1387






D E
ZAMENSTELLfNG
VAN HET
WATER
OP LAPQISIERIAANSCHE GRONDEN PROEFONDERTIN» DELYK VERKLAARD J EN VERSCHEIDEN NUTTIGE GEVOLGEN , DIE VOOR DE ZAMENLEEVING DAARUIT KUNNEN WORDEN AFGELEID, NAGESPOORD J
w twee verhandelingen, in de biaatschappije
FELÏX MERITIS voorgeleezen
door
WILLEM VAN BARNEVELD,
Apothecar te Amfterdam en lid van verfilmden Genootfchappen.
/>■■ *c% <na\
llM " P fÜ
Te AMSTERDAM, 2Sï d'erven P. MEIJER en G. WARNARS, M D C C X C I,



-



WAARDE LEEZERS
De gewichtige ontdekkingen , in het fcheikwdig vak der Natuurkunde, zedert eenige jaar en gedaan, geeven. ons een uitzicht, dat, in ons vaderland, de zo \angver-. waarloosde Scheikunst hooger zal gefchat worden, dan tot nog toe heeft plaats gehad. Deze ontdekkingen zyn van dien aart, dat zo wel befchouwende beöeffenaars van jtonften en wetenfchappen in 't gemeen, als de werkzaain,* fte Natuurkundigen in dit vak, hun aandagt op derzelver uitkomjlen vestigen, en meer en meer het mt der Scheikunst in derzelver toepasfing op Fabriek- en Trafiekmatige bewerkingen beginnen intezien.
Van alle de ontdekkingen echter , die in de laatftt jaaren gedaan zyn, is 'er geen van zulk een gewichtig en voordeelig uitzicht, dan de ontleding en wederbrenginj* van het water. Hetzelve is daardoor niet alleen geen Element meer , maar de befchouwing van derzelver be« Jianddeelen leidt ons in, tot de kennis vat} de duisterJte geheimen veeier natuurlyke, weleer onverklaarbaar'e,zan* ken en verfchynzels. Eene kennis, die in haaren weligjten wasdom is , gn, naar mate zy meer aangroeit, de Theo*
h 2 rk



iv
rie van sthal , ten aanzien van het bejlaan eens Phlogistons, geheel vernietigt.
Myne Landgenoten meer gemeenzaam te maaien, met de kennis van deeze ontleding des waters, als de voornaamfte ontdekking van deezen iyd, eh wel met een dtr bekendfte voorwerpen der zamenleeving, gefchiktom aanleiding te geeven tot aankweeking van Scheikundige denkbeelden, was , met het uitgeeven van deeze verhandelingen, in den afgelopen winter, in de Maatfchappy Felix Meritis voorgeleezen , myn eenigjle oogmerk ; terwyl ik hartelyk wenfchi, dat dtzelve van het bedoelde nut moogen zyn, en ten minjien iets mogen toebrengen, om de zo weinig geachte , maar indedaad edele Scheikunst in ons vaderland meer te doen bloeijtn.
Amfterdam den 1.5 Mai 1791,
DE



D E
SAMENSTELLING
VAN HET
WATER.
9t Is zedert den keftyd van den beroemden Hoogleeraar stahl in Duitschland en den onvergelykelyken boerhaave in Holland , dat de Scheikunst verbazende vorderingen heeft gemaakt; maar het is vooral na het jaar 1767, en dus zedert de laatfte 23'jaaren, dat deeze kunst eenen aanmerkelyken Itap gedaan , en zulk een geheel nieuw licht verkreegen heeft, dat het voorige aan den Scheikundigen Horifon voor altoos fchynt te zullen ondergaan.
Eene toevallige omftandigheid , het bewoonen van een huis naast eene brouwery , door den natuur-opfporenden Doótor Priestley in Engeland, gaf aanleiding tot de ontdekking der kunstluchten. De verdere byzonderheden en gevolgen van deeze gebeurtenis doen weinig ter zaake , om ons hier over in 't breede uittelaaten; alleen moet ik aanmerken, dat men aan hem, van wegens den onvermoeiden arbeid , die deeze Wysgeer zederd dien tyd aanhoudend bezielde , den eernaam van grondlegger van den tegenwoordigen (laat der Luchtkennü niet kan weigeren.
Indedaad 't is aan de kennis der kunstluchten, dat wy dat nieuwe licht, het welk zich , van dien tyd af, door gantsch Europa , over de fcheikundige wetenfchappen verfpreidde , hebben dank te, weeten,' ImA 3 mers v



I
bfe ËAMÊNSTËLtlNÖ
mers na dien tyd beyverden zich als om ftryd de tchranderfte navorfchers der Natuur * zo wel als de Scheikunstenaars j om nieuwe ontdekkingen in deeze voortreffelyke en voordeelige kunst te doen. Een kunst, welke, met opzicht tot de toepasfing op duizenderlei ontmoetingen in de zamenleeving, verre boven mynen lof verheeven is ; een kunst , die thans voor den Geneesheer , van wegens eene juiste, en naar de nieuvvlte ontdekkingen ingerichtte ,befchouwing der dierlyke zelfftandigheden en derzelver betrekking omtrent verfchillende ligchaamen, niet te ontbeeren isl — Zö veele nieuwe ontdekkingen 'er gedaan zynt zo veele dwalingen zyn 'er ook hervormd , zo veele gebreken herfteld , zo veele twyfelingen opgelost en 'éó- veele duisterheden in het helderft daglicht geHéld. Welk een heerlyk vooruitzicht voor het toekomende j wanneer eens het traage vooroordeel, die knagende kanker in den Voortgang der wetenfehap* pen j de blindheid zal verlaaten !
2o ik my niet bedriege , meen ik te mogen vertrouwen , dat de Scheikundige voordellen, door my, van tyd tot tyd, in deeze lofwaardige Maatfchappye uwe aandagt en zucht tot wetenfehappen voorgele* zen , uwe goedkeuring en gunftige toegevendheid altoos hebben genootem Zolang ik Occonomifche Onderwerpen tot myne voorftellingen verkoos, heb ik vrymoedig op deeze goedkeuring en toegevendheid vertrouwd. Maar thans een der nieuwfte ontdekkingen Willende behandelen, welke wel gewichtig, maar mfefebien niet zo onderhoudend voor uwe aandagt zyn zal, hoope ik op eene dubbele maate van uwe gewoone toegevendheid. En daar het my niet wel ihogelyk zal zyn, om alles zo ftukswyze optehaaler.,
dat



TAN HET WATER. y
iJit ik voor mingeoeffenden volkomen duidelyk en klaar, en voor meer geoeffenden onverveelend blyve, verzoeke ik van de eerften, indien ik te weinig zegge, een ingefpannen aandagt, om de tusfchenruimtens aantevullen , en van de laatften, indien ik te veel zegge , eene goedgunftige verfchooning.
't Is myn oogmerk om aantetoonen ; 1°. Dat het water in den rang der Elementen niet behoore, dat is, met andere woorden , dat het water bestaandeelen hebbe , en dus geen enkelvoudig beginzel, noch grondbeginzel zy. 11°. Dat dit nieuwe leerjluk een uitgebreid licht over veele natuurlyke en fcheikundigt verfchynfels verfpreidt.
Door het woord beflaandeel verftaan wy hier een deel , dat met andere deelen een ligchaam uitmaakt , en welk ligchaam, van dat deel door de fcheikunst of door natuurlyke toevalligheid beroofd, niet meer het zelfde ligchaam blyft. By voorbeeld: Men brandt hout, het vuur fcheidt 'er zekere Moffen af, en het geene overblyft is geen hout. Melk bewerkt men tot boter, en, nadat dit verrigt is, heeft de melk, door fcheiding, zyn eigenfchap verboren. Zodanige voorwerpen zyn derhalven zamengeftelde lïgchamen , en de deelen, waaruit dezelve beftaan, worden beftaandeelen genaamd.
Zodanige beftaandeelen kunnen, met betrekking tot de zamenftelling der ligchaamen , of enkelvoudige of zamengeftelde voorwerpen, of eerfte grondbeginfelen zyn. By voorbeeld : in de melk en in het hout blyven de gemelde beftaandeelen zamengefteld. In de metaalA 4 kalkeu



