt gij bekleed met al uwen luider: ziet door uwe deu„ ren in de wolken, ö Wind! breekt de wolken, opdat de dog„ ter van den nagt daardoor zien mag; opdat de ruige bergen. „ mogen blinken, en de zee hare blaauwe golven in het licht „ voordrolle ".
In dezepasfage ontdekt men beelden, metaphoren, allufien en perfonificatien, doch allen zo uitgedagt, zo voorgefteld, zo gefchikt, dat zij aan de aandoenlijkheid der voorftelling niet fchaden.
Even zo is het gelegen met de fchoone, treffende en fchilderagtige gelijkenis, welke Mozes ons geeft, wanneer hij ons fchetfen wil, hoe de God van Israël zig omtrend zijne geliefde Israëliërs gedroeg ; daar hij dus zingt :
Gelijk een arend zijn nest opweckt, over zijne jongen zweeft, zijne vleugelen uitbreyt, neemtfe ende draaghtfe op fijne vlercken, foo leydde hem de Heere alleen: ende daer en was geen vreemt Godt met hem.
Cc 2 ïn



205 ANTWOORD OP DE
En behoort de wijze van voorftelling van het volgende aandoenlijk graffchfift ook niet tot het vernuft?
A ce funebre monument' Le malheureux redemande une meref Les beaux arts m appu'i, le monde un ornement.
't Is waar, dat in alle foortgelijke pasfagcs gevoel en vernuft onderfcheiden is; wat vernuft is, is geen gevoel; en omgekeerd. Het gevoel alleen zou gezegd hebben Hier ligt eene moeder van onge-
•lukkigen enz. — maar het vernuft perfonificeert het graf, en doet den ongelukkigen, den kunftenaar, ja het geheele menschdom tot dat graf naderen. Gevoel en vernuft kunnen dus zeer wel -met elkander beftaan, hoe zeer zij van elkander onderfcheiden zijn; mits het vernuft, dat altoos iets toevalligs is, zig fchikke naar het hoofdkarakter der voorftelling, en als een knegt zijnen meefter diene.
Men moet derhalven, of ontkennen, dat 'er in zodanige pasfages eenig vernuft doorfteekt; of toeftaan, dat vernuft en gevoel, onder de juifte bepalingen bijeen gevoegd, zeer wel famengaan; en dat men zo wel in de verhevendfte en aandoenlijkfte ftukken, als inde koddigfte en lagchverwekkendfte, vernuft aantreft; zc dat Home rus in zijne beelden, gelijkenisfen, karakters enz. zo wel een man van vernuft is, als Horatius, Zwift, HuiGzwsen Rabener.
Men. bepaalt zeker het vernuft binnen te enge grenzen, wanneer men hetzelve alleen doet beftaan uit de opmerking en voorftelling
van



P RIJSVRAAG VAN 178*. 207
van zulke gelijkheden, welke al haar fchoonheid, en treffend vermogen ontleenen uit de kundige uitvinding; zo dat men in dezelve niet zo zeer de voorgemelde gedagte, als alleen de geefligheid der uitdrukking bewondert. Men bepaalt hetzelve insgelijks te naauw, wanneer men het alleen brengt tot de voorfteilingen van zulke gelijkheden, welke koddig, fchertfend, hekelend zijn {%).
Alle deze opgenoemde zijn wel foorten van vernuft, welke onder behoorlijke bepalingen, en in bijzondere genera, fchoonheden kunnen zijn; maar zij bevatten niet alles, wat men vernuft noemen kan, en daar onder brengen moet, zal men in het algemeen het vernuft befchrijven, en 'er onder verftaan Avat Horatius 'er onder verftond, wanneer hij den digter befchrijft, als een man van vernuft, genie, en vaardigheid in de uitdrukking:
Ingenium cui fit, cui mens divinior, atque os ' Magna fonaturum
Ik heb nu, gelijk ik vertrouwe, genoegfame gronden gelegd, om< een aanvang te maken met het beantwoorden der vrage dezer Edele Maatfchappij. Men ziet genoegfaam , uit het geen *ik heb aangewezen,
hoe
(z) Gelijk L. Kaimes' Elem. ch. xiu. 't Is waar, dat 'er altoos iets is, dat vermaakt, dat (amufant) bezighoudende is, dat het vernuft zig vooral in lugtige en vrolijke voorfteilingen vertoont, en daarin het overvloedigfte is, maar daarom, alleen hetzelve tot zulke voorfteilingen te bepalen, die, gelijk L. Kaimes ?e noemt, ludicrous zijn,, is de zaak te ver getrokken.
Cc 3 s '



208 AND WOORD OP DE
hoe noodig het was, dit te laten voorafgaan, om niet in het wilde te fchermen, of de vrage onvolledig te beantwoorden; en ik vertrouwe, Wel-Ed. Heeren! dat deze mijne inleiding, langer dan ik gedagt had, uitgedegen, noch uwe aandagt te veel opgehouden zal hebben, noch als overtollig zal worden aangezien O).
(«) Mogelijk verwagtte men hier nog deze tn geene aanmerking, over het onderfcheid tusfchen vernuft en genie. Dan, vermits dit onder de vraag, door de Maatfchappy voorgefteld, niet eigenlijk behoort, zal ik, om nodelooze uitwijdingen te vermijden, lüer niets meer bijvoegen.
T W E E-



PRIJSVRAAG VAN 1782. $°p
TWEEDE AFDEELING.
OVER DE KENMERKEN FAN WAAR EN FALSCH FERNUFT.
Staat het levendig, vrugtbaar en dartelend vernuft voor geene dwalingen, voor geene buitenfporigheden bloot? Zo men deze vraag met neen kon beantwoorden, dan was uwe vraag, Wel-Edele Heeren! zo niet nutteloos, ten minden overtollig; en dan kon men de grootfle vernuften gerustelijk aan zigzelf overlaaten: maar het tegendeel leert ons de ondervinding. De grootfle vernuften overtraden niet zelden de palen , door het oordeel voorgefchreven, door den kiesfchen fmaak goedgekeurd, en door den wijsgeerigen kunstrigter betoogd. Het fpelcnd vernuft vermeent wel eens gelijkheden te zien, waar ze niet te vinden zijn; het merktze zwervend en vlugtig op, en fleltze oppervlakkig, of onduidelijk voor; het plaatstze waar men ze niet begeert, waar ze voor ons gevoel nadeelig zijn, of het ftrooitze in zulk een menigte, of zo verward onder een, dat zij, of doen walgen, of onze gewaarwording verbijfleren. Even als wan' neer Ovidius te weinig gedagtig aan de fpaarzaamheid van zijnen voorganger Theocritus, een der Cyclopen tegen Gaktta laat zeggen:
Can-



aio ANDrVOORD OP DE
Candidior nivei folio, Galatea! ligujlri; Floridior prat is; longa procerior alno; Splendidior vitro; tenêro lafivior haedo; Laevior ajfiduo detritis aequore conchis; Solibus hybernis, aejliva gratior umbra; Nobilior pomis; platano confpeflior aha; Lucidior glacie; maturd dulcior uva; Mollior fi? cygni plumis, &? laSte coacto; Et,fi nonfugias, riguo formofior horto.
Gelijkheden , in zulk eene menigte op elkander geflapeld, gelijken meer na een Catalogus van hoedanigheden, dan dat zij eene fchoone befchrijving zouden uitmaken de eene trek verdonkert den anderen , of wischt dien geheel uit. Niets derhalven is voor het dartelend vernuft, dat zig gaarne in zijne levendigheid, vrugtbaarheid en fcherpheid vertoont, noodiger, dan door het gezond verftand, en eenen geoeffenden fmaak geleid, en met zodanig een toetfteen voorzien te worden, waaraan hetzelve zijne vernuftige wijze van voordellen, zijne beelden, metaphoren, allufien, perfonificatien enz. beproeven, en zonder veel moeite en omflag, befiisfen kan, of zijne fpelingen waar, dan of ze valsch zijn, zo op zig zelf, als in derzeiver plaatfing.
Alvorens egter de kenmerken van waar en valsch vernuft optegeven, moet ik eene waarfchouwende aanmerking laten voorafgaan. Zij is deze. Ik heb te voren gezegd, dat alle menfchen vernuft bezaten; maar dat men, met opzigt tot kunften en wetenfchappen eene grootere mate van dit vermogen vooronderftelt, wanneer men
aan



PRIJSVRAAG VAN 1782. nr
aan iemand vernuft toefchrijft. Hieruit nu volgt ook, met opzigt tot het vernuft in de fchoone kunften, dat het ontdekken van zulke gelijkheden, overeenkomften en betrekkingen, als elk opmerkt, die aanftonds onder het oog vallen, die reeds lang te voren en dikwijls zijn opgemerkt en voorgefteld, en dus, noch nieuw, noch treffend zijn, den naam van vernuft niet verdienen, in dien zin, waarin wij hier van vernuft fpreken (a); en dat zij derhalven, als niet behorende, noch tot het waare, noch tot het valfche vernuft, ook hier niet in aanmerking komen ; waarom ik dé kenmerken van nieuwheid, treffend vermogen, oorfpronkelijkheid enz. niet geteld hebbe onder de kenmerken van het waar vernuft; terwijl zulke voorfteilingen, a'hoewcl zij opgemerkte gelijkheden tot hunnen grond hebbèn,
niet
(a) Dit moet men derhalven op alle beelden, metaphoren, allufien, perfonificatien enz. toepasfcn , welke in den digterlijken ftijl zo gemeenzaam gebruikt worden, dat ze hun treffend vermogen verloren hebben. Soortgel'jke beelden blijven egter daarom met regt in gebruik ; en worden door. den digter met alle regt g:bezigd, in zulke pasfages, waarin men geen vernuft nodig heeft, of waar hetzelve te onpas zoude komen; maar als men van vernuft fpreekt, bedoelt men alleen zulke beelden, metaphoren enz. die ftellig als trekken van vernuft moeten befchouwd worden. Djze.hebben altoos die eigenfchap , dat zij vermaken, en meer of min verrasfthen ; de andere z'jn niet anders dan de gewoone zinnelijke ftijl des digters. Bijaldien men dit niet onder het oog hield, zou men in vermoeden geraken , als of ik alle beelden, metaphoren enz. tot het vernuft bragt —■ en dan zoude men mij zeer verkeerd verftaan. Addisok zegt ook daarom, op de meermalen aangehaalde plaats dat eene gelijkheid, zal ze vernuftig zijn , niet aanftonds elk in 't oog moet loopen, maar eenigzins dieper leggen; en brengt die voorbeeld bij : wanneer een digter den blanken boezem van zijn meisje bij de fneeuw vergelijkt, dan is die vergelijking geen trek van vernuft, — maar zij wordt het, als hij 'er bijvoegt met een zugt : dat dezelve ook tevens zo koud is. Deze diepere ligging, als ik zo mag fpreken, maakt tevens het verrasfehende uit, dat men ten minften in eenige mate altoos in trekken van vernuft vindt.
D d



2it ANDWOORD OP DE
niet eens tot het vernuft behoren; maar bij hem die ze voorflelt, wanneer hij door nieuwheid en onverwagtheid treffen wi!, gebrek aan vernuft verraden: daar het valsch vernuft integendeel, even gelijk het ware, wel de kenmerken van nieuwheid, oirfpronkelijkheid, treffend vermogen , vertoont, maar wederom zulke andere eigenfehappen mist, welke aan het ware vernuft eigen zijn, en welke men in alle ware vernuftige, voorfteilingen met reden vordert. Het valsch vernuft is klatergoud, een valfche diamant; het ware is zuiver goud een diamant zuiver van water, fchoon van glans, en welgezet. Het eerfte flikkert; het tweede licht. Doch ter zake.
Van tweeërlei aart en hoedanigheid zijn de kenmerken van waar vernuft. Zij zijn , of wezenlijk , of toevallig ; dat is, zij zijn, of van dien aart, dat zij altoos en in alle gevallen de egthcid van het vernuft befliafen, of dat zij alleen onder zekere omftandigheden zuiks doen. Ik zal mij wat uitgewikkelder verklaren.
Een trek van vernuft, van wat aart dezelve ook zij, wanneer dezelve gegrond is op opgemerkte gelijkheden, betrekkingen of famenvoegingen, welke geenszins zinnelijk waar zijn, is nimmer goed, en behoort nergens tot het ware vernuft ; insgelijks wanneer zij al in den grond waar is, maar egter onduidelijk voorgefteld, dan is zij insgelijks, van wat foort ,. of op wat piaats zij gevonden wordt,
geen trek van waar vernuft. In deze twee gevallen doet 'er het
foort van poëzij of de plaatfing niets toe , om den aart van het vernuft te bepalen. Maar het vernuftige kan waar en duidelijk in de voorftelling zijn, doch niet wel te pas gebragt, kwalijk geplaatst, van een verkeerd foort; of het kan eindelijk waar, duidelijk en welgeplaatst zijn , maar zo op elkander geftapeld , dat hetzelve een
digt-



PRIJSVRAAG FAN 1782. 213
digtfluk ontfiert, gelijk veelvuldige fpecerijen de fpijs bederven. — In de twee Iaatfte gevallen hangt de waarheid van het vernuft af van de wijze op welke, of van den aart van het digtftuk, waarin zij geplaatst zijn ; in de twee eerfte gevallen doet 'er de aart van het kunstwerk niets toe. Deze laatften noeme ik daarom , onderfcheidshalve, wezenlijke ; de eerfte toevallige eigenfchappen van waar vernuft.
Men ziet uit deze korte opgave, dat ik alle de kenmerken van het waar vernuft tot d»ze vier brenge; waarheid in de opgemerkte en voor gefielde gelijkheden, jamenvoegingen en betrekkingen — duidelijkheld in de voorfielling — welgeplaatstheid — en fpaarzaamheid. Wanneer nu in een digtftuk of ftuk van welfprekendheid vernuft doorftraalt, dat deze vier eigenfchappen heeft; dan kan men , zoover het algemeen, als met opzigt tot de bijzondere trekken , zeggen , dat 'er waar vernuft in gevonden wordt.
Doch het is noodig, elk dezer vier eigenfchappen afzonderlijk , en elk naar zijnen aart, uitgewikkelder voorteftellen, en met voorbeelden optehelderen.
De eerfte eigenfehap, welke altoos, en in alle foort van digtftukken, aan trekken van waar vernuft eigen is, is de waarheid der opgemerkte gelijkheden. Het fpreekt van zelfs, dat ik hier, door de waarheid, niet flegts de wijsgeerige, maar ook de waarheid in de fchoone kunften , de digterlijke waarheid verfta. Deze nu hier opzettelijk te behandelen, zou mij te ver afleiden; en zij, die B 0 uhours, Batteux, Schlègel,. Riedel, of foortgelijke Schrijvers gelezen hebben, of de moeite willen nemen van dezelve bij deze gelegenheid te willen opflaan, weeten genoeg, wat ik be-
Ddi doele,



4i4 ANDWOORD OP DE
doele, wanneer ik van de digcerlijke, of denkbeeldige, of zinnelijke waarheid fpreke (b).
Even onnoodig is het, de noodzakelijkheid van deze eigenfchap te bewijzen. Zinnelijke gelijkheden, betrekkingen, overeenkomen optemerken, dezelve voortellen om te treffen, wanneer het dezelven aan waarheid mangelt, is flrijdig zeïf met het gemeen menfchenverfland (fenfus communis); en ik durf daarom gerusteiijk, met opzigt tot het vernuft ,_ook dezen regel aannemen:
Rien rieft beau, que Ie yrai, le vrai feul tfl aimable (c).
Het doet eene gelijkfoortige uitwerking, wanneer de man van vernuft gelijkheden voorftelt, waar ze niet zijn , als wanneer een hiftoriefchrijver bedrijven 'aanhaalt, die, of niet gebeurd, of op eene geheel andere wijze voorgevallen zijn - en daarom met weinig woorden gezegd, Het valsch vernuft fpeelt den leugenaar. Wij zullen gelegenheid hebben dit uitgewikkeld in voorbeelden aantetoonen, wanneer wij over de vereischten van valsch vernuft handelen; hier zal
ik
(b) Vooral verdienen de aanmerkingen van B.,m, in zijne Dhfirtation cn tbt pöemt cf OJftan, p. 406. gelezen te worden.
U) Ik weet wel dat Vavassck, in zijn' boek over het puntdicht, fchrijft „ BeUa „ Muas plaufibile mendaciun* & ob eam caufam grafurn q„od escogitaSun, fo-
Urter& mgenlofi ». lk heb hct bock niet bij de ^ > cn ^ ^ z;en of men aeze woorden zo naar de letter moet venlaan , als Bochocxs, in znne Magere de blen penfir, dezelve fchijnt begrepen te hebben; maar dit eeter «zeker, dat als men dit zeggen verder üitftrekt dan tot het paradoxe, of de poëWfche waarheid, men den bal deerlijk, misilaac.



PRIJSVRAAG VA N 1782. 215
ik aantoonen, hoe in de fchoonfte voorbeelden van vernuft altoo* waarheid in de opgemerkte gelijkheden plaats heeft.
Zo zegt de reij van Aamjlcllandfcke Jofftren tot Machteld van Velzen t bij Hooft (d):
O roos vol geurs van deugd, aanzienelijke fprtrit Die 't edel Woerder huis ooit heeft gegeven.uit, Wat hebt ghij, in uw' lent, getroffen ftraf een weer, Wat fort 'er onghenae des hemels op u neer.
Hier vinden wij door het vernuft opgemerkt, cierlijk en treffend voorgefteld, niet alleen de gewoone gelijkheden, tusfchen een jonge maagd en eene roos — maar ook de meer ingewikkelde gelijkheid — tusfchen de aangename uitwerkfelen der deugd, eh de reuk van dé roos — tusfchen de jeugd en de lente — tusfchen de voorjaars ftormen en buien , en de ongelukken haar, in hare jeugd, overgekomen. — Zijn deze gelijkheden waar? ja, zegt het gezond verfland, ja, zegt het gevoel van het fchoone. Zij treffen, zij behagen mij;, 'er is tusfchen deze vergelekene onderwerpen eene zinnelijke overeenkomst. Zo is ook deze plaats van Vondel (f), met opzigt tot, Fr ede ik Hendei k:
Zijn lemmers deugt verfmaet de fneê der Spaenfche klingen. Zijn harnas uw pifiool. 't is quaet een Leeuw te dwingen Die door 't benaeujle fireeft, en maekt 'er 't ruimfie fpoor.
{d) Geeraardt van Velsek, bl.sió. {e ) V.eëzij D. I. bi. 301.
Dd 3



2i6 AND WOORD OP D E '
Deze gelijkheid treft door hare onverwagtheid, kragt, en tevens door hare waarheid.
Zo zijn ook voelen van de Onderfehiïften onder Hoofts Minnezinnebeelden; bij voorbeeld;
Ik qüijn. Een ander zal mijn lief haer trouw ontfaên; Twee roozen even fchoon; deez' plüikt men; die blijf ftacn.
Des middags feekt de zon, die zoet is, als het daaght, Zoo groeit de minnebrant, hoe ghij hem langer draa^ht.
De minne kluft mijn vleesch, ik rammel in mijn huidt, Aan andren dient de lamp, zich zelve teert zij uit.
en zinfpeelende op een boog:
Al verght de min mij veel door fadig migeval, Hij moet mij buighen lang, eer hij mij breken zal.
En 't is juist het inzien in deze overeenkomst, deze gelijkheid, die ons behaagt, en welke ons het vernuft van den kunftenaar doet bewonderen : maar wie kan opgemerkte gelijkheden bewonderen , waar men de overeenkomst tusfchen de vergelekene dingen niet zinnelijk gewaarwordt.
Zo geeftig, treffend en fchoon is ook het volgende van Berta vd :
Quanè



PRIJSVRAAG VAN 1782. m?
Ouand je revis ce que j'ai tant aimé; Feu s'en fallut que mon feu, rallumè, Nen fit le charme en men ame renaitre, Et que mon cxur autrefois fon captif Ne rejfemblut Fefcave fugitif, A qui le fort fit rencontrer fon maitre.
Wat is hier het aartige, het treffende? niet anders dan de welgetroffene gelijkheid tusfchen twee verfchillende onderwerpen, en het treffende, het verrasfehende in de voorflelling.
Dit nu heeft plaats in alle foorten van vernuft. De hekelfchrijver is zo wel aan dien regel gebonden, als de verheven lierdigter:. o zelfs in de opgave der meest treffendfle, en in fchijn vreemdfle overeenkomflen: Zo bij voorbeeld, Pope (ƒ),
Some neither can for wits nor critics paf, As heavy mules are neither horfe nor af; Thofe half-learnd witlings, numerous in our ifie, As halfform'd infecls on the banks of Nile; Unfnish'd things, ene knows not what to call > Their generation's equivocal.
Zo ook in het koddige en lagchverwekkende, bij voorbeeld bij Huigens:
Trijm
(ƒ) EJjay oh Criticim.



«8 ANDWOORD OP DE
Trijn riep, wat draegt gij, Klaes? een poignaert, feid' hij Trijn.
En 't was een jlesken wijn: Geeft hier eens, feif' (en heeft het eens-teughs nyt gedronken) De lemmer is 'er uyt, de fcheê is u gefchonken.
Hetzelfde heeft plaats, wanneer men dingen met elkander vergelijkt, die in contrast flaan, en waar in eene tegenovergeftelde eigenfchap is, waar van de een de andere doet affteken. Het punt van vereeniging , of de opgegevene betrekking, welke de grond is van het contrast, moet waarheid zijn: Zo bij Huigens,
Tijs was een Schilder en is een Doftor geworden, En fei fijn' vrienden, die daer fomtijds over morden, De faut en die ick deed als Schilder fagh elck een, Nu,fiopp ick's onder d'aerd, en fo» en fiet nier geen.
Hier Haan Schilder en Doctor, met opzigt tot dc zigtbaarheid hunner fouten, in contrast: maar in betrekking egter tot elkander, in zo ver beide zig aan zulke feilen fchuldig maken, die beide fchandelijk zijn — Eene zekere zinnelijke waarheid egter is 'er , zo in het contrast, als in de opgemerkte gelijkheid. Molière heeft naderhand ook gezegd : in le Medccin malgré lui. „ Le bon de cette „ profejfion efi, qu'il y a parmi les morts une honnêtetê, une difcretion „ la plus grande du monde; jamais on n'cn volt fe plaindre du medccin „ qui ïa tué."
Hoe meer nu het vernuft fpeelt, hoe verder het de gelijkheden of betrekkingen uithaalt, des te omzigtiger moet hetzelve zijn, om de
waar-



PRIJSVRAAG VAN 178*. si*
waarheid te behouden. Dit egter deed Voelenhove , toen zijn fpelend vernuft den akker des Pottebakkers, voor de dertig weggeworpene zilverlingen gekogt, met de aarde, op deze volgende wijze, vergeleek (g):
De Werelt is Godts akker. Hij zelf de Pottebakker ,
Die Adam in zijn hof Uit kleigrond eerst boetfeerde. Maar och die ft of verkeerde
Door d'erffchnlt weer tot ftof
Wat raad dan voor die ftorven, Als vreemden, afgezworven?
Godts bloet en bloedig zweet Is prijs, daar vreemdelingen De grafftê voer ontfingen,
Die nu een rustbedt heet.
•Soortgelijke fpelingen egter, welken de Godgeleerdheid, vooral voor eenige jaren, zeer fcheen optezoeken, zijn niet zelden vergezogt of ongegrond. Maar zie hier nog eenige voorbeelden van vernuftftrek-
ken, waarin digtkundige waarheid te gelijk gepaard gaat met fijnheid en oirfpronkelijkheid, en welke men niet dan door veel vernuft kan uitvinden. Zo fchreef Voltaire aan Mr. de Sr. Lambert:
Ces
(g) Poëzij bladz. 41.
£e



22o ANDWOORD OP DE
Ces fleur s d'ont Hor ace autrefoïs Faifoit des bouquets pour Glycêre, S'. Lambert, ce n'ejl que pour toi, Que ces belles fleurs font eclofes; C'ejl ta main qui ceuille les rofes, Et les epines font pour moi..
m ih zijn Ode fur le Fanatisme:
O religion bienfaifante!
Ce farouche ennemi fe vante
D'etre nè dans ton chafte flanc.
Mere tendre, mere adorable!
Croira-ton qu'un fis fi coupablt.
Axt été formé de ton fang.
Maar, daar dezelfde Voltaire zijn vernuft zo dikwijls gebezigd: heeft, om dingen belachlijk voorteftellen, die ernftig en eerwaardig zijn, zal ik nu nog eenige fchoone, maar ernflige trekken van vernuft aanhalen, uit Youngs digtftuk, Ref.gnation genaamd, waar in hij al de kragt van zijn vernuft, zo fterk als treffend, zo waar als duidelijk, infpant, om dit, anders uitmuntend, vernuft van zijne dwalingen te overtuigen:, tot dat einde zegt Young onder anderen:
With fo much funshine at command,
Why Light with darknejf mix? Why dash with pain our pleafure? why
Tour Helicon with Styx.
Tour



PRIJSVRAAG VAN 178». au
Tour works in our divided minds
Repugnant Pajfions raife y Confound us with a doublé Jlroke,
We fhudder, whilst we praife;
A curious web, as finely wrought As genius can infpire, ■
From a, black bag of poifon flpun With horror we admire.
Forbear to fall on your own Sword , To perish by your parts.
En deze vernuftige Aanfpraak eindigt hij mét dezen treffenden en aandoenlijken wensch:
May this enable couth'd V tairet
To thee that —- AH is Right, His eye, by flash of wit firuck blind %
Reforing to its fight^
If fo, aWs wel: who much have err'd,
That much have been forgivn; I fpeak with j$y, with joy he'll hear,
V t air es are, now, in Heav'n.
Geeflig én verrasfend, fchoon van eert ander foort, is ook de vergelijking van Horatius, toen hy, met een Snapper opgefcheept,
Ee 2 ^alles



MS ; AND WOORD OP DE
alles deed, om zig daar van te ontflaan, maar eindelijk het opgevende van zich zelf zegt:
Daar hadt gij me op dit woord, gelijk een gek zien Jlaa». Of als een ezel, die met nederhangende oor en Duikt, en erkent dat hij tot dragen is geboren.
en B oir eau treft het wonder wel, wanneer hij van een Digter diezijne verzen drukken laat, zegt (z):
Des que Vimpref ion fait eclorre un poëte, // ejl efclave né de quiconque l'achete.
zo ook wanneer hij zegt (.&):.
J'ai tropbien prof té pour n'etre pas infruii,
A quels difcours malin le mariage expofe.
Je fat, %ie c'ejl un texte ou thaeun fait fa glofe.
Dus ook in allufien; zo zeer deze treffen, als ze waarheid behelzen,, zo verwarren cn mishagen zij, als men daar im eene verkeerde toepasfing ontdekt: clan tog verhezen zij al hun kragt, en fchoonheiJ Maar hoe oirfpronkelijk, hoe fchoon is deze volgende van Vollen-, hove, waarin hij den bekeerden Moordenaar voorfielt, en hen, die
°P
(ï) Satyre IX. i (k) Satvrt X.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 223
op. het voorbeeld van dezen gelukkigen kruifeling zig met eene bckeering op hun flerf bed vleien, door deze toefpeling op een gebruik dat by de krooning van Vorften fomtijds plaats heeft, affchrikt van zulk een nadeelig voornemen (/.):
Misdadigen verfchoont, bevrijdt de Koning Op eenen dag, het feest van zijne kroning ; Maar durft zig elk, die nooit den Vorst ontzag Te hoonm, dit beloven dag op dag!
Treffend en vernuftig heeft de maker van de Ode fut la guerre pref ente O), bij wijze van toefpeling, gebruik gemaakt van de ftrenge wetten tegen de Moordenaars ; wanneer hij de Oorlogzugtige Vorflen dus aanfpreekt :
D'ünv goutte de fang vous redemandez compte ; Vos loix aux tneurtriers prodiguent des tourmens, Ajjaflins de l'Europe, &? vous n'avez pas honte D'en.verfer des torrensl.
Ook begrijpt elk uit den aart en het oogmerk der meer uitgewerkte gelijkenisfen, hoe nodig het zij, dat de opgemerkte gelijkheden waar zijn. Hier. vertoont zig het vernuft in zijne oirfpronkelijkhcid, treffend
(/) BI. 64.
(w) Trefor du Pamajje Tom. II. p. 32-
Ee 3-,



iH ANTWOORD OP DE
fend vermogen, en fieraad, bij uitftck: zo zong Milton, bij voorbeeld (»):
As when a vültute on Imaus brei,
JVhofefnowy ridge the roving Tart ar bamis,
Dislodging from a region fcarce of prey,
To gorge the flesh of iambs or yeanling kids, . On hills where fiocks are fed, fties tow'ard the Jprings Of Ganges or Hydafpes, Indian fireams, Put in his way lights on the harren plains Of Serieana, where Chinefes drive Whith fails and wind their cany waggons lighti So on this windy fea of land, the fiend fValk'd up and down alone, bent on his prey;
In foortgelijke gelijkenisfen is ook, behalven het vernuftige der uit» vinding, het verrasfende; hoewel zo fterk niet als in punten en antithefen.
En wat de perfonificatien betreft, lees, bij voorbeeld, de Wande- ! lingvan het vergenoegen, in de brieven van Poot, en gij zult verwonderd ftaan, zoo wel over het ware als over het vernuftige ; wanneer hij zingt:
Di
(») b. iii.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 125
De vergenoeging ging eens wandelen
In 't fchoonjle van den zomertijt, En zagh de boeren 't koren handelen.
En d''akkers ploegen, wijdt en zijdt. Zij zagh meteen hen d'uiers leegen
Der koeien, langs den groenen wegh, En dankte God voor zijnen zegen,
Met een befcheiden overleg. Hier na genaekte zij een haven,
Betimmert met een ruime Beurs, Daar zij den koopman fnel zag draven,
En eindlijk moe zijn van veel keurs. Men gingk 'er fchip op /chip ontlasten
Van duizent waeren op een rij. De vlaggen zwierden bij de masten,
En 't winnen maekte 't woelen blij. Val, riep men, niet bij deeze hoopen.
En berg u; daer komt weer een ton. Zoo moet men 's werelts rijkdom koopen.
Wij hebben zee te.baet en zon. Maer wat fprak zij? 'k heb veld en fleden
Bezien, en keere nu weerom.'k Ben moe gereist, maer wel te vredeH:
'k Zagh overal mijn' eigendom. (0)..
als
(«) Poot D. II. BI. 34. en volg.



