UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN
01380067



VAN DE
SIERAADEN
ü E K.
PUBLIEKE GEBOUWEN
VAN
AMSTERD AM.






WAGENAAR'S
beschryving van
AMSTERDAM
GEVOLGD,
in e e n e
GEREGELDE AANWYZING
van de
SIERAADEN
DER.
PUBLIEKE GEBOUWEN
DIER STAD,
zeer dienstig voor
Alle Liefhebbers der bouw-, beeldhouw- en Schilderkunst, en inzonderheid voor Vreemdelingen , die de merkwaardig/Ie Byzonderheden en Konstfieraaden der Stads - Gebouwen , in eens geregelde orde, willen bezigtigen.
Te AMSTERDAM, by
J. B, E L W E. u e e c x c.






VOORREDE.
Het is een: ontwyffelbaare waarheid, wanneer men een voorwerp of konstfluk met nut wil befchouwen, en'er zig een naauwkeurig denkbeeld van maken , dat men dan vooraf etnige beknopte aanwjzinge of ondemgtinge daar van dient te hebben, vermits men anders met alleen, niet naauwkeurig weet , wat men ziet; maar ook het fraatje of merkwaardige ,'t welk 'er in te vinden is, niet gewaar word, voornaamlyk , als men geen konstkenner is. Dewyl V nu, tot nog toe, niemand, myns weetens , op bedagt geweest, of te voorfchyn gekomen is, om de Sieraaden der Stads- en andere publieke Gebouwen van Amfterdam, afzonderlyk, voor de Liefhebbers der Bouw-, Beeldhouw- en Schilderkonst, en andere Konstminnaa,-,„ of Vreemdelingen , die van buitenlands of van elders herwaards komen . om onze Stads-Gebouwen naauwkeurig te bezingen , op zulk eene beknopte en geregelde manier voor tt fielten , dat zy die, by wyze als in eene beredeneerde Catalogus, geredelyk en gemakkelyk zouden kunnen nagaan , zo heeft ons zulks aanleiding gegeeven, en ■niet ondienftig geoordeeld, om eens een dergelyk werkje 9p te feilen, en aan het Publiek mede te deelen.
Ten dien einde dan zyn in het zelve de voomaqvifte en bezienswaardig/le zaaien, alle afzonderlyk, zo verre het. movelyk was, met nommers, als in eene Catalogus, vooreefitfd, op dat ieder voorwerp de liefhebbers des te gereder In fchielyker in 't oog zoude vallen , en tot een groot gemak dienen, om een duidelyk begrip te verkrygen vm al het geene zy aan de Stads-Gebouwen gaarne zouden willen bezigtigen , of naauwkeurig nagaan , en waar toe alk andere, tot nog toe ,uitgegevenebefchryvingen van Amfterdam , zo groote als kleine , niet ingerigt en geMikt of voor dergelyke liefhebbers gebruikbaar zyn , vermits dezelve met veele andere byzondefheden zyn aan* a Se'



ïr VOORREDE.
gevuld, welke tot dat oogmerk niet kunnen dienen, en die wy ook, om die reden, agter wegegelaaten hebben, vermits zy den lezer maar zouden hinderen of verwarren.
Bovendien hebben wy, in dit werkje, een korte aamvyzinge medegedeeld van alle Nieuwe Stads-Gebouwen , welke in de laatjie jaaren zyn ge/licht, en waar van in alle andere befchryvingen van Amfterdam niets gemeld word of koude worden , vermits zy, na het uitgeven dier befchryvingen, gefticht zyn geworden; als het Lutherfche Beftedeling-huis , het Nieuwe Werkhuis, het Roomfche Hofje van Occo, het Roomfche Maagdenhuis, de nieuwe Komedie, het Kweekfchool der Zeelieden, en andere nieuwe ge/lichten of verbeterde en veranderde Stads-Gebouwen. Kortom, hier zyn niet alleeh alle voor naamfe Konst-Sieraaden der Bouw-, Beeldhouw- en Schilderkonst , maar ook alle Schilderflukken, dia op het Stadhuis en elders in de Kerken of Publieke Gebouwen zyn, aangewezen, en derzelver trihóud verklaard; en tot gemak der Liefhebbers en Vreemdelingen is vooraan , in dit werk, eene 'afbeelding van den platten grond van Amfterdam gevoegd»
Ook' hebben wy niet ondien/tig geoordeeld, om dit
werkje , in vervolg van tyd, tot meerder verftaanbaarheid voor vreemdelingen , in de Franfche, Engelfche en Hoogduitfche Taaien , in V licht te geeven, en hetzelve met fraaye Konstplaatjes ofgezigtjes van Amfterdam te ver/teren, voor Konstlief hebbers, die dezelve daar by verkiezen mogten, dewyl dezelve ook apart zullen te bekomen zyn. Intusfchen echter wenfchen wy, dat deeze Nederduitfche. Uitgave, den goedgunftigen lezer , vooreerst moge behagen, en voor denzelven tot eenig nut of genoegen ver* ftrekken.
WA



WANDELING
boor
AMSTERDAM.
Vreemdelingen, die de Stad willen doorwandelen, om de Gebouwen te bezigtigen , en den weg niet weeten , zullen echter uit de omftaande Verklaar ing van den platten grond, en aanwyzing der Gebouwen .volgens Nommers, *eer gemakkelyk daar mede, zonder een leidsman, kunnen te regt komen, en zien, in welk gedeelte van de Stad de Gebouwen te vinden zyn. - Wel is waar, dat de naamen der ftraaten of gragten, daar de Gebouwen ftaan, op deze grondkaart , wegens der, zeiver klein beftek, niet genoemd worden, doch de Lezer kan zulks geredelyk nagaan in de befchryvmge dier gebouwen. By voorbeeld, wil Iemand het Stadhuis be, zigtigen , dan ziet hy op den platten grond,dat het zeU ve, volgens N°. i, omtrent in 't midden van de Stad gelegen is. Verder kau hy op den hladwyzer zien, dat bet Stadhuis, op pag. i, befchreven word gelegen te zyn op den Dam. - Ofwilhy de Oude Kerk bezigtigen, hy ziét op den platten grond, in welk gedeelte der Stad volgens N-3 , dezelve gelegen is, en de Bladwyzer, agter het werk gevoegt, wyst hem aan, dat op pag. 87. de Kerk befchreven word, en gelegen is, tuslchen de Warmoesflraat en Qudezydsvoorburgwal, w Dus nu ka» men vervolgens allen andere voornaamfte gebouwen, volgens de grondkaart en den Bladwyzer, nagaan.
Behalven deeze grondkaart zyn hier ook vier kleine afbeeldingen van de vier voornaamfte Nieuwe Gebouwen, tot verziering van de Plaat, bygevoegd.
VER-



VÈ&KLAARiNG
van den
PLATTEN GROND,
A Nieuwe Werkhuis op het
Wééspèrveld. B Lutherfche Bcftedelingshuis,
Öp dito. C Schouwburg op het Leidfche
Plein.
DTIet Hms van Barmhartigheid t
op de Nieuwe Graft. a Nieuwe Werkhui;;. t Lutherfche Beftedelingshuis» c Huis van Barmhartigheid. d Schouwburg. £ Roomsen Armen-Comptoin t Glasblazerij. a Muiderdijk. b Muiderpoort. ( WeesperpoorU d De Amftel. t Utrechtfchepoort. ƒ Weteringspoort. g Leidfche poort. h Raampoort!
1 Zaagmooleuspoort. k Haarlemmerpoort. t Stadhuis»
2 Beurs. 333 VVaagen. 4444 Vlceschhallen.
5 o 5 Vischmarkten.
6 Koornmarkt.
7 Excynshuis.
8 Koornmeetershuis. p Lombard.
10 Oostindisch Kuis
11 Oosrindilche Werf»
12 WestindisCh Huis.
13 Admiraliteitshuis of Prinfenhof.
14 Admiraliteits Magazyn.
15 Generaal Postcomptoir. ló Doorluchtige School.
17 Latijnfche School.
18 Hortus Medicus of ArtfenyThuin.
19 Schouwburg.
20 Manege.
21 Mannen Tuchthuis, za Spinhuis»
23 W'illige Rasphuis»
24 Kolveniers Doelen.
25 H indboogs Doelen.
26 O. Z. Heeren Logement»
27 N. Zi Heeren Logement,,
28 Nieuwe Stads Herberg.
29 Schrijers Toren.
30 Haringpakkers Toren*
31 Jan Uodenpoorts Toren*
32 Reguliers Toren. 33' Mon.talbaans Toren.
34 Oliede Kerk.
35 Nieuwe Kerk;
36 Ou .ie Zijds Kapel.
37 Nk;uwe i?jds Kapel-
38 Gasthuis Keik.
39 Zuider Kerk.
40 W ester Kerk.
41 Noorder Kerk»
42 Alnftel Kerk.
43 Ooster Kerk.
44 Eilands Kerk.
45 Waale Kerk;
46 Nieuwe Waale Kerk.
47 Engèifche Kerk.
48 Engi Bisfchóplyke Kerk.
49 Lutherfche Oude Kerk.
50 Lutherfche Nieuwe Kerk* 5» Remonftrante Kerk.
52 52 52 Doopsgezinde Kérken.
53 53 53 Joodfche Synagogen.
54 Burger'Weeshuis.
55 Gasthuis.
56 Oude Mannen en Vrouwe». Huis.
57 Diaconie Weeshuis.
58 Diaconie Oude Vrouweft
Huis.
59 Aalmoesfeniers Weeshuis.
60 Waale Weeshuis.
61 O. Z. Huiszittenhuis
162 N. Z. Huiszittenhuis. ,
63 Leproozenhuis.
64 Krankzinnighuis.
65 St. Joris Hof.
66 Weduwen Hof.
67 Bagynhof»
68 -Lüiiierfche Weeshuis.
AAN-



A ANWYZINC?
VAN DE
SIERAADEN
Der
PUBLIEKE GEBOUWEN
van
AMSTERDAM.
eerste AfDERLING.
WEEKELDLTKE GEBOUWEN^ HET STADHUIS.
I Iet Stadhuis is gebouwd midden in de Stad , gele» gen aan den Dam ^ ftaaride met den voorgevel naar her. Ooften, en met den agtergevel naar hef Westen, hebbende eene eenigzins langwerpige gedaante, en beftaande, boven den grond, uit drie verdiepingen, met eea üitlteekenden töoren.-
Uitwendige SieraadeHi
1 De verbazende hoogte , breedte én diepte vati het gebouw , over het geheel genomen , zyndc het dak daarby gerekend , doeh zonder de tooren circa 116 Voeten, en met de tooren circa 183 voeten hoog, 282 Voeten breed, en 835 voeten diep ; dus bykans 100 Voeten breeder dan hoog.
2 De eenvoudige en tevens fierlyke bouworde in deszelfs geheelen omtrek, en in alle zyne deekn in het bvzonder, A 3 we



a WEERELDLTKE GEBOUWEN,
3 De drie fraaye uitftekende paviljoenen van de vooragter en beide zydgevels.
4 De fraaye Romeinfche en Korintifche Pylasters, waarmede de tweede en derde verdieping van het gebouw, rondsom van buiten is verfierd.
5 De groote menigte vengfters of lichten en de bevallige festonnen boven en tftsfchea dezelve, rondsom het geheele gebouw.
6 De ougewoone ingang des voorgevels , langs vier fteenen trappen, door 7 poorten ; benevens nog twee zydüngfehe poorten met yzeren traliën gefloten.
7 De ingang van den agtergevel, langs zes fteenen trappen, door eene langwerpige vierkante deur.
8 De lantaarens, die op de hoeken der paviljoenen vair 't gebouw uitfteeken.
9 Het uitmuntend beeldhouwwerk in de Frontcfpies van den voorgevel, verbeeldende de ftad Amfterdam, door eene ftaatlyke maagd, omringd van verfcheiden tritons , en andere zeegedrogten.
10 De drie pragtige en grootfche 12 voeten hooge metaale ftandbeclden, op de lyst van voornoemde Frontefpics, verbeeldende de Vrede, Voorzigtigheid en Regtvaardigheid.
11 Het niet minder fraay beeldhouwwerk van de Frontefpics des agtergcvels, verbeeldende den Koophandel van Amfterdam, door eene aanziehlyke vrouw met derzelver byfieraaden.
12 De drie desgelyks konftige ftandbeclden , op de kroonlystvan bovengemelde Frontcfpies, verbeeldende de Matigheid en Waakzaamheid', met den Atlas in 't midden.
13 De vier koper vergulde arenden, met de fraarten tegen elkander, en op hunne hoofden eene vergulde keizerlyke kroon, ftaande op de vier hoeken van het dak der zydpaviljoenen s op fteenen voetftallen.
14 De



HET STADHUIS. 3
14 De achttien fraaije witte fchoorfteenen, welke rondsom op het dak van het Stadhuis uititeken, en die met lofwerk of festonnen zyn verfierd.
15 De groote looden waterbakken boven op het plat van het Stadhuis, uit voorzorg voor brand.
16 De toeren (taande op een vierkant voetftuk , en rustende op 8 Korintifche Kolommen, zynde op den top verfierd met een fraaijen windwyzcr , welke een koggefchip verbeeld.
17 Het fraay en konftig klokkenfpel, welks ton 7} voet groot over 't kruis is, en 4474 ponden zwaar weegt, zynde voorzien van 7200 gaatjes tot het ftellen der nooten.
Inwendige Sieraaden.
DE VIERSCHAAR.
■ 1 Een der zeven poorten van den voorgevel ingaande, komt men in eene gaaridèry, alwaar men terftond, door drie fraay getakte koperen traliën, de pragtigc van wit marmer gebouwde Fierfchaar ziet. Een uitmuntend konstfluk van beeldhouwkunde.
2 D2 ingang der Fierfchaaf ten Zuiden, is met twee zwaare en groote koperen deuren gefloten , zynde met fraay konftig en zinnebeeldig traliewerk voorzien, tot het onderwerp betrekkelyk ; als zwaarden , geesfels., blixetnftraalen, de ftam van een boom met een (lang omfüngerd, bytende in een appel, tot een voorbeeld van de vcrleidinge onzer eerfte .voorouderen. — Benedenwaarts ziet men doodshoofden . en doodsbeenderen en meer andere fieraaden.
3 De marmeren Rechtbank is in 't Westen, tot welke men langs drie marmeren trappen opgaat.
4 Boven deeze Rechtbank ziet 'men drie fraaye en zeer konftig in marmer uitgehouwen vakken, bevattende, drie
A 2 al-



4 WEERELDLTKE GE BOUWEN ,
aloude gebeurtenisfen, op den rechter en het recht bet rekking hebbende , als
5 Ten Noorden het vak , alwaar de Romeinfche Burgemcefter jPuniusBrutus zynetwee zoonen, wegens oproer, met den byl laat onthalzen, na dat zy eerst gegeesfeld waren.
6 In het vak ten Zuiden laat Koning Zaleukus zig het eene oog uititeken, om een der oogen van zyn misdaadigen zoon te behouden, welke volgens de wetten de beide oogen had verbeurd.
7 In het middeufte vak ziet men Salomon op zyn Rechterftoel gezeten, om het beruchte duiftere geichil, tusfchen de twee twistende vrouwen, over 't levend kind,te beflisfen.
8 De kon ftig" gemaakte twee paar naakte vrouwenbeelden , welke de drie vakken van een fcheiden; verbeeldende de veroordeelde misdaadigcn , van welke de twee buitenfte hun aangezicht van fchaamte bedekken, daar in tegendeel de handen van de twee andere op den rug zyn geboeid.
9 De twee fraaije reijen uitgeholde Pylasters in liet Noorden, Zuiden en Oosten, ieder rei van een en twee boven elkander.
10 De halve Pylasters in de vier hoeken der Vierfchaar; de onderite van de Jomfche en de bovenltc van de Korintifche bouworde.
11 Ten Westen eene dergelyke bovenrey Korintifche Kolommen, maar beneden , in plaats van de Jomfche Kolommen van de overzyde , de voornoemde twee paar. naakte Vrouwen Beelden.
12 De twee fmalle vakken , tusfchen de Vrouwen Beelden welke met fierlyk loof zyn doorwrogt» In het Noordelyke vak (laat het Wapen der Stad en fn t Z'uidelyk het Koggefchip.
ï-3 Iil



HET STADHUIS.
5
13 In het Oosten van de Vierfohaar ziet men de fraaije Beelden der Gerechtigheid en Voorzichtigheid tusfchen de Jonifche Kolommen , wat kleiner dan levensgrootte.
14 De fraaije Wapens van de 8 Rcgeerende Oud-Burgemcefteren, in acht langwerpige fmalle vakken , geplaatst in 't Oosten, Westen, Noorden en Zuiden boven de benedenfte vakken.
15 De fraaije wit marmeren Rcgtcrftoei ten Noorden, van dc Vierfchaar , onder een gewulfden boog, regt over den ingang. Boven dit gcftoelte, in welk dc Secretaris zit, als hy den Vcrwezenen het doodvonnis voorleest, ziet men, tusfchen Korintifche Kolommen,de Stad Amfterdam , door eene Maagd op zwart marmer verbeeld, en op het voettluk de Stüzivygendheid.
16 De fchreijende Kindertjes in den rug van den Regterftoel met een Doodshoofd, en geweldige Slangen om een boom geflingerd , hebbende een appel in hun bek, verbeeldende den eerden val des menfehen.
17 Aan weerszyden van de Maagd de Wapen* der vier Burgemee (leren , en op het voet ft uk eene fraaije Infcriptie met gouden letteren.
18 Een Boom met twee dergelyke Slangen in het Zuiden tegen over den Regterftoel.
19 Aan weerskanten van 't voornoemde voetftuk het X en de Amftel, in de gedaante van aloude Stroomgoden, Het T aan den Westkant en de Amftel aan den Oostkant, met derzelver verfierfelen enz.
20 De breede ruimte ter wederzyden van de Vierfchaar en agtcr dezelve een ruime opgang langs 17 fteenen trappen van weerszyden, naar de tweede verdieping.
ai De Gaanderyen rondsom eene langwerpige vier kante open plaats, alwaar men verder de voornaamfte vertrekken ziet van de benedenfte verdieping, als
sa De kamer der Stads Roedragende Booden, tegen A 3 _ pver



6 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
over den TNoordelyken opgang naar de Zaal of tweede verdieping , zynde tegen over den Zuidelyken opgang flcgts een lcoze'deur.
23 In 't Oosten van dc Gaandery, de Vertrekken der Boekhouders van de Wisfelbank , en die der Commisfarisfen van dezelfde Bank.
24 In 't Zuiden van de Gaandery, de twee vertrekken' van den Ontvanger , en van den Esfaijeur van de Wisfelbank.
25 In't Westen van de Gaanderye, de twee ingangen naar cfe vertrekken der Concherge of Kastelein van het Stadhuis, als
2Ö In de Gaandery, agtér den dubbelen opgang naar dc Zaai zyn ook nog ecnige vertrekken, tot verfcbillcndi gebruiken'gcfehikt, als de kamer der Bnrgerwagt; de kamer, in welke naar 't levend model getekend word, en moer andere vertrekken tot berging van noodwendigheden. - ' ' ▼
27 Oer pragtigPortaal binnen den opgang van den Agtergevel, rustende het gewelf van dit Portaal op zes zwaare vierkante Pilaareh. Iu dit Portaal zyn de ingangen tot verfcheiden vertrekken , als
28 Naar de vertrekken van de Concherge ; naar de Ga-anderye van de Zuider Openplaats , en het voorde gedeelte van het gebouw, naar 't vertrek van dc Rutterwagt; naar de wooning van den Cipier; naar de Verhoorkamer; naar de Boeifen; naar de Schouts-en Civile Gyfeüng , en meer andere gevangen plaatfen of diepe overwelfde'kelders onder den grond, naar welke men uit de wooning van den Cipier , met vyfticn fteenen trappen nederwaarts gaat.
29 In de Gaan deryen en Portaalen van de benedenfte of eerfte Verdieping, ziet men ook op bekwaame afftan-
den



HET STADHUIS.
7
den zeven-en-twintig Lantaarens , welke 's avonds aangeftoken worden , om het Stadhuis te verlichten.
de burgerzaal.
ï De grootfche ingang derzelve is met twee geweldig zwaare, doorluchtige en konftig gemaakte koperen deuren verfierd , en heeft aan weerszyden een boogsgewyze openvak met fraai getakte traliën.
2 Door voornoemden ingang treed men op de groote Burgerzaal, alwaar men een trotsch en voortrefiyk gezigt ontmoet, en allerlei pronkfieraaden van eene geregelde en konftige bouworde gewaarword, by voorbeeld,
3 De ingang zelve van binnen pronkt van weerszyden met half doorgezaagde witte en bonte marmeren Korintifche Pilasters, by drommen tegen,elkander geplaatst, zynde met hun lyst en Kapiteelen 13 voet hoog.
4 De Stad Amfterdam, door een zedige Maagd verbeeld , zittende op een voetftuk boven de lyst van voornoemde Pilasters, verfierd met een olyftak en vreedep.almen in haare handen , en verzcld van de Sterkte en fVysheid aan haare zyde, en andere fieraaden, liggende voor haare voeten .twee Leeuwen,
5 In de Fries van deezen ingang worden de vier Jaargetyden zeer konftig verbeeld.
6 Boven de Maagd, die de Stad Amfterdam verbeeld, ziet men in een Nis het model van het Metaalen beeld de Vrede, die van Metaal op den top van den Voorgevel ftaat.
7 Boven dit model vertoonc zig een Uurwyzer , en nog hooger daar boven een halfrond Schildery, welk het Stadsbeftier verbeeld, door eene aanminnige Vrouw, verzeld van byfieraaden , welke het Burgemeesterlylc gezag, de Staatkunde en andere zaaken en eigenfehappen aanduiden.
% Regt tegen over voornoemden ingang ziet men aan A 4 het



8 WEE RELD L TKE GEB O UWE N,
het einde van de groote Zaal, een dergelyken ingang, naar het Portaal voor Schepenskamer, pronkende desgelyks van weerskanten met tegen elkander ftaande Korintifche halve Pilasters.
9 Boven de lyst van dit Portaal word de Geregtigheid verbeeld, met een Zwaard in haar ragter en eene Schaal in haar linker hand, verzeld van allerlei zinnebeeldige byfieiaaden tot die kamer betrekkelyk , als de Onwesiendheid, Twist, Tuchtiging, de Dood enz. alles zeer konftig uitgehouwen.
10 Boven dit beeld van de Geregtigheid vertoont zig een Atlas , die den Hemelkloot op zyne fchoudercn torst, zynde het model van den Atlas, die op het toppunt van den Agtergevel ftaat.
11 Boven deezcn Atlas omhoog, tegen het verwelf aan, ziet men een halfrond Schildery van de opftanding ten jongften dage , met tweemaal levensgroote Beelden , door denvermaarden meester Adriaan Bakkergefchildert.
12 Het uitmuntend en fraai gewelf van de Zaal, aan het welk in het middenfte vak, de Amfterdamfche Maagd word verbeeld, in een wagen gezeten, welke van Leeuwen word gep-okken op de wolken, zynde met allerlei byfieraaden konftig gefchildert, onder het opzigt van de bekende Konftenaars, Jan Goeré , $. Hoogzaat en G. Rademaker.
13 Voornoemde middenfte vak , met deszelfs Wolkenhemel , word door twee konftig gefchilderde lysten , omvangen, zynde met veelerlei fraaije en geeftige zinnebeelden alom verfierd, doelende gezamentlyk op de Regeering en den Koophandel van Amfferdam,
14 De Zaal zelve wordt gerekend op 120 voeten leng1£ 5 57 voet duim breedte, en 98 voeten hoogte van Verdieping, en is benevens de rondlopende Gaanderyen,
wet,



HET STADHUIS.
9
met derzelver Pylasters , Beelden en Sieraaden , voor het grootlte gedeelte van wit marmer gebouwd.
15 Aan weerskanten van deeze Zaal, z;et men op de vier hoeken de breede Gaanderyen, ten Noorden en te» Zuiden, lopende langs dc opcne plaatlen, van welke dezelve, door twee rcyen vengfters,aan dc Noordzyde boven elkander verlicht worden.
ï6 De Zaal zelve word verlicht door drie reyen vcngfters boven elkander, zynde de helft aan de Noordzyde geflooten.
17 De Zaal en dc Gaanden'-en zyn beide aan weerszyden, met geftrecpte of fluitsgewyze uitgeholde Korintifche Kolommen bezet, tusfchen welken, naar de opene plaatfen toe, de vengfters zyn gemaakt.
18 Langs de Zaal liaan twee reyen Korintifche Kolommen boven elkander'; zeven op een rey, maar in de Gaanderyen flcgts een rey Kolommen , welke veel laager van verdieping zyn.
19 Het getal van de marmeren Kolommen, 't welk ia de Gaanderyen ftaat, beloopt ter wederzyde 72.
20 Het gewelf der Gaanderyen , het welk op platte Kolommen rust, is overal met eenig loofwerk verfierd.
21 In de hoeken en in 't midden van de Gaanderyen, ziet men de ingangen naar alle vertrekken van dc tweede, en de opgangen of trappen naar de derde verdieping.
22 Op het midden van de vloer der groote Zaal word een platte doorgefneden Hemelkloot verbeeld, in welken men dc Noordpool ziet, benevens de Geftcrnten, zo als zy doorgaans verbeeld worden , namenlyk de groote Beer, de Draak, de Boer, de Noorderkroon, Hercules, Pegafus en andere Sterren, als mede de Zodiaks-kring, alles van geel Koper in een marmeren vloer uitgewerkt. Jammer is het, dat dit konstltuk reeds door het gaan merkelyk uitgefleten is, en hoe langer hoe meer uitflyt, m }>ede*% A $ 23 Aan



ïa WEERELDLTKE GEBOUWEN,
■ 23 Aan weerskanten van deezen Hemelkloot, waren eertyds nog twee halve platte Aardbollen , in welker eene Europa, Afia en Afrika, werd verbeeld , en in dc andere America^ alles konftig met gekleurde ilecncn ingelegd, maar door den tyd verfleetcn en weggenomen.
Merkwaardige Stérdadën der Boogen van de Gaande\ ryen op de Zaal.
1 De 8 vleugcis of imposten , die de vier groote Boogen onderfchraagen, door welke men , uit de vier hoeken der Zaal, in de Gaanderyen komt, zyn van uitgezogt wit marmer, en met hangende Festonnen, loofwerk, bloemen, fruiten en vrugteu, die van Aapjes en Eenhoorentjes beklauterd en beknabbeld worden, zeer konftig verfierd'
2 In dc ryzendc kromte der Boogen, ziet men de vier Hoof.iftofFcn of Elementen, door acht liggende avendelftccnen Beelden van negen voeten,op tweederlei manie-* ren, konftig verbeeld.
3 Boven deeze acht Beelden vertoonen zig acht groote Festonnen van 20 voeten lang, beftaande..uit fi'eraaden, die op de Beelden tocpaslyk zyn..
4 Boven voornoemde vier Boogen ziet men ook nog , in vier groote vakken of nisfen, de modellen van de vier metaale Standbeelden, die, op de hoeken van het Stadhuis ftaan, naamlykde Foorzigtigheid, Regtvaardigheid, -Matigheid cn Wakkerheid, overcenkomftig geplaatst met de hoeken op welken de metaale Beelden ftaan.
5 Als men van vooren op de Zaal treed, ziet men in den boog, ter regter zydc, het vuur, verbeeld door een naakten Jongeling, met een luchtig kleed om zyn bloote lighaam, komende uit zyn hoofd een vuurvlam, waar by een Feston , en verfcheidene andere zinnebeeldige . fieraaden te zien zyn,
6 Ia



HET STA D H U I S.
li
6 In den zelfden Boog regt tegen over het vuur vertoont zig de lu ut in de gedaante van eene naakrgevleugelde Vrouw, wier hoofdniet wolken ovcrfchaduwt en met Herren gekroond is , hellende de wolken met de handen omhoog,- met verdere byfieraaden', en eene konffige Feston boven haar hoofd. Boven deezen boog ziet men het Beeld der Regtvaardigkeid in een nis, welk op den lyst van de. Frontcfpies des Voorgevels aan dezelfde zydc ten Noorden ftaat.
7 Aan de linkerzyde, als men op de Zaal treed, word ineen anderen boog, regt tegenover voornoemden boog, het water, door een naakte Riviernimf met een lieven, afgebeeld, hebbende op haar hoofd eene kroon van paarlen en zeegewasfen, en verdere byfieraaden, als mede eene konftïge Feston, met allerlei daar toe betrekkelyke fieraaden.
8 In dien zelfden boog tegen over het water, ziet mende aarde door cybele verbeeld, zig vertoonende als eene zedige en bevallige moeder, met eene ftedekroon op haar hoofd, en een zuigend kind aan de borst, en andere fieraaden. In de Feston boven Cybele, word de Aarde afgebeeld, door twee naakte kindertjes op een hoop vrugten, benevens andere fieraaden. Boven deezen boog nu Haat het metalen Standbeeld de Foorzigtigheid, welk op den Zuidelyken hoek van 't Frontefpies des Voorgevels ftaat.
9 Aan het einde van de Zaal by Schepens Kamer, ziet men in de boogen der Gaanderyen, dezelfde Elementen nog eens, op eene andere wyze, en met andere bylieraa? den afgebeeld, als
10 In den boog der Gaandery ten Zuiden by Schepens Kamer, ziet men desgelyks het vuur, zeer aartig afgebeeld, door eene Moorin, met een uitheemsch kapzel opgetooid, houdende in haare beide handen een
icho-



i- WEERELDLTKE GEBOUWEN,
fchotcl of kom van een vreemd m aakzei, in welke een Feniks brand, benevens andere byfieraaden. In de Feston boven haar hoofd, ziet men dergelyke vuur uitbeeldende werktuigen , enz.
11 In dcnzelfden boog tegenover de Moorin, ziet men de lucht, door eene feboone Maagd, met eene Paauw in den regter arm, en een Chameleon op de linker hand afgebeeld, met andere byfieraaden. In de Feston boven haar ziet men twee wigtjes luchtbellen blaazen, rustende op den (taart van dc Paauw enz. Boven deezen boog ftaat in een nis het model van het metaalen Standbeeld de Wakkerheid, 't welk op den Zuidelykcn hoek van 't Frontcfpies van den Agtergevel pronkt.
12 In den anderen boog ten Noorden van Schepcns Kamer ziet men het water, afgebeeld door een naakte Zeenimf, wier onderlyf als dat van eene Dolphyn met fchubben bedekt is, hebbende in haar regter hand een fpuitenden waterbol enz. In de Feston boven haar ziet men twee Zeewigtjes, ieder met een loopend watervat op hun fchoot, en meer andere fieraaden.
13 In denzelfden boog tegen over de Zeenimf 't water, ziet men de Aarde door de Godin Flora verbeeld, houdende haar eene hand op een grooten Aardbol, en in haar andere hand een zikkel, zynde omringd van meer andere fieraaden. In de Feston boven de Aarde, ziet men twee kindertjes of Satyrtjes, op allerlei vrugten verheven zittende, verzeld van meer andere byfieraaden. Boven deezen boog ziet men in een nis het model van het metalen Standbeeld de Matigheid, 't welk op den Noordelyken hoek van het Frontefpies des Agteiv gevels ftaat.
Merk-



HET STADHUIS.
13
Merkwaardige Sieraaden der agt groote manneren Beelden, in de vier hoeken af agt gezigten der Gaanderyen.
1 In de acht wederzydfehc hoeken of gezigten van de •Gaanderyen der Zaal, ziet men acht witte marmeren Standbeelden , alle van zes voeten en zeven duimen hoog, rustende op acht bykans even hooge langwerpige vierkante marmeren voetftukken ; alle fraai uitgewerkt, en met konftige Festonnen behangen. Deeze Beelden Vertoonen Cybele en de zogenaamde Heidenfche Goden en Godinnen , als Satumus , Venus , Mars , Apolloy Jiipiter, Mercurius er. Diana.
2 Cybele en Satumus ftaan fchuins tegen elkander over in den hoek van de Gaandery , als men de Zaal optredenden regts af langs de Noorderlyke Gaandery tot aan den hoek voortgaat.
3 De Godin Cybele ziet men tusfchen de Raad- en Weeskamer, in dc gedaante van eene ftatelyke en bedaagde Vrouw, pragtig gekleed met eene ftede of muurkroon op haar hoofd, en van andere fieraaden omringd. — Het voetftuk,op wclkzy (laat is zeer konftig, met allerlei vrugten der aarde en landbouw-gereedfehappen verfierd. - In dc Festonnen daar nevens ziet men desgelyks eene aancenfchakcling van allerlei zoort van vrugten. — De Ronden boven de Raad- en Weeskamer zyn ook fraai met daar toe betrekkelykc fieraaden voorzien.
4 Satumus ziet men tusfchen de daar by gelegene trappen, als een oud kaalhoofdig Man afgebeeld, zynde bykans naakt, houdende in zyn linkerhand een fikkei, en in dc regter een kind, daar hy de tanden inzet, als of hy 't wilde verfcheuren. — De fieraaden en Festonnen boven en nevens hem op 't voctftuk, en in de wederzydfche boogen van den opgang zyn desgelyk zeer konftig



i4 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
ftig uitgehouwen, niet aardvrugten en andere verficrzelcn tot den landbouw betreklyk. .
5 Van daar verder voortgaande naar den Noordwestelyken boek van de Gaandery, ziet men Mars en Fenus fchuins tegen elkander overllaan.
6 Fenus vertoont zïg aan dezelfde zyde tusfchen de Noordwestelykc opgangen , in de gedaante van eene naakte Vrouw of poezelige Maagd, hebbende voor haar twee wigtjes Cupido, en Aiitros, ftaan, die gedeeltclyk haare fchatnelhefd bedekken. - Het vottfluk op welk zy ftaat, benevens de vleugels der boogen van den dubbelen opgang, zyn aan weerszyden met afhangende Festonnen , op haar bedryf toepasïyk , zeer aartig verfierd.
7 De Krygsgod Mars, die fchuins tegen over Fenus ftaat, tusfchen de kamer van Schepenen Extraordinaris en dc Rekenkamer, wend zyn gezigt naar Fenus, zynde in volle wapenrusting uitgedost, en met oorlogtuig omringd. - Op het voetlluk ziet men veelcrlei krygsgeweer konftig uitgehouwen. - De Ronden boven den ingang van den Rekenkamer cn Schepenen Extraordinaris zyn ook met zinnebeelden daar toe betrckkelyk zeer fraai verfierd.
8 Als men vau daar verder voortgaat cn dc Gaandery regt uitkomt, over de Zaal, voor by Schepenskamer in den Zuidwestelyken hoek van de Gaandery , dan ziet men Jupitercn Apollo.
9 Het Beeld van Apollo ftaat tusfchen den ingang der 1'hefaurie Extraordinaris, cn dc kamer van Commisfarisfen van kleine zaaken, met den rug naar het Westen, in de gedaante van cenen fchoonen Jongeling , zonder baard, met gekruld hair, hebbende cenen lauwerkrans op zyn hoofd. De verdere zinnebeeldige verfieringen,
zyn zeer konftig uitgehouwen. Het wit marmeren
voctftuk, welk overheerlyk fraai en konftig is uitgewerkt,
en



HET STADHUIS. 15
rn met een harp , lier en ander fpecltuig, en zinnebeeldig werk verfierd, is voor het befchadigen, met
een houten hek omringd. De Festonnen nevens
en by hem, gclyk ook de Ronden boven de kamers , zyn alle met fierlyk loofwerk daar op toepaslyk gemaakt.
10 Het Beeld van Jupiter ziet. men tusfchen de Secretary en dc Thefaurie Extraordinaris, voor den Zuidwestelyken opgang, met den rug naar het Zuiden , in de gedaante van een eerwaardig fterk Man, vol van hair en fterk van baard, en verder met zinnebeeldige iicraaden bekleed. - Op het voetftuk, als mede in de bogen van den opgang, vertoonen zig aan weerskanten fraaije Festonnen met eiken loof cn andere fieraaden uitgehouwen.
11 Vervolgens van daar voortgaande naar den ZuidOostelyken hoek der Gaandery, ziet men Diana en Mercurius, fchuins tegen elkander overftaan.
ia Diana ftaat tusfchen dc ingangen van het vertrek van Burgemeefteren en de Thefaurie, zeer konftig uitgehouwen met een halve maan op haar hoofd, en verdere fieraaden daar toe betrekkelyk. - Het voetftuk is alzo konftig uitgewerkt, als dat van Jpolh, cn ruim drie jaaren daar aan gewerkt, om het te voltooijen. Men ziet op hetzelve allerlei jagtgereedfehappen , overheerlyk konftig uitgewerkt, en desgelyks met een hekje omheind, -— De' daar nevens zynde Festonnen , zyn ook methoorens, fchelpen en zeegewas fen aartig verfierd, en de Rondzels boven de naby zynde kamers , zeer geestig met allerlei vrugten opgepronkt.
13 Het Beeld van Mercurius vertoont zig voor den Zuidelyken opgang tusfchen de Thefaurie Ordinaris en de Secrefary, met den rug naar 't Zuiden, in de gedaante van cenen eenigzins bejaarden Jongeling, bykans geheel naakt, zynde zyn hoofd en voeten met vleugelen voorzien, en met verdere fieraaden op zyn perfoontoepas-



ió* WËE RELDLTKE GEBOU WÉSf,
paslyk verfierd. — Op het voetftuk en in de twee boogen van gemeldcn opgang, hangen aan weerskanten fraaije Festonnen met loof en andere fieraaden opgetooid.
Merkwaardigheden der Schilderyen, die in de vier hoeken en boven de boogen der Gaanderyen geplaatstftaan.
i Het Schildery, welk in een der Oostelyke hoeken van de Zuidelyke Gaandery, boven de Thefaurie Ordinaris ftaat, verbeeldde zamcnzweering cler oude Batavieren , welke door Civilis, tot het opvatten der wapenen tegen de Romeinen aangefpoord worden, na 't gastmaal welke by 't maanlicht, in 't heilig woud ofSchakerbosch , gehouden was geworden. Dit ftuk is zeer fraai geordonneerd , vast getekend en mcesterlyk gepenceek door Juriaan Ovens.
1 Het Schildery daar naast boven den dubbelen op* gang , verbeeld de omhooghefling van den Kannefaat, of Kcnnemer Brinio, op een fchild, en zyne inhuldiging tot Vcldoverlfe, zynde hy een Man van groote ftoutheid, cn uitftekende in Vermaardheid en afkomst. Dit ftuk is fraai gefchildert door Jan Lievens.
3 Het Schildery, dat in een anderen Oostclykeri hoek der Noordelyke Gaandery , boven de opgangen naar de kamers van Commisfarisfen van Huwelyks- en Zeezaaken ftaat, verbeeld de overrompeling der Romeinen ,door dc Batavieren in derzelver tenten, met het fakkellicht, in een duisteren nagt, alwaar zy eene groote flagting aanrigten en met buit te rug keerden. Dit ftuk is fraai gefchildert door Jacob Jordaans.
4 Het Schildery daar naast boven den ingang van de Weeskamer , verbeeld het fluiten der vre le, tusfchen Cerialis en Civilis gefloten, waar by eene ftaatelyke Vrouw uit de wolken nederdaalt, terwyl de wederzydfche heirlegers, langs de oevers by den afgebroken



HET STADHUIS. i,
ken brug, het vergelyk des Overften toeftemt. Dit ftuk is desgelyks door voornoemden Jordaans gefchildert.
5 Het Schildery, welk in een der Zuidwestelyke hoeken van de Zuidclyke Gaandery, boven den opgang naar de kamer van Commisfarisfen van de ioo en 2colte penning, ftaat, verbeeld deppgeregte zegetekenen,door de Batavieren op de Romeinen veroverd.
6 Het Schildery daar naast, welk boven dc ingangen Van de Tbelaurie Extraordinaris en der kamer van Commisfarisfen van kleine zaaken ftaat, verbeeld de vredehandeling tusfchen civilis en cerialis, op den doorgebroken brug, over den ftroom Nabalia of Niers. Deeze beide laatfte ftukken zyn in Fresco, of natte kalk, gefchildert, door cenen Ie Gra?id, doch dezelve zyn door de vogtigheid der muuxen, zo men zegt, of door onkunde van de zulken, die ondernomen hadden dezelve te verbeteren , zeer veel verergerd, en Worden dus van de Konftenaars niet zeer geroemd.
7 De twee Schilderyen voor dc twee overige ledige vakken , in den Noordwcstclyken hoek der Gaandery boven de ingangen der kamer van Schepenen Extraordinaris cn de Rekenkamer, zyn onvoltooid gebleven, en dus die vakken tot nog toe niet aangevuld.
8 Van de vier overige Schilderyen voor de boogen der Gaanderyen in het Oosten en Westen , zyn 'er flegts twee gefchildert door J. Jordaans, en geplaatst aan de Oostzyde.
9 Het eene Schildery in den Zuidelyken boog boven Burgemeesters kamer, verbeeld Simfon, die dePhiliftyncn verflaat met een Ezels kinnebakken.
10 Het andere Schildery, in den Noorderlyken boog, boven de Jultitie - kamer, verbeeld o a v i d , die den Reus
Goliath met den llingerftecn ter nederwerpt. De
beide andere boogen der Gaanderyen in het Westen by
B Sche-



18 WE ERE LD L TKE GEBOUWEN,
Schepenskamer, zyn dus tot nog toe niet met Schilder(lukken aangevuld geworden.
Uit- en Inwendige ver fierfelen, voor de Ingangen cn binnen de Vertrekken of Kamers der tweede verdieping.
BURGEMEESTERS KAMER,
i Als men de Burgerzaal opgetreden is, ziet men aan de linkerhandden opgang van Burgemeesterskamerj boven welke zig een konftig open rond vertoont, zynde ter wedérzyde verfierd met twee naakte Kindertjes, houdende ieder een bondclbyl in zyn hand omhoog, tot een kenteken van de Roomsen Burgerlyke Waardigheid, benevens andere daar toe betreklyke fieraaden.
<z Boven voornoemd rond, ziet men in een vierkant konftig tafreel , de afbeelding van Mercurius met zyn fluit, bezig om den honderd oogigen Argus , die een waakzamen Hond agter zig heeft, om de hem gegevene fchoone Koe te bewaren, in llaap te fpeelen , en van zyn pand te beroven. Benevens andere konstfieraaden zeer fraai in marmer uitgehouwen, en tot de Burgemeeftcrlyke Waardigheid bctrckkclyk gemaakt. - Burgemeefters kamer ingetreden zynde, word men daar verfcheidene konstfieraaden gewaar, en wel inzonderheid.
3 Aan elke zyde vier wit marmere Korintifchc Zuilen. Een fraaije Schoorfteen - mantel, rustende op vier witte marmere Kolommen van dezelfde orde, twee ronde en twee platte. Aan de zyde van deezen Schoorfteen-mantel, eene langwerpige vierkante Tafel met een fchroef, voor Stads Zegels, aan welke tafel Burgemeeftercn go woonlyk zitten.
4 De Schoorfteen pronkt met een zeer fraai Schildery, 't welke door Jan Li evens is gefchildert, verbeeldende
de



MET STADHUIS.
19
de Historie van den Roomfehen FaMus Maximus, welke zyn Vader beveelt van 't paard te ftygen, eer hy hem nanfpreekt, om dat'er een wet was, volgens welke ieder verboden was, te paard zittende, tot den Burgemeefter te naderen.
5 In de Fries van den Schoorfteen - mantel, word de zegepraal van voornoemden Fabius Maximus, zeer konftig in 't klein, m wit marmer uitgehouwen, verbeeld. Dit konftuk is overvvaardig, om met aandagt befchouWd te worden, vermits men daar kan zien , hoedanig de optogten, in de triumphen der oude Romeinen, gewoonlyk gefchiedden.
6 Tegen over den Schoorfteen ziet men twee Schilderyen met zwarte ebbenhouten lysten hangen, die het oude en nieuwe, of tegenwoordig Stadhuis verbeelden , beide van vooren te zien. Het eerfte is naar 't leeven getekend met coleuren in 't Jaar 1641, cn gefchildert in 't Jaar 1657 door Pi et er Zaanrcdam. — Het tweede is door jfacob van der U/ft van Gorichem , in den Jaare 16Ó7 gefchildert. Deeze beide Schilderyen worden van kenners voor uitmuntende konstftukken geacht, en inzonderheid het eerlte.
7 Ook ziet men nevens den Schoorfteen naar de glaazentoe, het bekende vers van Konfiantyn Huigens, Heer van Zuilichem, op 't bouwen van het Stadhuis gemaakt, zynde zeer konftig , met gulden fchryfletteren in een Tafel van zwarte toetfteen van 28 duimen hoog en 25 duim breed, met een zwarte ebbenhouten lyst omvat, gefneeden door Elias Noski, een Bohemer van geboorte.
8 De vleugels van de vierkante opening, door welke men Noordwaarts in de Vierfchaar kan zien, doch die doorgaans gefloten blyft, zyn mede van wit marmer uitgehouwen , en ter twederzyden, met uitgehouwen Festonnen aan Ringen hangende, die in de muilen van twee
B 2 Lceu-



ao WEER.ELDLTKE GEBOUWEN,
Leeuwen-koppen zyn vastgemaakt, verfierd, als zinnebeelden , op de Burgermeefterlyke Waardigheid toepaslyk.
9 De Westelykc Feston pronkt met den Spiegel der Voorzigtigheid, waar nevens een Bondelbyl, een Zwaard en twee Sehaalen , als mede een Wimpeltje , waar op het woord Fortitcr ftaat, alles met fierlyke bladen en loofwerk omhangen.
10 In de Oostelykc Feston, welke met een bloemenkrans van olyftakken is doorftrengeld, ziet men een ouderwets Scheepsroer, Graanen cn Vrugten, een paar groote kruisgewyze Sleutels , benevens een Wimpeltje, Waar op het woord Prudenter, zeer konftig met allerlei
vrugten en loofwerk uitgehouwen. De posten van
de houten Deuren der opening, welke in de Vierfchaar uitziet, zyn ook aartig met gefneden loofwerk verfierd.
11 Het Zolderftuk is fierlyk met zinnebeelden en Loofwerk, door Johaniies Bronkhorst gefchildert, en in twee deelen verdeelt. — Aan den kant voor den Schoorfteen , word de Burgemeeflerlyke Achtbaarheid als een deftige en ftaatigc Vrouw verbeeld, houdende in haar regterhand twee Sleutels, en in de linker een Scepter. Aan haar regter zyde ziet men den Bybel, en aan haar linker zyde, allerhande Oorlogs Gereedfchappen; zy word van verfcheidene Wigtjcs omringd. — En aan den kant voor de glaazen worden Wigtjes verbeeld,. die een Bondelbyl en een Keizcrlyke Kroon dragen.
ia Benevens en tusfchen de beide deelen , ftaan de Wapens der Burgemeeftcren joan huidecoper, Ridder Heer van rvlarfeveen, cornelis diï graaf Vryheer van Zuidpolsbroek , joan van de poe en Hendrik dirksz. spiegiiel, die,iu den Jaarc 1655 dc ecrlten in 't nieuwe Gebouw zitting namen; decze Wapens zyn zeer konftig uitgehouwen en verguld.
e u r-



HET STADHUIS.
burgemeesters vertrek.
Als men van Burgcmeeftcrs kamer verder in die Gaandery Zuidwaarts voortgaat, komt men voor den ingang van Bui-geniet'fiers Vertrek , boven welk mcirdesgelyks een konstigrond ziet, met een Zeegedrocht afgebeeld, en andere fieraaden daar op toepaslyk, alles zeer konftig en fraai uitgewerkt.
i Dit vertrek pronkt met twee Sehoorfteencn, wier Mantels op vier ronde en vier platte gekoleurde Korintifchc Pylasters rusten. De Fricfen derzclve zyn zeer aartig met loofwerk en naakte wigtjes verfierd; verbeeldende aan den ecnen kant, het nieuwe Amfterdamfche Wapen, wordende bewaard door aartige kindertjes, die de GeregtJgheidy Voorzigtigheid en Getrouwheid vertoonen; zynde verzeld van de vier Elementen, ook door kindertjes aartig verbeeld, waar by de Nyd en andere harpyen door Hercules verjaagd worden.
i Aan den anderen kant ziet men het oude Stads Wapen met Zee - kindertjes verfiert, die op eenhorens toeten , waar by zig verfcheiden Waterdieren vertoonen , alles zeer konftig door een geftrengcld. - 3 Boven de Schoorfteen-mantels ziet men kostbaare Schildcryen, die in fraaiheid uitmunten. — Het eene ten Noorden, door Ferdinant Bol gefchildert, verbeeld de Standvastigheid van den Afgezant Fahritius, in het leger van den Koning pyrrhus, welke noch door gefchenken van goud was om te koopen, noch door eert Oliphant te verfchrikken. — Waarop het daar onderftaande vers van Vondel zinfpeclt.
Het andere Schoorfteen - ftuk ten Zuiden, door Govert Flink gefchildert, verbeeld den Burgemeefter Marcus Curius, die zig op zyn landgoed met eene geringe fpys B 3 ver-



s2 WE ERELDLTKE GEBOUWEN,
vergenoegd, en de aangeboden getelienken der Romeinen van dc hand wyst, waar onder ook een vers.
4 Ter zyde van de Schoorfteenen ziet men aan fieflyke Festonnen de Wapens hangen van die Magiftraats Perfoonen, die 't eerst in dit vertrek hunne zitting hielden. Dergelyke Wapens ziet men ook ten Westen van dc kamer , boven tegen 't gewelf aan, in vier vakken vertoond.
5 Het gewelf is , door den Konstfchilder Johannes ponkhorst, met acht vierkante Zolderftukken, fraai verfierd , vertoonende verfcheiden zinnebeeldige fieraaden, als eikenkranfen, palmtakken , wigtjes enz. In 't gewelf voor de beide Schoorfteenen leest men dc volgende woorden uit hora tius. Lene confilium datis ftit Capitolium fulgens, dat is, Het Raadhuis zal lüisterryi ftaan blyven, zo gy zagtlyk regeert.
6 Ook pronkt dit vertrek nog met drie fraaije Schutters Schilderyen , aan den Westelykcn wand. Het Zuidclykftc vertoont een Schutters gczelfchap , door Gorert Flink gefchildert. - Het middelfte verbeeld een dergclyk gczelfchap van den Kapitein cor we ms de graaf, en is door Adriaan Bakker, gefchildert. — Het Noordclykst Schildery, door Joachim Sandrart gefchildert , verbeeld een Corporaalfchap van den Kapitein van zwieten, welke gereed ftaat om Maria de Medicis, wier fteenen borstbeeld, in dit ftuk gefchildert is, in te haaien. — Op een rol papier leest men een vers van, Vondel hier op betrekkelyk.
thesaurie ordinaris,
Nevens Burgemeeflers Vertrek ziet men den ingang des Portaals van de Thefaurie Ordinaris, boven welke een fraai rond, met bygevoegdc fieraaden is geplaatst. x Dceze kamer is met verfcheidene fieraaden opgepronkt.