6 DE ZAMENSÏÉLLIN»
kftlken en züuren zyn de beftaandeelen enkelvoud!, ge beginzelen; en in het water zyn het grondbeginzelen* 't Dewys van 't een en ander zal in dit voorftel overvloedig blyken. Ik breng het alleen by, om vooraf u een denkbeeld van de zamenftelling der ligchaamen te geeven : en waarby ik nog dit voegen moet, dat deeze beginzelen, tot de zamenftelling gebezigd, zo ondeifcheiden en verfchillend van aart zyn, als het ligchaam tot zyner aanweezigheid vorderde.
De eerfte grondbeginzelen, waarvan ik zo aanftonds gefproken heb , zyn hoofdftoncn, van ouds Elementen genaamd, en als ondeelbaare grondbeginzelen der ligchamen aangenomen. Buiten deezen heeft men gewild , dat geen voorwerp beftond of aanweezig kon zyn, zodat men,met deeze benaming, de oorfpronglyk zamenftellende deelen tragtte uittedrukken ; en nog is men van dit gevoelen, en wel met het grootfte regt. Maar men heeft van alle tyden getwist, welke die hoofd- of grondftolfen mogten weezen. Alle wys» geeren kwaamen echter daarin overeen , dat 'er meer dan eene hoofdftof moest aanweezig zyn, omdat, naar hunne meening, anderzins niet meer dan eenerlei gelykvormige eenvoudigheid in de Natuur kon plaats hebben, terwyl, door een aantal van drie of vier grondbeginzelen , de verfchikkingen, zo in gedaante, vorm, als eigenfchappen , op duizendelei wyze konden eindigem
De SeBe van aristoteles ftelde Vier Elementen, 'als koude met droogte, koude met vogt, hitte met vogt, en hitte met droogte. Om deeze dingen meer bepaald onder de zintuigen te brengen , onderzogt men (, welke voorwerpen in de Natuur de gemelde eigenfchappen bezaten ; en indedaad men flaagde hier
#eer



van het water, 9
jêeef Wel in. De aarde was koud en droog; — het water koud en vogtig; — de lucht vochtig en heet; — en het vuur heet en droog. Ziedaar de vier Elementen!
Latere Wysgeeren hebben wel de duisterheid en het licht voor Hoofdftoffen gehouden ; en weder anderen de Hoofdftoffen naar eene atomifche grondftelling befchouwd. Maar alle Scheikundigen hebben, zedert den lecftyd van aristoteles , de aarde, de lucht, het vuur, en 't water, tot aan ons tegenwoordig tydvak, voor Hoofdftoffen erkent. Dan, het is dit tydvak; het is de kennis der konstluchten: het zyn nieuwe ontdekkingen , die anderen in derzelver plaatzen gefteld, en ons de eigeulyke Hoofdftoffen nader hebben leeren kennen.
De Heer lavoisier , een zeer werkzaam wysgeer te Parys, ontdekt» dat water wierd zamcngefteld uit een mengzel van zuivere en brandbaare lucht, 't Is intusfchen opmerkenswaardig, ten minften in den eerften opflag , dat de Heer monges te Nismes , en de Heer cavendiscii in London, genoegzaam met lavoisier gelyktydig, zonder van elkander te weeten, dezelfde ontdekking deeden. Dan , wanneer wy in aanmerking neemen, dat de gefchiktheid der zuivere lucht, om brandbaare zelfftandigheden gemakkelyk te verbranden en derzelver aart in die luchtte onderzoeken, destyds de aandagt der wysgeeren byzonder tot zicfc trok, waardoor men aanleiding tot een zelvige proeven kreeg, zal de merkwaardigheid van dit toevallige aanmer* kelyk kunnen verminderen. Men had, door het verbranden van zwavel, in zuivere lucht, zwavelzuur, .
van phosphorus , in zuivere lucht , phosphorusKuur, — van houtskool, het zuur der vaste A 5 lucht



10 St SAMENSTELLING
lucht voortgebracht, en men dagt, door de verbran» ding der ontvlambaare lucht, een zuur te verkrygen , eigen aan die lucht; met welke proef men ten oogmerk had, de eigenfchap van die lucht van naderby te leeren kennen en te verklaaren ; doch zie daar , in plaats van een zuur , verkrygt men water, 't Is waar monges en cavendisch verkreegen een zuuragtig water , oorfpronglyk eigen aan de voorwerpen, waaruit de zuivere lucht bereid was, maar men ontdekte al ras, dat dit alleen voorviel, wanneer men te veel zuivere lucht bezigde , om de proef te verrigten.
Deeze ontdekking van lavoisier was één der gewigtigfle, die aanleiding gaf, om een nieuw Syjlema, in de Scheikunst in te voeren. Een Syjlema, waaraan de Franfche Scheikundigen, zedert eenigen tyd, met zo veel vrugt gearbeid hebben, en nog arbeiden; en het is als een uitwerkfel van deezen arbeid te achten, dat zy tot Elementen of Hoofdftoffen aangenomen hebben: Het lichtbeginzel, het beginzel der warmte , het zuurmakenö beginzel en liet
watermakend beginzel; in de plaats van aarde, •water, vuur en lucht.
Het zal thans ons proef kundig onderzoek uitmaken, en uwe aandagt waardig zyn te zien, of de Franfche Scheikundigen , met of zonder regt, het water uit de ry der Elementen verplaatst hebben : en of het' indedaad, uit zuivere en brandbaare lucht is Zatnengcfteld.
Dan, alvorens ik tot deeze proef zelve overga, zal het voor mingeoeffenden noodig zyn , om hen de zuivere en ontvlambaare luchten, welker grondbeginzel de Franfche Scheikundigen voor den oorfprong des waters



van het water* tl
ters houden, te doen kennen: Immers zal iemand eerst kennis behooren te hebben aan de letteren, voor dat hy dezelve tot woorden zal kunnen zamenvoegen.
lavoisier , en de Franfche Scheikundigen flellen Vast, (maar men moet hen 't regt doen, van.'er by te zeggen , dat zy het met proeven beweezen hebben,) dat uit het beginzel der zuivere lucht, by hun ge» naamt Oxygéne , en het beginzel der ontvlambaare lucht, hy hun genaamt Hydrogéne, het water beflaat. Met het woord oxygene duid men , naar den aart der betekenis van het woord, aan, zuurmakend beginzel, gelyk men met het woord Hydrogéne, het waterma' kend beginzel aanwyst. Deeze benamingen , vergeleken met de uitkomst, die de proeven, op de gemelde grondbeginzelen genoomen, te weegbrengen , zyn eigenaartig uitgedagt.
Om nu wel te flagen in myn oogmerk,; is het nodig, om u de eigenfchappen der grondbeginzelen van zuivere en ontvlambare luchten, en de eigenfchappen dier luchten zelve te doen kennen ; dan ik zoude onvoorziens in een uitgefrrekt veld geraak en, indien ik u alle derzelver eigenfchappen en betrekkingen, welken dezelven tot andere luchten en ligchaamen hebben, wilde optellen. Ik zal alleen die eigenfchappen en betrekkingen opnoemen , welken tot het onderzoek , of naamlyk water een Element zy , dan niet , nodig zyn, en volftrekt tot de nuttigheden en voordeelen, die uit deeze kennis voor de zamenleeving voortvloeijen, behooren.
Voor dat ik echter éénen ftap verder ga, moet ik u onderhouden over een grondbeginsel, dat de Franfcke Scheikundigen onder het zo evengemelde
vier-



J* ZAMENSTELLfNG-
Viertal erkend hebben, als een beginzel, hetwelk in vereeniging treedende met het grondbeginzel van ee. nige lucht, dat grondbeginzel der lucht in beweging brengt,uitzet en den luchtvormigen ftaat doet aanneemen, en wederom, wanneer dat van de lucht afgefcheiden wordt, die lucht den ftaat van lucht doet verhaten , en tot hun bafis of grondbeginfel wederkeercn. 't Is nodig dat ik hetzelve van naby leere kennen.
Wanneer eenig grondbeginzel van lucht den lucht, vormigen ftaat aanneemt, vereenigt het zich met iets, dat tot hetzelve eene naauwere betrekking heeft, dan tot dat , waarmede dit grondbeginzel te vooren verbonden was 5 en, wanneer een lucht haaren luchtvormigen ftaat verlaat, maakt het grondbeginzel van die lucht zich los van iets , dat tot andere ligchaamen eene nadere betrekking heeft, dan totdat grondbeginzel zelve. Dit iets is een dier Elementen, welke ik met de Franfche Academisten heb opgeteld. Het is het beginzel der warmte, dat, by deszelfs verfchyning, de grondbeginzelen der luchten den vorm van uitzetting doet aanneemen , en, by deszelfs verdwyning, den vorm van uitzetting doet verliezen. Dit Element noemen de hedendaagfche Scheikunftenaars het principe Calorique.
Ik zal u tot opheldering van deeze redenering, met proeven de zaak duidelyker trachten te maaken. In de eerfte plaats zal ik u toonen, hoe het grondbeginzel eener lucht , zich met het beginzel van warmte vereenigende, den luchtvormigen ftaat aanneemt; en in de tweede plaats , hoe die voortgebrachte lucht den ftaat van lucht verlaat, wanneer aan deeze lucht
dit