126* ANDWOORD OP DE
als ook een weinig verder, want de toepasfing van deze aangehaalde regels is te lang om uittefchrijven :
't Vernoegen leerde mij in 't wout Een Stoffcheikunst die klei en blaren
Verandert in het fijnjle gout. 'k Zal mij met deze kunst behelpen
Zoo lang mijn leven duuren zal; En daermê ook de wonden Jlelpen
Van 't hart, bejlelpt door 't hardt geval Wil ik u iet in jlilheid zeggen;
Men reist en rost en rent in 't ront, Langs zee en zant en hei en heggen,
Om minder, dan ons in den mont Zo\i vallen, zto wij bleven zitten,
Te vrede met ons lot en deel. 't Lui vleesch voelt zich op rust verhitten;
Het zoektze half, en hadze heel.
Uit het geen ik tot hier toe over de waarheid gezegd heb, blijkt wel genoegfaam, dat in het waar;vernuft de opgemerkte gelijkheden, of betrekkingen altoos waar zijn: maar nog duidelijker zal dit blijken , wanneer wij nu aan den anderen kant het gebrek aan waarheid befchouwen, als een kenmerk van valsch vernuft.
Dit gebrek heeft op onderfcheidene wijzen plaats. Ik zal 'er hier eenigen en zoo ik meen de voornaamfle opnoemen.
Voor eerst, wanneer de [opgemerkte gelijkheden of betrekkingen geheel en al tegen de zinnelijke of denkbeeldige waarheid flrijden.
Ten
I



PRIJSVRAAG VAN 1782. 227
Ten tweeden, wanneer dezelve flegts in klanken beftaan, als bij voorbeeld in de woordfpelingen.
Ten derden, wanneer dezelve buitenfporig zijn; zo datze, in voegen ze voorgefteld zijn, geen waarheid tot hunnen grond hebben.
Ten vierden, wanneer dezelve van dien aart zijn, dat zij ongerijmde gevolgen naar zig flepen.
Ten vijfden, wanneer zekere trekken, onder fchijn van nieuw, treffend, onverwagt, of verrasfend te zijn, egter niets zodanigs in zig hebben, wanneer men ze van nabij befchouwt.
Van de eerfte foort vindt men 'er weinig bij de beste Digters; egter behooren er deze volgende mijns bedunkens toe, uit Hüigens Zedeprinten, als wanneer hij van een boer zegt:
Hij is een hovenier in 't wild,
Een zoon die om de kost zijn grootemoeder vilt.
Een wijs Hoveling noemt hij op dezelfde wijze:
1 Een fchaap dat bijten kan,
Vol levens onder 't jlael van marmer in de kleeren. Een vierde broer van dry die 't in den oven herdden, En, ver van half gefengt, heel Salamanders werden.
Zo noemt hij den beid onder anderen;
Een chintrgyn in 't gros, die 't al geneest met koppen; Een fnyder buiten 't gild; een maeijer boven 't gras, Een fpeelman op de fnaer van quyl en kennepvlas, Een veerman van de dood die Charon meest helpt winnen.
Ff Van



223 ANDWOORD OP DE
Van dezen flag is ook de volgende ernftige trek uit la Motte, wanneer hy tot Maria zegt Q):
■ Trop heureux, que ton cazur réponde A Teffort que D'ieu fait pour nous!. Soumife, tu deviens feconde, * :
Ton. aveu te Ment ïieu depoux:.
Meer voorbeelden zal men vinden van het tweede foort: dat is, wanneer de overeenkomst of gelijkheid eene gelijkheid van klanken en niet van zaken is; deze hebben onze beste Digters zeer bemind, en zo lang wij Digters gehad hebben, ziet men dezelve zeer dikwijls voorgefteld. II. L. Sri egel zeide reeds in zijn Gedigt aan C. A. Bogerd.
Doch vind men ook behulp uit wel verfochte boeken Chewikt door langher hand, ghemunftert en gefchuimt,. Der fulkcr is 'er by Plutarchus groote ruimt, Dien Bogherd, Bogherd, neemt gij 't rechter tijd in handen.
Doch eer ik verder ga, moet ik over deze woordfpelingen eene aanmerking maken.; en wel deze: dat zij namelijk tweè'rlei zijn; of zulken, Avaarin de bloote klank der woorden alleen de grond is van de
opgemerkte en voorgeftelde gelijkheid of zulken, waarinde klank
flegts de aanleiding is geweest, tot het opmerken van gelijkheden,
wel-
(ji) Oeuvres. Tom. VIII. p. 195.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 229
welken egter buiten dien klank zouden hebben kunnen worden opgemerkt.
Een voorbeeld der eerften is dit zeggen van J. Six van Chandelier, op het huwelijk van J. J. de Dood.
Nu is de Dood gejond, getrouwt, een Jleün]van 't leven.
Neemt aan den Bruidegom den naam van de Dood af, en de geheele opgemerkte gelijkheid is weg.
Een voorbeeld der laatstgenoemde is dit volgende van Moonen
Op joan van der beek,
O vroome van der Beek
«- die elk koestert als een zon
Elk door weldaedigheid bejproeit gelijk een bron En nimmer drooge Beek.
Geeft aan dezen man een anderen naam als van der Beek, de opgemerkte gelijkheid blijft egter fleek houden; de Digter had ze kunnen bezigen: fchoon het ook aan den anderen kant waar is, dat 'er dan al het treffende en onverwagte uit verdwijnt; en dus ophoudt deze wezenlijke eigenfehap van vernuft te bezitten: waarom deze foort ook geen verdere aanmerking verdient.
Het is derhalven eigenlijk het eerfte foort hetwelk ik hier bedoele, en omtrend hetwelk ik durf vastftellen, dat het altoos valsch vernuft is, om dat het nimmer waarheid , maar blote woordklank tot zijn grond heeft. Wil men voorbeelden; zo zegt J. Zeeus (4).
t Hoe
(?) Gedichten, I. Deel. pag. 165.
Ff 2



23° ANDWOORD OP DE
o Hoe klopt den Bruigom 't harte! Wük een vreugde of hij gevoelt, Nu hij eens na zoo veel finarte In zijn Blaeu zijn wit bedoelt.
De Bruid heette Blaeu; fchoone trek van vernuft niet waar. Van hetzelfde maakfel is dit van j. Wes terbaan op het HuweJijk van j. Maas en j. van Wede.
Hij (de Min) heeft na zijn hand de Goden kennen fetten En maakt zig van het Woud en alle dieren baas,
De Visfen in de Zee die luijstren na fijn wetten, En dat hij daer vermag mist hem dat in de Maes?
Neen fiere jongeling, gij fuit hem niet ontkomen, Uw Wee werd u bereidt.
en dit van A. Hoogvliet op den verloren Zoon van F. deHaes.
We
Roept niet tot eer der digtkunst uit, Dat zij de hazen menigmalen Hervormt in Bijbelnagtegalen
Begaaft met godlijk maatgeluit.
Het geen D. Willink heeft nagevolgd in zijn Gedicht op de Herderszangen van A. de Haen.
Terwijl



PRIJSVRAAG VAN 178*. t3i
Terwijl de fchoone Pt'ezij Door dankbaarheid genoopt zal van hunn lof gewagen,
Zo lang men Dichtkunst eert aan 't wimpelvoerend T, Daar zij dit wonder fleeds in 't Zangkoor zal verhalen;
Een haen verwon de Nagtegalen!
Neemt in deze Iaatfte voorbeelden den klank der woorden weg en de gelijkheid is niet alleen verdwenen, maar de voorftelling is zelfs ongerijmd.
Katryne l'Escaille was 'er ook eene groote liefhebfter van. Onder de voorbeelden, bij haar te vinden, munt zeker deze volgende in vrugtbaarheid uit. Op het Huwelijk van' A. Verhamme en J. M. Slachregen zingt zij:
Schuw geen flachregen , noch geen ftorm! fpoed derwaarts heen; 'T is een flachregen, die u moet gelukkig maken; Door een flachregen moogtge uw zielzon zien te moet; Door een flachregen zal uw boezem hevig blaken; Die weder op haar beurt zal blusfchen uwen gloed.
En waar kan huwlijksmin met meerder voorfpoed bloeijen Daar alle heil in een flachregen toe komt vloeijen.
Zo ook P. Zweerts aan den Heer P. Hollebeek en Klara Helena de la Fontaine.
Koom gulle vreugd, maak nu de geesten wakker! Maak blij gebaar! Hier mengt een beek, zo rein, Een beek die vloeit in Gods beminden akker, Zich met een klare en heldere Fontein.
Ff 3 Doch



ANDWOORD OP DE
Doch reeds voorbeelden genoeg; te meer daar onze beste hedendaags] fche Digters zig van dergelijke vernuftspelingen beginnen te ont- 1 houden.
Van hetzelfde foort zijn alle Anagrammaas, Chronoflica, en dergelijke kunflige, Joch onlhiaaklijke voordbrcngfels, die noch het verftand, noch het gevoel aandoen, en welke men daarom als onnuttige, kinderagtige kunstjes aanmerkt, omdat zij noch onze verftandelijke vermogens eene aangename of nuttige werkfaamheid verfchaffen, noch het voelend vermogen van onzen geest bezig houden.
'Er is nog een foort van vernuft, hetwelk Addison gemengd vernuft noemt, en daar in beiraat, dat de voorgemelde gelijkheden ten deelën in de klank, ten deele in de zaak hunnen grond hebben. Hier toe brengt hij die woordfpelingen, waardoor men, een woord in verfcheide beteekeningen nemende, daar door raad!'eiagtige, puntagtige
en foortgelijke voorfteilingen uitvindt, welke treffen. Lord
Kaimes Cr) heeft een groot aantal voorbeelden van dit foort van vernuft aangehaald, doch oordeelt 'er anders niet gunftig over; ook merkt hij aan, dat hoe volkomener eene taal wordt, hoe minder woorden men 'er vindt, die waarlijk van eene gelijke beteekenis zijn; en meent daarom dat dergelijke fpelingen in waarde afnemen met het toenemen van de taal.
Vraagt men nu, of dezelve tot het waar of tot het valsch vernuft behoren, dan antwoorde ik. Dit gemengd vernuft, gelijk Ad¬
dison zegt (O, is famcngcfteld uit waar en valsch vernuft, en is
meer
(r) Elem. Ch. X.
it) Spectator Vol. I. n. 6a,



PRIJSVRAAG VAN 1782. 533
meer of minder goed, naar dat de gelijkheid meerder in zaken of in woorden ligt. Zoo, bij voorbeeld, wanneer Antonides (0»m een zijner zegezangen, zinfpelende op de naam van de Ruiter (u) zegt:
De Ruiter laet zijn Zeepaert draven-,
Is hier, door de overdragtige benoeming van een Oorlogfchip, geen enkele woordfpeling 9\ maar benevens dezelve eene gelijkheid in zaken, die oorzaak is, dat deze voorflelling, mijns bedunkens, geene berisping verdient..
Het natuurlijk gevolg nu van deze aanmerking is, dat men dergelijke fpelingen beöordeelen moet naar de plaats, waar in men dezelven aantreft , en naar de wijze waarop dezelve gebezigd worden. In ernflige, hartstogtelijke of verhevene voorfteilingen pasfen loutere
woord--
(?) Poëzij, B!. 44-
(«) Zo is het ooft met andere woordfpelingen , waarin eigenlijk de overeenkomst tusfchen de zaken het treffende en verrasfende uitmaakt, offchoon 'er eenige fpeling van ^woorden bij komt; bij voorbeeld, in dat zeggen van Racine in zijne Athalie:
Je crains Dieu, citer Abner, & n"ai pas d"autre craintt.
Welke gedagten egter Huig en s reeds, heeft, in ziju-Hofwijck, wanneer hij zegt:-
Soo fchrijv'1 ick op de deur van mijn ontjloten Jlot,
Siet Hofwyck daer voor aen, Men vreest 'er niet, als God.
In deze gezegdens is zeker eene woordfpeeling, daar het woord vrees in eene meer of
min verfchillende beteekenis genomen wordt maar waarom behaagt zij ? alleen
daarom , om dat liet treffende en onverwagte niet zo zeer uit de woorden als uit dc zaken vloeit..



234 ANDWOORD OP DE
woordfpelingen in het geheel niet, om dat zij altoos iets beuzelagtigs in zig hebben, dat flrijdig is met den aart van ernflige onder-
werpen maar een Schrijver die louter amuzeeren of badineeren
wil, die wil doen lachen, kan 'er zig fomtijds, egter zeer fpaarfaam van bedienen, om het koddige en belagcheüjke van zijne voorflellingen te vermeerderen; gelijk, bij voorbeeld, als Huigens zegt:
Een bult is geen gebrek, het is een overvloed. Of de maker van dit Graffchrift:
Beneath this ftone my wife doth He She's now at rest and fo am i.
Zo fchreef Hooft insgelijks al jokkende aan Mevrouw -
Mevrouw als met papier De rijmen dezer bladen Uw boekerij veriaaden, Beveeltze maar aan 't vier; Dat zij hun lijf en leeven Weer leevren aan den brandt, Is niet onbillijk: Want Die heeft het hun gegeven.
als ook aan Mevrouw van Zuilichem:
Levend



PRIJSVRAAG VAN 1782. 235
Levend kleinood, deuglidcnvat,
Hemels weelde, werelds fchat,
Stichteres van blijde branden,
Licht der edele verfianden,
Flonkerbag in Hollands pruik,
Die voor fchoonheidts prachtig puik,
Gaat bij jongen en bedaaghdcn,
Ooghjen van het gildt der maaghden,
Dank heb Venus dat z' u veught
'T ooghjen bij, der mannejeughdt.
Want al is een minlijk Ooghjen
Noch zoo gaauw zoo glad van booghjen,
Het en heeft geen vollen aardt
Voor het wel en is gepaart.
Zo fpeelue Vouaire zeer geestig met het woord Miracle, wanneer hij de mirakelen van Mr. de Paris belagchelijk wilde maken (v):
Les faints ont des plaifirs que je ne connay pas,
Les Miracles font bons; mats foulagerfonfrère,
Mais tirer fon ami du foin de la mifère,
Mals a fes ennemis pardonner leur vertus,
C'efl un plus grand miracle, ö5 qui ne fe fait plus.
' Der-
(v) Difciurs fur la vraie Vertu,
Gg



23ö" ANDWOORD OP DE
Dergelijkefpelingen zal niemand, denk ik, voor valsch vernuft aanzien. De kiesfche Bouhours keurt ook daarom de volgende fpeling goed:
Enfin dan l'arriere faifion
La fortune d'Armand s'accorde avec la mienne;
France, je fors de ma prifon,
_ ^ Quand fon ame fort de la Sienne.
te weten: Richeueü was geflorven en de Maarfchalk de Bassompierre kwam uit de Baftille.
Maar altoos moeten deze fpelingen en opgemerkte gelijkheden nieuw, treffend, in het ooglopend en zeldfaam zijn: anders zijn zijlaf, verveelend en vermoeiend.
Zo zijn'er bij Huig ens veelen, welken geen de minfle aartigheid hebben, om dat zij of duister, of ingewikkeld zijn, of in het geheel niet treffen; bij voorbeeld:
Teun ml niet fpeelen als heel groot fpel, Dat heeft hij wel; want hij heeft het wel
als ook:
Ik fiiet een dronckaert in een plas Hij danckte mij geduldigh: Mij dunkt het geen onreden was; Hij was m' een plas -danck fchuldig.
als ook.:.
2*n,



PRIJSVRAAG VAN 1782. 237
Jan, hebt gh' een' malle klucht ontijdigh voortgebracht Men lacht wel met u, maar met u is 't dat men lacht.
cn zo bij menigte O).
Maar ook zo dra de voorftelling ernftig is, dan kan het beuzelagtige der fpéling met woorden niet anders dan in contrast ftaan met het ernftige der voorftelling; en zij is dus in alle foortgelijken onnatuurlijk, en valsch vernuft. Zo wanneer Pope zegt in een Lijkdigt op eene ongelukkige Vrouw:
Cold is that breajl, which warm'd the world bef ore.
Doch ik zal mij over dit Stuk niet breder uitlaten. Want hoe zeer in de vorige eeuwen, deze foort van vernuft gezien en in gebruik was, zo is men thands, ook in dit opzigt, tot de eenvoudigheid der Ouden weergekeerd O). Daarom befluit ik deze weinige aanmer*
kin-
(*,) Er is nog een foort van woordfpelingen, die alleen daarom treffen en vermaken om dat zij ons in den geenen, die dezelve voordbrengt, een zekere vlugheid doet ontdekken, welke ons treft en vermaakt; bij voorbeeld, toen Lord Mannek» d»n Kancelier Morus toeduwde : Honores mutant mores; antwoorde de laatstgemelde daarop zonder eenige tusfehenpoos; Mylord fpreek liever Engelsch, en zeg Honour, changé Mannen. Gessner heeft in zijne Ifagoge in Erudïtionem umverfalem \. 854. daar van eenige andere voorbeelden aangehaald — doch daar de vlugheid in het antwoorden alleen hier de oorzaak van het vermaak is, doen foortgelijke woordfpelingen het gefchil.over de egtheid of valsheid van het vernuftige derzelve.in het geheel niet af waarom ik ook over dezelve geen grootere uitweiding noodig agte.
(*) Eenige weinigen onder de Ouden hebben het egter in hunne weiken gebragt. Addison getuigt, dat het foms bij Griekfche Puntdigters gevonden wordt, iock» mer bij Vu.ïtm, Lucretixis, Catwxü., zelden bij Houtivs: dikwijls bij Ovidius en doorgaans bij Martialis.
Gg %



238 AND WOORD OP DE
kingen met de volgende regels van Boileau, die daar omtrend in weinig woorden zo veel zeggen, als ik mogelijk op eenige bladzijden zoude kunnen doen.
Jadis de nos auteurs les pointes ignoreer
Furent de 1'Italië en nos vers attirées,
Le vulgaire eb kul de leur faux agrément
A ce nouvel appas conrut avidement.
Le faveur du public excitant leur audace,
Leur nombre impetueux inonda le Pamaffe.
Le Madrigal d'abord en fut enveloppé
Le Sonnet orgueilleux lui meme en fut frappé..
La Tragedie en fit fes plus cheres delices ;
1'Elcgie en oma fes douloureux caprices.
Un Heros fur la ftene eut foin de s'en parerS
Et fans pointe un amant n'ofa plus foupirer.
On vit tous les Bergers, dans leurs plaintes nouvelles, Fideles a la pointe encor plus qu'a leur belles. Chaque mot eut toujours deux vifages divers.
La Profe la recut auffi bi en que les vers. 1'Avocat au Palaïs en heriffa fon Stile, Et le Dofleur en chaire en fema l'evangile. La Raifon outragée enfin omrit les yeux, La. chajfa pour jamais des difcours ferieux, Et dans tous ces Ècrits la declarant infame, Par grace lui laiffa l'entree en l'epigramme; Pourvu que fa finejfe, eclatant apropos Rouldt fur la penfêe £f non pas fur les mots.
Ainfi



PP IJSKRAAG FAN 1782. 239
Ainfi de toittes parts les defordres' cejferent. Toute fols a la Cour les Turlupins rejlerent. Infipides Plaifans, Bovffons infortunez, D'un jeu de mots grojjier partifans furannez, Ce nejl pas quelquefois qu'une Mufe un peu ƒ • Sur un mot en pajfant ne joue & ne badine, Et d'un fens detonrné n'abufe avec ficces: Mais fuyez fur ce pohit un ridicule exces, Et n'allez pas toujours d'une pointe frivole Aiguifer par la queue une Epigramme folie.
Maar 't ontbreekt ten derden het vernuft ook aan waarheid, wanneer de voorgeftelde gelijkheden of betrekkingen buitenfporig zijn — dat is, wanneer 'er wel eenige gelijkheid gevonden wordt tusfchen twee vergeleken wordende onderwerpen, doch welke in de vergelijking of te klein of te groot is, naar den aart der voorftelling; want men weet dat het buitenfporige in de vergelijking een van de middelen is om te doen lagchen: dan deze buitenfporigheid, welke men eigenaartiger contrast noemt, bedoele ik hier niet, gelijk blijken zal. uit de volgende voorbeelden wanneer Hooft zegt:
In de bladen van een roosje Vindt gij 0 mijn zoetfte Troosje Kleene gift, waar zij zo groot Als de gunst, te kleen een doosje Waar de gantfche wereldskloot.
Gg 3 Dan



24-o ANDWOORD O F DE
dan is deze vernuftstrek door buitenfporigheid onwaar. Dat men de gandfche wereld, zo men die bezat, gaarne ten gefchenke zoude geven aan eene geliefde, dat men zeggen kan,
Give me the world , and ask me where's my blifs' ? I grasp thee to my breajl and anfwer: this!
i
Dat men met al het goed van de wereld aan zijne minnaares te fchenken, nog niet zou voldoen aan zijne uitgeflrekte genegenheid, laat
zig hooren maar de gandfche wereld als een doosje te befchcu-
wen om een gefchenk in over te zenden, is buitenfporig.
Even zo oordeele ik ook over de volgende regels van Young, die wel fterk zijn, maar egter'iets hebben van het buitenfporige:
The day to short for my difircfs; and night Ev'n in the zenith of her dark domain Is funshine to the colour of my fate.
Hooft heeft hetzelfde denkbeeld flaauwer, en dus meer naar waarheid, wanneer hij zegt:
Nu ik mijn fchoone zielzon mis Schaft mij de dagh maar duisternis.
Het diepst van den nacht in deszelfs akeligfte donkerheid kan nooit eene zinnelijke gelijkheid hebben met het zonlicht, of in eene geè'venxedigde beterekking ftaan tot hetzelve, als hetzelve ftaat tot de akeligheid



PRIJSVRAAG VAN 1782. 241
heid van onze gefteldheid en omftandigheden. ■ Dat is te fterk, en
die te fterk fpreekt, fpreekt buitenfpoorig.
Zo is ook het volgende Franfche Puntdigt op de veroveringen van Lodewijk den XIVen.
Louis plus dignc du trone Oii'aucun Roi que l'on ait vu, Enfeigne l'art a Bellone De faire des impromptu. C'ejl une chofe facile Aux difciples d'Apollon, Mais ce conquerant habile A .plutot pris une ville Qu'ils n'ont fait une chanfon.
Het buitenfporige geeft hier aan de gedagten zelfs eene houding die min of meer burlesk is.
Buitenfporig kan men ook noemen zulke vernuftige gezegdens,, welke als algemeen worden voorgefteld, daar zij flegts in fommige
gevallen waar zijn bij voorbeeld de fiijl is als het water, de'
beste is die, welke den minften fmaak heeft: dit is wel vernuftig gezegd , maar te algemeen, het past alleen op zulke voorfteilingen, waarin alle vernuft of tooi van uitdrukking kwalijk geplaatst is (y).
Even zo buitenfporig was ook de wensch vanPmaus (2) wanneer hij
zegt:
(ƒ) Deze aanmerking behoort aan Trublbt. (a) in Panegyr.



M2 ANTWOORD OP DE
» zegt: Quid felkius nobis, quibus non jam illud optandum efi, ut nes Mi„ gat Princeps, fed DU quemadmodum Princeps. Civitas religionibus dedita „femperqne Deorum indulgentiam pie merita , nihil MciMi fuae putat „ adjlrui pojfe, nifi ut Dei Caefarem imitentur." De vergelijking tus fchen de Goden en den Vorst en de wijze van famenvoeging is hier zeker te ver getrokken en maaiu het vernuftige van de voorflelling daardoor buitenfporig.
Maar ik heb nog gezegd, dat het eene vernuftige voorflelling insgelijks aan waarheid ontbreeken kan, wanneer dezelve ongerijmde gevolgen met zig fleept. „ QuelaWun me difoit un jour 2egc „ Tkublet, Icstigresreprimésfechangentenferpcns, or faime encor* " mm!X lafer°CitÓ & la violence I» * trahifons & les noirceurs. Peut„ on être ainfi la dupe des mots! Car il s'enfuit de cette belle phrafe „ qu u vaudroit mieux qu'U n'y eut ni loix ni bourreaux." Zo ook wanneer Malhsrbb zegt (a) van Vorflen:
Ont-ils rendu Tefprit? ce nefi plus que pouffme, Que cette majefté ft pompeufe tj fi fiere, Dont Teclat orgueilleux étonnoit Hmvers: Et dans ces grans tombeaux, ou leurs ames hautalnes
Font encore les vaines,
lis font mangez des vers.
Dan volgt 'er zeer natuurlijk, dat de zielen der afgeflorvenen zig in
de
(a) Poëzij p. 5.



FR IJSKRAAG VAN 1782. 245
de graven bevinden, en aldaar even zo handelen, als zij in dit leven
gedaan hadden
Het fpreekt van zelfs, dat, wanneer men van ongerijmde gevolgen in dit opzigt fpreekt, men dezulken niet bedoelt, welke de man van vernuft zelf voorzag en met opzet 'er in vooronderftelde, toen hij zijne voorflelling deed; deze zijn zelfs een van de bronnen van het lagchverwekkende en Hekelachtige, zo als bij Huigens:
Griet heeft goe vutj sten en goe nagelen daar toe;
En maeckt haer armen mann met heide dichtnaai moe,
En antwoordt, als ick fegg, 't en voegt niet voor de vrouwen;
De man is toch haer hoofd, fij magh haer hoofd wel klauwen.
Maar ik heb ook ten vijfde gezegd, dat het zulke vernuftstrekken aan waarheid ontbreekt, welken wel den fchijn hebben van nieuwheid ,
(*) Vergcl jk Bouh©urs, Maniere de bienpenfer. Zo ook, wanneer Madame Desh oulieb.es in haren Herderszang, le Ruis/eau genoemd, zegt:
Ruisfenu, nous paro'ijjbns avoir un mime fnrt; D'un cours precipité nous al/ons Vun & fautre ,
fous a la mer nous a la mort. Mats Itelas ! que d'ailleurs je vo'ts peu de rapport,
Entre votre courfe & la nótre. Vous vous abandonnez fans remords, fans terreur
A votre pente naturelle, Po'tnt de loi parmi vous ne la rend crimïnelle.
Zo is 'er in de Iaatfte drie regelen wel waarheid op zig zelf, maar in de vergelijking ea famenvoeging vloeit 'er deze ongerijmdheid uit: dat het een geluk is zonder wet te leven en zijne neiging onbekommerd te mogen volgen,
H h



iU ANTWOORD OP DE '
heid, treffend of verrasfend vermogen, maar welke egter van nabij
bezien, verdwijnen, en meer laf dan geestig zijn (c) Dit is
voornaamiijk de fout van zulke Schrijvers, welke zonder vernuft, vernuftig fchrijven willen; en niet zelden het lot van hun die overal hun vernuft willen ten toon fpreiden. Van deze foort zoude ik een geheele flapel van voorbeelden kunnen aanvoeren; maar het zou overtollig en nutteloos zijn. Elk tog, dien het lust foortgelijke Schrijvers opteflaan, en welke natie heeft de zijnen niet, zal 'er overvloedig aantreffen.
Dan niet alleen bij de zulken vindt men deze vernuftfpelingen, maar zelfs bij de beste Schrijvers, ook onder de Nederlanders, vooral bij de zulken, die veel met vernuft op hadden, gelijk onze oudfte waren; en
waarvan 'er onze Natie een groot aantal heeft. De werken van
Dekker, Huigens, Hooft; de vroegere van Spiegel, Koorn-
hert, brederoo, van de VENNE, LE BrUNE, roem er
Visscher en foortgelijke, vloeien over van vernuftige invallen, en
geestige trekken geen wonder dan, dat men hier en daar 'er ook
zulken aantreft, welke niets om het lijf hebben, en dus tot het valsch vernuft behoren. Het is tog niet alleen eene opmerking, welke door
de ondervinding bevestigd wordt dat menig goed en vernuftig
Schrijver deze of geene gedagte bij den eerften inval, voor vernuftig
(c) Ces penfèes zegt Bouhours, ent pour a'infi dire un premier coup d'ceil qui fatte, & qui r;jouit; n:a'ts quand on les re garde de pres, on trouve que ce font des beautez fardèes q /i n'eblouiffent qu'a la première vue ; ou des lou'is d?or faux qui ont plus rfèclit que la, bons, maïs qui valent bsaucoup mi'ws. Maniere de bienpenfer p. 137. alwaar hij ook veele voorbeelden uit Franfche Sehiyveis aanhaalt.