HET STADHUIS. 23
pronkt. Als men in dezelve treed, ziet men ten Zuiden een pragtigén Schoorfteen-mantel , rustende op witte marmere Korintifchc Kolommen: de Friefen van deezen Mantel zyn fierlyk met allerlei loofwerk uitgehouwen. Aan weerskanten tegen den Schoorftecn-
mantel aan , hangen de Wapens van de Thefaurieren
NlCOLAAS tulp, Cll C O r n F. l I S van D r O n C"
kelaer, welke het eerst zitting in deeze kamer gehad hebben.
2 De Sehoorfteen zelve pronkt met een fraai Schildery, door Nicolaas de Held Stokade gefchildert, verbeeldende de 'Egyptifchc Koorenfchuur, ten tyde van den Aartsvader Jofeph. Onder aan de lyst Haat een daar op betrekkciyk vaars van Vondel.
3 Naast den Schoorfteen hangt het model van de afbeelding der Koninginne Maria de Medicis, zo als het in de Secretary voor den Schoorfteen in levens grootte gcfchjldert is. Dit model fchynt door A, van Dyk gefchildert te zyn.
4 Regt tegen over voornoemd Schoorftecnftuk ziet men ook een aartig cn fraai fehilderftuk van Kornelis Brizè gemaakt, vertoonende allerlei Papieren, Rekeningen, Pargementen met Waszegels en meer andere Brieven en Schctzen, welke aan een fnoer fchynen geregen, en tegen een nootenboomen fchot hangen, alles zeer geestig gefchildert.
5 Ter wederzyde van 't voornoemde Schildery, hangen twee andere, door Bartholomeus van der Helst gefchildert , ieder met vier Heeren, denkelyk Thefauriers of Overlieden van de Schutters Doelen, benevens eenige afbeeldingen,
6 In het Schildery, dat aan de eene zyde hangt, ziet men dat Christoffel Pook een tinnen Inktkoker, C. Pook gemerkt, op tafel zet. Dit ftuk is zeer fraai en niet
B 4 min»



a4 WEERELD LTKE GEBOUWEN,
min der , dan de twee, die op de groote Krygsraads kamcr hangen.
7 In liet Schildery aan den anderen kant, ziet men ook vier Heeren, onder welke dc Kastelein, die in Pook zyn plaats gekomen is, ftaat afgebeeld, zynde dc broeder van dien grootcn Konftenaar van der Helst enz.
8 Boven den ingang naar het vertrek van de Thefaurie , ziet men een zeer konftig Schildery, door Cornelis Anthoniszoon, in 't Jaar 1536 naar 't leven gefchildert, verbeeldende de Stad Amfterdam in dien ftand als zy zig vertoonde, in haar eerfte bemuuring, welke 1482 begonnen is. — Dit ftuk is in Cavalier Perfpectief getekend , en zo uitvoerig gefchildert, dat men alle Kerken cn Kloosters, en andere publieke Gebouwen, niet alleen wel kan ondcrfchcidcn, maar bovendien, zyn de naamen van ieder byzondcr, zo als die toen genoemd Avierden, gefchreeven, op het dak van ieder gebouw; zo dat dit een uitmuntend cn voortreflyk Schildery is.
9 Het Plafon of Zolderftuk van dccze kamer is in vyf Pan eelen verdeelt, waarvan het middelde eenige kinderen verbeeld, die ficrlyk en met groote bevalligheid graancn en graan-maaten dragen, zinfpcclende op het Schoorfteenduk.
10 In de vier kleine Hock-Pancelen ziet men dc vier Hemeltekens van de vrugtbaarde maanden des Jaars, alles zeer fraai, door Cornelis Holftein gefchildert.
11 Verders hangen in deeze kamer tegen over de zitplaats der Heeren Thefauriercn , nog twee modellen van groote fr.;kkcn, verbeeldende het vereeren der Keizerlyke Kroon , door Maximiliaan , aan het Wapen der Stad.
12 Ook ziet men in 't Westen van de kamer boven op dc Bockenkasfen , eenige afbecldzels van Hollandfche Gnaven en Gravinnen ftaan, zeer konftig van metaal of
hout



HET STADHUIS. 25
hout gemaakt, cn van een hoogen ouderdom. Dezelve verbeelden Wilkm de Vide, Philips bygenaamd de goede, Vrouwe Jacoha en meer andere. Ook ftaat 'er een konftig gemaakte Atlas, als mede een verguld "Juftitie - Beeld, welk gebruikt wordt tot verfiering van den Gccsfclpaal, als 'er Jufdtie gedaan word.
13 By de Thefaurie zyn nog twee vertrekken, welkers grootftc dient tot berging van verfcheidene kostbaarheden; als onder anderen, een konstig gedreven zilveren Drinkhoorn, welke weleer op dc Festins in de Doelen, of dp Gastmaalcn der Regeering gebruikt wierd, benevens andere konstlhikken.
de secretary.
1 Van de Thefaurie in de Gaandery voorgaande naar het Westen, komt men voor de twee ingangen of deuren van de Secretary, boven welke elk in 't byzonder een fierlyk konsttafreel ftaat afgebeeld, in marmer uitgehouwen, en op die kamer zinfpeelende, als
2 Boven dc eene deur ziet men de Getrouwheid, door een - huilenden Hond verbeeld, welke met zyne bcencn over het Lyk van zyn vermoorden meester ftaat om hem te bewaren. In 't verfchiet vertoont zig een hand met een zwaard boven een brandend autaar, aanduidende dc Standvastigheid van Mutius Scavola , die den Koning porcenna willende doorftcken, miste en gevat wierd. Als men hem toen dreigde ie zullen pynïgen, om zyn toeleg te klappen , ftak hy zyn hand jn 't vuur en liet ze gcdeeltelyk verbranden , waar mede hij te kennen wilde geeven, dat geen ftraf of pyniging hem het geheim zou doen bekennen.
3 Boven den anderen ingang, welke eene looze deur is, is eene zittende Vrouw uitgehouwen met den vinger op den mond, verbeeldende de Stilzivygendheid,
B 5 leu-



z6 WEERÊLDLTKE GEBOUWEN,
leunende op een Dolfyn. In 't .verfchiet ziet men een Gans, met een ftcen in den bek, vliegende over het gebergte. Aan de posten van de beide deuren , vertoonen zigStads Wapen en Zegel, Zegelringen, gezegelde Brieven en Hangllotcn aan koorden met kwasten, alles in marmer zeer konftig uitgehouwen.
4 In de groote Secretary komende, ziet men daar voor den Schoorfteen het afbceldzel van maria de medicis, Koninginne Moeder van Frankryk ; levens groote ten voeten uit, fraai gefchildert door Gerard Bronkhorst.
5 Tegen den Zuidclyken muur van de kamer , ziet men het afbceldzel vaa Keizer ka rel den Vden hangen, in een vergulden lyst, doch door wien gefchildert, is onbekend.
6 Boven in het vertrek ziet men hngs den Oostcr en Nooderwand, op eene Gaandery, eene groote menigte van allerlei Registers in eene nette orde gefchikt. Benedenwaarts vindt men ook eenige Registers in kasfen. De geheime en andere en vecle andere Registers bewaard men in de kleine Secretary in kasfen.
thesaurie extrao'rdinaris.
1 Verder voortgaande in die Gaandery, ziet men dc ingang van de Thefaurie Extraordinaris, boven welkers deur een fraai rond is, hebbende ter wederzyde twee hoorens van overvloed , welke door kindertjes worden vastgehouden , waarby veelerhande landvrugten enz.
2 Binnen in het vertrek zyn geene byzondere Schilderyen of eenige buitengewoone fieraaden, dan alleen de fraaije Schoorfteen, en het Zolderttuk,, welk met loof en Zinnebeelden is bewerkt.
BR



HET STADHUIS. 17
JDE KAMER VAN COMMISSARISSEN VAN KLEINE ZAAK EN.
1 Nevens de Thefaurie Extraordinaris ziet men boven den ingang van Commisfarisfen een byna dcrgclyk rond, zeer fraai met loofwerk verfierd. — In deeze kamer ftaat ook een fraaije Schoorfteen, en is een met loof cu zinnebeelden verfierd Zolderltuk.
S CUE PENS KAMER.
1 Van de Commisfaris-kamer de Gaandery uitgaande , komt men op de Zaal, alwaar menden ingang en 't Portaal van Schepens kamer verneemt, in welkers Fries men twee hoorens van overvloed, benevens andere zinnebeeldige fieraaden gewaar word, als een hand met een geesfel , een voetmaat, gevleugeld oog, allerlei vrugten enz.
2 In de witte marmeren Vleugels of Imposten van het Portaal , ziet men aan de regter zyde de Knods en Leeuwenhuid van Hercules, en aan de linker zyde een Toom en 't Gebit,hangende aan riemen en fnoeren,alles zeer konftig in wit marmer uitgehouwen.
3 liet gewelf van dat Portaal is aardig verfierd met kransferi en allerlei loofwerk; boven den ingang van Schepens kamer, ziet men deeze woorden, met vergulde letteren afgebeeld.
AUDI ET ALTER AM PARTEM.
dat is:
Hoor ook de andere party.
4 Aan weerskanten van dit Portaal, ziet men een Vertrek voor de Deurwaarders der Vierfchaar en andere bedienden van het Stadhuis.
5 Schepens kamer intrecdende , ziet men aan de regterhand de Regtbank der Heeren Schepenen, gemeenlyk
de



%* WEERELDLTKE GEBOUWEN,
de Vierfchaar in Schepens kamer, genaamt. — Een gedeelte van deeze kamer is, naar 't Noorden toe , verdeeld door een gewelf in twee verdiepingen , het welk op een dwarsbalk, en vier fierlyk bewerkte en vergulde Zuilen, is rustende. De bovenfte verdieping is gefchikt voor het Schouts Comptoir; Schout cn Schepenen hebben onder dit gewelf eene verhevene zitplaats.
6 Het vcrwulfde fteenen Zólderflufc van het grootde en overige gedeelte van Schepens kamer is, door cenen Jan Engelbrecht, met veelerlei zinnebeelden in vyf vierkanten fraai verfierd. In de tien andere vierkanten van 't gewelf, ziet men de Wapens van den Schout cn van wegen Schepenen, welke in den Jaare 1655 regeerden, afgebeeld.
7 De groote Schoorfteen in 't Zuiden , rust op vier bonte marmeren Zuilen, naamlyk, twee ronden en twee platten , en is- verfierd met een voortrcflyk Schildery van Ferdir.and Bol; verbeeldende, hoe Mofcs met de twee Tafelen der Wet van den Berg Sinai afkomende, dezelve aan dc Kinderen Israels voorftelt enz.
8 Dc Fries van den Schoorfteen - mantel is zeer konftig uit marmer met kleine Beeldtjes uitgehouwen , verbeeldende het Israelitifche Volk , het welk in de afwezigheid van Mo fes het gulden Kalf oprigtte, en daar rondom danste en hun Bachusfeest vierden, met het uitoefenen van allerlei dartelheden. Dit konstftuk is overhcerlyk gemaakt, en wel beziens waardig.
9 In 't Noorden van 't Vertrek, agter de zitplaats, van Schepenen, is ook eene kleine Schoorfteen, met eene fraai Schildery voorzien, en eerst in den Jaare 1765 door den Konstfchilder L. F. du Bourg, Koster van de Amftelkerk, gefchildert, verbeeldende de Geregtigheid, zitttende op een verheven zetel , verzeld
^an



HET STADHUIS. t9
van de Wakkerheid en Standvastigheid , raadplegende met de Wysheid, Voorzigtigheid en Godsvrugt enz..
io Ter zyden in dit vertrek, tegens den muur aan, hangt een tafreel, in 't welk een vers op deeze kamer pasfende , door eenen A. Perling zeer konllig is gefchrecven.
KAMER VAN SCHEPENEN EXTRAORDINARIS,
" i Wanneer men van Schepens-kamer in de daar by zynde Wcstclyke Gaandery voortgaat, komt men voor Schepenen Extraordinaris , boven welker ingang , en boven die van de Rekenkamer, die daar digt by is, ziet men fchrcyendc Kindertjes , en woedende Wolven , naakte Kinders , Doodshoofden, Schenkels onder derzelver klaauwen, fraai uitgehouwen; en boven de Rekenkamer allerlei oorlogstuig , als zinnebeelden op het Standbeeld van Mars.
2 De kamer intreedende,'ziet men daar een fraai Schildery voor den Schoorfteen, door den ouden Jan Lievens gefchildert, verbeeldende dsGeregtigheid, die het zwaard van "Juflitie regt op houd, rustende op haar knie; in haar linkerhand houd zy een Weegfchaal in haar evcnwigt; naast haar regter zyde zit de Fborzigtigheid, welke met haar eene hand het gevest van 't zwaard vasthoud enz.
3 Ook ziet men hier twee Schilderyen van Schutters gezeHchappen , verbeeldende het eene ftuk, dat tegen over de Vcngfters hangt, 24 Schutters, en het andere ftuk tegenover den Schoorfteen, 23 Schutters, wier naamen op een briefje gefchreven ftaan, hetwelk konftig gefchildert , tusfchen de lyst en 't ftuk fchynt ingeftoken te zyn.
D £



JFEERELDLTKE GEBOUWEN,
DE REKENKAMER.
i Deeze kamer naast de voorgaande heeft ook twee vertrekken. Het Zolderft.uk in dezelve is desgelyks zeer fraai met loofwerk en zinnebeelden op de kamer toepaslyk verfierd. Ook hangen in dezelve twee groote Wapen-Borden der Heeren Rekenmccfteren.
DE DESOLATE BOEDELKAMER.
1 Verder in de Gaandery weder naar 't Oosten voortgaande , komt men voor den ingang van de Defolate Boedelkamer, boven welke een fraai en konftig tafreel in marmer ftaat uitgehouwen, dat tot de veriïgtingen van die kamer betrekking heeft, te weeten
2 Het verdigtzel van Dedalus en zyn zoon Icartis, die met zyiic wasfe vleugelen te digt aan de Zon vloog , waar door zyne vleugelen fmolten en hy in 't water ncdcrplofte; te kennen geevende de vermetelheid en grootsheid van lecven, hun ftaat te bovengaande, en eindelyk tot armoede vervallende.
3 Verder ziet men daar in de Festonnen boven dit Beeldwerk, zeer aardig, de Ratten in ledige Kasten huishouden, cn de verzegelde Brieven , Rcekenboeken en Papieren verfchcuren en beknabbelen, zynde alles zeer fraai afgebeeld.
4 In deeze kamer treedende, ziet men een fraai Schoorfteenftuk, door Theodorus de Keizer in den Jaare 1Ó57 gefchildert, verbeeldende eene Maagd in het wit gekleed met een kroontje op het hoofd, aan een oever van de zee, met eenige Maagden , die goederen op een Wagen op- of afladen, voor haar knielt een Man met wyngaards bladen omwonden, wyzende op een tafel met fruit, aan den oever geplaatst. Het een en ander fchynt de gefchiedenis van Areadne te verbeelden, die door Theseus
te



HET STADHUIS. 3,
te Naxis aan land gezet, cn van Bachus verhaten, opgenomen , befchermd cn geholpen word.
DE ASSURANTIE KAMER.
1 Naast de Defolate Boedelkamer ziet mende Asfurantie kamer, boven welkers ingang men desgelyks een konftig tafreel van marmer gewaar wordt, verbeeldende Arim, op een Dolphin zittende in een ftillezee, en fpêlende op zyn harp. In 't verfchiet ziet men het Schip waar uit Jrióh' door de Scheepslieden is geworpen, denkende nu met den gcroofden buit veilig te huis te komen. Dit zinnebeeld is op die kamer zeer toepaslyk,' nadien hier de verfchillen over het Asfureeren van Schepen of Koopgoederen tusfchen Asfuradeurs, Kooplieden of anderen, die daar in belang hebben, afgedaan worden, en deeze handel alzo onzeker fchynt, als dat iemand in zee gedompeld, door een onzeker middel, behouden aan land zal komen.
2 In deeze kamer vertoont zig een fraai Schilderftufc, door Willem Btasfemary alias Stryker, in den Jaare 1657 gefchildert, verbeeldende Thefeus, die na het verflaan van de Minos Taurus of Menscbpaard, het kluwen, dat hem uit het doolhof van Minos geholpen had, aan Ariadne weder te rug geeft.
DE WEESKAMER.
1 Vervolgens in die Gaandery voortgaande, ziet men in dien hoek, daar digt by, de Weeskamer, boven welkers ingang, de fieraaden van de afbeelding van Cybele welke tusfchen deeze , en de Raadkamer is geplaatst \ zyn ontleend geworden.
2 Men ziet daar desgelyks een rond , met twee gekruiste overvloeds Hoorens, die allerlei vrugten uitftor-
ten,



fgt IVEERELDLTKE GEBOUWEN,
ten, op welke twee Kindertjes zitten, waar nevens twee Leeuwen liggen, enz.
3 Deeze kamer ingetreden zynde, ziet men een fraai Plafon of 'Zolderftuk van Holjleini in liet middelflc Huk voor de Schoorfteen, word een Maagd verbeeld, zittende op de wolken, die met Kindertjes en Cherubine hoofdjes ge ficrd zyn; zy is in donkerpurper gekleed, cn heeft haar linker hand, waar in zy een Wcegfchaal houd, op een boek leggen, welk op haar fchoot over end ftaat; met haar regterhand , neemt zy een flip van haar kleed, om eenige kindertjes, die fchuilplaats by haar zoeken, te bedekken. In de vier hoeken zyn vliegende kindertjes algebeeld, die met haar by werk cn fieraaden op de zorg voor de Wezen zinfpeelen.
4 Voor den Schoorfteen ziet men een ftuk van denzelfden Meester , verbeeldende den Grickfchen Wetgever Licurgus, die zyn jongen neef tot zoon aanneemt, om na hem te regeeren.
5 Ook ziet men in deeze kamertusfehen de Vengfters, nog een gedeelte van een Schilderftuk van petrus paulus rubbens, 't welk veel grooter geweest is, en in zyn geheel de geboorte van Christus verbeeld heeft, doch door den brand is befchadigt geworden. Men ziet in 't zelve St. Jofeph, ftaande agter een Osfekop.
de raadkamer
i Als men van de Weeskamer wat verder voortgaat, ontmoet men de Raadkamer, boven welkers loozen ingang men ook een ronde opening vind , op welke byna dezelfde fieraaden als boven de Weeskamer zyn uitgehouwen, met twee Leeuwen, Kindertjes en allerlei vrugten Uonftig verfierd.
a Deeze kamer intredende ontdekt men veel fraays,
ver-



HET STADHUIS. 33
vermits men daar toe al , wat konst vermag, heeft aangewend. Men ziet in dit vertrek ook twee ■ fièriykè Schoorfteenen, wier Mantels op acht marmeren Korintifche Kolommen rusten , naamlyk vier ronden en vier platten.
3 Voor den Schoorfteen in het Noorden, ziet men een uitmuntend Schilderftuk van Govert Flink, verbeeldende den Koning Salomon, biddende om wysheid, die voor hem uit de wolken en 's Hemels Throon verfchynt, en hem verftand, rykdom en ccre belooft, zynde zinnebeeldig, dooreen geopenden Hemel en muficeerende Engelen , voorgefteld. Dit Schildery is een der beste Hukken van dien Meefter, zo wegens de ordonnantie, groeping, houding en couleuren, als anderzins.
4 Voor den anderen Schoorfteen in 't Zuiden, ziet men een fraai Schildery vanjohannes Bronkhorst, verbeeldende den ouden Jethro, die aan zyn Schoonzoon Mozes den raad geeft, om de 70 oudfte Mannen als Mederigters te verkiezen, om zulk een groot volk, als Israël, te regeeren.
5 Deeze verkiezing der 70 oudften zeiven, word ook in een uitmuntend Schildery vertoont, in de Jaaren 1736, 1737 en 1738 door den Konstfchilder jacob de wit gemaakt. Het zelve is geplaatst tegen over de Vengfters en beflaat den gcheelen Westlyken wand, zynde 45 voet breed en 19? voet hoog, en word van kenners zeer geroemd. De onkosten aan dit Schilderftuk hefteed , beloopen de fom van 13257 gulden 10 ftuivers.
6 De Fiïcfen van voornoemde Schoorfteemnantels zyn met allerlei loof en beeldwerk zeer konftig en keurlyk in 't klein uitgehouwen, en geeven op eene zinryke wyze, door allerlei zinnebeelden, als van den Sphinx, den Leeuw** den Wolf enz. te kennen, van welk een grootbelang en gewigt de goede, raad is.
C 7 Tot



34 WEE REL DL TKE G EB O UWEN,
7 Tot een vervolg of byvoeging van de bovengemelde marmere Friefen voor de Schoorfteenen, heeft de vermaarde Konstfchilder de wit, overeenkomftig met deeze Friefen, vier kleine graauwtjes gefchildert, en met verfcheidene kindertjes verfierd , zynde alles zeer konftig uitgevoerd , als of het in marmer was uitgehouwen, en het welk veelen, in den eerftcn opflag, ook zodanig voorkomt. De inhoud deezer vier graauwtjes verbeelden de Getrouwheid, de NaarJIigheid, de Matigheid, en Welfprekendheid.
8 Dc Getrouwheid word onder Abrahams Offerhande verbeeld, door een hand met een Zegelring, een Hond, een Zwaard, een Schild, Zegels en een Sleutel, alles toepaslyk op de Goede Trouw.
9 De NaarJIigheid, onder het (tuk van den Propheet Jeremias word afgebeeld, door een Bycnkorf, Haan, Zeef enz. waar door het goede van het kwade word onderfcheiden ; verder een Lamp, Pen en Inktkoker, dienende om de naarftigheid van een geleerd Man aan te duiden.
10 De Matigheid in 't arbeiden, onder de Historie van Jofeph , word verbeeld , door een Uurwerk , welkers Slinger eene gclykmatige bewecging aan dit Uurwerk geeft, verder een Toom, Breidel enz.
11 De Welfpreekendheid word onder het Beeld van Eliza afgemaald, door dc Slangenroede van Mercurius , een Zandloper, een Bock en een Harp, zinfpeelcnde op een wys Man , die ter regter tyd weet te fpreeken en te zwygen enz.
ia Boven de vier deuren van dit vertrek, aan weerszyden van de Schoorfteenen, ziet men door deuzelfdeu Schilder de wit, in vier ronde Basrelievcn, die door Kindertjes gedragen worden, de vier vereischte hoedanigheden in de oudlten, in roodagtig graauw afgebeeld, «aamlyk,
13 De



HET STADHUIS. 35
13 De Gadvreezendheid door Abraham, in de Offerhande van zynen Zoon Ifak, van welken in de Heilige Schrift getuigd word, dat hy godvreezende was: dit ftuk is aan de Noordzyde van het vertrek, ten Westen van den Schoorfteen geplaatst.
14 In het tweede ftuk aan de Noordzyde ten Oosten van den Schoorfteen, word dc Waarheid verbeeld, door Jeremia, by den ziedenden pot, en de Amandelroede, daar God tot hem zeide, fpreekt tot het Volk, alles wat ik u gebieden zal. Jerem. 1 Hoofdft.
i< In het derde ftuk, aan de Zuidzyde, beoosten den Schoorfteen, word het verftand verbeeld, door jofepb, die,tegen den duuren tyd, het kooren laat inzamelen.
16 In het vierden ftuk ten Zuiden, aan de Westzyde van den Schoorfteen, word de vyand der Gierigheid afgebeeld, door Eliza, welke de gefchenken van Naaman den Syriër, die hy gezond had gemaakt, van de hand wyst. Deeze vier zinnebeelden en derzelver eigenfehappen zetten aan dit ampt een grooten luister by.
17 Tusfchen de bovenfte en onderfte vengfters , ziet men ook nog vier graauwtjes van denzelfden Konftenaar
de wit gefchildert. Het eerfte verbeeld den
Godsdienst, door de fteene tafelen der Wet, een Altaar, een Bybelboek rustende tegen een Hoekfteen en een Lamp.
18 Het tweede, de Burgerlyke Eendragt, door een vasten Burg of Ringmuur, een bondel Pylen, de Hoed der Vryheid, een overvloeds Hooren, en een Krans van eiken loof, betekenende de Eendragt en derzelver vrugten , of belooning van een getrouw Burger.
19 Het derde den Koophandel, door een Schaal met Gewigt, Vaaten, Pakken en den Slangenftaf van Mercurius.
30 Het vierde verbeeld de Navigatie of groote ZeeC 2. vaart-



36 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
vaart , afgefchetst door den Voorfteven van een Schip , Ankers , Touwen , Conrpas , Wimpel, Graadboog , Spheer , Riem , Haak enz. wordende, door deeze vier Tafereelen, de voornaamfte zaaken,die tot deeze kamer betrekking hebben, afgebeeld.
21 Tusfchen de vengfters ftaat nog een graanwtje van de wit, verbeeldende de Ilollandfche Maagd,in de gedaante van Pallas, of geharnast, zo als Pal/as afgebeeld word , hebbende in de regter hand een Speer met den Hoed van Vryheid, leunende met den linkerarm op het Bybelbock, 't welk op een Pedeflal of Altaar ftaat, met het gewoone byfchrifr,, zo als het op de Ilollandfche Guldens, halve drie Guldens en drie Guldens ftukken geflagcn is. Boven haar hoofd, ziet men het Koggefchip in 't Stads Zegel.
22 Het gewelf van dccze kamer is, in vroeger, tyd al bcfchildert geworden, door den beroemden Schilder Erasmus Quellyn, oom van den beroemden Beeldhouwer Artus Quellyn. — Men ziet daar dc Amflerdamfche Maagd, die in de wolken op een Adelaar zit, zynde verzeld van de Wyskeid,''Kennis en Regtvaardigheid, benevens andere fieraaden , alwaar de Godsdienst verbeeld word , door een Bybel met een Lamp, een waakzame Kraanvogel, en een wakkere Haan, die op een Slang trapt; verder dc Voorzigtigheid en de Hoop, door een Spiegel, Slang , Anker, Touwen en een Dolphyn; de Heerfchappye door een gekroonden Leeuw, bondel Pylcn en een gezegelde Wetbrief; de Getrouwheid door een Hond, die zig op 't Altaar in het vuur verbrand, zinfpcclende op dc trouwe daad van O. Mutius SpavoJa.
23 Boven het groote Schildery van dc w i t , ziet men in vier gebogen vakken, vier zinnebeeldige afbeeldingen van de waardigheid en eigenfehappen der Burgcmecftcren en Raaden. In het Noorder vak vertoont zig dc Burgc-
mce-



HET STADHUIS.
3?
meetterlyke Bondelbyl, agter een krans van eikenloof; in het daar op volgende vak, dezelfde Bondelbyl, wordende door een gckroonden Leeuw befchermd; — In het derde vak ziet men een Dolfyn, Spiegel, Anker en Slang, als zinnebeelden van Voorzigtigheid en Vertrouwen; in het vierde vak vertoont zig een Bybel, Oijevaar en Haan, kentekenen van Godsdienftigheid en Wakkerheid.
24 Ook ziet men nog aan elk der vier zyden van de twee Schoorfteenen, negen, en in 't geheel 36 Wapens van de Raaden, welke het eerst in de Raadkamer zitting gehad hebben; en tusfchen de middelde Vengfters ziet men de Wapens van de 36Raaden van 't Jaar 1737, wanneer de Raadkamer op nieuw werd yerfiert in twee reek£en, elk van 18, zynde alle als de eerstgemelde, in hout gefneden, en met de daar toe vereischte koleuren befchildert. Boven aan elke reeks leest men s. p. q. a. het welk betekend, de Raad en 't Volk van Amfterdam, en onder aan ftaat mdccxxxvii.
de ju stitie-kamer.
1 Digt by de Raadkamer vind men de Juftitiekamer, boven welkers ingang men desgelyks een open rond gewaar word, gclyk als boven de deur van Burgemeefters kamer, aan welkers zyden men twee naakte Kindertjes ziet uitgehouwen, dragende elk een Bondelbyl, cn onder aan vertoonen zig twee Arenden, met uitgefpreide vleugelen, van welken de eene een bondel Pylen , als een zinnebeeld van Eendragt, en de andere dc Slangenitaf van Mercurius gevat heeft.
2 Boven dit rond ziet men, in een]vierkant tafreel , Amphion de muuren van de Stad Thehe ftigten, door het fpeelen op zyn harp. Voor zyne voeten ligt allerlei Bouwmeefters gereedfehap, als werktuigen, die men by
C 3 het



33 JVEERELDLTKE GEBOUWEN,
het bouwen niet ontbeeren kan. Dit is eene Poeëtifche verfiering, eu fraai uitgehouwen.
3 De Jujliüe-kamer intreedende , ziet men Noordwaards en Zuidwaards vier Korintifche Kolommen met ficrlyke hoofdftukken, doch van Bremerfteen gemaakt. De vloer pronkt met drie konftig ingelegde witte marmere kruisfen,uit het Wapen der Stad, en met twee groote Slagzwaarden, welke aan weerszyden van dezelve liggen enz.
4 De Schoorfteen is desgelyks van marmer, en het Schoorfteenft.uk fraai gefchilderd, door eenen Nicolaas de Held Stokade, beftaande uit drie bczondere ftukken, naamlyk.
5 Het middelfte verbeeld Amfterdam in de gedaante van eene Maagd, kenbaar door drie witte kruisfen op haar kleed, en op haar hoofd de Keizerlyke Kroon; in haar regter hand houd zy een Wccgfchaal in cvenwigt, en in de linker hand den Schepter met het alziende oog. Aan haar regter hand is zy verzeld van de Wysheid, onder de gedaante van Pallas, en aan de linker hand van dc Foorzigtlgheid en het Huisbeftier , welke alle een vuurfpuwenden Draak, alsmede de-boosheid, het geweld, bedrog, en andere ondeugden met voeten treeden.
6 Aan de zyde naar den trap vertoont zig eene Maagd , welke met een Zweep en een zeker Kruid de Wespen of Horfels verjaagd, tcrwyl twee naakte Wigtjcs zig onder haar kleed tragten te verbergen, om voor dit ongedierte beveiligd te zyn.
7 Naar de zyde der vengfters ziet men eene Maagd met ecu Leeuwenhuid omhangen, cn met de knods van Hercules gewapend, zig fpoeden om de andere te hulp te komen, alles zinfpeelende op deeze kamer , vermits die tót gebruik dient om onnutte en kwade menfehen, die
den



HET STADHUIS.
39
den Burgerftaat ontrusten en kwellen, hun verdienden loon te verfchaffen.
DE V U Y.
1 Nu komt men eindelyk tot de Puy van het Stadhuis, welke men ook de Aflees-plaats noemt, omdat van dezelve, na voorafgaande klokgelui, alle keuren, wetten , vonnisfen en andere zaaken, ten aanhooren van 't volk, afgelezen worden.
2 De Puy, eene foort van Gaandery zynde, heeft twee ingangen, een uit de Juftitie-kamer, en een uit Burge. meefters-kamer, boven welkers ingangen van binnen, men eenige vaarfen leest, in tweeën verdeelt, hebbende betrekking tot het fluiten der vreede met Groot Brittanje, in den Jaare 1674. Wie de maker van dat versch is, weet men niet.
3 Ook is de Puy nog verfierd met een fraai Zolderff.uk, door Johannes Bronkhorst gefchildert, en in drie vakken verdeeld. Het middelftc verbeeld den tyd, op eene ge" woone manier. Naar de zyde van Burgemeefters-kamer is de Eer en Roem uitbazuinende Faam afgebeeld, maar na den kant der Juftitie-kamer, is het gerugt of die Faam , welke met haar Trompet niet dan Smaad en Schande uitblaast, zeer wel kenbaar aan de verwarde Hoofdhairen en "Vleermuis vleugelen, zynde alles, als een zinnebeeld op deeze plaats, daar altoos zo wel de tot fchande als tot eer ftrekkende zaaken afgelezen, en aan het volk be» kend gemaakt worden.
MERKWAARDIGHEDEN VAN DE VERTREKKEN EN VERSIERSELEN DER DERDE VERDIEPING.
1 Als men den trap, die in 't Noordoosten van de Burgerzaal is, opgaat tot op de derde verdieping , dan ziet C 4 men



4* WEERELDLTKE GEBOUWEN,
men daar rondsom, in 't Portaal van den trap vier Schilderftukken hangen, verbeelden zeer oude Schutters gezelfchappen, met hunne Capiteins , Luitenants cn Vaandrigs.
't portaal.
1 Het Schildery boven den ingang na de kamer van de Diemèrmeer, is gefchilderd door Alion, met 35 Schutters : dc Kapiteins en Luitenants hebben ieder een kort geweer, cn elk een half of Borst-Harnas en blaauwe Cherpen; de Vaandrig heeft een geftreept Vaandel van wit, blaauw cn geel op den fchouder; hier in bevinden zig drie Zwaartdragers, een van dezelve heeft een Rondas met zilver loofwerk ingelegd; agter op de Gaandery ftaat een met ccn Staf van Commando, met oranje, wit en blaauw omflingerd, cn vier met Snaphaanen.
2 Allernaast dit Schildery hangt ccn dergelyk ftuk , door Paiilus Moreelfen gefchildert, omtrent het jaar 1600 verbeeldende 27 Schutters.
3 Tegen over dit ftuk, is nog een ftuk van den zelfden Meester , zynde gefchildert in 't jaar 1603 in het welke 21 perfoonen zyn afgebeeld.
4 Boven de deur van het Groote Kramers Gild, hangt een dito van Komelis Ketel, omtrent den Jaare 1690 gefchildert ; deeze perfoonen zyn alle van klccding en geweer als in het eerfte, hier in zyn 32 Pourtretten.
5 Op dit zelfde Bordes, tegen over de Vengfters, hangt eenbyna gedoodverft Schildery van Gerard de Laresse ; 't verbeeld den Keizer Caligula, die zyn Paard Burgemeefter maakt. Het is jammer, dat die groote meefter dit ftuk niet zelfs opgefchilderd heeft; intusfehen kan het dienen, tot een volkomen voorbeeld van ordonnantie en groeping, ook de groote en wyking der beelden op de eerfte en tweede en verdere gronden.
de



HET STADHUIS. 4i
DE KAMER VAN HET GROOT KRAMERS GILD.
1 Deeze kamer , welkers ingang men ziet ten Westen van het voornoemde Portaal , is een luchtig en fraai vertrek. In hetzelve ziet men een Schoorfteen-mantel, die op houten Kolommen rust, cn voor den Schoorfteen is een Schildery, verbeeldende vier oude Overlieden van dit Gild, benevens den Gildeknegt.
2 Boven de deur ten Zuiden van den Schoorfteen,ziet men een oud Schilderftuk van Jacob Corneliszoon van Oostzaanen, vertoonende een bekranste Gilde Os, voor wiens afbeelding men een vers leest. En in dc Fries van de lyst ftaat, met zwarte en vergulde letters, te Ieezen, wie de Os gewonnen heeft. Weegcnde 1912 ponden.
3 Ook ziet men in dit vertrek , drie Naam - Borden der Overlieden hangen, van welke het nicuwfte pronkt met een zeer fraai vergulde lyst; en naast dit bord, hangt een zinryk vers van Hermanus Asfchenberg , die in den Jaare 1760, als Overman van het Gild werd aangefteld
Uit het voornoemde Portaal, gaat men Oostwaarts, in een korten Gang, en aan deszelfs Oostzydc ziet men de
REGT KAMER DER DIEMER OF WATERGRAAFS-MEER.
1 In deeze kamer ziet met rondsom den waad eene hartenjagt, en andere Schilderyen. Aan de Zuidzyde van deezen Gang heeft men den ingang tot de Konstkamer.
DE KONSTKAMER.
1 Boven den ingang van deeze kamer leest men eenige verfen van Jan Eaptista. Deeze kamer is in het begin van deeze Eeuw, op aanzoek der liefhebbers van de Teeken- en Schilderkonst met vergunning van BurgemeeC 5 fte-



4* WEERELDLTKE GEBOUWEN,
fteren, tot een Kunstkamer of Konstzaal ingerigt. Men houd in dezelve jaarlyks Redenvoeringen over de konst, by het uitdeelen der premicn voor de Jeugd, die zig het best in 't beoefenen der konst gekweeten hebben en boven andere uitmunten.
2 Men ziet in deeze kamer vcrfcheidene fraaije Schilderyen, Beelden of modellen van gips, meer dan levens groote gemaakt, Tekeningen, Prenten en andere koustftukken. Als onder andere eene fraaije verzameling van nieer dan 7000 ftuks Prenten van de bcroemfte Italiaanfche, Franfche cn Nederlandfche Meesters, vervat in 52 Boekdeelcn , zynde door den Konstlievenden Heer Hinlopen , in den Jaare 1709 aan dc Konstkamcr by Testament , ten dienfte der Konstminnaaren , vereerd geworden.
3 Onder de Schilderyen ziet men ook het uitmuntend afbceldzel,van denvermaarden Zeefchilder Bakhuizen, door hem zeiven levensgroote in den ouderdom van 68 Jaaren gefchildert, zittende aan een tafel met mantel en bef, houdende, in dc regterhand, eene fchryfpen en een blad papiers, op het welk zyn eigen beeltenis, als in zwarte konst, door hem zclven gefchrapt, nog eens te zien is , in zyn linkerhand.
4 Onder dit Pourtrait van Bakhuizen , bevind zig een klein ovaal afbeeldzel van den voornoemden Heer Hinloopen, waar onder gefchreven ftaat Michel Tymetisz. Hinlopen, Iram vin'cit virtus..
schilderyen in de gang naar de krygsraads-kamers.
1 In deeze gang ziet men tien oude Schutters Schilderftukken hangen, als cerftelyk aan de regter hand, voor de groote Krygsraads - kamer, de zogenaamde Bras-
pen-



HET STADHUIS. 43
pennings maaltyd, gemerkt S. en getekend C-^T, gein °
fchildert in 't Jaar 1533 door Cornelis Antoniszoon, in welk ftuk zeventien St. Joris of Voetboog Schutters verbeeld zyn; alle in eenerlei kleeding , zittende aan een tafel, op welke twee gebraden Vogels j in een fchotel liggen , beneven ander tafel gereedfehap.
2 Van dien zelfden Meester hangt ook een ftuk met 16Schutters, bovenden ingang van de kleine Krygsraadkamer. Aanmcrkelyk is hier by , dat ccn 'Schutter met een kelkje in zyn hand hier op afgebeeld ftaat, en volgens een opfchrift, met olieverf, op den rug van het ftuk, verbeeld die perfoon C/aas Gaaf, zynde de Oud-Overgrootvader van den Heer Burgemeefter Nicolaas Witfen.
3 Een Schutters-ftuk van Dirk Barentz. ziet men voor den ingang, op de linkerhand tegen over dat van het Braspenningsmaal , gemerkt C. zonder Jaargetal: in dit ftuk vertoonen zig 14 Boog-Schutters, alle in 't zwart gekleed; één van hun heeft een briefje in de hand, waar op gefchreven; in vino ver 1 tas: in'de wyu is de waarheid,
4 Aan denzelfden kant, naar de vengfters, naast de deur, tegen over den ingang, ziet men een ftuk met 25 Schutters , doch geheel van de voorige manier onderfcheiden , gemerkt 15A88 , en gefchildert door Cornc lis Ketel.
5 Naast aan het vengfter hangt een ftuk van eenert Dirk Jacobfen, gefchildert in 't Jaar 1553, met twee-entwintig Schutters, gemerkt D, zynde in het coify gecouleurd bruin, met zwarte inboortzels om hals en handen , alle uniform gekleed; hebbende ieder een byzonder Schutters teken, zynde een Hollandfche Tuin, in welke een Wapentje met een rood Kruis ftaat; onder aan den Tuin hangt een Handboog , verbeeldende alles van zilver gemaakt te zyn,, bovendien zyn alle deeze Schutter*
ken-



44 TVEERELDLTKE GEBOUWEN,
kenbaar aan 't geen hun in de handen gefchildert is, tot een teken,welke haudteering zy gedreven hebben.
6 Regt tegen over het voorgaande ziet met een Schilderftuk van Dirk Barentze met 19 Schutters, alle in 't zwart gekleed , met ouderwetfche Mutzen op hunne hoofden, enz.
7 Naast dit ftuk ziet men een Schildery van Dirk Jacóbz, ook met 19 Schutters, zynde dit ftuk gefchildert Ao. 1564 en dus van laater tyd. Deeze Beelden zyn alle in eene byzondcre klccding, waar uit blykt, dat de ■uniformen allcngskens zyn afgefchaft. In dit ftuk ziet men een perfoon, agter een ovaalronde tafel ftaan, hebbende een zeer groote vierkante rooden baard, en zo het fchynt, houd hy een Osfcn - Drinkhoorn met goud beflag, met beide zyne handen, tot een bewys, dat de Drinkhorens in dien tyd en nog veel later 'in gebruik geweest zyn.
8 Nog een Schildery van denzelfden Dirk Jacobz , met 2.1 Schutters van de St. Joris Doelen , ziet men hangen boven den ingang van het Portaal, zynde gemerkt 15B55.In het zelve word een bcrgagtiglandfchap met oude ruinen verbeeld, en een St Joris te paard, die tegen een draak vegt, agter welke een vrouwtje met een Lammetje, welk alles zeer natuurlyk is gefchildert.
o Verder ziet men in het opkomen van den trap, aan de re<ner zyde , een ftuk van Dirk Barentze , gemerkt 15L66 verwonende 18 Schutters, die met eene vrouw aan tafel zitten, vermocdelyk de Castelynesfe van de Doelen verbeeldende.
10 Tegen over voornoemde Schildery, hangt een ftuk vertoonende 32 Schutters met eene Vrouw, zynde ge. merkt 15A80, en gefchildert door Kornelis Ketel. Dit is het eerfte ftuk, in welk men een Vaandrig met het Vaandel op fchoudcr, alsmede den eerften Snaphaan ziet,ook
zyn



-Bh.
HET STADHUIS. 45
zyn de Schutters niet in uniform gekleed , maar van eene gantfche andere dragt, welke naar de oude Spaanfche dragt zweemt. Een perfoon misfehien een Redenryker, word daar in afgebeeld met ccn rol papier in zyn hand,op Welk dit ouderwets Rymtje ftaat:
God heeft den Wyn Tot Medicyn, Uw nu gefchonken; Maar brengt ookpyn, Scheetlyk fenyn, Te veel gedronken.
schilderyen in de.kleine krygsraad kamer.
De kleine'Krygsraad-kamer is een ruime kamer, alwaar Kolonellen alleen vergaderen. In dit vertrek ziet men vier oude en kleine , cn drie groote en nieuwe Schutters-(hikken hangen, welke laatfte byna hondert jaaren laatcr zyn gefchildert dan dc eerfte.
De vier kleine oude /lukken zyn
1 Een oud ftuk, zonder merk of Jaargetal, door Cornelis Teunisfen gefchildert,met 21 Handboog-Schutters.
2 Een oud Schildery van Jacob Cornelisfen, met 16 Handboog-Schutters, gemerkt 15C53, hangende by de glaafen naast den Schoorfteen. Voor aan in het zelve ftaat een perfoon, wyzende op een briefje, welk op de tafel ligt, op welk gefchreven ftaat, verkrygt en zwygt.
3 Een fchildery van Dirk Cornelisfen, met 19 Schutters , hangende tegen over de vengfters naast het groot ftuk naast den ingang. Agter op dit ftuk zyn dc volgende worden gefchreeven: _ De perfoon met de bonte mantel aan, «cornelis lambertzenopzie, Overgroot-Vader van den Heer Burgemeefier cornelis wit zen, geftorven in''t Jaar 1591.
4 Een



46 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
4 Een oud ftuk met 22 Schutters van dien zelfden Meester gefchildert A°* 1554, hangende op de andere zyde, naast het groote ftuk.
De drie groote nieuwen ft ukken zyn»
5 Voor den Schoorfteen hangt een ftuk van Paulus Moreelfen, te Utrecht geboren 1571 alwaar hy Schepen cn Raad is geweest, en in 't Jaar 1638 aldaar overleden. Hy was een konftig Schilder en goed Bouwmeester.
6 Tegen over dit ftuk ziet men een ander, door Rembrand van Ryn , A°. 1642 gefchildert, verbeeldende een Schutters gezelfchap, welk optrekt. In een fchild, het welk boven in het ftuk, als aan de muurfchynt opgehangen, vind men de door Rembrand getekende naamen der Officieren en Schutters. Dit is een ongemeen fraai Schildery, doch door den tyd met het fchoonmaken en repareeren in waarde verminderd.
7 Tegen over de vengfters hangt een ftuk van Jacob Bakker met 21 Schutters, en hunne naamen tot 18 toe. Zommige meencn, dat dit ftuk door Rubbenszou gefchildert zyn , doch dit is echter zo niet.
DE GROOTE KRYGSRAADS KAMER.
Dit vertrek is zo groot als Schepens - kamer, boven welke hetzelve geplaatst is. Aan het einde van deeze kamer , ftaat een lange tafel voor de Kolonellen, benevens eene kleine vierkante tafel, voor den Secretaris. Verder is deeze kamer aan drie zyden, met drie ryen zitbanken boven elkander voorzien, tot plaatfmg voor de Kapiteinen , Luitenants en Vaandrigs , als de groote Krygsraad vergadert, of anders Kapiteinen alleen. Ook is deeze kamer verfierd met 11 fraaije Schutters SchilderHukken , die aldaar omftreeks het begin, of in 't Jaar 1683 uit de Klovenicrs- en Handboogs- Doelen zyn overge-
bragt,



MET STADHUIS. 4?
Dragt, en tot een aandenken voor de liefhebbers van konst en oudheid geplaatst. Wy zullen dezelve ftuk voor ftuk opgeeven.
1 Een uitmuntend ftuk van Bartholomeus van der Helst, het weikin 't Jaar 1648 is gefchildert, hangende aan de Zuidzydc van het vertrek. Het verbeeld een teerend Corporaalfehap Burgers, uit het Vaandel van den Kapitein Cornelis Jan Witsen , die door zyn Lieutenant Johan van Waveren, geluk gewenscht word, met de vrede in voornoemde Jaar gefloten. — Dit ftuk is zo oyerheerlyk gefchildert, dat 'cr voor enkele gedeelten uit hetzelve, zo men zegt, fchatten zyn geboden, en alle kenners befchouwen het met verwondering.
2 Nog een Schutters ftuk van denzelfden voornoemden Meestcrlyken hand, hangt agter de zitplaats van Heeren Kolonellen, in de onderfte rey, en is gefchildert in't Jaar 1639, en geen van zyn minfte, zo in ordonnantie,actie, coloriet, als houding en kleeding van alle voorige onderfcheiden. De Tekening, zo wel als 't Penceel van dien Meester is voortreflyk, zynde alles natuurlyk en zeer konftig gemaakt.' Het verbeeld een optrekkend Corporaalfehap uit het Vaandel van den Kapitein Roélof Bleker , verbeeldende 30 Perfoonen , met 28 naamendaar onder.
3 Een groot Schilderftuk van den vermaarden Govert Flink, gefchildert in 't Jaar 1648. Hetzelve verbeeld een Corporaalfehap , uit het Vaandel van den Kapitein Joan Huydecoper, Heer van Maarfeveen. Dit ftuk hangt tegen over de vengfters, en is zeer fraai in zyn foort.
4 Een fraai Schutters ftuk hangt boven den ingan** cn is gefchildert A°- 1625, gelykende wel eenigzins naar het penceel vm[Fau/us Moreels en maar niet geheel; het is zeer goed getekend, vry wel van houding , en zeer verfchillende in geweer en kleeding, dus van een byzondere
Jfniaak-



48 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
froaak, Het verbeeld 13 Perfoonen, waar onder 8 Schutters en 2 Sergeanten ftaan , doch de Kapitein Alhert Coenraad Burg, de Lieutenant Pieter Evertz Huift en de Vaandrig Arent van Buil, zitten gezamcntlyk aan een tafel, met eene tekening voor zig , waar op gefchrcvcn ftaat, de oude Waal, zynde afgebeeld, zo als dezelve was, eer het nieuw Eiland was aangelegd.
5 Een groot ftuk van Kornelh Ketel, gefchildert A°. 1589, hangt in den hoek tegen over de glaafen, naast de zitplaats van Colonellen , verbeeldende het Korporaalfehap van Capitein Dirk Rozenkrans. ,, In dit ftuk „ (zegt van Dyk) als het oudfte na het Jaar 157S, ziet men de eerfte ordentlyke Schutters Compagnie in 't welk de Kapitein, Lieutenant en Vaandrig, alle wel „ kennelyk zyn , en het is iets byzonders , dat in deeze Schilderyen niet alleen drie Perfoonen, met de al„ leroudfte zoort van Snaphaanen,maar ook zes zwaartJ5 dragers zyn, van ouds Klopvegters genaamt, waar van de cene een Schild, en de andere een Rondas aan den arm heeft. Deeze of dergelyke Zwaartdragers „ vind men niet in de voorigen , dan alleen inN". 10 „ in het Portaal voor de kleine Krygsraad-kamer , en , geheel gcene in de andere volgende. De kleeding en wa„ penrusting deczer Schutters verfchilt zeer veel van de voorgaande en volgende enz.
6 Een ftuk A°. 1628 van A. Lion gefchildert, hangt naast het voorgaande, verbeeldende 19 Schutters , de Kapitein, Lieutenant, Vaandrig en Adelborften, zyn van de gemcene Schutters te onderfcheiden. Zy ftaan alle in volle wapenrusting tot aan de knie toe, hebbende hunne hoeden op 't hoofd , doch zonder bygevoegde naamen. Dit ftuk is zeer fraai en uitvoerig gefchildert, inzonderheid is de inlegging der yzeren harnasfen, als met zilver .ingelegd loofwerk, zeer natuurlyk verbeeld,
als.