VAN HET WATER, jj
dit beginzel van warmte door nadere affiniteit ontnomen wordt (a). Ziedaar de proef, welke u het eerfte zal doen zien.
Eerjïe Proef: Men doé een vierde once grof kopervylzel in een vlesje, dat anderhalf of twee oneen water kan bevatten , voorzien Van een krom geboogen glaazen flang ; bezyden den mond van het vlesje is een opening gedrild, die met een kurkje gefloten is ; men hange het vlesje aan de tobbe , die, gevuld met water, gewoonlyk tot het voortbrengen van kunstluchten gebruikt wordt; terWyl men boven den 'f mond van den glaazen flang, die in de tobbe uitkomt, een omgekeerd molglas , vól water plaatst; als dan doet men de kurk van de opening af , die bezyden den mond van het vlesje gemaakt is , en men giet daar eenige druppelen eenigzins verflapt Salpeterzuur op , zo dat het mengzel rooke. Vervolgens doe men een half once van hetzelve verflapt falpeter-
zuur
Ca) Men dient eens vtoral in aanmerking te neemen, dat eene proef', welke ik tot ftaaving myner ftelling bybreng, de •enige niet is, die deeze ftelling kan bewyzen, maar dat 'er fomtyds verfcheiden proeven zyn, die deeze ftelling kunnen ftaaven; van welken zommigen zelfs de zaak veel duidelyker tn klaarder zouden doen voorkoomen ; maar waarvan ik geen gebruik kan maaken, om dat te groote om/lag, langduurigheid van tyd ef andere redenen, de plaats en het uur voor eene verhandeling gefchikt, zulks niet toelieten. Ook helt ik met opzet uit myne proeven geene gevolgen noch verklaringen afgeleid, nóch toepajfingen gemaakt , omdat zulks van tstlven in de tweede verhandeling voorkomen zal.



14 DEZAMENSTELLIno
zuur daarby, en fluite het gaatje met de afgenoomen kurk. Terltond zal men eene ontwikkelde lucht in het molglas zien opklimmen. '
Verklaaring: Het Salpeterzuur is, door tusfchenkomst van water, gevormd , uit de bafis der zuivere lucht en het Azote of zogenaamde dodelyke lucht. ]Je bafis der zuivere lucht, zynde het eene beftaandeel des falpeterzuurs, gaat in deeze proef oyer tot het kopervylfel , en maakt metaalkalk; terwyl het beginfel van warmte (Calorique) dat het water bezit, voor dat deel, 't welk de bafis der zuivere lucht verbond aan de bafis van het azote , los wordt, — in vcreeniging treedt met die balis van het azote. Door welke verwisfeling van het Azote met het Calorique , de bafis van het azote genoodzaakt wordt zich uittezetten, en den luchtvormigen ftaat aanteneemeu.
De na volgende Proef zal ons doen zien, hoe het grondbeginzel van warmte, van de lucht afgenomen , die lucht den ftaat van lucht doet verhaten, Tweede Proef: Men neeme eene glaaze pyp twee of drie voeten lang, hebbende van binnen de wydte van een half duim diameter. Men verdeel e dezelve in twee gelyke deelen , waar van ieder zo groot is , als de inhoud van een zeker maatje, daartoe vervaardigd. Deeze pyp Helle men, met water gevuld, omgekeerd op de tobbe. Men laat eene maat zuivere lucht in dezelve opgaan, en men maake by de opgeklommen lucht een teeken; voorts voege men een tweede maat met lucht, zo als in de eerfte proef is voortgebracht, daarby, en zodra deeze
lucht»



van het water.» t$
luchtzoorten met elkander in aanraking komen , worden de beide hoeveelheden tot i of $ deel en fomtyds meer, verminderd.
Verklaaring: In de verklaaring van de eerfte proef heb ik gezegd , dat falpeterzuur , door tusfchenkomst van water, beftond uit de bafes van zuivere lucht en azote. In deeze tweede proef, brenge ik zuivere lucht en azote met elkander in aanraking, en maak dus, uit deeze beide luchten, falpeterzuur; het welk nogthans zonder het voorhanden zynde water niet gefchieden zoude. By de vereeniging van deeze twee luchten, wordt het beginzel van warmte van dezelve los, gaat tot het water over , en het is daar door, dat de luchtvormige ftaat van beiden verlaaten wordt. Wy zien dus duidelyk, hoe het grondbeginzel eener lucht, met vereeniging van het beginzel der warmte, in beweeging gebracht wordt, of hoe de voortgebragte lucht, dit beginzel verlatende, haaren luchtftaat verliest, 't Zal hierna blyken , hoe dit beginzel van warmte, als hetzelve van de bafis, daar het mede vereenigd was, los wordt, aan die ligchaamen, die het by zyne loswording aantreft, eenen aanmerkelyken graad van warmte mededeelt. By voorraad wil ik dit toouen met een proef. Elk weet dat, als men by gewoon water vitrioolzuur voegt, dit mengfel zeer heet Wordt, zo zelf dat men de hand aan het glas, waarin de proef gefchied, naauwelyks kan houden. Men heeft dit verfchynfel aangezien voor affiniteit , of toegefchreeven aan eene onderlinge wryving der deelen van het vitrioolzuur met het water , maar het is niets minder dan dit; het is eene uitdryving van het beginsel van warmte uit het water. Der-



16 DE ZAMENSTELLINO
Berde Proef: Men voege, by vier deelen water in een glaasje , een deel geconcentreerd vitrioolzuur , by welke vermenging eene aanmerkelyke hitte ontftaat.
Verklaaring: Het Calorique wordt, by deeze vermenging, voor een gedeelte uit het water gedreeven. Het vitrioolzuur neemt deszelfs plaats in.
Ik vertrouwe nu, M: H: dat gy thans een denkbeeld hebt, wat men door het beginzel van warmte verftaat, immers voor zo verre zulks tot het verftaan van myn voorftel nodig is, en ga derhalven over, tot de befchouwing der zuivere lucht. Den oorfprong van deeze lucht, door zommige Schryvers levenslucht genaamd, zullen wy aan het einde van deeze verhandeling ongevoelig, en tevens duidelyk gewaar worden ; thans zal het genoeg zyn, als ik zegge, dat dezelve met eene groote menigte in falpeter en in andere zelfftandigheden voorhanden is, en uit dezelve bereid wordt. Dat alle
metaalkalken die lucht overvloedig bezitten , en dat zy, van dezelve afgenomen, de metaalkalken tot metaal doen wederkeeren , en dat het wedergebooren metaal , in zuivere lucht geplaatst, door middel van het vuur of langs andere weegen, ten koste der zuivere lucht, al wederom tot metaalkalk verandert , waaruit volgt , dat , en de falpeter en de metaalkalken , de zuivere lucht tot hunne zamenftelling noodig hebben , en nadat dezelve daarvan beroofd zynde , noch falpeter, noch metaalkalk blyven. Elk voelt dus klaar, dat niet de eigenlyke zuivere lucht, in derzelver uitgebreidheid, dat is, in den ftaat van lucht, in falpeter of in metaalkalk aanweezig kan zyn; maar wel in den zamengepakten ftaat eener bafis van
dia