PRIJSVRAAG VAN 1782. t\$
tig houdt, welke, na datze eenige tijd de proef van zijn groeiend
oordeel heeft doorgedaan, hem zelf, zouteloos of belagchcïijk voorkomt, en die hij gaarne zou doorfchrappen hij aldien het als nog in zijne 'magt ftond : maar ook dat Schrijvers , die het 'er op gezet hebben om vernuftig te zijn, hoe veel waar vernuft zij anders ook bezitten, zeer dikwijls even door deze gezetheid, onder de trekken van waar vernuft, fommigen van valsch vernuft, plaatfen; dan eens door overijling, dan eens door gebrek aan genoegfame onderfchciding tusfchen waar en valsch vernuft.
Ik zal eenige weinige voorbeelden van deze foort van valsch vernuft opgeven, cn wel zulken, die ik gevonden heb bij Schrijvers van waar vernuft. Bij voorbeeld, Platina, na dat hij de levens der Pausfen befchreven had, fchreef een werk de honejla voluptate, waarin hij ook over het bereiden van fpijzen handelt: Hier op maakte ' Sannazarius dit Puntdigt: (d)
Ingenia & mores, vitasque obitusque notajfe
Pontificum, arguta lex fuit hiforiae. Tu tarnen hinc lautae traclas pulmenta culinae,
Hoe Platina cfi ipfos pafecre Pontifices.
Zo dra men tog opmerkt, dat 'er geen de minfte betrekking is tusfchen die twee Schriften , dan datze door den zelfden man gefchreven zijn, vervalt het vernuftige in deze famenvoeging.
Soort-
{d) Epigr. L. 1. n. 21.
Hh 2



24<5 ANTWOORD OP DE
Soortgelijke vindt men ook bij Dekker in zijne Puntdigten , als bij voorbeeld (<?)•
PU f even dingen, mensch, wilt gij behouden zijn, Vilbrengt 'er tweemaal vijf, gelooft 'er een dozijn.
Eene toefpelinge op de zeven deelen van het volmaakte Gebed, de tien Geboden en de twaalf Artikelen zo ook:"'
Onmetelijck is God, hij meet'et all alleen: Ontelbaar is oock God, want hij en is maer een.
Het lieven neem de man, de vrouw 't believen waer, Want fij is 't hert van hem, en hij het hoofd van haer.
Zo is ook het Bijfchrift van Antonides op Jacob van Dalen;
De Schilder toont ons hier van DalenVan Dalen? neen zijn beeltenis. Zijn geest en artzenijkonst is
In 't gladde koper niet te malen.
Was hij bekranst met lauwerbladen. Hy praalde fchoon als een Apol. Of fchoon de nijt, verwoet en dol,
Haer gal uitbraekt, 't kan hem niet fchaden.. De zon is niet vergramt op blinden, Of die haer luister niet en vinden.
' Bii
(e) BI. 16, 17., tf.



PRIJSVRAAG VAN 1781. 247
Bij Hooft, die veel van de Italianen had ontleend, en zig naar hun in veel opzigten, vooral in het minnedigt gevormd had, vindt men ze ook: bij voorbeeld in zijn Ge/pan van Schoonheden, zijn deze volgende:
Tandetjes, albast e klipjes,
Daar het hobbelende boot
Van mijn hart op jlakkén foot^ Bllxemfchuitjes, vrolijke ooghjes,,
Die bet rijzen doet mijn aeren Dan de zon de natte blaeren.
Die dit léést denkt in den eerften opflag: dat is geestig, vernuftig uitgedrukt — maar hij legt het boek neêr, peinst er een oogenblik op, zoekt naar de waarheid van de opgemaakte gelijkheid; maar ziet, ze is'er niet.
Vondel heeft ze in zijne beste Hukken minder, egter treft mett ze hier en daar aan. Zo bij. voorbeeld aan den Apoftel Paulus:
Gij ijvert om Godts duif de vleugels fel te korten
Met eenen Jefus glans te fmooren in zijn bloet; Zoo komtge, van dien glans getroffen neer te forten
En. voelt de kracht van 't kruis in 't brullen van uw ftoet*Damaskus hoort verbaest u Christus naem. trompetten
Den wreeden Wolf verkeert in een zachtzinnig lam, Dat in een mande zich ter muuren aflaet zitten,
En Benjamin gevoelt den klaeuw van zijnen Stam».
Hh 3 Tn



248 ANTWOORD OP DE
In de fneldigten van Hui ge ns vindt men 'er ook veelen, welken
onder den fchijn van aartig en vernuftig, niets hebben, dat waarlijk treft, het zij in de zaak, het zij in de wijze van uitdrukking.
Doch reeds genoeg van deze foort. — Het eenvoudig kenmerk van dezelve is ; dat de opgemerkte en voorgeftelde gelijkheden of betrekkingen 'er niet waarlijk in zijn; maar dat het treffende of het puntige van de uitdrukking den Lezer in den eerften opflag wanen doet, als of ze 'er waarlijk in gevonden werden.
Waarheid cn onwaarheid, als een der wezenlijke kenmerken van waar en valsch vernuft afgehandeld zijnde , ga ik nu over tot de duidelijkheid, als een tweede kenmerk van het waar vernuft.
Deze duidelijkheid is tweeledig; Zij is of betrekkelijk tot de voorgefielde gelijkheden, betrekkingen en overeenkomften zelve, of tot de wijze van voorflelling. Het kan zijn , dat 'er tusfchen twee onderfcheidene onderwerpen eene overeenkomst, betrekking of gelijkheid plaats heeft, maar dat dezelve al te fijn, al te ingewikkeld, al te ver gezogt is, dan dat zij gefchikt zij, om te kunnen dienen tot beantwoording aan het oogmerk van den fchoonen kunflenaar: — of deze overeenkomst of gelijkheid kan natuurlijk en goed zijn , maar te gelijk door den kunstenaar onduidelijk worden voorgefteld. In het Iaatfte geval hapert het aan den Kunstenaar alleen , maar in het eerfte geval eigenlijk aan de famengevoegde onderwerpen, en flegts in zo verre aan den Kunflenaar, als deze, volgens de regulen van den goeden fmaak, verpligtis, zig te onthouden van de voorftelling van zulke overeenkomften , gelijkheden of betrekkingen , welke of door hunne al te groote fijnheid, of door hunne onnatuurlijkheid en vergezogtheid, onduidelijk in hunnen aart zijn.
Hier



PRIJSVRAAG VAN 178*. 249
Hier uit nu volgt zeer natuurlijk, dat de duidelijkheid als eene eigenfchap of kenmerk van het waar vernuft befchouwd, dan, in een werk, of in eenen trek van vernuft plaats heeft wanneer de kunfle¬
naar zulke gelijkheden, overeenkomften of betrekkingen opmerkt en voorfielt, welke, fchoon nieuw en treffend, egter door hun, voor welken hij arbeidt, zonder merkelijke of vermoeiende infpanning kunnen nagegaan, en begrepen worden; zo dat zij zig aanftonds de voorgefielde gelijkheid zinnelijk kunnen vertegenwoordigen, zonder dat het noodig is, dat zij alvorens met het hoofd in de hand eene poos zitten te peinzen, om zig de voorgeflelde overeenkomst te kunnen
vertegenwoordigen. Wanneer de wijze van voorflelling zo
nauwkeurig is, dat zij het punt der overeenkomst, der gelijkheid, der betrekking zodanig onder het oog krijgen, dat zij geen gevaar loopen van de verfchillende onderwerpen, of een van beide, of beide te famen, van een verkeerde zijde, en ineen verkeerd daglicht te befchouwen; maar dat zij in tegendeel het punt der overeenkomst zodanig zien, als de kunflenaar het hun voor oogen flellen wil.
Zie daar de duidelijkheid in haren aart, zo als zij eene eigenfchap is van het waar vernuft, kort en eenvoudig voorgefteld. Laat ons nu dit gezegde met voorbeelden ophelderen.
De volgende regels uit de aangehaalde rei van Hooft zal ons aanleiding geven tot eenige aanmerkingen over de duidelijkheid. De [rei zegt tegen Machteed vak Velzen:
O klare Spiegel van getrouwigheidt en zeen
Hoe zeer bezwalken U deez' eeuws verdorvenheên.
Hiei



*5Q ANTWOORD OP DE
Hier is dé gelijkheid tusfchen het zedig en eerlijk gedrag van MachTUD; of ]iever tusfchen de zedige en eerlijke Machteld zelve,
en eenen fpiegel tusfchen de verdorvenheden der eeuwe, en den
damp die de Spiegel bezwalkte. Hier hebben wij twee gelijkheden, nieuw, en treffend, maar tevens duidelijk; zo in de zaak, als in de wijze van voorftelling.
Zie hier de ontwikkeling daarvan. De fpiegel was klaar, dat is van zuiver glas, zonder zulke wezenlijke gebreken, waar door de beelden, welke zij vertonen moest, noodzakelijk verminkt of veranderd werden voorgefteld. Het karakter van Machteed
was zo zuiver en onbefproken, dat men het beeld van trouwe en zedigheid ongefchonden en onvervalscht in haar aanfehouwen kon. ■
Doch de fpiegel was bezwalkt, niet door hare eigene onvolkomenheden, maar door toevallige van buiten aankomende onhandigheden, welke niet aan den fpiegel te wijten waren, en daarom ook de inwendige hoedanigheid van den fpiegel niet verminderden. - Machteld was in hare eer en zedigheid gekwetst, en dus buiten ftaat om dat beeld, hetwelk zij voorheen vertoonde, thands in dezelfde zuiverheid cn fchoonheid voorteflellen: maar zij zelve was 'er de oorzaak niet van. Van buiten aankomende onhandigheden, iist en geweld hadden haar misvormd, en gelijk den fpiegel, ook haar bezwalkt. - Doch haar zedelijk karakter was daar door even min benadeeld, als de fpiegel door den damp; zij werd flegts belet om dat te vertoonen, wat .men voorheen in alle deszelfs helderheid en fchoonheid in haar had befchouwd. Daarom laat 'er de Digter ook aanftonds opvolgen-
O tere



PRIJSVRAAG VAN 1782. 251
O tere des gejlaghts der vrouwen vol van druk, Hoe eerloos doet bij U 't ondeughdige geluk, O welgeboore Vrouw; befchreijelijk voorwaar' Voorwaar beklaglilijk zijn zo veel ellenden zwaar, Die uw verwonne borst, met droef heit opgevult, Bedrukken al te faam en geene bij uw fcbult.
Treffend voorbeeld van waar vernuft, zo met opzigt tot de duidelijkheid der gelijkheden zelve, als met betrekking tot de duidelijkheid m de voorftelling.
Voegt hier bij nog deze volgende voorbeelden, wanneer Hooft van Graaf Floris fprekende, die eertijds anderen onderdrukte, maar nu zelf in boeien was, zegt!
■ ■ de wouw
Plagh eens de fchrik te zijn van kiekens mak en duiven; Gekeert is 't en hij zelf benageldt in de kluiven
Van moediger gediert ■ 1—
en aan Rozemond (ƒ):
Rozemondt, hoor je fpeelen nocht zingen? Ziet den dageraadt op komen dringen, Dartele duiven en zwaanen en musfen Zouden den vaak uit uw' oogen wel kusfen, Zoo 't u luste de doode te ruimen, Om de lust van de leevende pluimen.
ie
(ƒ) Zangen, bl. 645.
I 1



452 ANTWOORD OP DE
ie Br une zegt van den voorfpoed (g):
Wel aen, die niet wilt zijn verleijt, Tracht naer de gulde maticheijd:
Laet u de grootsheijd niet verblinden, Als voorfpoeds wind blaest in u want, En al te zeer uw zeijlcn fpant,
Ziet dan een reef jen in te binden.
Schoon en duidelijk is ook de vernuftige wijze, op welke Voltairs. iefmart befchouwt, wanneer hij zegt (h):
C'ejl a la douleur même Qjie je connals de Dieu la fagejfe Juprême. Ce fentiment fi promt dans nos corps repandu, Parmi tout nos dangers fentinelle ajfdu, D'une voix falutaire incejfamment nous crie Menagcz, defendez, conferyez votre vie.
Zo insgelijks zijne vernuftige befchrijving van de vermaken (/): Les plaifirs font les fleurs que notre divin maitre Dans les ronces du monde autour de nous fait naitre; Chacune a fd faifon, & par des jours prudens On peut en conferver dans thiver de nos ans. Mals s'ilfaut les cueillir, c'ejl d'une main legére,, On fletrh aifement leur beauté pajfagere.
__________ hoe
(g) Emblemata p. 13s.
(ft) In zijn Difcours fur la nature du plaifin. (i.) Discours fur la Moderation,.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 253
hoe fijn, hoe uitgezogt cleze gelijkheden zijn, ze zijn egter duidelijk voorgefteld, en men behoeft geene groote infpanning om dezelve te bevatten.
Zo is ook deze opgemerkte gelijkheid bij Huizinga Bakker («>:
Een volk niet flaefs maer vrijgeboren, Herneemt zijn recht, door dwang verkoren;
Ferzackt den dwinger, zweert hem af. Geen vogeltje zogt ooit gereeder
Den vrijdom uit zijn levend graf In 't ruim der lucht klapwiekend weder.
Hier nu Haat tegen over de onduidelijkheid; en deze heeft op vcelerhande wijzen plaats. Eenige voorbeelden zullen dit ophelderen: wanneer Vondel (/), bij gelegenheid van het overlijden van Ernst Kazimir van Nassau, zegt:
Nu zal hij fadt noch fot Noch fchansfen meer beftormen en belagen, Of dondren met kortouwen, als een Godt.
is 'er iets onduidlijks in de voorflelling van de opgemerkte gelijkheden tusfchen een groot Veldheer en God, gelijk blijken zal wanneer men zig deze volgende vragen doet 1.) is 'er eenige gelijkheid tusfchen
het
(&) Poëzij, bl. 7.
(/) Poëzij, D. II. bl. 9.
li 2



254 ANTWOORD OP D E
het beftormen van fchansfen, het fchieten van kanon, en het werk van God; en zo ja welke wordt hier tog eigenlijk bedoeld. 2.) Wie* moet men door een God verftaanj daar 'er geen blijk is, dat Vondel in dit Gedicht gebruik maakt van het Heidensch Godendom
3.) hoe komt hier de vergelijking te pas tusfchen een geftorven Veldheer en een God; daar. de Digter den geftorven Veldheer betreurt, en flegts eene voorheen plaats gehad hebbende betrekking opgeeft.
Veel beter heeft Vondel 'eene foortgelijke gelijkenis gebezigd,, wanneer hij zegt («) van Fredrik Hendrik den Bosch belegerende:
Hij denckt niet eens om 't oog te hikken Ten Jlaep, als of hij waer gewoon Te waecken eeuwigh met de Goon..
Maar wanneer men foortgelijke vragen, als ik zo even opgegeven heb, doen moet, om de vernuftige voorftelling te verftaan; en men. die vragen, noch nauwkeurig, noch gemaklijk, kan beantwoorden, dan is zulk eene voorftelling op de eene of andere wijze onduidelijk. Het zeggen van Gleim, met opzigt tot den grooten Freder-ik;
5«i »ie tin &ou> «on furcbt unö gms,
SBol mcitóc&lic&oi jjcfu&W,. €«&t et unb tl)dlt hit rolfw au»,
grollen tmttfpito. \ j
i$
(m) Poëzij, d.i. bLJsj;



R R ÏJ S V R A A G FAN 1782. 255
is wel duidelijker, maar 'er hapert bij mij in dat, n>ie cin mt, altoos-
nog iets; om dat ik vragen moet wie is die een God.
Zo is het ook gelegen met dat zeggen van YouNG-ift zijne Night thoughts (n) wanneer hij den mensch noemt;:
Midway from nothing to the deity.-
Zonder hier over veel te hairkloven, is het egter zeker, dat 'er tusfchen niets en de Godheid geen middelweg of middelding kan begrepen
worden en dat dus dit geheele denkbeeld duister is; ja zelfs dat
het, als men 'er op wil door denken, non fens wordt.
Verkeerde famenvoeging van ongelijkfoortige dingen maakt ook een trek van vernuft onduidelijk; zo bij voorbeeld; als la Motte den. Zaligmaker aanfpreekt en zegt (0).
Le foible Adam dechu du celejle heritage Ne laijfe a fes enfans que Ie crime & la mort.. Du vaijfeau menacé d'un eternel naufrage Tu fus le Pilote &f le port.
Beide deelen van dit denkbeeld op zig zelf genomen, zijn waar; maar de famenvoeging brengt 'er duiflerheid in. Men wil kort en rijk zijn,, en men wordt duifier, gelijk Horatius zegt:
—m—. Brevis ejfe laboro,
Obfeurus fio.
Zo
(/) n. 1.
Co) H ymne5 (p. 191. van het VUL D. zijner Werken.).
H 3-



256" ANTWOORD OP DE
Zo ook, wanneer men niet in het derde der vergelijking blijft. Bij voorbeeld, wanneer Vondel zegt:
Noch 't woeste fchtiim en 't bruizen van dien vket Des dwing'elands op zijnen jlalen degen Affluiten*
Pe degen is niet gefchikt om fchuim cn golven van zig aftekceren. Soortgelijke gedagten wordendoor Vondel op andere plaatfen veel duidelijker voorgefteld, wanneer hij bij voorbeeld zegt Q>);
Om zulk eenflorm des tijts vol ongevals Tot 's Koning dienst te fluiten op zijn hals..
en ook:
Montros getroost zig dan het muiten Der fchelmcn op zijn borst te fluiten.
Deze voorgeftelde gelijkheid is duidelijk; en men vat aanftonds het punt of de zijde van het voorwerp , hetwelk ons Wordt voorgehouden..
Onduidelijk is ook alles wat met zig niet zinnelijk kan voorftellen, maar waar door onze verbeelding in de war geraakt. Zo is het volgende in Vondels Klinkdicht op het verongelukken
van
O) D. I., Bl. ii. cn 12,



PRIJSVRAAG VAN 1782. 257
van Dodor Roscius, die zijne vrouw en kind, van onder het ijs, uit het water willende redden, tevens omkwam.
Hij volght haer bleeke fchim naer 't zaligh paradijs. Vraegt iemandt u naer trouw, zoo zegh; zij vroos tot ijs, En f molt aen geest, en hij gingh met haer adem glippen.
Hier vindt men wel het onverwagte en treffende, maar het ontbreekt hier aan duidelijkheid. Vollen 11 ove heeft ook een feil tegen de duidelijkheid, wanneer
hij zegt (<j):
't Geloof die groote verrekijker Waarvoor de werelt valt te kleen.
Het geloof een verrekijker te noemen gaat wel: maar de werelt is niet te kleen voor dien verrekijker, maar zij is te veel nabij •
Met de beste verrekijker ziet men het best voorwerpen die ver afHaan; maar of gebrekkig, of in het geheel niet, zulke voorwerpen,,
welke zeer nabij zijn. Hier is de onduidelijkheid, om dat hete
vernuft in de vergelijking eene verkeerde zijde aanbiedt.
En wanneer Hooft de faam perfonhiceerende zegt (r);.
En 't leelijk ongerucht fterft 't geener flonden
Maar wispelt na en voor
4 Met vaale wieken door
Der menfchen'monden.
j 1*:
(q) Kruistriumf, bl. 4-
(r) G. vaff Vïlzsn, bl. 5©*-.



ANTWOORD OP DE .
ifi 'er éene onduidelijkheid in deze perfonificatie, welke fchoon men de meening wel eenigdns vat, egter eene onaangename verwarring in de gedagten van den leezer veroorzaakt, en dezen trek van vernuft van hare fchoonheid berooft. Wispelen is hier vagari; maar
nu fchoon liet waar is dat de faam kan gezegd worden overal
heen te vliegen, heefc egter geen Digter behalvcn Hooft, gezegd, dat zij door de monden heenen zwerft. Virgieius fielt de zaak dus voor: (s)
Extémph Libyae magnas it fama per urbes; Monftrum horrendum , ïngens, cui quet funt corpore plumae Tot vigiles oculi fubter, mirabile diccu, Tot linguae totidem ora fonant, tot fubrigit auris.
en op een andere plaats (f):
concujfam baccliatur fama per urbem.
en (u):
Sed circttm late volitans jam fama per urbu Aufonïas tulerat .
Maar nimmmer heeft, noch Virgilius, noch Ovidius en Statius, welken de befchrijving van Virgilius hebben nagebootst,
noch
(O 4en. IV. 173. fcq.
(O vr. 166.
(u) Ain.Vll, 104.



PRIJSVRAAG VAN 1782* *59
noch onder de nieuwen Rousseau, Voltaire, Hoogvliet, de faam voorgefteld, als door de monden vliegende. Ik vermoede, dat Hoofts oirfpronkelijk vernuft, deze pasfages der Ouder in zijne gedagten hebbende, dezelve eenigermate heeft willen veranderen, ten einde aan dezelve de gedaante der nieuwheid te geven; en dat hij mogelijk het volgende zeggen van Ennius,
Volito vivus per ora virum.
en van Virgilius,
Tentanda via ejl, qua me quoque pojfim
Tollere humo, vittorque virum volitare per ora.
heeft willen toepasfen op de faam; en dat zo, door de gedeeltelijke verwisfeling, en de gedeeltelijke famenvoeging van twee verfchillende beelden, de onduidlijkheid veroorzaakt is, welke wij in de aangehaalde regels hebben opgemerkt. De faam vliegt, bij perfoonsverbeelding, van mond tot mond; maarzij vliegt niet door elke mond heen.
Onduidelijkheid is ook fomtijds het gevolg van twee duidelijke, maar verkeerd op elkander volgende denkbeelden. Een voorbeeld hiervan vinde ik in de volgende voorftelling van Vondel (v):
Men maeit geen roem van 't lange leven,
Dat vrugtloos heen gedreven, Gelijk een waterloofe wolck,
Onnut is voor het volk.
Had
(v) Potzij D. II. bl. 20. k



260 A N T JV 0 O R D OP DE
Had Vondel hier gebleven in het denkbeeld van eenen akker, welke . door gebrek aan goed koorn, den maaier te leur flelde, dan bleef alles eenvoudig en duidelijk. Of hij kon gezegd hebben: 'Er druipt geen roem uit een lang leven, dat vrugtloos heengedreven, gelijk een wolk zonder water, van geen nut is; maar nu door het famenvoegen vanmaeienen die waterlooze wolk fpringt hij van de eene gelijkheid op, de andere, voegt ongelijkfoortige dingen famen, en zondigt zo tegen de wet der duidelijkheid.
Eene dergelijke feil meene ik te befpeuren in de volgende regels van het Klinkdicht op het treurfpel van Jephta f»;
Treurfpeler, O ghij hebt ons teder hart verraden, De roos van ieders wang met tranen hing geladen, Als gij dat fchoone hooft van 't witte lichaem fneet.
Om de vergelijking duidelijk te maken, moet men aan de roos, geen. tranen, maar dauwdroppelen laten hangen, dan houdt zig de fpeling'ftaande, en is volkomen duidiijk. Ik zou aan eene roos, wanneer 'er van eene eigenlijke roos gefproken werd, wel tranen toeftaan, maar nu roos reeds een overdragtige benoeming is, wordt de overdragt als 't ware verdubbeld, en dit geeft duisterheid Eenen minnaar bijvoorbeeld, die in den morgen, terwijl de dauw nog op de bloemen lag, bij een roosje ftond, en klagend zeide:
£ hozend roosje, ftaan 'er tranen Op uw wangen? treurt ge mee?
Zoude
f>) Poëzij, D.I. bl. 296.



'? R IJ S V R A A G VAN 1782. z6i
-zoude ik niet durven berispen; maar zo als Vondel het hier voordraagt is de fpeling onduidelijk en ongeoorloofd.
Wanneer de opgemerkte gelijkheid of betrekking in zig zelf al te ingewikkeld is, dan wordt daardoor het beeld of de voorftelling onduidelijk: een voorbeeld levert ons Virgilius op, in deze ingewikkelde perfonificatie O):
Daphni tuum Poenos etiam ingemuifie leones Interitum, montesque feri Jilvaeque loquuntur.
:Hier hebben wij voor-eerst; de leeuwen voorgefteld als treurende over den dood van Daphnis; dan vervolgens komen hier bergen en bosfchen voor, als verhalende, dat de leeuwen den dood van Daphnis betreu.
ren: Deze verdubbeling van perfonificatie veroorzaakt eene al
te groote ingewikkeldheid, en daardoor, eene onduidelijkheid, in de vernuftige voorftelling.
Vergezogtheid ftaat ook dikwijls over tegen duidelijkheid. Neem eens, als Hui ge ns een viool, en een fpinwiel, famen vergelijkende, zegt (v):
Het fpinwiel en de veel fchijnt fchier een ding te zijn; De recht' hand roert het werk, en doet alleen de fiaer gaan,
De flincke doet het werck, dan eens grof dan eens fijn, Mits duijm en vingeren forghvuldigh op een haer gaen.
't Is waer dat d'een geluijd en d'ander gaeren fpint: Maer, als w' eens fullen gaen daer wij toch allegaer gaen,
Sal gaeren en geluijd d'een zijn als d'ander, wind.
Te
(x) Echg. V. 27. (ƒ) D. II. M. 58.
Kk 2



2Ö2 ANTWOORD OP DE
Te regt tog zegt Quintiliantjs (2) „Nihil videatur fictum, nihil] „ fellicitum: omnia potius a caufa quam ab Oratore profecta credantur."
Vergezogte vernuftsfpeelingen vindt men ook bij le Br une in zijne Emblemata, als bij voorbeeld (a):
De Vorsfchen van den Nijl, een vremd en fnoo gebroedfel Wanneer zij zien de Slangdie hun bejaeght tot voedfcl,
Zij vatten over dwersch een rietjen in de mond
Om niet verfiiclt te zijn door deze looze vond. De Draeck die oude Jlang, die fpant ons ook zijn netten Hij bijt ens in de hiel, maer 't kan ons daer niet letten:
Als Chriftus in de mond, 't geloof is in ons hert,
De duijvel heel vergeefs zijn tanden open-fpert*
als ook:
Ziet aen dees jonghe Hen: fij boert en, en fij fpeelen: Geen kortswijl of genacht en kan haer oijt vervelen,
Een lighter in de fchoot, als een verwonnen knecht,
Dit tot een doel zijn hand, voor ijders handel leght, Dat is Dalilas fchoot, daer in veel menfchen roncken: Zij krijgen flagh op Jlagh, nochtans fij blijven droncken
En fiicken in haer vier; z'en kennen niet den man
Die fiaet; en lijf en ziel in d'helle werpen kan.
Fijne gelijkheden egter zijn ,'daarom niet vergezogt noch onduidelijk :
(z) L. IV, c. 2. (a) Bl. 160.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 263
delijk: in tegendeel het vernuftige, gelijk ik meermalen heb aangemerkt, veronderftelt eene zodanige gelijkheid, welke niet gemsen is. Vernuftig fchoon en fijn was het zeggen van Villars tegen Lodewijk den XVen, zo als Volt ai re het hem in den mond legt:
Ce heros eut raifon, quand cherchant les batailles,
II dïfait a Louis je ne crains que Verfailles;
Contre vos ennemis je mar che fans effroi, Defendez- mol des miens, Us font pres de mon Roten in Hoofts Minnezinnebeelden, dit volgende:
O valfche fpiegel, diep fchijn ik in U te f aan, Maar ziet men, tast men wel, het is 'er ver van daan.
Vooral zo als het in het Fransch wordt uitgedrukt:
Madame efi le miroir. J'y femblois avoir place; Mats a bïen y fonder, j'en irouve nulle tracé.
Als ook nog dit volgende van Voltaire (*) op de ledigheid:
s'Occuper c'efi favoir jouir. rOifiveté pefe cjf tourmente, l'Ame efi un feu qu'il faut nourrir, Et qui s'eteint s'il ne s'augmente.
Na
(J) Lettri a Madame Ja Princejfe de ***.
Kk 3



*<?4 ANTWOORD OP D R
Na het afhandelen der twee eigenfchappen van het waar vernuft, welke ik te voren wezenlijke genoemd, en nader omfchreven heb, ga rk nu over tot die, welke ik in het begin dezer afdeelinge toevallige genaamd heb, en welke mijns oordeels deze twee zijn welgeplaatstheid en Spaarzaamheid, ' Een trek van vernuft noeme ik dan welgeplaatst, wanneer zij het hoofdoogmerk van den kunflenaar in zijn kunstwerk bevorderlijk is; en kwalijk geplaatst, wanneer dezelve eene tegengeftelde uitwerking heeft. Daaromtrend juist te denken, is het gevolg van den egten en verfijnden fmaak, en daartoe eene geregelde handleiding te geven, zo moeielijk als gewigtig • uit hoofde, dat niet zelden de grootfle vernuften zig in hunnen luifter vertoonen, waar zulks aan hun hoofdoogmerk niet zeer gunftig was, en dit, door overvloed van geelde invallen en vernuftige trekken, welken in bedwang te houden, geen gemakhjk werk is.
Wanneer ik nu, uit dit oogpunt, de beste werken van vernuft befchouwe en het gezond verftand raadplege, dan worde ik overtuigd, dat de verfchillende-foorten van vernuft, als het koddige het boertende, zo wel als het ernflige, treffende enz., zullen zij wel geplaatst zijn, moeten overeenkomen met den aart der voorfteilingen in de-welke zij gebezigd worden. Dat een trek. van vernuft die lagchen doet met te pas komt in eene ernftige voorftelling; - dat een ingewikkelde vergelijking, hoe fchoon, hoe treffend op zig zelf, niet te pas komt in eene voorflelling, welker aart is eenvoudigheid en natuurlijkheid; — dat m alle voorfteilingen, waar de aandagt alleen op de zaak, en in het geheel niet op de kunftige uitdrukking moet gevestigd worden, het vernuft kwalijk geplaatst — dat is, overtollig en nadeelig is.
Laat