II E T STADHUIS.
49
als mede de loop van een Snaphaan met geel koper lofwerk verfierd, en parlemoere plaatjes. Kortom alles is even fraai en kondig gefchilderd. In het verfchiet ziet men ook nog 't Schildery van No. 3 (in 't portaal voornoemd , pag. 40) als aan de muur opgehangen afgebeeld, waar uit blijkt, dat het de opvolgers zijn van die Schutters, welke in dat ftuk liaan afgebeeld.
7 Naast het voornoemde ftuk van A. Lion , hangt nog een van dien zelfden Meefter, gefchildert met 25 Schutters, al zo fraai als 't voorgaande,doch van eene andere ordonnantie, vermits deeze knieftukken zijn, en agter dc voorfte ziet men nog eene rey Schutters ftaan , als op eene Galery, zynde dezelve alle goed getekend en gefchilderd.
8 Naast het voorgaande hangt een Schildery van een onbekend Meefter, zynde van een geheel andere ordonnantie, fmaak en penceel; het verbeeld neegen perfoonen, naamlyk Capitein , Lieutenant, Vaandrig, twee Sergeanten en vier Adelborften. — De Officieren ziet men in de voorgaande ft ukken alle afgebeeld binnens-kamers, maar in dit ftuk ftaan zy in de open lucht, zynde in volle montuur fraai uitgedoscht: hunne lederen kolders zyn met gouden pasfementen omzet; hunne broeken zyn niet alleen op dc kleppen cn aan de zyden, maar overal met een rey knoopen bezet, gelyk ook de kniebanden, vertoonende een zeldzaame dragt , die men in geen der andere Schildcrftukken,voor,noch na,verneemt.
9 Hier naast ziet men een ftuk van den vermaarden Pourtrait-Schilder frans hals hangen , gefchildert in zyn besten tyd Ao. 1637, verbeeldende 13 Perfoonen, doch alle zonder naamen. Het ftuk is fraai gepenceeld, goed van ordonnantie en de Beelden uitmuntend van ftand en houding. Het zonderlingftc echter is, dat zij zig alle zeer dor en rank vertoonen, zo dat men ze wel de magere
D Com-



50 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
Compagnie zou kunnen noemen. - De Vaandrig word daar in afgebeeld als een regt vrolyke bol.
10 Regt tegen over laatstgemelde ftuk van Fransch Hals, agter de zitplaats van Coloncllcn, ziet men, in de bovcnde rey, een ftuk hangen, vcrmoedelyk van Jacob Bakker, met 17 Schatters, benevens derzelver naamen , met vergulde letters, uit het Vaandel van den Capitein Jacob Jacobfe Roch.
11 Tusfchen dit ftuk cn dat van Cornelis Ketel, hangt een door, Theodorus dc Keizer, Ao. 1633 gefchildert, verbeeldende 16 Schutters, vol uit van het hoofd tot de voeten, doch iets kleiner dan levensgrootte, zynde dc agterfce Beelden in 't verfchict veel klcinder dan de voorfte. Dit ftuk kon beter zyn , cn munt niet uit.
de wapenkamer.
1 Dit is een van dc voornaamfte en grootfte vertrekken van de derde verdieping, beflaande de geheele Oostzyde, cn het grootfte gedeelte van dc Noordzyde van 't gebouw. Men ziet daar eene groote menigte Stads Schiet- en Zydgeweeren, als Snaphaanen , Bajonetten , Degens, Draagbanden, Kruidtasfen, en ander oudZydgeweer, als mede gladde yzcren Cuirasfen, Ilarnasfen, het welk alles tot een gedagtenis aldaar bewaard, fierlyk in orde gefchikt, cn glad en fclioon onderhouden word. Men zou, in tyd van noodaeene groote menigte Ingezetenen, daarmede kunnen voorzien, om zig tegen binnen of buitenlandfche vyandclykheden te verdeedigen.
de e e u r. s.
1 Dc Stads-Bcurs werd, in den Jaare 1608, in'tRokfrin, ten Zuiden van den Middeldam of Fygendam gcftigt, gelyk uit het opfchrift van een zwart marmeren
fteen



DE BEURS. 5?
fteen blykt, welke in den Noordwcsthoek der Gaandery is ingemetzcld, bevattende de navolgende woorden: Door Gods zegen is tot gerief der Coopluideu deeze Borfe geftigt, en Ao. CiODCVIII. den XXIX Mey, den Iften Steen gelegd, en den Iften Augustus CIDIOCXIII. de Ifte Vergadering geweest. Dc eerfte Heen is gelegd , door henrik hooft, jongftc Zoon van den Regeerenden Burgemeefter ,cornf. lis Pieterszoon hooft, een broeder van den beroemden Hiltoricfclirijver pieter corneliszoon hoof t.
2 Toen was bet gebouw 200 voeten lang en 124 voeten breed, en heeft dus ruim 55 jaaren geftaan, wanneer men befloot, om hetzelve te vergrooten, en in den tegenwoordigen Itaat te herbouwen , zynde thans een langwerpig vierkant Gebouw, hetwelk zig van 't Noorden naar het Zuiden (trekt, en op vyf boogen rust; eene groote in 't midden,-en vier kleinere aan weerszyden.
3 In 't Noorden, is de voornaamfte opgang ter cener zyde, langs trappen, en aan de andere zyde, langs eene ryzendc vlakte. Noordwaards is het gabouw, met twee yzeren hekken, afgefloten. De Zuidelyke opgang, alwaar het ook nog is afgefchut, dooreen houten hek, met twee ingangen , heeft 'thans , aan weerskanten twee zwaare yzeren hekken, ieder met twee deuren.
4 Het Wapen der Stad ziet men in 't groot, aan den Voorgevel van de Beurs pronken. De Agtergevel is met een grootcn fteenen Mercurius verfierd, die eenige vrugten en koopwaaren onder den linkerarm draagt, zynde geplaatst, tusfchen twee houten deuren, welke des zomers, by heet weer,geopend worden, om verfchc lucht op de Beurs te brengen. De Konftenaar Bartholomeus Eggeris, heeft dit Mercurius Boe ld, in 't begin van den
D a Jaare



52 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
Jaare 1670, voorden aanbefteldenprysvan 600Guldens, gemaakt.
5 In het Frontefpies van den Agtergevel ziet men desgelyks het Stad?-Wapen, benevens eenige Baaien, Pakken en Vaten met Koopmanfchappen aan weerskanten uitgehouwen.
6 Het langwerpig vierkant Plein, alwaar de Kooplieden des middags vergaderen, is met eene brcede Gaandery omringd, welke rust op 23 Boogen , bcdraagende 46 blaauwe Arduinftecnen Pilaarcn , van welke ieder zyn nommcr heeft, by welke men de Kooplieden , die doorgaans aldaar hun vaste ftandplaats hebben , gémaklyk kan vinden, vermits op de meeste Pilaarcn de naamen der Steeden of Gewesten ftaan, op welke de Kooplieden, die zig daar omtrent onthouden, handel dryveu.
7 Boven eiken boog ziet men een Nis van blaauwe Arduinfteen , tusfchen het metzclwerk ingevoegd , in welke men Beelden of andere fieraaden zou kunnen plaatfcn. Buitcnwaards rust dc Gaandery aan weerskanten, op 24 overwelfde boogen; twaalf aan elke zyde, welke men van Stadsweege verhuurt of gebruikt worden. In een van deeze bogen, naamlyk, de derde aan dc Oostzyde,houd men Corps de Garde van denNagt of Ratelwagt.
8 Voornoemd plein , daar de Kooplieden vergaderen op dc Beurs, verftrekt ook tot gebruik van de wakende Schutters der 60 Burger-Compagnien, alwaar zy zig des zomers namiddags, beurtswyze, in den wapenhandel oeffenen. Desgelyks worden ook de Stads Soldaaten , die hier in guarnizoen leggen, geëxerceerd, en maandelyks op deeze plaats, des morgens vroeg, betaald. Ook worden hier de Brandfpuitcn geprobeerd, en de Brandfpuitslieden in het gebruik van dezelve onderwezen.
9 Aan weerszyden , boven de Gaandery der Beurs, heeft men ook eene foort van Gaanderyen , welke in ec-
ni-



DE KORENBEURS.
53
nige vertrekken zyn onderfcheiden , en niet altcos tot eenerlei gebruik gehouden worden. De Gaandery, in 't Oosten, dient tegenwoordig tot een Timmerloots; de Gaandery, in 't Noorden, verftrekt nu gedeeltelyk, tot een woonplaats voor den Beursknegt, en werd wel eer bewoond door den Stads-Architect. Aan de Westeyde worden verfcheidene winkels gehouden, als onderen anderen van Boeken , Prenten, Gereedfchappen, Galanterywaaren, en andere fraayjigheden. Ook vind men aan dien kant meer Zuidwaarts, een groot vertrek alwaar Schiktcrycn verkogt worden , waar agter een Scherm* fchool is gevoegd enz,
de korenbeurs.
i De Korenbeurs, of Korenmarkt, is gebouwd over V Water, Zuid waards tegen den Ouden Brug, en in den Jaare 1617 voltrokken, zynde toen van hout gemaakt, cn op geheide paaien gegrondvest, beftaande uit een langwerpig vierkant plein, welk eerst van vooren open, cn ter wederzyden en van agteren, met eene overdekte Gaandery beflooten was, rustende dezelve op 5a houten Pilaarcn. Onder dccze Gaandery, had men langs de wanden , ccne groote menigte gefloten Banken en Kasjes, waar van de Koopliedenen Makelaars de neutels hebben, en waar in de monfters der Graanen bewaard worden. Tot geryf der Korenhandelaars, waren agter en nevens de Gaandery twee of drie vertrekken, alwaar men onder anderen ook de Koorenmonfters woog.
a Dit gantfche gebouw nu heeft men, in den Jaare 1766 . gehecllyk tot den grond -toe afgebrooken, en een veel fterk er en fierlyker gebouw van fteen in deszelfs plaats gefteld, zynde van vooren met een fraai yzeren hek met deuren gefloten, in 't welk de ftaf van Mercurius, en daar boven Koorenairen zeer konftig zyn afgebeeld. Van D 3 ag-



54 WEÈRELDETKË GEBOUWEN,
ag'teren pronkt het gebouw met het Stads - Wapen, zynde de gedaante en inrigting byna als de voorgaande tot gcryf van de Korenhandelaars ingerigt.
KOORENMEETERS HUIS.
i Het zelve is gelegen op de Nicuwezyds-Kolk, zynde een langwerpig vierkant gebouw , met een fteenen opgang aan elke zyde, voerende het Stads-Wapen in den gevel. Het beftaat inzonderheid uit een groot vertrek, alwaar de Arbeiders hun verblyf houden, cn boven dit vertrek is dc Koorcnmeeters - Gildekamer. Onder het zelve, ziet men cenen ruim en overwelfden kelder, welke tot verblyf der Arbcidftcrs isgefchikt. Aan den Oostkant van't gebouw ftaat een Pomp, welke tot een algemeen gebruik van de buurt is.
HET STADS EXCYNS-HUIS.
1 Het Stads Excyns - Fluts, weikin de Jaaren 1637611 1-638, in den tegenwoordigen toeftand is herbouwd, ftaat op den hoek van dc Oudcnbrugfteeg , aan het Oosteinde der Ouden Brug, en is met twee Gevels met breede hardftecnen Kolommen verfierd; en in 't Noorden met twee Stads-Wapens. Het Jaargetal ftaat in de Wester Gcvel.
2 In dit gebouw zyn verfcheiden vertrekken, tot den ontvangst van de Stads-Excynfen van Graanen , Bieren, Wynen, Turf en Kooien, en tot byeenkomst der Commisfarisfen van de Excyns. Ook vind men in een of meer dier vertrekken , verfcheidene Schilderyen en Pourtraiten.
DE OUDE WAAG.
ï Deeze Waag is in den Jaare 1566 volbouwd , alhoe
wel



DE OUDE WAAG.
55
wel het jaartal 1565 in de Gevel ftaat. —' Het iseeii vierkant gebouw van blaauwe arduinfteen , fbande tegen over het Stadhuis op den Dam, twee verdiepingen hoog gebouwd tot aan het dak.
2 De onderfte verdieping is gefchikt tot eene Waag en de bovenfte tot een Wagthuis voor Soldaaten , die hier ter Stede in bezetting zyn. In hetzelve heeft men twee vertrekken; een voor den Opper- en een voor de Onder-Officiers. En boven deeze zyn dc vertrekken voor de gemeenen, met Hangzolders voorzien, waar op dc Slaapplaatfen zyn gefchikt, en nog wat hooger, zyn twee afgefchoten vertrekken onder 't dak, alwaar geweer word geplaatst en fchoon gemaakt.
3 De Schoorftecn-Ralken en Bindtcn van de twee eerstgenoemde vertrekken zyn zeer fraai verfierd met Stads Wapens, Trommels, Vaandels, Geweer cn meer ander fnywerk. Hét leijendak van de Waag loopt fchuins op. Op het top van dezelve ftaan twee Windwyzers , welke Neptunus cn het Fortuin verbeelden. Twee hardfleenen Schoorfteenen ftcken van vooren tegen de lyst van 't gegebouw, ten ciakc uit , en een dergelyke Schoorfteen, iu 't midden van den lyst des Agtergevels.
4 Aan den Voorgevel der Waag, in 't Westen, is een fraaije dubbele fteenen trap, en op deszelfs plat, twee zittende Leeuwen, houdende de Wapens van Holland cn Amfterdam tusfchen hunne klaauwen: met deezen trap gaat men naar het Wagthuis der Soldaaten.
5 Onder deezen opgang bevind zig een der deuren van de Waag, boven welke eene fraaije kleine beeltenis in marmer uitgehouwen , tusfchen yzeren traliën, is geplaatst, het welk vermoedelyk de Wöïftctfflg van Hercules en Entheus verbeeld. In deeze deur hangt een
paar Schaalen, en in de zes deuren van de Agter- en Zydgsvels, hangen zes paaren dergelyke Schaalen. Boven
D 4 deeze



56 WE ERELDLTKE GEBOUWEN,
deeze deuren heeft men breede luifels gemaakt, om de goederen voor dc regen te bewaaren.
6 In 't midden van de Zyd- cn Agtergevels zyn drie groote gehouwen Wapens der Stad geplaatst geworden.
DE ST. ANTONIES OF NIEUWE WAAG.
i De St. Antonies Poort, na de vergrooting of uitlegging der Stad, tot een Waag bekwaam gemaakt zynde , ftaande op de St. Antonies of nieuwe Markt, heeft bijkans dezelfde gedaante gehouden , in welke zc, volgens een oud opfchrift, in de muur telcezen, in den Jaare 1488 geftigt was. Het gebouw is rondsom van verfcheiden fpits opgaande Toorens voorzien. In den Jaare 1690 is er in 't midden ccn dikken fpitzc Tooren opgebouwd, om te dienen tot een Auatomiekamer.
a Benedenwaarts ziet men vier dubbele deuren tegen elkasder over; in ieder van welke men met een paar Schaalen allerlei goederen weegt, die bij het gewigt verkogt worden. Ook hangt 'er binnen in de Waag een zeer fyne Schaal.
3 De opgang naar de Anatomie-en Gilde-kamer, is aan de Zuidzyde der Waag, en boven dezelve ziet men het hoofd van Hippocrates, zeer konftig uitgehouwen, en op de trapdeur ftaat een geraamte afgebeeld, boven welke deeze woorden ftaan, Huc Tendimus Omnes, dat is, hier in eindigen alle onze pogingen. Boven de deur van dien opgang ftaat Theatrum Anatomicum et Collegium Chirurgicum, dat is, Schouwplaats der Ontleedkunde en vergaderplaats van 't Heelmeesters Gild. Deeze beide vertrekken zyn, den meesten tyd van 't Jaar , voor ecu ieder te zien , wanneer men ilegts twee Huivers voor den opgang betaald.
4 De deuren der opgangen naar de andere Gildekamers
der



DE St. ANTONIES .WAAG. 57
der Metzelaars, Schoenlappers, Schilders enz. ziet men aan den anderen kant, rondsom het gebouw, in dc uitfpringende Toorens, zynde kenbaar, door dc kentekenen van de gereedfehappen der Gilden, welke boven de deuren der ingangen uitgehouwen en afgebeeld ftaan.
5 Verder dient dit gebouw , boven en beneden tot verfcheidene andere gebruiken , als tot een Wagthuis voor de Schutters, cn tot een Ontlcedplaats voor de Profesfooren in de Anatomie-, alsmede tot Gildekamers van de Chirurgyns, Schilders , Smits, Metzelaars en Schoenlappers Gilden enz.
6 De Anatomie-Kamer heeft gelyk de Tooren, (op welke een Vlag tot een Windwyzer ftaat, waar op men 't woord Anatomie kan leezen,) eene achtkante gedaante , en word van binnen verlicht, door eenige glasraamen die in het leiendak zyn gemaakt.
7 In het midden van dit vertrek ftaat eene bewee<*baarc Ontleedtafel, op welken 'sMenfchen Lighaam door kundige Profesfooren, op bepaalde tyden, ontleed word. Rondsom deeze Ontleedtafel ziet men, op een zekeren afftand, acht fchuins boven elkander opgaande Ringen van Zitbanken cn Staanplaatfen. De eerfte of benedenfte zyn gefchikt voorde Leden van de Regeerino- de Infpecteurs van 't Genootfchapi der Geneesheeren en Doctoren, welke boven dc 50 Jaaren oud zyn: de tweede en derde voor de overige Docforen , de oude en dienende Overlieden van't Chirurgyns Gild, en de Meesters Chirurgyns, boven de 50 jaaren; de vierde, vijfde en zesde , voor de overige Mcesters-Chirurgyns; en de zevende cn achtfte, voor de Chirurgyns knegts en verdere aanfehouwers. Deeze fchikking is, zedert den Jaare 1752,by het Geregt gemaakt.
8 Tegen over voornoemde Ringen ftaat de Leesftoel van den Profcsfor der Ontleedkunde; de beroemden Dig-
D 5 ter



5? WEERELDLTKE GEBOUWEN,
ter Caspar Barheus, heeft een daar toe betreklijk Latynsch vers gemaakt, welk men rondom op het lystv.crk van het vertrek kan lezen.
9 Verfebeiden beroemde mannen hebben hier dc Ontleedkunde geoeffend; en de eerfte perfoon, welke hier, zo menberigt, in den Jaare 1550 ontleed werd, was een bekende dief, Zuster Lult genaamt, wiens huid nog op de Chirurgyns-Gildckamer bewaard word en te zien is , benevens andere zeldzaamheden der Ontleedkunde, welke op deeze kamer vertoond worden.
10 In een Portaal voor de Chirurgyns-Gildckamer, ziet men een Glazenkas met Werktuigen , die tot de
Ontleed- en Heerkomst behooren. • De Schoorfteen
van dat vertrek pronkt met de uitgehouwen Wapens van eenige Overlieden, en de wanden zyn rondsom behangen met oude en nieuwe Schildcrftukkcm, verbeeldende veel al gezelfchappeu van Overlieden en Chirurgyns, en Voorlezers of Profesfooren in dc Ontleedkunde.
11 Het nieuwfte ftuk , 't welk in 't Jaar 1761 , door Tibout Regters is gefchildert, verbeeld den zeer vermaarden Profesfor petrus Camper, bezig zynde, in een gezelfchap van Overlieden, met het ontleden van een hoofd. Ook ziet men daar de afbccldzcls van de Doctooren Maarten Jansz. Koster , Sebastiaan Egberts en Ni colaas Tulp.
12 De twee oudfte cn uitmuntendfte (tukken zyn beide van rembrand, maar hetfraaifte van de twee, is, in den Jaare 1632 gefchilderd , en verbeeld Doctor Tulp, en de Chirurgyns Jacob Blok, Hartman Harmansz, Adriaan Slabbraan; Jacob' de Witt, Matthys Kalkoen, Jacob Koolveld en Frans v.m Loenen, welke alle behalven de laatften ook Overlieden geweest zyn.
13 In 't andere ftuk ziet men Doctor Joan Deyman, met een Geanatomifeerd Lyk voor zig, doch dit fraaije
ftuk



DE REGULIERS WAAG enz. 59
ftuk is, in den Jaare 1723 , grootclyks door den brand bcfchadigt. De Overlieden van later tyd zyiï zeer fraai, naar liet leven afgebeeld, door de vermaarde Schilders Arnoldus Bootten, Jan Ma.urits Quinkhard en Tibout Regters.
DE REGULIERS WAAG.
1 De Reguliers Waag, ftaan dc op de Botermarkt, is een zeer fraai vierkant gebouw, met een fierlyken Voorgevel. In dcszelfs Frontcfpies ziet men het Koggcfchip, en 't Zegel der Stad, in 't midden van twee Tritons uitgehouwen.
2 De Frontcfpies van den Agtergevel, pronkt met het Stads-Wapen, welke door twee Leeuwen word vastgehouden. In deeze Waag hangen benedenwaarts , drie paar groove Schaalen, benevens eene fync Schaal. Boven ziet men ccn ruim vertrek of Wagthuis voor de Schuttcry.
DE LOMBARD OF DE BANK VAN LEEN ING.
1 De Lombard is gelegen en ftrekt zig uit van de Oudczyds-Voorburgwal, langs de Lombaardftccg, tot in de Nes, beftaaude thans uit drie groote gebouwen, van welke het Zuidelykst en nieuwfte tot eene wooning dient voor de Concherge van de Bank van Leening, hebbende twee ingangen.
2 Een op dc Voorburgwal, en een in dc Nes. In het Jaar 1740 heeft men boven den eerften ingang, welke de aanzienlykftc is, een vers van 8 regels, door den Heere Balthazar Huydecoper,tot die zaak betrekkelyk gemaakt, op een witten fteen gefchreven.
3 Ook ziet men twee ingangen in het Noorderlyk gedeelte der drie gebouwen, een in de Lombaardltcegen een op de Voorburgwal. Bovenden eerften ziet men het
in-



6o WEERELDLTKE GEBOUWEN,
inbrengen van Panden in de Lombard in fteen uitgehouwen , boven het welk al van ouds is geleezcu geworden de volgende woorden:
Tot behulp der noodt druftigen is hier] gefield, De Banck van Leeninghe voor een dein geld.
4 In den Voorgevel van het zelfde gebouw in de Nes, leest men; Anno CI31QCXIV den 29 April, gefchieue hier de eerfte belcening.
5 Dc Bank van Leening heeft van binnen verfcheiden groote vertrekken, welke tot het gebruik der Commisfarisfen en derzelver Dicnaaren zyn ingerigt. - Onder anderen munt uit, de Vergaderkamer der Commisfaris(en. In den Jaare 1740 heeft de Heer Gerard van Papenbroek, Oud Schepen dcezer Stad, en toen Commisfaris van de Bank van Leeninge, dc volgende latyufche verzen van Seneca voor den Schoorfteen doen plaatfen.
QUI. STATUIT. ALIQUID. PARTE. INAUDITA. ALTERA. ,EQUUM. LICET. STATUERIT. HAUD. /EQUUS. FUERIT.
Waar van dc zin, volgens de vertalingc van den Ileere Huydecoper, hier op uit komt:
HOORT GY , DIE KLAAGT : NIET DIE VERWEERT , AL SPREEKT GY RECHT , GY DOET VERKEERT,
r- Verder zyn 'er nog eene menigte vertrekken, hokken en kelders, in welke dc beleende goederen bewaard worden.
DE GROOTE VLEESCHHAL.
1 De groote Vleeschhal, in de Nes , verftrekte eertyds tot een Kapel van 't St. Pieters Gasthuis, zynde een langwerpig vierkant gebouw, hebbende zes ingangen; een van vooren , een van agteren en twee op elke zyde. Dezelve ftaat Noord waards den Nes, langs de BóerenRivier-Vismarkt i en heeft meer dan 50 Vleeschbanken.
Voor



DE GROOTE VLEËSCHHAL enz.
Voor, boven de groote Vlceschhal, is het Comptoir der Vinders oï Keurmeesters van het Vleesch, hebbende zyn opgang aan de Noordzyde.
i Boven deezen opgang ziet men, in een fteen uitgehouwen, een verken aan de leer en ander geflagt vleesch, waar onder men leest, Die Vinders Kamer 1644.
DE KLEINE VLEËSCHHAL.
1 Deeze Hal ('taande langs dezelfde Vismark in de Nes ten Zuiden, was wel eer,in Roomfche tyden, de Kapel van 't St. Margareeten Klooster , doch is zedert eenige jaaren geheel afgebroken. Het gebouw was pas half zo lang als de groote Hal, doch veel hooger. In dezelve waren 20 Vleesbanken. Het genootfehap der Genecsmeestcren hield wel eer hunne vergaderingen boven deze Hal, doch zedert de afbraak is dezelve verplaatst agter de groote Hal, in een nieuw gebouw, 't welk van agteren aan de groote Hal is aangebouwd geworden.
2 Voor den opgang der Vergaderplaats , ftond een fraaije hardffeenen Poort , zynde van boven verfierd met dc Borstbeelden van Esculapius en Hippocrates, welke beide laatfte weder voor de ingangen van het nieuwe gebouw, agter de groote Hal, zyn geplaatst geworden.
3 In het vertrek, alwaar de Infpé&ores vergaderden hingen twee groote Schilderftukken, welke twee volle Collcgien van Infpeétores verbeelden, en die , benevens andere Schilderyen en fieraaden, naar het nieuwe gebouw zyn overgebragt.
4 Het eene Schildery is, in den Jaare 1724 , voltrokken, door den vermaarden Schilder, Come/is Troost, en het andere Schilderftuk is in den Jaare 1756 door Tibout Reg. ters gemaakt.
5 Ook zag men daar twee getekende Wapenborden der Infpeétores, beuevens eenige gefchilderde af beeldzeis van
Qïlt-



<52 WE ER. EL DL TKË GEBOUWEN,
ontlecdkuudigcn der voorgaande Eeuw, en daar tegen" over een Collegie van In lp e ctores, in den Jaare 1683, doorAdriaan Bakker gefchildert, welke fieraaden, benevens andere benodigtheden , in het nieuwe gebouw zyn overgebragt.
DE W E S T E R--II A L.
1 Deze Hal vertoont zig op de Westermarkt , aan dc Wcstzydc der Keizersgragt, onder een aanzicnlyk fteenen Wagthuis der Schuttcryc, zynde verfierd met een dubbelen opgang. In deeze Hal ftaan 19 Vleeschbanken.
DE HEERENMARK.TS-HAL.
1 Een dergelyke Wagthuis der Schuttcryc met een dubbelen opgang, cn een daar agter gevoegde Vleeschhal ftaat op de llcere::markt, thans het Nieuwe Zyds llecrcn-Logemcnt genaamt. In den Voorgevel van 't gebouw ziet men vier Osfcnkoppen uitgehouwen , tot een bcbewys, dat liet by den eerften aanleg, tot een Vleeschhal is gefchikt geweest.
DE NIEUWE OF BOTERMARKT HAL.
1 Deeze Vlecschhaljs,in den Jaare i737,opdc Botermarkt van ftecn gebouwd , hebbende vier ingangen. Buiten deeze Hallen , zyn 'er nog twee Vlccschhallcn by de Portugeefchc cn Hoogduitfehc Jooden. Dc Portugeefchc ftaat op dc Houtgragt, en de Hoogduitfehc is by hunne Synagoge gebouwd.
H ET S T A A L II O F.
1 Het Staalhof is op de Verwersgragt aan de Westzyde, alwaar het ccn deftigen ingang heeft, zynde van binnen, zo boven als beneden, voorzien van verfchciden vertrekken tot die Fabriek dienftig. Boven in den
Zyd-



HET STAALHOF enz. j|§
Zydgevel van het Staalhof, welke in de Staalftraat uitkomt , leest men de woorden, in 't tarhof , in fteen uitgehouwen; te kennen geevende, dat de Wollen Lakenen aldaar gctard, dat is, genat, gemcetcn en gekeurd worden.
2 In de kamer der vyf ÏVaardyns der Lakenen of Staalmeesters, hangen zes Schilderyen van Staalmecftcrs der zestiende en zeventiende Eeuw, zynde de oudffè gemerkt, met het Jaartal 1559.
3 Elk Schildery vertoont vyf Waardyns , die zitten, maar de Knegt van 't Staalhof ftaat.
4 Ook ziet men daar Naamborden der Waardyns, beginnende het oudfte met het Jaar 1539.
de z y d e - ii a l.
1 Dezelve heeft zyn ingang ten Noorden van het Staalhof, cn boven dezelve zietmeneenZydewormop een Moerbeiblad, by eene Schaal en eenige ftrengen Zyde, afgebeeld.
2 De kamer alwaar de Zyde, ruw en geverwd, gewogen en gekeurd word, beftaat uit een groot bovenvertrek. Voor den Schoorfteen ziet men het Wapen der Stad.
3 Naast voornoemd vertrek isdc kamer der Hoofdmannen van de Zyde-Hal, wier naamen langs de wanden \ in verfcheiden Borden , gefchreeven zyn. Voor den Schoorfteen ziet men het Koggefchip, uit het Zegel deiStad gefchildert.
de saai-hal.
1 De Saaihal■■hééft haar ingang, door een ruime poort in de Staalftraat, aan de Noordzyde. Boven deeze poort ziet men een zogenaamde Agnus Dei, of liggend Lam,' welk een Vaandel draagt, in fteeu uitgehouwen.
2 De



64 WE ERELD L TKE GEB O UWE 2V\
a De Saaihal beftaat, beneden uit twee groote kamers agter elkander, naarnlyk., de Blaauwhai en de ZwarthaL Boven deeze kamers zyn nog twee andere, een voor de Hoofdluiden der Saaineering, en een voor de Staalmceftcrs der Saaijen.
3 Op de kamer der Hoofdluiden hangt een groot Schildery, in welk de vier der eerde Hoofdluiden, benevens de Knegt der Saaihal zyn afgebeeld.
het kiste maké ft. s-p A n D.
i Dit gebouw was wel eer,in Roomfche tyden, gebouwd tot ecu Kapel van 't St. jurriaam of St. Joris Hof. Hetzelve ftaat in de Kalverftraat regt over den Heiligen weg , op den Zuiderhoek van de Olyflagers Steeg. De Kastemakers of Schrynwerkers fielden daar hunne goederen, die zy maakten, als Kasfen , Tafels, Stoelen cn ander werk, te koop, doch is thans door Militairen bezet.
het wit werkers- pand.
i Het Witwerhrs Pand, in 't welk dc Witwerkers hunne waaren te koop Hellen, gclyk de Kistemakcrs in het Kistemakcrs Pand, is thans in het geweczen huis van den Rector der Latynfche Schoolc, aan de nieuwe zyde, in de Graven (Vraat, in welkers Gevel, tot een kenteken, nog een Plak en Roede ftaan.
de stads-timmer tuin.
' i De Stads Timmertuin is gelegen aan de Zuidzyde van de Onbekende of Agtergragt, tusfchen den Amftel en 't Weesperplern, alwaar ten dienftc van de Stad allerlei huistimmermans-werk gemaakt word. Ook vind men daar winkels cn werkplaatzen van Wagenmakers, Smits Slotenmakers, Loodgieters en Leidekkers, ten dienfte
van de Stad, De Stads Timmerbaas benevens den
Boek-



DE STADS TIMMER.TUIN. 65
Boekhouder hebben hunne wooningen aan den Timm'ertuin.
de stads steenhouwery en metzeltuin.
1 Dezelve is gelegen aan het einde van de Leidfche gragt, aan de Noordzyde, op de Baangragt. Boven deszelfs ingang leest men, Stads Metzehuin, Hier word de voorraad van Steen, Kalk en andere noodwendigheden bewaard, tot de dagelykfehe behoeften der Stad.
de stads schuitemakers werf.
1 Dezelve is gelegen op Oostenburg, en een Stads Schuitenmakersbaas heeft 'er het opzigt over.
de stads geschut- en klokgietery,
1 Dezelve is gelegenten einde van deKathuifersftraat, aan dc Baangragt, tegen over de Zaagmolens - Poort, pronkende met het Stads-Wapen in den VoorgeveL Op den top van deezen Voorgevel ftaat een Klok, tusfchen twee fchuins tegen elkander ftaande ftukken Kanon.
2 Als het Gefchut gegoten is, word het geboord,door behulp van een zwaaven Molen , die met een Paard word rond gedreven. Op het Stadhuis, in een gefloten vertrekje, agter de Wapenkamer, word een model van deeze Molen, in 't klein, bewaard.
proef werf van 't geschut en snaphaanen.
1 Dezelve is gelegen op een ftuk Buitendyks Rietland , tusfchen de Nieuwe Vaart en het Ziekenwater, zynde betimmerd met fterke houten lootfen} ten dienfte van 't Werkvolk. Men mag hier ter Stede geen Gefchut verkopen nog uitleveren, voordat het daarbehoorlykbeE proefd



66
JVEERELDLTKE GEBOUWEN,
proefd is, waar toe zes gezwoorne Procfmeefters zyn aangefteld.
stads salpeter huis.
i Hetzelve is gelegen aan 't einde van de Palmgragt of nieuwe Braak, aan de Noordzyde. In den Voorgevel ftaat het Stads-Wapen, waar onder men met ouderwetsch gefchrift leest, treef-feneerhuis. In dit huis word de Salpeter gcrafinecrd of gezuiverd, onder het opzigt van drie Keurmeefters, die een Meefterknegt onder zig hebben.
stads kar en paardestai. len.
i Tot ftallinge van de Paarden, welke gebruikt worden' voor dc As ch- cn Vuilnis - Karren, en ook voor dc Karren zelve, zyn van Stads wege drie gebouwen aangelegd op afgelegene plaatfen; als een by dc Leidfche Poort, een ten einde der Rcguliersgragt, en een tusfchen de Utrechtfche Poort en Amftelbrug.
ar.tillery of wapenhuizen en koorenpakhuizen der stad.
i Het Stads - Magazyn of Wapenhuis aan den Oostkant van den Singel, tusfchen de LIandboogs-en Voetboogs-Doelen, in welk men Krygsgcwcer bewaard, als Kruid, Kogels, Granaaten, Affuiten enz. De gevel pronkt met een konftig uit fteen gehouwen St. Sebastiaans Beeldje, met een pyl doorfchoten, en daar onder het Schutters gereedfehap , wapens enz.
i De Wapenkamer, op het Stadhuis, dient thans tot bewaaring van al het Stads handgewecr.
3 Ook zyn'er vier aanzienlyke Stads-Pakhuizen, tot berging van Graanen en Ammunitie opgerigt, van welke



WAPEN en KOORENPAKHUIZEN der STAD. 67
ke twee op bet einde van de Brouwersgragt , en twee andere op het einde van de Baangragt, naast eikanderen ftaan. Tusfchen ieder paar Voorgevels ziet men het Wapen van de Stad. Het onderftc gedeelte der Pakhuizen , op dc Brouwersgragt, word tot berging van Affuiten en Kogels gebruikt. En op de Zolders worden Stadsgraancn en ander voorraad bewaard.
4 Drie lange en laage fteenen gebouwen worden opk tot berging van Ammunitie gebruikt , van welke een binnen het Bolwerk , de Oosterbeer, aan het einde van de Kadyk, of zogenaamd Futie is geplaatst, cn ook tot een Wagthuis word gebruikt; een tusfchen dc Amftelbrug en Utrechtfe Poort, en ccn binnen het Bolwerk Osdorjf tegen over de Looijersgragt. — Het grootfte gedeelte van 't Stads Metaalen Kanon, Affuiten cn Kogels,, word tegenwoordig in het eerstgemclde der drie Magazynen en op de Werf daar nevens bewaard, nadien het Gefchut uit de voornoemde Magazynen , op de Brouwers en Baangragt derwaards is overgebragt geworden.
5 Ook ftaat'er metaalen Gefchut in vyf Kafemattm, onder dc wallen der Stad, en rondom de Stad zyn zes Batteryen met grof metalen Gefchut beplant , liggende op zwaare Affuiten.
w a g t ii u i z e n.
1 De Wagthuizen, daar men de hoofd wagt hond , zyn vier in getal, te weeten, in twee beneden vertrekken van het Stadhuis. Boven de St. Antonies Waag , op dc Nieuwemarkt. Boven de Reguliers Waag, op de Botermarkt en boven de Westerhal, aan de Westermarkt.
2 Buiten deeze hoofdwagten , zyn 'er nog eenige bywagten, als boven het Nieuwe Zyds Heeren Logement; bij de Oude en Nieuwe Stadsherbergen ; in het zogenaamde Zeeregt bij de Kamperfteiger, zynde dit een aan-
E * zien-



63 PVEERELDLTKE GEBOUWEN,
zienlyk vierkant gebouw, met een groote Poort, waar boven het Stads-Wapen ftaat uitgehouwen, hebbende twee kleine deuren ter wederzyde; — by de Admiraliteitsloots aan de Pcperftraat ; — alsmede ten einde van de Kadyk,by het Fune aan de Schans;byhet Keerweer, daar Soldaten waken.
3 De verdere bywagten zyn, by de Haarlemmer, Leidfche, Utrechtfe, Weesper, Muider, Raam, Weetering en Zaagmolens Poorten. In elke Poort houd men een kist met Kruid en Lood gereed, om zig in tyd van nood daar van te bedienen.
4 Boven de oude Waag op den Dam is dc Hoofdwagt van de Stadsbezetting van Soldaaten. Ook bewaken de Soldaten alle Poorten en Boomcn, by dag en by nagt, cn aan de twee interne Bolwerken der Stad, in 't Oosten en in 't Westen, worden dc wagten uitgeftcld.
T O O R E N S.
DE REGULIERS TOOREN.
1 Deeze Tooren ftaat aan het einde van de Kalverftraaf, aan den Singel, bewesten den Amltel. Hjj heeft ccn fraaije doorlugtige Spits, en in dezelve een fraai Klokkenfpel en Slagwerk, benevens vier Uurwyzers.
2 By deeze Tooren was eertyds ccn Wagthuis , in 't welk zedert 1672 een Munt werd aangelegt, van waar ■het den naam van Munt-Tooren of de Munt verkregen heeft. Doch deeze Munt is naderhand, van tyd tot tyd, in eene aanzienlyke Herberg vertimmerd , welke van Stads wegc word verhuurt.
JAN-ROODEN-POORTS-TOOREN.
1 Dezelve ftaat aan de Oostzyde van den Singel over de Toorenltceg, tusfchen de korte Huiszitten en Spaarpots-



DE HAARTNGPAKKERS - TOOREN, enz. 69
potsftegen. En is tot verfchciden gebruiken gefchikt. De benedenfte vertrekken dienen voor den Provoost van de Stads bezetting. De bovenfte tot een gevangenis voor de Officieren en Soldaten dier gevangenis. Op de hoogte van den eerften omgang des Toorens is een Brandfpuit geplaatst; desgelijks heeft men daar een regenbak gemaakt, om 'er zig in tyd van nood van tc kunnen bedienen.
q Onder den Tooren en Brug heeft men twee overwelfde Kelders gemaakt,wordende thans gebruikt, door den Provoost der bezettingc.
de haaringpakkers-t00ren.
i Deeze Tooren ftaat ten einde der Haringpakkerye, van waar ze dien naam heeft gekregen, zvnde eertyds genoemd de Heilige Kruistooren, of alleen dc Krulstooren. Zedert deeze naamsverandering , heeft men ten teken van deeze nccring; een vergulden Haaring, tot een Windwijzer, op het fpits van den Tooren, geplaatst.
i Onder in deeze Tooren houden de beëedigde Keurmeesters van den Haaring hun Comptoir, cn ter zyde van dcnzelvcn is het Lootsmans- Comptoir. Het Tinnegieters Gild heeft thans ook, in een boven vertrek van deezen Tooren, hun Gildekamer. Ook houden de Hoedemakers cn Mandcinakers Gilden aldaar hunne Comptoiren.
de s c ii r e ye r s - t o o r e n.
i Dezelve ftaat beoosten de Oude Zyds Kolksfluis, of het Kamperhoofd, hebbende thans nog de gedaante als van ouds, zynde een rond gebouw , van vooren en binnewaarts of van agteren plat , met een fpits dak, op welks top men een Windwyzer ziet.
i In den Toorentrans, rondsom het dak, heeft men E 3 Schiet-



;o WEERELDLYKE GEBOUWEN,
Schietgaten gemetzeld, zynde oudtyds Gefchut in de zelve geplaatst geweest.
3 Dc oorfpronk van den naam van Schreyers-hoek of Schreyers Tooren, of zo als men eertijds fchrcef Scrays ho:k, of Scrayhouck enz. is, volgens een algemeen gevoelen rontftaan door het fchreyen van dezulken, die aldaar affcheid naamen van hunne nabeftaande vrienden, welke daar omftreeks aan 't Kamperhoofd plagtcn fcheep te te gaan, naar dc Oost of West. En volgens overlevering verhaald men,dat aldaar eene zekere vrouw, in dert Jaare 1569, affcheid van haaren man necmendc,ziju vertrek haar zo geweldig ontroerde, dat zy niet alleen vecle traancn ftorte, maar zelfs haar verftand verloor. En ter gedagtenis van dit zonderling geval, word gezegd, dat men noordwaards in den muur , een fchrcijend Vrouwenbeeld en een afvaarend Schip in itcen uitgehouwen heeft, met den naam, Scrayer-iioiick 1569.
4 Tegenwoordig houden de Opper - Commisfarisfen der Waaien hunne vergaderingen, in een fraai bovenvertrek van dien Tooren, in welk vertrek voor den Schoorfteenmantel een fraai Schildery hangt, verbeeldende een Gezigt der Stad van den Tkant, kcurlyk gefchildert door Willem van den Velde. In dc lyst van dit Schildery zyn 'de Wapens der meeftc Commisfarisfen afgebeeld. De overige heeft men op een Wapenbord gefchildert.
5 Ook hangen in dit vertrek nog twee Schilderyen. Het eene in den Jaare 1674 gefchildert, door Jacob Bakher, vertoont dc afbccldfels der Commisfarisfen Dirk Klaas van Leek, Jan Vlasblom, Wesfel Snuts en Flendrik Lynjlager. De Havenmeester benevens zyn knegt, en de Kapitein der Walreddercn, in der tyd, zyn hier ook ftaande bygevoegd.
6 Het andere Schildery,in den Jaare 1747 gefchildert, <Joor Jan Maurits Quinkhard, verbeeld de Heeren
Com-



DE MONTELBAANS TOOREN. jt
Commisfarisfen, Joan Agges Scholten, Jacobus Dupeyrou Jansz. Carel Lynjlager en Hendrik van Castricum.
7 De verdere vertrekken in deeze Tooren, vertrekken tot eene wooning , voor den Opzigter Van 't groot Haven en Stroommeefterfchap.
de montelbaans tooren.
1 Deeze Tooren ftaat op de Oude Schans of Montelbaans-Burgwal, en isgeftigt, na 't Jaar 1512, en van tijd tot tijd verbouwd en verbetert; Zynde met een nieuwen Spits, twee Slagklokkcn en vier Uurwyzers voorzien.
2 Boven den grond is de Tooren met een muur, ter dikte van vier en een halve voet, verzwaard, en in dien ftand gebragt , in welken men hem nog tegenwoordig ziet. De Kapitein der Waalredderen heeft 'er thans zyn Wooning.
Van de sluizen , en water keeringen,
waal en, havens, kraanen, sluizen dl
bruggen, zullen wy geen gewag maken, als van te weinig aanbelang voor Vreemdelingen, om die te bezigtigen , of zig daar mede op te houden; alleenlyk zullen wy aanmerken, dat de Am/lel/luis en de Nieuwenbrug met derzelver Waterkeeringen , de voornaamfte zyn.
1 Eerstgemelde is een treflyke Steenenbrug of Sluis, zynde zeshondert en zestig voeten lang , en zeventig voeten breed , rustende op vyf-en-dertig half ronde boogen , van gebakken fteen gemetzeld , uitgezondert de buitenkanten der Zuilen, en de randen der Brugge van boven, welke van graauwe fteen zyn gemaakt. Van dc vyf-en-dertig boogen der Brugge, zyn de drie middelfte tot de doorvaart gefchikt. Ook is de Brug met een zwaE 4 ren



7a WEEKE'LDLTKE GEBOUWEN,
reo yzeren Leuning voorzien, voor welke zedert eenige jaaren, bimtewaards, blaauwe fteenenPilaartjes zyn geplaatst, om het voetpad van den rywcg te onderfcheiden. Vervolgens ftaan op de Brug , twee Wagthuisjcs van fleen uitgehouwen. Van deeze Brug heeft men , zoo wel naar binnen als naar buiten , een van de fraaifte uitzigten der Stad.
2 De Nieuwenhrug ïs, zedert het Jaar 1681 ,van fteen herbouwd, doch daar zyn twee openingen, tot doorvaard van de Schepen op dezelve gelaten. Ieder van deeze openingen word, by eenhoogen vloed, door twee paar vloeddeurui gefloten, welke aan zes zwaare uitfteekendc hoofden, drie naar binnen en drie naar buiten zyn vastgemaakt, en hier de waterkcering maken.
3 Aan de buitenzyde van den Nicuwenbrug, naar't Y toe , zyn ter gedagtenis van het leggen dezer waterkeeringen , ter wederzyde twee opfchriften geplaatst, verfierd met Burgemeestcrlykc Bondclbylen; één in 't Latyn, en één in 't Nederduitsch, beide in wit marmer uitgehouwen.
4 Boven ieder opening van de Nicuwebrug is een oorgat gemaakt, dat met een luik gefloten is , welke opgehaald word, om Schepen met een ftaande mast, dooiden brug te laaten.
DOELENS.
DE HANDBOOGS-DOELEN.
1 Dezelve is gelegen,op de Oostzyde van den Singel, tusfchen 't Spui en den Heiligenweg, wordende thans gebruikt tot eene aanzienlykc Herberg. Een fraai Tooren Spitsje, het welk weleer op de Haaringpakkers Tooren geftaan heeft, en derwaarts overgebragt is, fteekt nog ten dake uit. Van binnen heeft dit gebouw ver-
fchei-



DE HANDBOOGS-DOELEN. 73
fcheidene deftige vertrekken, en boven een groote Zaal In 't voorhuis en in andere vertrekken , ziet men nog verfcheidene Schutters gezelfchappen en Schiideryen afgebeeld.
2 Een onder anderen hangt op de groote Zaal, zynde een fraai ftuk van Johannes Spilberg, verbeeldende het Vendel Schutters van den Burgemeester cn Kapitein Joan van de Pol, zynde in den jaare 1660 gefchilderd.
3 Desgelyks ziet men voor den Schoorfteen, een zeer uitvoerig ftuk van Bartholomeus van der Helst, naar wiens broeder, welke hier Kastelein geweest is, dc Doele den naam van Doele van der Helst plagt te draagen, zynde gefchildert, in den Jaare 1653, verbeeldende drie Kapiteinen, Albert Pater, Joan Blaauw,Joan van de. Poll, die de eertckenen der fchutteren aan den Schilder van der Helst, welke by hen aan eene tafel zit, vertoonen.
DE VOETBOOGS-DOELEN.
1 Staat by de Handboogs-Doele, zynde het Artillery huis tusfchen beiden geplaatst. Deeze Doele is minder van aanzien dan de voorige, en dient thans tot een Vergaderplaats der tegenwoordige West-Indifche Maatfchappy.
2 De Schildcrycn, met welke verfcheidene vertrekken van dit huis voorzien waren , zyn naar 't Stadhuis op de groote Krijgsraadkamer overgebragt.
DE KLOVENIERS-DOELE.
1 Deze ftaat aan 't einde van de Nieuwe Doclcftraat en Kloveniers-Burgwal, zynde thans eene aanzienlyke Herberg , in twee gebouwen onderfcheiden, van welke het kleinfte aan de Noordzyde van de Doelefiraat, een overblyfzel fchynt te zyn van het oude Schietperk der E 5 Klo-



?4 WE ERE LD L YKE GEB O UWEN,
Klovcniercn , wordende doorgaans daarom Schietckele genoemd.
2 In deeze Doele treed men, door een kleine Poort, beven welke de Klaauw het teken der Klovenicren, is uitgehouwen. Binnen, in een Gaandery cn in ccn vertrek, dat op de Kolf baan uitziet, hangen eenige Schutters-Hukken. Verders ziet men daar het Schictperk en aan het einde een houten vierkante fchyf, met wit papier beplakt, op welke twee kringen zyn getrokken, ruitsgewyzc aan eene pen gedoken enz.
3 Het ander gebouw , thans alleen bekend onder den naam van Klovenieis-Doele, fchynt in den Jaare 1522 alleen beftaan te hebben in den ouden Tooren Zwigt of Zwyg Utrecht genaamd, die nog byna in zyne oude gedaante onderhouden word. Een vergulde Papegaai verftrekt tot een Windwyzcr op deezen Tooren , ter gedagtenis van het fchieten naar de Papegaai.
4 In den muur van den Tooren heeft men een fteen gemetzeld, op welke twee kruisgewys gefielde haakbusTen, en daar onder de woorden SVYCH WTRECHT» alsmede een klaauw,aan elke zyde,zyn uitgehouwen.
5 Aan deeze Tooren is aan weerskanten, zo lang de Doeleftraat als langs den Amftel , een ruim gebouw getimmerd, wier ingaug in de Doelcllraat is.
6 De ingang naar binnen, is door een groote Poort, die met busfen en andere merktekens der oude Klovenieren , is verfierd. Verders gaat men, over eene voorplaats in 't b uis, en komt langs een brecden trap, op de groote Schutters Zaal, alwaar voor den Schoorfteen, vier Overlieden der Schutteren , konftig door Govert Flink zyn gefchildert en afgebeeld, als Albert Koenraad Burch, Jan Vlooswyk , Pieter Reaal en Jacob Wiltekens.
7 In het vertrek van de Overlieden der Klovenicren,
ziet



STADS-HERBERGEN. 75
ziet men de afbecldzcls der Heeren Cornelis Witfen , Roelof Bikker, Gerrit Reinst en Simon van Hoorn.
STADS HERBERGEN.
OUDE - ZYDS - HEEREN LOGEMENT.
i Het is een tamelyk pragtig gebouw en ftaat aan de Zuidzyde van de Grim - Burgwal, ten einde van de Oude Zyds Voorburgwal. De Voorgevel is verfierd, met hardftecnen Festonnen, cn pronkt, in deszelfs Frontefpies, met het Wapen der Stad, waar boven twee liggende Leeuwen de Keizerlyke Kroon vasthouden. In. het gebouw treed men over een Steenenfluis of Brug, welke met een fraai yzeren hek kan afgefloten worden. Ook ziet men boven den ingang desgelyks het Stads - Wapen. Voorts zyn van binnen, in dit gebouw, verfcheiden aanzienlyke vertrekken, in wélke zomtyds Vorften of andere Perfoonen van rang Logeeren.
NIEUWE-ZYDS-HE li RE N - L O GE ME N T.
i Het zelve ftaat op de Haarlemmerdyk aan de Heeremarkt. Dit gebouw , welk in vroeger jaaren tot een Vleeschhal cn Wagthuis diende, gelyk men kan befpeuren aan de Vier Osfenkoppen, die in den Voorgevel zyn uitgehouwen, heeft twee ingangen; één van vooren, onder eenen hoogen fteenen trap naar 't Wagthuis, welk hier nog gehouden word, en een andere aan de Oostzyde uitkomende, op ccn Bïnneplaats. Wyders is dit Logement,van verfcheiden ruime vertrekken voorzien. De beide ingangen zyn van boven met het Stads-Wapen verfierd.
NIEUWE STADS HERBERG.
i Is gelegen aan 't einde van eene lange houten Valbrug »



76 WEERELDLTKE GEBOUWEN,
brug, de T-Brug genaamt, tegen ever de Buikflotcr' Steiger, welke tevens een Steiger voor Roeifchuitjes is. Deeze Herberg is, zedert de laatfte jaaren, merkelyk met een ruim fteenen gebouw vergroot, en met fraaije, en voor Reizigers en Pasfagiers , vermakelyke vertrekken verfierd, hebbende een vermakelyk uitzigt over het Y.
NIEUWE STADS HERBERG IN DE PLANT A G IE.
i Dezelve is gelegen in dc Middellaan, aan de Zuidzyde over dc Prinfegragt. Het huis is een fteenen gebouw van drie verdiepingen hoog, cn de ingang is van boven met een Stads-Wapen verfierd. Agter dit huis is een vermakelyke Tuin met Kolfbaanen voor de Liefhebbers.
GENERAAL POST-COMPTOIR.
i Hetzelve is gelegen op de Nieuwe Zyds Voorburgwal, aan de Westzyde, agter en tegen over het Stadhuis, tusfchen dc Mol- en- Huiszitten Steegen. Men gaat naar dit gebouw, welks Voorgevel met het Wapen van Holland is verfierd, door een fraaije poort, op eene plaats, welke van agteren en aan weerskanten met ondcrfcheid.cn Post- Comptoircn is betimmerd. Ook pronkt dc Agtergevel met een Uiirwyzêr en Slagklok.
ADMIRALI'TEITS OF PRINSEN-HOF.
i Het zelve ftaat,op den Ouden Zyds Voorburgwal, ten Zuiden van de Oude Doeleftraat, en was wel eer het Cicilieu-Klooster, doch eerst gefchikt tot een Logement voor Prinfen cn groote Heeren, cn van waar het den naam van Prin fen - Z/ó/verkreegen en behouden heeft. Maar naderhand is dit gebouw aan dc Admiraliteit afge-
ftaan ,