VAN HET WATER, {j
'die. lucht , welken gronclflag 'der zuivere lucht ilt Scheikundigen Oxygén'e of zuurmakeiid beginzel noemen, en welke zich met het beginzel van warmte vereenigende, de zuivere lucht daar fielt.
Wy zullen twee proeven 'doen , één met falpeter ên één.met metaal. Het Oxygéne dés falpeters zal den luchtvormigen ftaat aanneemen, en hét metaal zal de zuivere lucht aanneemen en tot den ftaat van Oxygéne doen overgaan, waardoor hetzelve in metaalkalk 'zal veranderen".
Vierde Proef ; Werp een brokje falpeter op een glimmend kooltje Vuur ; liet zal terltond fisfend verteerenl
Verklaaring: De beftaandeelen van ialpetci' 'zyn de bafis vaii zuivere lucht en planten-loogzout. By dé verbranding des falpeters treed het Caloriqtieby de bafis der Zuivere lucht, wordt uitgezet; en vormt, door toetreeciirig van het azote des dampkrings ; daarna falpeterzuur. Wanneer deeze bewerking in beflóoten vaaten gefchied, vangt men de zuivere lucht afzonder! lyk op. Irt beide gevallén blyft het plantenloogzout, zyndè hét andere beflaandeel des falpeters, onveranderd over.
Vyfde Proef: Aan het einde vin een yzerdraad ; van No. .10 of IA , maake rhen ecu zeer klein ftukje fwam vast. Men Iaate déezë fwam i, met eén vonk even aangeftoken , aan de draad hangende, in een wit glas, dat vooraf gevuld is met zuivere lucht: Men zal deeze yzerdraad zien fmelten eii tot kalk verteeren.
V{'.rllaaring } De zuivere lucht wordt gede-



l8 DE ZAMENSTELLIN©
componeerd. De bafis (Oxygene') gaat tot het metaal over, terwyl het Calorique losgevvorden, ontfnapt, en overgaat aan de naastby gelegen voorwerpen. Daar is nu geen ogenblik meer over te twyffelen, of de zuivere lucht, door de metaalkalk aangenomen, is in den vorm van Oxygéne in dezelve aanweezig, en kan daaruit, zo wel als uit de falpeter, door de kra°t van 't vuur uitgedreven worden ; en heeft die byzondere eigenfchap, dat dezelve zeer gefchikt is, om het dicrlyk leven te onderhouden. Wy weetcn dat wy geen ogenblik buiten de ademhaling kunnen beftaan, en het is door deeze zuivere lucht, dat de gemeene lucht van onzen dampkring daartoe de vereischte gefchiktheid bezit. Een dier in deeze zuivere lucht geplaatst, kan , in vergelyking van de gemeene lucht, daarin veel langer leeven.
Sesde Proef: Men vuile een tamelyk wyd omgekeerd molglas met zuivere lucht. Men plaatze naast hetzelve een ander van gelyke grootte , met dampkringslucht. Brengt onder ieder deezer beide glaazen, door het water heen, een vogeltje, Hellende dezelven op een houten fchyfje iets verheeven , opdat de vogels niet in het water zitten. De beide vogels zal men zien fterven ; maar die geplaatst is in zuivere lucht, zal langer leeven dan de andere; terwyl in beide glaazen de lucht vermindert, maar de zuivere lucht het meest.
Verklaaring: Het dier ademt de zuivere lucht in en uit. Een gedeelte van het Calorique des zuiveren luchtdeels verecnigt zich , als de lucht in de long is, met het bloed, en daar
dogr



VAN HÉT WATER. ||
'door wordt de lucht vermindert. Het overgeblevene deel treed in verbinding met een ge-, deelte koolftof (Carbone), dat het bloed aan de 'uitademende lucht overgeeft en wordt vasts lucht Caè'r fixus') , by gevolg van tyd tot tyd onbekwamer tot de ademhaling van het dier-. Daar nu de gemeene dampkringslucht, behaiven uit zuivere lucht, uit azote is zamenge'field , die voor de ademhaling dodelyk is, zo Volgt dat de gemeene lucht , uit aanmerking van de aanwezigheid van het azote, eerder onbekwaam wordt voor de ademhaling, en diensvolgens een dier eerder laat fier ven. Te meer' nog daar het Calorique, 't welk Van de zuivere lucht in het dier afgefcheidcn wordt, mét Carbone vaste lucht maakt, en oorzaak is vari des luchts vermindering, ontbreekt om in hét dier de dierlyke warmte te onderhouden. . Ëetie andere eigenfebap dcezer zuivere lucht is, dt ityzondere bekwaamheid, om het vuur, tot onderhouding der vlam , beftendig voèdzcl te verfchalfen • e-3 het is van deeze zuivere lucht , dat de gemeene lucht, het vuur onderhoudt.
Ssvende Proef : Men vulla eeii glaasje met zuivere lucht, laate hierin nedérdaalen een brandend waschlicht of een aangeltoken ftroohalm ; de vlam zal verbazend uitzetten en hes waschlicht of flroohalm ras. verteeren.
Verklaaring': Het zuivere luchtdeel van ónzen dampkring dient, gelyk gezegd is, om ouzè vuurente onderhouden. Dit luchtdeel treedt by de verbranding in vereeniging met de brandbaars Uieht , die uit dé brandende voorwerpen las



£0
DE Z A MENSTELLING
wordt, vereenigt zich daarmede en vormt onder anderen water. Hoe grooter derhalven de voorraad van zuivere lucht is, die tot de verbranding dienen moet, hoe fterker het vuur brandt, en dus ook omgekeerd.
Agtjte Proef; Laat een uitgeblazen zwavelvelftok, waaraan nog een klein vonkje is, in een glas zuivere lucht daalen. De vonk zal ontvlammen.
V'.rklaarivg : Deeze is als van de voorgaande proef.
Dat nu indedaad deeze zuivere lucht voor onzen dampkring van de uiterfte noodzakelykheid is , blykt daaruit, dat een dier, in de gemeene lucht geplaatst, van welke vooraf het zuivere luchtdeel, door middel van metaalverkalking, of door middel van vuur afgenoomen is, maar zeer kort leeven, en dat deeze lucht geen vuedfel aan de vlam gecven kan ; beide , liet ieven der dieren , en het verbranden der ligchaamen, zyn in deeze van het zuivere luchtdeel beroofde lucht, onmogelyk. Wy zullen 'er de proef van neemen.
Negende Proef: Plaats onder een glas gevuld
met Azote (b) , een vogeltje : 't zal terllond
flikken.
Verklaaring: De zuivere lucht dient, zo als" in de zesde proef aangetoond is , om , in de
Ion-
(f) Daar zyn verfchciden wegen , langs welke men dit azote kan verkrygen. Een der gemakkelykjle wyzen is deeze: Plaats een wel glimmende kool vuur , op een fchottl tnder een wyd glas, met water afgefloten; wanneer de kool is ttffgtdoofd, is de lucht verminderd en van zuivere Ibtht b*. rvrfd*



VAN HET WATER. 2£
longen zynde, een gedeelte van haar Calorique deel aan het bloed medetedeelcn , en, in vereeniging met het Carbone getreeden zynde, vaste lucht te maaken. By de inademing van Azote, derhalven , vind het dier geen voorraad van zuivere lucht, en kan dus niet leeven.
Tiende Proef: In een glas gevuld met azote, . laat eene kaars daalen , terftond gaat dezelve uit.
Verllaaring: Daar, volgens de zevende proef, geen vuur zonder tusfchenkomst van zuivere lucht branden kan, moet de kaars terftond uitgebluscht worden. Wy zien dus dat de gemeene lucht, van het zuivere luchtdeel beroofd, noch voor het vuur, noch voor de ademhaling gcfchikt is.
Wanneer nu de verkalking der metaalen gefchied in dampkringslucht, of wanneer in die lucht een kook vuurs of de vlam van eene kaars uitbluscht, of indien een dier in dezelve niet meer leeven kan, dan wordt die lucht voor een vierde of een vyfde deel verminderd bevonden. Dit deel is zuivere lucht, en gaat, by de verkalking der metaalen , tot de metaalkalk over. Het ovcrblyffel is, gelyk wy zo aanftonds gezien hebben , volftrckt ongefchikt voor de ademhaling en even zo voor onderhouding van vuur of vlam. Maar wanneer men dit Verkalkte metaal, doorhette, tot zynen vorigen ftaat, in deeze voor de ademhaling ongefcbikte lucht, doetwcdcrkeeren, waardoor de zuivere lucht, van dc metaalkalk verlaten, te voorfchyn treed, bekomt mar, de gemeene lucht zo wei, als het glansryk metaal weder , en, wanneer men üegts by zodanige, van het zuivere luchtdeel beroofde, lucht, een vierde, zuivere fi % . lucht:



D. e Z AMENSTÊLLINQ
ir.cbt mengt, zal dezelve wederom de gemeene damp* kringslucht daarttelJen.
Elfde Proef: Voeg by i deel azote, | deel
zuivere lucht, dan bekomt men gemeene
lucht.
Verkiaaring: Daar het bevonden is, dat onze dampkringslucht uit deeze twee deelen beftaat, is het klaar, dat deeze vermenging een lucht geeft , voor de ademhaling en voor het vuur dienftig, aan die van den dampkring ge-
lyk,
Wy zullen de nuttigheid van deeze zo verwonderenswaarVtige eigenfehap der zuivere lucht, in het Vervolg inzien; intusfehen moet ik u nog eene eigenfehap der zuivere lucht vertoonen. 't Is de verandering van eenvoudige beginzelen tot zamcngefteldezuuren: Even gelyk dc Bafis der zuivere lucht, (Oxygene) is een beftaanddeel der metaalkalken , even is ooit de Bafis van deeze lucht een beftaanddeel der$uuren. Even gelyk door tusfehenkomst van deeze lucht, de metaalen tot metaalkalken overgaan , even ook gaan brandbaare beginzelen, als zwaavel, phos= phorus, campher en meer anderen, door tusfehenkomst van zuivere lucht, tot zuuren over; en even ge-. ■ lyk de metaalkalken, door beroving van deeze zuivere 3ucht , wederkeeren tot glansryk metaal , even dus 'keeren deeze vloeibare zuuren ook weder tot de ge-, melde vaste ligchaamen. Wy zullen een der gemelde zuuren te weegbrengen , door. middel van zuivere lucht.
Twaalfde Prcef:- Vul een wynbottel met zui-. vere lucht , open dc kurk en laat daarin een ilein brokje brandende phosphorus daalen.
Deeze



VAN HET WATER.
Deeze zal met een zeer helder fchynend licht binnen in de vies verteeren , en inmiddels in verbinding met het Oxygene getreeden zynde, rhosphoruszuur vormen.
Verklaaring: De Phosphorus is een enkelvoudig voorwerp en wordt in zamenftelling met het oxygene , een zuur. 't Calorique, dat het oxygene tot dc lucht vormde, moet 't groo« tendecls ontwyken. Hiermede achtte ik de eigenfchappen der zuivere lucht, zo verre my zulks tot myn onderwerp noodzakelyk toefcheen, genoegzaam verklaard te hebben, en gaa nu over tot het grondbeginzel der ontvlambaare lucht. Dit grondbeginzel wordt, gelyk wy zo even reeds gezegd hebben, door de Franfche Scheikundigen genaamt Hydrogéne of watermaakcnd beginzel. Het beginzel der warmte doet dit Hydrogéne den luchtvormigen ftaat aanneemen, tot brandbaare lucht, even en op dezelfde wyze, als wy zo aanftonds aangetoond hebben, van de vereeniging deezes beginzels , met het Oxygéne, tot zuivere lucht.
Deeze ontvlambaare lucht is in veele voorwerpen, tot het dieren- en plantenryk behoorende , in groote menigte voor handen. Men vind dezelve in wyngeest, in moerasgronden en in wateragtige zuuren; dezelve verfchilt in graaden van brandbaarheid. De ligtfte ia gewicht, is het minst brandbaar. Zodanig is de lucht, door middel van zinck voortgebragt, hebbende llegts } der zoortgclyke zwaarte der gemeene lucht. Hierop volgt de lucht uit moerasfen, welke f van de zoortgelyke zwaarte bezit, cn brandbaarer is dan de eerstgcmelde; terwyl de ontvlambaare lucht uit geesten £ deel zwaarer is , dan de gemeene lucht des dampB 4 fcriB$| i



§4 D E Z A M E N S T E L |r x N Q
kriqgs , en diensvolgcns ook brandbaare- is dau de beide vorige*. Zie hier eerst ontvlambare' lucht door middel van zinck, uk een waterig zuur'voongebragt; vervolgens die uit moerasgronden is opgevangen: cneindelyk, die door een zwaar vitrioolzuur'uit wyngeest is verkreegen.
Dertiende Proef: Een glas met ontvlambare lucht, door zinck voortgebragt, wordt aapgeftoken, en brandt met een groenachtige vlam ' Veertiende Proef: Wov.lt bewcrkllelligd als de dertiende met ontvlambaare lucht, uit moerasgronden opgevangen (c)..
Vyftiende Proef: Gefcbietf & de voorgaande met ontvlambaare lucht uk geest, door middel van vitrioolzuur verkreegen.
De Vtrklaaring van de vorming deezer brandbaare luchten en wat 'er gebeure by derzelver verbranding, zal jn de volgende verhandeling voldoende verklaard worden; en zoude, omdat zulks daar voornamenlyk te pas komt, hier een overtollige plaats beflaan. Deeze, eigenfehap van ontvlambaarheid der brandbaare lucht, verkrygt dan dezelve door tusfehenkomst der zuiVere lucht, en , evenzo als alle brandbaare voorwerpen die lucht om te ontvlammen noodig hebben zo is dezelve ook noodig , om deeze lucht' te doen
branden.
CO Om brandbaare lucht uit moerasgronden te verhagen, vutte men een wynvles vol water , en voege hier aan een trechter vahïi of 2 voet diameter. In deeze vies en trechter omgekeerd in het water gehouden, zodat de mond der vies, beneden de oppervlakte des mierasftgen waters komt, zal, als men met een flek in den grond floot, de lucht tyrjzea.



VAN HET WATER. |*
branden. Eene geringe hoeveelheid van zuivere lucht Of van de lucht des, dampkrings, waarin die zuivere lucht aanweezig is, laat de verbranding toe, terwyl dezelve lucht, zonder deeze tusfehenkomst, niet kan branden. Eene meerdere hoeveelheid, by brandbaare lucht gevoegd , doet dezelve met geweld losbarsten Wy zullen het eene en andere met proeven taonen.
Sestiende Proef: Doe onvermengde brandbaare lucht (d) in een gewoon luchtpistool; fluit hetzelve wel digt met een kurk. Men zal deeze lucht niet kunnen ontfteeken met de eleclxike vonk.
Verklaaring: Wy hebben in de zevende en tiende proef getoond , dat geen vuur zonder tusfehenkomst van dampkrings- of zuivere lucht branden kan , en dus zal men uit die proef eene voldoende verklaaring van deeze kunnen afleiden.
Seventiende Proef: Men laate een weinig gemeene lucht toe , in de volgens de voorgaande proef met ontvlambaare lucht gevulde lucht-, piftool te treeden, zo zal deeze lucht met de electrike vonk ontvlammen; indien dit echter nog niet gebeurt, dan moet men van tyd tot tyd meer
gemee-
(_d) De manier om zo veel moge/yk onvermengde brandbaare lucht , waarin geen zuivere lucht aanweezig is,. te verkrygen , is deeze: neem agt of tien deelen water, tegen een deel vitrioolzuur, vul hier mede een gewoon vlesje met een glaazen flang voorzien volkomen vol, en doe 'er een/ge ftukjes gegranuleerde zinck in; de lucht, hieruit voortkomende, is onvermengd; en onder een molglas opgevangen en bewaard, is dezelve altyd tut de gemelde proef gefchikt.
B 5,



2;J DE ZAMEKSTELLlNft
gemeene lucht toelaaten, en de ontfteking op nieuw beproeven, totdat het pistool affla.
Verklaaring : Deeze gebeurtenis, befchouwd in tegenftelling van hetgeene in de voorgaande proeftlitt gebeurde , bevvyst duidelyk de noodzaakelykheid van de gemeene of zuivere lucht, tot de verbranding der brandbaare ligchaamen.
Agtiende Proef'. Een molglas ontvlambaare lucht zal by de aanfteeking hevig ontvlammen , als men vooraf een derdedeel gemeene lucht daarby heeft gevoegd.
Negentiende Proef: Wanneer men by een molglas van die lucht, de helft gemeene lucht voegt, dan zal de ontvlamming nog heviger voorvallen.
Twimigjle Proef: By § deel ontvlambaare lucht voege men f deelen gemeenë lucht. De ontvlamming gefchied fchielyker en heviger, dan in de beide voorgaande proeven.
Deeze drie proeven dienen alleen, om de verklaaring van de voorgaande proeven te bevestigen en volkomener te maaken. De laatfle eigenfehap, die ik u van de ontvlambaare lucht toonen zal, is, dat dezelve verflikkend is voor het dierlyk leeven. Toen derzelver eigenfchappen minder bekend waaren, beproefde de Abt fontana, om dezelve in te ademen. Een gering gedeelte daarvan bekwam hem zo flegt, dat de Meer cavallo moeite had, om hem weder by te brengen. Een dier fterft ogenblikkelyk, in deeze ontvlambaare lucht.
Een en twintigjte Proef: Men plaatfe een vogel of ander ademhalend dier, onderee glas met brandbaare lucht: Het dier zal terftond verflikken. Ver-