PRIJSVRAAG FAN 1782. 265
Laat ons deze drie aanmerkingen met voorbeelden ophelderen, en 20 nader beveiligen.
Met opzigt tot het eerfle, zo komt k«t mij voor, dat men alle geeflige kwinkflagen, welke ernflige voorflciiingen zo doen voorkomen, dat men lagchen moet, als kwalijk geplaatst moet veroordeelen. Huigens heeft zig daar aan nu en dan fchuldig gemaakt; als bij voorbeeld, wanneer hij een gierigaard, die aangezet werd, om een gedeelte zijner goederen aan zijne kinderen ten huwelijk medete- • geven, uit hoofde dat God dit zegenen zoude, laat zeggen: .
■ Wel dat's een raed,
Wil God wat zegenen, hij zegene mijn kinderen, Mij lust om harent wil mijn goetje niet te minderen.
Zo kan insgefijks eene enkele uitdrukking, zonder dat de kunflenaar' zulks bedoelt, meer koddig, dan ernflig zijn. Gelijk toen-Vondel fprak van eenen Leeraar, die zig door zijn werk. zeer had afgeflooft, en bij die gelegenheid, onder de ongemakken, die uit eene naarftige bediening van het Leeraarampt ontflaan, dit volgende.opgaf;..
Het kaekebeen lijt last in 't keren.
Eene dergelijke uitdrukking paste veel beter in eene koddige of boer- tige voorflelling. Zo ook deze volgende, wanneer hij, na gezegd te ' hebben van dekunflige afbeelding van Mar gare ta van R:yn(c),
m
(c) Poëzij, D. II, bl. 347, -



±66 ANTWOORD OP DE
De verfche bloemen op de wangen,
De zwier van 't blonde bah, de montf
Een opgelooken morgen/lont, De harten prikken met verlangen,
Dat poesligh en gezielt albast
Des blanken boezems •*
'er in eenen adem bijvoegt:
-— O dat fopje
Van Schaepeftremfel, lekker kropje; Gij noot een Engel zelf te gast.
Mijne tweede aanmerking was deze; dat eene opmerking van gelijkheden die ingewikkeld zijn, niet wel geplaatst is, in zulke voorfteilingen , welke uit hunnen aart, natuurlijkheid en eenvoudigheid vorderen. Het is daarom, dat de grootfte Digters altoos in agt genomen hebben, om hun vernuft te fchikken, naar den aart hunner onderwerpen, of van de perfoonen welke zij fprekende invoeren. Zo legt, - bij voorbeeld Hooft aan de Prinfesfe van Orange, bij gelegenheid van de belegering van 's Hertogenbosch, deze, wel geestige, maar teffens natuurlijke fpelingen van het vernuft, in den mond (d):
Ik
(d) Ged. bl. 708.



f R IJ S VR A A G FAN ■1782. 25?
Ik pooghde 't gloedtje van mijn' liefde
Misfchien te koelen, voor een fiondt, Kon nijptang 't flitsjen, dat mij griefde,
Wat trekken uit de diepe wondt. , Maar 't fchijnt geweêrhaakt, dit is 't mangel.
Helaas! mijn hart Voelt maklijk inwaarts gaan den angel; Te rug, met fmart.
Mijn zughjens, tedere getuigen,
Van d'ongeneezelijke quaal, Die plagh uw open oor te zuigen.
Nu foppen 't koper, en metaal. Terwijl gij breidelt d'oorloghskansfen,
Met wal en graf, Trompet, en fchut, (ach arme) fchansfen Mijn klaghten af.
'k Hoor alle daaghs van verfche dooden,
Gevelt in hol, oft galerij. Elk overlijdt aan eige looden;
Maar aller koegels moorden mij. Want ik mij elkmaals voel bezeer en,
Als van een punt, Die denk; op 't hoofdt met witte veer en, Was dat gemunt.
L 1 Zo



2.68 ANTWOORD OP DE
Zo geestig en overeenkomftig tevens met het karakter van Warenar, laat Hooft denzelven vertellen, hoe hij met zijn haan gevogten had, cn zig verontfchuldigen, door eene opgemerkte gelijkheid tusfchen dien haan en een huisbreker (e):
Daer heb ik noch een bataelje gehadt met onzen haen,
Die lelt ter doot gewont, gejleeken en gekurven ;
O! die fchelm hadd' mij ook ten naesten bij bedurven,
Maer de kop worde me kroes, en ik gaf hem zukken lap;
Hij was daer in de vloer doende met zijn klaeuwen, fchrap, fchrap,
Daer de Pot ftondt begraeven, bij gans ele weeken,
Ik loof niet of de koks hadden 't hem in efieeken.
Gans lijden ik was zoo op men peertjen; ik was zo quaet.
Zouw ik niet ? daer een dief te vijnen op Meter daet ?
Terwijl dat hij in 't breeken was, ik liet me van de noot rasn,
Die een diefin zijn huis vijnt, mach hem zonder ommezien doodflaen.
Hoe natuurlijk en eenvoudig, uit zulk een karakter als dat van Warenar was, voordvloeiende , en dus hoe welgeplaatst zijn deze vernuftstrekken? deze vergelijking van een krabbenden haan, met een huisbreker?
Daarentegen, wanneer men, bij voorbeeld, inde mond van eenen eenvoudigen herder, vernuftsfpelingen ligt, die noch overeenkomen met den kring van het herdersleven , noch eenvoudig of natuurlijk genoeg
(e) bi. 56*.



PRIJSVRAAG VAN 1782. *ö*9
noeg zijn voor den fpreker, dan is zulk een vernuftstrek, kwalijk geplaatst, en daarom in het ftuk, waarin hij voorkomt, valsch vernuft. Hier o'ver is Font en elle dikwijls berispt; in het bijzonder door Remond de St. Mard, en dikwijls niet zonder reden. Zo is bij voorbeeld het karakter dat Hilas opgeeft van Ligdamis (ƒ), veel te.puntagtig en te gezogt uitgedrukt:
, . II tjï du c ar aft ere
Dont an amant m'eut plu fi feujfe èté bergère;
II ne connoit nul art, en aïmant, que d'aimer;
Son cceur ne fut jamais trop prompt a senflammer.
II aime, mars forcé par les jeux d'une belle.
Et fon amour devient un eloge pour elle.
Le bonheur d'être aimé n'efi pour lui qu'un bonheur;
II en fent le plaifir &? renonce a l'honneur.
II n'en prend point le droit d'augmenter fon audace,
Les faveurs qu'on lui fait, font toujours une grace.
Voltaire zegt daarom ook (g):
Le
(f) Poef. Pafior P. 29. zie ook schlegei Bon ftcm eigentijden gegenjhinDi
ber fchfifcrpoefte, p. 410. die over dit ftuk zeer veel goeds heeft aangemerkt.
(g) Efitrefur Pagriculture.
LI 2



*7 ANTWOORD OP DE
Le Normand Fontenelle au milieu de Paris Preta des agremens au chalumeau champêtre, Maïs il vantoit des foins qu'il craignait de connaitre,.
Et de fes faux bergers il fit des beaux efprits. Je veux que le ccear park, ou que l'auteur fe taife..
Ne celebrons jamais que ce que nous aimons. t En fait de fentiment l'art na rien qui nous plaife;
Ou chantez vos plaifirs ou quittez les chanfons ;
Ce font des faujfetés, & non des fictions.
Dergelijke punten zijn ook mogelijk al te veel in de anders z< geestige Herderskout van Thirsis en F illis, in de Proeve vm Digtoeffening (//); bij voorbeeld in deze regels:
Thirsis.
Uw oom gafmy zyn woord, hy fiemt in onze trouw,
F i l l i s.
Gaf hy zyn woord aan u, zp zorg hy dat hy 't hou.
T i r s i s. Kent gy myn rykdom wel, myn vrienden en- gefiacht?-
F i l l i s.
Ja maer is 't u bekent dat ik die weynig acht,
Tir.
(A) Bl. i7, en volgende.



PRIJSVRAAG VAN 17li. 271
Tik s 1 s.
i HttAs myn eigen land, het geen wy ginds zien leggen. Film s. Voor my, ik heb 'er niets ter wereld op te zeggen.
T I R S I s.
Zo ik mij niet bedrieg, dat voorwerp ziet ge in my.-
F I L L I S.
O gy bedriegt u wis, want niemand fpreekt als gy.
T us 1 s. Denk welk een hartenleed dit aen uw oom zal baeren.. Films.
Hebt gy malkander lief, zo moogt gy t'zamen paeren.
In deze en foortgelijke regels mangelt het zeker niet aan geest; maar de vraag is alleen hier, of zij ftrooken met de gevoelige eenvoudigheid van het Herdersdicht? en hier aan twijfel ik; even zo als aan het zeggen van die Herderin, in de Aminta van Tassq, welke dan eens een roos, dan eens een lelij nam, en door een gemaakte glimlach fcheen te zeggen , dar zij die nam, niet om ze te verheffen?. maar om hare eigene fchoonheid te meer te doen uitfteken:.
Ne porto vol per ornamento mio Ma porto vei fol per vergogna vofira.
Ll 3. Maar



272 ANTWOORD OP DE
Maar ik heb'ten derden opgemerkt, dat in alle voorfteilingen, waarin de aandagt van den lezer of toehoorder, alleen op de zaak, en in het geheel niet op de kunftige of vernuftige wijze van uitdrukking moet geveftigd worden, het vernuft kwalijk geplaatst is. De reden is deze, om dat, zodra men de kunftige uitdrukking bewondert, de aandagt meer of min van de zaak zelve wordt afgetrokken; het geen zeker nadeelig is aan de voorftelling zelve.
Ik zal dit met tweeërlei voorbeelden ophelderen.
In het verhevene van het eerfte foort, dat is, wanneer het voorgeftelde onderwerp zijne verhevenheid met zig brengt, en niet ontvangt uit de hand van den kunftenaar, dat is, uit de wijze van voorftelling , kan de aandagt volledig bezig gehouden worden, met het onderwerp zelf; en alle fieraad, alle kunftige uitdrukkingen zijn overtollig, en nadeelig. — Zo dra wij dezelven opmerken, valt onze aandagt natuurlijker wijze op dezelve, en wordt min of meer van de hoofdvoorftelling afgetrokken; en alle bewondering, alle vermaak door de kunst veroorzaakt, ftrekt tot vermindering van liet verhevene, hetwelk 'er in het onderwerp zelf gelegen is, om dat 'er onze aandagt niet geheel op geveftigd blijft.
Dat deze aanmerkingen nu gegrond zijn, blijkt niet alleen uit den aart der zake , maar ook door treffende voorbeelden. Men leze de beste Schrijvers over het verhevene, en zie de voorbeelden, welken zij van het verhevene van het eerfte foort bijbrengen, en men zal bevinden, dat in geen derzelver eigenlijke vernuftstrekken of fpeelingen zijn. In het zeggen van Mozes : God zeide daar zij licht en daar was licht! in het, qu'il mcwut! van Corneille; in het zeggen van de Ryk bij Juffrouw van Merken: geef mij mijn ketens weer; en foort-



PRIJSVRAAG VAN 1782.
gelijken, vindt men de eenvoudigfte wijze van voorftelling, welke men kan uitdenken; en zo dra men deze uitdrukkingen vernuftiger wilde maken, zou de voorflelling zelve haare kragt voor een gedeelte verliezen. Vanhier ook, dat, als men-de voorflelling van onderwerpen, welken in zig zelf verhevendheid genoeg hebben, door zijn vernuft treffender maken wil, men doorgaands geheel] en al zijn doel mist, in welke feil, Hoogvliet, nu en dan, in zijne befchrijving der Hemelflad gevallen is, gelijk genoeg bekend is.
Het vernuft van de beste Digters heeft dikwijls daar in misgetast, dat zij eene gezogte en kunftige uitdrukking kozen boven de eenvoudige, in zulke gevallen, waarin de vernuftige gézogtheid meer nadeel dan voordeel geeft. Hooft, bijvoorbeeld, zegt in de uitbreiding van den. 103™ Pfalm; dat God de gebrecken van den mensch in donker plompt, dat is vergeeft, daar niet aan denkt. Soortgelijke uitdrukkingen zijn wel nieuw, en in zeker opzigt vernuftig, maar al te
ver gezogt, kwalijk geplaatst; even zo, wanneer hij in den
45*" Pfalm, waar des Konings Dogter wordt vermaand haai- maagfehap te vergeten, zijn vernuft dus laat fpelen:
Hoort deijrn, en vat, hier is de knoop gelegen. Als met een fpons fchikt uit het hart te veegen Uw maagfehap breedt ■■
Dit was niet zelden ook defout van Antonidis. Zijn vrugtbaar vernuft zogt altoos flerke woorden, zelfs om de eenvoudigfte zaken uittedrukken.
In alle foortgelijke voorbeelden ziet men, dat het vernuft opge, merkte gelijkheden voorflelt, om daar door de uitdrukking op te fleren ;



274 ANTWOORD OP DE
ren; terwijl de eenvoudigfte voorftelling van meer kragt zou geweest zijn, om de aandagt van den lezer op de zaak zelf te vestigen. Maar het tegendeel heeft plaats, wanneer het vernuftige van de uitdrukking de zaak zelve, te levendiger , te treffender, voor onze oogen ftelt; gelijk in alle gevallen, waarin het vernuft wel geplaatst is. Vondel was zeker daar een groot meester in. Zie hier een voorbeeld: toen Maria Reigersberg haren man behulpfaam was in het vlugten uit Loeveftein, en hem daar den bekenden raad toe
gaf, zegt Vondel niet eenvoudig de Groot gaf gehoor aan
haren raad maar vernuftig, en tevens treffend, door het ver¬
nuftige der voorftelling (i):
Terfont verandert hij in hoeken.
Men gevoelt, door het geestige van deze uitdrukking, veel meer van het fpoedig enhagchelijk befluit van de Groot, dan men door een eenvoudig voorftel zoude gedaan hebben.
Zo fpeelt zijn vernuft ook op het vertrek van de Groot, dat des morgens voorviel, op deze wijze (k):
's Avonts daelt het hemelsch wonder
Met zijn f ralend aengezicht: Maer de Groot ons Hollands ch licht, Gaet helaesl hier 's morgens onder. Hoe gelukkig is de nacht Die den dagh uit hem verwacht!
Maar
(/) Poëzij D. I. bl. 3zo. (£) Md~. bl. 3J7.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 175
Maar het geen ik gezegd heb, met opzigt tot het verhevene van het eerfte foort, heeft ook plaats, bij het hartstogtelijke in den hoogften trap; dat is, wanneer de ziel geheel hartstogt is; en niets, buiten het onderwerp van hare hartstogt, ziet, opmerkt, gevoelt. In de voorftelling van zulk eene hartstogt, zijn alle vernuftige trekken nadeelig. Zij houden het verftand te veel bezig, en laten even daardoor het hart lediger, dan zij anders zouden gedaan hebben. Zij trekken den aandagt af, of verdeelen ten minften denzelven; en de Digter, die in dat geval alleen roeren moet, vermaakt tevens, door het kunftige dat 'er in de voorftelling doorftraalt, en verliest daardoor aan den eenen kant meer, dan hij in een ander opzigt wint.
Men beproeve, even gelijk in het vorige geval, de voorbeelden van zulke gezegdens, waarin de hartstogten, in hunnen hoogften trap, natuurlijk worden voorgefteld, en men zal te vergeefsch in zulke voorfteilingen trekken van vernuft zoeken. In het zeggen van Margaretha Hooft bij Juffr. van Merken: Gelei mij-waar gij wilt: en foortgelijken, is geen vernuft, maar de zuivere taal des harte, dat geheel bewogen niets ademde dan gevoel.
, Dan ik zeg met opzet, de voorftelling van eene hartstogt in haaren
hoogften trap, want wanneer de hartstogt in eenen minderen trap
wordt voorgefteld, dat is, wanneer de ziel met het voorwerp zo niet is ingenomen, dat zij geheel hartstogt is, maar dat 'er eenige plaats overig is, voor het verftand of vernuft, dan kunnen 'er, in de voorftelling van zulk eene hartstogt, eenige trekkenwan vernuft plaats hebben, zonder dat de voorftelling'er bij lijdt, of dat de kunflenaar zijn oogmerk mist. Onder deze bepaling kan gevoel en vernuft zeer wel famen gaan. Ik zal het met voorbeelden ophelderen.
M m Toen



i76 A N T WO O R D OP D E
Toen Jofeph zo geheel door de aandoening overweldigd werd, dat zijne geheele ziel enkel hartstogt, enkel gevoel was, zeide hij, zo eenvoudig als men het zig kan voorftellen: Ik ben, Jofeph! leeft mijn Vader noch? Maar vooronderftelt nu, dat een kunflenaar Jofephs zeggen opfieren wilde, en hem dus liet fpreeken: Ik. ben een lot van,. uwen flam! verheft hij zijnen kruin nog onder de hoornen ? of dat hij, op eene foortgelijke wijze, meer vernufts wilde doen doorftralen; zou men hem prijzen? Pleegt flegts met uw hart raad, en dat zal, bij aldien onze fmaak, door het glinfleren van het vernuft, door kunftige anthithefen, enz., nog niervervoerd en bedorven is, u veel meer doen gevoelen , bij Jofephs eenvoudige woorden, dan bij de opgefierdfte uitdrukkingen. En waarom? Het antwoord is gemakkelijk om dat Jofephs ziel toen geheel hartstogt was maar het geen in de natuur waar is, is ook waar in de kunftige voorflelling.
Een gelijkfoortig voorbeeld levert ons de gefchiedenis van David op. Toen zijn Zoon Abfalom doorfteken was, riep hij, geheel droefheid, alleen deze weinige woorden uit: Abfalom mijne Zone, ach dat ik voor u gef erven ware.' Abfalom! mijn Zone! mijn Zone! Zie daar de eenvoudige taal van het beroerde, en in de grievendfte fmart gedompeld, vaderlijke hart. Alle verfiering, alle fpeling van het vernuft in deze voorftelling, is kwalijk geplaatst, om dat zij de beroering verzwakt: «■— Maar dezelfde David zingt een Lied op het fneuvelen. van Saul en Jonathan. De hartstogt van droefheid was toen bij hem niet in hare hoogstmogelijke fterkte. Zij werd vergezeld van meer bedaarde overwegingen, welken hem vrijheid lieten, om zijn onderwerp van meer zijden te bezien. Van daar dat 'er, in hetzelfde gezang, hoe zeer het gevoel daar ook in doorflraalt, trekken van vernuft,' fieraden der
digt-



P R IJ S V R A A C V A N 178*. 277 digtkunde, beelden, gelijkenisfen, perfonificatien zijn, zonder dat men dezelve kwalijk geplaatst noemen kan.
Maar wanneer Graaf Floris door Hooft, in deszelfs Geeraert van Velzen, fprekende wordt ingevoerd, na zijne gevangeneming; wanneer hij in zijne gevangenis, aan zig zelf overgelaten, een prooi is ■van naberouw, fchrik, angst, droefheid, vertwijfeling, en dan in dezen toefland zegt:
a. Mij, dien met feestigh groeten
De morgen annebad, en d'avond trad met veeten.
Maar hoe doch"? Jij ik dool, mijn fcheut begon veeleer;
Jan 't vallen was ik lang, maar gistren kwam ik neer.
'Zo is 'er, vooral ïh de Iaatfte wending van gedagten, en de geestige
wijze van uitdrukking, te veel vernufts, om natuurlijk te zijn.
Dat iemand, zo als Graaf Floris toen gefield Vas , begint te bedenken, dat hij lang aan het vallen geweest, doch gistren eerst op den grond gekomen was, om dat hij toen gevangen werd, verraadt te veel kunst, in de wijze van uitdrukking en voorftelling, dan dat men zulks kan rooronderftellen, in een mensch, die overrompeld is van beroerende hartstogten; en deze trek van vernuft is in deze alleenfpraak, die over het geheel zeer fchoon is, kwalijk ge-' plaatst; gelijk ook de woordfpcling, welke voorkomt in den laatften regel:
Ellend wordt gij niet mat 200 mat mij haastig af (/).
Zo
: voorbeelden bij Bouhours Manière de bienpenfer, p. 35=- en volg.
</)Zie nog eenige'
Mm 2



s?8 ANTWOORD OP DE
Zo is het ook met geestelijke gezangen, waarin de flille aandagt zig verlustigt, door een eerbiedig gevoel der volmaaktheden van het Opperwezen; van 's menfchen afhankelijkheid, nietigheid; het beminlijke, voordelige en zalige van den waren Godsdienst, en foortgelijke gewaarwordingen: Daar in zijn zulke trekken van vernuft, welke treffende punten, antithefen, woordfpelingen zijn, doorgaands kwalijk geplaatst ; offchoon ik niet alle treffende gezegdens, aan welken het vernuftige niet geheel kan betwist worden, met Schlegel daar uit zoude willen verbannen: maar deze volgende is mij, bij voorbeeld, te gezogt en te kunflig. La Motte, na de magt van het Opperwezen te hebben voorgefteld, eindigt op deze wijze den 146. Pfalm:
Ifraè'l connoit fon ejfence; C'cfl a nous qu'il a dit:. Je fuis celui qui fuis.
Mais les nations egarées
A Verreur demeurent livrées, Le jour efi pour nous feuls; elles n'ont que des mits.
Maar in andere Gezangen, welke meer kunst dulden, bij voorbeeld
in de Cantate, kan men fomtijds trekken van vernuft plaatfen
mits dezelve anders overeenftemmen met den aart der voorfteilingen, en niet overvloedig daar in voorkomen. Zo bij voorbeeld La Mötte in zijne Cantate, Les Philifins dêfaits;
Ifrael pourfuivez vos tirans difperfès. \ Le Ciel vous livre la vicloire; Les pleur s que vous avez verf és, Sont les garants de votre gloire.
Ein-



PRIJSVRAAG VAN 1782. 279 Eindelijk moet ik een woord zeggen over de fpaarzaamheid, als eene
toevallige eigcnfchap van het waar vernuft befchouwd. Hoe
groot tog het onderfcheid zij tusfchen' kunstwerken en kunstwerken, is 'er egter geen van die, welke niet eene zekere, en met zijnen aart overeenkomende, eenvoudigheid vordert; — Men vindt 'er geen, die niet door overtolligheid kan bedorven worden. Aulus Gellitjs (ot)° zeide reeds: ,, Unumquodque genus, cum ornatur cajle pudkeque, fit illu„firius; cum fucatur, £? praelinitur, fit praefiigiofum." Dit geeft ons zelfs aanleiding, om vast' te houden, dat, hoe zeer de fmaak der verfchillende Natiën onderfcheiden is, en de eene veel meer op vernuft gezet is dan de andere, egter deze wet der fpaarzaamheid eene algemeene wet is, om dat zij gegrond ftaat op den aart der zake en op de natuur van het menfchelijk hart. Door deze fpaarzaamheid tog in agt te nemen, treft men het hart, waar men het hart raken moet; en vermaakt het verftand, waar zulks metvrugt gefchieden kan; maar ook omgekeerd, door den al te grooten overvloed, fpeelt men, waar men ernftig moet zijn, en laat het hart koel, waar hetzelve moest bewogen worden. De grootfte vernuften egter ftaan voor dit gebrek bloot, de levendigheid van hunnen geest geeft hun zulken overvloed, van gelijkheden en betrekkingen tusfchen verfchillende onderwerpen, aan de hand, dat 'er eene merkelijke mate van. zelfverlochening noodig is, om niet van al zijne fchatten gebruik te maken, en zig in al zijne rijkheid te vertooncn. Hiertoe is fmaak en een fijn oordeel noodig. Laat mij de zaak door eene gelijkenis ophelderen.
Dorinde, eene fchoone vrouw, heeft grote fchatten; een aan-
zien-
(m) NoSt. Ju. L. Vil. c. 14.
Mm 3



48o ANTWOORD OP DE
zienlijke*! voorraad van pragtige en waarlijk fchoone kleederen; hare peerlen en juweelen zijn menigvuldig, op het fchoonst gezet, en elk van die, afzonderlijk befchouwd, moet verwondering verwekken bij
den kundigen aanfchouwer. Dorinde moet zig in het openbaar
vcrtoonen. Elke fnoer paarlen, elke diamant behoort haar, en fchijnt eerbiedig te verzoeken, om aan haar hoofd of armen te mogen fchijnen. Elk vercierfel biedt zig aan, om haare fchoonheid te vergrooten, en fielt daar in als 't ware zijn eer. Dorinde flaat verlegen, zij wilde gaarne zig in haar vollen luister vertoonen, zonder egter hare fchoonheid en bevalligheid te verliezen; dan zij ziet daartoe geen ander middel, dan de wet der fpaarzaamheid te betragten ; en niet alleen zig te bedienen van zulke fieraaden, welke in haren toefland, en naar de gelegenheid des tijds, gefchikt zijn tot haar oogmerk — maar teffens te zorgen, dat het eene fieraad het ander niet verderve», en dus de uitwerking van het geheel flremme; maar dat elk van die onderfcheiden kan gezien worden, en met de rijkheid tevens de bevallige eenvoudigheid gepaard ga. Maar bijaldien mijne Dorinde dit uit het oog verliest, en zo veele fieraden, zo veele paarlen en juweelen , aan haar lichaam plaatst, als zij bezit en zij alleen haren rijkdom wil doen fchitteren, dan zal, niet tegenflaande de inwendige fchoonheid van elk dezer fieraden op zig zelf, de geheele tooi, uit hoofde van het gebrek aan de wet van fpaarzaamheid, of verbijsterend, of zelf in fommige gevallen belagchelijk zijn. Dc tocpasfing met opzigt tot den fchoonen kunflenaar is gemakhjk. Pope heeft hetzelfde geleerd in deze fchoone regels O):
Sowe
(n) EJJay on critictfm. vf. 289 — 304,



PRIJSVRAAG VAN 1782, ?8i
Some to Conceit alont their tajle cenfine,
And glitt'ring thonghts jlruck out at ev'ry Une;
Pltas'd with a work where nothing's jufl or fit;
One glaring Chaos and wild heap of wit.
Poets like painters, thus, unskill'd to traee
The naked nature and the living gr ace,
With gold and jewels cover ev'ry part,
And hide with omaments their want of art.
Tt;ue Wit is Nature to advantage drefs'd,
What oft was thought, hut ne'er fo wel exprefs'd;
Something, whofe truth convinc'd at fight we find,
That gives us back the image of our mind. :
As shades more fweetly recommend the light,],
So modefi plainnefs fiets ojf fprightly .wit.
For works may have more wit than docfiem good,
As bodies perish thro' excefs of blood.
Spottend maar niet te min waar is ook, het geen Bvttlxr. in zijn Hudibias zegt (0):
We grant, .alt li o" he had much Wit, H' was very shy of ufing it; As being loath to wear it out, And therefore bore it not about}., Unie fis on Holy-days, or fo, As Men their befi Apparel do.
Elk
(9) Part. 1, Canto i. VS. 45 - 50.