ADMIRALITEITS of FRINSEN-HOF. 77
Haan, en van tyd tot tyd, merkelyk vertimmerd, vergroot en verbeterd.
a Het aanzicnlykst gebouw dient tot eene vergaderplaats, voor de Gecommitteerde Raaden ter Admiraliteit , en de verdere wooningen zyn gefchikt, voor de Raaden, die uit de andere Provinticn , herwaarts, afgevaardigt worden.
3 De voornaamfte ingangen dier wooningen zyn, op -de Oude Zyds Voor- en Agterburgwallen , en komen van agteren uit aan de ruime plaats van 't Admiraliteits Hof, zynde de aanzienlykfte ingangen, op den Ouden Zyds Voorburgwal, en in de Prinfcnhoflleeg. Het fpits Toorentje , welk weleer op de Kerk van 't Cieilien Klooster geflaan heeft, fteckt nog ten dake uit.
4 Voor het gebouw van de vergaderplaats der Admi• raliteits Raaden, is eene openc vierkante plaats , in 't
midden verfierd, met een fraaije Pomp, aan eene Zuil van blaauwearduinfleen, waar op eene fierlyke glaazen Lantaarn ftaat, en die dc plaats beflaat van den Gcrechtspaal die hier eertyds plag te ftaan.
5 De Gevel van 't gemelde gebouw is, voor 't grootfte gedeelte, van gebakken fteen opgemetzeld, en rust .op een hardfleenen voetftuk en dergelyke Zuilen; verder beftaat het gebouw uit drie verdiepingen.
6 De Kap of Frontcfpies van den Gevel is met fraai hardfieenen Beeldwerk verfierd, verbeeldende in 't midden, een Leeuw, welke door twee vliegende Wigtjcs bekranst wordende, den Holhndfchen Tuin bewaakt, entwee kruiswys gcplaatfle Ankers, zynde het Wapen van de Admiraliteit, vast houd,
7 Aan den regter kant, ziet men het beeld der Geregtigheid,met een naakt wigt by zig, welk eenen Hooren van Overvloed houd, ea daar agter Ntpktuin op een
Wal-



73 WE ERE LD L TKE GEBOUWEN,
Walvisch, benevens een Schip, Compas, Graadboog en Pasfer.
8 Aan de linkerzydc vertoont zig de Zee-Oorlog van Gefchut, Roopaardcn, Kruidvaten, Ankers, Zeilen, Scheepskisten en Koopgoederen omringd , en gevolgd van Tritons, Meereminnen, Zeepaarden en andere gedrogten.
9 Benedcnwaards, aan weerskanten van den ingang van 't gebouw, ziet men, op fraaije Arduinltecncn Zuilen , twee Leeuwen ftaan, welke het Wapen van de Admiraliteit voor zig houden. Uit het dak fteeken vier net gebouwde Schoorfteenen , welke vicrOorlogfchepen der vlagvoerende Opper - Officieren , Admiraal, Luitenant Admiraal, Vice-Admiraal en Schout-Bynagt, tot Windwyzers hebben.
10 Op de tweede verdieping van dit gebouw , ontmoet men de Raadkamer, zynde een groot vierkant vertrek met twee fraaije Schoorfteenen, wier Mantels en Kolommen, met Beeldwerk zyn verfierd cn verguld.
11 Dc twee Schoorftccnflukkcn zyn, door Ferdinand Bol, zeer fraai gefchildert. In dezelve word degefchiede*is van den jongen Manlius, die, om dat hy, tegen de order geftreeden, op bevel zyns Vaders, onthalst werd, als mede Eneas, de pryzen van den Scheepsflryd uitdcele'nde , zeer konftig verbeeld. Ook hangt in dit vertrek een fraai afbceldzel van den Luitenant-Admiraal Mlchiel Adriaanz. de Ruiter.
m Aan weerskanten van de Raadkamer heeft men twee vertrekken , en in het Westelyk vertrek ftaat thans de pragtige Armftoelvoor den Admiraal-Generaal, of zyn Reprefentant, die, in den rug, met het Wapen van den Huize van Oranje , cn de fpreuk Je Maintiendrai, en op 't Kusfcn met het Wapen van de Admiraliteit, is geborduurt.
13 I«



LANDS MAGAZ. em SGHEEPSTTMMERW. 79
13 In 't Zuiden is voorden Schoorfteen, een Y-gezigt op oud Amfterdam afgebeeld. Ook zier men aan den wand eenige Zceftukjes hangen, en midden in 't vertrek hangt een zeer fraai model van een Oorlogfchip van zescn- dertig ftukken. In de verdere vertrekken ziet men ook nog eenige byzonderheden van vlaggen, als andcrzjnts.
ADMIRALITEITS OF LANDS MAGAZYNEN SCHEEPSTIMMERWERF.
1 Dit gebouw heeft men begonnen te timmeren, inden Jaare 1655, cn werd binnen negen maanden tot gebruik bekwaam gemaakt. Hetzelve ftaat op den Zuidwesterhoek van Kattenburg, rondsom in 't water,aan en in de groote Katteuburgerftraat. Hetzelve is van harden 'gebakken fteen gebouwd, zynde 220 voeten breed, 290 voeten diep , en drie verdiepingen hoog, behalven het dak.
2 De vier Gevels van dit Magazyn hebben, in 't midden vier uitftekendc Paviljoenen; en in de Frontefpiefen des Voor- cn Agtergcvels, ziet men de Zeqvaart, cn de befcherming derzeive , zeer ficrlyk in fteen uitgehouwen. En aan het Paviljoen van den Agtergevel vertoonen zig de Wapens der Heeren, die den eerften fteen aan 't gebouw gelegd hebben.
3 De Buitenpoort van vooren rust op Dorifchc Kolommen, door welke men over een fteenen-Brug, in 't gebouw gaat, van boven met het Wapen der Admiraliteit verfierd. In de vier hoeken van een ruim vierkant Portaal, ziet men van boven, in hardftecn uitgehouwen, de Wapens der vier Heeren Gecommitteerde Raaden ter Admiraliteit, onder wier opzigt het Magazyn is getimmerd. Aan den. Zolder ziet men ook
een



8o WEERELDLTKE GEBOUWEN,
een Schuitje hangen, 't welk uit de Straat-Davids herwaards is gebragt geworden.
4 Aan weerskanten van dit Portaal heeft men nog twee ruime vertrekken, welker eene ter regter zyde pronkt, voor den Schoorfteen, met een Wapen der Zeven Vercenigde Provinciën , en met zestien Wapens , van Raaden ter Admiraliteit; in het midden van het vertrek hangen eenige Vlaggen en Vaandels, cn een model van een Oorlogfchip van 36 Stukken.
5 Tegen over den Schoorfteen,cn boven dc deur, ziet men ccn fraai Schilderftuk van Bol, in de gedaante van eene aanzienlykc Vrouwe, afgebeeld, die den ftaf van bevel aan cenen Zee - Overfte toereikt. Onder dit ftuk leest men ccn daar op betrekkelyk vers van voi$del.
6 Dc Kelders en andere vertrekken van de eerfte, tweede en derde verdieping van dit Magazyn, dienen tot berging van allerlei Scheepsgerecdfchappcn.
]JE ADMIRALITEITS SCIIEEPSTIMME RW E R F,
1 Op dezelve komt men, door twee toegangen, als een over de Brug uit het Magazyn, en een door een groote fteenen Poort, op welke een fraai fteenen Koepeltoorentjc ftaat, met ten Uurwyzer en Slagklok voorzien, ftaan. de in de Kattenburgerftraat, alwaar de Werf door een hoogen fteenen muur,is afgefcheiden , ftrekkende zig uit tot aan 't Y, ter lengte van omtrent vyftien honderd voeten.
2 Door voornoemde Poort, komt men op een vierkant plein, de Beurs genaamt, daar het Werkvolk vergadert. Verder ontmoet men aan Weerskanten verfcheiden wooningen, van de onder Equipagie-Meesters en verdere Bedienden van de Werf, als mede Lootfen, en allerlei Werkplaatfen , voor Scheepsbehoeften.
3 Aan



LANDS MAÓAZ. en SGHEEPSTIMMER W. 8i
3 Aan het einde van de Werf ziet men nog eên groot Scheepsmagazyn, om de fehecpsbehoeftens en gei reedfchappen , welke uit zee aan gëbragt worden, te bergen. Hét groote Scheepsdok ziet men voor 't eersge-s
melde Magazyn én de Timmerwerf, daar de volbouwde Oorlogfeheepen onttakeld en opgelegd worden.
ADMIRALITEITS LYNBAANl
1 Dezelve is gelegen aan 't einde van Oostenburg, nevens en beoosten de Lynbaan der Oost-Indifche Maatfchappye. Het gebouw heeft eene breedte, van 50 voeten, cn eene lengte van omtrent 1800 voeten, pronkende met twee kruiswys geplaatfïc ankers, en in den voorgevel, onder een fraay Feston, met het wapen der Admiraliteit. Óp de lyst van den Voorgevel ftaat een Leeuw met een zwaard en zeven pylen, zynde het wapen der Vereenigde Nederlanden.
2 De agtergevel is verfierd met byzöndere Wapens der Vereenigde Provintien. De buitenmuuren van 't gebouw hebben eene dikte van drie voeten en de binnenmuur rust op opene boogen. Verder ziet men daar, aan de eene en andere zyde, de groote cn kleine touwbaan, en andere wcrkplaatzen voor fehecpsbehoeftens.
GEBOUWEN der OOST-INDISCHE COMPAGNIE^
HET ÜOSTINDISCH-HUIS;
1 Hetzelve beltaat voornaamlyk uit drie aan een gevoegde gebouwen. Het budlte gebouw, welk men het flagthuis noemt, ftaat op den hoek van dc Hoogftraat, cn (trekt Zig uit langs den Kloveniers-burgwal, of OostIndifche Kaay, tot aan het Krankzinnigenhuis, hebbendé vyf uitgangen;
£ 2 Hèt



Sa WEERELDLYKE GEBOUWEN,
a Het tweede gebouw, het Oost-Indisch Huis uitmakende, ftaat bewesten het voornoemde in de Hoogftraat.
3 Het derde en nieuwfte is aan dit tweede gevoegd, ftrekkende zig nog meer Westwaarts, tot aan den ingang der Waale Kerk. Deeze beide gebouwen hebben een algemeenen ingang in de Hoogftraat door een üerlyken hardfteenen poort.
4 De Vertrekken cn Kamers van het Huis zyn zeer menigvuldig in getal cn tot allerlei gebruikt gefchikt. In fommige Kamers daar de Bewindhebbers vergaderen, ziet men eenige fraaye Chineefchc en andere fchilderycn.
5 Een bovenvertrek van 't Zuidelyk gedeelte des'Gebouws gebruikt men tot een Wapenkamer, alwaar veekrlei ammunitie word bewaard. Ook ziet men hier de groote zaal, op welke de Indifche waaren te koop geveild worden.
OOST-INDISCH ZEEMAGAZYN en SCHEEPSTIMMERWERF.
1 Het Oost-Indisch Zeemagazyn, welk ook het OostIndisch Buitenhuis genaamd word', ftaat op Oostenburg aan 't einde van de Oostenburgerftraat, op een Eiland, zynde vier verdiepingen hoog, zeventig Voeten diep en van weerskanten, van vooren en van agteren, met vleugels uitgebouwd. Op den voorgevel ziet men een fraay Koepeltoorentjc van hout met lood bekleed ftaan, zynde van twee Uurvvyzers en een flagklok voorzien. De voorjen agtergevel fteeken beide in 't midden Paveljoensgewyze uit.
2 Men gaat in 't gebouw over een brug, en voor dezelve ziet men ter regterzyde een Corps de Guarde, voor de wakers van 't Magazyn, en aan de linkerzyde, een
Comp-



LANDS MAGAZ. en SCHEEPSTIMMER.W. Jg
Comptoir voor eenige bedienden; en door een aanzienlyke Poort van de Toskaanfcbe bouworde, treed men in >'t Magazyn. Eene dergelyke Poort ziet men ook" in den agtergevel. De menigvuldige vertrekken van dit gebouw zyn tot berging van Scheepsnoodwendigheden en veelerlei Oost-Indifche en andere goederen gefchikt, te wydloopig hier alle op te noemen.
3 Uit het groot Oost-Indisch Magazyn gaat men over een brug, op een tweedeEilandtje, van weerskanten met lootfen bezet, en by de Riemmakers-loots ziet men het Model van het eerfte Sebip, welk op deeze Werf is gebouwd , en Zuidpohbroek word genaamt, waarby het Jaartal 1663 is gevoegd.
4 De Scheepstimmerwerf ziet men, als men op het derde Eilandtje komt, welk het grootfte is, zynde bykans driehondert en vyftig voeten lang. Men ontmoet daar de groote fmcdery , daar met achtien vuuren gefmeed word, alsmeede verfcheidene lootfen voor fcheepsgereedfchappen, enz.
(lynbaan der o o s t-in d i s c he compagnie.
1 Dezelve is gelegen op Oostenburg, aan den Oostkant van de agterftraat: het Magazyn en de Werf ftaan, aan het uiterfte einde van de ftads vesten, aan deezen kant, by het bolwerk Zeeburg. Het huis van den Equipagiemecster, welk daar digt by is gelegen, vooraan aan de Oostenburger gragt, pronkt met een fraayen voorgevel, in welks nette Frontefpies het merk der vereenigde O. I. Compagnie, met de letters V. O. C. door een gevlogtcn, in fteen is uitgehouwen.
F ft HET



84 tVEERELDLTKE GEBOÜPFËW,
HET WEST-INDISCH HUIS EN PAKHUIS.
i Dit huis, de gewezene Voetboogsdoele opCingel by de Heiligeweg gelegen, is een oud gebouw, met veele groote vertrekken voorzien. De Voorpoort van 't gebouw is van harddeen en van eene Dorifche bouworde. Boven deze poort ziet men eene ftaale Voetboog, Pylen • benevens ander oud oorlogstuig, alles zeer kondig uitgehouwen. En boven een andere binnendeur daat eenSt. Joris-beeld, den draak doordeekende, zeer aartig afgebeeld.
2 Het Pakhuis van de West-lndifche Maatfchappy is gelegen op den hoek van Rapenburg of de Ygragt, tegen over de Kalkmarkt, zynde een vry groot gebouw, met drie gevels , van welke het middelde met een Kap of Frontcfpies is gedekt, waar in het merkteken van de Geoctroyeerde West-lndifche Compagnie, met de Letters G. W. C. door een gevlogten, is uitgehouwen. Dc Koopwaaren van de West-lndifche Maatfchappy worden daar geborgen,
STADSPOORTEN.
i De Stad is voorzien van acht Poorten, welke men ontmoet, als men van buiten de Stadsfingel rond wandelt, als, eerdclyk:
DE M U I D E R POORT.
i Dezelve is gelegen aan het einde van dc Plantafie, jynde een fraay vierkant gebouw van gehouwen deen met een Koepeltooren en Uurwerk zedert wéinige jaaren, nieuw uit den grond opgebouwd , en met verfcheiden bouwkundige Ornamenten verfi'crt.
OS



STADSPOORTEN. ?<
DE WEESPER POORT.
I Deeze is gelegen aan het einde van de Weesperftraat, na by den Amftel, zyttffe desgelyks een vierkant gebouw van gehouwen fteen, van binnen en buiten met een fraajjen voorgevel verfierd, en een Toorentje voor het Uurwerk.
DE UTRECHTSCHE POORT.
i Gelegen aan het einde van de Utrechtfche ftraat. De izelvekomt in bouworde en fieraaden, met de Weesperpoprtt genoegzaam overeen.
DE WEETERINGS POORT.
i Dezelve is gelegen aan het einde van de Weterings. ftraat ■: heeft haar naamïontvangen naar de Weteringsvaart; loopt onder de Stadswal door,hebbende nevens zig een fluis met fchutdeuren, onder een fteen verwelfzei, waar door men uit de Stad, onder den Wal door, in de Stadsgragt „ en vervolgens ook in de Wetering kan vaaren.
DE LEIDSCHE POORT.
i Deze Poort ziet men aan het einde van de Leidfcheftraat en Plein, zynde een fraay gebouw, pronkende[met vier fpitzen op de hoeken, en een Toorentje in 't mi&» den, voorzien van een Uurwerk en Slagklokken,
DE RAAM POORT.
i Deze is gelegen aan het einde van de Blomgragt, en heeft vermoedelyk haar naam ontvangen van de gereeden toegang tot de Lakenraamen, en onder de Wal doorloopende, is desgelyks van een Sluis en Schotdeuren voorzien.
F 3 0 9



cd WEERELDLTKE GEBOUWEN,
DE ZAAGMOLENS POORT.
i Aan het einde van de Tichelftraat gelegen, tegen over de Stads Klokgietery. Dezelve loopt onder de Wal door, naar buiten, daar de Zaagmolens ftaan, van waar zy vermoedelyk dien naam heeft ontvangen.
DE HAARLEMMER POORT.
1 Is gelegen aan het einde van de Haarlcmmerdyk, en "heeft deezen haam ontvangen, omdat men door dezelve naar Haarlem reist. Het is eene ouderwetfche doch konstryke Poort van blaauwe Arduinftcen opgehaalt , en aan weerszyden met twee t'zaam verbondene Kolommen bezet. Vlak boven den doorgang, welke met voordagt bogtig getimmerd is, pronkt het nieuwe Amftérdamfche Wapen , door Leeuwen geftut. Hier boven ftaat een fierlyk Toorentje, voorzien met Uurwyzers cn Klokken, om heel en half uur te Haan.
2 De Binnen Voorgevel is van wit gehouwen fteen heel aardig gewrogt, en de Kolommen, door breede banden, geestig en aardig aan een verknogt. Hier ziet men het oude Stads Wapen uitgebeeld, en aan weerskanten zierlyke Schoorfteenen uitfteeken. Binnen de Poort is aan weerszyden een Wagthuis voor Burgers en Soldaaten.
GEE$-



GËESTElTKE GEBOUWEN.
TWEEDE AFDElïLINC.
De OUDE KERK.
e Oude Kerk, welke tusfchen de Warmoesftraat en de Oude Zydsvoorburgwal geplaatst ftaat, is een vry groot en zeer aanzicnlyk gebouw, voorzien van twaalf Ghooren of zogenaamde Kapellen, bchalvcn het groote of boogeChoor, in 't Oosten der Kerk, welk nog dien naanl draagt. De oorfpronk der benamingen van de Chooren kan men in wagenaars befchryvinge van Amfterdam lïazicn. De juiste tyd, op welken deeze Kerk gefticht is, weet men niet, maar men vermoed in 't midden van de veertiende Eeuw,
a Dc lengte van de Kerk, met den Tooren daar by, beloopt buitenwerks 300 , en binnenwerks , zonder de Tooren, 249 voeten. De breedte van het middenkruis bedraagt, buitenwerks, 225, en binnenwerks, 208: voeten. Dc geheele omgang word op 640 voeten gerekend, Amfterdamfche maat, de voet 11 duim. Dc
Tooren, van den grond af tot aan den Weerwyzer, is 240 voeten hoog. Het fteenen metzelwerk beflaat de helft van die hoogte, en het houten fpits, ('t welk drie omgangen heeft, en op een konftige wyze in elkander verknolt is) , de andere helft. Van buiten is dc Kerk met verfcheïden Wooningen omringd, voor den Koster en andere Bedienden. Ook heeft men in deezen Tooren een fraay • Klokken fpel.
3 Tegenwoordig heeft de Kerk vier ingangen, van welke de grootfte in 't Westen is, onder den Tooren, •zynde een groote en vry aanzienlyke Poort; de andere ingangen, ten Noorden en ten Zuiden, zyn veel kleinec E 4 en



18 geesteltke gebouwen,
en van minder belang. Ook ziet men nog, in 't ZuidOosten , eene enkele deur , die weleer tot een ingang diende, maar nu met een yzeren hek van den ftraatweg is afgefloten; en in plaatzevan deeze is, iiihetjaar 1761, een fraaye poort geftigt in 't Noordoosten.
4 De Kerk rust van binnen op 42 groote Pilaarcn. Vyf groote kaarskroonen hangen in 't midden, ieder met 30 armblakers, en rondsom langs den omgang twaalf kleine kaarskroonen, ieder met 16 armblakers. Tusfchen de Pilaaren zyn rondsom de Qeftoelten geplaatst.. Be Prer dikftoel, in 't midden van de Kerk, tegen een Pylaar aan de Noordzyde, is met een fraaye koopere leuning versierd, en, in den Jaare 1642, door eenen Pieter Janszoon Kistemaker gemaakt; op de Predikftoel ziet men deeze woorden. Zr V dat ymand [preekt, dat hy [preekt als Gods woord 1 Petr. IF.
5 Het Hooge Choor pronkt van vooren met een fraay koperen hek, aan welks bovenlyst naar buiten, twee regels van den Heer Cornelis Schellinger, die in 't Jaar 1587 Kerkmeester werd, gelezen worden, teweetcn;
'T MISBRUIK IN GODliS KERK ALLENGS»
KEKS INGEBRACHT, IS HIER WEER AFGEDAAN, IN 'TJAAR ZE' VEN TIG EN ACHT.
Aan die zelfde lyst binnenwaarts leest men;
MEN MOET, OM GODES DIENST EN KEKNIS REYN;TE HOUWEN, OP 'T WOORDS GROND NU VOORTAAN, OP GEEN MENSCHEN INSTEL BOUWEN.
In de plaats van 't Hoog Altaar ftaat nu een Predikftoel, ïVeike bykans alleen gebruikt word tot voorlezing van



"» e OUDE K E R K.
^9
het Formulier des Huwelyks , en inzegening van het Egtverbond. In het Zuid-Oosten, boven de kleine zyddeurvan 't Choor, door welke de Bruiden en Bruidegoms dqorgaans in- en uitgaan , leest men deeze regels:
Twist, hovaardy encT overdaad
Doen dat gheen kuis fier laughe ftaat.
uelantiio n.
6 In het achterfte gedeelte van het Choor, op de lyfl; van den houten wand, ziet men de volgende regels, ter gedagtenis van de verdelging der Spaanfehe vloot, in 't Jaar 1588,
V Heyhos gehroet, geput de warheid uy't te roeyen Had met de Spaanfe Vloot een groot Heyr opgehraght; Maer God dit heyr verliet; en doet de Vloot verftroyen, Door vuur rondom ten toon, ftaet die te grondt met kraght, Looft hem, die zyn zaak reght, in V Jaar tachtig end'acht.
7 Agter 't groote of Hooge Choor zag men weleer twee fraay gefchilderde glaafen, van welke 'er nog één is nagebleven, doch door den tyd ook al zeer befchadigt is geworden, zynde het andere reeds vergaan, en al voor lang weggenomen, en met andere glaafen weder aangevuld. In het zelve werd de krooning van filips den iitcii bygenaamdde Schoonen, afgebeeld, waar door de Kroon yan Spanje de Nederlanden bemagtigde, onder aan leest men j
cPAarlsbisfchop kroont hier, met zyn hand, Den fchoonen Flips met diamant, Tot Koning op Kastiliens troon. Dus eerde ons Nederland die Kroon.
In 't andere glas, 't geen nog voorhanden, maar zeer befchadigt is, ziet men filips d e 1 v. het Munfterfche ver,' F 5 drag,



$ö GEESTELYKE GEBOUWEN,
ilrag overhandigen, waar by de Nederlanden voor vry' worden verklaart. Onder aan leest men deeze vier regels van vondel:
Fiïïppus tekent mei zyn handen Plet Vreéverbond met zeven landen , En Jiaat zyn regt en Tytel af. Dit tuigt het zegel dat hy gaf.
Een weinig verder Zuidwaarts ziet men ook nog een nieuw gefchildert glas, waar in dc Wapens van de Burgemeesteren zyn afgebeeld, welke hier zedert de Vcran. dering van 't Jaar 1578 hebben geregeerd. In den Jaare 5654, maaktejmen een begin , met het befchildcren van dat glas, en volgens getuigenis van den Heer wagen aar, zou Jacob Ccdyns 'er nog in 't Jaar 1681 gefchildert, cn twee gulden tien ftuivers, voor elk Wapen, ontvangen hebben. Het laatfte Wapen, in,dit glas gefchildert, is dat van den Heer en Mr. jan baptista slicher, die in den Jaare 1757 Burgemeester wierd. De Wapens van de daar op volgende Burgemecsteren zyn geplaatst in een glas aan den Noordkant der Kcrke,^op den Oosterlykcn hoek van het gewezen Lieve Vrouwen Choor. Bovenwaarts aan ieder der twee glafen vertoont zig het Wapen en Zegel der Stad , wordende vast gehouden, door twee zittende Krygsknegtcn. Na het eerstgenoemde deezer glazen, Honden 'er nog drie, in welke eene het eeten van het Pafcha,door de Israëliten, en in de twee andere, Historiën uit dc Legenden der Heiligen fraay verbeeld waren. Doch de glafen waren reeds vergaan, en zyn dus weg genomen.
8 In de Oude Kerk zyn twee Orgels geplaatst, van welke het grootfte, in het Westen, boven den grooten ingang, ftaat, zynde een fraay ftuk werks, en voorzien van 64 trekkers, 54 ftemmen en 8 blaasbalgen. Hetzel\ " v



se OUDE K E R K. ■ jive rust binnenwaarts in de Kerk, op vier zeer fraaye zwaare marmeren zuilen, welker Capiteelen en Voetftukken zeer konftig zyn verfierd. ChristiaanFatter, Orgelmaker van den Koning van Groot-Brittaunie, george< oen iften , als Keurvorst van Hanover, heeft het in den tegenwoordig verbeterden ftaat gebragt, zedert den Jaare 1724.
9 Het kleine Orgel ftaat tegen den pilaar, op den hoek | van St. Jeroens Choor, aan de Noordzyde der Kerke, en heeft 16 trekkers, 15 ftemmen en 3 blaasbalgen; hetzelve is verfierd, met fraay gefneden cn verguld houtwerk, in het welk het Wapen en Zegel van Amfterdam word afgebeeld. De buitenzyden der Orgeldeuren zyn ook zeer fraay met muziek-inftrumenten befchildert, door den vermaarden Konftenaar cornelis BRizé. Om 'fc Orgel is eene gaandery ,waarop wel eer Zangers en Speelkonftenaars geplaatst wierden, welke alle avonden met het Orgel een fraay Concert uitmaakten , tot vermaak van de geene, die in de Kerk wandelden, doch dit is thans al lang geheel buiten gebruik geraakt. Digt by dit Orgel ziet men ook nog tegenwoordig, het houten mor del van éen Coupe I-Kerk, welke omftrceks het jaar 1700 door eenen Nicolaas Listing is gemaakt, om geltigtue worden op de Botermarkt, d£>ch zulk is uiet volbragt.
byzonderheden van de voornoemde twaalf kapellen of chooren.
Nu zullen wy de Kerk van binnen eens nader befchouwen en dc merkwaardigheden , welke in voornoemde Chooren zig opdoen, aantoonen, en van Choor tot Choor voortgaan, beginnende met het Hamburger Choor, welk men ontmoet aan de linkerhand, als men de Tooren Kerkdeur ingaat, waar na, als men de Kerk dus rondgaat,
de



9* GEESTELYRE GEBOUWEN,
de verdere Chooren, na elkander volgen, in die order, zo nis ze hier befchreven worden.
i o Het Hamburger Choor,welkers fieraaden van 't Altaar en Beelden , zedert de Beeldltorming van 't jaar 1566, en naderhand door ouderdom, gcdeeltelyk zyn vernietigt; inzonderheid de fraay gcfchildcrde glaafen, welke 1621, zyn weggenomen, en raamen in de plaats gevoegd, op welke, in 't midden, ter grootte van 8 ruiten, alleenlyk, twee Wapens van Hamburg worden verbeeld. Ook ziet men hier nog de Grafnee van den Veidmaarfchalk wirtz Baron van Ornholm, en het Grafteken van den Schout by
Nagt willem van der zaan. — paul wirtz
Veidmaarfchalk der Vereenigde Nederlanden is, den 23 Maart 1676, te Hamburg overleden, en op den 24fl.cn October 1679. in dit Choor met groote ftaatfie ter aarde bc? fteld. Op zyn Grafzerk leest men in 't koper zyn Graffchrift in 't Latyn.
Boven het graf, om hoog tegen de muur, ziet men, in een groot Wapenbord, het geflagtwapen van den KrygST held, desgelyks zyn kling, yzeren handfehoenen, fpooren enz.
11 Noordwaarts ziet men het Grafteken ter gedagtenis van den Schout by Nagt, van der zaan, van marmer opgcrigt; en boven deszelfsFrontefpies twee bazuinende Wigtjcs, voor het Wapen der Vereenigde Nederlanden, 't welk met eene geflooten Kroon gedekt, en van vlaggen en vlaggeftokken omringd is. Onder de lyst vertoont zig het Borstbeeld van dien Zeeheld, in een langrond, welk door eene (lang, die de ftaart in den bek houd, word gemaakt: In een tafreel van zwart, marmer, aan welkers zyden twee ankers, met eikenloof omringd, geplaatst ftaan, en waaronder het Wapen van den overleden, en een Scheepsftryd zyn uitgehouwen, leest men:
GE'



DaOÜDEKÈRK. Pt
GEDAG TENIS
Door haar Ed. Mog. de Heeren ter Admiraliteit doen ©pregtcn ter Eeren van den Schout by Nagt
WILLEM van der ZAAN,
Omtrent de Kaap Tres Forkas, uit een Algiers Rooffchip, met een ponts kogel gefchooten en ontllapeh den ij Maart 1669.
Dus keft men na de doot.
Dit is door V Landt tot eer van van der zaan beftelt
Om dat een Roovers fchoot ontzielde defen Fielt,
Vyf gouden Ketenen had hy voorheen genooten,
Rust hier, tot eer van haar, die uit hem zyn gefprooten.
Uit een Opfchrift, op de ankers, blykt dat dit Gedenkteken is vervaardigt, in 't jaar 1670, door den Beeldhouwer Romhout Verhulst.
11 Het Binnen en Buitenlands Vaarders-Choor • hief in .zyn geen fieraaden meer na gebleeven.
13 Het Weit kopers of Graankoper s-Choor. Voor by dit Choor, ziet men de Noorder ingang der Kerke, boven welken gefchilderde glaafen plagten te ftaan.
14 Flet St. jferoens-Choor, daar van hebben wy reeds boven No. 9 gemeld.
15 Het Voetboogfchutters-Choor en het Lieven VrouwenChoor. In deeze beide Chooren zyn uitmuntend gefchilderde glafen. Het eerde glas, of vengfter in het Voetboogfchutters-Choor, is in twee af beeldzeis onderfcheiden. In het bovenfte, vertoont zig de bootfchap van den Engel aan Maria; in het andere het bezoek van Elifabeth aan de H. Maagd. Onderwaarts ziet men Paulus en Petrus, en voor Paulus ftaat een aanzienlyk Man,'in een graauw Munraksgewaad gekleed, Welke de Schenker
is



% GEBSTELTKE GEBOUWEN,
is van het glas, naamlyk , Burgemeester JanClaaszotm van Hoppen, en voor Petrus knielen eenige vrouwen. Men verhaalt, dat van Hoppen, in een bedevaart had moeten vertrekken mar Rome, om zig te zuiveren van debefchuidiging van Ketterye, en daar hem opgelegd werd, om een glas,in de Kerke van zyneParochie, te moeten vcrééren. Men is van gedagtcn, dat de woorden ,
NEMO L/EDITUR NISI A SE IPSO.
dat is:
Niemand word beledigd dan van zig zeiven.
op dit zyn geval eenige betrekking hebben, welke woorden op eene rollc boven zyn hoofd, van een Bisfchops-ffaf, afwaaijen. Vervolgens ziet men, in dit zelfde glas, het Wapen van van Hoppen, zynde zyn Lyk voor hetzelve onder een Zerk, welke desgelyks met zyn Wapen verfierd is , begraven.
16 In 't Frouwen-Choor ziet men ook twee uitmuntende gefchilderde glafen. In 't eene, welk Noordwaarts naast het voorgemelde is geplaatst, vertoonen zig bovenwaarts, de juichende Engelen, over de geboorte van den Zaligmaker, in eenen geopenden Hemel, afgemaald, en benedenwaarts ziet men het Km&Jefus, dat door de Herders en Wyzen uit het Oosten geëerd en begiftigd word;-.' In het verfchiet ziet men de befnydenis van Jefus , en onder aan (laat het Wapen van Amfterdam, tusfchen een Romeinfchen Krygsknegt en een Bisfchop. Uit een Latynsch Opfchrift, in dit glas, word men gewaar, dat hetzelve aan de Kerk is vereerd, door het gefiagt der JBrundten.
17 In het andere glas, welke Oostwaards is geplaatst, ziet men de dervende Maagd Maria, met een brandende Waskaars in de handen ^ welkers licht zich zeer na*
tuur-



de OUDE KERK. 93
timrlyk en konftig vertoont, en fchynt, als merker lang op ziet, te flikkeren: zy word van een ftoct treurigen omringd, en door eene rei van Engelen opgepast. —— Deeze drie voornoemde glafen zyn, in 't Jaar 1555, door eenen Dlgman gefchildert, maar door langheid van tyd veel geleden hebbende, zynze voor eenige jaaren weder in Brabant herfleld geworden.
18 Uit het Lieve Frouwen-Choor kan men Oostwaards door een deur gaan in de Kapel van 't Heilige Graf. Doch deeze verftrekt thans tot een verzamelplaats voor. Turf, en is van de Kerk afgefcheiden, cn heeft niets merkwaardigs.
19 Het Handboogfchutters-Choor. Het merkwaardigfte van dit Choor is, dat men, in den Oostermuur van't zelve, nog den ingang ziet naar 't vertrek, alwaar eertyds de Commisfarisfen van Huwelyks Zaaken gewoon waren te vergaderen, en boven de deur, die rood gefchildert is, ftaat: 't Is haast getrout dat lange rout, Deezen ingang noemde men weleer de Roodeur, en hier van daan is het fpreekwoord, onder het gemeen der Amfterdammeren ontftaan, dat men zegt, dat een Paar voorde Roodeur is gegaan, wanneer zy zig voor Commisfarisfen van Huwelyks Zaaken, (welke echter federt meer dan eene Eeuw deswegen op 't Stadhuis vergaderen} laaten aantekenen.
20 Verder is ook neg merkwaardig, dat men in den Wes termuur van dit Choor, omtrent vyftien voeten hoog van den grond, een yzeren deur ziet, met kalk overwit , en met een hangllot en een hengelflot voorzien. Binnen deeze deur, is ook nog een zwaare eekenhoutendeur, meteen fterk grendelflot, door welke deur, als hy geopend is, men toegang heeft tot een vierkant overwelfd Vertrekje, 't welk zyn licht fchept aan de Zuidzyde door twee hooge fmalle venftertjes. Tegen den Wes-
te-



96 GÉESTELTKE GEBOUWEN,
telykcn nruur van dit Vertrekje, ziet men éeri eekeiihonten Kas, met drie floten geflooten, en bykans acht voeten hoog. Dc deur van deeze Kas, welke van buiten digt met yzer is beilagcn, Haat, op de helft, voorwaards over, op twee yzeren krukken, welke aan dezelve hangen, cn tot flutten dienen voor de opengeflagen deur. In deeze Kas bevinden zig 45 laadcn, welke ieder bykans twee duim diep, half zo breed als de Kas, bykans ij voet lang , en alle genommerd zyn. In deeze laadcn ziet men dc oorfpronkelykc Handvesten en Privilegiën, door de Graaven van Holland en andere Vorflen cn Mogendheden, van de oudflc tyden af, aan de Stad vergund, welke daar benevens zeer veele andere Brieven en Stukken, reeds zedert 3 of 400 jaaren, bewaard zyn geworden. De lleutcls van dit Vertrekje en van de Kas worden, op de Thefaurie Ordinaris der Stad, bewaard; Deeze oude daarin bewaaring liggende Stukken worden zeldzaam bezieiij In den jaare 1732, in de maand Juny, is zulks, volgens Wagenaar, gedaan door de?Heeren jan s 1 x en Mr. vvillem munter., Öudburgemcesteren, benevens den Secretaris; joan thiery, Pieter Vlaming en Gerrit Schoemaker , welke twee laatflxn toen bezig waren aan eene nieuwe befchryyinge van dc Stad Amfterdam. Na dien tyd, (zegt de Heer Wagenaar in zyne Befchryvinge vaii Amflerdamj was zulks niet weder gefchied, dan op den 13 Octöber 1761, door Regeerendc Burgemecsteren Mr- daniel. de dieu en Mr. güaltherus petrus b 0 udaan, by welke gelegenheid het den Heer Wagenaar ook vergund werd, om by die zeldzaame nerfchouwing tegenwoordig te zyn; en volgens zyne getuigenis, waren de meeste Stukken toen nog zo zuiver en leesbaar, en de zegels aan die der vyfticnde en zestiende Eeuw, zo
gaaf:



de OUDÉ KÉRK.
f7
gaaf, als of zy ilegts nog weinige wecken gedrukt waren geweest.
21 Naast voornoemde Choor is St. Elois of 't SmidsKapel, in welk de Zuider ingang der Kerke is, eri hier op vo]gdt<
22 Het Huiszitten-Choor, in 't welk eertyds een deiïr was, van buiten met yzer heilagen, boven welke het Jaartal 1622 Hond, door deeze deur kwam men in de Vergaderplaats der Huiszitmeesteren, welke in 't jaar 1497 getimmerd was, en hier deed men uitdeeling van levensmiddelen aan behoeftigen , die in dit Choor by •een kwamen; deeze uitdeeling duurde tot 1655, doch zedert dien tyd is die Vergaderplaats tot een Kerkmeesters-Comptoir gefchikt, en de ingang geheel vernieuwd*
23 In den muur van dit Comptoir aan de Noordzyde, is eene Kas met laaden vast gemetzeld, waar in men eene groote menigte oude Schepens- en andere Brieven, die de Kerk aangaan, bewaard; onder welke gevonden worden van het Jaar 1350. Ook ziet men, in dit Comptoir eenige fraaye gefchildcrde afbeeldzels der Kerke van binnen ; alsmede een gemyterd hoofd , zeer fraay gefchilderd , en men meent, dat het een St.. Nicolaas verbeeld. De Wapenkaart van de Kerk verftrekt ook tot een fieraad van dit Vertrek. Het bekende Schildery van het oproer der Herdooperen, in den jaare 1535^ en de naamen der Burgeren, die daar by zyn omgekomen,, welk hier weleer bewaard wierd, is niet meer voorhanden.
24 Het Eüfabeih Gaeven Kapel pronkt thans nog met de Graflieden der Zeehelden van A. van der Hulst erf Sweers. Desgelyks ziet men daar, onder een verheven Graffleen tegen den Zuidelyken muur, het Graf van 'e geflagt van Bartel, op hetwelk de Hoofdwapens van Bo-
G re*f



j>3 GEESTELYKE GEBOUWEN,
red en Coymans en van elk derzelve agt Kwartieren zyn uitgehouwen.
25 De Graftombe van den Vice-Admiraal abraham van der hulst, in 't Oosten der Kapelle geplaatst, is met een fraay yzeren hek omringd, en boven dezelve ziet men een konftig marmeren gedenkteken, den Zeeheld verbeeldende; die in volle Wapenrusting, van Vlaggen en Oorlogstuig omringd, op een hoofdkusfen ter nederligt. Twee fchreyende Kindertjes , welke zyn Wapen vast houden, ftaan by hem, en hier boven ziet men den gelukkigen Zeeflag tegen de Engelfchen, van den n , 12 „ 13 en 14 Juny 1666 , in welken hy fneuvelde, afgebeeld. Boven aan vertoonen zig twee bazuinende Vrouwenbeelden , die het Wapen der Vereenigde Nederlanden vasthouden, welk tegen twee kruisgewys geplaatfte ankers rust. Onder dit Wapen ziet men een op hem toepaslyk Opfchrift.
26 Tegen overde bovenftaande Graftombe, aan de Westzyde van 't Choor, ziet men het fraaye grafteken van den Viee-Admiraal sweers, zynde eenige jaarenlaater opgerigt. Boven aan vertoont zig het marmeren Borstbeeld van dien Held, en nog hooger het Wapen van de Vereenigde Nederlanden , benevens dat van den Prinfe van Oranje. Onder aan is de afbeelding van den voordeeligcn flag, in welken die Zeeheld zyn levén verloor.
27 Op een tafereel, welk tusfchen beide van Vlaggen cn Wimpels en andere Scheepsgereedfchappen omringd is, leest men een Latynsch opfchrift, op dien Held toepaslyk gemaakt.
28 De St. Cornelis Kapel of Choor aldus genaamd na een Altaar, 't welk weleer in dezelve was geftigt, door cornelis janszoon drebber en toegewyd aan c. drebber. Doch deeze Kapel is verkogt door fteitrneesteren, in den Jaare 1651, aan den Heer Bur-
ge-



de OUDE KERK.
99
gemecster, cornelis de graaf Vryheer van Zuidpokbroek , welke deeze Kapel, met goedkeuring van Burgemeesteren, van de Kerk heeft afgefchut, en tot eene aanzienlyke begraafplaats gefchikt. Men gaat in dezelve, door een zierlyke marineren Poort, die op twee Korintifche Kolommen rust, en gefloten is met eene doorlugtige koperen deur; ter wederzyde ziet men eene opening met traliën voorzien, en boven-welke de Wapens van den Stigter en deszelfs Egtgenoot catharina hooft zyn uitgehouwen. De lyst is verfierd met Zandlopers , Lampen en ander Beeldwerk; op dezelve ftaat, tusfchen twee Kindertjes een Feniks, die uit de vlammen verryst, waaronder, in een zwarten toetsfteen de woorden van den Apostel (i Kor. XV: vs. 42.) te leezen zyn.
alsoo sal oock de opstandinghe der dooden zyn het lichaam wort gezaeit in verderflykheid en wort opgeweckt in onverderflyc kheit.
Het middelde der vyf glasraamen van de begraafplaats is desgelyks verfierd met de gefchilderdc Wapens van de huizen van de graef en hooft.
29 Verders als men bezuiden 't hooge Choor rond gaat, zal men daar 't graf van den vermaarden Amderdamfchen Konstfchilder pieter laurenszoon ontmoeten, anders gewoonlyk, om zyne lange gedalte Lange Pier, genaamd, welke in den Jaare 1573 overleden en aldaar niet verre van 't Choor , in een dubbeld graf, gelegd is, in 't welk naderhand ook twee van zyne zoonen zyn begraven. Op zyn grafdeen heeft weleer, volgens het zeggen van is aak commelin, het begin van 't volgende vers gedaan:
G » Den



ioo GEESTELTKE GEBOUWEN,
Den konfiige Schilder Lange Pier Met bey zyn Zoonen leggen hier enz.
Doch deeze woorden waren in zyn tyd bykans verfleeten, en zyn in 't jaar 1675, zo 't febynt, in deezer voege verandert,
De meester fchilder Lange Pier Met heyd' zyn Soonen, Schilders hier, Begraven, lang en oud bejaart, Blyven noch al in Kunst vermaart. Anno M. DC. LXXV.
30 Noordwaards van 't,voornoemde Choor, ontmoet men de Grafitée van den Admiraal jacob van heemskerk. Boven dezelve ziet men een Tafereel van zwart marmer, aan een Pilaar gehegt. In de lyst van dit Tafereel, onder het Wapen van 't Huis van Heemskerk, tusfchen twee globcn (Taande en met eene (tevenkroon gedekt, leest men in het Latyn, een Opfchrift tot zyn lof ingerigt.
De helm en 't harnas van dien braven Zeeheld ziet men aan een Pilaar daar naast opgehangen.
31 Ter gedagtenis van cornelis janszoon,bygenaamd de Haan of het Haantie , is ook ccn dergelyk Grafteken als dat van Heemskerk opgerigt aan den hoekpilaar , ten Zuiden agter het Choor. Zyn wapen ftaat boven in de Lyst, zynde een kraaijende Haan, en onderwaarts ziet men het zegevegt met twee Schepen, in 't welk hy zyn leven verloor. - Op het Tafereel ziet men eenige Latynfche vaerzen tot zyn lof, van den Profesfor caspar barleus, uitgehouwen.
Onder de afbeelding van 'tzeegevegt leest men deeze éSgels, van den Ridder laurens reaal :
Hier



De NIEUWE KERK.
lot
Hier rust de Held, die van zyn vyands Schepen In zevenmaal kwam zeven vlaggen fleepen, En gaf voor '/ laatst op twee zo dapper vonk, Dat d'eene vlood, en d'ander hy hem zonk.
32 Aan de zyde van het oudfte glas, in 'twclk de Wapens der Burgemeestcren zyn gefchildert, ziet men ooknog het Wapenbord van den Zweedfchen Admiraal zeehelm. Zyn Wapen vertoont zig óp hetzelve, verbeeldende een zeilend Oorlogfchip, welk van agteren en van de groote fteng de Zwccdfche Vlag voert. Rondsom het Wapen ftaat, h. gt. zeehelm , Ad. y. Zweed, is geft. 27 Mey j:6ó8- — Verders zyn er nog eenige Graflieden in deeze Kerk van byzondere aanzienlykc perfoonen, te wydloopig alle te melden, als onder anderen, dat van Godefridus Frdncfscus Cromhout, die uit een aanzienlyk Roomschgezind huis in deèze Stad is gefproten, in welk het lyk van zyne Echtgendotc, Vrouwe Johanna ElizahethBleefen, het eerst geplaatst is. Deeze Grafftede beftaat uit een dubbeld Graf, gelegen regt voor den in gang der Grafftêe van den Huize van de Graaf, boven gemeld.
De NIEUWE KERK.
derzelver stichting.
1 De Nieuwe Kerk, zo genaamd, nadien dezelve Iaater is gebouwd dan de Oudé, naamlyk in den Jaare 1408 , of misfehien 6 Jaaren laater, is grootendeels gefticht, door eenen willem eggert, of zo hem anderen noemen willem eggaarts, lieer van Purmerende, en een groot Koopman te Amfterdam, ftaandc diep in de gunst van de Hertogen albhecht cn willem van b e y e r e n , Graavcn van Holland, welken hy dikwils met groote geldfommen onderlteunde , om welke redenen, hy van laatstgemeldcn verfcheidene voordelige G 3 Pri-



io4 GEESTELTKE GEBOUWEN?
Privilegiën voor de Stad Amfterdam, en voor zig zeiven verfcheidene voordeden verkreegen heeft, als onder anderen deAmbagtsheerlykheid vznPurmer en Purmerland, en kort daarna het aanzienlyk ampt van Thefauricr des Graven, waar door hy byna het gezag van eengraaflyken Stedehouder verkreeg. Hy overleed op den 15 July 1417, cn werd in deze Nieuwe Kerk, in het Choor of dc Kapclle, welke federt dien tyd , Willem Eggerts Choor of Kapel is genaamd, begraven. Ten Zuiden van het groote Choor; ter wederzyde van een balk ziet men nog zyn Graffchrift, tusfchen twee Pilaaren , op deeze wyze gefield.
Anno MCCCC ende XVII den XV dag in Julio, ftarf de Eerbaare Heer Willem Eggaart, Heer tot Purmerende, gedoyteert met twee Vicarien , mede fundateur van deze Kerk, die begraven is onder deeze blaauwe fterk.
Ook ziet men zyn Wapen, omtrent boven het Graf, tegen de Zuidermuur uitgehouwen. Men zegt, dat zyn dood de hoofdoorzaak is geweest, waarom de Kerk niet geheellyk volgens de fchetze der Hoofdkcrke van Amiens • in Picardye, is voltooid geworden, zo als men voorneemens was. Deeze gefchilderde fchets word nog in de Kamer van Kerkmeestercn bewaard.
LIGGING EN GEDAANTE VAN DE NIEUWE KERK.
h De Nieuwe Kerk, gelegen aan den Nieuwen-ZydsVoorburgwal, is gelyk de Oude Kerk, een aanzienlyk kruisgebouw, hebbende alleenlyk in 't midden, een kleinen fpitfen Tooren, vermits de groote Tooren, die men voornemens was in 't Westen te ftigten, en reeds op de helft van de hoogte der Kerke opgetrokken was, onvolmaakt is gebleven, en van boven met een yzeren Leuning bezet. Doch deeze Tooren is onlangs zedert wei-
ni-