VAN HET WATER- 27
Verklaaring : By da negende proef vind men eene verklaaring, die mede hier dienen kan. Na dat wy nu de eigenfchappen der zuivere en ontvlambaare luchten befchouwd hebben , gaan wy over om te onderzoeken , welke vcrfehiilende voorwerpen , naar de verfchillende evenredigheid van zamenvoeging deezer luchten , uit dezelve voortgebracht worden. Zo brengt by voorbeeld 3 deelen ontvlambare lucht en a deelen zuivere lucht water en %
deelen ontvlambaare lucht en 3 deelen zuivere lucht een zuurvogt te weege , in diervoegen zo als wy zo aanftonds , in de voortbrenging van het Phosphoruszuur, gezien hebben. Dit zuure vogt intusfchen, uit de beide gemelde luchten voortgebragt, is altoos gelyk aan dat zuur, 't welk tot de bereiding der zuivere lucht is aangewend. Indien de zuivere lucht door vitriool zuur is bereid, dan verkrygt men juist dit zuur weder, als men de proef verrigt. Dit heeft ook plaats ten opzichte van het falpeter en van het zoutzuur. En indien men zuivere lucht, door den groei der planten verkreegen, heeft gebezigd om de brandbaare lucht te verbranden, dan bekomt men planten-zuur. 't Is hier de plaats niet, om te vermelden , welke verfchillende vereenigingen de brandbaare lucht , behalven met de zuivere lucht , ook met andere voorwerpen aangaat, ter zamenftelling van zekere ligchaamen ; maar het zou hier de plaats zyn, om alle de proeven, tot bewys van de zo even gemelde uitkomften te verrigten dan hiertoe zoude meer dan eenen avond noodig zyn, en alzo de wyze, volgens welke deeze zuuren moeten verkreegen worden, volkomen gelykis aan die, waarmede wy uit deeze beide luchten water daarftellen; zullen wy hiertoe overgaan, en u daarvan eerst doen hooren
den



Si8 DE 7 A M E -ff S T E r. t I N- G
den merkwaardige* ilag, die de vereenigde zuivere en brandbaare luchten, by gelegenheid, dat zy vernield Worden, én het watêr maaien, te weegbrengen.
Tree en twintig fle Proef: Men bereide een mengzel van 3 deelen ontvlambaare en 2 deelen zuivere lucht. Dit mengzel kan dienen om verfcheiden proeven te doen, by voorbeeld, men vuile met hetzelve een wynvlcs, fluite die digi toe, en drukke die met de kurk gefloten overeind fbtande, onder water. Men houde vervolgens even boven de oppervlakte van het water , een brandende kaars ; opdat, als men de kurk van de vies aftrekt, de opryzende luchtbellen door de kaars worden aangeftoken. Ieder luchtbel , die vlam vat , geeft eene iherpende on krakende lbsberffing.
Drie en twmtigfte Proef: Bereid een kom met zeepwater, dat wel fehuimt en koud is. Doet vervolgens van de beide gemelde luchten eene hoeveelheid in eene blaas , die met een pyp voorzien en met eene kraan afgeflooten is. De gemelde pyp fteekt men onder de zeepzop ; de kraan geopend'hebbende en fterk aan de blaas drukkende , zullen de fchuimblaasjes boven op de zeepzop ftaande, zich uitzetten en in grooter luchtbellen veranderen , onder welke het mengzel als dan befloten is. Wanneer men aan een van deezen luchtblaazen een brandende zwavelflök brengt, zal de gemengde lucht met eenen vervaarlyken flag losbersten.
Verklaaring: Daar wy in voorgaande proeven zagen , dat de brandbaare lucht niet zonder tusfehenkomst van zuivere lucht kon branden,



tan h E £ w a t E R.
23
en dat de gemeene lucht , flegts bevattende * . deel zuivere lucht , van wegens dit h deel daartoe genoegzaam was, zo volgt daar duidelyk uit, dat zuivere lucht op zich zeiven nog veel volkomener vermoogen moet bezitten , om de ontvlamming te veroorzaken ; en het is indedaad alleen van de zuiverheid der Jucht, dat dit gebeurt. Den geweldigen flag hebben wy foetsS fehryven aan de plotzelyke vernieling deezer beide luchten, by de ontfteeking, alwaar minder éene uitzetting dan toetreeding van lucht plaats heeft. Deeze verklaaring ingezien zynde , laat zich de twee en twintiglte proef op dezelfde gronden verklaaren. Men begrypt zeer lichtelyk , dat de beiden luch* ten , by deezen fiag veroorzaakt door de ontvlam* ming, hun beginzel van warmte verliezen, den luclitvormigen ftaat verlaaten, en tot hun eigen grondbegmzels wederkeeren , en het geene wy hier gezierl hebben, is niets anders, dan het geene wy zo aanftonds, by de voortbrenging van water zien zulten met dit onderfcheidjrogthans, dat wy dan dezeproe. binnen een dik wel geflooten glas verrigten, om hes water te kunnen verzamelen.
De Heeren lavoisier en la place t na verfcheN den proeven vruchteloos te hebben in het werk gefteld, om water te verkrygen , met eenen niet genoegzame beflisfende uitkomst, gelukte het eim delyk volkomen, om uit eene groote menigte ontvlambaare lucht, en zuivere lucht, welke men dooi' gloejende buizen liet gaan en ter verbranding zamen-komen, water te maaken. Dit gefchiede in eene glarze- kick, boven de oppervlakke van kwikzilver ,
waa*-



30 de zamenstellïng Waarmede de klok afgefloten was. Zy vergaderden, op deeze wyze, zo veel zuiver water in gewicht, als de beide foorten van lucht, tot deeze proef gebezigd, gewoogen hadden. Dit water maken verwekte een groot aanzien onder de luchtkonstoeffenaars , en deszelfs toepasfing niet minder onder de Scheikundigen. Op dc waarheid van deeze proef kon men echter des te meerder ftaat maaken, naarmaate de uitkomst, waarby de proefneemers een zuur in de ontvlambare lucht zogten, tegen hun oogmerk uitviel; want zy verkreegen geen zuur, maar water.
De Heer monge , een Natuuronderzoeker te Nisma, ontdekte , zowel als lavoisier te Parys , zonder van elkander te wceten, in dezelfde luchten, de aanwezigheid van het water. Terwyl de Meer cavendisch in London , mede ter zeiver tyd een zoortgelyke proef in het werk ftelde, waarby hy ook wel water te weeg bragt, maar tevens een zuur ontdekte t het welk men echter, naderhand, bevonden heeft, dat van de onzuiverheid der ontvlambaare lucht afhing, of wel, gelyk ik nog eens gezegd heb , van eene overtollige hoeveelheid zuivere lucht. Men heeft uit 145 gemeeten pinten ontvlambaare, en 74 gemeeten pinten zuivere lucht, wegende te zamen 3 oneen 6 dragmen en 27 grein, verkregen 3 oneen 2 dragmen en 45 greinen water, terwyl de lucht, welke in het werktuig, waarin de proefgefchied was, overbleef, nog a dragmen en 28 grein gewigt behield, zo dat 'er maar een dragma en 14 grein minder water verkreegen wierd, als 'er lucht tot de proef gebezigd was, welk verl'chil, in eene proefneeming van dien aart een noodwendig gevolg moest zyn, zo van dc zamenftelling der werktuigen, van het hankkevén des
vogts