282 ANTWOORD OP DE
Elk zal dit ook over het algemeen ligtelijk toeftemmen, maar de toepasfing van de wet der fpaarfaamheid op de bijzondere gevallen is op verre na zo gemaklijk niet. Mogelijk moet men hier veel meer aan den kunflenaar overlaten, en minder bijzonderen, dan men met opzigt tot de andere kenmerken van het waar vernuft doen kan, en doen moet. Zeker is het, dat men met geen mogelijkheid bepalen kan , hoe veel vernuftstrekken 'er in een Digtftuk mogen voorkomen ; maar dat men veel beter doet van den kunflenaar te raden, om zijnen fmaak te vestigen, door het lezen van goede modellen, dan hem aan ketenen vast te leggen, die tog altoos maar ingebeeld of willekeurig zouden zijn. .
Maar 'er is een groot onderfcheid tusfchen de verfchillende foorten van Digtwerken, met opzigt tot het vernuft. Sommigen gedogen zeer weinig vernuftstrekken, als bij voorbeeld het Herdersdicht, het Geestelijk Lied, het Treurfpel, het Heldendicht, de hooge Ode. Sommigen dulden een groter overvloed, als bij voorbeeld het Lierdicht, de gewoone Ode, het Blijfpel. Anderen eindelijk zijn dikwijls hunne voornaame fchoonheden aan het vernuft verfchuldigd. Zoo is bij voorbeeld de Fabel, het Hekeldicht, het Puntdicht.
Dit Iaatfte zelfs trekt Truelet zo ver, dat hij zegt, dat'er Werken zijn, waar in niet te veel vernuft kan plaats hebben. Laat ons hem zelf hooren (p):
Exces d'■efprit, dit-on, defaut de goüt. Je le veux bien. Mms ou ef il eet ex cès ü'efprit ? Pas même dans laBruyere. Je paffe le droit, ma is je nie lefait.
Zie daar hoe hij het bewijst. De plaats is wel wat lang, maar zijverdient egter hier geheel gelezen te worden.
<p) Effhis, Tom. 11. p. 2,8, &fuiv.
Trop



P R Ij S V R A A G VAN 1782. 4-83
Trop d''efprit efi' encore un obfiacle a la perfiafion en detournant l'at'tention du fond des chofes, pour l'appliquer a la maniere dont elles font 'exprimées. Ce n'efi pas que pour-faire recevoir la verité, il ne faille la dire d'une maniere qui plaife; mais c'ejl au cotur qu'il importe de plaire plutot qu'a l'efprit. Or on ne plait au coetir, qu'en y excitant des fentimens. — La regie de ne pas montrer trop d'efprit, regarde encore les ouvrages de pur agrément, dans lesquels au fe propofe d'intereffcr ,& de toucher comme lts Tragedies. Elle regarde les hifioires fcf les 'ouvrages de narration, ou le Letieur cherche principalement les faits mêmes; £f enfin tous Ceux ou i'on introduit des'perfonnages, Êf dans lesquels 1'Auteur 71e parie pas 'en fon nom. Comme ces perfonnages font cenfès parlerjur le champ, ce Jeroit aller contre la vraifemblance, que de les faireparler avec trop d'efprit-, ou du-moins avec cette forte d'efprit qui fent la recherche £f Ie travail.
Mais il y a d'autres ouvrages ou l'on ne cherche gueres que le plaifir ■qui-mit des chofes ingenieufes. Tels font un Difcours Academique, un Compliment, un Eloge &c. Je mets dans le.meme rang les ouvrages ou l'on fe propofe a- la -verité d'infiruire, mais fur des matiéres dont la-plupart des Letleurs ne veulent s'infiruire que pour le plaifir, comme la Poèfie. Les ouvrages de cette efpece ne fauroient être trop ingenieux, pourvu neanmolns qu'ils foitnt folides. II me femble donc que ceux qui, pour condamner un. ouvrage, tel par exemple, qttelos caraóteresDE la Bruyïre, difent qu'ily a trop d'efprit, ne s'expriment pas exaclement. Car qu'efl ce qu'un ouvrage plein d'efprit? c'ejl un ouvrage rtmpli de penfees &? d'exprejfions neuves, fines, delicates, fort es, fublimes. Or plus il y a de ces fort es de penfées d'exprejfions dans un ouvrage de la nature de celui de Mr. de la Br uyere, plus il «fl parfait, plus il ejl ce qu'il doit être. Ce qui Jeroit affeftation dans toiit autre ouvrage, ne 1'efi pas dans celui -cï. C'ejl
N h 'par



284 ANTWOORD OP DE
par cette abondance d'efprit qu'il efi fi agréable a ceux qui en ont euxmemes beaucoup. J'avoue qu'il fatigue ceux qui en ont moins; mais, comme je fat dit ailleurs, il ne les fatigue que paree qu'ils font foibles. II leur faut plus d'application qu'a d'autres pour bien fentir toutes ces beautés, 6f cette appücation les lajfe. Mais l'ouvrage n'en vaut pas moins pour etre au dejfus de leur pertée; c'ejl au contraire ce qui en prouve l'excellence.. Efi ce un dejaut dans le foleil de répandre une lumiere éclatante, paree qu'il y a des yeux foibles qui ne peuvent la foutenir, & qui font incommodés d'un trop grand jour ?
Maar zonder opzigt tot de bijzondere foort van werken, welken Trubeet bedoelt, kan men nog verfcheidenalgemeene aanmerkingen op zijne redeneering maken, welken aantoonen, dat zijnewijze van denken minderverfchilt van de onze, dan men, in den eerflen opflag,.waanen zoude,
Voor eerst, brengt hij onder het denkbeeld van vernuft, veel meer,
dan eigenlijk gezegd onder vernuft behoort; alle nieuwe, fierke,
verheven gedagten, zijn daarom nog geen vernuft; gelijk wij te voren.
hebben aangetoond,. Dit toegepast, op het werk. van Bruyere ver-. »
mindert het getal der eigenlijke vernuftstrekken reeds aanmerkelijk.
Ten tweeden. Een Schrijver vaneen vrugtbaar vernuft fchrijftnimmeralleen voor zulken, die met hem in vernuft gelijk flaan, maar ook voor lezers van minder vernuft. —'Er is zeker nog een middelweg tusfchen:
$cribat carmlna circulis Palaemm,
m ,
Me raris juvat auribus placere (q).
Ten
(q) Martial. Epigr. L. II. ïp. i.6.



PRIJSVRAAG VAN 1782. 285
Ten derden. Alle overbodige infpanning vermoeit, — en die vermoeit behaagt niet meer, — eene eenvoudige maar tevens ware opmerking in het Wetboek der fchoone kunften. Men mooge dit zwakheid noemen, maar het is een gebrek, hetwelk het menschdom onder elkander gemeen heeft. De fchoone kunftenaar moet 'er aan te gemoet komen.
En eindelijk, Trublets gelijkenis van de Zon ontleend, treft in het geheel haar doel niet. Men wil zo min altoos in de Zon, als altoos in de fchaduw zitten. Eene afwisfeling van beiden behaagt het meest. Weinig menfchen zijn arenden; en men kan verdienfte hebben, zonder juist een arend te zijn.
Maar om dit ftuk te befluiten, voege ik hier nog maar alleen bij — dat het onmogelijk is, juister regels optegeven, ter nadere bepaling van deze zo zeer geroemde fpaarzaamheid, dan die algemeene, welke ik reeds gegeven heb. Ik zal alleen nog maar,ten voorbeeld, een onzer grootfte vernuften bijbrengen, om aantetoonert, in wat opzigten deze fpaarzaamheid al uit het oog verloren wordt. In de zangen van Hooft is het mij altoos voorgekomen, dat deze fpaarzaamheid te weinig in agt genomen is.
Minnezangen zijn voorfteilingen van gevoel, van tedere gewaarwordingen, welke hier en daar naif en met fijne trekjcns van
vernuft doormengeld mogen zij» ; maar plaatst 'er te veel vernuft in, dan wordt het gevoelige verminderd, de minnaar fchijnt meer met zijn verftand, dan met zijn hart gefproken te hebben, en men verliest den verliefden uit het oog, om den kunftenaar, den vernufti-
gen te bewonderen. Dit Iaatfte nu ftrijdt met des Digters oog-
merk hij mist zijn doel, en dit alleen door het overtollige van
zijn vernuft. Men fla nu Hoofts zangen op, en men zal dit
Nn 2 in



z%6' ANTWOORD OP- D E
in verfcheiden derzelven kunnen opmerken. Ik kan niet wel voolbeelden uitkippen, of ik zou geheele zangen moeten uitfehrijven en ontleden; men moet ze befchouwen uit dat oogpunt, waaruit ik de overtolligheid van het vernuft heb voorgedragen. — Enwil men eene handleiding, men. leze en herleze, bijvoorbeeld: Het gefpan der fchoonheden. — Aan de oogen mijner Vrouwe — als ook — Volmaakte mondt kon hij kusfen (r) — en vrage zig, of de meeste trekken meer .gevoel dan vernüfts in zig bevatten — of een gevoelige.minnaar zo fpreekt? — zo bij aanhoudendheid fpreekt? of de zagte tedere gewaarwordingen
daardoor niet, of verdonkerd, of geheel verbannen worden? en zo ja, of dit alles niet door .overvloed van vernuft veroorzaakt wordt ?
In Youngi Nagtgedagten treffe ik ook deze overtolligheid aan,
zo ik mij niet bedriege; : veele trekken zijn veel te kunftig voor
den treurigen toon, waarop het geheele Digtfluk geflemd is; en zijn daardoor vergezogt, onnatuurlijk. ,
Ik zeg dit niet, om deze voordbrengzelen van Hoofts of Yotjngs
vernuft ■ op een lagen prijs te .ftellen ; maar alleen om aantetoo-,
nen, dat de beste Schrijvers zelfs, zig, door eene grote .mate van ver-, nuft, fchuldig gemaakt hebben, aan eene al te groote.verkwisting; en dat 'er derhalven veele nmziVnVhpiH nnnrh'cr ;= ™ J»n
O—O *{-, — , nnuu^i- ,
weg te gaan, en men derhalven, vooral aan jonge vernuften, niet genoeg kan aanbeveelen, zodaanige middelen, als gefchikt zijn, om. hun voor deze en andere gebreken te waarfchouwen.
Dan daartoe is eigenlijk het tweede gedeelte uwer Vrage, Wel-Ed. Heeren, gefchikt, waartoe ik derhalven overgaa.
D E R-
(r) Bl. 662, 663,



PR IJ S VRAAG VAN 17S2. 287
DERDE AFDEELING.
OVER DE BEHOEDMIDDELEN TEGEN HET VALSCH VERNUFT.
a eene uitgewikkeldc behandeling der. kenmerken van het waar en valsch vernuft, zal het minder moeilijk zijn, om den jongen kunftenaar den weg te wijzen, langs welken hij zijn fpelend vernuft binnen de behoorlijke grenzen kan houden; dan het zoude wezen, alvorens wij deze kenmerken behoorlijk ontwikkeld hadden.. De fmaak tog, al? eene hoedanigheid van den kunftenaar befchouwd, is dat vèrmomogen, waardoor hij, gemaklijk, en zonder dat het telkens noodig zij, zig angstvallig de regels te herinneren, en in al hunnen omvang voorteftellen, het fchoone van het mismaakte weet.te onderfcheiden. Heeft derhalven de kunftenaar zig de kenmerken van het waar en valsch vernuft eigen gemaakt, en dezelve in.de voorbeelden van beide foorten aanhoudend en oplettend befchouwd; is daardoor zijn vermogen tot. eene hebbelijkheid geworden ; dan zal hij ook in ftaat zijn , om zig te wagten voor het valsch vernuft;, en de klippen mis te zeilen, op welken, niet zelden, een jong kunftenaar van een levendig en vrugtbaar vernuft, fchipbreuk lijdt. .
Zie daar, met weinige woorden., .dit gedeelte der Vrage. beantwoord. Maar de Edele Maatfchappij zoude met zulk eene fchets
N.n 3 »"*



«88 ANTWOORD OP DE
niet te vrede zijn/ Zij verlangt, gelijk ik met alle regt vooronderftellen mag, eene meer uitvoerige ontwikkeling van het valsch vernuft, met opzigt tot deszelfs bronnen en toevallige oorzaken. Deze nu zo nauwkeurig als mogelijk is aantewijzen, zal de gereedfte handleiding zijn, om over de bijzondere behoedmiddelen eenige aanmerkingen medetedeelen.
De bronnen van het valsch vernuft zijn, of bij den kunftenaar zelfs, dat is, in zijne natuurlijke zielsvermogens zeiven te vinden; of zij zijn hun aanwezen aan toevallige, en van buiten aankomende omftandigheden verfchuldigd. Laat ons dit altoos nauwkeurig onder het oog houden.
Het is eene menschkundige opmerking,, dat een levendig, vrugtbaar vernuft zeldfaam gepaard gaat, met een fijn doordringend oordeel. Ik laat het aan den Metaphijficus over, om de oorzaken van dit verfchijnfel optefpeuren en aantewijzen. Het zij mij genoeg, dat het in de daad zo met de zaak gelegen is, en dat de natuur zeldfaam alle hare gaven, aan een en denzelfden perfoon fchenkt; maar door verfcheidenheid van gaven, menfchen aan elkander verknogt en dienstbaar maakt.
Weinigen zeker is het te beurt gevallen, om met Horatius, Pope, Boileau, Rabener en anderen, zo wel door de levendigheid en vrugtbaarheid van hun vernuft, als door de fchranderheid van hun oordeel, beroemd te worden: — en zie daar een der bronnen van het valsch vernuft, en wel die, welke in de natuurlijke zielsvermogens van den vernuftigen man zelf te vinden is. De man van een uitftekend vernuft, maar van een middelmatig oordeel, vindt een ruim veld voor zig. Duizend gelijkheden, overeenkomften, betrek-



PRIJSVRAAG VAN 1782. 289
trekkingen merkt hij op;, duizend famenvoegingen maakt hij, die allen getuigen van zijn vindingrijk vermogen. Zijne voorfteilingen vloeijen 'er van over, zijn nieuw, treffend, vermaken en houden bezig. Maar hoe is het met dezelve gefteld, als men ze van nabij befchouwt. Deze zijn onnatuurlijk, anderen buitenfporig, duis-
~+ ir»Mitttr frpnlmrst ■ of in zulk 'een menigte op
ter, vergezogt,. kwalijk: geplaatst, «m.*»* . » r
elkander geftapeld, dat men 'er door in verwarring geraakt. Hij is een Landman gelijk, die gras,klaver, boekwijt, tarwe, rogge, gerst, bloemen, planten., — alles onder elkander plaatst, en ftrijdende dingen famenvoegt. Het een verflikt het ander, het een komt nauwlijks te voorfchijn, het ander kwijnt, een derde fpilt op, en zo komt 'er.een akker te voorfchijn, niet ongelijk aaneen voordbrengfel van het valsch vernuft..
Maar welk is nu het behoedmiddel daartegen? Mijn Landman zal wel doen, wanneer hij zijne zaden en planten van elkander fcheidt, den verfcheiden aart dcrzelve, zo wel als van den grond dien hij bearbeidt kennen leert, aan. elk zijner zaden en planten , den hun voegenden grond aanwijst, en liever eenige zijner zaden niet gebruikt, dan dat hij door. een verkeerd gebruik alles zoude bederven. -Even zo zal het vrugtbaar en levendig vernuft, zig het best tegen zijne natuurlijke neiging tot buitenfporigheid wapenen,, wanneer hetzelve alle die middelen in het werk fielt, welke de beste wijsgeeren tot verfijning van het oordeel aanprijzen, De beoefening der Wiskunst, die breidel van eene buitenfporige verbeeldingskragt, en al te dartel vernuft, geeft aan de ziel eene hebbelijkheid, om zig juiste denkbeelden te vormen,- en geen fchoonheid te zoeken, ten kosten van de waarheid.
Zijn



*oo ANTWOORD O P D JE
Zijn oordeel derhalven optefcherpen ; waarheid en valschheid te onderkennen; zig de regulen van den goeden fmaak zo eigen te maken, dat men eene zekere hebbelijkheid verkrijgt, om dezelve toetepasfen; liever weinig'en waar, dan veel en valsch vernuft te vertconen; den aart der kunstwerken, 'waaraan men arbeidt, grondig te kennen; nimmer overdadig te zijn in het voorftellen van zijn vernuft, maar altoos de fpaarzaamheid, als eene hoofddeugd van den vernuftigen Schrijver, te befchouwen ; en in het algemeen het valsch vernuft, in deszelfs nadeeligen invloed, zo op de fchoone kunften en wetenfchappen, als op de geheele Natie, te leeren kennen; zie
daar de beste behoedmiddelen, van welke een dartelend vernuft zig-, niet zonder vrugt, bedienen zal, om zijne natuurlijke zielvermogens te verbeteren, en dezelve te doen opwegen, tegen zijn al te losbandig vernuft.
't Is waar, 'er is niets nadeeliger voor het vrugtbaar "vernuft, dan eene zekere befchroomdheid en angstvalligheid onder het werken, waardoor men elke uitdrukking, elke tour, elke voorftelling nauwkeurig beproeft, en met een zekere vrees neêrftelt maar be-
halven het geen ik gezegd hebbe over die hebbelijkheid, om een juist oordeel te vellen, over trekken van vernuft, zonder eene angstvallige herinnering van de-regelen, weet ik geen ander middel, om van het eene uiterfte niet in het ander te vallen, dan de bekende en algemeene raad van Lord Roscommon:
'To write with fury, hut correiï with flegm-,
zorgvuldig in agt te nemen.
Maar



PRIJSVRAAG VAN 1782. 291
Maar de andere bron van het valsch vernuft is die, welke niet zo zeer in de ziel van den kunftenaar zelf fchuilt, als wel, in van buiten aankomende en toevallige omftandigheden te vinden is. Men weet, hoe veel invloed kwade voorbeelden maken kunnen, opeen vernuft, hetwelk anders eene genoegzame mate van oordcel bezit, om zig zelf te leiden, bijaldien het niet, door kwade voorbeelden, op den dwaalweg geholpen wordt. Dit nu heeft dikwijls plaats. In eene eeuw, waarin een kicsfche fmaak heerscht, zo wel onder de kunftenaars, als onder die geenen, voor welken de kunftenaar arbeidt, vindt men altoos veel minder valsch vernuft, dan wanneer dit onkruid voor eene fraaie bloem gehouden wordt. Een kunflenaar tog zoekt zijne land- en tijdgenoten te vermaken en te behagen; maar fcheppen nu deze behagen in alle die voorbrengfelen en fchoonheden, welke de kiesfche en gezuiverde fmaak onder het valsch vernuft rangfehikt; dan wordt ook de fchranderfte kunftenaar niet zelden, weggefleept; hij geeft aan den bedorven fmaak zijner eeuwe toe; de kwade voorbeelden, welke hij dagelijks voor zijne oogen heeft, en welke de toejuiching van het gemeen erlangen, vervoeren hem; hij gewent zig daaraan, en loopt eindelijk den verblinden hoop na, op dien weg, op welken 'er ook voor hem roem te behalen is. Dat dit nu geene verdigte fchilderij is, leert ons de gefchiedenis. Zo ging het in die eeuwen van Griekenland, waarin de edele eenvoudigheid geweken was, en plaats gemaakt had, voor opgefmuktheid, onnatuurlijkheid, vergezogtheid enz. Zo ging het bij de Romeinen na de eeuw van Augustus. Daar bij komt nog, dat men dykwijls befpeurt, hoe de zugt tot het nieuwe en treffende, wanneer dezelve zig niet meer verzadigen kan met de edele eenvoudigheid, dat kenmerk der ware fchoonheid, door het zoeken
O 0 naar



£92 ANTWOORD OP DE
naar nieuwe en treffende fieraden, de eenvoudigheid uit het oog verliest, ja zelfs begint te veragten, en daardoor zig vergaapt aan klatergoud (r). Zij die de werken van Sen eca, bijvoorbeeld, gelezen hebben, weten hoe veel vernuft 'er dikwijls, in de voorfteilingen van dezen Wijsgeer te vinden is; maar zullen ook tevens opgemerkt hebben, hoe ver zijne fchrijfvvijze verwijderd is, van die edele eenvoudigheid, zo eigen aan de eeuw van Augustus; hoe weinig hij de wet der fpaarzaamheid heeft in agt genomen, en hoe hij zig, boven zijne voorgangers, heeft zoeken te verheffen, door eene ingewikkelde, raadfelagtige en vernuftige wijze van voorftelling, welke egter maar al te dikwijls, door vergezogtheid en onnatuurlijkheid, valsch vernuft verraadt.
Nog veel erger was het gefteld, in de donkere middel eeuw, toen fehepte men fchier alleen vermaak in het valsch vernuft. Getuigen zijn de Cbronofica, de verfus Leonini, de woordfpelingen, de letterkeeren en foortgelijke. Van hier ook, dat de beste fchrijvers, de intftekendfte vernuften, welken na het herftel der fraaie letteren en de opkomstvan den goeden fmaak geleefd hebben, nog zo veel valsch vernuft, in het midden van egte fchoonheden , lieten^doorfchijnen. Zij waren 'er zo aan gewoon; de goede fmaak had nog zijnen volkomenen wasdom en kragten niet. Hunne land- en tijdgenooten, waren
(a) Qtiand on chercht trap le Vrillant, il arrivé Jouvent qu'onle pre/ere aujolide; tu ajfecie de mauvaijes pointes a der traits vraiment ingenieux. Onva, Jije puis m'esé. primer ainfi, de la fleur a la fteurette , du vrat beau, a ce qui rfih a que l'aptarence: fcf c'ejl en effet, ce qui eft arrivé a plufiturs 4e nes msilltws ecrivains , jusqu'au rigne «ie Louis XIV, zegt Trusl et,



PRIJSVRAAG VAN 1782. 293
ren 'er nog al te veel meê ingenomen; en dit alles werkte famen, om aan de trekken van valsch vernuft (wel niet aan de groven der middeleeuw, maar aan de meer'verfijnde) te veel waardij te geven, dan dat zij, die anders finaaks genoeg bezaten, om zelf zig naar de ouden te vormen, het tot die hoogte konden brengen, waartoe hunne modellen het gebragt hadden. Dit befpeurt men duidelijk in de werken van Dante, Ariosto, Tasso, onder de Italianen, van Spencer, Dryden, Shake spbar onder de Engelfchen; en vanRousard en zyne tijdgenooten onder de Franfchen; om geen meer voorbeelden aantehalen.
Met opzigt tot onze Natie zal ik flegts noemen Hooft, Vondel en Hüigens; drie uitflekende vernuften, maar bij welken men egter trekken van valsch vernuft aantreft; en zie hier de reden daarvan. Hij die de werken van deze drie mannen kent, en hunnen digterlyken geest daarin van nabij befchouwd heeft, zal tevens befpeurd hebben, dat deze drie uitflekende vernuften, te gelijk eene
uitflekende maté van fchranderheid en wijsheid bezaten , een
fijn oordeel en veel doorzigt in andere wetenfchappen. Van waar derhalven die overgeblevene neiging tot valsch vernuft, welke vooral in Hui gen s, zo fterk doorfleekt in het vermaak, dat hij vond om met woorden te fpeelen? Mij dunkt ik kan 'er met alle reden op antwoorden, dat de oorzaak daarvan niet zo zeer te zoeken is, in hunne natuurlijke vermogens, en het gebrek aan een fijn oordeel, maar voornamelijk daarin, — dat de fmaak der Natie, over het geheel genomen, toen nog niet genoegfaam gevormd was; —— dat de voorbeelden, welke hun omringden , daar men weet hoe veel Hooft in 't byzonder van de Italianen had overgeno-
Oo 3 men



sr?4 ANTWOORD OP DE
men (r), zo veele verleiders waren, door welke hun dartelend vernuft wel eens tot buitenfporigheid verleid werd; dat het hun
aan genoegfame kennis en ontwikkelde begrippen, van de eenvoudige beginfels der ware fchoonheid ontbrak, waardoor zij verhinderd werden, om dien trap van volkomenheid te bereiken , welken zij meer dan vvaarfchjjnlijk in deze eeuw zouden beklommen hebben; welke oorzaken mij zelfs meermaalen zo gewigtig zyn voorgekomen, dat ik mij verwonderde, dat 'er geen meer trekken van valsch vernuft, bij Vondel en Hooft ten minften, te vinden waren; maar dat zj zonder die hulpmiddelen, welke wij thans hebben, het zo ver gebragt hebben, dat zj in meer dan een opzigt, en onder de behoorlyke bepalingen, ook voor ons tot modellen kunnen dienen.
Maar welke zijn nu de beste middelen om deze bron van het valsch vernuft te floppen? De fmaak zeker laat zig niet gemaklijk dwingen, en het is geen werk van eenige dagen, om zig te ontflnan, van die vooroordeelen, welke men, door leer en voorbeeld, van jongs af, heeft ingezogen. Dit alles gaat langfamerhand; en op de volgende wijze is het in Europa hier omtrend gegaan. Ka de duistere tijden der middel-eeuw begon men eindelijk zig te wenden tot de Ouden Men lasze; en het natuurlijk gezond verftand fchiep behagen in de eenvoudige wijze, om waarheden voortedrage» , cn aangenaame denkbeelden voorteflellen. Men begon dit natevolgen; aldoende leerde gewende zig aan zulk eene wijze van denken, fpreken en fchrij-'
ven.
dejfous rfjVuoiu, ' 6 ^ tw " f,ul endroit e$ lim ™



PRIJSVRAAG VAN 1782. 290 ven. Het voorbeeld en gezag van zulken, die veel invloed hadden, werkte mede, om den fmaak te verbeteren; men begon de redenen optefpeuren, waarom de goede fmaak boven den bedorven fmaak te fchatten was, en men vondt die in de gefleldheid der menfchelijke ziel zelf. Dit gaf aanleiding , om ook de zielkunde, in hare betrekking tot dc fchoone kunflen en weetenfchappen, te beoefenen; en uit dezelve, zo wel het oogmerk, als de bijzondere regulen, der fchoone voordbrengfelen aftcleiden. Hier door geraakte men aan vaste beginfelen, en door aan dezelve de vermaardfte kunstflukken der oudheid te toetfeu, werd men van de grondigheid en vrugtbaarheid derzeive ook ondervindelijk overtuigd. Zo doende werd de fmaak gevestigd, het vernuft binnen zijne behooilijke paaien beteugeld , en voor buitenfporigheid bewaard. Maar ook even dit vormde den fmaak der volken. Het gewennen aan kunstflukken van ware fchoonheid en waar vernuft, kan niet anders dan afbreuk doen, aan de buitenfporige neiging tot het nieuwe, onnatuurlijke, vergezogte, gedvongene; en integendeel het vermaak, en het behagen in wezenlijke fchoonheden, opwakkeren.
Dezen weg nu bcftendig inteflaan ; alle verbasteringen met leer en voorbeeld te ondermijnen; de zuivere wijsbegeerte, als de beste leidsvrouw van kunst en vernuft te eerbiedigen; de beste
modellen (leeds onder het oog te houden, en aan de Natie als zodanig voorteflellen; het valsch vernuft in zijnen nadeeligen invloed te ontleden; het geen nog niet genocgfaam, of nauwkeurig «noeg voorgefteld is, nader te ontwikkelen; — vaste en eenvoudige beginfels optegeven, waardoor het ware fchoon van het val-
fche gemakhjk onderfcheiden kan worden; w daar de eenvou-
Oo 3 digfte



aotS 'ANTWOORD OP DE
digfte en gereedftc middelen, om dat geen opteiïgten wat de Engeffchen Standard of taste noemen.
In hoe ver nu onze Natie daarin reeds gevorderd zij, en in hoe ver zij nog 'daartoe moet aangefpoord worden, is eene vrage, welke ik thans niet ondernemen wil te beantwoorden; te meer, daar zig de vrage der Maatfchappij zo verre niet uitftrekr.
Zie daar, Wel-Edele Heeren! mijne gedagten ter beantwoording der. Vrage van Leydens Edele Maatfchappij, zo kort en duidelijk mij mogelijk was, voorgedragen. Het zij mij alleen nog geoorloofd, het geene ik gezegd heb, kort bij een te trekken, en in weinige woorden te fchetfen.
Het vernuft is de fierlijkheid, en het treffend vermogen der Digterlijke uitdrukking, uit hoofde van opgemerkte en voorgeftelde gelijkheden, overeenkomften en betrekkingen.
Dit vernuft heeft plaats in alle foort van Digtfhikken, fchoon 'm een onderfcheide mate , en op zeer onderfcheide wijzen.
Zal die vernuft zvaar kunnen genoemd worden, dan moet, in de opgemerkte en voorgeflelde gelijkheden, de Digtkimdige waarheid plaats hebben; niets buitenfpoorigs, niets gedrongens, niets ongelijmds, niets dat alieen fchijn heeft, moet daarin gevonden worden,
Dan 'er wordt daarenboven vereischt, dat de voorftelhng duidelijk zij, dat de lezer niet in verwarring gerdte, maar zonder merkelijke of vermoeiende infpanning, het punt der vergelijking onder het oog krijge.
Dan ook deze twee vereischten, hoe wezenlijk zij ook zijn, zijn
egter



PRIJSVRAAG VAN ïfit. «y7
egter nog niet genoegfaam. Elke Digterlijke gedagte of voorflelling, elk Digtfluk , moet vercierd zijn met zulk een foort van vernuft, als overeenkomt met den asrt van de hoofdvoorflelling, anders is het vernuft, hoe fchoon op zig zelf en in het afgetrokken, kwalijk geplaatst; ja in fommige voorfteilingen, als het verhevene van het eerfte foort, en het hartstogtelijke in den hoogften trap, is alle vernuft overtollig en fchadelijk.
Maar laat het vernuft waar, en duidelijk, en welgeplaatst zijn, 'er is eindelijk nog eene wet van fpaarzaamheid, die ook hier in agt moet. genomen worden, ten einde voortekomen, dat gelijk menigvuldige fpecerijen de fpijs bederven, ook een Digtftuk niet overladen wordt met vernuftstrekken; cn de lezer verbijsterd weide door al den glans, dien hij op eens voor zijne oogen ziet.
Deze wet der fpaarzaamheid egter, heeft ook hare bijzondere bepalingen, met opzigt tot de verfchillende foorten van Digtftukken; en men kan daaromtrend niet wel bijzondere wetten maken, maar men is genoodzaakt, hier omtrend veel overtelaten aan den kiesfehen fmaak der Digters.
Hieruit nu volgt, dat het een zaak van groot aanbelang is, gemaklijke en zekere behoedmiddelen, tegen het valsch vernuft aan de hand te geeven.
Maar dewijl het valsch vernuft zijn oirfprong verfchuldigd is, of aan de zielvermogens van den kunftenaar zelf, namelijk aan gebrek van
oordeel en grofheid van fmaak; of aan den genius zijner eeuwe
en de voorbeelden die hem omringen; — zo zijn, in het eerfte geval , de beste behoedmiddelen, de fcherping van het oordeel en de verfijning van den fmaak; en in het Iaatfte, tevens het aan de hand geven



298 ANTIVOORD OP DE PRIJSVRAAG VAN 178a.
ven van goede modellen; ten einde de kunflenaar zig, langs dezen weg, wagte voor valsch vernuft, en van zijne nacuutlijke talenten op de best mogelijke wijze gebruik make.
Ik heb Wel-Edele Heeren! in het bewerken van deze Schets, de moeilijkheid gevoelt van den op mij genomen taak, en vooral van het wel beöordeelen der vernuftstrekken, welke ik tot opheldering mijner gezegdens moest aanvoeren, en het zal UEdns daarom niet verwonderen, dat ik deze Verhandeling onderfchrijvc met de volgende Spreuk van Pope:
't Is hard tofay, if greatcr want of shll Aj>pear in writing or in judging UI.