De NIEUWE KERK. 103
rilgc jaaren geheellyk afgebroken. — De Kerk heeft vier ingangen, van welke de voornaamfte in 't Westen by de geweezene onvolmaakte Tooren is gemaakt. Van de andere ingangen, is één in 't Zuiden, die op den Dam uitkomt , één in 't Noorden, ten einde van de Gravefiraat, en één in 't Oosten, in de eertyds zogenaamde Elendige fteeg. Boven in den gevel van 't Zuider Kruispand, ftaat een fraaye Zonnewyzer.
3 De Nieuwe Kerk geraakte, in den Jaare 1645,op den nden January, by ongeluk, van boven en van binnen geheellyk in brand, maar werd fpoedig herfteld, en na de herbouwing heeft ze omtrent dezelfde gedaante gekreegen, die zy tot nu toe behouden heeft. Dezelve is 315 voeten lang, en met de kruispanden 210 voet breed. Het Gebouw rust op twee en vyftig hardfteenen Zuilen, en word verlicht door 75 groote glasraamen. In het midden van de Kerk hangen vyf groote, en rondsom twaalf kleine kopere Kaarskronen: eerstgemelde hebben ieder 30, doch de anderen ieder 20 of 16 armen met Blakers.
chooren en kapellen.
4 De Nieuwe Kerk was eertyds ook van Chooren en Kapellen voorzien, gelyk de Oude Kerk, doch van de meeste derzelve heeft men weinig meer dan derzelver naa« men kunnen nafporen; deeze waren onder anderen.
Aan de Zuidzyde der Kerke.
I 5if. Joris of Schutters-Choor, agter het vertrek waar thans de Kerkenraad vergadert.
II Willem Eggerts Choor, naast en ten Noorden van het Schutters Choor.
III 't Choor van Jan Dirkszoon Si 11, eenigzins meer Noordwaarts, zynde van de Kerk afgefcheiden met een
G 4 hou-



so4 GEESTELYKE GEBOUWEN,
houten fchot, en thans dienende tot eendoorgang naar des Kosters wooning.
IV Jacob Verbergen Choor, het welk ook met een dergelyk fchot van de Kerk is afgezondert, en nu tot gebruik van dc keuken voor den koster dient.
Jacob Meeuwszoons Choor, thans tot een ftookhuis wordende gebezigt.
Aan de Noordzyde waren
V Het Metzelaars- of Vier-gèkroonde Choor, in 't Oosten , thans de Oostelyke uitgang, daar het Altaar plag te ftaan, Het wapen van Loen en Boelen (fond weleer in een glas van hetzelve,
VI Het Boelinger of Otters-Choor, daar naast, is afgeperkt met een Balustrade van Arduin fteen , naar de Koïintifchc orde en verder met een houten fchutting, dienende nu tot eene bergplaats voor den gravemaker,
VII Het Drapeniers-Choor daar op volgende, is desgelyks met eene Balustrade van Arduinftcen, waar op een houten fchutting ftaat, van de Kerk afgezonderd, wordende thans gebruikt tot een timmerloots.
VIII Vervolgens ziet men het Heilige Kruis-Choor, ook al van de Kerk afgefchciden met een houten hek, dienende thans voor de Diaconie tot het uitdeden van aalmoefen.
Voorts waren 'er weleer nog eenige andere Kapéllen en Chooren, waar van weinig meer dan de naamen zvn overgebleven , als de Kapel van Jacob den meerderen ,van Se. Laurens Kapel, en lieve Vrouwen Kapel, de Kapel yan het Heilige Graf enz.
Alle deeze byzonderheden zyn flegts merkwaardig voor Konst - Liefhebbers, den Roomfchen Godsdienst toegedaan : die meer van de Chooren Kapellen en Altaaren wil weeten , kan de befchryvinge' van Amfterdam nazien.
O E-



de NIEUWE KERK. 105.
gesghilderde glasen.
Onder de Glasraamen van de Nieuwe Kerk zyn verfcheiden nieuwe, welke fraay zyn gefchilderd.
5 Een zeer konftig gefchilderd Glas ziet men in 't Noorder-kruispand, boven den ingang, in 'twelk Graaf willem de IV verbeeld word; befchenkendc de Stad met een driekruizig Wapenfchild, maar dit Glas is door den tyd merkelyk befchadigt.
6 Regt tegen over dit Glas, boven den ingang in het Zuider kruispand zag men weleer dergclyk konftig gefchildert Glas, verbeeldende het fchenken van hetVoorregt, om de Roomsen-Koninglyke Kroon boven het Stads-wapen te mogen voeren, doch dit Glas door 't weêr al te zeer befchadigt zynde, is al voor lang weggenomen. Beide glasraamen waren verfierd met de Wapens vanBurgemeesteren, toen regeerende, met welken eerstgemelde Glas nu nog verfierd is.
7 Nog drie nieuw konftig gefchilderde glafen ziet men ten Zuiden van 't groote Choor, boven den ingang van de Kapel van 't Heilige Graf, vertoonende het Heil der Vrede, door verfcheidene Zinnebeelden. Als, dc Oorlog geboeit, de Kryg met haar aanhang vertreden, Mars gekluisterd, de Vrede op den Throon, tredende den- Twist onder haare voeten; de Welvaart van Land en Zee ziet men, in haar vollen bloei, allerlei rykdommen voortbrengende , die door allerlei foort van uitheemfebe koopmanfchappen vertoond worden; dc Boeken duiden'de Geleerdheid, Kon (ten en Weetenfchappen aan, diebyvreedigc tyden bp luiken. De Wapens der 36 Raaden toen in wezen zynde, ftaan op den voorgrond. Aan de vier grootfte Zuilen van 't houten midden gewelf, ziet men 4 Engelen Beelden ftaan, onderfchragende het gewelf.
G 5 ge-



lotf GEESTELTKE GEBOUWEN,
GESTOELTENS IN DE KERK.
8 De Kerk is rondsom, tusfchen en tegen de pilaarcn en muuren , met fraaije Gelbelten voor de Regeering en mindere ftandsperfoonen bezet. Onder deeze allen munt inzonderheid uit de Predikftoel, welke op dezelfde wyze, als de voorgaande , die 1645 door den brand vernield werd, fchynt gemaakt te zyn. De tegenwoordige is rondsom verfierd met konftig gefnedene beeldjes. Onder aan ziet men in vier vakken, van vooren en ter zyden, eene afbeelding van de vier Euangelisten. By dezelven vertoonen zig de beelden van dc Sterkte, 't Geloof, de Liefde, de Hoop, dc Geregtigheid en Voorzigtigheid. Hooger op ziet men de zeven wei-ken van Barmhartigheid , 111 diepe verfchieten geplaatst , en afgebeeld door kleine beeldjes. De Kap van den Stoel is van onderen met fraai loofwerk uitgehouwen, en heeft boven zig een doorfchynende tooren , met verfcheidene omgangen , op welke kleine beeldjes, die fchynen te wandelen , en andere fieraaden, aartig gefheden, zig vertoonen. Inzonderheid is merkwaardig de leuning van den opgang naar den Predikftoel, zynde met wyngaardsbladen doorwerkt, en op denzelven ziet men een dik bogtig touw liggen, het welk zo konftig van hout is uitgefneden , dat het byna van hennip fchynt gemaakt te zyn, rustende op eenige kleine wigtjes. De maker van deezen fraaijen Predikftoel was de beroemde Beeldhouwer
ALBERTUS VINKENBRINK. — HOLSTEYN heeft
een konstplaat van deszelfs gedaante uitgegeven, welke van kenners zeer geacht wordt.



bi NIEUWE KERK. 10?
ORGELS IN DE NIEUWE KERK.
9 In de Nieuwe Kerk ziet men twee Orgels, èen groot en een klein. Het groote Orgel, door den vermaarden Bouwmeester van Kampen opgerigt, vertoont zig zeer iieriyk boven den Westelyken ingang van de Torendeur, behoevende in fraai geluid en fieradeu voor geen ander in geheel Nederland te wyken. Hetzelve rust op vier halve cn twee heele marmere Korintifche Zuilen, welkervoetff.ukkcn en kroonlysten zeer fraai zyn verfierd. - Aan weerskanten van deeze Zuilen ftaat een zwaare vierkante hooge Penant, of Impost, van wit marmer, waar allerlei flag van Muziek-Inftrumenten uit marmer zyn uitgehouwen. Het Orgel zelve is zeer konftig gemaakt , en kan met vier deuren gefloten worden , welke fraai zyn befchildert, door jfohannes Bronkhorst, met eenige Gefchiedenisfen van Saul en David.
10 Op de twee eerfte deuren van binnen word Saul verbeeld, te paard zittende , en David met het hoofd van Goliath , komende Saul te gemoet, zynde verzeld van zingende en (pelende ryen van Jerufalemfche Maagden. Op de twee andere van binnen, ziet men Saul op den Troon zitten , trachtende David, welke voor hem fpeelt, met zyn fchicht tc doorgrieven. Aan den buitenkant wórd de zalving van Saul tot Koning over het huis van jFuda afgebeeld, zynde met danzendc enfpeelendeMaagden omringd. — Voorts beftaat dit Orgel uit 43 Registers of ftemmen, van welke de vox humana of menfehenftem zeer vermaard is door geheel Nederland.
11 Het kleine Orgel ziet men in 'tZuider kruispand, bewesten den ingang, daar men van den Dam af inkomt; dit Orgel verfchilt zeer veel van het groote, doch bezit eene goede refonantie.
*>
het



w» GEESTELTKE GEBOUWEN,
HET GROOTE CHOOR.
12 Dit Choor is van vooren met een uitmuntend konftig Hek, van gegootcn koper , verfierd , en rust op eenen marmeren Balufirade of voetftal, met uitgehouwen werk van zwart en wit marmer. Twee zwaare koopere Deuren fluiten den ingang. Een zwaare koperen Lyst, die in 't midden met het Stads-Wapen pronkt, welk vastgehouden word door twee Leeuwen , word door zes' zwaare vierkante Pylasters , tusfchen welke 17 gevlamde en 14 regte maar kleine Pilaaren geplaatst ftaan, onderftcund; zynde alles met fraai loofwerk verfierd, en 13 voeten hoog.
13 Dit Choor word voornaamlyk gebruikt tot de plégtigheid van Egtverbintenisfen , des Zondags , en fomtyds ook in de week, ten welken einde daar een Predikftoel en bekwaame. Zitbanken zyn opgerigt. Verder word hier, om 't zevende Jaar, eene Synodale Vergadering gehouden. Ook worden hier tweemaal in 'tjaar, naamelyk 's Vrydags voor Paafchen, en Vrydags voor Kersmis , de pryzen uitgedeeld aan de naarftigfte Leerlingen der Latynfche Schooien, by welke gelegenheid zodanige Scholieren, die tot dc hooge School overgaan , gewoon zyn een Oratie of Reden voering in de Latynfche taal te doen, in tegenwoordigheid van alle Scholieren, Meesters , Schoolbczorgers en andere perfoonen van aanzien.'
KERKENRAAD S VER GADERPLAATS.
14. Dc vergaderplaats, daar tegenwoordig de Kerkenraad, des Donderdags na den middag in de Nieuwe Kerk byeenkomt,is een ruim en fraai Vertrek, gelegen Oostwaards van den Zuider ingang, op den Dam. Aan ieder
zy-



de NIEUWE KERK. 109
zyde ziet men twee ryen bekleedde Zitbanken ftaan. In 't Westen is een fierlyke Schoorfteen. Twaalf oude gefchilderde afbeeldzelfs van de eerfte Kerkhervormers hangen , langs den Noorderlyken Wand , die weleer aan den Krygsraad vereerd zyn , door den Heer Schepen Gerard van Papenbroek, op den 24 January 1743.
het comptoir van kerk meesteren.
15 In dit Comptoir hangt een Wapenbord der Kerkmeesteren, op het welk ruim 80 Wapens zyn uitgebeeld en voor den Schoorfteen ziet men het getal 1666.
de weeskamer.
16 Deeze Kamer is een lang en fmal Vertrek, houdende de Wees-Boekhouders daar in hun verblyf. Men bewaard hier de Papieren-Effecten , in eene Kas, welke met eene houten en eene koperen deur gefloten, in een der Kerkpilaaren is ingewerkt. Merkwaardig is het, dat eene zilveren Schaal in een dier Laden van deeze Kas bewaard word , welke , naar zekere aantekening , aan dezelve gebonden , weleer by het vieren van het Avondmaal plag gebruikt te worden , door de Gereformeerden van St. Martyn in Frankryk. Aan deeze Schaal ziet men een klein houten zogenaamd Geuzennapie hangen, op een ivoorcn voetje. Voor den Schoorfteen ftaat eene zinnebeeldige vertooning van de zorg, welke men voor de behoeftigen aanwend, inzonderheid voor zieken en gebrekkelyken , zynde gefchildert door Louis Fabricius du Bóurg. De Mildaadigheid ziet men daar op de Wolken afgebeeld , en in 'tverfchiet de Godshuizen der Diaconie. Ook ziet men,, in dit Ituk, de naamen van de
Wees-



Ho GEESTELYKE GEBOUWEN,
Wees-Boekhouders , welke , zedert het fchildery hier geplaatst is, in dienst geweest zyn.
pragtige begraafplaatsen.
Begraafplaats van jan van galen.
17 In het Noorder gedeelte van de Kerk, fchuin agter den Predikftoel, vertoont zig het marnieren Graf van den Commandeur jan van galen, welke , in den Jaare 1653 > na een zegevegt met de Engclfchen , in 'twclk hy de overwinning behaalde, aan zyne wonden overleden is. Hy ligt geharnast op eene verhevene tombe van wit marmer, op welker voorzyde een zecflag is afgebeeld, waar onder men deeze vier regels leest:
Hier kit in 't Gr af van eer den dapperen vak galen, Die eerst ging buit op buit Kast Uien afhalen, En, met een Leuwen hert, naby't Toskaanfche firant,. De Britten heeft verjaagt, veroverd en verbrant.
18 In een zwart marmeren tafereel boven de Tombe geplaatst, die met eene Scheepskroon is bedekt, onder het Wapen der Vereenigde Nederlanden , en met Vlaggen, Wimpels , Spietfen , Zwaarden en ander Oorlogstuig verfierd, leest men in 'tLatyn zyne heldendaaden enverxigtingen.
Begraafplaats van david sweers.
19 Zuidwaards van 'tChoor,.tusfchen twee Pilaaren, ziet men de Graftombe van den dapperen Zeeheld Kapitein david sweers. Boven dezelve ziet men hec
vra-



de NIEUWE KERK. m
wapen , de degen en de yzeren handfchoenen van den held hangen, onder welke gelezen word:
david sweers, capiteyn, getrouwe yk voor 'tvaderland gestorven, in de victor1euse ba taille tecens de twee koninglyke vlooten van vrankryk en engeland, op dek XXL aucüstï MDCLXXIII.
Begraafplaats van michiel adriaanszoon de ruiter.
20 De Graftombe van dien voornaamen Zeeheld, en Luitenant. Admiraal-Generaal munt uit boven anderen en werd vier jaaren na zyn dood opgerigt, aan 't einde van 't Choor in 't Oosten , en is voor liefhebbers van konst wel dubbeld bezienswaardig; dat fraaye ftuk werks werd eerst ontworpen door den Beeldhouwer romboux verhulst , welke het naderhand in fteen uitgehouwen heeft , zynde omtrent 30 voeten hoog en 30 voeten breed. — De beeltenis van dien Zeeheld is van witmarmer uitgehouwen , liggende eenige voeten boven den grond; houdende de ftaf van commando in zyne regterhand, terwyl zyn linkerhand op de borst, en zyn hoofd op een ftuk gefchuts rust. Twee Tritons , welke op een grooten zechooren blazen, liggen aan het hoofd- en voeten-einde. Aan weerszyden van de Tritons bevinden zig twee zwarte marmere Kolommen, welke het bovenwerk onderfteunen. Tusfchen die twee Kolommen vertoont zig op den agtergrond een fcheepsftryd , boven welken een Stevenkroon door twee Wigtjes word vastgehouden ; vier andere onderfteunen de Wapens van Holland en de Vereenigde Provinciën in de hoogte. Een
bi-



ffy GEESTELTKE GEBOUWEN, bazuinende Faam (laat tusfchen beide. In de lyst vertoont zig het Wapen der Generaliteit, en daar op dat van den Admiraal , zynde rondsom bezet met Vlaggen. Buiten de marmere Kolommen vertoont zig,in een vak, aan de rcgterhand , het beeld der Voorzigtigheid', en in een vak aan de linkerhand, het beeld der Standvastigheid. Geheel om hoog, in 'tmidden , is het Wapenbord van den Admiraal geplaatst, op welk het Jaar van zyn overlyden te leezen ftaat. Ouder zyn leggend beeld leest men in gouden capitale letters, in een zuiverften toetfteen, een Latyns opfchrift, behelzende zyne daaden en verrigtingen.
21 Aan beide kanten van dit Graffchrift, maar een ■weinig inwaards , ziet men twee Latynfche verfen van den vermaarden nicolaas iieinsius , met gouden letters , in een zwarten toetlTeen uitgehouwen.
De Grafkelder van den Admiraal heeft zyn ingang van buiten en agter 't Choor, boven 't welk men leest:
INTAMINATIS FULGET HONOPvIBUS, dat is:
hy blinkt in onbezoedelde eer.
22 Ook rusten in deeze Grafkelder de lyken van Jonker jan pauluszoon van gelder, behuwd zoon van .de ruiter , die op den 21 Augustus 1673 is gefneuveld ; als mede engel Baron de Ruiter, zoon van den Admiraal ; ook joiiann de witte en miciiiel de witte. De eerfte een fchoonzoon, en de andere een kleinzoon van de ruiter, liet Wapen, benevens de helm , degen en haudfehoenen van van gelder, de eenigfte
van



de NIEUWE" KERK. 113
▼an de vier, welke al vechtende omgekomen is , ziet men aan den naasten Pilaar opgehangen, onder welke men leest:
Hier rust die dapper zich in Neêrlands Scheepsmast droeg,
Toenfe in een Jaar driemaal twee Konings Vlooien peg,
Hy is met zegenpraal voor 't Land op Zee geftorven , En heeft, door lof en eer, hier V Heldengraf verworven,
23 Ook ziet men in deeze Kerk het Graf van den vermaarden Dichter, joost van vondel, gelegen bezuiden het Choor , naar den kant van den ingang der Kerke,op den Dam. Hy ftierf hier, op den 8 February 1679, in den ouderdom van 91 Jaaren , 2 Maanden en 9 dagen , en werd begraven onder een gemeene zerk , zonder eenig Opfchrift , het welk te verwonderen is , dat zig niemand te dier tyde bemoeide, om dien uitmun. tenden Poeët, met een Eereteken op zyn Graf, ter zyner gedagtenis te verfieren. — Omtrent drie Jaaren na zyn dood liet echter de Heer van Wlmmenum en Vromade, oud Schepen en Raad deezer Stad, deeze drie regels op 's Dichters Grafzerk houwen:
hic jacet vondelus, pflOEBO ac mus is amicus.
dat is:
hIer rVst Van VondeLhooghbeIaarDt. apöLL© en zIIn zangberg VVaarDt.
Merk-



ii4 GEESTELTKE GEBOUWEN,
Merkwaardig echter is het, dat 93 Jaaren na den dood van dien grooten Dichter, naamelyk in den Jaare 177a, (een tydperk nog iets meer dan de gehcelc leeftyd van dien Poëet) het Kunstgenootfchap alhier, onder de zinfprcuk, Dihgentice Omnia, 'smans uitmuntende verdienf ten overwogen hebbende, ter zyner cere, aan een der Pylaaren van de Kerk, waar in hy begraven werd, met goedkeuring van denEd.Gr. AchtbaarenMagiftraat, een eenvoudig, maar fraai gedenkteken, weinige treden van zyne Grafftede af, op hunne eigene kosten, heeft doen oprigten.- Dit gedenkftuk werd, door den beroemden Stads Beeldhouwer, anthony zisenis, naar de vinding cn ordonantic van den vermaarden Konstminnaar en Kenner,denHcere cornelis ploos van amstel jacob cornelisz. , mede Directeur der Teken - Akamie alhier, vervaardigt; verbeeldende eene antique Tombe op een voet, uit zwart en wit marmer; op dezelve ziet men een Urna ofLykbusvan wit marmer gehouwen , verfierd met twee Festonnen van Lauwerbladen, wier einden van de bovenhoeken der Tombe afhangen; op den bovenrand van de Tombe , onder den voet van de Uma, leest men het fterfjaar van den Dichter, aldus
overleden mdclxxix.
Pp den middcnfleen , zyn naam in groote gouden letters:
VONDEL, en op het voetftuk van den voet:
jpoor 't kunstgenootschap onder de zinspreuk: diligent1/e omnia.
m d c c l x x i i..



De NIEUWE-ZYDS KAPEL.
ï Deeze Kapel werd van ou3s de Heilige Stede geKaamt, en daar ter plaatfe gcfticht , uit hoofde van een Mirakel, 't welk aldaar zou zyn voorgevallen, met een ziek mensch, die het Sacrament ontvangen hebbende, 't wederom uitbraakte, cn hetzelve in het vuur gefmeten zynde, na verloop van eenigen tyd, onbefchadigt daar uit was genomen, en in een kist is bewaard geworden.
Deeze kist, in welke het Sacrament of de Hostie gelegd wierd, is, zo men wil, nog in wezen, en word in het. Burger-Weeshuis bewaard. Dezelve is 17 duim hoog, ruim 16 duim breed, en over het dekzel genieeten, ruim 32 duimen lang. Van vooren zyn drie yzeren floten. Het dekzel is befchildert met drie witte Hostiën in de vlammen; twee dergelyke zyn tegen de einden, en ook nog een van vooren, voor welke laatfle twee Engelen knielen , doch alle deeze figuuren zyn merendeels uitgefleten en vergaan. De Heer Wagenaar heeft 'er in zyne befchryvinge van Amfterdam eene afbeeldinge van in. prent gegeevcn, pag. 122. II Stuk. Ed. in Folio.
De Kapel is gelegen inde Kalverftraat, tegen over het Burger-Weeshuis, alwaar zy haaren aanzienlyidten ingang in 't WTesten heeft. Nog zyn 'er twee andere ingangen , één in het Oosten op 't Kokkin , en één in 't Noorden, in de Wydc Kapelfteeg. In 't Westen ziet men een fpitfen Tooren ten dake uitfteeken.
2 Dc grootte van de Nieuwe-Zyds Kapel word gerekend op 185voeten lengte,en 130 voeten breedte, wordende door 30 groote Glasraamen verlicht. Twintigronde fteenen Zuilen onderfteunen het gewelf. - Tien fraaye koperen Kaarskroonen dienen , om de Kerk des avonds te verlichten. Drie fierlyke koperen Boogen zyn over «le drie toegangen naar het Doophuis gelegt. De fchuine II 2 Plaa-



nfi GEESTELYKE GEBOUWEN,
Plaaten, op welke de Predikant en dc Voorzanger dea Bijbel leggen , zyn desgelyks van doorluchtig kooper zeer kondig uitgewerkt. Eene ruime Galery voor de Weeskinderen vertoont zig tegen den Wcstergevel der Kapelle. Hier regt tegen over, in 't Oosten , ziet men een net Portaal, beftaande beneden uit zes groote en boven uit zes kleiner geflingerde Kolommen, welke een klein Kapelletje onderfteunen. Noordwaards is een klein Orgel geplaatst, wier deuren fraai gefchildert zyn, vertoonende aan dc eene zyde, Davids inhaaling, na het verdaan van Goliath, cn aan dc andere zyde, ecnen fpelenden Davit!, door Saul met de fpiefe gedreigd wordende.
3 In 't Comptoir van Kerkmecsteren, aan de Noordzyde van de Kapel gelegen, hangt een groot Wapenbord van Kerkmecsteren, federt het Jaar 1519. Het Wapen en Zegel der Stad, benevens de Wapens van vier Kerkmeesteren , Tielens, Pancras, Scot cn Valconier, ziet men voor den Schoorfteen-Mantel, welke ten tijde van voornoemde Kcrkmeesteren fchynt gemaakt te zyn. Ook is het Schoorfteen ftuk vry wel gefchildert.
4 In het Kabinet van Kerkmecsteren worden nog eenige brokken bewaard , van een gedoodverwd Schilderftuk, op welk het Mirakel der Heilige Stede, en byzopderlyk de Vrouw, die dc Hostie onbefchadigt uit het vuur grijpt; de plegtïge omgang met de Hostie, het aanbidden derzelve, door Engelen en menfehen, en meerandere byzonderheden afgefchildert zyn.
5 In den Zuidoostelyken hoek van de Kapel is nog een gedeelte of ovcrblyfzel van een fraai Glas te zien, 't welk de Aarts - Hertog Maximiliaau aan de Kapel der Heilige Stede prefent gedaan heeft , in den Jaare 1484, na dat ny van zyne ziekte herftcld was. Van het geheele glas kan men eene Prentverbeelding zien, in de befchryvinge fan Amfterdam van den Heer Hagenaar p. m, ft Stuk.



11?.
de OUDE-ZYDS-KAPEL.
i De Oude - Zyds - Kapel is gelegen aan 't begin van dea Zeedyk, by den Kamperftyger, hebbende aldaar twee ingangen , en twee andere ingangen in de Kapelfteeg. Boven den voornaamften ingang, in 't Noorden , op den Zeedyk, vertoont zig een geraamte, benevens eenige doodsbeenderen, en eenige kooren-airen daar uit opreizen, in fteen uitgehouwen, en waar onder men de volgende latynfche woorden leest:
spes altera vit/e.
Dat is: De andere hoop des Levens.
% Deeze Kapel is iao voeten lang en 90 voet breed, en op dezelve een fierlyk Toorentje meteen omgang. Het gewelf, aan welks Schoorbalken men, hier en daar, nog eenige oude Kopftukken en Beekjes befpeurt , rust in het midden, op drie, en ter zyde langs de muuren, op zeven Pilaaren. Vyf groote Glasraamen met het Stads Wapen, en 't Koggefchip uit Stadszegel befchildert, en drie kleine Glazen, onder eene ruime Gaandery, in't Zuiden, verlichten de Kapel van binnen, eu in 't midden hangen vyf koopere Kaarskroonen. Het gebouw deezer Kapelle is, in den Jaare 175a, merkelyk verbeterd geworden.
de GASTHUIS KERK.
1 De Gasthuis Kerk, gelegen op de oude Turfmarkt, alwaar haar voornaamfte ingang is, loopt met een elleboog of winkejhaaksgewyze, tot aan het Gasthuis Hof, H 3



>ii8 GEESTELTKE GEBOUWEN,
alwaar een tweede ingang is. Ook heeft de Kerk nog een derden ingang, in welken men uit de lange Gaandery van het Gasthuis komt. Het is een ouden fmal gebouw, hebbende van binnen, ter wederzyde, lange fmalle Galeryen, onder welke zitbanken zyn geplaatst. De Predikftoel ziet men, in 't Oosten, digt by den hoek des winkelhaaks , voor de Galery. Eenige zitplaatfen voor de Wethouderfchap, Regenten van 't Gasthuis en mindere Standsperfoonen, zyn aan weerskanten op en onder de Galery gemaakt. In 't ruim van de Kerk hangen verfcheiden koperen Kaarskroonen. Ten Zuiden van den Predikftoel is een Doophuis afgezonden:, 't welk echter niet gebruikt word.
2 Op de Galery in den Noordwestclykcn hoek van een gedeelte der Kerk , welk zyn ingang op de Turfmarkt heeft, hangt nog tegenwoordig een oud gedenkftuk van dc Brocderfchap der Jeru/alems-Vaarders,.die hier in de 'vyftiende en zestiende Eeuw in wezen geweest zyn, en haar oorfpronk verfchuldigt is aan de reizen in bedevaart naar 't Heilige Land, welke toen nog door zommigen ondernomen wierden. Dit gedenklhik beftaat in een oud Schildery, hi't welk elf zulke Jeru/alems-Vaarders, Burgers deezer Stede, elk met een zogenaamde Jcrufalem» 'fche veer in den arm, knielende ter wederzyde van een altaar, op 't welk een kleed ligt, met het Wapen van Jerufalem beftikt, zyn afgebeeld. Boven aan de Schildery -ziet men de Wapens van deeze elf mannen, benevens een Wapen van Jerufalem, welk het zesde in getal is. De eerfte letters van de naamen der Jerufalems Vaarders ftaan onder de Wapens, en onder aan de Schildery leest men : Pieter Heimicxzoon pmeer, was te Jent. falem Ao. 15:5. Coen Barenisz. Ao. 1550. Cornelis Corveliszoon Velt, Ao. 155.1. Jan Wout er sz. G"ael Ao. 1553. Matthys van 'Bancken Aö. 1553. Wouter Brugmans Ao.
1557.



de GASTHUIS KERK. u?
1557. Floris Gerritz. Ao. 1560. Thomas Symonsz. Ao. 150T. PieterGysbertz. Ruysch Ao. 156a. Reyer WiUemsz Ao. 1562. Evert Jansz. Backer Ao. 1563. 'sHeilands Hemelvaart ziet men boven het Altaar gefchildert, cn in den onderden rand der Schildery, in vier vakken, 'stleilands Opftanding, 't bezoeken van zyn Graf, zyne verfehyning aan Maria, en aan zyne Discipelen. Doch het Schilderftuk en 't gefchrift hebben reeds al veel geleden, door de langduurendheid van tyd.
de ZUIDER KERK.
Het begin der ftigtinge van deeze Kerk was, gelyk uit een Opfchrift van binnen in de Kerk tegen den muur van den Tooren te zien is, op den 22 Augustus 1603, wanneer de ifte fteen gelegd wierd. Toen werd het werk vier jaar geftaakt, en tot 1611 verder voltrokken, doch de muur en ingangen van 't Kerkhof werden eerst in 't jaar 1614 voltooid. Dit Jaartal ziet men ook nog aan de Tooren boven den Uurwyzer.
1 Dc Zuiderkerk is gelegen, tusfchen de nieuwe Hoogftraat en Raamgragt, hebbende vier ingangen; twee in de Santftraat, wier Oostelykfteeerst, in 'tjaar 1733, gebouwd is; één in de Santdwarsftraat, en één op St. Antonies rjreeftraat, door deezen gaat men ook naar het Kerkhof. Deeze ingang beftaat in een hardfteenen poort, in welker Frontefpies, eene doodbaar, doodshoofden en beenderen zeer konftig zyn uitgehouwen.
2 De grootte van de Kerk is binnenswerks 138 voeten lang, en 91 voeten breed. Het middendak yan de Kerk fteekt verre boven de twee zyddaaken uit, en rust op tien zwaare ronde fteenen Pilaaren, vyf aan weerskanten. De Kerk heeft 16 ongefchilderde Glasraamen, in Wier midden, alleen , het Wapen en Zegel der Stad
H 4 ftaan.



43o GEESTELTKE GEBOUWEN,
ftaan. In liet midden is de Kerk verfierd,met vier groote , en in de omgangen met acht kleine Kaarskroonen. In den Jaare 1660, werd in 't Zuiden van de Kerk eene ruime Galdery gemaakt, voor de Diaconie Weeskinderen, by welke, in 't Jaar 1749, nog eene andere is gebouwd, boven den ingang in 't Noordoosten, ten diende der toehoorderen in 't gemeen.
3 De Tooren van de Zuider Kerk ftaat in 't Zuidwesten, en is tweehondert zeven-en-dertig voeten hoog, hebbende drie ommegangen , van welke de eerfte van onderen, hondert en vyf voeten hoog is, en de tweede 30 voeten; op welken aan de vier hoeken, vier hardftecnen Kolommen van de Jonifche orde en van gelyke hoogte ftaan. De derde omgang , die omzingeld is, met eene fteenen leuning, is 31 voeten hoog, gerekend van het bovenlte gedeelte van den tweeden omgang. Van den derden omgang tot aan het Kruis gerekend , zyn nog een-en-zeventig voeten.
4 Het gebouw van de Tooren, op zig zeiven aangemerkt, wordt van de Kenners der Bouwkunde zeer gepreezen. De Kap of Koepel is doorlugtig cn met een fraai Klokkenfpel voorzien. Men zegt, dat jan adriaanszoom leegwater, de Maker van dit Uur- en Speelwerk geweest is.
5 In het Comptoir van Kerkmeesters ziet men ecu fraai Schilderftuk hangen, hetwelk door ferpinand bol , in 't Jaar 1669, is gefchildert, cn het aanbrengen der gefchenken tot den opbouw van Salomons Tempel verbeeld. De vier Wapens van Kerkmecsteren, die, in 't voornoemde Jaar,in dienst waren, ftaan in de vergulde lyst van dit Schilderftuk.
6 De Zuider Kerk heeft nog alleen hier ter Stede een Kerkhof, zynde de overige Kerkhoven, welke ook by andere Kerken plagten te zyn , verdweenen of verplaatst;



de ZÜIDER KERK.
121
plaatst; intusfchen wordt op het Zulder Kerkhof 'zelden begraven. Men heeft daar flegts eene dubbele -Grafkelder boven den grond opgebouwd, zynde met twee Zerken gedekt. Dezelve is toebchoorende aan het gellagt van Ifaak Hartman en Jaapje Hanfe Roodènburg, egte lieden, die hier de eerfte, in den Jaare 1684, en de andere in 1701, is begraven , zynde hunne Wapens boven den Grafkelder geplaatst. De Bouwmeester van deeze Kerk word gezegt geweest te zyn hendrik kiïyzer, die ook nog veele andere Stads Gebouwen gemaakt heeft, zo hier als elders, als de Westerkerk, de Noorderkerk, de Beurs, de Haarlemmer Poort, de Jan Roodepoorts en Reguliers Tooren in deeze Stad, en te Delft, het Graf der Prinfen van Oranjen , als ook het Graf der Vorften en Stadhouders van Friesland te Leeuwaarden , en meer andere Gebouwen.
de WESTER KERK.
1 willem de vry, Zoon van den regeerenden Burgemeester, fredrik de vry, heeft in den Jaare 1620, op den 9 September, den eerften fteen aan dit gebouw gelegd, ter welker gedagtenismeneen opfchriftkan zien, boven cenen ingang naar's Kosters wooning, bezuiden da Westerdeur van binnen in de Kerk, zynde van d*n volgenden inhoud:
Tot oefening van de Christelyke Religie is deeze. . Wester-Kerk geftkht Ao. MDCXXe/ra IX Septcmbri, de eerfie ff een geleyd, ende Ao. MDCXXXI op Pinxterdach de eerfte Predicatie gedaan.
2. De WesterKerk heeft vermoedclyk haaren naam ont« vangen,. om dat dezelve in het Westelyk gedeelte van H 5 d<



fel GEESTELTKE GEBOUWEN,
üe Stad geffigt is, fïaande op een ruime Markt met Boomen bezet, en tusfchen de Leliegragt en Rcftraat gelegen. Deeze markt Was wel eer een Kerkhof, 't welk Oostwaards van de Kerk, met eene fraaije Poort van de Toskaanfche orde verfierd was, en voor een meesterlluk van de konst gehouden wierd, wegens de fieraaden, die boven deeze Poort plagten te ftaan. Men ziet nog dergclyke fieraden boven de twee ingangen der Kerk in het Oosten, zynde de Zuidelyke van deeze eene loofe Poort. De twee andere ingangen zyn in 't Westen en Zuiden. Na de Reformatie is ze de grootfte en aanEienlykfte Kerk van alie Kerken , welke hier zedert dien tyd zyn geftigt.
3 Dezelve is binnenswerks ió8 voeten lang en 97 •roet breed, hebbende het gebouw twee ftadien hoogte, welke beide verfierd zyn met Colommen van de Toskaanfche en Jonifche orde. De bencdenfte ftadie is 48 en de bovenfte 39 voeten hoog. Op dezelve rust het dak, welk 37 voeten hoog is, Vyf zwaare Pilaarcn ieder als een drieling zamengevoegd, onderfteunen de fteene gewelven van het gebouw, met derzelver boogen aan weerskanten. De Predikftoel ziet men tegen over een derzelven in het Noorden.
4 In den Jasje 1687 ftelde men een fraai Orgel op vier marmerc Zuilen, in 't Westen der Kerke, en boven den ingang. Dit Orgel heeft 37 Registers of Stemmen, en is van buiten verfierd met keurlyk en fraai beeldwerk. Boven het Orgel ziet men het beeld der Liefde , waar onder men leest, Deo et Proximo, dat is, Go de en den Naasten. De deuren van het Orgel zyn desgelyks fraai befchildcrt, door Gerard de Lairesfe. De onkosten tot dit Orgel werden, in het Jaar 1682 van Kerkmeesteren op zestien of negentien duizend guldens begroot.
5 Eene ruime Galery voor de Weeskinderen van het
Aal-



be WEST E- R KER K. 123
Aalmoesfcniershuis gebouwd, rustende op vier fteenen Pilaaren , ziet men in 't Oosten der Kerke, welke naderhand, ten behoeve der toehoorderen in 't gemeen, is vergroot geworden. Vier kooperen Kaarskroonen hangen in 't ruim; ieder van dertig armen ,- en ter wederzyde agt kleinere.
6 Een fraai en kondig Schildery, door Jan van der Heyde gefchildert, verbeeldende de Kerk van buiten en van de Keizersgragt af te zien, hangt in het Comptoir van Kerkmeesters, dat een fraai vertrek is. Ook ziet men hier de Wapens van Kerkmeefteren, door den vermaarden Konstfchildcr, louis fabricius du bourg , in den Jaare 1750, in een zinnebeeldig tafereel, gefchildert.
7 De Tooren van deeze Kerk gaat alle andere Toorens' der Stad, in hoogte cn fraaiheid, te boven, en is gelegen in het Westen van de Stad, hebbende drie ommegangen ef tranfen. De voet van dc Toren, in het vierkant gerekent, beloopt 38 voeten. Van de ft raat af, tot aan den eerden ommegang, is de Toren 140'voeten hoog. Tusfchen den eerden cn tweeden ommegang, zyn zeer fraai bewerkte Kolommen van 48voeten hoog,op de vierhoeken geplaatst, tuSfchen welke, aan ieder kant van-den
Tooren, het Stads-Wapen-is gevoegd. Tusfchen
den twééden en derden omgang, is de Tooren doorlugtig, en met Speelklokken voorzien. En deeze tusfehenwydte is, ter hoogte van g'S voeten, desgelyks op de vier hoeken met fraaije Kolommen verfiert, en tusfchen deeze zyn vier Uurwyzers geplaatst. — Ook is de kap boven den derden ommegang doorlugtig, hangende in dezelve de groote Slagklok , die 150001 ponden weegt. De top van den Tooren is beneden't Kruis, met de Roomse!? Koninglyké Kroon gedekt, welke het Wapen der Stad Verfierd. De Kap tot aar. het Kruis heeft de hoogte van 73 voeten, derbalveir is de Tooren- in- zyn geheel 299
Vöe-



m GËESTELYKE GEBOUWEN,
voeten , en niet 261 voeten, gclyk ze van fommige' Schryvers over Amfterdam abufief opgegeven word. Volgens aantekening van fommigen, zou jan adrriaansioon leegwater het Uur en Speelwerk in deeze Tooren gemaakt hebben.
de NOORDER KERK.
l De Noorder Kerk, vermoedelykaldus genaamd, naaien dezelve in 't Noorder gedeelte van de Stad gelegen js» ftaat aan de Westzyde van de Prinfegragt, tusfchen de Angelicrs en Brouwersgraften, op een Plein metBoomen bezet, welke men weieerde Prinfenmarkt, maar thans dcNoordermarkt noemt. De ftigtingvan deeze Kerk blykt uit ccn Opfchrift, boven den ingang in 't Noorden van binnen, luidende als volgt.
Tot oefening van de Christelyke Religie is deeze Noordcr Kerkgefticht, Anno MDC.XX. den XV Ju9y den eerften fteen geleydt. Anno MDC.XXIII. volmaakt , ende op Paaschdag de eerfte Predicatie gedaan.
i De Noorder Kerk is een fraai kruisgebouw, doch veel kleiner dan de twee andere voornoemde nieuwe Kerken, vermits zc Hechts 70 fchreden in haer omtrek heeft. Van binnen heeft ze eene acht kantige gedaante. In elk van de vier Gevels van het Kruis , zyn twee groote hooge Glasraamen, en een glazen rond boven ieder paar Glasraamen. De Gevels van onderen zyn elk twee en negentig voeten breed. Eene fraaije Baluftrade ziet men op 't Plat van eiken Gevel ftaan, en een fierlyke Tooren fteekt uit het dak, welke tot aan den Kloot, die 't Kruis en den YVegwyzer draagt, 54 voeten hoog is.
3 D&



De NOORDER KERK. 125
3 Dc Kerk heeft twee voornaame ingangen, den in 't Noorden en één in't Zuiden, zynde beide, binnen waards. Poorten van de Dorifche bouworde, welke ieder twaalf voeten hoog zyn. Boven ieder van dezelve ffaat her, gekroond Stads-Wapen. Boven den Zuider ingang van binnen , ftaan het Geloof, de tien Geboden en het Gebed des Heeren, op een tafereel afgemaalt. Verders zyn 'er nog twee mindere ingangen. Van biunen rust het Kruisgewelf der Kerke op vier zwaare, als drielingen famengevocgde Kolommen, ftaande de Predikftoel tegen een van dezelve. In het midden van de Kerk, hangt eene groote koperen Kaarskroon, en.vier andere rondsom dezelve. De beroemde henrik de keizer is Bouwmeester van deeze Kerk.
de OOSTER KERK.
1 De Ooster Kerk, op Wittenburg gebouwd , is een fraai vierkant Kruisgebouw, In den Jaare ióóq begon men reeds te graaven, en op den vierden October werden de vier eerfte fteenen van het gebouw gelegd, door Gillis Wybrants de Jonge, Dirk van der Waeyen, Hendrik de Penyn, en Aemoud Blom, Zoonen van de toen fungeerende Kerkmeesteren.
2 De Ooster Kerk is een fraai vierkant gebouw, zynde binnenswerks hondert voeten lang en breed, hebbende vier ingangen, van welke drie tot eén algemeen gebruik gefchikt zyn. De vierde dient tot^een toegang naar
's Kosters wooning en Kerkmeesters Comptoir. De
Zuidelyke ingang is de aanzienlykflc, en is met een deftig Portaal voorzien, op welks plat eene fierlyke Baluftrade ftaat. De ingang naar het vertrek van Diakenen is in 't Portaal. In het Zuiden cn Noorden, word de Kerk verlicht door twee, en in 't Westen en. Oosten
doos.



£20 GEÈSTELYKE GEBOUWEN,
door drie ryen Glasraamen boven elkander. In deeze Glasraamen ziet men het Wapen cn Zegel der Stad, en de | Wapens van Burgemecsteren , Mr. andries de graef, johan van de pol, Dr. nicolaas tulp en cornelis van vlooswyk , welke in den Jaare 1671 regeerden , gefchildert. Het gewelf word, door vier vierkante Pilaareu van de Jonifche orde, onderfteund.
3 De Predikftoel ftaat in 't Westen, tusfchen twee dcrzclve, en is vierkant, zynde in elk der drie voorfte Paneelen een byzonder zinnebeeld uitgewerkt, doch alle deeze zinnebeelden zyn van een flang omringd, het afbeeldzel der Eeuwigheid. Daar vertoont zig ccn brandend hert met vleugels, op een lelietak; een anker met Koorenairen en Leliën , en twee Jerufalemfcbe Veeren of Palmtakken, welke kruislings geplaatst ftaan. De Leuning van de Trap rust op dergelyke Palmtakken en Leliën.
4 Dergelyke zinnebeelden ziet men ook in een Basre. lief, boven den toegang naar Kerkmeesters Comptoir, in 't Noorden der Kerke, verwonende een Spiegel met twee Slangen, en eene Duif in 't midden, en Boeken, Palmtakken en andere fieraaden aan weerskanten. Onder aan ftaat :
prudentes en innocente s.
Dat is:
VoO^zigtigen en Onnozelen.
5 In dit Comptoir ziet men, voor den Schoorfteen ea boven de Deur, twee Wapenborden van Kerkmeesteren hangen. Aan weerszyden van den Ooster ingang, tegen over den Predikftoel, ziet men de Geftoelten voor de Re • gecring, en andere Geitoelten zyn rondsom en tegen de
wan-



De OOSTERKER K.
12?
Wanden geplaatst. Dc kooperen Kroonen, die tot verlichting van de Kerk dienen, zyn 9 in getal. De middenfte en grootfte Kroon is, met het boveneinde van haarcn Hang, vast in 't midden van een Uurwyzer, in het gewelf van de Kerk, vlak onder den Tooren geplaatst en word door deszelfs Uurwerk bewogen. De Tooren vertoont een matige achtkante Koepel , met een Lan* taarn, gelyk die van de Tooren van 't Stadhuis.
de EILANDS KERK.
1 Het bouwen van deeze fteenen Kerk wierd , ift> plaatfe van de daar geftaane Loots, op het Bikkers-Eiland, in den Jaare 1734 begonnen, en in 't Jaar 1736 voltooid, en tegen het einde van dat Jaar, deed men daar de eerfte Predicatie.
2 De Kerk heeft, gelyk de voorgaande houten Lootskerk, eene langwerpige gedaante , maar is veel hooger. In dezelve zyn twee fraaije ingangen, één in 't Zuiden en één in 't Noorden, alwaar des Kosters wooningen Kerkmeesters Comptoir is. — In 't Oosten zyn ook nog twee deuren. Verder word het gebouw verlicht, door twintig redelyk groote Glasraamen; twee van vooren, aan weerskanten van den Zuider ingang, en negen aan elke zyde. Twaalf koperen Kaarskroonen verneren de Kerk van binnen; vier in 't midden, van welke de twee. binnenlk de grootfte zyn, en vier aan elke zyde. Zestien witte ronde hardfteenen Kolommen, vanbinnen, onderfteunen het dak. Tegen één van deeze Kolommen in 't Oosten ftaat de Predikftoel. Eene kleine doorlugtige Koepel-Tooren fteekt midden uit het dak, en is van een Uurwyzer en Slagklokken voorzien.



ïa8
GEESTELTKE GEBOUWEN,
d e AMSTEL K JE R K.
1 Dc Amfi'd-Kerk, in den Jaare 1669 op het Amftelvcld .geftigt, is gelegen aan de Noordzyde der Prinfegragt, tusfchen de Reguiiersgraft en Utrechtfche ftraat, is een tamelyk hoog houten gebouw, doch zeer vast en konftjg te zaamverbonden. Deszelfs midden dak, welk op twaalf houten llylen rust, fteekt boven de Zyddaken wn Het gebouw is byna vierkant , zynde 100 voeten breed en 100 voeten lang.
2 Dc Kerk heeft 7 ingangen , drie groote en vier kleine, en is binnenwaards met geftoelten , voorde Magiftraats en anderen perfoonen , bezet. Zeven Kaarskroonen hangen in deeze Kerk, welke in den Jaare 1670, dooide Stad voor 664 gulden zyn aanbefteed; als ééfi kroon van 300 pond, twee ieder van 160 pond, en vier ieder van 80 pond tot 17 Huiver het pond.
3 In het vertrek van Kerkmeesters ziet men een fraai zinnebeeldig tafereel hangen, verbeeldende de Wapens van Kerkmeesteren, aan eene Zuil gehegt, Waar* by het beeld der Waarheid zig vertoont, op welk de voornaamfte deugdefl hun oog vestigen. De zinnebeelden van het Gebed en de Boetvaardigheid Haan boven aan dc Zuil. Een Kin.'je , de liefde tot den Godsdienst verbeeldende, wyst naar een klein fchild, op het welk de Schriftuur texten, Gen: 28 vers 17 , P/alm 5 ven •8, Pred. 4 vers 17 en Jez. 56 vers 7 zyn geboekt. Het Y, de Amftel en het Wapen der Stad, wyzen de plaats aan, waar de Kerk geftigt is. Onder aan het Huk , leest men op een Schildje, de volgende regels, door den geagtcn Dichter, laurens bake, Heerevan Wulver horst\ eertyds Kerkmeester van deeze Kerk gemaakt, hebbende weleer op een ouden Wapenkaart geftaan.
Dé



de AMSTEL KERK.
129
De godsvrugtplaat/ie wel de godsdienst in de Kerken Dog God die V goeddoen mint, geen woorden zonder werken, Bewoont nog hout nog /leen, maar een opregt gemoet, Dat nedrig fmeekt, en hem met dank en lofzang groet.
Dit Schilderftuk is van gelyke foort, als dat in 't Kerkmeesters vertrek der Westerkerk , in den Jaare 1750 , door Louis FabriciusduBourg, Koster van de Amltelkerk gefchildert.
de OUDE WALE KERK.
1 De oude walë kerk is gelegen op de Qude-ZydsAgtcrwal, aan den Oostkant,tusfchen de Hoogftraat eü Spinhuisfteeg , hebbende aldaar haaren oudften en voornaamften ingang, op een vierkant plein, welk aan weerskanten met Burger-wooningen is bezet. Ook heeft zy nog' een ingang, in de Hoogftraat, naast het Oost-Indischhuis, langs een langen gang, welke van de Hoogftraat afgefcheiden is, met een fraaije Poort van wit gehouwen fteen, met het Stads-Wapen voorzien. Deeze Poort is nog een ftuk werks van den beroemden Bouwkonftenaar , Hendrik Keizer.
1 De ingang der Kerke op den Agterburgwal is van drie deuren voorzien: eene groote van vooren, en twee kleine aan wederzyde. Boven de groote leest men:
gen. xxviii: vs. 17. Ce lieu iet est la maifon de DieU, et la pofte des Cieux dat is:
Deeze plaats is het huis Gods, en de poorte des Hemels*» I Bo-



130 GEESTELTKE GEBOUWEN, Boven de Zuider deur ftaat:
PSEAUME, V: VERS 8.
jfentrerai en ta maifon avec révérence. dat is :
Ik zal in uw huis gaan met eerbiedigheid." En boven de Noorder deur :
MATTH. XXI: VERS 13.
j Ma maifon est la maifon d' Oraifini.
dat is:
Mijn huis is het huis des gebeds."
3 Deeze Kerk heeft eertyds tót het klooster dér Paulus-Broederen behoord, zynde reeds, inden Jaare 1409, geftigt geworden , gelyk blykt volgens een opfchrift boven, aan een balk, omtrent in het midden der Kerke, welk aldus luidt:
Cette eglife a eté fondée Ao. DCCCCIX, raccommandée Ao. MDCXLV1I,
aggrandie Ao. MDCLXI. 1
dat is :
Deeze Kerk is ge/ligt 1409; herbouwd 1647; vergroot 1661.
4 Deeze Kerk is , van tyd tot tyd, merkelyk verbeterd. Op het dak in 't midden ftaat een klein Koepeltoorentje. In 't Oosten van de Kerk is een fraai Orgel geplaatst. Verder is de Kerk voorzien met de vereischte
Ge-



De OUDE WALË KËRK. l3r
Geftoeltens voor den Magiftraat en andere Perfoonen. De Waale Weeskinderen hebben hunne plaats op de Galery agter den Predikftoel. Ook heeft de Kerk benedenwaards een afgezonderd Doophuis, agter en aan weerskanten van den Predikftoel, welke aan dc Noordzyde ftaat. Het gewelf van de Kerk word door Veertien ronde fteenen Kolommen onderfteund. In het midden, ziet men drie groote, en aan weerskanten, boven de Galery, zes kleine kopcre Kaarskroonen. De Vergaderplaats van den Kerkenraad is in 't Westen.
de NIEUWE WAALE KERK.
i Deeze Kerk is geftigt, in den Jaare 1686, zynde laag Van verdieping, doch van een hoog dak voorzien. Op dezelve is geen Tooren. Zij' heeft twee voornaame ingangen', op de Prinfegragt, daar ook Kerkmeesters vertrek cn des Kosters wooning is; in 't eerstgenoemde ziet men een Wapenkaart van Kerkmeesteren hangen. Nog een voornaame cn ook een kleine ingang is 'er op het Molenpad. - Van binnen is de Kerk behoorlyk van Geftoelten voorzien, cn alles zo veel mogelyk tot verrigting van den Godsdienstoefeningen gefchikt.
de ENGELSCHE PRESBYTRIAANSCHË KÉRK.
1 Deeze Kerk is gebouwd op het Begw-hof, en buiten twyfel een der oudfte godsdienftige geitigten deezef Stad , vermits het Begyn-hof, waar toe zv eertyds behoorde, reeds voor het midden van de veertiende Eeuw M wezen is geweest. Dc Kerk, zo als dezelve tegen! woord.g zig vertoont, is een klein doch tamelyk wel gefchikt gebouw,met een Tooren in 't Westen, waarop een hoogc fpits ftaat. a De Voorlezer van de Kerk gebruikt een koperen
I X T e.



j32
CEESTELTKE GEBOUWEN,
Lezenaar, in welke de letters W. M. R. R. dooreen gevlogten ftaan, cn waar op liet Jaartal 16R9 te zien is , betekenende dcezc letters, Wiftem cn Maria Koning cn Koningin. Men zegt, dat deeze Vorftelyke perfoonen dien Lezenaar , benevens de koperen Armblakers, aan de Kerk zouden vereerd hebben. De zilveren Avondmaalsbekers zyn een gefcherik van Izaak Sinkefart, die in den Jaare 1717 Ouderling is geweest. Het Orgel heeft vier duizend twee hondert guldens gekost. Voorts is de Kerk van behoorlyke geftoeltens voorzien.
de ENGELSCHE EPISCOPALE KERK.
1 Van deeze zogenaamde Kerk, kan men weinig meer zeggen, als dat zy zedert den Jaare 1700, of kort daarna, beftaanhebbe, uit eenige weinige Episcopaale leden, die tot aan den Jaare 1765 hunne openbaare en godsdienftige Vergaderingen hielden, op een boven-vertrek vaneen huis, op den Ouden Zyds-Agterburgwal, op den Zuidp derhock van de Huidenvetters-floot, welk vertrek weleer, door de Auguftynen tot een Roomfche Kerk was gebruikt.
2, Dit vertrek was van ccn Altaar, volgens de Engelfche wyze, voorzien; en in de plaats van het Altaarftuk, welk de Roomfchcn gebruikten, las men de tien Geboden en de Gehofsbelycienis der Apostelen, met gulden letteren, in de Engelfche taal. In dit vertrek hebben zy, tot in 't begin van 't Jaar 1765, hunne godsdienftige byeenkomften gehouden, maar op den 18 Jan. van dat zelfde jaar 1765, kreegen zy verlof van Burgemecstcren, om voor eerst, tot nadere gelegenheid , in dc kleine Gehoorzaal van de Doorluchtige Schoole,by een te komen, zolang, tot dat zy eene Vergaderplaats konden vinden, gelyk dan ook gefchied is, nadien zy naderhand gelegenheid kreegen, om hunne Vergaderingen en Godsdienst-