Van het water, si
vogts aan de binnenwande» van het glas, waarin de proef gefchiedde , als van de uitwaasfeming des waters, onder de behandeling, waarvoor het vogt , in den ftaat van lucht, niet vatbaar was; wy zullen'tot de proef zelve overgaan:
Vier en tvintigfte Proef: Men neeine een zeer dik glas, liefst van eene bolronde gedaante, en van grootte als een wynvles, uitwendig van eene wel fluitende kraan, en inwendig van «ene eleclrike vonk-overbrenger voorzien. Dit glas ftelle men op de luchtpomp, en maake het luchtledig. De luchtledigheid van deezen Ballon worde door toelaating van het mengzel der in de vorige proeven gebezigde luchten weder vervuld, en men hebbe flegts, door middel van eene eleótrike vonk of fchok ,- de beide luchten tc ontfteeken , wanneer men ogenblikkelyk binnen in de vies eene vuurroode vlam zal waarnemen , waardoor de lucht verbrand, en het glas genoegzaam weder luchtleedig is geworden; terwyl hetzelve met een damp vervuld is , die zich weldra tot water verdikt en aan de wanden van het glas zet. Men kan in dit glas zonder dat men hetzelve weder luchtledig behoeft te pompen , nog drie of viermaal dezelve proef herhalen , wanneer men door eene zagte uitdruiping van het vogt wel eene geringe maar genoegzame hoeveelheid water zal verkrygen , om overtuigd te worden , dat het water een voortbrengzel van deeze luchten is.
Verklaaring: De plotzelyke vernieling van deeze beide luchten hebben wy afteleiden daaruit , dat derzejver Bafes by ds verbranding beroofd



3Z de zaÜshsteuikb
roofd wordt van het Calorique , het welk iit • haar aanwezigheid den luchtvormigen ftaat onderhield. Dit Calorique gaat by deszelfs loswording tot de Ballon over. Dezelve wordt by ieder herhaling der proef warmen
Vyfen twintigfteProef: Voordat-men het vervaardigde water uit het dikke glas laat druipen, moet men deeze proef in het werkftellen; Men laat maaken een Cylindriek glas van denzelfden inhoud, als de Ballon, waarin men de luchten heeft ontftooken en tot water doen overgaan. Dit glas worde gemonteerd , van eene welfluitende kraan voorzien , luchtledig gemaakt, en aan de,na de verrigting der laatfte proef nog geflotene , ballon gefchroeft, om de lucht, die in de ballon, na de herhaalde proeven was overgebleeven , voor de helft overteneemen. Men laate vervolgens zo verre dit glas } niet tegenftaande dc toetreeding der helft van deeze overgebleeven lucht, nog luchtleedig is, het water in hetzelve opryzen , en men zal, wanneer dit glas in eenige verdeelingen gedeeld en getekend is j juist kunnen bepalen, hoe veel lucht 'er overgebleeven is, maar ook van wal zoort deeze lucht is. Men vind dat dit over» blyffel Azote is.
Verklaaring : De brandbaare lucht, hoe naauwkeurig bereid , de zuivere lucht , hoe zuiver die ook zy, bevatten beide eenig azote. Dit azote blyft, niet tegenftaande de verbranding der beide luchten, de proef doör onveranderlyk, en dit overblyffel derhalven wordt ook bevonden deeze dodelykc lucht te zyn,
Wy



V A HET WATER. 33
Wy zien dan uit deeze Proef, dat de meergemelde beide luchten, door vereeniging van derzelver beider' grondbeginzels, zuiver water daar ftellen; terwyl het Volgens deeze Synthetifche uitkomst fcheen, dat men eene Analytifche had te verwagten , en indedaad, de Heer lavoisibii heeft getoond, dat water, tot ontvlambaare en zuivere lucht kon te rug gebracht worden , langs meer dan eenen weg. Maar alzo de proeven, om dit oogmerk te bereiken, van dien aart zyn, dat zich dezelve wel in een Scheikunffig laboratorium, maar niet alhier laaten verrichten, zal ik 11 dezelvcn alleen opnoemen;
1°. Wanneer men eene hoeveelheid ongeroest yzer* vylzel met water befprengt, dit onder een bierglaasje: op een theefchoteltje plaatst, en het bierglaasje met levende kwik affluit, dan ontftaflt 'er in het glas, m eeuige wecken, ontvlambaare lucht. Deeze ontvlambaare lucht is oorfprongelyk van het water, waarmede het yzer was befproeid, terwyl de Bafis dei' zuivere lucht, het andere beftaandeel des waters, het yzervylzel tot roest, dat is , tot metaalkalk heelt veranderd, waardoor het water noch in dit geroeste yzervylzel, noch in het afgeflooten glas te vinden is.
IK Als men in een gloeijend yzer Retortje, x'oor■zicn van een flangswyze hals, opdat dezelve gefchikt zy voor de luchtwatertobbe, water laat druipen, het-welk door eene regtflandige pyp»daar aan gegoten , kan gefchieden, zo verbrand dit water, in het gloe» jend Retortje, en men verkrygt brandbaare lucht in het ontvang-glas, dat op de luchtwatertobbe tot dat einde geplaatst is , terwyl de zuivere lucht tot het metaal overgaat, en metaalkalk formeert. In meer andere proeven, welke men uitgedagt heeft, kali men s C h||



34 b e zamenstelling het water fehéiden. 't Is echter niet te ontkennen , dat de voorftanders van het Phlogiston,en, onder deezen, de beroemde Heeren priestley, kirwan en la metherie , den oorfprong der verzamelde ontvlambare lucht aan het yzer toefchreeven, Zy vielen daar door in de ftelling, dat de brandbare lucht de bafis van het phlogiston, of het phlogiston zelfs was, maar zy bevveezen dit even zo min, als de aanwezigheid van het phlogiston zelve.
De Heeren deiman , paats van troostwyic en cutiibertson, het gevoelen van het phlogiston ftcrk verdedigende , zyn, nopens dit ftuk , in laater tyd tvvyflelagtig geworden ; en hebben vervolgens een proef uitgedagt, waarby, naar hun inzien, alle bedenkingen ten voordeele van het beftaan van het phlogiston in de Analytifcbe proef des waters afgefneeden worden; in de Synthetifche proef was reeds alles buiten bedenking. De gemelde Heeren hebben gedisteleerd water , zonder eenige andere tusfehenkomst dan gouddraad en glas, beiden in dit geval niet vatbaar voor ontbinding , geanalyfeerd tot zuivere en ontvlambaare luchten. Deeze proef, welke 2 of 3 tiuren duuren kan, voor dat dezelve afgelopen is, kan men dus hier niet van my verwagten; daar zyn evenwei onder myne Hoorderen, verfcheiden Heeren, die dezelve aan myn huis hebben zien verrigten.
Ik twyffel echter geenszins , of zommigen myner Hoorderen zullen begeerig zyn, om de konstluchten, welke ik deezen avond gebezigd hebbe, te zien voortbrengen. Ik heb alle uitweidingen moeten affnyden, om den tyd tot myne verhandeling gefchikt, te fpaaren; maar het is billyk, dat ik daarentegen, aan het verlangen van de zulkcn voldoe. Ik nodige a dan myn
Mee-



VAN HET WATER. §5
ITeeren ! immers zulken uwer , die hierin eenig belang mogten ftellen , om heden over agt daagen, 's middags ten 4 uuren, de bereiding der gebezigde konstluchten te komen zien, in het Laboratorium hier nevens.
Intusfchen kan wel het onderwerp , dat ik behandeld heb, eenigen myner hoorderen niet zeer belangryk voorkomen. Indedaad, hoeveelen zyn 'er onverfchillig in , of water in zyne beginzels kan gefcheiden worden, dan niet; ten zy wy dit verfchynzel, door eene geregelde toepasfing, op veelerlei voorvallen en omftandigheden , die ons leven en arbeid verzeilen, ons ten nutte maaken. Ik meen in ftaat te zyn om dit te doen, en tevens om te bewyzen, dat wy veele natuurlyke omftandigheden, of geheel niet, of gedeel» telyk, of verkeerdelyk verklaard hebben, vóór dat wy kennis aan dit leerftuk hadden.
Verwagt dan heden over acht daagen van my, eene zodanige toepasfing op eene menigte van omftandigheden , in de Natuur- Schei- Genees- en Huishoudkunst ; en vereert my met uwe aandagtigc tegenwoordigheid.
*
C ^ Zo