TOE T S
VAN
N I E UW ER WET SCHE
TAALKUNDE-
DOOR
Mr. ZACHARIAS HENRIC ALEWIJN.
Non enim, cumfingerentur homines, analogia demijfa coelo formam loquendi Sedit: fed inventa eft, pof quam loquebantur , & notatum infermone, quid quo modo caderet. Itaque non ratione nilitur, fed exemplo : nec lexest loquendi, sed ozsznvA.Tio:utipfamanalogiamf/ulla res alia fecerit, quam confuetudo.
QUINCTILIANUS.



j w jet o v n.
I. Ver gevenis, lezenaar, het verfche&l.
II. Gebeurenis: koomst; hij koomt: bevoorderen,
III. Metaplasmns: langivylig, onnafpoorlijk, [pellen, verrer, overtollig , midden/Ie, gebrekig.
IV. De rechte hand, de flinke zyde.'
V. Per/e dfamour: lyteeken, ■ lidteeken, ly doren, liddoren.
VI. Wyleneer: van dag, des dags, in de daad, met de daad.
VII. aartig, aarten,ontaarten: eenvouzvig, meervouivig.
VIII. 7>« rechte, ten onrechte: ten gast gaan, ten velde trekken, enz, IX. Zes eenemaal.
X. 2V« aanziene, ten flotte.
XI. Daar te boven: zich ontmoeten, zich omhelzen, zich vervelen: fabjunctivus: des leven's, Jacob's, mijns: alom, enz.



TOETS
V A N
NIEUWERWE TS CHE
TAALKUNDE.
3 ederd eenige jaren is de beocffening onzer Nederduitfche taal niet weinig toegenomen, ook by zulken, die er zich anders niet byzonder op toeleggen. En geen wonder: de hulpmiddelen zijn vermeerderd, er is vry wat over onze taal gefchreven, de genootfchappen zijn vermenigvuldigd-, de weg is dus gebaand. Maar even hierdoor heeft bykans iedereen, geleerd, en ongeleerd, eene verbeelding gekregen , dat hy bevoegd is, om zich voor keurmeester en wetgever op te werpen. Elk wil op zyne wyze de taal befchaven. Het gevolg nu, gelijk natuurlijk is, is allerongelukkigst. Men heeft zoo wat gelezen, men weet er zoo iets van; maar men heeft niet alles in zijn' zamenhang doorkeken, en althands geenen ommegang gehad met de ouden. Evenwel (laat men handen aan het wcik. Is het wonder, dat het kwalijk uitvalt ?
Het is aan zulke en dicrgelyke oorzaken, dat wy te danken hebben die vreemde en aanftootelyke fchrijfwyzen, welke men heden ten dage zoo veel in allerleie fchrifteu aantreft: hoedanige zijn, by
Pp a vooi*



302 TOET S FAN NI EU fTERW ETS C H E
voorbeeld, gebeurenu, vergevenis,ten rechtei, daar te boven, cenvomvig, aar tig, en wat er van dien fmaak. meer is, waarvan verfcheidene ftalen in deze verhandeling zullen voorkomen. En dit zoude men geerne voor taalbefchaving willen doen doorgaan.
Het gelust my, zulk eene fraaie taalgeleerdheid eens wat nader te onderzoeken; en ik vleie my, dat het na gedaan onderzoek klaar blyken zal, dat deze en dierge'yke zoogenaamde taalbefchaving niets anders is, dan een volftrekt willekeurigen handel, rechtftreeksgefchikt om de taal te bederven. Ook zal by een aandachtig befchouvven van zaken de allereerfte oorfprong van dit kwaad niet moeielijk te ontdekken wezen, zijnde daarin gelegen, dat men veelal, onder fchijn van de regelmatigheid voor te ftaan, dien grooten regel van tmu Kate d. I, bl- 13, 14. vergeet, dat men de taalwetten of taalgebruiken moet vinden, en niet maken.
Intusfchen zal men, zoo ik hope, van my niet verwachten, dat ik telkens met het aanhalen van voorbeelden bevvyze, dat er iemand is, die deze vreemde fchrijfwyzén waarlijk gebezigd heeft. Indien ik daartoe de fchriftcn van anderzins geleerde en achtenswaardige mannen aantoog, dit zoude min of meer hatelijk zijn. En, bracht ik voorbeelden by uit dagelijks uitkomende blaadjens, fchoon dezelve veelal meerderen invloed hebben oP het vormen van de taal, dan men mogelijk wel denkt, dan zou men my waarfchyneüjk uitlachen. En waartoe zou die omflag ook dienen? Wie geen vreemdeling is ]a de hedendaagfche fchriftcn, zal van zelfs, helaas! genoeg ontdekken dank my geene fchaduwbecldcn gemaakt hebbe, om het vermaak te genieten van er tegen te kunnen vechten. Voor het overige zal de eene nieuwigheid dien „aam in meerder'
na-



TAALKUNDE. 3°3
nadruk verdienen, dan de andere : ook zal het eene woord ruimer ftof opleveren, of van meerder aanbelang zijn, om er over uit te weiden, dan het andere. En, fchoon dit eenige ongelijkheid vcioorzake, zal de lezer het zelve, zoo ik verrrouwe,-wel ten besten willen nemen.
I.
vergevenis, lezenaar, het verscheel.
"V' ergijfenis komt van vergeven, lesjenaar van lezen, verfcbillen en het vtrfebil van fchelen. En daarom willen fommigen liever vergevenis, lezenaar, en bet verfcheel, fchryven. Maar men heeft niet opgemerkt, zoo het fchijnt, dat in onze taalde E en I menigvuldig verwisfeld, en de medeklinkers zeer dikwils, ook met verfcherping, verdubbeld worden. Wegens dit Iaatfte, in het byzonder wegens de vervvandeling van V in FF, en van Z in SS, denke men Hechts om even en effen, nevens en heffens, tevens en teffens, grove en groffe; twivelen, nu twijfelen; begrafenis voor bcgravenis, waarvan ten Ka te, d. II. pl. 83.; bezem, van ouds ookbesfem; beziën en beffen\; broze en brosfe , lozen en losfen. Wegens de verwisfeling van E en 1 befchouwe men, lekken cn likken , fmelten en [milten, rechten en richten, hen en bin , pen en pin, [chel en febil; led, nu lid, leden; febep ,nu [chip, [cbepen; [pet, nu [pit, [peten; fmed, nu [mid, J'meden; gift van geven, vergift van vergeven, pligt van plegen; wigt, geivigt, van wegen. Beide, de verdubbeling van confonanten, en de wisfeling van E en I, heeft men in vcrfehelen en ver-
PP 3 . firn



3o4 TOETS FAN NIEUWER WETSC HE Jchülen, ketelen en kittelen; van welk Iaatfte, gelijk ook van verfcheidene hier voor gemelde voorbeelden x men Huydecopers Proeve van taal- cn diclnk kan inzien ook in /leken, met bet mes, en flikken, met de naaide. Om nu niet te melden van verbleekcn en verblikken, kweeken en verkwikken, enz.
I I.
gebeuren is; koomst, hy KOOMTj hevoorderen.
]>Xet het zoo even gemelde vergevenis heeft zeer vele overeenkomst het nieuwerwetfche gebeuren/s voor gebeurtenis. Heeft men wel opgemerkt, in welk eene zee van verwarring men komt met zoo te fchryven, indien men namelijk zich zelve in alles gelijk wil zijn? Zal men dan ook fchryven erkennen is, bekennenis, ontkennenis, geflcllenis, ont/lellems, verbeurenisï belevenis voor behftenis ? geborenis voor gehoortems? ontftanenis, of immers onjlandenis, van het oude /landen, voor ontfientenh ? Fraai Duitsch! Verg. ten Kate, d. II, pl. 82 — 84. Dit heet eerst deregels vinden, niet maken!
Koomst, ovcreenkoomt, voor komst, overeenkomst. En dus dan ook heloofie voor lelcfieï
Hy komt, voor hy komt, is verfchoonelyker. Roomt is eene omzetting van kornet, als hoopt van hopet. Maar waarom niet komt met uitwerping van dcE; als vertorlofi van veroorïevet, offtever als gemogt van gemoget. Verg. ten Kate d. I, pl. J7J. De Engélfchen fpel-
deh



TAALKUNDE. 305.
den to hope en to come, he hopes en he comes, eveneens, en fpreken het evenwel verfcheidenlijk uit, het eene lang, hoep en hoops, msar het andere kort, com en coms. De, Landfriezen zeggen ook kommen: de Hoogduitfchen eveneens. Bl ij k s genoeg, dat ons komt, cn ock komst, niet onnatuurlijk zijn.
Bevoorderen voor bevorderen is mede wel te verdedigen. Maar waarom liever het lange dan het meer gewone korte? Immers is het gebruik der korte harde voor de lange zachte O niet buiten voorbeeld: broosch, brosch; hertoog, mi hertog; flroop, nu ftrop; ftroot, nu flrot; zoog, zeng, zog: doet er by, beloven, ik beloofde, da belofte; gebieden, ik gebood, het gebod; en meer anderen: verg. Hechts ten Kate, d I, pl. 285 — ê88. Zoo men bevwrderett kiest, waarom dan ook niet een voorst vooi een vorst? ten 00fterscb voorst; de voor f en van Europa. Beide woorden toch, zoo bevorderen als vorst, komen van voor: verg. Kiliaan, en Hoogstraten, op vorst.
I I I.
Jf2 TAFLAS MUS langwjjiig, onnaspo ok1y k, spelxen, verreu, overtallig, middenste, geurek1g.
X_Jit het voorgaande heeft men reeds eenigzins kunnen opmerken, hoe groot de heerfchappy van den metaplasmus in onze taal is, en tevens, hoe zeer men er hedendaags veelal tegen ingenomen is. De metaplasmus, door fommigen rijmverlof genoemd, is die gedaantewisfeling der woorden, waardoor in de zelve Een of meer letters,
ver-



5oö TOETS VAN NIEUJ-VERIVETSCHE verplaatst, veranderd, aangenomen, of weggeworpen worden. De tegenwoordige kiéschheid is daar verbazend tegen ingenomen. Maar is er wel ooit eene taal geweest', of noch, waarin men van den metaplasmus geen gebruik gemaakt heeft? en zullen wy de eenigfte zijn, die die niet doen mogen? Ja, het blijkt gedeeltelijk reeds uit het vorige, en het zal noch nader blyken, dat wy den zeiven niet misfen kunnen. Intusfchen verzende ik den lezer naar Ver wer, Lka gramm. linguae Belg., cap. 17; naar ten Kate, d. II, pl. 28 — 30., en in zyne twee proeven van geregelde afleiding doorgaans; en naar de Maatfchappy den N L. letterk., d. III, bl. 137 —1 ip0#
Men fpreekt hedendaags van oorfpron gelijk, koningrijk, langzvylig, vergan gelijk , in plaatzevan oor/pronk/ijk,koninkrijk}lankivyl/g, verganklijk ; eveneens als of de verwisfeling van G en K iets ongehoords ware. Het tegendeel is zeker. Vergelijkt onder anderen Vo s s 11 tra&atus de literarumpermutatione, voor zijn 'etymologicon linguae Latinae, op de C en op de G. En deze overgang van G in K heeft vooral plaats onmiddelijk achter de N, als blyken kan uit henker van hangen, Jprinkhaan van fpringen, fprankel en fpr enkelen van fprengen, krinkel en krinkelen van kring, rinkel en rinkden van ring, jonker en jonkvrouw van jong, en meer diergelyken.
Men verkiest onna/poorlijk te fchryven, en bedenkt uier, dat, indien dit alleen goed is, men dan ook dient te fchryven een Jlotel, eene fproók, de kokenmeid: verg. ten Kate, d. I, bl. 279 ,285.
Men maakt onderfcheid tusfchen letters fpellen cn kleederen /pelden. Spellen is zekerlijk het oorfpronklyke, ook in de beteekenis van aciculis figère: ziet Kil 1 aan. Maar het gebruik heeft, fpellen alleen in de beteekenis van voorzeggen, of liever van verklaren .(ziet Huyde-
co-



TAALKUNDE. 307
coper, Proeve, 11,84.2,) onveranderd gelaten, terwijl wy doorgaans zoo wel de letters /pelden als de kleedeien. Indien /pellen alleen goed is, dan moet men ook heller, keiler, en verrer, fchryven.
Men verkiest kleiner, teerer, verrer, zwarer, hoorcr, beirvoercr, enz., te fchryven: zeker veelal in weerwil van de uitfpraak; en niet tegenftaande de invoeging van de D by ons zeer gemeenzaam is; verg. Ten Kate, d. II, bl. 28.
Men fpreekt van overtollig voor overtollig; en men denkt niet om rot en rat, rochelen en rochelen, Jcboften voor fcbaften, onbejchoft voor onbe/chaafd, docht en dacht van denken, bracht en bracht van brengen-, enz.
Men geeft aan middenfte de voorkeur boven middel/Ie. Zal men dan ook fchryven, inmicldens, interea; middenen, remedia of opes ; de midden, het middellijf, een ge/chil bemiddenen? En ontbreekt het ons aan andere voorbeelden der wisféling van N en L? posquin, nu paskwil; koren,nukorel; venneten, nu vermetel; met/enaer, nu met/elaar; knulven, nu kluiven; ganery, nu galery; Jnikhect, oulings ook flikhect; zei/ne, oulings ook/eys/el; Nicolaas, oulings ook Liclaes.
Eindelijk, om niet te veel om te halen, men keurt gebrekkig af, en kiest gebrekig. Waarom? Het komt van gebreken. Maar mag daarom de K niet verdubbeld worden in gebrekkig? Komt niet vergiffenis van vergeven, lesjenaar van lezen? Vergelijkt wat wy hierover in de eerfie afdeeling gezeid hebben. Doet er by de volgende voorbeelden van verdubbeling , zoo in het zelfde woord als in aframmelingen; leken en lekken, leederen ladder ,hage en hegge, kor el en korrel; gefprekken van /preken ;io akker vxnvo aken ; zivikken Vcinzwiken, zzvyken, bezwyken; voltallig van getal, getalen; /chipper van /chip, /hepen; en wat dies meer zy.



3o3 TOETS FAN NI EU WE RW ETS CHE
IV.
DE RECHTE HAND, DE SLINKE ZYDE.
Gewoonlijk zegt men de rcchteR band, de flinkeR zyde: thands verkiest men veelal, met aflating van de R, recht E en flink E te fchryven. Laat ons zien, wat de voorkeur verdient.
Vooraf moet ik twee dingen aanmerken. Ecrfielijk, het gebruik van rcchteR, in oiiderfcheiding vanrecbtE, geeft duidelijkheid en gemak, en het tegengefteldc duifterheid en verwarring,- gelijk het zoo by voorbeeld, wanneer men van den rechten vleugel fpreekt, duifter is, of er mede gemeend worde de rechter, of welde bedoelde, vleugel. Ten anderen, eens vooronderfield zijnde, dat de onderfcheiding van rcchteR en rechtE oorfponklijk willekeurig mogt zijn, zoo behoort de zelve echter dan tot die willekeurigheden, welke door een zeer langdurig gebruik gevestigd zijn, en waarvan wy dus niet buiten dringende redenen mogen afgaan.
Laat ons nu de wederzijdfche gronden van bewijs nagaan, zoo voor het eene als voor het ander: en wel, eerst de gronden van redenkaveling, daarna die van gezag van voorbeelden.
RecbtefR en flinkeR, zalmen misfehien zeggen, zijn eene foort van gradus comparativus; en hoe komt die hier te pas? Heeft men meer foortgelyke uitdrukkingen in onze taal? Men zegt de ledige hand,en niet de ledigeR: dus dan ook de rechtE hand, en nietje rechteR.
Maar aan den anderen kant mag men vragen: Hoe zullen zy, die voor rechtE en flinkE pleiten, het maken, wanneer zyeens, in het onzydige geflacht met den arüculus indefinitus een, moeten fpreken van
een



TAALKUNDE. 3°9
een rechter oog of flinker been? Stelt eens, dat eene Frankifche wet op het uitftooten van een rechter oog, of het afhouwen van een flinker been, eene zekere geldboete flelde: zullen zy dan fchryven; voor
een recht oog , voor een flink heen —? Want rechtE en flinlE
kan daar achter het onbepaalde een niet vallen: men zeit niet een dikke oog of een kivade heen, maar een dik oog en een kwaad heen. Dus dan ook een recht oog en een flink leen ? Maar dit zoude immers geen Duitfch zijn.
En wat aangaat de geopperde tegenwerping van den comparativus in rcchteR, flinkeR: eerftelijk, mogen wy niet denken, dat ons helder, fchoon thands gebiuikt als pofitivus, oorfpronklijk mede een comparativus is van heli En diergelyke woorden zijn er mogelijk meer, fchoon zy my nu niet infchieten. En ten anderen, rcchteR en flinkeR zijn wezenlijk eigenlyke vergelykingen, en dus komt daarby de uitgang van den comparativus zeer te pas, gantsch anders dan in de ledige hand, dat "-een vcrgelykend, maar een ftellig, denkbeeld is. Zoo fpreekt men van het meerder deel in tegenftelling van het minder deel, van de hooger vermogens der ziel in tegenftelling van de lager, van eene nadere verbintenis in tegenftelling van eene eerdere. Noch fterker: men zegt de oost E wind: (dat men zoo behoort te fchryven, en niet de oosteN wind, zal ik mogelijk noch eens eldas betoogen: hier maakt het geene verandering in het bewijs.) maar zegt men ook de oostE hoek , de oostE gevel? Neen: men zegt de oosteR boek, cis oosteR gevel. Waarom ? Denkelijk, omdat men in het denkbeeld van den ooster' hoek de vergelyking meer in het oog houdt dan in dat van den oosten wind. Als de ooste wind waait, is 'ergeenweste wind. Maer het gene eenen ooster' hoek heeft, heeft ook een' westcr\ Eveneens, waar eene ledige hand
Qq a is



Sio TOETS FAN N I EU IV E RW ET S CHE is, daar is tevens juist geene volle: maar wat eene rechter zyde heeft, heeft zekerlijk ook eene flinker. Klaarder: eene ledige hand vooronderfielt geenzins, dat de andere vol is; maar een ooster hoek vooronderfielt volflrekt eenen tegenoverflaanden wester' hoek, eene rechter zyde vooronderftelt van zelfs eene tegenovergeftelde Imker zyde.
Dan , genoeg hier van. Laat ons nu ook de gronden van gezag nagaan.
Aan den eenen kant kan men zeggen: De Ho gduitfehen fchryven, Ui rccfjtQ: £anb/ btï (tnf<£ gitff. En by ons heeft Kiliaan, reeds omtrend twee eeuwen geleden, luftE hand, lucht E hand, rechtE hand en JlinckE hand; alles zonder R.
Aan den anderen kant zal men zeggen; dat elke taal hare eigenfchappen heeft,en dus het voorbeeld der Hoogduitfchen ons niet raakt; en voords, dat et van rechteR, flinkeR, en lufteR, vry meerder en veel ouder voorbeelden zijn. Niet alleen Plantij n, die een vijfentwintig jaar vroeger fchreef dan Kiliaan, heeft, de luchteR handt, de rechteR handt, en de flinckeR handt; fchoon ook, wy bekennen het, de JlinckE oft UnckE Jijde, de flincke handt: maar, klimmen wy allengs noch Een of twee eeuwen hooger op, men vindt genoegzaam altijd, byna zonder uitzondering, rechteR en flinkeR.
Ik zoude hier verfcheiden bladen met het aanhalen van voorbeelden kunnen vol maken; doch het uitfehryven zou my, en het gezicht daarvan denkelijk den lezer, vervelen. Ik zal derhalve uit fommigen maar' enkele voorbeelden bybrengen, en van de overigen zoo veel zeggen als ik meene genoeg te zijn tot overtuiging Hifl. van Zegheleijn, 1563, bl. 28, aangeh. in Hüyd. Proeve, VI, 799: Het verhief flnen rechteREN voet. Wijngaart van finte Franciscus, 1518, fo. 31, b: Ende zijn rechteR Jijde hadde een rode langhe wijde wonde. En zoo recC
teR



T A A L K U N D E. 311
teR in beide de handfchriften van fintè Franciscus luien, daar ter plaatze. Bartolomeüs Engelsman vande cigenfcappen der dingen , 1485, heeft niet alleen,XV,34,^ rechteR mammetn die lufteR mamme; maar, als men de moeite wil nemen van na te lezen het 36 en 54 cap. van dat zelfde boek,en het 56 cap. van het Vil boek, zal men vinden; in nominativo cn accufativo, die lufteR y^f , die rechteR fide', noch n nominativo, dat lufteR deel; met voorzetfels, aen die IufteR fide, tegen die rechteR fide, in die laÜeRfide, inden rechteR ventrikel', en eindelijkjden geborenen uitgang, in den lufceREN arme,van den rechteREN ventrikel, den rcchteREN voet, den lufteRKN voet. Zoo in den Dclffchen bybel 1477, dijn rechteR bant , ouer die rechteR handt, fijn luchteR band, aen die luchteR fijdc, enz. Doch ook vinde ik daar,Richt^ III, op fijn rechtE dye; datmisfehien eene loutere drukfout, althands het eenigfte voorbeeld is, dat my tot noch toe by de ouden is voorgekomen. Voords, in Die pelegremaedfe van dat heilighe lant, HS. 1476, vindt men recbteR en luchteR op alle bladzyden; b. v. fo. 1, b, ij mi* len van rama op die luchteR bant; fo. 2, b, elf men inder doren coemt op die rechteR fide: en zoo misfehien veertig malen in den omtrek van twaalf bladen, die het handfehrift uitmaken. Dotleuenons heren, HS., fo. 115, c: ende een riet ïn fijn rechteR bant. de vier euangclien, IIS. Matth. VI: laat dijn lufteR bant niet weten wat dijn rechteR bant doet. Die epistel en der apostelen, HS., Gal. II, fo. 56, a : Jacob peter ende johannes - gatten mi ende barnabe die rechteR hande. Der yfio.r'ten bloeine, H S., f0.5, c:
En



318 TOETS VAN NI EU WERW E T S C HE
* Ende bat hem her de vriendelike Vor janne ende jacoppe die gelikt Dat die .ƒ. machte ter rechteR hant Shten ende dander ter flinker —
Eindelijk, jAcon van Maerlant, rijmbijbel 1270, fo. 40, a; van Ayoth, dat is Ehud:
Ayoth dede maken horen zvi dichten .J. eart zzvaert dat hi decken machte Onder hem fo zvaer bijt brochte Hi gordet vp die rechteR ziele
«n wat lager:
* Ende eglon die flont vp te hant Ende nam ayoth metter luchteR hant Ende frac fijn zzvaert vten fcoe dart
Zoo ftaat er in het handfehrift ï}; maar in e, fo. 34, a,leest men:
Daer nam ajot die rechteR hand Ende trach wt fin fwaert aldare
het welk beter is, wat den zin aangaat, maar niet ten opzichte der gefchiedenisfe; want Ehud trok het zwaard, niet met de rechter, maer met de flinker hand: ziet Richter. III. 2r.
Ziet daar een aantal voorbeelden; en dat noch aanmerkelijk vermeerderd had kunnen worden: maar de opgegevene zullen genoegzaam zijn. Alleen moet ik noch doen opmerken, dat ik met voordacht alle aanhalingen vermijd heb, waartegen men eenig verzet zoude kunnen hebben,
als



TAALKUNDE 313
als ter rechter hant, vonder laf ter fide; metter rechter hant, en diergelyke, hoedanig? men erflechtstweezal vinden onder de bygebiachte voorbeelden , en die ik ook daarom met een fterretjen geteekend heb. Die twee geteekende uitgenomen, zijn alle de overige, zoo ik meene* voldingende zonder eenige uitzondering.
Nu late ik het aan den lezer over, om te kiezen, wat hem meest gegrond voorkomt: ik denke niet, dat hy lang in twijffel zal ftaan.
V.
PER LE d' AMOUR: LYTEEKEN, OF L IDTEEKENj ly DOREN, OF liddoken.
Tot de rechte fchrijfwyze der woorden kan de kennis der ware afleiding zeer veel toebrengen, terwijl eene dwalende afleiding ons tot belachelyke dwaasheden kan doen vervallen. De makelaar, die zich verbeeldde, dat de benaming van zijn ambt zoo veel was als maak-klaar, cn dit aan zyne deur liet zetten, toonde baarblijklijk onkundig te zijn, dat het woord makelaar afdaalt van makelen, het frCqucntaüvum van maken, en fteldezich daardoor bloot aan wel verdiende befpotting. Maar zyne vennootcn maken het zeker niet veel beter, wanneer zyin de boedellijften telkens het vreemd verzonnen perle d' amour doen lezen, in plaatze van perlemoer, dat niets anders is dan perlemoeder, of,, zoo als Kiliaan heeft, perlcn-moeder; gelijk het ook in het Hoogduitsch SPcrlcmuttcr, in het Engelsch mother ofpaerl heef. Wie eens lachen wil over foortgelyke vreemde afleidingen in het Latijn, zie q uin c tilianus in, p. Co, 81, edit. Burm.
De fchrijfwyze van lyteeken of lidtceken, ly doren of liddoren, als of
deze



5H TO E TS FANNIE UIV ER IV ETS C IIE deze woorden van lyden of van lid kwamen, is zeker verfchoonelyker, doch met dat al niet goed. Laat ons zien, hoe het zijn moet.
De ouden kunnen ons in dezen niet wel terecht helpen: zy zelve fchreven op allerlei wyzen. Kiliaan hêeft//>'<•#-, lick-, en lid-tetcken, lijck - en lick ■ doren . Pl a n t ij n kent aileen lickdoren en lidttetken. De eigenlyke ouden verfchillen niet minder. Men vindt lijck en lick, met C of Clv. Jac. V an Maerlanr, fpieg. lust., I, I, 50, f5p:
Sonder eenen, die van defen doene Leui ende oec Symoenc Lijctekijn brachten ende mare
Wijngaert van finte Franciscus, 1518, fo. 30, c: vanden heyïigen licteekenen ons heren, fo. 32, b:— mosten die licktekenen in ban? denende in voeten vernemen, ziet ook fo. 32, a, en fo. 36, c. Men vindt ook litteken met TT. Efopet, HS. , fab. 34:
Maer wachti veel dat feggic die A/foe langhe alftc tlitteken fte
Dat lenen ons heren, II S., fo. 163, a: Dat onfe bert thomas fijn handen ende fyde gaf te tasten ende die litteyken Jijnre wonden toende. en even zoo fo. 163, d. Deze fchrijfwyze fchijnt meestal in de handfchriften gevonden te worden, gelijk *ze dan ook meermaals voorkomt in de beide handfehrifterj van Sinte Franciscus lenen: als in © , fo.83,
b, fo, 87, c, fo. 88, c, fo. IOo, d; en in , f0. 56, c, fo. 59,
c, fo. 60, a, en fo. 6/, b. Ik meene ook in IValewein, H S.
J303s



TAALKUNDE. 315
1350, 200 gevonden te hebben, doch heb denkelijk een' misflag begaan in het aanteekenen. Dan, by dezen ontmoete ik ook liteken met eene enkele T, fo. 35, b;
Want onder voren ende naer
Wafer wel xx. doot bleuen
Dien walewein hadde ghenomen tleuen
Ende den menegen fo ghewont
Dat fijs ne worden gbefont
Ende die meneghe liteken ghegeuen
Si mochtene betogen al hare lenen
en fo. 36, c:
Daerne was niemen fo coetis
Dien * tefoukene begherde * Die hem
Uien gaf hem metten f ver de Liteken daer hine gherochte Dat bijt wel betoghen mochte
Uit dit alles blijkt klaar, dat de ouden ons in dezen kwalijk den weg kunnen wyzen, daarzy zelve onderling verfchillen. Maar de ware afleiding zal ons op dezen weg een beter leidsman zijn. Beide lijkteeken znlijkdoren komen van lijk: niet in de beteekenis van gelijk, zoo als Riliaan, blykens de rangfchikking, waarin hy de woorden plaatst,' fchijnt gemeend te hebben, als ware het de gelykenis van een teeken , ds gelykenis van eenen doren; maar in de beteekenis van vleesch, van waar ook een dood lichaam, dat enkel vleesch zonder geest is, een lijk ge-
Rr noemd



3ïö TOETS VAN NI EU IV ERIV E T S C H E noemd worde. Lijkteeken is een teeken in het vleesch, lijkdoren een doren in het vleesch. Verg. Eccardus ad eatechefln Thtotiscam, p, iro, 120; Ten Kate, d. II, bl. 280; Wachter., Glos/ar. Germ.f vocibus leicbe öc leichmal; ea vooral J-ünius in Ghsjario Gothico,op hik , bl. 220, 230. Lik - voorlijk - is by uitwerping, als flik voor flijk, begrip voor begrijpen iikwik v ooi dihv ijls. En der ouden Utteeken met TTis meer eenefpeiding van tongflag, dancenig feewj^yatiafeiding;gelijk zy zoo comenfeap fch reeven voor koopmanjclmp, niet omdat zy het van komen afleidden, maer omdat zy het veelal zoo uitfpraken.
V I.
wyleneer: van dag, des dags: in de daad, met de daad.
De voorgang der ouden is van veel gezag inde taalkunde; en de regelmatigheid is van grooten invloed: maar beide dienen een weinig infchikkelijkheid te hebben voor het gebruik.
Te willen zeggen, Ue ouden fchreven zoo, derhalve moeten wy 'ook zoo fchryven, dit gaar niet aan. Men dient op zijn minst te zor-
Aan den anderen kant, iets te verwerpen , omdat het, hoe zeer met de regelmaat der ouden overeenkomende, met de onze minder flrookt, dit gaat mede niet aan. Ook hier moet het gebruik in aanfehouw komen» zoo niet, dan zalmen in het ongerijmde vervallen.
Belangende het eerfte: voor zveleer fchreven de ouden wyleneer. ndien wy ook zoo moeten fchryven, gelijk iemand dit beweert, dan