De ENGELSCIIE EPISCOPALE KERK. 133
dienstoefeningeu te vervigten, op een bovenvertrek van het Staalhof, op den Groenen Burgwal, bydc Staalftraat, alwaar zy tot nog toe hun godsdienst oefenen.
de OUDE LUTHERS CUE KERK.
1 Dezelve is gelegen aan den Oostkant van den Singel, op den hoek van 't Spuy, en voorzien van vier ingangen; van welke één is op den Singel, één in de Handboogftraat, en twee op 't Spuy. - Tot dit gebouw werd de eerfte fteen gelegd, op den 14 Augustus 1632, en op Kersdag van het volgende Jaar, deed reeds de Predikant , Casparus Pfyffers, de Inwydings-Predicatie.
2 Deeze Kerk is vry ruim, en van eene langwerpige vierkante gedaante, rondsom van de noodige vengfters voorzien. De kap beftaat uit drie leijen daken, die nevens elkander opgaan. Van binnen, in de Kerk , ziet men aan weerskanten van het gebouw, in de lengte, desgelyks van agteren in de breedte, drie Galeryen boven eikanderen. Acht en-twintig hardftecnen Pilaareii, van de Dorifche orde , onderfteunen de onderfte Galery binnenwaarts. Maar de mfddelftén en de derde in 't Oosten, gelyk ook het middelde dak, rusten op houten Jo. nifche Kolommen. De hoogde Galeryen, aan weerskanten, worden zelden gebruikt, en door balken, in de kap liggende , onderfteund. In 't Westen is de Predikftoel geplaatst, binnen een vierkant Doophuis, in welks midden dc Tafel ftaat, aan welke het Avondmaal wordt gehouden.
3 In den Jaare 1692, is agter den Predikftoel een dubbeld Orgel geplaatst, en de deuren daar van zyn fraai befchilderd,door den vermaarden SchilderPhilip Tideman. Het Orgel is boven en onderwaarts met fraaije Beelden verfierd. Aan weerskanten van het Orgel, ziet men de
I 3 tica



134 GEESTELTKE GEBOUIVEN,
tien Geboden en 't Geloof gefchreven, op twee groote tafereelen. Onder bet Orgel is een bank geplaatst, ten dienfte der Doopclingen, benevens hunne getuigen. Verder is deeze Kerk voorzien van banken voor de mannen, en met bykans duizend floeren voor de vrouwen, In het ruim van de Kerk, ziet men drie kooperen Kerkkroonen hangen, elk met drie ringen Armblakers voorzien, Volgens een opfchrift, op een deezer Kroonen, befpeurt men, dat ze reeds in den Jaare 1620, zyn gegoten, cn gebruikt, in het Kerkhuis, alwaar de gemeente , eer de Kerk gebouwd was, vergaderde. Ook hangen 'er nog onder de Galeryen elf kleine Kroonen , met een ring Armblakers; alsmede elf dergelyke Kroonen, op de tweede Galery, in 't Zuiden en in 't Noorden. De onderfte Galery word hy avond met Armblakers verlicht, welke vóór aan de Pilaaren en agter aan de balken zyn vast gehegt,
4 Ook heeft men aan deeze Kerk, in 't Oosten , nog twee ruime vertrekken, boven elkandcrcn, doen bouwen , van welke dc benedenfte , tot een vertrek voor Diakenen, cn de bovenfte tot een Conufiorie of KerkenraadsKamer is aangelegd, alwaar dc Predikanten cn Ouderlingen vergaderen. Op deeze kamer ziet men het Pourtrait van martinus lutherus, en het welk voor echten hem gelykende gehouden word. Ook ziet men 'er nog vier kleine Schilderycn, en afbecldzels van gemeldcn LUTHERUS, zyne Huisvrouw, Vader en Moeder. Boven deeze Confdtorie-kamer, vind men een vertrek, in welk een Bibliotheek is geplaatst, eertyds dienende voor jonge Studenten.
5 Ook word hier ccn houten model bewaard, welk men zegt, eene afbeelding van het voorgaande Kerkhuis te zyn; namelyk , het gewezen Pakhuis de Pot, en drie feaan paaiende Huizen of Pakhuizen op het Spuy,
Het



de OUDE LUTIIERSCHE KERK. 135
Het Kerkhuis fchynt, volgens dit model een Kap of Frontefpies op den Gevel gehad te hebben , en deszelfs ingang geweest te zyn, op of omftreeks de plaats, daar thans de Westelyke ingang op het Spuy is. In DiakensKamer, ziet men twee Wapenborden van eenen Broeder en Zuster hangen, welke beide zedert ruim 30 Jaaren aanzienlyke fommen aan de Lutherfche Diaconie gemaakt hebben. Onder het Wapenfchildvan den Broeder, den Heer abraham cromhuysen, die den 6 Aug. i75i,is overleden, leest men het volgend gedigt.
De dankbrc godvrugt, die in luthers Tempelchoor, cromhuizens milde gunst haar Armoe zag belonken, Heeft hier zyn Wapenfchild de onfterflykheid gefchonken; En flelf hem 't nageflagt, verheugd, ten heilbaak voor: Wel zalig die, met hem, getrouw aan 's Heilands wetten, Hunfchat, Gods Kerk ten dienfte, ophemelrentten zetten.
Op het Wapenbord van zyne Zuster, Vrouwe johanka maria cromhuizen, Weduwe van den Heer en Mr. mei.chior ten hove, lieer van Rhynouwe enz. welke, op den31 Oétober i763,ftorf, ftaat het volgend vers:
Godvreezende Armoe ziet zig we dei- mild befchonken. ten hovens Weeduw volgt haar broeders loflyk fpoor: Haar gunst klinkt Luthers Kerk, met dankbregalmen door. Zyjlrooit, door V heil geloof', roept elk dees liefdevonken. De naneef eer, met ons, die over milde Vrouw: Die deugd by wapens voegde, en by de Godsvrugt trouw.
de NIEUWE LUTHERSCHE KERK.
1 De,eze is desgelyks op Singel gelegen, aan ds Oostzyde naar 't Noordeinde toe, digt by de Nieuwe HaarI 4 lem-



Ï3Ö GEESTELYKE GEBOUWEN,
lemmer Sluis. In 'den Jaare 1668 - wierden drieduizend, zes hondert en vyfticn üytgezogte zwaare Masten tot een grondflag van dit nieuw gebouw in den grond geheid, en op den 24 Oéïober 1668, de vier eerde fteenen gelegd, door Nicolaas Struyk, Hendrik van Riet, Gerrit Hillehrands en Theodorus Dominicus, onder het opzigt der Bouwmeeftcren, Jacob van Riet, Dirk Dominicus , Daniël van Koefchot en David Hunthum ; en reeds , op den eerften Kersdag van 'tjaar 1671, werd de Kerk met eene plegtige Redenvoering ingewyd, door den Predikant, Volkhardus Visfcher.
a Het gebouw van deeze Kerk is fraai, en naar een fchets van den Bouwkundigen Dorstman gemaakt, gelykende wel naar de ronde St. Pieters Kerk te Rome. De dikte van de muuris 14 voet, van het fondament opwaarts tot aan de ftraat gerekend, en 10 voeten tot aan de lyst. Het geheele gebouw is 162 voet 3 duim hoog, van den grond af gerekend, tot in de Lantaarn , welke op den Koepel ftaat. Dc fierlyke ronde Kap van 't Voorgebouw der Kerk, waar uit ccn fraaije Lantaarn te voorfclryn (leekt, hebbende tot een Windwyzer een Zwaan, rds het zinnebeeld van lutiier , is buitenwaards met roodkopere plaaten bedekt, welke met verlof van Koning kak.el den xi, tolvry herwaards zyn gebragt,uit Zireden , en word onderfteund, door vier paar ronde gekopkelde, en zes half ronde fteenen Zuilen van de Dorifehe orde, zynde gevestigd op vierkante voetftukken. Verder word het voornoemd gebouw agterwaarts van een half rond gebouw omvangen , welk binnenwaards met hetzelve is verecnigt, en wiens plat van boven ook gedekt is met kooperen Plaaten. Op dit plat heeft men een grootcn looden Regenbak gemaakt , welke altoos van water is voorzien, om zig daar van, in tyd van nood, ■als van brand, te kunnen bedienen,
3 Vier



de NIEUWE LUTHEPvSCHE KERK. 137
3 Vier ingangen ziet men aan deeze Kerk, ddn op den Singel, dén in de Jeroenenfteeg, édn wat verder Oostwaards naar dc Nieuwe Zyds Agterburgwal toe, en ddn in de Osjespoortsftecg. - Twee ruime galeryen boven elkandercn, heeft men binnen inde Kerk , en inzonderheid in 't half ronde gebouw. Na deeze Gaanderyen klimt men langs een grooten Wenteltrap zonder fpil , welke altoos voor een meesterftuk van bouwkunde gehouden is geworden. Op de benedenfte Gaandery ftaan 17 ryen Zitbanken, van welken de vyf eerften zyn afgegefloten; de twaalf and ere, cn veertien ryen, op de tweede Gaandcrye, zyn alleopene plaatfen,die niet afgefloten worden. Maar op dc tweede Gaandcrye is eenafgefchutte plaats voor Weeskinderen.
4 De Predikftoel ftaat in 't voorfte of ronde gebouw, en is met zeer konftig fnywerk verfierd, verbeeldende de voornaamfte Euangciifche Gefchiedenisfcn, in zes vakken verdeeld. — In 't eerfte is afgebeeld, dc Menschwording cn Geboorte, vervolgens, do. Doop, de inftelling van 't Nagtmaal, de Kruisftging cn Op/landing van Christus. Verders ziet men , op de vier voorfte hoeken, de vier Euangelistcn, en aan dc rechter en linker zyde, agterwaards de Apostelen Petrus en Paulus. Hét verhemelte van denPreekftoel, 't welk zeer konftig is uitgewerkt, rust op vier koopere Pylaartjcs. De opgang naar den Preckftocl gefchied langs een verborgen trap in tic muur.
5 Boven den Predikftoel heeft men, in den Jaare 1710, een fraai dubbel Orgel geplaatst, zynde verfierd met fraai gefchilderde deuren, en konftig beeldwerk. Boven aan ziet men David op de harp fpeelende, tusfchen twee wat lager ftaande bazuinende Engelen, welke ieder van een Zwaan zyn vcrzeld. Aan de linker en regterzyde van David en boven hem , zyn de Wapens der vyf Kerkmecsteren geplaatst, onder wier opzigt het Orgel is ge-
I 5 maakt,



x-33 GEESTELTKE GEBOUWEN,
maakt, naamlyk, Ilarmen Busfcnfchut, Simon Burg,
Gerard de Jong, Jacob Oortman en Anthoni Gril.
Wat laager ziet men twee wigtjes met fpeeltuigen aan weerskanten van een ftaande harp.
6 Het Doophuis ziet men aan den regterkant van den Predikftoel, beneden tegen den muur; de plaatfing der voornaamfte geftoelten , is bykans als in de oude Lutherfche Kerk. Dus is het ook gelegen met de befloten en andere banken. In het ruim van de Kerk zyn 871 Vrouwen ftoelen gezet. Twee ryen Glasraamen boven elkander verlichten de Kerk , alsmede fchept de Kerk zyn licht door den Lantaarn, welke in 't midden van den ronden Koepel ftaat, en waar onder eene vry zwaare koperen Kerkkroon hangt, met drie ringen Armblakers. Drie kleinere Kroonen , met twee ringen Armblakers hangen rondom deeze Kroon; en op en onder de Galeryen hangen nog 24 andere Kroonen, die flegts één ring Armblakers hebben. Beneden in de Kerk zyn de wanden rondom met fraaije houten Lambrifeeringcn bekleed. Het model van 't Orgel word in de Kerkenkamer zorgvuldig bewaard.
de REMONSTRANTSCHE KERK.
1 De RemonftrantfcheKerk is een net, lugtig en eenigzins langwerpig vierkant gebouw, cn heeft twee fraaije ingangen op de Keizersgragt, by de Prinfeftraat; benevens een kleinen ingang , in 't Zuidwesten. De Predikftoel is in 't Zuiden geplaatst, cn boven denzelvcn een fraai Orgel. Langs de drie andere zyden der Kerke, heeft men twee Galeryen boven elkander getimmerd , welke ieder door twaalf houten Kolommen onderfteund worden.
2 Zeven koperen Kaarskroonen hangen in 't midden van de Kerk , onder de benedenfte Galery. Langs de
wan-



pe REMONSTRANTS HE KERK. 139
wanden ziet men nette Geftoeltens ftaan, en onder anderen een , aan den regtcrkant van den Predikltoel voor Magiftraats of andere aanzïenlyke perfoonen, Benedcnwaards aan de Kerk, Noordwaarts, is de Kweekfchool der Remonftranten.
3 In de Kerkenkamer, op dc eerfte Galery in 't NoordOosten , alwaar de ingang is, ziet men de gefchilderde Pourtraiten hangen van de Profesforen, Jacobus Arminim, Simon Episcopius, en Philippus van Limborch, van den Predikant jPohannes Uytenbogaart en van den Ontvanger jfoban Uytenbogaart. Op de tweede Galdery ziet men den ingang naar de Bibliotheek van de Kerk, welke met een aanzienlyk getal van nuttige Boeken is voorzien, ten dienfte van dc Studenten en anderen, die 'er gebruik van willen maken. Twee Bibliothecarii, als Leden van den grooten Kerkenraad , hebben daar over het opzigt. De Kerk der Remonftranten is langs de Keizcrsgragt,met fraaije huizen bezet, van welke vyf,die de Kerk toe behooren, en in één derzeive woont doorgaans dc Profesfor.
DOOPSGEZINDE KERKEN of VERGADERPLAATSEN.
Daar zyn tegenwoordig drie Doopsgezinde Gemeenten, welke men onderfcheid, naar de plaatfen van hunne vergaderingen. De grootfte van deeze drie Gemeenten bezit twee Kerken, die beide tusfchen den Singel cn Heerengraft gelegen zyn. De eerfte is :
1 De Kerk by V Lam, op Singel, tusfchen de Beulingftraat en 't Koningsplein, was eertyds een Pakhuis tot de Brouwery van 't Lam behoorendc, waarom nog een Lam in den gevel ftaat. Dc tweede is:
% De Kerk by den Tooren, ook op Singel ten Zuiden
van



i4o GEESTELTKE GEBOUWEN,
van de Bcrgftraat, fchuins tegen over de Jan-Roodenpoorts Tooren.
3 De tweede Doopsgezinde gemeente houd haare Vergadering in de Kerk, de Zon, op den Singel by de blaauwe Burgwal.
4 De derde Gemeente der Doopsgezinden houd haare Kerkvergaderingen naast de Herberg, de zes Kruiken, gelegen, op de Nieuwe Zyds Agterburgwal, aan den Westkant tusfchen de Lynbaaus- en Spaarpotfteegen. Alle dec^e voornoemde Kerken zyn meer of min groot, en op een behoorlyke wyze, voorzien van Gaanderyen , Stoelen , Banken , Geftoelten , Kaarskroonen, Predikftoelen cn andere Kcrkelyke behoeften of fieraaden, welke by de Godsdienstoefeningen in gebruik zyn. De Kerk van het Lam is onder anderen ook van een fraai Orgel voorzien.
KERK of VERGADERPLAATS der COLLEGIANTEN.
i De Collegianten, van fommigen Poolfche Broeders genaamd, hebben, zedert den Jaare 1675, hunne Kerkelvke vergaderingen gehouden in een huis , op de Kcizersgragt aan den Oostkant, tegen over de Schouwburg, alwaar de Qranjen-Appel in den Gevel ftaat; na dat zy reeds lang te vooren, dan hier dan daar, in 't een of ander huis, in deeze Stad, godsdienftige oeffeningen hielden. Doch deeze Gemeente is zodanig vermindert, dat zy thans, zedert eenige Jaaren, geenc vergadering aldaar meer houden, en verfcheiden Leden van hunnen thans in voornoemde Mennonite vergaderingen hun godsdienst bywoonen. Dit huis was eigentlyk gefchikt tot een Weeshuis, en in een boven vertrek van hetzelve oefenden zy wel eer hunnen godsdienst.
de



141
de QUAKERS VERGADERPLAATS.
i De Quakers hebben ook eene zogenaamde Kerk, of liever een vertrek , tot oefening van hunnen openbaaren Godsdienst, ten welken einde zy, na alvoorens elders hunne vergaderingen gehouden te hebben, in den Jaare 1675, een huis op de Keizersgragt kogten , tusfchen de Leliegragt en Prinfeftraat, alwaar zt nog hedendaags in een ruim binnen-vertrek, tot een foort van Kerk gefchikt, des Zondags hunnen godsdienst oefenen. Het huis is kenbaar aan een gefchilderden Driehoek, Ais. boven de deur ftaat.
KERKEN der ROOMSGEZINDEN.
1 De Roomfche Kerken hier ter Stede zyn alle zodanig ingerigt en gebouwd, dat men van buiten geene hoedanigheid van eene Kerk zien kan, zynde voordeezen woonhuizen of andere gebouwen geweest, welke vervolgens zyn aangekogt, en van binnen tot den Kerkendienst, met Geftoelten, Banken, Gaanderyen, Predikftoelen , en andere Kerkclyke fieraden vertimmert en tot Godsdienstoefeningen ingerigt. Wy zullen de voornaamfte byzonderheden daar van mededeelen.
Twee Roomfche Kerken worden bediend door-Fr»»c'ukaanen of Minderbroeders, als
de MOSES en ARONS KERK.
3 Dezelve is gelegen op de St. Antonis of Jooden Breedftraat aan de Zuidzyde, alwaar het beeldtenis van Mozes an Aaron in den Gevel ftaat. De Stigter van dit huis was een Jood, die dit teken deswegen daar had doen fteJkn,
4 De



l4a GEESTELTKE GEBOUFVEN,
4 De Kerk zelve, welke'midden in 't gebouw ftaat, is zeer fraai opgetimmerd, en van drie Galeryen voorzien. Men ziet in deeze Kerk verfcheidene Altaarftukken welke door den vermaarden de wit zyn gefchildert. Ook heeft men, in 't voorhuis van de wooning der Paters , verfcheiden konlhge Schilderyen hangen , van welken eenftaliaanschHuk, verbeeldende St. Franciscus,in eciie verrukking, zynde van twee Engelen verzeld , boven anderen uitmunt. De Predikftoel, nevens het Altaar geplaatst , word van onderen uit den grond opwaards gefchoven, als men denzelven wil gebruiken. Des Zondags voormiddags, word er doorgaands, op het Choor, fraai Muziek en Zang geëxcutcerd. Ter zyde van de Kerk op eene ruime binneplaats, ziet men een fierlyke Fontein en Pomp.
De andere Kerk van de Franciskaanen of Minderbroederen, word genaamt
het BOOMPJE.
i Dezelve ftaat aan de Oostzydc der Kalverftraat, digt aan 't Zuideinde, van agtcren uitkomende op 't Rokkin, alwaar het Boompje in den Gevel ftaat, het welk ook in de Kalverftraat uithangt.
a Het gebouw, welk van binnen fraai is vertimmerd, en op 't Rokkin van een breeden Agtergevel voorzien, heeft twee groote Galeryen boven eikanderen , welke drie zyden van 't gebouw bellaan, rustende op zes fraaije houten Kolommen. ■
3 In deeze Kerk-kan men ook eenige fraaije Schilderftukken, van Graat, van Cuychem en andere Meesters Zien.
4 Dc Dominikanen of Predikheeren hebben tegenwoor¬
dig



KERKEN der ROOMS ge ZIN DEN. 143
dig ook twee Kerken, in het oudfte gedeelte der Stad , wordende de oudfte van deeze twee genaamd,
het STADHUIS van HOORN.
1 Hetzelve is in den Voorgevel uitgehouwen. Deeze Kerk Haat aan de Westzyde van de Nieuwe Zyds Agterburgwal, ten Noorden van de Körsjesfteeg. De Kerk heeft twee Galeryen, zynde het Choor op de tweede Galery. Boven, en in 't midden van de Kerk, ziet men eene ruime en lugtige Koepel, tegen welke eene befpotting van Christus is gefchildert. Het Altaar van deeze Kerk is fraai en fierlyk gebouwd, aan weerskanten met nette geflingerde houten Kolommen. In de vertrekken der Paters hangen ook eenige konftig gefchilderde Pourtraitten van voornaame Mannen, uit de orde der Dominikaanen , en onder anderen , één van Paus benedictus den xiii. De andere Kerk der Predikheeren word genaamd.
de KERK by den JAN ROODENPOORTS
tooren:
1 Dezelve is gelegen aan de Westzyde van den Singel, bezuiden de Bergltraat, fchuins tegen over den Jan Roodenpoorts Tooren.^ Deeze Kerk is een net en lugtig gebouw, doch niet zeer groot. Uitmuntende Altaarftukken , Schilderyen of andere fieraaden van aanbelang, wordendaar, myns weetens, niét gevonden. Hiér 'op zullen wy laaten volgen.
de FRANSCHE KERK, of de KERK der ONGESCHOEIDE KARMELITEN.
1 Deeze word de Franfche Kerk genaamt, omdat i»
dc-



144 GEESTELTKE GEBOUWEN,
dezelve, in de Franfche taal, gepredikt word, zynde gelegen op de Nieuwe Zyds Voorburgwal of Boommarkt, even bezuiden de Roosmaryndceg; zynde de ingang aldaar niet zeer aanzienlyk, en heeft ook een uitgang op den Nieuwe Zyds Agtcrburwal.
a De Kerk is geftigt, in den Jaare 1662, onder den naam van de Franfche Kapel, maar naderhand vertim» merd en verbeterd,tot een hoog en fierlyk gebouw, hebbende twee Galeryen, welke op vier fraaije houten Kolommen rusten. Op de hoogde Galery is het Choor gebouwd, boven welk een klein Galerytje voor den Orgeltreder is.
3 Rondsom de Kerk ziet men tien fraaije Basrelieven, in rosagtig graauw, of lindenhoutskleur gefchilderd, dooiden beroemden de wit; de Euangelisten en de voornaamde Kerkvaders verbeeldende. Ook word een fraai Schilderduk van rubbens in de zaal van de wooning der Paters bewaard, verbeeldende de afneeming des Heilands van het Kruis. Bovendien ziet men in die Kerk een marmeren Konstduk van den Beeldhouwer Frangoh Ahfiel, zyndë eene daande Maria, houdende het kind Jefus op den arm.
De Paters van dc Orde der Augudynen hebben hier ook eene Kerk, genaamd:
de STER.
1 Dezelve is gelegen in de Spinhuisdeeg, daar een Ster op de deur daat; van binnen is ze tot een hooge en deftige Kerk vertimmerd, en van twee Galeryen voorzien, rustende op vier ronde Kolommen. Het Altaar is zinlyk en net gebouwd, en daar regt tegen over is een afgefchooten zitplaats voor de voornaamden en aanziemykden uit de Gemeente. De Predikdoel is uit-
miin-



KERKEN der ROOMSGEZINDEN. 145
muntend fraay. Ook ziet men verfcheidene konftige Schildcryen in die Kerk.
2 Vervolgens worden hier Negen Statiën of Kerken bediend , van VVacreldlyke of Ongeordende Priesters, welke de Bul Unigenitus aangenomen hebben. Acht van deeze Kerken zyn in de Stad, en één buiten dezelve. Deeze zyn als volgt:
de KERK op het BEGYNHOF.
1 Deeze is een der oudfte Kerken , en gelegen tusfchen de Kalverftraat en'NieuWe Zyds-Voorburgwal. In den Jaare 1725, werd het gewelf van die Kerk fraay bepleisterd , gelyk men op dat gewelf boven 't Zangers Choor lezen kan, zynde de tyd der Stigtinge daar aangetekend. Ook word de tyd der verfraaijingè van 't gewelf, boven het Altaar, en boven de woorden, Deo Opt. Max. dat is: aan den besten en grootften God, door het volgend Tydfchrift aangeduid:
agnVs qVI oCCIsVs est ab orIgIne MVnDL dat is:
Het Lam dat geflagt is van de grondlegginge derWaereld.
2 De Kerk heeft flegts eene Galery , welke op vier houten Kolommen rust, en het Choor is boven dezelve.' Het Mirakel der Heilige Stede word beneden in de Kerk , m twee Schilderijen , t^gen den wand hangende, afgebeeld. Het Feest van dit H. Mirakel word jaarlyks tot gedagtehis van hetzelve, acht dagen na den 13 Maart, gevierd, by welke gelegenheid, als dan twee konftig gefchilderde vaanen aan twee Kolommen naast aan den ingang der Kerke, hangen. Deze vaanen plagten vanouds, by plegtige ommegangen, door de Stad, .gebruikt te w>r-
K den;



14<5 GEESTELTKE GEBOUWEN,
den; dezelve zyn getekend met het Jaartal 1555. Ook worden hier nog vier oude Kusfens, welke met de gcfchiedenis van het Wonderwerk zyn beftikt, bewaard, benevens een konftig geborduurd Kafuifel, welke men zegt, dat eertyds, door Keizer B'IaximUiaan, aan de Kapel der Heilige Stede, zou zyn vereerd geweest. In konftige Schilderyen munt dc Kerk niet xiit, maar men heeft hier eenige Altaarllukkcn van Johan ÏVcsnix , cir onder dezelve eene geboorte van den Heiland, en eene Hemelvaart der II. Maagd, welke uitvoerig cn kragtig. zyn gefchildert; als mede eene Opftandiug des Heeren,. van j. Foorhout; ook een ftuk in 't graauw van dc wit gefchildert, het Geloof verbeeldende.
de KERK op de NIEUWEZYDS VOORBURGWAL by het SPUY.
1 Deze Kerk, welke men vermoed, dat reeds zedert het Jaar 1623, in wezen geweest is, doeh naderhand verbouwd en verbeterd geworden, is gelegen aan dc Westzyde, tusfchen 't Spuy en de Roskamsltecg, cn zeer netgebouwd , doch niet zeer groot. De merkwaardigheden in dezelve zyn voornaamlyk.
'z Een Altaarft.uk van C. van Savoy, in den Jaare 1656, en nog twee andere van Roofendaal, in den Jaare 1674, gefchilderd. Ook word daar een Lieve-Vrouwcnbceld methet kind Jcfus, welk zeer fraay van hout is gcfnecden,. bewaard.
de KERK de POSTHOORN.
1 Dezelve is gelegen aan de Oostzyde van de Prinftsgraft, even bezuiden dc Brouwersgraft, alwaar zy ook. een ingang heeft. Deeze Kerk is ruim en heeft twee Galerven boven elkander, zynde het Choor op eene derde
klei-



KERKEN der ROOMSGEZINDEN. 14?
kleine Galery geplaatst. Boven het Altaar ftaan deze Latynfche woorden, Altars Privilegiatum, het welk byzondere vergunning van Aflaat betekent, voor de zinken, die aldaar den Godsdienst komen oefenen, wordende zulks als een voorregt aangemerkt.
de KERK in de HAANTJEHOEKSTEEG.
1 Deeze Kerk is gelegen in voornoemde Steeg, op den Zuiderboek van de Oudezyds Voorburgwal, en gemaakt op de derde verdieping van dat Huis, zynde van eene Galery voorzien. De Kerk is niet groot, doch men heeft hier een fraay Altaarftuk, verbeeldende de kruisfiging van Christus. Wel eer ftonden de twaalf Apostelen in de glafen gefchildert, doch deeze af beeldingen zyn grootendcels verdweenen.
de KERK de PAPEGAAI.
1 Dezelve is gelegen in dc Kalverftraat, tusfchen de jonge Roeien- en St. Lucien-fteegen. De Kerk is een fraay hoog gebouw, hebbende twee Galeryen, van welke dc onderfte op vier ronde Kolommen rust. Op het Altaar, 't welk zeer wel gefchikt is, ftaat een zwaar vergulde cn konftig gedreven Tabernakel. Men ziet in deeze Kerk verfcheidene fraaije Schilderijen, als mede eenigen van de wit, onder welke Cén de Krooning der Lieve Vrouwe verbeeld.
de KERK de POOL.
1 Dc Pools Kerk is een der aanzienlykfte Roomfche Kerken, gelegen op de Ygraft, de Buitenkant genaamt, naast het geweezen Werkhuis, thans de Kweekfchool der Zeelieden. In deeze Kerk is nog een St. Anna Bèeld te K 2 zien ,



HS GEESTELTKE GEBOUWEN,
zien, 't welk eertyds in de Outcwater-Kapelle plagt bewaard te worden, De Kerk is een ruim, hoog en lugtig Gebouw, van twee Galeryen voorzien, welke op vier houten Kolommen rusten. Twee konftige Beelden, van de Apostelen Petrus en Paulus, ziet men ter wederzyde van het welgebouwd Altaar liaan.
i Onder de Altaarftukkcn „ munt inzonderheid uit een gekruiste Christus, -met de Moeder des Heeren, den Apostel Joannes en Maria Magdelena, door de wit gefchildert. Ook ziet men daar eene afneeming van 't Kruis, naar Rubbens, welk (luk weleer den Keurvorst van Keu • len , Clemens Augustus, heeft toebehoort.
de KERK het VREDE DUIFJE.
i Dezelve is gelegen in de Kerkltraat, aan de Noordzyde, even beoosten dc Spiegelftraat. Geftigt, zo meri zegt.. omtrent den Jaare 1682, ter gedagtenis van dc Nieuwmeegfche Vrede, van waar zc dien naam heeft ontvangen. — De Kerk is klein, en onder de Altaarftukkcn, is eene Op (landing des Heeren te zien, die de wit heeft gefchilderd. Desgelyks heeft men cenen gekruistenChristus van den ouden Voorhout.
de KERK in 't MAAGDENHUIS.
1 Deeze is reeds voor het midden der voorgaande Eeuw geftigt, in het Roomfche Meisjesweeshuis, het Maagdenhui; genaamt, (taande aan dc Zuidzyde van het Spuy, op den hoek van den Voetboogftraatdoch thans geheel op nieuw verbouwd , zynde een hoog en pragtig Gebouw, wiens Voorgevel nu de gehcele ruimte van het Spuy ,van de Voetboogftraat tot aan de Handboogjïraat, beflaat, zynde met eenpragtigen Gevel en ingang, met eenige opgaande Trappen, versierd enz. In deeze Kerk ziet men
ook



KERKEN dek ROOM SGEZIN DEN. 149
ook een fraay Altaarft.uk, welk door de wit is gefchilderd, verbeeldende de Boodfchap des Engels aan Maria. Men bewaard in deeze Kerk een fluitje Hout, welk men gelooft een gedeelte te zyn van het Kruis des Heeren.
de KERK de K R Y T BERG.
Dezelve is gelegen op 't Singel, tegenover de Lutherfche Kerk, cn inwendig fraai ingerigt. Die Kerk is veeIe jaaren gefloten geweest, doch zedert ccn jaar of twee worden 'er weder Godsdienftige oefeningen in gehouden.
de KERK op het KUIPERSPAD BUITEN de STAD.
Deeze Kerk ftaat buiten de Utrechtfche Poort, op het KuipcrspaA, binnen dc Vryheid. Dc Kerk is van binnen redelyk wel gefchikt, en heeft eene Galery in de breedte tegen over het Altaar. Het Choor is in 't midden van deeze Galery geplaatst. Ia deeze Kerk ziet men twee Schildcrftukken van de wit, zynde een gefchenk van den -Huize van moens.
De Janfenisten, die de Bul Unigenitus niet aangeno* men hebben , worden hier in zeven Kerken bediend-, welke zyn als volgt:
1 Een der grootfte is gelegen aan -de Noordyde van de Brouwersgragt, tusfchen de Brouwerftraat en dc korte Prinfegragt. Het Gebouw is vry ruim en wel gefchikt. In hetzelve is flegts een Gaandery, maar men vind daar eenige konftige Schilderltukkcn.
2 De Kerk de Drie Bonlekraaijen genaamt, gelegen in de oude Teertuinen, even benoorden de Zeedyk, alwaar voor het huis de Drie Bontekraaijan uithangen, is een net betimmerd Gebouw, zynde van eene-ruime Galery
K 3 ,' voor-



XS° GEESTELYKE GEBOUWEN,
voorzien , doch de Gemeente is zeer klein. Konstfchilderyen weet men niet dat daar gevonden worden. . 3 Eene andere Kerk is gelegen aan de Noordzyde van de Vinkeftraat , op den Ocstcrhoek van de Baanbrugfteeg. De Kerk beftaat in een vierkant Bovenvertrek , welk daar toe bekwaam is gemaakt. De Beelden van de H. Maagd cn van St. Jofeph ftaan aan weerskanten van 't Altaar , op voetftukken. Tegen 't gewelf ziet men V Heilands Hemelvaart konftig gefchildert. Men heeft ook eene Galery in die Kerk.
4 Dc Kerk de Paauw gelegen in de Keifcrftraat aan de Noordzyde, alwaar men eene Paauw boven de deur ziet. Deze Kerk is aan twee zyden van eene Galery voorzien , boven welke het Choor zig bevind. Merkwaardig cn fraai is hier de Predikftoel, zynde op dezelve de Borstft ukken van de Apostelen Petrus en Paulus uitgehouwen. Voor den opgang ziet men een beeld van Mo/es, levensgrootte ftaan, met de Tafelen der Wet.
5 De Kerk dc Oijevaar is gelegen in de Barndefteeg, aan de Zuidzydc by de Oudczyds Agterburgwal, alwaar eene Oijevaar boven dc deur ftaat. Deeze Kerk is lugtig, en een welgefchikt Gebouw, fcheppende zyn licht door dc Kerkglafen , welke in 't Zuiden geplaatst zyn. De Predikftoel heeft de gedaante van een Kelk, en is te Mechelen gemaakt. Men houd dezelve voor een konftig ftuk Werks. Ook ziet men hier een fraai Altaarftukvan eoETS, Simeon verbeeldende met het kind Jcfu» in den Tempel.
6 Dc Kerk in het Jongens Weeshuis der Roomsgezinden, gelegen aan de Zuidzyde van de Lauricrgragt, tusfchen de twee laatfte Bruggen. Dezelve is tamelyk ruim, maar heeft gecne andere Galery, dan die, waarop het Choor, regt tegen over den Altaar , is geplaatst.
7 De Kerk op dc Nieuwezyds Agterburgwal, benoorden dc Lynbaanfteeg, aan de Gastzyde tusfchen deLyn, .. baans-



KERKEN der ROOMS GE ZINDEN. 151
baarss- en Pottebakkers-fteegen, zynde eerst geftigt, in <len Jaare 1695, door de Moeder Jacob 't Zul en Pietez V Zul, dc eerfte Pastoor hier ter Stede. De Kerk is ingerigt op een Bovenvertrek van 't Gebouw. Zy is voorzien van eene Galery, die op zes Kolommen rust. Boven de Galery heeft men een ruim Zangers Choor geplaatst, cn op hetzelve een Orgel, welk men oordceld in keurlykheid van Toon, alle Orgels, in de Roomfche Kerken , hier ter Stede te overtreffen. Drie konftige Altaarftukken ziet men in deeze Kerk; eene geesfeling des Heilands in den Jaare 1665, door C. van Savooy gemaakt, cn eene geboorte des Heeren. Boven verfcheidene deu« ren in deeze Kerk leest men fraaye en uitgezogte Spreuken der H. Schrift in dc Nedcrduitfche Taal.
de ARMENISCHE KERK.
ï Deeze Kerk is geftigt,in den Jaare 171| , doordeArmenifche Kerkmeesters kasan ui sultan en nico_laas tiirodoor , met verlof van Burgemeesteren, zynde gelegen tusfchen de Keizers- cn Koningllraaten op Dwarsboomfloot, cn net gebouwd, met twee ryen Glasraamen, elk van zes lichten, boven elkander in't Oosten.
2 Men beeft in die Kerk eenige Altaarftukken, maar geen Predikftoel. De Priester, joannes de minas , heeft de Kerk, in den Jaare 1749, op zyne kosten, met een deftigen op- en ingang verfierd, en boven de Poort, een liggend Lam oTAgbas Dei in Marmer laaten uithouwen. Op dien zelfden tyd is de bmnenfte ingang der Kerke vernieuwd op kosten van den Kerkmeester aragiiiel di pa ulo, gelyk uit de twee Opfchriftcn, in de Armenifche Taal, boven de twee ingangen geplaatst, te vcrftaau word gegeeven. Het eerfte, welk boven de Voorpoort ftaat, is van deezen inhoud:
K 4- 3 -ü



GEESTELYKE GEBOUWEN,
3 Ik jo a nn e s, Priester, Zoon van Minas, inboorling van deStadAmafta, vyftien jaaren, deeze Kerk, genaamd den heiligen geest, bediend hebbende, heb ,op myne eigene kosten, deeze Foorpoort herbouwd; een marmeren Lam boven dezelve gefield, den fteenen opgang, en drie onder en drie bovenlichten doen maaken, ter gedagtenis van myzelven, en van myne overleedene Vader en-Moeder, in 't Armenisch Jaar 1198, dat is, in 't Jaar 1749.
Het Opfchrift boven de Binnendeur, komt op deezen zin uit:
4 Ik ARACHIÈL, Zoon van Paula don Arachelentz, in boorüng van Ispahan Gulpha, heb op myne kosten, deezs Binnendeur laaien herbouwen; het Voorhuis eenigzins verhoog l en verbreed; den wand en vloer, met marmerenj>laaten, belegd, en V gewelf met Bloemwerk bepleisterd, ter gedagtenis van my.'.en overleden Vader Paulo cn van myne nogl eevende Moeder, in V Jaar des Heeren 1749,
GRIEKSCHE of RUSSISCHE KERK.
1 Dezelve is geftigt op een Bovenvertrek van een Huis op de Oudczyds Voorburgwal, tusfchen de Minderbroeders en Kreupelfteeg, alwaar de drie Valken in den Gevel ftaan. Het Altaar is van het overige gedeelte der plaats afgezondert, door een houten befc.hot, in welk eene deur is, met eene opening van boven, waar in een verguld houten Kruis ftaat. Twee kleine Schilderytjes hangen ter wederzyde der deuren. De Gemeente is klein en beftaat fomtyds uit twee of drie Perfoonen.
S Y»



153
SYNAGOGEN der J 00 DEN.
De Jooden hebben hier ter Stede verfcheidene Synagogen , van welke de voornaamfte zyn.
de SYNAGOGE der PORTUGEESCHE JOODEN.
1 Dezelve is een fraai en aanzienlyk Gebouw, (taande op 't Plein tegen over het Leprofenhuis, tusfchen de Muiderftraat en Muidcrgragt. By den ingang komt men door eene ruime Poort in een Voorhof, welke aan drie zyden met Wooningen is voorzien, in welke men Schooien houd, om de Jeugd in de Hebreeuwfchc Taaie, en in de Wet te onderwyzen. Ook ziet men daar een Vertrek, daar dc Opper-Rabbi en de Onder-Rabbynen zig dagelyks in de Wet cn in de Talmud oefenen, doch de Par? nasfim vergaderen wekelyks in een ander Vertrek. In den Voorhof ziet men eene Galery , rustende op twaalf Pilaaren, onder welke eene groote Waterbak', met vcrfchei.iene kopere Kraanen (laat. Hier in wasfehen de Jooden hunne handen, voorenaleer zy in de Synagoge zelye gaan.
2 Dit Gebouw is vierkant en tamelyk hoog, cn van een plat dak voorzien, met eene fraaye Balustrade omringd. In den Voorgevel zyn veertien, en in den Agtergevel twaalf groote Vengfters, behalven een rond Licht of Vengfter, in 't midden der Balustrade. De Westelykc ingang van het Gebouw beftaat in eene hooge aanzicnelyke Poort, welke op gemetzelde Kolommen rust. Behalven deeze heeft men nog twee ingangen, die alleenlyk door de Vrouwen gebruikt worden.
3 Het gewelf van 't Gebouw word door vier hooge en zwaare hardfteenen Kolommen onderfteund. Binnen den grooten ingang ziet men een verheven Voorlezers-geftoelte Itaan, op welkers vier hoeken, vier zwaare kooperen
K 5 Kan-



i5+ GEESTEL 1'KE GEBOUWEN,
Kandelaars zyn geplaatst. — Benedenwaarts , voor dir GeHoekc, Haat de Stoel van den Chacham of Offer-Rabbi, en aan weerskanten zyn de zitplaatfen der Godgeleerden. Wat verder af zitten' de dienende Parnasfim of Ouderlingen ter linkerzyde in een afzonderlykGcftoeltc. Voorts hebben de Mannen beneden, door de gehecle Kerk verfcheidene rijen van Zitbanken , welke met kleine kasjes zyn voorzien, in welke de Kerkboeken en Bidkleden bewaard worden.
4 Aan weerszyden , boven deeze Zitplaatzen , ziet men twee Galeryen voor de Vrouwen, rustende ieder op zes hardfreenen Püaaren, zynde van vooren, met digt traliewerk afgefchut, weshalven men van beneden bezwaarlyk op de Galeryen kan zien. Vier groote kooperen Kroonen hangen in 't midden van de Kerk, op welke by avond kaarfen worden ontdoken. Intusfchcn hangt aan een der Kroonen, een glafen Lamp, welke altoos brandende word gehouden, en deswegen het Eeuwigduurend licht is genaamt. Nog vier Kroonen hangen tusfchen dc groote Pilaarcn, welke zo groot niet zyn als de gemelde, cn onder elke Galery hangen zeven kleine Kroontjes.
5 Het Oostclyk gedeelte der Synagoge is met een hek van glad Sakkerdaanen hout afgefchut; binnenliet welk, eene verhevene plaats is, in welke dc Priesters, op den Sabbath en op andere Feestdagen, wanneer zy voor af, door deLevitcn gewasfehen zyn, hun dienstongefchoeid verrigten. Op voornoemd Hek Haan agtien zwaare kooperen Kandelaars. Een fraai gemaakten Sakkerdaanen houten Kas, in vyf Kasfen verdeeld, (in welke de Boeken van Mofes net befchrecven, eü in Rollen opgerold, benevens andere Kerkfieraden bewaard worden) is geplaatst, tegen den Agtergevel van 't Gebouw, doch dftK&c word niet geopend, dan op den Sabbath, op de
Feest-



SYNAGOGEN der JOODEN. 15$
Feestdagen, des maandags cn donderdags, cn by andere plcgtige omltandigheden.
SYNAGOGEN van de ÏIOOGDUITSCHE JOODEN.
1 De oudfte en grootfte der tegenwoordige Synagogen is veel kleiner cn op verre na niet zo aanzienlyk als die der Portugcezcn. Intusfcben heeft ze bykans dezelfde gedaante van buiten en van binnen. Het Gewelf word ook door vier hardfteenen Kolommen ondertteund. Eykans ia. 't midden is cene vierkante Leesplaats, cn Oostwaards ziet men eene lierlykc Kas, in welke dc Boeken Mofes en andere Kerkfieraden bewaard worden, verders is, aan weerskanten, eene Galery voor de Vrouwen.
2 In den Jaare 1686 hebben de Hoogduitfche Joodcn , wyl dc bovengemelde Synagoge te klein wierd, nog eene andere Synagoge , boven dc Vleeshal , nevens de groote Synagoge gebouwt, en in den Jaare 1730 nog een derde, agter dc groote Synagoge, doch deeze laatfte is, in den Jaare 1730, vry wat vergroot, en geheel van den grond af opgetimmerd , weshalve» dezelve tegenwoordig, de eerstgenoemde oudfte Synagoge, waarmede zy in gedaante cn grootte vry na overeenkomt, in fraaiheid te boven gaat. Zy heeft een deftigen opgang, en midden op het dak is een fierlykc Koepel gebouwd. De Galery voor de Vrouwen beflaat drie zyden van 't Gebouw.. Boven den ingang in 't Westen is een Tafereel geplaatst, waarop een algemeen gebed aan God en dc Overigheid, met vergulde letters, in de Nederduitfche Taal gefchreven ftaat.
3 Voor het overige hebben de Hoogduitfche Joodcn , bchalven deeze drie Synagogen, nog drie of vier kleine of by-Synagogen, zo in de Amftelftraat, als op VLooijeuburg, van welke echter niets byzonders is te melden.
D E R-



156
DERDE AFDEELING,
GODSHUIZEN en GODSDIENSTIGE GESTICTEN.
Het GASTHUIS.
1 Het Gasthuis, veekyds het St. Pieters Gasthuis genaamd, heeft zyn ingang op de Oudczyds Agterburgwal , aan dc Oostzyde, by het Oude Heeren Logement, door eene aanzienlyke poort, boven welke zig twee groor te Beelden vertoonen; eene kranke Vrouw cn een Man , zynde, door Jan van Logteren, fraai in Heen uitgehouwen.
2 Door deeze Poort komt men in ecnen langen breer den en open gang, aan welkers regter zyde men den ingang van den zogenaamden Bayerd ziet, alwaar allerlei behoeftigen, drie nagtcn, in ontvangen en geherbergd worden, gelyk blykt, uit een Opfchrift boven hetzelve van den volgenden inhoud;
Drie nagten langer niet herberg ik, die 't behoeft En houd de vierde uit de fcoisters en 't geboeft.
Voorts is dit Gebouw van alle noodigc Vertrekken, en Hulpmiddelen ,voor zieke Mannen en Vrouwen,voorzien.
3 Op de Kamer der Regenten ziet men nog een oud Altaarfhik , 't welk men in den der Nonnen-Kapellen fchynt gebruikt te hebben, alsmede een oud Regenten Gezelfchap. De Wapenborden der Regenten hangen in een fteenen Zomerhuis. Zedert het Jaar 1754 heeft men de Stads Apotheek herwaards overgebragt.
II e t



Het PESTHUIS.
1 Dit Godshuis is gelegen buiten dè Lydfe Poort, bezuiden den Overtoomfchen Weg; men gaat naar het zelve van den Overtoomfchen Weg, over een Brug, door een lange Laan, en vervolgens over twee fteenen Bruggen , welkers laatfte met een groot yzeren Hek is afgefloten van de Laan. Verder gaat men over een houten Brug in 't Gebouw, het welk rondsom in 't water ftaat, en genoegzaam vierkant is, zynde van gebakken fteen opgemetzeld. . 1
2 De vier Gevels van het Pesthuis ftaan langs eene ruime vierkante Binnenplaats , welke met Boomcn is bezet, door welkers midden een Vaart loopt, die gemeenfchap heeft met de Gragt rondom het Huis, en over welke één houten en twee fteenen Bruggen zyn gelegd.
3 Van deeze plaats kan men door vier groote Poorten,' naar de vier Vleugcis van 't Gebouw gaan, wierMuuren wel drie en een halve voet dik zyn. De Voorgevel is in 't midden, met een Uitftek of Paviljoen gebouwd, in welke aan de regter kant, of Oostwaards de Regentekamer is, in welke men voor den Schoorfteen-mantel dc Wapens der dienende Regenten, ten tyde der laatfte herbouwing ziet.
4 Verder is dit Geböuw geregeld ten dienfte van eene groote menigte kranke, onnofele befmette en ongerclde Menfchen,. zo Mannen als Vrouwsperfgonen,
Het RASPHUI S.
i Het Mannen-Tuchthuis, doorgaans alleen het tucht* huis of meest het rasphuis genaamt, isgelegen aan den Heiligen Weg , aan de Zuidzyde tegen over de Voetboorftraat. Tusfchen de Singel en kalverftraat. Men
gaat



iffi GODSIIUIZ. en GODSDIENST. GEST1GS'«
gaat in hetzelve , door twee groote en aanzienlyke Poorten , boven welker eerfte, die aan den Heiligen Weg ftaat, cn toegang vergunt tot een ruime Voorplaats, mén den Tugtmcester onder de lyst der Frontcfpies, opeen Wagen zittende, verbeeld ziet, metVcrwhout beladen, cn getrokken door Leeuwen, Tygcrs en andere woeste Dieren, die hy met een geesfcl voortdryft, welk alles zcér konftig in hardftecn is uitgehouwen. Boven hetzelve leest men
Vtrtutis efl domare quae cuncti'pavent
dat is:
*/ Is der dapperheid eigen te temmen, 't geene elk vreest.
2 De Frontcfpies is met het Beeld der tugtiging in de gedaante van eene Vrouwe verfierd, hebbende aan elke zyde ccn geboeid Manncbeeld. Onder deeze afbeelding ziet men het woord c a s t i g at i o dat is t u g t i g i n g ftaan.
3 Boven de tweede Poort ziet men twee meer dan Icvensgroote Mansbeclden, welke twee half naakte Tugtelinge'n verbeelden, Maande in dien Hand, zo als zy hun dagelyks werk moeten verrigteu, en bezig zyn met raspen van Vcrwhout.
4 Onder dc lyst ziet men een Weefgetouw ftaan, tot eene gedagtenis van de Weevcrye, welke hier in vroegere jaaren geoefend werd.
5 Door deeze Poort gaat men in ccn Portaal, daar de ingangen zyn naar de Kamer der Regenten; alsmede naar de Wooning van den Binnenvader, cn naar de kleine Benedenzaal , in welke twee Schilderycn hangen, verbeeldende twee Collegien van oude Regenten. Ook hangen hier twee kleine Fruitftukjes door i-rxst' stkuvb.y of stijven



Het RASPHUI jfc |$
VEN gefchildert , geduurende dat hy om zyn flegt gedragt in 't Tuchthuis zat.
6 Voorts is dit Huis van allerlei Hokken voor Tugte» iingen, en van veelerlei Vertrekken, Kelders, enz. tot verfchcidenerlei gebruik, voorzien.
Het SPIN II U I S.
1 Het spinhuis of Prouwen-Tugthuis, is gelegen aan de Oostzyde van de Oudezyds Agterburgwal, tusfchen het Waaien Kerksplcin en het Rusland, hebbendé zyn ingang, in een Steeg, de Spinhuisfteeg genaamt, door eene fraaye Poort van gehouwen fteen, met een yzeren Hek gefloten , welke aan weerskanten met Kolommen van dc Romeinfchc Orde is bezet.
2 Boven den ingang van deeze Poort, zag men weleer de Tuchtiging, in dc gedaante van eene bedaagde Vrouw, hebbende twee Tugtelingen by zig, welker eene zy met den geesfel dreigt, alles konftig in marmer uitgehouwen. Onder dit Zinnebeeld ftond met gouden letters
Schrik niet: Ik wreek geen quaet: 'maar dwing tot goei Straf is myn hart; maar lieflyk myn gemoel.
Doch dit fieraad cn vaars is overgebragt naar het Nietswe Werkhuis, op het Weesperplein , alwaar het in de Ringmuur is geplaatst.
3 In de Frontefpies van den Zydgevel, aan den Agterburgwal, ziet men ook drie Vrouwenbeelden ée&e Spinnen,Naayenen Braayen, in hardfteen uitgehouwen, en boven de deur in de Spinhuis dwarsflceg, zag men ook eertyds een Spinnewiel, welk ook is weggenomen J toen de Tugtelingen, in den Jaare i~33, naar hei Nieuw
Werk-



i6o GÖDSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
Werkhuis op 't Wecsperveld zyn overgebragt, en de Stads Militie hun intrek in het Spinhuis genomen hebben;
4 Wanneer men door voornoemde Poort binnenwaards* gaat, komt men, voorby een Comptoir van de Poerti'erfchc in een Portaal, alwaar een konftig gefchilderd afbeelding van vier oude Regenten plag te hangen.
5 De Regenten Kamer of Comptoir is een net Vertrek , verzierd, langs den Schoorfteenmantel, met de gciheden Wapens van verfeheiden Regenten. En in 't Schoorfteenftuk, is dc Tuchtiging een breidel aan eene Tuchteiing toereikende , konftig gefchilderd, door de vermaarde Meesters van Boonen, Quinkhard en andere, verbeeldende zo veele Gezelfchappcn van Regenten.
6 Dc Kamer der Regentesfen , welke naast die der Regenten ten Noorden is, pronkt desgelyks met gefneden Wapens van eenige Regentesfen aan den Schoorfteenmantel, en met twee groote Schildcrftukken, onder welke er één van Boonen is.
7 Ook ziet men hier drie kleine fraaije Stukjes, een oud Man, een Koppelaarfter en eene fchrcyende Ligtekooi afgebeeld.
8 Mogelyk zyn er eenige van boven gemelde" fieraaden. naar 't Nieuwe Werkhuis overgebragt geworden*
Het WILLIGE RASPHUIS.
Nu een Kweekfchool voor de Zeevaart.
i Dit Huis is gelegen aan den Ykarit omtrent Kattenburg, op de Ygragt aan 't einde, fchuins tegen over 's Lands Zeemagazyn. Hetzelve was weleer een Pakhuis van de Westindifche Maatfchappy, en werd naderhand bekwaam gemaakt tot een Werkhuis of Rasp huis
voor