TAALKUNDE.
loopen wy gevaar van onverfbaanbaar te worden En moeten wy dan ook niet nielMcht fchryven voor veellicht, met Uien voor met een, en magfchien voor misfchien %
Aangaande het andere: van daag en des daags fchijnt zekerlijk beter overeen te komen met der ouden van den dage en des Sondages; daarentegen van dag cn des dags met ons van den dag en des Zondags: eveneens ftrookt in der daad en met der daad beter met der ouden in der werelden met der vrouwe; en in tegendeel in de daad, met de daad, met ons tegenwoordig in de wereld , met de vrouwe. Maar heeft men de gevolgen wel doorgedacht.^
Hoe ! Van dag ? Dus dan ook te weg brengen voor te weeg brengen % padjen en bladjen voorpaadjen en blaadjen?
Des dags daaraan ? Derhalve dan ook Jlags raken voor /laags ? zijnl wegs gaan voor zijns weegs ?
In de daad, met de daad? En waarom minder in der daad, met der daad, dan in der ijl, in der zvaarbcid, in der lijd, met der tijd, met der haast, uit der mate ? Neen! wy moeten geleerd zijn , en fchryven, ik kwam in de ijl, hy liep met de haast! Ja, in de waarheid, dit loopt met de haast in de ijl!
V I i.
AART, AARTIC, AARTEN, ONTAARTEW: EENVOUWlGt MEERVOUWIC.
Ik kan noch niet begrypen, waarom of onze nieuwerwetfche fchryvers aart, aarttg, aarten, ontaarten, enz., met eene T fchryven. Is



}iö TOETS VAN NIEUWERWETS CHE het, om aardig, elegans, venufhis, te onderfcheiden van aardig, aardachtig, dat naar aarde fmaakt? Dan is dit ten minfïen eene willekeurige onderfcheiding, die zoo haast verworpen als aangenomen maf worden. Op welk eene wyze aard, indoles, zeer geleidelijk van aarde, terra, kan worden afgeleid, is te zien by Ten Kate, d. II, bl. C34; en over den voorgang van verfcheiden vroeger fchryvers, die alle aarden, aardig, met D fchreven, zie men H. Pieterson, Vier verhandel., bl. 78-84. Huydecoper in zyne Proeve hield zich ook aan de D: I, 500, aardigheid; 840, onaardige; II, 833, aardigheid; en in de byvoegf. op l, 658, veraard: zoo ook II, 564, onaardige; fchoon in den nieuwen druk te dezer laatfter plaatze de T by ongeluk is ingeflopen. Men doe er by uit de ouden deze volgende voorbeelden. Jacob Van Maerl-ant, Spieg. hist.,ï, l, 8, 3; van de fchepping der beesten:
—- want hi viftert Beesten van fomegen aerde Die hi maecte van der aerde :
daar men voor Jamegen misfehien fo mtnigen moet lezen; verg. Huydec. op Stok e, I, 72. Voords, Claes W illemsz, Der minnen HS. 1485, II, 10:
Toecht an nyemant gheen onwairde Mer vindij yemant van quader airde
enz. Aard is hier vrouwlijk, gelijk meermaals by de oude». Noch eens «arde in de voorr, voor het III. boek:
Mer



T A A L K U N D E. 319
Mer ftj en willen niet ten zwaerdt Ende zijn recht ghierich van aerde Goet te gaderen tallen tijden
Gelijk nu de fchrijfwyze van aartig voor aardig, en van alles wit daarmede verwantfchapt is, geenen grond heeft, zoo is die van eenvouxvig^ en meervouwig, fchoon deze misfchien noch eenig voorwendfel heeft , niet te min even zeer van genoegzamen grond ontbloot. Men leidt een- en 'meervouwig af van vouw, mg*,vouw en, plicare. Maar fchrijft men dan ook eenvouw en meervouw* Neen: men fchrijft eenvoud en meervoud met eene D. Dus dient men dan ook eenvoudig en meervoudig. met eene D te fchryven. Eenvoudig komt van eenvoud, als eendragtig van eendragt. Ja, de D is hier eene wortelletter, als blyken kan uit het Hoogd. falie, ruga, falten , plicare, en uit de overige verwantfchapt e talen, waarvan Ten Kate, d. II, bl. 49Verg. H. Pieterson, Vier verhandel., bl. *43 » Ons vouw, eigenlijk vou zonder W, is Hechts, met achterafwerping van de Iaatfte lettergreep, cn ons vouwen, eig. vou-en, is, met uitfmyting van de D gelijk meermaals, eene verkorte uitfpraak van het oude taech'te vtutttwdUden. Ziet ook de weiken van de Maatfchappy der NL. lette; L, d. III, bl. 161.
VIII.
ten rechte, ten onrechte: ten gast gaan, ten velde trekken, ENZ.
Ten rechte wordt van fommigen beweerd, en," Hy werd daarmede ten wcchte bifchuldigd, is eene nieuwerwetfche fchrijfwyze, die merke-
R r 3 *Öfe



s20 TOE TSVANN1EUWERIFETSCHE
lijk doordringt; ik begrype niet, op wat grond. Zijn recht en onrecht adjeétiva, dan moet er te voorop, niet ten: verg. Maatfih. der NL: letterk., d. II, bl. 120, 121, §. 37. Zijn recht en onrecht daarentegen fubftantiva, of fubftantijfsgelyken, ook dan moet er te, niet ten, bykomen, gelijk uit het vervolg dezer aantcekening blyken zal. Ik bekenne, men vindt reeds in onze bybelvertaling beide f onrecht en ten onrechte; Matth. V. 22, I Pet. II, 19: doch de ouden fchreven altijd te, nooit ten; te recht en te onrecht. Ziet hier eenige voorbeelden. Jacob Van maerlant,rijmbybel, 1270, in het flot,fo.i8ó, d:
V dankix te rechte mede
De zelfde, in zynen Spieg. hist., I, III, 14, ys, 71, 72:
Grote blifcctp fo was daer, Dat trike zvas te rechte comen , Dat tonrechte was genomen.
Jan Van Heelu, aangehaald door den heer Van Lelyveld achter het I. d. van Huyd. Proeve, bl. 503:
■ Alfe wale ah menfe te rechte mach kinnen Efopeh, HS., fabel 50:
Nv eestjeegt hi wel te rechte ver gaen
Die



TAALKUNDE.
Die nieuwe dochtrinael aï fpyeghel vanfonden, HS., vs. 440:
3=1;
My dincke diet wel te rechte fpelde
Epxstelen der apost., HS., op verfcheiden plaatzen: als, glofa op I Cor. XI, fo. 33, b: want fi niet te rechte en ghinghen tetter tafele ons heren. Gal. II, fo. 56. b: Mer do ic /ach dat fi totter waerheit der ewangelien niette, rechte en wanderden. II. Tim. II, fo. 89, b: Texechtevertrecktnde datwoertder waerheitficuwe hlafiphemelikeende ydel fprekinghe. I Pet. II, fo 115, d: mer hi gaf hem fieluen dien te onrecht cerdelden. In datprologus van den apoftelen werc, fo. 129, a : mr alle die woerde die/e te recht infet fii/n eiker quellen der fielen een medicint. Maar al voorbeelden genoeg uit de oude. Wilt ge er noch een paar van het Iaatfte der zestiende eeuw, Plantijn en Kiliaan kunnen die geven in hunne woordenboeken , daar men beide te recht en t'onrecht vindt; by den eerften op de T, de R, en de O, by den laatften op de T en de O.
Voords, wat ten gast gaan, ten velde trekken, en diergelyken, aangaat, die men hedendaags menigvuldig ontmoet; wat voorwendfel heeft men voor deze fchrijfwyze ? Dat gast manlijk, en veld onzydig is? Maar dan moet men ook fchryven, ten keer gaan, ten koop hebben, ten moede zijn, ten pronk jlaan, ten rug keeren, ten vrede zijn, ten bedde liggen, ten boek zetten, ten hooien ten gras, ten huis blyven, ten hengeven, ten paard ryden, ten water gaan, en wat diergelyke wartaal meer is. Men fchijnt zich onbedachtelijk in te beelden, dat te alleen voor vrouwlyke woorden komt; maar dit is geheel mis: te komt ook voor manlyke en onzydige, gelijk uit de reeds aangehaalde voorbed-



522 TOETS VAN NI EIV E RJVETSC H E
beelden blijkt Zelfs heb ik by onderzoek bevonden, dat van de woorden, die te voorop nemen, de vrouwlyke noch geen derdedeel uitmaken. Doch dit wil ik liever , dewijl het hier te breed zoude uitloopen, in een afzonderlijk vertoog behandelen.
I X.
ten eenemaal.
Ten eenEmaal? Dit kan men nooit goed maaken. Het is by' my twij(leiachtig , of maal manlijk of vrouwlijk is, Men zegt, ten derden maal, en, voor de derde maal: wel of kwalijk, wete ik noch niet. Men maakt het ook onzydig: voor dit maal. Dan, van welk geflaeht het ook zijn moge, het niemverwetfche teN cenEmaal is nooit te verdedigen, wijl ten nooit voor vrouwlyke woorden komt; gelijk maalvrouwlijk zoude zijn , indien men cenE moest fchrijven. teN eeneN maal is dragelijk; ook tE eenE maal, indien maal ooit vrouwlijk zijn kan maar best van allen tE eeneN maal, gelijk de ouden fchreven. Dat te ook voor manlyke en onzydige woorden gefield wordt, blijkt uit de vorige afdecling dezer verhandeling. Kl liaan op de E, heeft t' eeneNmael. Even zoo Melis Stoke, IX, 852:
So hadde de Grave aldaer te vorenDe grote fcepe ghemannet zvaleMei [me lude tenen male.



TAALKUNDE. 3*3
en 901:
Dat daer hi verloren tvaer Ssraven doen altenen male.
Het zelfde, doch eenigzins in eenen anderen zin, in Walemeln, HS., 1350 > fo- I2> b:
Dat hi htm rouedt vander fide
Sinen feilt altenen male
Ende finen halsberch goet van ftak
daar altenen male beteckent in eens, te gtlyker tijd. Noch in eenen anderen zin in het zelfde werk, fo. 1, a:
Die coninc artur fat tenen male Te carlicen (*) infmefale
daar tenen male het zelfde is met op zekeren tijd. Dus ten zeiven male voorliet gene wy zouden zeggen ter zeiver tijd, op dat maal, by
SXOKE, IX, 869:
de viandt ,
Dt daer laghtn lancs den fande, Endedzvers den diepe, ten zeiven male.
En
r * > wegens C.rlicen zie men, des begeerig, de tweede preeve van oudheid -, ml ■, en rfiifr van bet gwootf, DuUtt oM Mni» > blr 11 , W <fe aant.
S s



£.24 TOETS VAN NIEUWERWETS CHE
En ten eerflen mael voor ten eerjien, terftond, byB a r tol ome us Engelsman, vande eygen[cappen der dingen, 1485? XVIII, 15: ende ten eerflen mael ah die bafiliscus den wezelfiel foloept bi en wech ende die wezel loepet hem na ende dootten.
X.
ten aanziene, ten slotte.
Acai de fubfhntïva, die door het voorzetfel ten beheersclit worden, geven wy veelal den verlengden uitgang met E. Dit doen wyomtrend de manlyke woorden, a.h,tcn dage, ten dienste, ten overvloede, ten flryde: vooral echter omtrend de onzydige, als, ten lejluite, ten levcyze, ten gr ave, ten jare, ten vare. Maar wy doen dit niet altijd: wy zeggen ook, ten aanvang, ten hemel, ten opbouw, ten fpiegel, ten [pot, ten val, alle manlyke fubftanriva: en '•even zoo met onzydige, ten eigendom, ten leven, ten offer, ten oordeel, ten teeken, ten toppunt.
Men bedriegt zich derhalve, wanneer men, even als of wy in alle geval de E achteraan moesten klampen, volftrekt ten aanziene en ten [latte wil gefchreven hebben.
Maar laat ons ook noch eens elk woord afzonderlijk befehouwen.
Aanzien is geen fubflantivum: het is een werkwoord, een infinitivus, Hechts de plaars vervangende van een fubfhmtivum, gelijk allerlei infinitivi zoo meer gebruikt worden, het zy met het bepalende lidwoord, het
l00'



TAALKUNDE. 3^5
hopen, het zien, het [pelen, of ook zonder het zelve, kopen, zien, [pelen. Hoe gaat het nu toe met de infinitivi, dus fubftantive gebruikt, als er ten voorop komt? Geeft men den zeiven dan ook eene fleepende E achteraan? Immers, neen. Of fchrijft men ook, ten zeggenE van goede mannen? ten aanhoortn E van een ieder ? ten overftanE van [chepenen ? of om een werkwoord te kiezen , waarmede men misfchien zal meenen dat aanzien meer gelijk ft*, fchrijft men ook, ten azvcn gevalhnE? ten gevalleuE van eenige weinigen ?
Slot is een fubftantivum: maar men vergeet de buiging van dit woord, wanneer men ten (lotte zeit. Of zal men ook zeggen, ten jongften dagge, ten graffe brengen ? of, om wat nader by te blyven, te lotte vallen ? Slot maakt jlote , als lot lote, ftrot firote , hol hole,hof hove: verg. Huyd. Proeve, I, 566, 695, en VIII, 1040. Dus, niet ten flotte; maar, of ten Jlote met eene enkele T, wanneer men namelijk volftrekt den fleependen uitgang kiest, of, het gene my meer behagen zoude, eenvoudig tot /lot, even als tot [pot, of ook wel 'ten /lot, als ten [pot. Ten /lote vindeik by Kluit, Vindic. artic. i « r), parte I, torn. I, pag. 140: Dit zegge ik ten flote , dat niemand —. Hetzelfde las ik ook onlangs in een boekjen , getyteld ? Defouvereiniteit der Staten van Holland verdedigd, 1785, bl. 143: Laat ons zyne denkbeelden hier ten flote byvoegen. Het eenvoudige tot fot behaagt my best.
Ss 2,
XI.



ii6 TOETS FAN NIEUW EK W ETS C HE
X I.
daar te boven: zich ontmoeten, zich omhelzen, zich vervelen; subjunctipus: des le-
VEN's, JACOB'SjJttlTN's: ALÖM, VOORÜI,, VEIliiNDEREN, £ hz,
Daarenboven fchreef men van ouds, getuigen Plantijn efi Ki liaan. Maar van dat en weet men, zoo het fchijnt, geene reden te vinden, en wil daarom daar te boven gefchreven hebben. Maar, zal men dan ook voor daarentegen,, mede by Plant ijn te lezen, daar te tegen fchryven? voor daar•■en tusfchen, ook by Kiliaan te vinden, daar te tusfchen ?
By dit alles voege men noch het nieuwervvetfehe zieh ontmoeten [en zich omhelzen, dat zuiver Fransch is, Je rencontres-, fembrasfer, en ik vervele my hier, js niennuye ici, in plaatze van, elkander ontmoeten, elkander omhelzen, het verveelt my hier; en diergeÏ3-kcn : ook het menigvuldig gebruik van den fubjuncrivus, waarin men de Hoogduitfchen fchijnt te willen navolgen, zoo niet te overtreffen: Ik zegge, dat hy dat gedaan bebbe ; Ik deuk voel, dat by komen zulle. Is dat Nederduitfch! Maar het verveelt my, hierop langer te blyven ftaan.
Eindelijk, noch een paar kleinigheden. Onder alle nieuwigheden zijn er mogelijk geene zoo belachelijk als de overtollige fny-en fcheiteekenen boven de woorden, waarvan men de eerde apoftrophi noemt, de andere met twee flippen uitdrukt. Het tydig gebruik van beide is niet te verwerpen. Maar wie moet niet lachen, wanneer hy ïn navolging



TAALKUNDE. 3*7
gin* van deEngelfchen, by voorbeeld, desleven's, Jacob's, mijns, en diergelyken, vindt. Dat men my toch eens zegge, welk eene letter ontbreke aan levens of Jacobs. Immers geene. Waartoe dan die apoftrophus ? En wat letter ontbreekt er aan mijns% Is dat niet flechts eene vcrplaatzingvan de E, nadat zy'in eene 1 veranderd is, van het oude mines, waarvan miins, na mijns 1 even gelijk uk het oude wine wijn, uit Vide tijd, uit kriget krijgt, enz. Vergelijkt myne Verded. van dichterl. vry heden, §■ 135 en 142, in de Werken van de Maetf. der NL. letterh, d. III. En warde flippen boven de vocalen aangaat, waartoe dienen die to'ch,'bv voorb. malöm, vooral, veranderen ? Of liep men anders gevaar vma-hm,voo rul, ve-randeren, te lezen? Eene verregaande voorzichtigheid! want anders mogt men by de woorden, Uw heileeuw is aan 't dien, eens denken aan eene hei-leeuw, zoo als men van een heikonijn fpreekt. Maar waarom dan ook geene flippen boven de confonanten? bY voorbeeld boven de R in oudraad, en boven de tweede L in^lg? want men mogt eens.of levenlang, lezen. Dan,
Ohel jam fatis e si inepiarum!
Sss V ER-






VERTOOG
OVER DE
VOORZET S E L S.
TE? TEN, TE R*
DOOR
Mr. ZACHARIAS HENRIC ALEWIjN.



1 J IT ö tt jd.
ï. Beteekenis van te, ten, ter, §. a, A. i. T e y tot, §. 4.
2. Ten fi tot den, tot eenen, £.
3. Ter ü tot der, tot eener, §. 6". J3. Maw, omgekeerd, is
1. te co£ tot den, tot eenen, f. 7.
2. ten en ter oo£ e»fo/ tot, <j. 8.
C. Te, ten, en ter, hebben ook noch andere beteekenisfen, §. 10. II. Byzonder gebruik van elk dier woordekens, §. ir.
A. Ten voor manlyke en onzydige naamwoorden, §, 12,
B. Ter zoor vronzvlyke, §. 13.
i. JocA dit heeft uitzonderingen, aldaar. £. onderzocht worden, §. 14.
C. Te £o«tf üoor alle drie de ge/lachten, §. 20.
1. Voorbeelden daarvan, in fubftantiva.
a. «fi 5- 25-
b. y#w plaats, g. 27.
c. andere, 20.
d. «f« voorkomen buiten vertsnighg met te, $, gr.
e. #y «f? ouden, 33,
2. $. 35.



VERTOOG
OVER DE VOORZETSELS
TE, TEN, TER.
J^et hoofdoogmerk dezer verhandeling is, tetoonen, dat TE zoo wel voor manlyke en onzydige fubflantiva , als voor vrouwlyke, gefield kan worden. Echter zal ik by deze gelegenheid ook iets zeggen van
TEN en TER.
§. 2. En wel vooraf moet ik met een woord fpreken van de onderfchcidene beteekenisfen van alle drie, TE, TEN, en TER.
g. 3. Men houdt het in het algemeen daarvoor, dat TE tot beteèkent; en dat TEN en TER, als ineen getrokken uit te den en te der, of uit te eenen en te eener, zoo veel beduiden als tot den, tot het, tot der, tot tenen, tot een, tot eener: Huyd., Proeve, X, 120, VI, 230. De zaak is op zich zelve waar, maar heeft hare bepalingen. Laat ons eerst zien, in hoe verre zy waar is, en dan de uitzonderingen.
§. 4. TE beteekentiW ,en welby allerlei geflachtcn : te vriend houden, te hulpe komen, te gelde maken. Doet er by uit Efiopct, een handfchrift, zoo ikmeene, van de veertiende eeuw, fab. 59:
Daar na als die hinde ghenas Ende fi te haer feluen comen zvas
Tt en-



328 OVER DE VOORZETSELS en fab. 60:
Doe quam mijn vrouwe venus voert Ende feide te iuno defe woert
§. 5, TEN is te den, of te eenen, beide zoo in het manlyke als in het onzydige: ten jlryde trekken, ten vure doemen, ten fpiegel ftreken, ten getale van tweehonderd; dat is, tot den f rijd, tot het vuur, tot eenen fpiegel, tot een getal. Efopet, fab. 13:
Doe was die vos.Qnne gram Ende liep tesfi ten bome quam
fab. 48.*
Doe zuasreinaert berde gram
Hi liep tes hi ten herde * quam * herder
in welke beide plaatzen tevens tes voorkoomt voor tett des, tot dat; waarin juist de zelfde zamentrekking is, als in ten voor tot den. Noch, fab, 54:
Daar na quam tscimminkel ( f ) voert Ende feide ten liebaêrt defe woert
En zoo ten koning zenden in onze by bel vertaling, II Sam. XIX, 14, in plaatze van tot den koning.
En
(t)Een fcimminkel, by Kiliaaw fcheminckel met eeneE, is een aap. Hiervan ons fcherminkel met eene ingeflopene B., een magere Jchenninkel. Ik zou dit met voorbeelden kunnen ftaven, en verder ophelderen j doch het zoude ons. te ver van den weg af helpen.



TE, TEN, TER, 32Q
§. 6. Met TER is het eveneens, zijnde ineen getrokken uit te der of uit te eener: ter fraffe vorderen ,ter vrouwe nemen ;dat is,tot de jtraf, tet eene vrouwe. Wederom Efopet, fab. 36:
Doe feide die caluwe man ter vlieghen
J. 7. Intusfchen heeft dit alles zyne bepalingen. TE beteekent niet altijd eenvoudig tot, maar ook.wel, en zelfs dikwils , tot den, tot eenen, enz., in alle drie de gedachten : te grond gaan, te kermis gaan, te veld gaan , te raad krygen, te vrouw hebben, te pand geven ; dat is , tot, of naar, den grond, rot de kermis, tot het veld, tot eenen raad, tot eene vrouw, tot een pand. Noch eens Efopet, fab. 35:
Des boet hi hem den wolf te borghe dat is, tot eenen borg.
§, 8. In TEN en TER is de zrtykelden en der, of eenen en eener, opgefloten, maar niet altijd: zybeteekenen fomwylen eenvoudig tot. Dus TEN voor enkel tot met manlyke, en vooral met onzydige woorden: ten koning kiezen, ten overvloede, ten Satan zijn (IlSam. XIX, 2a.), ten gebryike, ten gelukke, ten gevalle, ten nadeele, ten voordeele. En eveneens TER voor het eenvoudiger: ter aanmoediging, ter bevestiging, ter eer e, ter ftaving, ter flerkle, ter verantwoording.
$. 9. Deze Iaatfte aanmerking kan dienen tot verdediding der fpreekwyzen, ten dezen dage, ten dien einde, ten zyn en gevallen, ten mynen opzichte, ter dezer tijd, ter myner keuze. Indien TEN en TER nooit enkel tot beteekenden, konden zy hier niet vallen; want dan zou by voorb. ten dezen dage zoo veel zijn als tot den dezen dage en ter myner
Tt 2 keu-



33o OVER DE VOORZETSELS
keuze als tot de myner keuze, dat wartaal zijn zonde: maar, dewijl TEN en TER volgens de naaftvoorgaande aanmerking ook wel voor het eenvoudige tot genomen worden, zoo zijn die fpreekvvyzen niet af te keuren. Met dat al zoude ik voer my, zoo niet in alle, ten minflenin de meeste dezer voorbeelden , het korte TE verkiezen.
§. 10. Verder: op de (telling ,dat in TE, TEN, TE R, de beteekenis van tot heerfcht, vallen medeverfcheiden uitzonderingen. Die woordekens hebben buiten deze beteekenis ook noch vele andere. Want fchoon men fömmige van die beteekenisfen misfehién ook wel met tot zoude kunnen wisfelen, andere kunnen dit niet lyden. Ik zal Hechts eenige der voornaamfte opgeven. Dus heeft men die van AAN; te roer ft'aan, ten disch zitten, ter rechter hand: BY; te einde, ten ingang, ter helft:
D00R' te > ?<* i ter deure in- of uitgaan,
IN; te weide gaan , te midden, ten noorde,ten jare, ter goeder trouwe:
ME T; te vuur en te zwaard vervolgen, ten } v/ug {er
pen, ter vlucht:
NAAR, ad verfus; tejagt gaan, teRomerydeo ( Velden, chron.), ten hemel gaan , ter helle varen :
NAAR, fecundum; ie fynen heelde ( Byb. 1477.), ten . ter begeerte :
OP, in meer dan Een zin; te wagen, te markt zitten, ten dage,ten verzoeke , ter hede:
ÜIT} H' ttn >**■ oor zake, ter liefde,
VAN; te moede zijn, ten , v/ug ter hstn zijn.
VO OR, in tweederlei zin; te oogen brengen ( Stokk), fpyzegenoeg te veertig dagen (Efopet), ten , Ur .



TE, TEN, TER. s$r
§. ii. En dit zy genoeg van de beteekenisfen. Nu gaan wy over ter aanwyzing van het byzondere gebruik van elk der drie voorzetfels, gefchikt naar het geflacht der zelfftandige naamwoorden. En wel eerst met een enkel woord van TEN, daarna iets breeder van TER, en eindelijk uitvoerig van TE; welk Iaatfte toch de hoofdbedoeling van dit vertoog uitmaakt./"
g. 12. Wat TEN betreft, dit heeft altijd, zonder uitzondering, of manlyke, of onzydige, maar nooit vrouwlyke, naamwoorden achter zich: Moonen,ND. fpraekk., ho.42, bl. 297,298, en Huyd., Proeve, X, 129, VI, 230. Dit heeft geen verder bewijs noodig. Alleen merke men aan, het gene ik ook reeds elders vermaand heb, dat de uitgang der fubftantiva, zoo manlyke als onzydige, wel fomtijds met eene E verlengd wordt, maar niet altijd: ten dage, en ten bejluite, maar ten aanvang, en ten eigendom; ten dienste, en ten beivyze, maar ten hemel, en ten leven; ten overvloede, en ten grave, maer ten opbouw, en ten Ojfer; ten Jlryde, en ten vure, maer ten /pot, en ten oordeel.
§. 13. T E R past natuurlijk alleen voor vrouwlyke naamwoorden: Zie Moonen en Huyd. als voren. Evenwel zoude men zeggen, dat het fomtijds ook voor manlyke en onzydige gebruikt werd. Voor manlyke;. als, ter Dood, wel of kwalijk ter Gang, ter Loop of ter Loops, ter goeder Naam en faam /laan, ter Nood, ter naamver Nood, ter Stond, ter Toetze, ter Tijd, ter Uitvoer brengen. Voor onzydige; als, ter Been, ter Harte, ter Leen, ter Ooren, ter Ure. Dan, laat ons over deze voorbeelden eenige aanmerkingen maken.
g. 14. Dood is zoo wel vrouwlijk- als manlijk.
Gang en Loop zijn volftrekt manlijk, enfehynen niet wel anders tektmnen zijn volgens den negenden geflachtregel van Verwek, in Idea
Tt 3 gramm.



33' OVER DE FOORZETSELS
gramm. iing. Belg., cap. 4, p. 17, r8. Gang is een ingekorte inSnitivus van het oude gangen, nu gaan, als loop van hopen. Dus zijn G<7»g en tér Loop loutere verbasteringen. Ziet over Gang noch iets beneden, g. 18: en over her geflacht van Zw/> Huyd. Proeve, VI, 799, daar hy handelt over 0/> <fc» Zoop zijn. Ter hopE fchreven onze bybslvertaalders, I Sam. XVII, 17.
§, 15. Gantsch anders is het met de drie volgenden, ter goeder Naam, ter naamver Nood, en terStond. Naam, Nood, en Stond, waren oulings alle drie ook vrouwlijk.
Naam. Walewein, IIS. 1350, fo. 16, a:
Waert v wille ende bequatnt So fon die gberne uwe name Weten eer ghi henen vaert
Deer * walewein fat vp zijn paert * De heer
Hi feide dies ne flaet mi tonherne Want ie wil fe iou feggben gberne So wat fomijns daer na gbefciet Mire name ne loochen ic niet Nochtan ne was noit man geboren Soudi fe weten bine moeste te voren Daer omme vragben zijt v bèquame Walewein es mine name
Daar hebt ge, in nominativo en in accufativo mins name, in genitivoff) mire, dat is myner, en noch twee maal in accufativo het vrouwlyke fe.
Nood
it) in gevJtivo] blykens meer andere voorbeelden van looebtnen met den tweeden naamval. ZietHuTD. op Melis Sioke, VI, 511.



TE, TEN, TER.
333
Nood. Blanfeflosr ende flor ijs, HS., fo. 7, d:
lc wane dv floris oec hettes doet * * gedood Ochte bracht in aflo grote noec Dat hem rouwet dat hi leuet
En zoo byna altijd by de ouden. Verg. Melis Stoke,V, 583, 977, VflI. 1091, en elders.
Stond. Claes Willemsz, Der minnen loep, H S. 1486, II, 8:
Die letteren las fy opter ftont
Bar tol. Engelsman, vande eygenfcappen der dingen, 1485, vande auontflonde. Verg. Melis S t 0 k e , II, 10, 521, IV, 112, VI, 1027, iX, 904.
§. 16. Toets heet thands manlijk te zijn. Doch Huyde copEitfchijnt het voor vrouwlijk. gehouden ta hebben, fchryvende in zyre Proeve, op II, 198 , ik tzvijffelofdeezefpreefcvijsde toets zalkonnen uitflaan. En, fchoon ik het niet bewyzen kan, ben ik echter zeer geneigd te denken, dat het ook by de ouden vrouwlijk geweest is, even als meer andere woorden van dien uitgang; koets, Jchets, plaats, [pits, fpiets, trits, rots, fchaats.
Tijd is zoo wel vrouwlijk als manlijk; en het eerfte van ouds ruim zoo gemeenzaam als het tweede. Ziet Huyd., Proeve, II, 205.
§. 17. Uitvoer is manlijk; doch in ter Uitvoer fchijnt het eene verkorting te zijn van uitvoering. Of zoude ter Uitvoer zynen oorfprong verfchuldigd zijn aan eene onbedachtzame vertaling van het onduitfche ter
exe-



334, OVER DE VOORZETSELS
executie? Zeker, her is opmerkelijk, dat diergelyke overzettingen wel eens meer aanleiding gegeven hebben totfoortgelyke misfkgen. Toevallig zijn er my twee van dien aard kort na malkander onder het oog gekomen in de'Vaderlandfche hiflorie van VV agenaa r, d. VII, bl 440 en 451, daar men, ter eerfler aanleg, en ter gehoor gelid, lezen kan; beide kwalijk , doch beide, zoo het fchijnt, oorfpronklijk uit de vertaling van het meer gebruikelyke onduitfeh, ter eer/Ier inftantie, en ter audiëntie geleid.
§. 18. Ter Been; als op de Been. TekKate, d. I, bl. 414,meent, dn been oudtijds opk vrouwlijk geweest is, en wil daaruit beide deze fpreckwyzen verklaren. Huyd. daarentegen, Proeve, VI, 299, verklaart op de been door op de heeneu, maar zwijgt van ter Leen.
In beide is been zekerlijk voor beenen. De ouden fchreven her meer-, voud meermaals by verkorting. Dus zoude ik voorbeelden kunnen bybrengen van velefcaep , die goede wijf, vijftien vers, voor fchapen, zvyven, verzen. Dan, om niet te ver af te dwalen, men beschotnve flechts het gene Huyd. ter gemelde plaatze heeft aangetcekend omtrend been, envoet, en wapen; en voege er by deeze twee volgende aanmerkelyke voorbeelden. Ferguut, HS., fo. 1, a.
Mallic fpranc op fine been
en Bar tol. Engelsman, V, 53. Crura dat fijn die been beneden den knyen.
Intusfchen is hiermede de fpreekwyze ter been noch niet gewettigd. Want, fchoon been voor beenen flaat, TER evenwel voegt zich ook in het meervoud niet dan voor vrouwlyke woorden, als ter zielen. En
het



TE, TEN, TER. 33J
het tegendeel kan men geenzins bewyzen uit ter ooren, dewijl oor van ouds mede vrouwlijk is.
Zouden wy niet mogen vooronderflellen, dat ook Been van ouds vrouwlijk geweest is, gelijk Ten Kate wil? Want, fchoon het ons tot hier toe aan bewijs ontbreekt, zou dit echter licht zoo kunnen zijn. Wie had gedacht, dat Naam ooit vrouwlijk gebruikt was ? of dat Beeld zoo gevonden werd? En evenwel, van het eerfte zagen wy dit boven, §. 15; en van het andere zie men verfcheiden voorbeelden in den Delffcheri Bybel van 1477, Daniël II. en III.
Zoo men dit niet vooronderflellen wil, dan zijn wy wederom genoodzaakt een verloop te erkennen. En dan is de vraag, Vanwaar dit verloop? Denkelijk uit de fpreekwyze op de been, waarin men uit onkunde Been als vrouwlijk heeft aangemerkt. Been voor vrouwlijk houdende, kon men ook zeggen ter been. En dit ter Been is denkelijk weder de aanleiding geweest tot ter Gang, waarvan boven in §. 14. Zoo brengt de eene dwaling de andere voord.
§. iq. Hart was oulings buiten twijffel vrouwlijk; en is het noch in ons van goeder harte. Blanjefloer ende florijs, HS., fo. 6 , a.
Ende hi bi lichte mochte gavinnen Jn die herte ene andre minnen
Ziet ook den Delffchen Bybel 1477,1 Kon. (1 Sam.) XVII, 28; Ja c. va n Maerlant, Spieg. hist.,\,V,3, 32,en voords den nieuwen druk van Huyd ecopers Proeve, d. II, bl. 158, 159.
Wat ter Leen belangt, dit is denkelijk eene verkorting van ter leening, gelijk wy dit zelfde over ter Uitvoer hebben aangemerkt.
Oor en Uur zijn beide van ouds ook vrouwlijk.
§. 20. En dit zy genoeg van TEN en TER. .Wy gaan nu over tot
V v het



SJ<$ OVER DE VOORZETSELS het voornaamfte dezer verhandeling; om namelijk te toonen, dat TE niet alleen voor vrouwlyke fubilantiva gefield wordt, maar by alle drie de gedachten. Ik moet my verwonderen, dat de anders zoo oplettende Ten Kate dit over het hoofd gezien, en daardoor aanmerkelijk gedwaald heeft. Hy befluit namelijk, d. 1, bl. 404611428, uit de fpreekwy:en te Vrede en te Gronde, dat vrede cn grond niet altijd manlijk zijn. Zeker, een vreemd befluit, gelijk uit het vervolg noch klaarder blyken zal. Moonen in zyne Spraekkunst, ho. 42, bl. 209, maakt wel gestie uitdruklyke melding van de geflachten; maar evenwel, daar hy in het vorige aan TEN het manlyke cn onzydige, aan TE Halleen het vrouwlyke gedacht had toegekend, maakt hy opzichtelijkT E eene verzameling van woorden van allerlei geflacht.
§. 21. Heden ten dage wil men zyne geleerdheid toonen; en daardoor leest men veelal in dagelijks uitkomende fchriften, ten gronde gaan , ten laste leggen, ten velde trekken, ten voorfchijn komen, ten voege brengen, ten rechte, ten onrechte, en wat dies meer is, alles met TEN: zekerlijk alleen om die reden ,dat men oordeelt, dat manlyke en onzydige woorden niet TE- maar TEN vereifchen.
§. 22. Hoe ongerijmd deze ftellingzy, meene ik reeds eenigermate te hebben doen voelen in de achtfte afdeeljng myner Toetze van nieuwerwetfche taalkunde, en kan ik voords naar mijn inzien niet klaarder bewyzen, dan door eene vergelyking van alle woorden , die ooit of ooit TE voorop nemen. Ziet hier dan eene lijst der zelve, zoo volledig als my doenlijk geweest is. En, fchoon my mogelijk noch een enkel woordontflipt mogtzijn, meene ik echter te mogen hopen, datdezelijst genoegzaam zijn zal ter overtuiging,- ja , dat er uit blyken zal, dat TE , wanneer men wel telt, minst voor vrouwlyke naamwoorden gebruikt
wordt,



TE, TEN, TER. 337
wcrdt, juist andersom, clan men thancls voorgeeft, en meerder voor manlyke, allermeest voor onzydige.
§. 23. Om evenwel den lezer niet te vervelen met eene dorre opeen, ftapeling van een anderhalf honderd woorden zonder zin of zamenhang, zoo wil ik de zelve in eenige foorten deelen, en achter elke afdeeling eenige korte aanmerkingen er tusfchen voegen.
§. 24. De zelfftandige naamwoorden, die TE voorop krygen, zijn veelal, of (I. ) betrekkelijk op de tijd, als te Avond; of (II.) betrekkelijk op eenige plaats, als te Bedde : andere wederom (III.) hebben geene van deze betrekkingen, als te Rade gaan: eenige weinige (IV.) komen buiten vereeniging met TE zelden of nooit voor, als te Onvrede: en eindelijk ,(V.) er zijn noch enkele, die, of volfirekt, of op die wyze met TE, thands buiten gebruik zijn, en genoegzaam alleen by de ouden gevonden worden. Naar deze opgave van den aard der woorden wil ik de verdeeling der volgende lijst inrichten.
De woorden, die ook by Moonen te vinden zijn , zal ik, om niet telkens den naam te herhalen, met een ftarretjen voorop teekenen, en die ik uit Hu ydecoper op STOKEheb, met een kruisjen.
g. 25. (I.) Subftantiva van tijd, of die daar voor kunnen doorgaan.
Manlyke. te Achtermiddag, te Avond, te dezen Dage, te dien Dage. te Herfst, te Mei. te Middag, te Nacht, te Namiddag, te Ochtend, te Winter, te Zomer.
Vrouwlyke. te Lente, te Middernacht, te Kerstijd, te eeniger Tijd. Onzydige. te Hooi en te Gras. te Nieuwjaar, te één Uur, te twee Uren, enz.
g. 26. Men zegt ie Avond kom ik hy u, maar teN avond van zijn leven, en dedagneigt teN avond. Van dit en diergelyke woorden, die beide
V v 2 TE



33» OVER DE VOORZETSELS TE en TEN voorop nemen, het zy met, hetzy zonder, onderfcheid van beteekenis, zullen wy breeder fpreken beneden, §. 28, als wy over te Einde handelen.
Nacht, thandsmeest als manlijk gebruikt, was voorheen ook vrouwlijk. Efopet, fab. 58:
Die hane crayet ende wacht Al die ghetiden vander nacht
en elders meermaals. Vergelijkt de fchriften van Hooft, en den Ststenbybel. Waarom of alleen het manlyke hier zou moeten gelden , zoo alsDxv. van Hoogstraten wil, betuige ik niet te weten. De fpreekwyze te middernacht toont duidelijk het tegendeel.
Te Ochtend: meest van ochtend. Over het geheel moetik aanmerken, dat in deze lijst wel eens hier en daar een woordjen zal ingeflopenzijn waarvan men zou kunnen twijfTelen, of het wel zoo met TE voorop gebruikt worde. Evenwel, het getal van zoodanige woorden zal met groot zijn ; en ik mag wel Iyden, dat men de zulke, omtrend welke ik my bedrogen heb, voorniet gefchreven houde.
Uur is ook vrouwlijk.
%. 27. (II.) Zelfftandige naamwoorden van eene plaats, of dié in zulk eene zamenvoeging als plaatzelyke befchouwd kunnen worden.
Manlyke. * te Berge ryzen. te Gast. * te Grond, te Ingang, te Molen brengen. * te Rag * te Stal. te Smal. * te Wagen. * te Wege brengen.
Vrouwlyke. te Biecht, te Bleek, te Bruiloft, te Helling; de febuit moet te belling. te Jagt. tcKermis. te Koets. * te Kooi. te Loef'of te Loef v aards, te Markt, te Mis.te Oefening, te Preek, te Rust.teWachtSteWeide.tc Zee.



TE, TEN, TER. 339
Onzydige. te Bad gaan. te Bal. te Bedde, te Bezoek, te Einde, te Feest, te Gezelfcbap. te Honk. te Floof. te Huis; te uwen huize, te mynen huize, te Ijs. * te Land; ergens te Land konten (aanlanden), te Midden. * te Roer. te Salet. * te Scheep, te School. * te Veld gaan; het koren jïaat te veld', te Velde trekken. * te Ven/Ier. * te Water. * te Wed.
§. 28. Te Stal, dat ten minflen niet zeer gemeen is, late ik voor rekening van Moonen; die echter zyne verzameling van woorden met TEN, TER, en TE, fchijnt byeen gebracht te hebben uit Vondels fchriftcn.
Van Smul wete ik het geflacht niet, doch fchatte het manlijk. Van te Wagen cn te Koets kan men voorbeelden vinden in Huyd |copers Proeve.
Bleek meene ik dat vrouwlijk is; en dat men ook zegt ter bleek, en op de bleek.
Te Einde. Ook teN Einde, zoo voor opdat, als in ten einde brengen. Bydeze gelegenheid moet ik een' uitflap doen. — Sommige woorden nemen beide TE en T EN voorop: eenige onverfchillig, als te Ingang en teN Ingang, te Onderpand en tsN Onderpand: andere met een zeker onderfcheid. En dit onderfcheid hangt in fommige enkel af van het gebruik, zoo dat er kwalijk reden van gegeven kan worden, zoo echter, dat de fpreekwoordelyke gezegden , waarin de letterlyke beteekenis van hetfubftantivum min of meer verdonkerd is, liever TE voorop nemen: dus, bet hair rijst te Berge, maar wy trekken teN Berge; te dien Dage, maar teN Dage als gy daar van eet; te Goed houden, uitftel van betaling geven, maar teN Goede houden, wel opnemen ; te Goed hebben, noch te vorderen hebben, maar teN Goede duiden, gunftig uitleggen; te Huis, maar teN Huize van Piet er; te Kost leg gen, maar teN Koste van zijn
- V v 3 leven ;



34o OVER DE VOORZETSELS
leven; te Kwaad zj::, noch fchuldig zijn, maar teN Kwade duiden, ongunflig uitleggen; te Lastleggen, befchuldfgen, maar teN Laste van iemand komen, tot iemands bezwaar. Andere zijn er, in welke het onderfcheiden gebruik van TE en TEN meer bepaald is door de meest gebruikelyke beteekenis van die voorzetfels zelve , in dier voege, dat T E in op beduide, hebbende het voorkomen van een zijn in eene plaats, TEN daarentegen, dat meerder te kennen geeft eene beweging naar eene plaats, tot, tot aan, of naar beteekene; zoo dat TE en TEN indezen omtrend zoo veel verfchillen als der Lntynen-z'zz loco cn in locam: dus te Avond, in den avond, als de avond daar zal zijn,maar de dag neigt teN Avond, naar den avond; ook teN Avond van zijn leven, verfus vitae fmem; te Einde de laan, dat is op het einde, maar de laan teN •Einde gaan, en een zverk teN Einde brengen, dat is tot aan het einde; ook teN Einde , opdat, dat is, tot dat einde, en teN Einde van zeven dagen, verfus fmem feptem dierum; te Vuur zetten, op het vuur, maar
teN Vure doemen, tot het vuur. Deze aanmerking is mhfehien niet
zeer volledig, maar kan evenwel genoegzame aanleiding geven, om dit fluit verder na te fporen: en hiertoe heb ik de zelve hier zoo goed ik ' kon voorgefteld.
Feest is ook vrouwlijk.
Gezelfehap is thands onzydig: ziet Hoogstraten. By de Hoogduitfehen is het vrouwlijk, en van ouds was het ook zoo by ons, verg. Kluit op Priesterfchap, bl.331, heel onderaan. En, indien de tweede regel, aldaar op het einde van bl. 333. te lezen, zal doorgaan, dan behoort het noch zoo te zijn.
School is ook vrouwlijk.
Ven/ter is mede van tweederlei geflacht, onzydig, en vrouwlijk. En
zoo



f I, TEN, TE R. 34*
zöo was het reeds van ouds. Der apostelen zverc, ( Handel, der apost.)
HS., XX, 9: Nv fat daer een ionghelinc opt venfter ende biet euthicius.
Miar Genes.XXVI, 8, in den Delfschenbybel, UTlJoeJacb ahimaleeh die coninc vanden palefinen tot eenre venfter zvt; en Maerlant, Spieg. hist.,1, l, 49, vs. 17 en 25: ter nort veinfter, en ter oest veinfter. §. 29. (III.) Andere naamwoorden.
Manlyke.* te Barfte ftooten,zich te Berfte hoeflen* te Hoop. * te Keer. te Koop. te Kost leggen, te Last leggen, te eenen Maal. * te Moede zijn. t te Monde flaan. te Post. * te Pronk. * te Rade gaan; te Raad krygen.
* te Vyand maken. * te Voet gaan; te Voet vallen. * te Vondeling leggen.
* te Vrede. * te Vriend houden, te Wille zijn.
Vrouwlyke. * te Baat. * te Beurt vallen. * te Hulp. te Huur. te Kust en te Keur. te Minne ( voedfler ). * te Schande. [ * te Spijt. ] te Vrouw hebben, zich te Weer feilen.
Onzydige. te Berde brengen, te Boek zetten, te Borde komen, te Galop, te Gelde maken, te Goed hebben ;te Goed houden, te Gruis ftooten. te Kzvaad Zijn. te langen Laatfen. te Leen. * te Lijf f aan; iemand te Lijf willen, te Lote vallen, te Niet hopen, te Onderpand, te Ongeluk, te Ongenoegen.
* te Onrecht. * te Paard, te Pand. * te Pas brengen, te pas komen ; zoel of kwalijk te Pas zijn. te Pulver. * te Recht; te Recht brengen; eenen
" misdadigen te Recht feilen, den pot te Vuur zetten; te Vuur en te zzvaard. te Wapen. * te Werk komen; te Werk feilen; vriendelijk of onvriendelijk met iemand te Werk gaan. te Wijf hebben, te Woord f aan. * te Zeil. . §. 30. Te kost leggen. Kost, kosten, impenfae. Van wat geflacht is dit woord ?H. Pieterso-n, in zyne geflachtlijst, fchrijft: Kost,m. Kosten, onkosten, v. Maar hy had het tegendeel kunnen leeren uk het voorbeeld, door Kluit op Hoogstraten uit De Decker aangehaald:



gif* O F E R DE FOORZETSELS haald: Foorwaer met kleenen kost hefteed ghy my ter aerde; zijnde dit eene vertaling van het gene Ovidius zong, Heroid. Vil, iZft'.Inflruir impenfa noftra Jepulcra brevi. Kil ia an fchijnt het manljke,Plantijd het vrouwlyke te begunftigen. Dan, om ons hiermede niet op te houden, duidelijk heeft men het manlyke by Ve l ü e n a e r , Chron. van Hol/., bl. 33: Ende want veel ridders nu ter tijt hem dien cost ontjien, fo laten ftoffdie feest: het welk in de Latijnfche Cronica de Hollant/m Matth aei Anal., to. IX, p. 98, aldus wordt uitgedrukt: Et quia nunc temporis multi milites pecuniae fuae confulunt, quare festivitatem fuae promotionis omittaut. Zoo ook by Melis Stoke, VIII, 584, 585 -
Dat ft hem helpen tefer ftonden
Op haren cost: want hine conde
Nu den cost niet votghelden.
Ziet ook een voorbeeld uit W. Silvius in Huyd. Proeve, d. II, bl. 250, aant. n; en in het opfchnft eener Órdonnatie van 1521, in de Faderl. hist., d. IV, bl. 430.
Van te eenen Maal zie men onze Toets van nieuwerwetfche taalkunde, in de IX. afdeeling.
Van Post is my het geflacht niet klaar gebleken: te weten in deze zamenvoeging; want voor een' postbode is het manlijk.
Huur, by Ho 0 gstraten overgeflagen, is vrouwlijk. Zoo ftellen het ook Moonen en Pi e t e r s 0 n. En men vindt het dus gebruikt door onze kantteekenaars op Exod. XXII, 15, en door De Groot, in zyne Holl. rechtsgel., III, 19.
Te Kust en te Keur: eene fpreekwyze, die zeer gemeenzaam is. Hoofts zangen, bl. iji, dr. in folio;
Krielt



TE, TEN, TER.
343
Krielt het van vryers niet om uwe deur ? Moogh je niet gaan niet te kust' en te keur?
Gantschanders Vondel, in zijn treurfpel Adonias,b\. 7:
Een zoon van David blijf voor geene Abizag ft aan. Gy viooght door al het rijck ten kusfe en keure gaan.
even als of hy wilde zeggen , dat Adonias door het gantfcre rijk heen alle vrouwen mogt gaan kusfen, en dan kiezen. Maar het kusfen komt by die fpreekwyze niet altijd te pas; by voorbeeld, Dat boek kan men te kust en te keur krygen. Ik heb wel eens gedacht, of niet te kust en te keur eene verbastering zijn mogt van te keuze en te keur, by wyze van tautologie of opeenflapeling.
Te Spijt late ik geheel en al voor Moonens rekening: ik geloove niet* dat het goed is , of ooit gebruikt wordt. Men zegt teNfpijt, en niet tefpijt. Spijt isby Moonen, ho. 14, vrouwlijk ; zoo ook by Pieterson. Hoogstraten en Kluit kiezen mede het vrouwlyke, fchoon tevens voorbeelden gevende van het manlyke. Ik frhatte het manlijk, om de zelfde reden als gang cn lovp, waar van boven, § 14. Of, zoo ik hier in dwalen mogt, dan heeft teNfpijt zijn' oorfpronguit het onzydige geflacht, dat voorheen in gebruik fchijnt geweest te zijn, (z. Kluit ) en maakt dus geene uitzondering op den regel wegens TEN, boven in §. 12 voorgefteld.
Van te Recht en te Onrecht hebben wy in het breede gefproken in
onze Toets, afd. VIII.
Woerd was voorheen ook vrouwlijk. MelisStoke,IV,i245



34*
OVER DE FOORZETSELS
Oec fo wist wel van Renesfe Mijn heer Jan, de defe vvoort Sesfe fier knapen feide voort.
Efopet, H S., fab. 4 :
Doe quam mijn here die havech voert Ende feide ten /cape defe woert
Ziet noch twee andere voorbeelden uit den zeiven boven, §. 4 en 5- en vergelijkt wat Huydecoper in zyne Proeve heeft over Antivoord.
§ 31. (IV.) Woorden die buiten vereeniging met TE zelden of nooit voorkomen.
Manlyke. te Geef. te Onvrede, te Viervoet ( fpoorflags ). * te Voorfchijn. * te Zoek.
Vrouwlyke. te Dege. te Grahhel. * te Leur. te Loer zitten. * te Ontij d. * te Prijk zitten, te Sluik, te Stade komen, te Week zetten.
Onzydige. te Pruik maken. * te Gemoete. te Mortel fl'aan. zich te Onbruik maken.
§. 32= Doordien deze woorden genoegzaam nooit gebruikt worden buiten vereeniging met TE, zoo is der zeiver geflacht ook byna niet te bepalen, en byl ans geheel onzeker. Ik heb aan elk hunner een geflacht toegekend, meestal niet uit overtuiging, maar, of by gisfing, of op het gezag der fpraakkunflenaars.
Dege, deugd, waarvan oulings Degen, held, is zekerlijk vrouwlijk.
Te Prijk is misfchien eene verkorting van te prijken.
Zoo



T E, TEN, TER. B45
Zoo ook te Loer voor te loeren, te Week voor te wecken. Evenwel, met zeit ook op de loer zitten , en in de week zetten. Gemoet is onzydig: in 't gemoet komen.
$■ 33- (V.) Eindelijk komen zulke fpreekwyzen, die men alleen by vroeger fchryvers vindt, en welke nu buiten gebruik zijn.
Manlyke. te A/lernoen. f teBaüuwe, teGode, f te Kei/ere. f te Hem, t te Jou, f te U. te Borgt, van dage te Dage; te veert iel Dagen. \tt haren Lachter. te Noen. f te Prige. f te Riefe. f te &'tri'de.
Vrouwlyke. f te defir Dirtc. f te Gavcle. te fijnre Gtliktnisft. te Haer /elven, te Plant, te Handen, f te Kwiste gaen. f te Mate. f te Friend/chap.
Onzydige. te /yntn Beelde. f te Dak. f te tween Deelen. te Gemakt. f te Goede nemen, te haren Hole. te ftntn Kinden. tt Nutte, f tt Ongeniale, | te Oogen brengen, f te Spcle. te Siicke Jlaen. en zoo voords.
§. 34. Omtrend deze laatst opgegevene fpreekwyzen zal men misfchien oordeelen,dat ik er fommige niet had moeten plaatzen, by voorbeeld, te Borge, te Haer /elven , te /men Kinden; want dat der ouden TE, in die zamenvoeging niets anders zijnde dan ons tot, op die wyze genoegzaam voor alle fubflantiva kon gebruikt worden. Men heeft in de zaak zelve gelijk: maar ik heb dezen evenwel, daar ik ze in my. nen weg ontmoette, niet willpn ovprflaan. 7,y kunnen mede ten betooge dienen , hoe de ouden TE voor allerlei geflacht gebruikten.
Voorder is het geflacht van fommige dezer woorden my mede niet klaar gebleken.
Prige is manlijk. Melis Stoke, I, 276:
Ende quamer omme tenen voighe Bi Am/ore mit groten prige.
Xx 2 Een



546 OVER DE VOORZETSELS
. Een PJes is een roekeloos mensch, gelijk Huydecoperop verfeheiden plaaczen van zyn en Melis St«ke leert, Maar daarom wete ik noch niet, van wat geflacht PJe/e is in te Riefe; even het zelfde, dat ik omtrend Post in te Post aanmerkte, boven, §. 30.
Ding werd by de ouden meermaals vrouwlijk gebruikt, Walevcein, HS. 155c, fo. 3f;. c:
Sidifct of fide riet
Dat ghi dus deler dinc gexxager,
Efopet, fab. 35:
TJaep badje van den xvolue forgbe Te ivederfeggbene defe dinc
ook wijst dit de fnreeekwijs tt defer dinc zelve uit.
Te Hant is het zelfde met ons thands, dat daarvan afkomflig is.
Te Handen meene ik in den zelfden zin gevonden te hebben in Efipet, fab. 31; daar van een' hond, die oud begon te worden , gezeid wordt :
Hi verlots finen loep te handen Ende die beten vanden tanden
Voor te Goede nemen zegt men thands teN goede: voor u Nette, dat men in onze bybdvertaling vindt, teN nutte: voor te Oogen brengen zegt men voor oogen : voor te Sikke, aan /lukken.
Voor het overige zal men het my wel ten goede willen houden, indien



TE, TEN, TER. 7.13
dien ik eenig woord, in Een der vijf afdeelingen voorkomende, by vergisfing verkeerd geplaatst mogt-hebben. ■ -
g. 35. Na is het befluit licht op te m:.ken. Eeneflechts oppervlakkige befchouwing van het voorgaande doet elk , die niet willens blind is, ten klaarden zien, dat TE zich by allerlei gedachten voegt. Dit heeft geene verdere ontwikkeling noodig. Of zal men evenwel volharden in zyne eens aangenomene wanbegrippen, en blyven fchryven teN gronde gaan, teN laste leggen, teN velde trekken, teN rechte, en wat er van zulk eene wartaal meer zy? Maar dr.n dient men immers, om de regelmatigheid te bewaren, ook te fchryven, teN achtermiddag en teN winter, teN hooien teN graze, teN rug gaan cn teN'voege brengen , teN bedde liggen en teN huis zijn, teN keer gaan en teN koop hebben, teN goéd lubben en teN paard ryden; en zoo met alle manlyke en onzydge woorden? Maar dit gelijkt immers beter naar Walsch dan naar Nederduitsch?
§, 36. Laat ons verftandig handelen, ende taal gebruiken, zoo als onze ouders ons de zelve hebben overgegeven. Vinden wy iets, dat door verloop van tijd verbasterd is, dit mogen wy, zoo veel de verftaanbaarheid toelaat, en zoo verre het zonder merkelyken aanftoot gefchieden kan, weder te recht brengen. Maar laat ons vooral ons wachten van eerst regels te willen maken , en dan de taal naar de zelve te dwingen, fteeds indachtig aan het gulden zeggen van Ten Kate, dat men de taalwetten of taalgebruiken moet vinden, en niet maken.
Xx 3 NOOD-



■X- 4C-
NOODWENDIG NABERIC H T.
JLXoehetbygekomen is, begrypeik eigenlijk niet, maar eerst zeer laat, en lang na dat, deze twee vorenftaande verhandelingen reeds gefchreven en verzonden waren, is myne aandacht gevallen opdenieuwfte of zesde uitgave van Hoogstratens geflachtlijst der zelfftandige naamwoorden. Dezen nieuwen druk doorbladerende, vond ik in den zei ven zeer veel, zoo in opzicht van de gedachten als van andere zaken, dat in myne verhandelingen had kunnen te pas gebracht worden, en zekerlijk , indien ik het in tijds had opgemerkt, door my zoude aangehaald geweest zijn. Ter verbetering van mijn gepleegd verzuim heb ik best geoordeeld, den lezer het navolgende hier alles by een onder het oog te brengen.
In de eerde myner twee vorenftaande verhandelingen fprakik, bh 307, vande venvisfeling van Midden en Middel, en,bl. 317 — 319, van de fpelding van Aardig of Aartig. Men vergelyke deswegens den heer Kluit op Midden, bl. 320 naar het einde, en op Aert, bl. 20.
In het Vertoog over TE, TEN, TER, fprakik,}. 14., van het geflacht van Gang en Loop. Ik heb grooten lust, die twee woorden te brengen tot den regel, voorgedragen door den heer Kluit in des zelfs nieuwe voorrede, $. 40, bl. xxxviu; fchoon die regel eigenlijk fpreekt van zulke woorden, die van het praeteritum imperfectum komen, daar integendeel gang en loop, immeis Joop, afgekorte iaifinitivi zijn: trouwens



NOODWENDIG NABERICHT.
wens,fteep en ft eek, by dien regel onder de voorbeelden gezet, zijn in het zelfde geval. Van Naam in het vrouwlyke gedacht, §. 15, zie men noch twee voorbeelden, uit Store, by den heer Kluit op Naem. Wegens het geflacht van Toets, §. 16, vergelyke men de gemelde voorrede, g. 77. Met het gene ik zeide van de ingekorte meervouden, been, fcaep, wijf',vers,voor beenen, fcapen , voyven,verzen, §. 18, vergelyke men mede die voorrede, §. in, 112. Van Hart, §.19, en Nacht, §, 26, beide van ouds vrouwlijk, zie men den heer Kluit op die woorden.Noen,en dus ook Aftamoen, beide onder de manlyke woorden geplaatst, g. 33, zou volgens hem vrouwlijk zijn. Ten laatden, wat Woord en Ding betreft, §. 30, 34, als van ouds ook vrouwlijk opgegeven ; men verbetere dit, voor zoo verre het verbetering noodig mogt hebben, uit de meergemelde voorrede, §. 112, bl. cm, civ; doch met bedachtzaamheid: want op Ding erkent de heer Kluit, dat dit woord wezenlijk meermaals vrouwlijk gebruikt is geworden.