Hët WILLIGE RASPHUIS. %0t
Voor Bedelaars , Lcdigloopers of Lieden van een flegf gedrag. Het. Huis hadt toen geen uitwendige Sieraaden.
2 Dc inwendige gefteldheid van het Huis was naaf de omftandigheden gefchikt, en in verfcheidene daar toe dienende vertrekken, verdeeld. De Regentenkamer, een vierkant vertrek over het Y zyn uitzigt hebbende, was voorzien van een nette Schoorftcenrnantel, met de Wapens der Regenten verfierd.
3 In dit vertrek zag men toenmaals een zeer fraay zinnebeeldig Schilderftuk van den beroemden lairesse, de Tuchtiging verbeeldende, welke een flordig en wanhavenig, halfnaakt Mansperfoon , ten Tugthuize inleid,
4 Tegenwoordig dient dit Werkhuis tot een Kweekfchool voor de Zeevaart, alwaar Jongelingen zig tot den Zeedienst bekwaam maken, ten welken einde alle Vertrekken en Solderingen bekwaamlyk zyn ingerigt.
5 Aan den kant van de Ygragt, heeft men een pragtige Poort tot een ingang gemaakt, verfierd met Beeldwerken Zeemans Gercedfchappen , tot die School betrek» kelyk.
6 Aan de zyde vart dit Huis, is een groote open Plaats van vooren aan de Straat met een Schutting afgeperkt, op welke Plaats een driemast Scheepje met zyn takelagie ligt, Wier masten boven tot aan het dak van het Huis uitfteeken, en op welk Scheepje de Jongelingen zig in de bcnaamingen van de Scheepstouwen en Gereedfchappen, en derzelver gebruik, of in 't klimmen in de Mast „ of in 't Wand oefenen, en de behandeling van 'tScheeps-r werk leeren.
Het NÏEÜWE WERKHUIS.
ï Dit pragtig Gebouw is geftigt in den jaare ïj&t, L op



ïfo GODSHUIZ. en GODSDIENST. GEST1GT.
op het Weesper Veld, in grootte naast het Stadhuis, en alle andere Stads Gebouwen overtreffende.
2 De Grond, waar op het Gebouw ftaat, is lang 835, en breed 255 voeten, en dezelve is langs dc Straat omringd met een muur, ter hoogte van 15 voeten, en langs het Water met Palisfaden en Dryf boomen, ter verhindering van den toegang met fchuiten afgeflooten.
3 Het Gebouw op zigzelve is lang 360, en breed 180 Voeten, zynde de toegang voor de Regenten aan de zyde van de Plantagie, alwaar een groot Voorplein is; de Frontefpies van den Voorgevel aldaar is met Zinnebeelden op het Gebouw toepasfelyk verfierd.
4 In gemelde Ringmuur, in de Kerkftraat , is een Poort, boven welke een konftig uitgehouwen Leeuw met den Kop en Voorpooten zig vertoont, en onder dezelve voorheen gemelde Basreliëf van het oude Spinhuis.
5 In de vier hoeken van 't Gebouw, zyn de Wooningen voor de Opzigters over de Gevangenen, waar door dezelve altoos onder bedwang zyn.
6 De Wooning voor den Schout of eerden Beftierder, die een algemeen bewind over het Huis heeft, is een afzonderlyk Gebouw, in 't midden van het geheel geplaatst, van waar vier doorgangen een vryen weg tot alle Verblyfplaatfen gecven.
7 Het Werkhuis beftaat uit drie Verdiepingen, zynde de eerfte, die drie treeden uit den grond ligt, hoog 15 voeten van vloer tot vloer; de tweede 18, en de derden voeten.
8 Tot de eerfte behooren de Eetzaalen , overdekte Werkgalderyen, en plaatfen voor de Gevangenen, Magazynen , Keukens enz.
9 Tot de tweede, de Werkzaalen der Gevangenen, ea Wooningen voor de Suppoosten.
10 Toï



Het NIEUWE WERKHUIS. 163
10 Tot de derde, de Slaapzaalen, Ziekenkamers, en andere Noodwendigheden.
11 Alle Vloeren rusten op Gewelven, en zyn in Ciment geplaveit, en by alle Ziekenkamers zyn Secreten en Pompen enz.
12. De Regentenkamer is een fraay Vertrek, met konftige Schilderyen, door Rembrand , en andere Meesters behangen.
Het VERBETERHUIS.
1 Het Verbeterhuis, of Beterhuis, is een foort van Tugthuis, ftaande aan de Stads Wal of Schans, een weinig beoosten de Weeterinspoort. Het is een lugtig vierkant Gebouw, zynde voorzien aan den Oostkant, meteenen bevalligen, groote n vierkanten Tuin en een Speelhuis, aan de Lynbaansgragt.
OUDEZYDS-HUISZITTEN-AALMOESSENIERSHUIS.
1 Dit Godshuis is een fraai, vierkant fierlykGebouw, zynde in den Jaare 1655 opgerigt, waar by vier groote Pakhuizen , tot berging van behoeftens zyn gevoegd, van welke de twee middelden ondereen Gevel ftaan, gelegen op den Leprofen Burgwal, ook het Leprofen of Huiszitten-Burgwal en Turfgragt genaaint, pronkende in den Voorgevel met het Stads-Wapen, en in den Agtergevel met het Koggcfchip uit Stads Zegel.
1 Men klimt in deszelfs Voorhuis, langs een ter wederzyde opgaande Stoep met Leuningen, zynde de opgang aan weerskanten met een fraay yzeren Hek verhard.
3 In het Voorhuis ziet men een Opfchrift, waar uit blykt, dat de Heer harmen van de pol , Zoon van de/» L 2 Bur-



Iö4 .G0DSIIU2Z. en GODSDIENST. GESTIGT.
Burgemeester jan van du poll, op den 50ctoberiG5*# den eerften Steen aan dat Huis heeft gelegd.
4 Aan weerzyden van het Voorhuis leest men twee Spreuken uit de H. Schrift. Psalm XLI: vers i. Sa.
lich is hy die zig) verftdndtg, gedraagt tegen den Armen. De Heere zal hem hevryden ten dage des quaats ——. en
provfrbia XIX: vers 17. Die fich des Armen ont-
fermt leent den Heere, ende hy zal hem zyne weldaad vergelden.
5 Uit het Voorhuis komt men, ter regterzyde , in een aanzienlyk Vertrek , onder welks hoogen Schoorfteen-' mantcl, vóór eenige Jaaren, een marmeren Engelfche Schoorfteen is geplaatst.
6 Van vooren is de Schoorfteenmantcl, doop Bartholomeus van der Helst, fraay befchildert, met de afbeelding van de zes Regenten, toen het beltier over de Armen hebbende, als 't Huis gebouwd wierd.
7 Drie fraaye Schilderftukken, gemaakt door Bronkhorst, van Loon en Ilol/lein, zag men eertyds tegen den wand van die Zaal hangen, verbeeldende het uitdeden van Brood, Boter Kaas en Turf; maar één van deeze Stukken, het uitdeden van Turf verbeeldende,. heeft men naderhand verplaatst in dc Uitdeelkamer, en in dcszclfs plaats, een groot Regentenftuk, uit een ander Vertrek„ overgebragt , zynde hetzelve gefchilderd , door Pieter van Anrade.
8 Binnen in de Kamer, boven den ingang, ziet men een welgemaakt Beeld der Liefde, en aan de twee binnenposten , hangen de' Wapens der zes Regenten van dien tyd, konftig in hout uitgebeeld.
9 Verder leest men, aan den wand twee Spreuken uit de H. Schrift, deuïer. XV: vers 11. Gy zult uwe hand mildelyk opdoen aan uwen Broeder, aan uwen bedrukten-, en aan uwen At mm in uwen Land, en prov. XIV:
vers 13«



OUDE HU1S-ZITT. AALMOESSENIERSH. 165
vers 13. Want die de Armen verdrukt, fmadet deszelven Maker, maar die zich des Nootdruftigen ontfermt, dit eert hem.
10 Ook is de Zolder van dat Vertrek, benevens vier Nisfen in 't graaiwv, in de vier hoeken zeer fraai, door Holftein befchilderd.
11 Tegen over dit Vertrek ontmoet men de Regentenkamer of't Comptoir, waar in vier konftige Schilderyen hangen, verbeeldende vier Gczelfchappen van Regenten, van welke twee, in de Jaaren i7o6en 1720, door Arnoldus Boonen, cn édn, in den Jaare 1740, door Cornelis Troost zyn gefchildert. Doch het vierde Stuk is, in 't Jaar 1759, door Jan Mauritz Ouiukhard, gefchildert en verbeeld de Regenten, Jan Willink Meures, Mr. Jan Jacob van Beaumont, Jacob Guillot, Gysbert van der Goot, Wil' Urn van der Meulen en Abraham Grommée.
11 Uit het Voorhuis naar agteren gaande, komt men an een Portaal, en van daar in twee Vertrekken;'in het £ene Vertrek, daar de Behoeftigen worden ingefchreven , ziet mca een fraai Schilderftuk voor den Schoorfteen geplaatst , verbeeldende drie Schepen in de barning tegen de Rotzen.
13 Verders komt men,door eenPortaal, in eenfraayen Tuin, rondfom welken eene Gaandery loopt, die met 36 Glasraamen is voorzien, waar in weleer de Wapens deizes en dertig Raaden van den Jaare 1655 gefchildert waren , maar met het vernieuwen der Raamen , zyn de Wapens verloren geraakt, intusfehen bewaart men nog de afbeeldingen op Pergament, omze als het vereischt mogt worden, weder op 't Glas te doen Schilderen.
14 Aan 't einde van den Tuin, ontmoet men een zeskantig lleenen Tuinhuis, 't welke omftrecks den Jaare 1710 is gebouwd, en boven, met de Wapens van de zes toen dienende Regenten verfierd.
L 3 15 De



166 GODSHLTZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
15 De Gaandery met 36 Glazen, heeft een uitgang in de Amftelftraat, daar men door eene fierlyke hardfteenen Poort, na de Dorifche orde gebouwd , in- en uitgaat; men ziet daar flcgts de volgende Letteren, O.S.H.Z.H.
dat is: Oudezyds Huiszittenhuis.
Het NIEUWEZYDS HUISZITTEN-AALMOESSENIERSHUIS,
1 Dit Gebouw vind men op de Prinfegragt by de Leliegragt, cn beftaat uit twee byzondere Gebouwen.
2 Het eerfte en aanzienlykfte heeft drie Verdiepingen, enproi:kt met het Stads-Wapen in de Frontefpies, hebbende een ruime i ingang, voor welken een koperenArmbos is geplaatst,, en aan weerskanten van den ingang heeft men een zwaar yzeren Hek.
3 In Huis getreden zynde , komt men in een ruim Voornuis, alwaar ten Zuiden de toegang is naar de Woohing van de Binnenvader en Binnenmoeder,beftaande uit twee Kamers en één Keuken.
4 Ten Noorden gaat men in 't Comptoir der Regenten, zynde eennette vierkante Kamer, met een fraayen bepleis■ berden en overgeverwden Koepel vanboven. De Wapens der Regenten, ziet men aan den Schoorfteenmantel, aan weerskanten van een Spiegel en Schildery in 't graauw.
5 Verder gaat men, door een Portaal, in eene ruime Zaal, wiens Zolder met eenige Zinnebesiden is verfierd, zinfpeelende op de zorg voor de Behoeftigen. Bovenwaards, in 't Westen, ftaan ook drie dergelyke Zinnebeelden in 't graauw, en in de vier hoeken van de Zaal zyn desgelyks op de Deuren acht Deugden, in 't graauw gefchilderd.
6 In de vier Vengfters ziet men vier Burgemeesterlyke Wapens, benevens het Wapen en oud Zegel der Stad.
7 Het



Het NIEUWEZYDS HUISZITT. AALMOESS. 16?
7 Het Schoorfteenftuk verbeeld een Gezelfchap van Regenten- Ook ziet men, tegen den Oostelyken wand, een groot Regentenftuk, 't welk in den Jaare 1651, door Jacob Bakker, fraai is gefchildert.
8 De Wapens van zes Regenten zyn boven den ingang naar 't Vertrek van binnen, zeer kondig afgebeeld. Desgelyks hangen 'er de Wapen- en Naamborden aan den wand, en in twee vakken in 't Oosten, leest men, wanneer de eerde uitdeeling aan de Armen is gedaan.
9 Ten Noorden van het Huiszittenhuis, ziet men een laag Gebouw van eene Verdieping, het Tuinhuis genaamd , voerende het Koggefchip uit Stads Zegel in de Frontefpies.
10 Dit Gebouw heeft drie Deuren , en boven twee van dezelve , alsmede boven de deur van den gang, welke ten Zuiden, langs het groote Gebouw loopt, zyn de uitdeelingen aan de Behoeftigen, die hier gefchieden, met toepasfelyke Schriftuurplaatzen , door den beroemden Henrik de Keizer, zeer kondig in harddeen uitgehouwen.
11 In 't midden leest men: Salig zyn de Barmhartige, want haar zal Barmhertigheid gefchieden. Matth. V: vers 7. En ter wederzyde daat: Doet wel aan den Armen. U loon is in den Hemel.
12 Aan het einde van den Tuin , ziet men ook een Zinnebeeldig Schilderftuk voor een Engelfchen Schoorfteen ftaan.
Het HUISZITTEN.WEDUWEN HOF.
1 Hetzelve is gelegen agter het Kathuizers Kerkhof, zynde een fchoon vierkant Gebouw, in den Jaare 1650, onder opzigt van den Stads Bouwmeester, Daniël Stalpart, volbouwd, hebbende eene breedte van 246 voeten, en omtrent half zo diep, kunnende van omtrent 100 Huisgezinnen bewoond worden.
s In het midden des Voorgevels is een ruime ingang, L 4 met



168 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
met het Opfchrift: Huhzitten-Weduwen Hof 1650. In den Voorgevel ftaat een Schepel ter gedagtenis der Voldershuizen, welke door Ttgen, dogter van Willem Schepel gcfticht waren.
3 Rondfom is het met Wapenfchilden verfierd , op welke men de Naamen van dc Gellagten der eerfte Begiftigers leest., cn welker Koopprys, onder anderen, tot het bouwen van het Weduwen-Hof is aangelegd. Keizerryk, Opmeer, Vechters - Bogaart, Peereboom en Jan WifVliegen.
Het B U R G B R WEESHUIS.
1 Dit Gebouw is in twee byzondere Bewooningen ver. deelt, het jongens-huis en het meisjes-huis. Het eerstgemelde, komt ons voor in de Kalverftraat, tegen over dc wyde Kapelltecg en Kapel. Men gaat in hetzelve, door een fierlyke Poort, op welkers Boog eenige Weeskinderen ftaan uitgehouwen, ftaroogende op een Duif, het Zinnebeeld van den Heiligen Geest, naar welken, de Wees-en Gasthuizen en dit Weeshuis voornaamlyk, van ouds plagten genoemd te worden.
i Dit zelfde Zinnebeeld ziet men ook tegenwoordig no" aan een Zydnniur van een Huis in de Kalverftraat, op den hoek van een Steeg, welke om die zelfde reden, de Duifjes/leeg genaamd wordt. Desgelyks ziet men het bo ■ ven verfcheiden ingangen in het Huis, en zelfs op het gewoon Zegel der Regenten.
3 Boven de Voorpoort van het jongens -huis , leest men de volgende regels van den vermaarden Digter Vondel
Wy groeijen vast, in tal en la/7, Ons tweede Vaders klaagen.



Het BURGER WEESHUIS." 169
Ag, gaa niet voort, door deeze Poort, Of help een luttel draagen.
4 Voor de Voorpoort is een klein langwerpig vierkant Plein, op welk vooraan een Armbos is geplaatst, en in de twee Zyd-gevels der beide Hoekhuizen van dat Plein , ziet men twee Weeskinderen uitgehouwen; een Meisje in den eenen, en een Jongen in den anderen. Beide Kinderen houden een Tafereel voor zig, op welke deeze Gedigten van Joost van Vondel gelezen worden.
Op het eerfte Tafereel ftaat.
Hier treurt het Weeskind met gedult, Dat arm is zonder zyne fchult, En in zyn armoè moet vergaan, Indien gy V weigert hy te flaan. Zo gy gezegend zyt van God, Vertroost ons uit uw overfchot.
Op het andere Tafereel.
Geen armer Wees op aarde zwerft, Dan die der Weezen Vader derft. Der Weezen Vader derft hy niet, Die Weezen troost in haar verdriet. Dies (la uw oogen op ons néér, Ons aller Vader troost u weêr.
5 Wanneer men gemelde Poort is door gegaan, komt men in eene Gaandery, die op Hardfteenen Zuilen rust, aan welkers rcgterzyde de Suppoosten woonen. Ter Jinkerzyde heeft men eene ruime vierkante Plaats.
6 Ten Westen van deeze plaats is de opgang naar de Jongens Eetzaal, en verdere Vertrekken boven dezelve, alwaar de Jongens flaapen, enz.
L 5 7 De



170 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
7 De Ingang van .het meisjes-huis is in de St. Lucienfteeg, over een ruim Voorplein, door eene groote fraaye Hardfteenen Poort. Boven in den Gevel van het Hoekhuis, aan de linkerzyde van het Plein, ziet menjdesgelyks een Weesjongen en een Weesmeisje opwaards ziende naar een Duif.
8 Gemelde Poort ingetreden zynde, ontmoet men daar verfcheidene, zo groote als kleine Vertrekken, tot verfchil. lende eindens gefchikt.
9 Het tegenwoordige Regenten-Comptoir is een groot fraay Vertrek, uitziende op de groote Binnenplaats van 't Meisjes-Huis. Onder anderen zyn de Schoorfteen en Wanden met drie Regenten en twee Regentesfen-Jiukken verfierd, en gefchilderd door Juriaans Ovens, Arnold Boonen cn andere vermaarde Meesters.
10 Natuur en Konst munten inzonderheid uit, in één der Regenten, door jacob bakker gefchilderd.
11 De Majoor nicolaas Hasselaar, welke Regent van 't Godshuis is geweest, word in een der Regentenftukken zeer fraay en natuurlyk, in zyn Krygsmans gewaad , afgebeeld.
n Ook hangen in dit Vertrek twee naauwkeurige Tekeningen ; als eene van den platten grond, en eene van de voornaamfte Gevels van 't Gebouw, welke beide in den Jaare 1759, door den Landmeeter, Willem Jacob Vonk, zyn gemaakt.
13 Desgelyk ziet men in dat Vertrek verfcheiden Wapens en Naamborden.
14 In het Cascomptoir, 't welk agter voornoemd Vertrek is, hangen twee Schilderftukjes, één door Juriaan Pool gefchildert en aan het Weeshuis vereerd , in 't welke hy zigzelven in Weezenkleederen, ter gedagtenis zyner opvoeding, in dit Godshuis, heeft afgebeeld.
15 Het ander Stukje verbeeld een ouden Wees , zo
men



Het BURGER WEESHUIS. 171
Hien berigc, Barend Jansz. Bode, of in 't gemeen Baandjs genoemd, die niet wel met zyn hoofd was, en altoos de Trouwfleden agter aan liep, waar door hy by elk bekend wierd. Hy is ook, in een grooter Stukje afgebeeld , het welk in de Regentekamer hangt.
16 Boven op de Linnenkamer hangt nog een Stuk van Pooi, alwaar hy in een Nagtrok is afgefchildert.
ij In de Regentesfenkamer, zynde een net Vertrek, welk op de fteenen Sluis, die naar dc Bloemmarkt leid, haar uitzigt heeft, hangt een gefchildert Af beeldzel van 't Wapen van 't Godshuis, zynde eene beftraalde Duif; het Zinnebeeld van den II. Geest; hetzelve word door een Weesmeisje cn een Weesjongen vastgehouden, zynde omringd van de Vrouwlyke Wapens van vier Regcu> tesfen, die in 't Jaar 16S0 dienden.
Het A ALMOES SENIERS HUIS.
1 Hetzelve ftaat aan de Zuidwestzyde van de Princegragt, tusfchen de Leidfche Gragt en Leidfche Straat. Het is een fraay ea groot Gebouw van vier Verdiepingen hoog, met twee uftfpringendc Voorgevels, hebbende ieder Voorgevel eene ruime Poort, en nog twee dergelyke tusfchen beide.
2 Het geheele Erf is driehondert twee en tachtig en een halve voet breed, zynde het Wcstclyk gedeelte voor de Meisjes, en het Oostelyk voor de Jongens gefchikt. Van agteren en weerskanten zyn fmalle opene plaatzen.
3 Dit Huis heeft eene menigte Vertrekken tot verfcheidenerlei gebruik, zo voor de Weezen, Suppoosten, Regenten en Regentenen enz.
4 In het Voorvertrek voor de Regentenkamer hangt nog een Bord,'t welk in 'tOude Aalmoesfeniershuis is geplaatst geweest, en daar met Gulden Letters op gefchreven ftaat,.
De



E?ft ' GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
De Hemel draegt geen zy, maer luistert naar elks kermen. Zoo ziet dAelmoesfenier, op V nypen van den noot, En reickt elk nooddruft toe, uit 'sBurgers milden fchott. Hy flut, door 't heele Jaer, net leven van den Armen.
5 De Regentenkamer, ofComptoir, is een fchoon vierkant Vertrek. Dc Schoorfteenmantel , in hetzelve, is van boven verfierd met de Wapens der Regenten, welke ten tyde der Stigtinge van het Huis in dienst waren, alsmede met eenige andere Regenten-Wapens van vooren. Beneden boven den Spiegel, leest men deeze regels van
VONDEL.
Dees Godshuis-bouwers, die getrouw nooddruftige' Armen. Al V Jaar bedienende, handhaven en befchermen , iStaen in de Wapens van hun Stammen hier ten toon. Wie Armen handhaeft, wint de hoogfle Wapenkroon.
6 Zeven oude Schiklerftukken ziet men langs de Wanden van dat Vertrek hangen; twee van welke ieder twee oude Regenten Koppen verbeelden.
7 In dc vyf andere Stukken, ziet men het werk der Aalmoesfenicren en der Behoeftigen , zo als het oudtyds was, zeer konftig, afgebeeld.
8 Een Schildery verbeeld de infehryving der Armen , en een ander de Huisbezoeking , welke door een der Regenten, verzeld zynde van den Hoofd Provoost, gedaan word.
9 In t>vce andere Stukken, van 't Jaar 1627, word de uitdeeling van Brood, Geld en ftof tot Kleeding verbeeld , welke eertyds dcor dc Aalmoesfeniers verrigt wierde.
10 In het vyfdc Stuk word het Hennipkloppen en ander Ai beid vertoont , welke eertyds in het Oude Aalsioesfcnicr6 Huis verrigt wierde.
xi Ver«



Het AALMOESSENIERS HUIS. 173
11 Verders ziet men hier twee Nieuwe en zeer grootfRegenten-Stukken hangen, van welke ieder agt Regenten en de Hoofd- Provoosten, den Secretaris en Boekhouder in der tyd verbeelden. Het eene Stuk is door cornelis troost , en het andere door tibout regters, gefchilderd. ,
12. De Rcgentesfenkamer is ook een fchoon Vertrek, en in den Jaare 1761 merkelyk verbeterd, en naar de hedendaagfchc manier, met een gefchildert Behangzel, verfierd , en voor den Schoorfteen ziet men de Wapens der Regentesfen.
13 Ook zyn er nog eene menigte andere Vertrekken, tot verfchillende dienften ingerigt, in welke echter geene merkwaardigheden van aanbelang te zien zyn.
14 liet getal der Weeskinderen beloopt doorgaans 1200, of 1300, ook wel eens by de 1500, zo Jongens als Meisjes tc zaamcn.
Het OUDE MANNEN- en VROUWEN GASTHUIS.
1 Dit Huis word, doorgaans, flegts het Ouden Mannenhuis genoemd, cn is zedert de laatfte Hcrbouwinge van de Jaaren 1755 en 1756, in een pragtig Gebouw hervormd. Hetzelve ftaat op den Oudezyds Agterburgwal; aan de Oostzyde naast en benoorden het Zieken Gasthuis.
2 Men komt in hetzelve door twee Ingangen, als een op den voornoemden Agterburgwal, en een regt agter deezen, op den Kloveniers Burgwal.
3 De eerfte ingang is eene fraaije Hard fteenen Poort, 'in welke bovenwaarts zo wel binnen-als buitenwaards, het merkteken van 't Godshuis is uitgehouwen, betraande in een Bril. De Poort inkomende , heeft men een brceden open Gang of Voorplein aan weerskanten, met
Bur-



174 GODSHUIZ. en GODSDIENST. CESTIGT.
Burgerwooningen of Winkels van allerlei Koopgoederen bezet.
4 De tweede Ingang op den Kloveniers Burgwal, is on> langs met eene nieuwe, doch veel aanzienlyker Poort, dan de Oude was, verfierd, op welke fraaye Beelden, levcnsgrootc, zeer konftig zyn uitgehouwen. Binnen deeze Poort heeft men desgelyks een korten Gang, benevens eenige Wooningen, en Kasfen voor Koopwaaren.
5 Verder gaat men van weerskanten uit voornoemde Gangen, door twee aanzienlyke Poorten in 't eigentlyk Gebouw, langs vier zyden van eene vierkante open Plaats, op welke vier fierlyke Bleekvelden liggen.
6 Deeze twee Poorten doorgaande, komt men in eene breede Gaandery, langs welke aan den Zuidkant, achtien ruime, overwelfde Boogen getimmert zyn, welke ten behoeve van het Godshuis, tot Winkels verhuurd worden, en daar een groote toevloed van Kopers is, inzonderheid op de Jaarmarkten. Aan ieder einde van deeze Gaandery gaat men, door een Deur, binnenwaarts in 't Huis.
7 In 't midden van elk der vier Binnengevels van 't Gebouw, wier hoeken van Mardlteen, en welks wanden van zwaar gebakken Steen zyn opgehaald, ziet men eene hooge, fraaye,HardfteenenPoort. De twee Poorten derzelve in 't Oosten en in 't Westen, zyn eveneens gebouwd. Maar de Zuidelyke is , binnenwaards , naar de Plaats toe , uitgetimmerd , en bovenwaarts met een grooten Uurwyzer verfierd. En de Noordelyke Binnenpoort pronkt met het Stads-Wapen, en 't Jaartal MDCCLIV in den top, boven een fraaye Balcon.
8 Door laatstgemclde Poort gaat men in een ruim Voorportaal, wier Wanden aan weerskanten met de Wapens der Regenten en Regentesfen van 't Jaar 1754 zyn verfierd, en met zinnebeeldig Loofwerk fraay bepleisterd.
9 De



Het OUDE MANNEN-en VROUW. GASTH. 175
9 De Regentenkamer, die daar digt by is, pronkt met twee Wapenborden, een Naambord, en vyf Regentenftukken. Het oudfte Stuk hangt voorden Schoorfteen, en is zeer fraai ,in den Jaare 1618, gefchildert. Het Nieuwite, welk in den Jaare 1750, is gefchildert, door Jan Mauritz Quinkhard, verbeeld de Regenten Pieter Karsfeboom, Mr. Jan Jacob Hartfinck, Jacob de LeeUwen!'elgrom ten Grotenhuis Boendermaker. Onder de drie andere Stukken is 'er één van Barend Graat, en één van Bakker, als mede nog éénjvan Quinkhard, in den Jaare 1732 gefchildert.
10 De Kamer der Regentesfen, pronkt met twee Wapenborden, en een zinnebeeldig Schildery, verbeeldende de Zorg voor de Ouden.
11 De Eetzaalen der oude Mannen en Vrouwen, hebben byna dezelfde gedaante , en zyn twee ruime Vertrekken.
12 In dit Godshuis, ziet men ook nog den berugten Waterput, welke in den Jaare 1605 , door Pieter Pieterfe Ente , ter diepte van 232 voeten is gegraven, uit welke ver-fchillende foorten van Aarde zyn te voorfchyn gekomen. Doch deeze Put fchynt niet lang aan de verwagting beantwoord te hebben, nadienze reeds een reeks van jaaren, gelyk de meestePutten in deeze Stad, onzuiver Water opgeeven.
Het KRANKZINNIGEN HUIS.
1 Dit Huis is gelegen aan de Westzyde van den Kloveniers Burgwal, tusfchen de Spinhuisfteeg en het Slagthuis der Oostindifche Compagnie.
2 Van vooren gaat men in hetzelve door een fierlyken fteenen Poort, boven welke het Stads-Wapen, en ón_ -ter hetzelve, de Wapens van den Stigter, Henrik Paulus-
zoon



i76 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
zoon Boelens , en deszelfs Huisvrouw Christina Boelens zyn uitgehouwen. Iets laager leest men.
Dit Godshuis is gejiicht ^ uit liefde mild van aert, En toont de Dolheyd, die zich zelfs noch niemant /paart. 1562.
3 De Poort in het Zuidelyk gedeelte van *t Gebouw is toegemetzeld. Boven dezelve ziet men op een Steen f het voeden der Krankzinnigen, die in eenige Dolhuisjcs" met traliën zitten, uitgehouwen , waar onder de volgende regels ftaan.
Die met Kr ankzin nigheydt zyn hegacft, Die worden hier gefpyst en gelaeft.
4 Dc Regentenkamer is een net vierkant Vertrek, met een fraayen Schoorfteenmantel, in welken een fierlyk Wapenbord der Regenten hangt.
5 Boven den ingang der Regentesfen - Kamer ftaan de Wapens der Regentesfen in der tyd, afgebeeld, en ds Schoorfteenmantel, in dit Vertrek, is met de gefnedene Wapens van eenige voorgaande Regentesfen verüerdy
6 Desgelyks hangt in dit Vertrek een Wapenbord der Regentesfen, en een gefchilderd Pourtrait van den Stichter , Henrik Pauluszoon Boelens, alsmede een groot Schil» derftuk, welk het trekken der Loterye van den Jaare 1592 y op een hoog toneel, by avond cn toortslicht, verbeeld.
7 Uit het Portaal binnen de Poort, gaat men in de groote Galery, welke rondfom eene langwerpig vierkante opene Plaats loopt, die door een Zomerhuis, welk de geheele breedte bellaat, in een Bloemtuin en een Bleekveld is verdeeld.
"8 ln het midden van den Bloemtuin ziet men het Beeld der Raftrnye, met de handen in 't hair op ccn vierkant
Voet-



Het KRANKZINNIGEN HUIS. 177
Voetftuk, voor welks vier zyden vier manskoppen ftaan, uit welkers gelaat , men ook verfchillende foorten van Krankzinnigheid kan leezen.
9 Langs de West-Zuid en Ooftelyke zyde der Galery, ziet men 27 Dolhuisjes gemetzeld , die ieder van een krebbe en heimelyk gemak zyn voorzien , fcheppende hun licht en lucht door een rond gat, boven den ingang, en door een tweede, in het fchuin dak der Galerye.
10 Ieder huisje is geflooten met twee zwaare deuren , en in de binnenfte ziet men eene opening, waar door de Lyders de fpyze en drank ontvangen. Boven zyn ook nog eenige huisjes voor Krankzinnigen, zo dat men in allen 53 huisjes en boven - vertrekken voor zodanige Lyders kan rekenen.
11 Aan het einde van den Noordkant der Galerye, ftaan de ftigting, en vergrootingen van 't Gebouw, met vergulden letters in een zwarten Toetfteen aangeduid.
12 Ten Zuiden van dit Opfchrift, boven den ingang naar den Westkant der groote Galerye, ziet men de Wapens der Regenten, onder wier opzigr deeze Galerye geheellyk is vernieuwd.
13 Boven den ingang naar den Oostkant dier Galerye, leest men de volgende regels van vondel.
Tree zagt, en wandelt onhefchroomt, Hier word de Razerny getootnt.
t
Het LEPROSEN-HUIS.
1 Dit Huis is een van de oudfte geftigten der Stad, gelegen tusfchen de St. Anthonis -Breeftraat en iïoutgragt aan een Plein, regt tegen over de Synagoge der Portugeefche Jooden,
M * Dï



178 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
a De ingang van dit Huis is door een fraaye poort, die in 't Jaar 1609 fchynt gemaakt te zyn , en boven welke men twee Leproozeu, één Man met eene Vrouw konftig in fteen ziet uitgehouwen.
3 Gemelde poort doorgegaan zynde , komt men op een ruime binnenplaats met hoornen bezet, lang welke Binnenplaats, de meefte wooningen der Proveniers haare ingangen hebben.
4 In 't Zuidwesten gaat men naar de Kamer der Regenten, welke een fraai en ruim vierkant Vertrek is, zynde verfierd met zeven Schilderyen, in welke eenige oude cn Jaatere Regenten, naar 't leeven, zyn afgebeeld.
5 Een Schilderftuk van Ferdinand Bol gemaakt, munt onder anderen uit. Verders zyn er twee Schilderyen van Arnoldus Boonen, inde Jaaren 1714 en 1729 gefchildert , en twee (tukken van Quinkhard en van der Myn.
6 Het nieuwfte Schildery , welk voor den Schoorfteenmantel ftaat, is gefchilderd door Tibout Regters, in den Jaare 1761 , vertoonende de Regenten, Frans van Kerchem, Matthys Oo/ler, Willem Hendrik Nolthenius, en jfohannes Luycx.
7 De vermaarde Gerard de Lairesfe heeft het Zolderftuk van dit Vertrek zeer konftig gefchilderd , met de zorg voor de Leprofen en Onnofèlen.
8 Ook ziet men in dit Vertrek, en op meer plaatfen in 't Huis , een St. Antoni afgebeeld.
9 Twee oude afbeeldzels van Regenten hangen in een Portaal voor de Regentenkamer, en in een Spreekvertrek by dezelve nog één.
ip Desgelyks hangt in 't Portaal, de gefchiedenis van Naciman den Syriër, zeer konftig, door Ferdinand Bol gefchilderd.
11 In het Spreekvertrek hangt een fraai Schildery, in den Jaare 1633, dooiAdriaan van Nieimiand, gefchHderd,
waar



Het LEPROSEN HUIS. 179
waar in het optrekken der Gilden en der Leprofen, op Koppermaandag en Dingsdag, voor het oude Stadhuis, met Sleeden, Trommen, Pypen, Kranfen en andere fieraden, verbeeld wordt.
12 Ten Westen van het Gebouw, ontmoet men een fraaye Tuin , langs welken de Eetzaal voor de Proveniers , de wooning voor den Binnenvader en de Binnen* moeder, de Bakkery en de Keukens zyn gebouwd.
13 De Kamer der Regentesfen in 't Noordwesten is een fraai Vertrek, en heeft een aangenaam uitzigt over de Tuin : in dit Vertrek hangen twee Schilderyen, in' welke eenige oude Regentesfen verbeeld worden.
14 De vermaarde Schilder, De Lairesfe, heeft in zyn tyd eenige fraaye Tekeningen van het Leprafin-Huis gemaakt , cn van het geen 'er verrigt word. Dezelve zyn gevoegd in een keurlyk Wapenboek der Regenten, het welk in de Regentenkamer word bewaard.
H e t St. J O R I S-H O F.
1 Hetzelve ftaat tusfchen de Oude Waale Kerk en 't Spinhuis-Steeg. Men gaat in 't Huis, in de Noorderlyke of korte Spinhuis-Steeg, door eene aanzienlyke Poort, boven welke men den naam van St. Joris Hof, met vergulden Letteren, in Steen uitgehouwen , leest.
2 De Kamers der Regenten en Regentesfen zyn nette Vertrekken , welk laatsgemelde is behangen , en deszelfs Schoorfteenmantel met de Wapens der Regentesfen verfierd.
3 Verders ziet men verfcheiden Vertrekken, zo groote als kleine, gelyk de Eetzaal, alwaar twee groote Haardfteden zyn, en dagelyks vyf ronde Tafels, elk voor tien Proveniers, gedekt worden.
4 In den Gevel Van de middelde Wooning, in 't Zui*
M 2 den,



i8o GODSHUÏZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
den ziet men een St. Joris den Draak fteekende, in Steen uitgehouwen , welk afbceldzel nog op meer plaatfen van het Hof gezien wordt.
5 Dit Huis dient tegenwoordig alleen voor dezulken, die daar hun kost willen koopen.
Het Z Y D E-W INDHÜIS.
1 Men gaat in dit Huis door de Poort van 't Westlndifche Huis , eertyds de Voetboogs-Doek. Ook gaat men in hetzelve, door een deur in de Handboogftraat, boven welke de naam van Zyde-lVindhuis (laat, en welke ingang door de Zydevvindlters word gebruikt.
2 De Regentenkamer ziet op den Singel uit, en is een ruimVertrek, op de hoogte van den eerften Werkzolder, zynde voorzien van een breeden Schoorfteenmantel met 't Stads - Wapen, en eenig Beeldwerk, op de Zydenneexing toepasfelyk gemaakt.
3 De verdere Vertrekken zyn alle tot die bezigheden ingerigt.
PI et DIACONI E-W E E S II U I S.
i Dit Huis, gelegen op den hoek van de Zwaanenburgftraat, en zig van agteren uitflrekkende tot in den Binnen-Amftel, is een fraai vierkant gebouw, hebbende eene breedte van 136 voeten, en eene diepte van 166 voeten , en eene hoogte van drie verdiepingen , onder den Solder en Vliering.
a Het Gebouw is verdeeld in een Jongens- en Meisjes Huis, welk ieder een byzonderen op en ingang heeft, en eene ruime vierkante Binnenplaats.
3 Ter regter zyde binnen den Westelyken opgang,ziet men de Kamer der Diakenen, een ruim Vertrek. In de
lyst



Het DIACONIE-WEESHUIS. 181
lyst van den Schoorfteenmantel, ziet men de Wapens van de vier Broederen Diakenen, welke Opzigters over het Bouwen van het Huis zyn geweest, fierlyk in Steen uitgehouwen.
4 Voor den Schoorfteen leest men een zesregels Vers , van den Diaken daniel willink. Ook hangen daar eenige Naamborden der Broederen Diakenen , welke zitting in 't Huis gehad hebben, benevens eenige afbeeldingen van het Gebouw.
5 Het Meisjes- Huis, is bykans als het Jongens- Huis ingerigt, wat de Vertrekken aangaat, uitgezonden, dat er eenige beneden en boventrekken van hetzelve van de Jongens zyde zyn afgenomen.
6 De Kamer, of 't Comptoir der Zusteren Diaconesfen, ontmoet men in 't Zuid- Ooften van 't Gebouw aan den Amftel, zynde een net Vertrek , in 't welk twee fraaye Schildcrftukken hangen, verbeeldende het eene de Maaltyd en het andere het Kleeden, Verfchoonen en Havenen der Weesmeisjes.
7 Voor den Schoorfteenmantel ziet men het Vers, van den Diaken willink , ter gedagtenis van den Liefdaadigen jan van aken.
DIACONIE-OUDE-VROUWEN-en MANNEN-HUIS.
1 Dit Gebouw is gelegen langs den vermakelyken Binnen - Amftel, tusfchen de Heeren en Keizersgragten, en bellaat uit een Voor- en Agtergevel , ter breedte van 360,en twee zydevleugcls, langs de Heeren en Keizersgragten.
2 Twee groote vierkante Bleekvelden liggen regt midden in 't Gebouw, tusfchen welke men langs een breed bevloerd Pad, toegang naar het agterfte gedeelte van't
M 3 Ge-



i8i GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
Gebouw heeft. Ook zyn de twee zydvleugels rondfom twee langwerpig vierkante Bloemtuinen getimmerd.
3 Agter 't gantfche Gebouw, welk eene diepte van hondert en dertig voeten heeft, ligt eene grooteen net geregelde Boomgaard.
4 Langs den Binnen-Amftel heeft het Huis drie deftige ingangen, van welke de middelftc, die op de Vrouwen Eetzaal leidt, zeer zelden gebruikt word; zynde de gewoone ingang door de Noordelyke Poort, naast aan de Heeregragt.
5 Door gemelden Poort, komt men in een ruim Portaal, en verders ten Noorden, in de Kamer van Broeders Diakenen; zynde een ruim vierkant Vertrek, welks Schoorfteenmantel is verlierd met het Wapen van Hellemans, en met de Wapens der zeven Broederen Diakenen , die, ten tyde dor (tigtinge, het beftier over het Gebouw hadden.
6 Voor den Schoorfteenmantel leest men een zes regels Vers van dirk schelte, op het Huis toepasfelyk gemaakt. Verder hangen er vyf Naamborden van Diakenen, die van tyd tot tyd het bewind over het Huis is aanbetrouwd geweest.
7 Ook worden hier een Predikftoel en Orgel bewaard, ter gedagtenis van een oud Inwooner van het Huis, die dezelve zeer aartig, in 't klein, van hout heeft gefneeden. • 8 Boven zyn breede Gaanderyen, in welke de ingangen zyn van de Vertrekken der Oude Vrouwen, en der Suppooften van het Huis, zynde doorgaans twintig voeten breed en twaalf voeten diep.
9 De Eetzaal der Vrouwen is 123 voeten lang, en dertig voeten breed, in welke negentien Tafels ftaan, voor de Vrouwen om aan te eeten, zynde de banken daar zy zitten met klampen afgedeeld. En in 't midden der Zaa
leejt



Het DIACON. OUDE VROUW, en MANNENH. 183
leest men, op een Tafereel een Vers van laurens baSe , Heer van Wulverhorst.
10 Voor den Schoorfteen in de Kamer der Zusteren Diaconesfen, word in een fraay Schilderftuk, dc uitdeeling van Kleeding., die vyf maaien in 't Jaar door dc Zusteren gedaan word, en de verdere bezorging der Oude Lieden in dit Huis, zeer konftig afgebeeld. Desgelyks hangen hier Naamborden van Diaconesfen.
CORVERS-HOF.
1 Dit Hof is gelegen op de Heeregraft, aan de ZuidZyde, agter het Oude Vrouwen-Huis, en heeft een deftigen op- en ingang, in 't midden van deszelfs Voorgevel, welke met dc Wapens der Stigtcren, corver en trip verfierd is, onder welke een vier regels Vers vari mattheus brouerius van nioek te lezen ftaat.
2 In de Frontcfpies van den Voorgevel ziet men de Zorg, voor behoeftige Ouden, in Hardfteen, uitgehouwen. Het Gebouw is in alfcs hondert voeten breed, en vyf en tagtig voet diep.
3 In den Wcstelyken Binnengevel, leest men een Vers van vier regels, waar uit blykt, dat drie der Bovenwooningen aan de Westzyde van het Gebouw, in den Jaare 1757 zyn geftigt,uit eene gifte van Vrouwe, anna eli. zabetii geelvinck, Weduwe van den Heere jan lucas pels , en Vrouwe van Hoogland.
4 In een van de twee Vertrekken der Boederen Diaconen, ziet men voor den Schoorfteenmantel de Wapens der Stigteren, corver en trip; en in het ander Vertrek derzelver gefchilderde afbccldzels, benevens dat van den Heer gerrit corvek , Heere van Velfen, Burgemeefter deezer Stad.
5 Ook ziet men daar een aartig Zinnebeeldig Schiide-
M 4 ry



T84 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
rytie, van louis fabritius du bourg, ter gedagtenis van voornoemden Burgemeefler, van wien de Diaconie groote weldaaden heeft genooten.
WAALEN-WEES en OUDE - VROUWEN- en MANNEN-HUIS.
i Hetzelve is een fraai vierkant Gebouw, met twee Ingangen en Poorten op deVyzelgragt,door welker eene men in 't Jongens-Huis en Oude Mannen Huis, en dooiden tweeden, in 't Meisjes Wees- en Oude-Frouwen-Huis komt.
i Op de Regentenkamer hangen acht fraaye RegentenStukken , alsmede die der Regenten, welke in den Jaare 1709 dienden; alle zeer konftig door Arnold Boonen jefcbildert.
3 Desgelyks hangt hier een Vers van vondel , welk op een Tafereel, door Nagtegaal, zeer konftig met het penceel is gefchreeven , behelzende eene Bede voor het Walen-Weeshuis aan alle Christenen.
4 Uit een opfchrift voor den Schoorfteen, in deeze Kamer blykt, dat de twee eerften fteenen aan dit nieuw Gebouw,op den 29 Oétober des Jaar 1669,zyn gelegd, door Paul Goudin den Zoon, en Sara van Raey, Zoon en Dogter van twee Regenten, zynde het Gebouw in 1671 voltooid.
5 In de Kamer der Regentesfen, ftaan drie der eerfte Regentesfen voor den Schoorfteen uitgefchildert.
EN-



i85
ENGELSCHE WEES- en OUDE- VROUWENHUIS.
i Hetzelve ftaat op de Looyers - Graft aan de Zuid* zyde. Boven den ingang ziet men twee Wees Kinderen , één Jongen en één Meisje afgebeeld.
i De Regentenkamer, en de Wooning van den Binnenvader en Moeder, zyn welgefchikte Vertrekken.
LUTHERSCHE WEESHUIS.
1 De ingang tot dit Huis is aan de Noordzyde van de Lauriergraft, tusfchen de tweede Dwarsftraat en Baangragt, door eene ruime Poort, yzeren Hek en Gang, die onder een gedeelte van het nieuwe Gebouw doorloopt , tot op eene vry groote vierkante Plaats, rondfom welke plaats het Weeshuis is gebouwd.
2 Deeze Plaats is met boomen bezet , en word des avonds door tien Lantaarens verlicht. In 't midden van de Plaats ligt een Bleekveld, 't welk, door een agtkantig houten Hek, is omringd.
3 In den Noordclyken Gevel van 't Gebouw, is een groot Steenen Compas gemetzeld , in plaats van een Uurwyzer en Slagklok.
4 De Regentenkamer is een fraai lugtig, en behangen Vertrek, met een Engelfchen Schoorfteen, en met de Wapens van eenige Regenten verfierd.
5 Het Schoorfteenftuk, verbeeldende het Loon der Wel» daadigheid, is door quinkhard gefchildert.
6 Een Jongeling, in het Weeshuis opgevoed, heeft het Zolderftuk en een groot Regenten ftuk gefchildert.
7 Ook, ziet men hier het Stamwapen van Vrouwe jo■HANtfA maria cromhuysen, en van haaren Egtgenoot
M 5 den



ï86 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
den Heere, melchior ten hóve , in eene zeer fraaye Lyst opgehangen, ter gedagtenis van haare uitmuntende milddaadigheid.
8 Uit de Regentenkamer komt men in de groote Eetzaal, boven welke men een fraai Vers leest , in welk de Weczen fpreekendc ingevoerd worden.
9 De Regentesfenkamer is een fraai behangen Vertrek, met een Engelfchen Schoorfteen.
WEESHUIS der DOOPSGEZINDEN.
1 Hetzelve is gelegen by de Brouwery van den Arend, op de Prinlégragt, aan de Noordzyde tusfchen de Vyzelftraat en Reguliersgraft, zynde een net vierkant Gebouw , van drie verdiepingen, behalven de Soldcr en Vliering.
2 Boven den ingang van dit Gebouw leest men,
Die verdraagt en zwygt, Overwint en verkrygt.
3 Het Gebouw is in tweeën verdeeld , houdende de Jongens aan de Oostzyde, en de Meisjes aan de Westzyde hun verblyf. Ook heeft ieder eene byzondere Eetzaal.
4 De Kamer van de Regenten en Regentesfen, zyn twee fraaye en net behangen Vertrekken, met Engelfche Schoorfteenen.
OUDE VROUWEN-HUIS der DOOPSGE- , ZINDEN.
. i Dit Huis is geftigt regt agter, en in een gedeelte van denTuin, van het oude Weeshuis der zelfde gemeen»



OUDE VROUWEN-HUIS der DOOPSGEZIND. 187
meente, zynde desgelyks een deftig Gebouw, inzonderheid van agteren te zien, alwaar een ruime ingang is, ter wederzyde langs een Stoep van zeven treden.
2 In de Frontefpies is een Uurwyzer en Slagklok geplaatst.
3 De cigentlyke gewoone ingang van het Huis is in de Kerkftraat , alwaar men , langs vyf treden opwaarts gaat, door een net gebouwde Poort.
4 Voor den Schoorfteen op de Eetzaal, ziet men een Vers van den Diaken •x\ntoki hartsen^
5 De Regentenkamer ,op de tweede verdieping, is een net behangen Vertrek, met een Engelfchen Schoorfteen.
WEESHUIS der COLLEGIANTEN.
1 Hetzelve is gelegen öp de Keizersgragt, over de geweczeneSchouwburg,'t welk van ouds de Orangc Appel is genaamd, en dit Huis is voornaamelyk gefchikt ter op_ voeding van Weesjongens, en men komt in hetzelve door een betimmerde Gang.
2 Het Meisjes-Weeshuis is regt agter het Jongenshuis, op de Heerengragt, naar het welk men, door een open Gang, in de Huideftraat, toegang heeft. Beide deeze Huizen zyn zeer wel ingerigt, tot het oogmerk waar toe ze moeten dienen.
ROOMSCH - KATHOL YKE - OUDEN - ARMENCOMPTOIR.
t Hetzelve is verplaats en op nieuw geftigt, op het erf van den verbranden Oude Schouwburg,op de Keizersgragt by de Huideftraat, en is thans een aanzienlyk Gehouw, tot dat oogmerk ingerigt.
2 Het



ï88 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
2 Het oude Comptoir was te vooren in een Huis aan de Oostzyde van den Nieuwe Zyds-Agterburgwal, digt by 't Spuy, en beftond toen in een Voorkamer van hetzelve.
3 Het Konstfieraad van deeze Kamer,'t welke buiten twyffel naar het nieuwe Comptoir is overgebragt, beflondt toen in een fraay Schildery, van den beroemden de wit , voor den Schoorfteen geplaatst, zynde hetzelve gefchildert, in den Jaare 1754, kort voor 'smans overlyden, en één der fchoonfte Stukken van dien Meefter.
4 Dit Schildery verbeeldt, in een rond fteenen Tafereel, in 't graauw, de Euangelifchc Gefchiedenis der ryken en der arme Weduwe, welke in tegenwoordigheid van den Heere Christus, en deszelfs Apostelen, hunne gaven , in de Offerkist brengen. Het Tafereel , waar voor een gordyn'opgefchoven is, wordt door eenfehoonen Jongeling, zyne oogen aandagtig om hoog flaande, met de eene hand vastgehouden, terwylhy, met de andere, een ftuk gelds in een Armbos fteekt.
5 Aan de andere zyde, ziet men nog eene hand van agter 't Gordyn, desgelyks, eene gift, in eene andere Armbos, fteeken.
6 Verder ziet men , op den voorgrond, leggen eene derde Armbos, een zak Gelds , benevens eenige Briefjes.
WEESHUIZEN der ROOMSCIIGEZINDEN.
Het MAAGDENHUIS.
1 Een pragtig grootsch Gebouw, 't welk in plaats van het Oude Maagdenhuis, tusfchen de Voetboog en Handboogftraat op het Spuy, zedert de laatfte Jaaren, is gebouwd. Hetzelve heeft een pragtige ingang met een
hoo-



Het MAAGDENHUIS. i89
hoogen Stoep, van vooren op 't Spui, en de Frontefpies pronkt met eenige Beelden, tot dat Huis en deszelfs inrigtjng betrekkelyk.
2 In het Oude Maagdenhuis waren verfcheiden fraaye Schilderftukken, die vermoedelyk in het nieuwe Gebouw zyn overgebragt.
3 Men zag daar eenige oude Schilderftukken hangen, welke eertyds in Kloofters, of andere Kerken hier ter Stede, fchynen geplaatst te zyn geweest, en naderhand derwaarts, overgebragt, als onder anderen:
4 Een oud Altaarftuk, op welk het Jaartal 1530 ftaat.
5 Een Schilderftuk , waarin het Sacrament des Altaars , met het byfehrift,ecce panem angelo-
d m , dat is: zie hier het brood der Engelen, een Priefter, en nog 13 knielende Perfoonadien afgemaald zyn; en, zo men meent, de vier Burgemecfteren, en de negen Schepenen der Stad verbeelden.
6 Een Schildery , ter gedagtenis van drie afgeftorvene Paters, Jacob Meliszoon, Meefter Egberd, en een derde Meefter, wiens naam onleesbaar is, en twee overledene Maters; Mary Ghysberts dochter, en Machtelt Jacobs dochter.
7 Een Schildery , waar op in afgezonderde Vakjes, het vermeend Wonderwerk der Heilige Stede, ten naaftc by, verbeeld word als in muius, Amftelredams eer en opkomen.
8 Twee fraaye Schoorfteenftukken, voor der Regenten en Regentesfen Vertrekken, in het graauw gefchildert, van den beroemden de wit, verbeeldende het eene der
Regenten, de gefchiedenis van Ruth en Boaz; en
dat der Regentesfen, de Zorg voor de Wees-Meisjes, op eene zinnebeeldige wyze, zynde het eerfte Stukje in den Jaare 1754 gefchildert.
JON-



IQO
JONGENS-HUIS.
i Dit Huis is gelegen op de Lauriergragt , aan de Zuidzyde, tusfchen de twee laatfte Bruggen. Men gaat in hetzelve van de Lauriergragt, door eene groote Poort, in een Gang met eene Gaandery, wanneer men vervolgens op eene groote, vierkante beftraatte Plaats komt, die met zeven Boomeu is bezet, hebbende eene fierlyké Regen-cn Waters-Pomp, in 't midden, en langs de drie zyden van deeze Plaats, is het Gebouw getimmerd.
2. De beide Comptoiren van de Regenten en Regentesfen zyn twee net behangen Vertrekken, elk met een Engelfchen Schoorfteen en Schoorfteenftuk verfierd, het welk door cenen Brouwer genaamd, gewezen Binnenvader van 't Huis, is gefchilderd.
<? Het Stuk voor den Schoorfteen van het Re^entenComptoir, is eene Zinnebeeldige vertooning van de zorg voor de Weezen, en daar onder leest men.
Uit liefde tot de Wees fproot dit Roomshuisheftier. Barmhartigheid en Jlraf is by de Vaders hier.
4 Het Schoorfteenftuk van het Regentesfen - Comptoir verbeeldt twee deftige Vrouwen, die bezig zyn met het bezorgen van behoeftige Weeskinderen, en daar onder leest men.
Door Moeders vlyt en dienst, kleedt ,/pyst men d'ouderloos. Goed is V die dankbaar is, en deugd omhelst altoos.
5 De verdere Vertrekken van 't Gebouw zyn zeer wel ingerigt, tot de verrigtingen, waartoe ze moeten dienen.
HOF-



391
HOFJES.
B e g y N-ii o f.
1 Dl' toegang tot hetzelve is aan 't einde van de Begynenfteeg in de Kalverftraat, langs een houten Brug» over de Begynenfloot gelegen, alwaar inen door een oude Poort, op het Hofje komt, 't welk met Wooningen is bezet, die door Begynen,of door Weduwen, en bedaagde Dogters van den Roomfchen Godsdienst bewoond worden.
2 In 't midden van dit Hof ziet men twee Bleekvelden , één groot en één kleider, zynde beide , met laage muuren , waarop houten Hekken ftaan , van den weg rondfom en dwars over het Hofje afgefloten. En voor de meefte wooningeu ftaan hekjes.
D E U T Z E N-H O F J E.
1 Het ftaat op dc Prinfegragt, tusfchen de Spiegel . Vyzelftraaten, zynde het aanzienlykfte van alle Hofjes , cn geftigt in 't Jaar 1695, uit de nalatenfchap van Vrouwe, agneta deutz, voor bejaarde en behoeftige Vrouwsperfoonen.
2 Men gaat in hetzelve door een groote Poort, in welker lyst, deeze regels, in Marmer, zyn uitgehouwen.
Agneta Deutz laat hier haar liefde en Godsdienst blykett, Den Armen tot een troost, tot voorbeeld aan de Ryken.
Verders ftaan marmere Kindertjes op de lyst, alsmede de Wapens van de Stigteresfe en haare Mannen, en andere fieraden.
3 In het midden van de Plaats, ziet men eene arduinftee-



jgfl GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
nen Regen en Putwaterspomp , en op deeze, eeneaanzienlyke Lantaarn, welke de gehcele Plaats verlicht.
4 Aan 't einde van de Plaats , ziet men weder een open Portaal, welke op twee Kolommen en twee Pilasters rust, boven hetzelve is een Uurwyzer en Slagklok.
5 In dit Hofje zyn twintig vrye Wooningen, voor bejaarde Vrouwen.
R A A P E N.H O F J E.
i Is gelegen aan de Noordzyde van de Palmgragt, of Nieuwe Braak , alwaar men ingaat door een Poort, boven welke een groote Raap ftaat , onder de letters P. A. dat is. Pieter Adriaanz. met het Jaargetal 1648. zynde vermoedelyk toen , door den Heere pieter adriaanszoon raap, geftigt, zynde 24 Jaaren agtereen Trezorier geweest , waarom de vermaarde voivdel hem in een Vers, op dit Hofje met regt dc Trezorier noemt.
Peter raep, de Trezorier , Boude uit medogen hier 'tWeduwen en Weezen-Hof; Men gebruik het tot Gods lof.
a Hetzelve beftaat uit twaalf Wooningen, zes Huisjes en zes Kamers. Het Wapen van den Stigter is ia den Gevel uitgehouwen.
R O E T E R S - II O F J E.
1 Het ftaat op de Lindegraft, aan de Zuidzyde, en men gaat op hetzelve door een laagen Gang. Het is geftigt, door..HEKDRii<. roeters,toen Schout deezer Stad. Het beftaat uit twaalf Wooningen, zes Huisjes, en zes Kamers, voor Gereformeerde Vrouwscerzoonen. QC-



m
OCKERS HOFJE.
l Is in de Kromme Palmftraat. Boven de Poort ftaat A.O., verbeeldende den Naam desStigters, ockers, en daar onder ftaat het woord, hof. Het beftaat uit zes Pluisjes.
MED ENBLIKRER-HOFJE.
t Eertyds het Fier- Euangeiifche-Hofje genaamd, om dat de vier Euangelisten in den Gevel Honden
i Hetzelve ftaat in de Vinkeftraat, aan de Zuidzyde, tusfchen de Dommerftraat en Baanbrugfteeg, zynde gefticht, door ceaas van wed^nblik , Meefter Metzelaar.
3 In plaats van bovengemelde Vier Euangelisten, die in den Gevel ftonden, heeft men by de lierbouwinge, in denzelven gefield, fredrik de III, Koning van Pruis* feu, die naar den Hemel wyst, met dit ouderfchrift, hy
is myp* borcht.
4 Flet beftaat uit vier Huisjes, aan de Straat, en vier Huisjes en vier Kamers aan de Plaats , waar op twee Bleek veldjes liggen.
F O N T A I N E-H O F J E.
l Is gelegen aan de Onstzyda der Keizersgraft, tusfchen de Heerenftraat en Brouwefsgraft, in eene deftige buurt.
a Uit een opfchrift in den Voorgevel , benevens de Wapens van Fo .tainecucalkoen, uitgehouwen, blykt, dat het uit dc nalatenfchap van Vrouwe pktronella calkoen, Weduwe van den Heer en Mr. joan font ai ke , Schepen en Raad dcezcr Stad, is geftigt.
N 3 Het



. 194 GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
3 Het Ge/ligt heeft, voor aan de Straat, een deftigen opgang, naar het Regenten-Vertrek en naar de Wooning van den Opzigter over hetzelve, en beftaat uit 14. Wooningen , 6 Huisjes en 6 Kamers , die langs een beltraatte Plaats getimmerd zijn , cn nog twee Wooningen aan het einde van een Bloemtuin agter de Plaats , nevens elkander, aangelegd.
4 De gewoonlyke in en uitgang is onderwaarts.
LUTHERSCHE DIACONIE-HOFJE. »
1 Hetzelve ftaat in de Konynenftraat, aan de Westzyde, om welke reden het ook het Konynen- Hofje genaamd word. En boven deszelfs ingang is een Pellikaan gefchilderd. Het beftaat uit zestien Huisjes, doch voor elke twee Huisjes is maar één ingang of deur, boven welIcc acht ingangen ftaat. Vrede, Liefde, Geloof, Hoop, Qpregiheid, Waarheid, Standvastigheid en Overwinning.
LUTHERSCHE BESTEDELING-HUIS.
1 Een nieuw groot en aanzienlyk Gebouw, zedert den Jaare 1769 geftigt, op het Wecspcrveld, tegen over het nieuwe Werkhuis , ten behoeve van oude arme Mannen en Vrouwen van de Lutherfche Gemeente.
2 De Voorgevel van dit Huis op de Nieuwe Keizersgrngt, tegen over de Plantafie, is eenvoudig, doch tevens trosch gebouwd, hebbende twee ingangen met een opgaande ftoep. N
3 De Eetzaal, welke vry lang is, ftrekt zig uit lang de» Voorgevel, en maakt eene grootfehc vertooning.
4 Eene groote menigte Vertrekken ziet men hier, alle naar ueszelfs gebruik wel ingerigt.
VAN



19$
VAN BRANTZEN - RUS - HOFJE.
1 DitaanzienlykHofjcis,indenJaare 1733,gebouwd, op de Nieuwe Keizersgraft, aan de Zuidzyde, tusfchen den Binnen-Amftel en fFeesperftraat, uit de Nalatcnfchap van den Hierè,christofpel van br»ntz,Raad enPteiident alhier van het Ruslifchc Hof.
2 Het Gebouw is met een fraayen Voorgevel verfierd; de ingang is langs een ftoep, welke aan weerszyden opgaat, en boven dien ingang leest-men een Vers, tot de Stigting betrckkelyk. In dc Frontcfpies is de Barmhertigheid uitgehouwen, die de hand reikt aan behoeftige oude Vrouwen.
3 De Wapens van de drie Executeuren van bet Testament des.Stigters ftaan, in den ZuidelykenGevel,ten einde van de Plaats.
4 De Regentenkamer is verfierd, met de gefchilderde Pourtraiten van den Stigter, van zyne Ouders, van zyne twee Zusters, en van twee Dogters van de Oudfte. Desgelyks hangt 'er een Naambord der Regenten.
5 Ook ziet men daar een fraayen Bloemtuin, welke, in 't midden, met een aartig Marmeren Groepje is verfierd.
6 Aan het einde van dien Tuin, ftaat een deftig Steenen Zomerhuis, met Wapens van den Stigter en ander Beeldwerk verfierd.
7 De Wooningen, voor dc behoeftige Vrouwen , zyn zeven- en- twintig in getal, van welke één- en- twintig voor twee bewoonfters ieder , en de verdere zes voor één Perfoon ieder, gefchikt zyn.
8 Op eene bekwaame hoogte, in den Agtergevel, ziet men ook een Uurwerk en Slagklok geplaatst.
N 2 ZWAARD-



ïoo* GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
ZWAARD VEEGERS-HOFJE.
i Het zelve ftaat in de Tuinflraat, aan de Zuidzyde, tusfchen de Prinfegragt, en eerfte dwarsftaat, in een gang , eertyds de Zwaardvegers gang genaamd, beftaande in zes wooningen, die geftigdzyn, door Gerrit van Loenen en Annetie Abrahams.
GRILL S-II O F ƒ E.
1 Is Gebouwd, in dc eerfte Wctcringsdwarsftraaf ,aan de Noordzyde, by dc Spiegefftraat, zynde in den Jaare 1724» geftigd , door anthony grill , encLiZABEïn
-grit.l, egte lieden.
2 Hetzelve beftaat uit agt beneden, en agt bovenwoaningen, welke langs eene beftraatte Binnenplaats zyn gebouwd, cn door 32 bedaagde of oude Vrouwsperfoonen, bewoond worden.
3 Voorden Schoorfteen, in de Regentenkamer, ftaan dc Trouw- en Sterfdagen der Stigtcren, bóven hunne Wapens aangetekend. Onder aan leest men een Vers van
frans ryk.
antiiony grill , die met zyne echtgenoot My heeft geftigt, leert ons nog na hun dood, Hoe ieder .lid der Kristelyke Kerke Dient zyn geloof te toonen door zyn werke.
HOFJE DE ZON en ARKE NOACH.
1 Is geftigt in den Jaare 1765, in de Kerk, de Arkc Noach, op de Prinfegragt bij de Prtnfeftraat, zynde een Gebouw, welk uit zes Huisjes, cn tweemaal zes Ka. mers boven elkander beltaat.
2 fe



HOFJE DE ZON en ARKE NOACIÏ. ïgr
2 In 't midden van den Voorgevel, ziet men een Trap, boven welks deur een Lantaarn is geplaatst,en iets hooger de Arke Noachs, welke van de Zon befcheenen word, in Steen uitgehouwen. .
3 Boven deeze Arke Noachs, is een Marmeren Uurwyzer, en een Slagklok geplaatst, onder welke men dit Vers van eernardus de bosch leest.
Geloof heeft hier Godswoord ontvouwd i Da Liefde ons dit verblyf gebouwd: De Hoop biyve ons geduurig noopen , Om op der zielen Zon te zien , Den tyd zorgvuldig uit te koopen, En dus tot de Ark des Ileils te vlien l
LINDEN-HOFJE.
1 Is gelegen op de Lindengraft, aan de Noordzyde, tusfchen de Brouwersgraft en eerfte dwarsftraat. Men gaat in hetzelve, door eene nette houten Poort.
2 Dit Hofje beftaat uit tien Kamers, welke rondfom een zindlyk Bleekveld ftaan.
RYPEN -HOFJE.
1 Gelegen op de Roofengragt , aan de Noordzyde, tusfchen de tweede cn derde dwarsftraat, en geftigt ujt. een gedeelte der nalatenfchap van gerard van de ryp.
2 Het Hofje beftaat uit vyf Huisjes, welke langs drie zyden van een Bleekveld zyn getimmerd j, en ook zo veel Kamers boven dezelve.
M 3 ffï HOF-



m CODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
't HOFJE VENETIA.
o f
MAARLOOPS -HOFJE.
1 Is in de Elanddraat, aan de Noordzyde, tusfchen dc laatfte Dwarsftraat en Baangraft , geftigt door jacob stoffels, zynde een voornaam Koopman op Venetië, van waar dit Hofje dien. naam voert.
2 Dit Geftigt beftaat tegenwoordig uit 31 Wooningen , voor behoeftige Vrouwsperfoonen, van allerlei gezindheid onder dc Protcftanten.
3 Boven de voorfte Poort ftaat dc naam van venetia , en boven den inging naar de Plaats , vrede zy beezfn huize; aan de Plaats boven den uitgang ftaat, bedenkt uwün uitgang.
't S U I K E R - II O F J E.
1 Is geftigt,in den Jaare 1670,uit dc nalatenfchapvan pirtrb jansz. suikerhof, Koopman alhier, en ftaat op dc Lindengralt , aan de Zuidzyde , tusfchen de twee middelde Bruggen, even beooden het Roeiers-Hofje.
2 Dit Hofje bcdaat uit negentien Wooningen , voor bedaagde Dogters of Weduwen, welke Winkelhaakswyze, langs een Bleekveld gebouwd zyn, zynde de twintigde wooning een Regenten - Vertrek.
3 Boven den Ingang of Poort, ziet men het volgende Opfchrift.
1ibiralitat1 s s u IE monumentum hic poni CüRAVIT petrus joanmes suykerhof.
Dat



& SUIKER-HOFJE. m
Dat is :
Pieter Janz. Suykerhof heeft hier dit gedenkteken zyner milddaadigheid doen opregten.
A N S L O 'S - II O F J E.
1 Staat in dc Egelantierftraat , aan de Noordzyde , tusfchen dc Prinfegragt en eerfte dwarsftraat, en is geltigt
door claas claaszoon anslo.
2 Dit Hofje beftaat uit drie Huisjes, of zes Wooningen voor bedaagde Vrouwen, cn men komt in hetzelve door een Gang.
HUISJES van BOSCH.
1 Deeze zyn gebouwd, door arend dir.kszoonbosciï, naast en beooften het Raapenhofjc, op de Braak.
2 Hetzelve beftaat uit vier Huisjes , in welke acht Wooningen zyn voor arme behoeftigen, hebbende elk Huisje één Bovenkamer.
HOFJE in de SCHUYERMAKERS-GANG.
1 Staat in de Angelierftraat, aan de Noorzyde, tusfchen de tweede en derde Dwarsftraat, en is omftreeks den Jaare 1724 geltigt, door pieter Pieterszoon van «elk.
2 Hetzelve bevat tien Wooningen , ter wederzyde eener fmalle opene Plaats, drie Huisjes , met drie Kelders, onder dezelve,aan den Noordkant, en twee Huisjes, benevens twee Kamers, daar boven aan den Zuidkant.
N4 Het



GODSFIUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
Het ROOZEN -HOFJE.
i Het ftaat op da Roozengraft, aan dc Zuidzyde, tusfchen de twee laatfte Bruggen, en is geftigt uit een gedeelte van de nalatenfchap van jan dejaager, gewezen houtkoper alhier.
a Dit i Sofje beftaat uit vyf Huisjes, van welke elk édn Bovenkamer heeft, dus in zyn geheel tien Wooningen, welke met de vcreischte gemakken zyn betimmerd, en langs twee zyden van eene openc Plaats ftaan, waarop een Bleekveld is gelegd,
Hofjes der roomschgezinden. St. ANDRIES- HOFJE.
1 Staat op dc E'gelantiersgraft, aan de Zuidzyde, een weinig bewesten de laatfte Dwarsftraat, en is in den Jaare 16.7 geftigt, door Meefter jacob oly , Prieftgr alhier.
2 Boven den ingang van dit Hofje, leest men, vrede zy M t ü, en hetzelve beftaat uit achttien Huisjes, en Hgtien Kamers, voor behoeftige Roomsgezindcn Vrouwsperfoonen,
3 Ook ziet men daar een kleine Kapel, in welke doorgaans , alle Vrydagcu, dienst gedaan word.
CLAAS REINIERSZ,.HOFJE.
1 is gelegen aan den Westkant van de Kcizersgraft, tusfchen de Beeren enRunftraaten,en geftigt door voorn, C, R, welke Letters, benevens het Jaartal 1618,tusfchen deSprceuk, liefde is 't fondament , ftaan. Hetzelve beftaat uit achticn Wooningen, die rondfom een luchtig bleekveld zyn gebouwd,
HA-



I
H AMERS-IIOFJ E.
2.0%
1 Staat op de Ileerengvagt, tusfchen de Hei- en Dubbelde - Worst - Steegen, en is door den Zeepzieder bynsdorp geftigt, die het dien naam naar zyne Zeepziedery de Hamer, gegeeven heeft.
2 Dit Hofje beftaat uit zestien Wooningen, voor behoeftige oude Vrouwsperfoonen gefchikt.
BOUWERS -HUISJES.
i Dezelve zyn vyf in getal, en zeven Kamers boven dezelve, ftaande indcWyde fteeg,op de Deventer-Ilout efBlocmmarkt, aan de Zuidzyde, cn ingerigt voor ongehuwde Vrouwsperfoonen.
0 Dit Hofje is geftigt, in den Jaare 1635, door sikwert pietèrsz. sem, Bewindhebber der Oost-Indifche Maatfchappye, en marretje arend bouwers dogter Egte Lieden.
3 Dc Wapens dier beide Perfoonen ziet men in den Voorgevel 4 met de Voornaamen der Stigteren S. S. boven en M. A. B, onder dezelve.
MOENS.HOFJE.
1 Gelegen in de Vinkeftraat, aan de Zuidzyde, tus. Cchen de Mouthaanfteeg cn Dommerftraat, eertyds otters - hofje gehceten, doch naderhand door den Heer henrik, Graave van moens , overgenomen en hertimmerd.
2 De naam van Moens - Hofje ftaat boven den ingang onder het Wapen van den herftigter, verbeeldende een ftaand zwaard boven een naaikusl'en.
N 5 3 Het;



*ou GODSHUIZ. en GODSDIENST. GESTIGT.
3 Het Hofje heeft vier nieuwe Huisjes, aan de ftraat, en vyf oude aan dc Plaats, zynde gefchikt voor behoef, tige Vrouwen of Huisgezinnen.
Het HOFJE DE ZEVEN KEURVORSTEN.
i Staat in de Tuinftraat, aan de Zuidzyde, tusfchen de laatfte Dwarsftraat en Baangragt, beftaande thans uit zes Huisjes en zes Kamers, geftigt door jan pronk, voor behoeftige Vrouwen en Kinderen.
PAARS LAKENS-HUISJES.
i Gelegen in de Kerkftraat, aan de Noordzyde, digt by den Binnen - Amftel, zynde zes in getal, en in meer verfcheiden Wooningen verdeeld, geftigt voor behoeftige menfehen.
NIEUW SUIKER-HOFJE.
1 Het ftaat op de Prinfengraft, even bezuiden de Reeftraat, in eene gemeene Poort, weleer de Parsfers-Poort geheten, zynde in den Jaare i755 geftigt, door gerrit ten sand n, Suïkcrrafineerder alhier, en maria de groot, egte lieden.
2 Dit Hofje beftaat uit zes Huisjes, waarin twintig Wooningen zyn, welke ieder, van twee behoeftige Vrouwsperfoonen, bewoond worden.
S W I G T E R S-H O F J E.
1 Is gelegen op den Binnen-Amftel, beooften de Halve-Maansfteeg in een Steegjen , zynde in den Jaare 1746 geftigt, door (zaak swigters, weleer Kaart- en Boekverkoper, in de Nieuwen-Brug-Steeg.
2 Bo-



■SWIG-' TERS-HO F J E.
2 Boven den Ingang,aan de ftraat, ziet men een''and" uit de Wolken, welke aan eene andere ij and, een ftuk. gelds toereikt, en hier by de woorden.
EEATUS QUl INTELLÏGIT SUPEREGENUM & PAOPÉKEM : IN DIE MALA LIBERABIT EUM DOMINüS. PSALM XL: VS. I.
Dat is:
Welgelukzalig is hy, die zig verjïandiglyk draagt tegen eenen elendigen: de Heere zal hem bevryden, ten dage. des kwaads,
3 Boven den binnenften of tweeden Ingang, ziet men den naam van het Hofje, door den Stigter daar aan gegeven, te weeten, S. J. dat is, S. jans, oude vrouwen - swigters - familien - hofje.
4 Aan den binnenkant van den Ingang, ziet men een Vers van vier regels.
Sief wat ik, na myn /laat, voor defe oude V-ouwen , So willig heb gebout, felfs met een groot betrouwen. Gefegende van God, den Armen komt te baadt, Familien [alpen dit Hofje dat hier/laadt.
5 Dit Hofje heeft ook nog eene foort van Kapelletje , waar in door een Priefter, uit de Kerk de Star, in de Spinhuis-Steeg, dienst gedaan word.
Het HUIS VAN BARMHARTIG EID.
i Dit nieuwe Hofje is geftigt, in den Jaare 1774,door Vrouwe , corneli* elisabeth occo , op de Nieuwe Keizersgragt, op het Wesperveld, voor behoeftige
Roomsch.



204 G0DSHU1Z. én GODSDIENST. GEST1GT.
Roomschgezindc Mannen en Vrouwen. Dit Gebouw maakt van vooren een deftig aanzien, cn is van binnen zeer Commodieus getimmerd. Het oogmerk des Stigters word in het volgend Vers opgegeven.
Gods zegen, lei den grond, en de Barmhartigheid Van Occo, heeft den fchat tot dit Gebouw gegeeven; Maria gellss heeft den eerften jfeen geleid. Nu kan hier Maagd en IVeeuw, gerust en vreedzaam leven.
VIER-



VIERDE AFDEELING.
GEBOUWEN TOT BEVORDERING FAN WEET EN SCHAP PEN en NUTTIGE OEFENINGEN, GESTIGT.
De DOORLUGTIGE SCHOOL
0 E
ATHENEUM ILLUSTRÈ.
1 Staat op de Oude-Zyds Voorburgwal, of Fluweele Burgwal genaamd, aan de Oostzyde, tusfchen de Agnietenftraat, en 't Oude-Zyds-Heeren Logement.
2 Deeze School was weleer de Kerk van 't S. Agnietcn-Kloofter, hebbende nog veel van zyne oude gedaan te, als onder anderen een fpits Toorentic, welk midden uit het Dak uitfteekt.
3 De ingang is door eene fraaye Hardftecnen Poort, in welker Frontefpies het Stads-Wapen, boven het Jaartal 1631 ftaat , en op twee deuren denaam van 't geftigt,
ATHENjEUM ILLUSTRE.
4 De Poort ingaande, komt men op een ruime Plaats, en vervolgens in de gewezen Kerk van S. AguietenKloofter, welk in drie deelen is onderfchciden.
5 Het onderfte gedeelte is een Admiraliteits Pakhuis, hebbende ingang op de Oude-Zyds Agterburgwal. Het middelde verftrekt tot een groote en kleine Gehoorhaal derDoorlugtige School, eu het bovenfte tot de Stads Bibliotheek of Bockery.
6 De



M
soó GEBOUW. TOT NUTT. OEFEN. GEST1GT,
6 De groote Gehoorzaal is een vierkant langwerpig en licht Vertrek. De Profesforale Stoel ziet men in 't Westen, met de rondom bygevoegde Geftoelten, voor dc Regcering der Stad, voor de Curatoren, Frefesibren , Doctoren, Predikanten en anderen.
7 Langs de wanden van het Vertrek , ziet men dc echte gefchilderde Pourtraiten van'bykans vyftig beroemde en geleerde Mannen, van allerlei rang en gezindheid , welke alle aan de Doorlugtige Schoole zyn vereerd, in den Jaare 1743, door den Oud-Prefident Schepen, GERARD VAN PAPENEROi'.CK.
8 In 't Westen boven de Leeszetel, ziet men het Pourtrait van den .vermaarden en geleerden laurens de
MiiDIClS.
9 In 't Zuiden, of aan de regterhand, van den Zetel ziet men, Copernicus, Grotius, cn de Staatsmannen 01deubarneveld, Flogerbeets en Johan de Wit geplaatst.
10 In 't Ooflen, zyn de Afbeeldzels van Hooft, Daniël Pleinfus, Cafaubonus, Mamix, Heer van S. Aldegonde, de beide Scaligers, Salmafius en Joost van Vondel.
11. In't Noorden, Erasmus, Frohenius, Lu.ther, l\Ie. lanchton , Beza, Cahinus, Mvrüs, Gualiertis y Buchahamis,Thuanus, Junius, Janus Doufa , Lipfw.s , Baudius , Vosftus , Ëarlaeus, Cujactus BarcLjus, Cartefins , Lubienitski, Gnoius, Janus Secundus, Hoogftraaten, Antonidts , de Paufcn Urbaan de VIII. en Alexander 'de VU, Macïiiavel, Torquato Tafjb, Ultenbogaart,Episcopius, Brandt, Dirk Volkerts Coornhert, en de Doopsgezinde Leeraar Lubbert Gerritsz.
12 Vervolgens ziet men, vlak tegen over den Profesforale Stoel , eene Afbeelding hangen, van de overblyfzels. van 't aloude Falmyre, op eene koperen Plaat, desge-



De DOORL.SCHOOLofATHEN^EUMILLUST. ao>
gelyks een gefchenk van den Heer van papeneroeck a die ook,
13 Twee Oude Borstbeelden, van julius cjecïr, cn cicero, aan de Doorluchtige School vereerd heeft, en op 't Portaal van binnen zyn geplaatst.
14 Ter gedagtenis van alle Voornoemde Sieraaden, zyn in deeze Gehoorzaal, ook nog twee Tafereelen opgehangen , beftaaude in twee fchoone Latynfche Verfen, het eene van den Hoogleeraar,petrus burmannus junior en het ander van den Geleerden claüdics s.ilmasius-
15 De zin van het Vers van burmannus, komt hier op uit ,,dat allen, die deeze Zaal intrceden, reden heb. „ ben, om de Voorftanders der Geleerdheid, en papen„ broeck, die hun zo veele treffelyke voorbeeldenter „ navolginge voor gefteld heeft, in 't byzouder, dank ,, te zeggen; op dat de Stad niet klaage, dat dc nanee„ ven van hHinnen Stam ontaarden , maar op dat het „ Kroost zyne Voorouders zelfs nog overtreffen mo-
ge-"
16 De zin van het Vers van salmasius is „dat, in „ het groote en magtige Amfterdam, welk, in 't Ooften ,, en Westen, van menigte van Koopwaaren voorzien
werdt, maar eene Waar ontbrak, dc Geleerdheid, naani„ lyk, die nu, door 't beroepen van drie beroemde Man„ nen, ook rykelyk was aangebragt; waaruit te vvagten „ flond, dat de Amfterdamfche Jeugd, zig in vervolg „ van tyd, in zo groot een getal , op de Studiën als „ voormaals op den Koophandel, toeleggen zou."
17 Eindelyk ziet men hier ook nog eene Grondteekening van dc groote Gehoorzaal, welke by gelegenheid van 't gefchenk van den Heere van Papcnbroeck gemaakt is.
18 De kleine Gehoorzaal volgt agter de groote, de Profesfors Stoel ftaat in 't Ooften, en rondfora 'tVertrek zyn nette Geftoclten enz.
J9 De



&o8 GEBOUW. TOT NUTT. OEFEN. GESTIGT.
19 De stads bibliotheek of boekery is regt boven de twee Gehoorzaalen, en van veelerlei Boeken voordien. In den Jaare 1711, is er een Catalogus van gedrukt.
LATYNSCIIË SCHOOL.
1 De oude Latynfche School was eertyds , in den Jaav re 1625,in dcKocftraat,gelyk blykt uit eene fraaye hardfteenen Poort, waarmede de ingang toen verfierd, en nog in wezen is, en waar voor men leest.
Erudit/e pietati S. MDCXXV.
Dat is:
Aan de geleerde Godvrugttgheid tocgewyd. 1625.
1 De tegenwoordige Latynfche School is aan de Oostzyde van den Singel, tusfchen den Heiligenweg cn Reguliers-Tooren, weleer een Ardmoesfeniers-Huis.
2 De ingang tot dit Gebouw is door eene fraaye hardfteenen Poort , in welker Frontefpies men onder het Wapen der Stad leest:
DlSCIPLINA VITjB scipio
Dat is:
Tugt is 'sleevens Jleunfel.
Onder deeze Spreuk leest men in een zwarten Toets* fteen:
Arte probus , probit at e , p'tus , pietati beatus Ut veri pias, h<ec fchola oulta dabit.



LATYNSHE SCHOOL. aoo
Dat is:
Deeze School by gewoond zynde, zal u onderwyzen hoe gy, inderdaad, door kunst vroom, door vroomheid godvrugtig, en door godvrugtigheid, gelukzalig zult kunnen worden.
3 De geheele School is verdeeld in zesbyzondere clasfen, waar toe even zo veele vertrekken zyn gefchikt.
4 De wooning van den Reétor is nevens de School ten Noorden, hebbende verfcheiden goede beneden- en boven vertrekken, en eene bekwaame Eetzaal.
5 Een der twee Zydkamers is net behangen, en daar in ziet men, voor een Engelfchen Schoorfteen, een fraai Schilderftuk, 't welk Fenus verbeeld, met de drie Bevalligheden by haar, en met den jongenAchilles in haar fchoot,voor welken wapens in de fmedery van Fulcaan geüneed worden.
COLLEGIUM MEDICUM.
of
GENOODSCHAP der GENEESMEESTEREN.
i Dit Genootfchap hield wel eer hunne Vergadering boven de Kleine Fleeschhal, doch is thans verplaatst agter de Groote Vleeschhal; gefykwy boven reeds gemeld hebben, toen wy eene befchryving vandegeweezene Kleine Vleeschhal, pag 6i gegeeven hebben.
de ANATOMIE.
o f
ONTLEED-PLAATS.
i Deeze is geplaatst op de Si. Antonies of Nieuwe O Waag



aio GEBOUW. TOT NUTT. OEFEN. GESTIGT.
Waag, gelyk wy boven, toen wy van die Waag op pag. 56 handelden, berigt hebben.
HORTUS MEDICUS
o f
STADS-ARTZENY-TUIN
E N
PLANTAADJE.
1 De Plantagie is gelegen tusfchen de Heeren-, Muider-, Buan- enRaapenburger-graften, enden Westelyken hoek van dezelve tot eene Artzenytuin aangelegd, die in een goeden ftaat word onderhouden.
2 Men verneemt dezelve, als men langs de Jooden-Breedftraat naar de Plantagie gaat, by het inkomen van dezelve , terftond aan de regterhand, zynde met een grooten muur afgefcheiden.
3 De Ingang in dien Tuin is door een fraaije poort aan weerskanten, met twee vierkante zuilen van gebakken fteen verfierd, waar aan het Wapen en Zegel der Stad hangen, en waar op twee fteenen-vaazen geplaatst zyn ; in ieder van welken des zomers eene groote Aloë-plant ftaat te groeijen, en boven de poort ftaat, Hortus Medicus, dat is Artzeny-Tuin. In deezen Tuin ziet men de volgende byzonderheden:
Verfcheiden vertrekken, in welke de planten bewaard worden, om ze des (winters door warmte des te beter te doen voortkomen en groeijen.
4 Een kamer voor de Commisfarisfen van den Hortus
Ms.



HORTUS MEDICUS. *n
Medicus, die net is behangen, en in weike drie gefloten boeken-kasfen ftaan, voorzien van de beste kruidkundige boeken; alsmede een kabinet met vreemde gedierten in flesfen, en met fraaije metaal- en mineraal-ertzen.
5 Een Kabinet met opgezette Vogels, en fraaije inen uitlandfche Kapellen en andere gekorvene diertjes, toebehoorende aan den Hortulanus Joannes Storm.
6 Op den hoek van den Tuin aan de Plantagie ziet men een nette Koepel, van binnen fraai met groen loof en gebloemte befchildert.
7 Voor het fteenen-gebouw naar binnen, is een Bloemtuin van eene drie hoekige gedaante, zynde met een muur van den grooten Tuin afgefcheiden , en des Zomers met Kaapfche en Afrikaanfehe gewasfen voorzien.
8 De groote Tuin is in drie perken verdeeld , en met bekwaame wandelpaden omringd, zynde de grond met veele uitheemfche gewasfen beplant.
9 Ook ziet men daar bakken met water, in welke veelerlei gewasfen, welke in 't water groeijen, aangekweekt worden.
10 Verders ziet men daar veele zeer zeldzaame Oosten West-lndifche gewasfen, en andere merkwaardige planten; als onder anderen een Drakenbloedsboom, die zeer hoog is, en ver boven het dak uitfteekt, en welks kruin met een nette glazen Koepel is bezet.
de STADS APOTHEEK.
i Deeze is verplaatst in het Gasthuis, waar van v/y reeds boven gemeld hebben, pag. 156.
O * STADS



h2 GEBOUW. TOT.NUTT. OEFEN. GESTIGT.
de STADS COURANTEN - DRUKKER.Y.
i Is gelegen aan de Oostzyde van de Beurs, beftaande uit twee wooningen boven welke de Drukkcry is geplaatst.
de SCHOUWBURG.
i De oude Schouwburg, op dzKeizersgragtby de Run•ftraat, in den Jaare 1772, den iiMey, afgebrand zyn Je, beflootmenin het volgende Jaar, eene'nieuwe op te rigten, het welk ook ter uitvoer is gcbragt.
a Dezelve ftaat, op het Leidfche Plein, en heeft eene lengte van 160, eene breedte van So, en eene hoogte van 46 voeten, rustende het geheele houten gebouw op 306 paaien in den grond geheid.
3 De Voorgevel heeft drie ingangen, welker eene zeer ruim, en de andere kleiner is.
4 In dc Frontefples ziet men een Medaillon, waar in het hoofd van Apollo, benevens zes kindertjes, op het Treur- en Blyfpcl zinfpeelende,zyn uitgehouwen.
5. Bovenop de Zydgevels, mede van hout opgetrokken, ziet men, ten Oosien en ten Westen, tusfchen de Baluftrade, denByenkorf, waarbyzigcenoudManen een Burger-Weesmeisje vertoonen, welkealledoor denStadsBeeldhouwer A. Ziesenits, konftig zyn uitgehouwen.
6 De Schouwburg is van binnen niet minder pragtig opgeïierd. De geheele Schouwplaats, door eenige hondert lichten kenbaar gemaakt zynde, verrukt de verbeelding , en doet ons de Toneelen , als ZQ veele meefter (tukken van bekwaame Konstfchilders, kennen en bewonderen.
7 Gelyk de geeue,die men noemt, de Itaaliaanfche Straat, Antiuue en Moderne Hofzaal, het Bosch, dc Ge.
mee-



TEKENSCHOOL. 213
meene buurt, de Tuin , de Legertenten, de Kloosterkerk, dc 0«<fc Burgerkamer, Gevangenis en Moderne Kamer cn anderen.
de TEKENSCHOOL.
1 Dc Tekenfchool, welke in vroeger tyd, boven de Leidfche Poort gehouden wierd, is zederd het Jaar 1767 in een beneden-vertrek van 't Stadhuis, in den Noordooster hoek, overgebragt en verplaatst, beftaandein een ruim vertrek, met de noodige toebereidzelen, ten dienfte van de Leden der Akadeinie, die aldaar hun konst oefefenen.
d e M A N E G E.
1 Deeze beftaat uit een aanzienlyk fteenen-gebouw,tot een Ryfchool gefchikt, en is gelegen aan 't einde van de Leidfche gragt aan de Schans, nevens en voor de StadsMetzeltuin.
2 De Ryfchool, benedenwaarts is een vertrek van hondert vier en zestig en een half voet lang, en vier en vyftig voeten breed. - Aan het einde van de Ryfchool is een Balcon-kamer, uit welke de Dames het ryden en drillen der Paarden kunnen bezigtigen. - De ftal is agt en veertig voeten in het vierkant, en voor zestig paarden gefchikt.
3 De wooning van den Piqueur, agter de Ryfchool Wat hooger gebouwd, beftaat uit vyf bekwaame vertrekken. Hier boven is een ruime zaal, alwaar des winters concert gehouden word. Onder de wooning van den Piqueur, ligt een regenbak, in welke twee duizend ton water gaan.
O 5



si4 GEBOUW. TOTNUTT. OEFEN. GESTIGT.
de DRIL- en SCHERMSCHOOL.
i De Eer/Ie is op de Beurs, en de Tweede boven de Westelyke Gaandery van de Beurs, in een afgefchoten vertrek.
Het DOOLHOF.
i Hetzelve is gelegen, op de Prinfegragt, op denZuider hoek van de Looijcrsgragt, aan of naast een Herberg, op vvelkers agterplaats, het Doolhof geplant is. Voor het Öoolhof ziet men een Fontein, en in een vertrek nevens ere plaats, ziet men een Poppenfpel.
EINDE.



BLADWYZER.
EERSTE AFDEELING.
WEERELDLTKE GEBOUWEN.
~]ï~A_et Stadhuis. . j
Uitwendige Sieraaden van het zelve. . . i
Inwendige Sieraaden. ~ De Vierfchaar. «... 3
De Burgerzaal. . . . 7
Merkwaardige Sieraaden der vier Boogen van de Gaanderyen op de Zaal. . . . IO
Merkwaardige Sieraaden der agt groote marmeren Beelden, in de vier hoeken of agt gezigten der Gaanderyen. 13 Merkwaardigheden der Schilderyen . die in de vier hoeken en boven de Boogen der Gaanderyen geplaatst fiaan. 16 Uit- en Inwendige Verfierfelen voor de ingangen en binnen de vertrekken , of kamers der tweede verdieping. iS Burgemeesters Kamer. . . ,c !g
Burgemeesters Vertrek. . . . * 2I
Thefaurie Ordinaris. . . . 23
De Secretary, . . . . 25
Thefaurie Extraordinaris. • . . 27
De Kamer van Commisfarisfen van kleine zaaken. 27 Schepens Kamer. .....
Kamer van Schepenen Extraordinaris. , 29
De Rekenkamer. . . . o0
De Defolate Boedelkamer. ... 30
De Asfurantie Kamer. . . . ot
De Weeskamer. . . . ot
De Raadkamer. .... o2
D<? Juftitie Kamer. ... "37
De'Puy. . . . . - 39
Merkwaardigheden van da vertrekken en verfierfelen deiderde verdieping. . ... 39
V Portaal. ... .40
De Kamer van ,t groote Kramers Gild. . , ^x Regtkamer der Diemer- of Watergrafts - Meer. 4 r
De Konstkamer. . . . .
Schilderyen in den gang naar de Krygsraadskamer. 42. Schilderyen in de kleine Krygsraaakatner. . 45 De groote Krygsrdadkamer . • . 4<» De Wapenkamer. . . . jQ
O 4 De



ci6 BLADWYZE R."
De Beurs. . -Q
De Korenbeurs, . -
Het Korenmeters huisje, , 2?
Excynhuis. . , J*.
De oude Waag. ... « 55
T)? 5?. Antonies of nieuwe Waag ... «6
/)j Reguliers Waag. . , • - s4
De Lombard of de Bank van Leening. . 59 Stads Vleesch en andere Hallen.
1. De groote Vleeschhal. . , gQ
2. De kleine Vleeschhal, . . . $L
3. De Westerhal. .. - , 62
4. De Heerenmakrtshal. ■ • . 62
5. De nieuwe of Botermarktshal. . • ^2 Het Staalhof. . • . 62 De Zydehal. ....
De Zaaihal. • ... 63
Stads Panden.
liet Kistemakcrs -Pand. . • . 64
Het Witwerkers- Pand. • • . 64
Stads Werkplaatsen.
X. Stads Timmertuin. . . . 64
s. Stads - Steenhouwery en Metzeltuin. , 65
3. iSVWi Schuitemakers werf. , . 65
4. StodV Gefchut en Klok giet ery. . , g<j
5. Proefwerf van 't Gefchut en Snaphaanen. , 65
6. Salpeterhuis. ... 66
7. iSVW* ATzr- e» Paardeflallen. . . 66
Artillery of Wapenhuizen en Koorenpakhuizen. 66
9. Wagthuizen. ... 67 Stads Tooren s.
1. De Reguliers Tooren. • . . 68
2. De J'an Roodeupoorts Tooren. . , , 68
3. De Haringspakkers Tooren. ... 69
4. Zte Sckreyers Tooren. ... 69 5 Zte Montelbaans Tooren, ... 70 Sluizen, Waterkeeringen, Waaien, Havens, Kraanen,
Sluizen en Bruggen, , . . 71
doelens.
/)e Handboogs Doele, • . , 72
Z)e Voetboogs Doele. . » ; 73



BLADWYZER 217-'
De Kloveniers. Doele. ... 73
Stads Herbergen.
Het Oude - Zyds - Heeren Logement. . « 75
Het Nieuwe - Zyds - Heeren Logement. . 75
De Nieuwe Stads Herberg. . . 75
De Nieuwe Stads Herberg in de Plantagie. . 76
Het Generaal Post-Comptoir. . . 16
admiraliteits gebouwen.
1. Het Admiraliteits of Princenhof. . 76
2. Admiraliteits of Lands Magazyn en Scheepstimmerwerf. . ... . . 79. So
g. Admiraliteits Lynbaan. . , . x*
Gebouwen der Oost-Indische Compagnie.
1. Het Oost-Indisch-Huis. . . . 8r
2. Oost - Indisch Zeemagazyn en Scheepstimmerwerf. 8 a
3. Lynbaan der Oost - lndifche Compagnie. . 83 Het (Vest-Indisch Huis en Pakhuis. . , 84
Stads Poorten.
1. De Muider Poort. . . , 84
o De Weesper Poort.
3. De Utrechtfe Poort. . , . 85
4. De Weeterings Poort. . . 85
5. De Leidfche Poort. ' 85
6. De ifoflf» Poort. . 85
7. De Zaagmolens Poort. . . 86
8. De Haarlemmer Poort. ... 86
TWEEDE AFDEELING. GEESTEL TKE GEBOUWEN.
Protestansche Kerken.
X)e Oude Kerk. . . 87 _ ïoa
De Nieuwe Kerk. . , I0I -114
Nieuwe Zyds Kapel. . . 1 j 5
J)e O/;Je ZyA Kapel. . . , 117
J)e Gasthuis Kerk. . . , 117
De Zuider Kerk. . . m J19
De trester Kerk. . , , 121
De Noor der Kerk. . . . 224
De Ooster Kerk. . , . jot
O 5 ' z£



sis BLADWYZER
De Eilands Kerk. , . . m j„
De 'Amftel Kerk. . . * la?
De Oude Wale Kerk. . . , -,„'
De Nieuwe Waale Kerk. . . '
De Eugelfche Presb'ytsriaanfche Kerk. . pj
De Eugelfche Episcopale Kerk. . . i3t
De Oude Lutherfche Kerk. . . j,Z
De Nieuwe Lutherfche Kerk. . . jfï
De Remonftrantfche Kerk. . . .13^
Doopsgezinde Kerken of Vergaderplaatzen. . 1 30 Kerk der Collegianten. . . .
Kerken oer Roomsgezindkn. De Blozes en Ar ons Kerk. . . . 141
Het Boompje. . . , . 142
Het Stadhuis van Hoorn. . . . 143
De Franfche Kerk, of de Kerk der ongefchoeide Karmeliten «... . 143
De Kerk de Ster. . • . , '
De Kerk op het Bagynenhof. . . 1,4.5
De Kerk op de Nieuwe Zyds Voorburgwal}by het Spui. 146 De Kerk de Posthoorn. . . . 146
De Kerk in de Pleintjehoekfleeg, . , 147
De Kerk de Papegaai. . . . 147
Dc Kerk de Pool. .... 147
De Kerk het Vrede Duifje. . . . 143 Dc Kerk' in ,t Maagdenhuis. . . 148
De Kerk de Krytberg . . . .149
De Kerk"op het Kuiperspad buiten de Stad. . X49 Armenische G r 1 e k s c h e of Kussisciie enJoodsche Kerken. De Armenifche Kerk. . . . 151
Griekfche af Rusjifche Kerk. . . .152
Dc Synagoge der Porlugeefche Joodcn. . 15,
De Synagoge van de Hoogduitfche Jooden. . 15^
DERDE AFDEELING.
CODSIIUISEN en GO O S DIENSTIGE G E< S TIG TEN.
Het Gasthuis. . . . . 156
Het Pesthuis. " . . . . 157
Het Rasphuis. . . . , i^j



BLADWYZER- aïJ
Het Spinhuis. . . 4 - j^p /fe Willige Rasphuis, thans een Kweekfchool voor de Zeevaart. j6o
Het Nieuwe Werkhuis. . . . ? 161 Het Verbeterhuis. . . , .163
Het Oude Zyds-Huiszitten-Aalmoesfeniers huis. * 163 Zfef Nieuwe - Zyds - Pluiszitten - Aalmoesfeniers huis. 166
//e? Pluiszitten Weduweiihof. . . 167
Het Burger Weeshuis. . . ." 16S
Het Aalmoesfeniers huis. . . ' . 171
Het Oude Mannen en Vrouwen Gasthuis. . 173
Het Krankzinnigen huis. . . . 17^
Het Leprofen huis. . . 177
Het St. Joris-Hofje. . ..." 179
ifo Zyafe Windhuis. . . . i8q
/fe Diaconie-Weeshuis. . . ' . 180
Diaconie Oude Vrouwen en Mannenhuis.. . 181 Corvers- Hofje. . , \ .
Waaien-Wees en Oude Vrouwenen Mannen-huis. 184!
Eugelfche Wees en Oude Vrouwen-huis. . 185
Lutherfche Weeshuis. . . . 1S5
Weeshuis der Doopsgezinden. . . 186
Oude Vrouwenhuis der Doopsgezinden. . 186
Weeshuis der Collegianten. . . . 187
Roomsch-Catholijke- Ouden -Armen Comptoir. 187
Weeshuizen der Roomschgezinden. . . 188''
Bagynhof. . . . , . 19£
Deutzen Hofje. . . . , jqi
Raapen Hofje. . j0„
Roet ers Hofje. . J *. lg<T
Ockers Z/o/J/e. . . * uw
Medenblikker Hofje. . ' iQ*
Fontaine Hofje. ' . " . ' , jp|
Lutherfche Diaconie Hofje. . . i9+ Lutherfche Beftedellnghuis. . . .194.
Brantzen- Rus-Hofje. . . . 15,5
Zwaardveegers Hofje. . . . I06
Órillis- llofje. .... 105
//ó//<? <& Zo« en Arke Noacb. . . I96
Linden Plofje. .... 197
'tMarloops Hofje. . . . I0g
't Suiker Hofje. . • . 19S
^/»v I99
Huis-



22o BLADWYZER.
Huisjes van Bosch. . ... • 199
Hofje in de Schuiermakers gang.
Het Roozen Hofje. . . . . 2.00
Hofjes der Roomssezinden. St. Andries-Hofje^ . • • • "00
Claas Reimersz. Hofje. . . £
Bouwers Huisjens.
Moens Hofje. . • ,
ift* Hofje de zeven Keurvorften.
paarslakens huisjes. . • • ' ~Qr>
Nieuw Suiker Hofje . • *
Swigters Hofje- ' ' 20Z
Het huis van Barmhartigheid. . •
VIERDE AFDEELING.
GEBOUWEN TOT BEVORDERING ™NWEETENSCHAPPEN EN NUTTIGE OEFENINGEN GEST1GT.
De Doorluchtige School. . . • ^°|>
De Latynfche School.' . ~ „
'tCoUegium Medicum ofGenootfchap derGeneesmeesteren.2°9
Ds Anatomie of Ontleed-Plaats, . •
De Hortus Medicus. . • • ~lt
De Stads Apotheek. - • ~I2
.De SW* Couranten-Drukkery. • *
De Schouwburg. • • "j.
De Tekenfchool. . 2Ig
De Manegie. • • • 2I.
Dc Dr/7 e« Schermfchool. • • ~
ffef Doolhoof. .