TWEEDE VERHANDELING
OVER DE
ZAMENSTELLING
VAN HET
WATER.
Z/o zeer ik in myne voorige Verhandeling my opzettelyk hebbe toegelegd, om u, door eene juiste kennis der zuivere en brandbaare luchten, van trap tot trap inteleiden tot de fynthetifche waterproef, zo zeer heb ik my zorgvuldig gewagt , om toepasfingen te maaken , fchoon dezelven dikwerf dadelyk uit de proeven voortvloeiden. Hoe zeer u dit fomtyds aangenaam zoude geweest zyn , befloot ik nogthans, de proeven met de gemelde konstluchten eenen geregeldenloop te geeven, eensdeels, omdat ik dagt, dat ik uwe denkbeelden beftendig van myn groot oogmerk , te weeten, de nieuwe leer der zamenftelling des waters, zoude aftrekken; en anderdeels, dat ik dikwerf in onvermydelyke herhalingen zoude zyn gevallen. Liever fpoede ik my dan , de uitkomften der proeven afzonderlyk ter toepasfing te brengen , tot nut en voordeel der gemeene huishoudelyke zaamenleeving, en der daartoe betrekkelyke kunflen en wetenfehappen.
Veelen myner Hoorderesi vertrouwe ik, dat werke-
lyk



DE ZAMENSTELLING VAN HET WATER. 3?
]yk, verfcheidèn en dadelyk onder het oog vallem'e nuttigheden en voordeden van de uitkomst eeniger proeven zullen afgeleid hebben. Maar andere voordeden^, die door reeds verkreegen kundigheden in het nieuw fystema van Scheikunst, en voorts, door zamenftelling van daaruit voortvloeiende denkbeelden, moeten gezogt worden , zullen minder onder het oog gevallen zyn.
Ik zal uwe opmerkzaamheid daaromtrent, zo veel myn vermogen toelaat, te hulp koomen; immers zyn wy thans in ftaat gefield , om veele verfchyn zelen te verklaaren , waarvan wy te vooren , of geheel geen, of zeer onvoldoende reden konden geeveu. Verfchynzelen die zich nu, door de Scheikundige kennis des waters, gemakkelyk laaten verklaaren ; en die wy ook dan eerst, naar deeze verklaaring, met nut kunnen toepasfen. Verwagt echter niet van my, dat dc optelling van nuttigheden en voordeden , die ik u doen zal, ten opzichte van derzelver uitgebreidheid vollee» dig zal zyn. Waar toch komen de kun (ten in eenen fprong tot volmaaktheid , of tot de volledigfte uitgebreidheid ? 't Was immers door alle tyden heen een naarflig onderzoek, waardoor dezelve zyn opgefteegen. En in zo verre myne pogingen hierin gebrekkig bevonden worden , zal het my zeer verblyden, indien ik dit onderwerp door anderen zie uitbreiden. Vereert my met uwen gewoone aandagt en milde toegevenheid!
Heb ik dan getoond , dat, wanneer men van de gemeene dampkringslucht het zuivere luchtdeel affcheidt, het overgebleeveue deel (Azote), doodelyk voor dë C 3 adc;c-



3S DË ZAMENSTELLINS
ademhaling, en ongefchikt voor het vuur is, Dat
men, door vereeniging van die beiden, weder dampkringslucht daar ftekle; heb ik doen zien, dat zuivere lucht, al of geen lucht is , nadat het Calorique daarmede vereenigd, of in vryheid getreeden is; en blykt het dus, dat de gemeene dampkringslucht uit meer dan één beginzel is zamengefteld; dan moet het, diensvolgens, voor een beweezen waarheid aangenomen worden, dat de lucht, zo min rif het water, onder de hoofdftoffen behoore. Dit is een der voornaamfte bepaalingen , welke myn behandeld onderwerp kan opleveren, maar verder:
Zedert wy de wegen kenden , langs welken het water kon gefcheiden en weder zamengefteld worden , is het dat wy konden bepaalen den oorfprong des waters, en wederkeerig der zuivere en ontvlambare lucht; zonder water immers, zonder deszelfs zamenftellende beginzels, hebben wy gezien dat het niet mogelyk is , deeze luchten voorttebrengen. Overal waar water gedecomponeerd wordt, ontftaan deeze luchten , of de grondbeginzelen van die luchten voegen zich in eeuen vasten ftaat by andere ligchaamen. Zo voegt zich by voorbeeld de zuivere lucht, het eene beftaandeel des waters, by eenig metaal tot roest, of tot verkalking, terwyl de ontvlambaare lucht het andere beftaandeel des waters met het beginzel van warmte vereenigt, ais een luchtvormige vloeillof in een glas kan worden opgevangen , of uit de moerasfen in den dampkring treed. In den groei der gewasfen gebeurt juist het omgekeerde , want aldaar gaat de zuivere lucht over in den dampkring,terwyl de bafis der ontviaiübfiare lucht, de masia van het gewas aankleeft. Wy nullen ftraks,als wyvan het nut der groei-
jing.



VAN HET WATER. 39
Jj'Hg fpreeken , dit laatfte breedvoeriger aantoonen.
Iutusfchen blykt het allerduidelykst, dat de bafis der zuivere en brandbaare luchten in het water liggen, en den ftaat van lucht, door bykoming van het beginzel van warmte, aanneemen, zo dat het water lucht, en wederkeerig de lucht water voortbrengen. Welk een licht kan dit niet byzetten , in Meteorologifche waarnecmingcn !
Zien wy derhalven uit de moerasgronden brandbaare lucht opryzen, iets dat voor 20 jaaren nog onbekend was, een brandbaare lucht te zyn, en welke men zedert met duizenderlei gisfingen getracht heeft te verklaaren, wy behoeven,met ons leerftuk gewapend, naar geen geheimzinnige oorzaak dooiende om te zien. De rotting, een decompofitie des waters ten gevolge hebbende , gelyk wy zo aanftonds nader zien zullen , moeten rottende plantgewasfen dezelven uitftooten, en de voortgebrachte lucht uit het moeras doen opborrelen. Ook zal het yzerertz van moeras en veengronden, zich met het plantaartig zuur der verrotte gewasfen vcreenigende, de ontvlambaare lucht uitgeeven; terwyl de ertz, het andere beftaandeel des waters: te wecten de bafis der zuivere lucht, aanneemt.
Zien wy ontvlambaare lucht, van zinck of yzer en vitrioolzuur voortbrengen , en tevens dat zulks niet gefchieden kan zonder byvoeging van ten minftcn vier deelen water, ten opzichte van het zuur (Y), en zien
wy
(*) Men bevind dat 100 g> yzer, tot metaalkalk overgegaan , met 25 fg gewicht is vermeerderd. Deze gewichts vermeerdering is het Oxygene of zuure /lof des waters , terwyl hit hydrogéne of brand/lof dis watersi zich in vereentC 4 ging



4° DE ZA MEN STELLINO
wy dat het gebezigde zuur het vermogen behoud , affl, . na de bewerking, nog even veei loogzoutte verzadigen , en de zinck loslaat , zo befluitcn wy daaruit, dat deeze lucht noch uit de zinck , noch uit het vitrioolzuur is voortgebragt , maar alleen uit het bygevoegde water (f).
Willen wy den oorfprong weeten van ontvlambaare lucht uit wyngeest , door het zwaar vitrioolzuur voortgebragt , zo letten wy daarop , dat , terwyl dit Zuur het Oxygéne der waterige deelen des wyngeests van de aetherifche olië losmaakt, zich dat Oxygéne met eeaige brandbaare deelen tot plantenzuur vcreenigt , (zoals wy het altoos by het vitrioolzuur, iji de Retort, na de destillatie van het pynftillend vogt van Hofman aantreffen) terwyl de bafis der ontvlambaare lucht , nu mede uit de waterige deelen los geworden , en in vereeniging getreeden met het beginzel van warmte, zich tot ontvlambaare lucht verheft.
Zie
riging met het Calorique ontvlambaare lucht vormt, leder Paryfer fa yzer ftheidt uit het water 9302 [Cubiekl duimen lucht,
(f) Vitrioolzuur, zonder tusfehenkomstvan water, maakt geen effervefcemie met metalen; de reden daarvan is, dat dit zuur, te zwaar en te weinig met water voorzien zynde, geen voorraad heeft van oxygene en hydrogéne, om aan de eene zyde metaalkalk te maaken , en aan de andere zyde brandbaare lucht te vormen. Maar voegt men hier water genoeg by , dan gelukt de proef terftond, terwyl het vogt, waarin het metaal opgelucht is, evenveel hogzeut aanneemt, mddelerwyl de kali des metaals nederdaal; /en bewyze, dat V geen zuur tot de vorming der brar.dhaare lucht en me* ïaai'calk vernield was.



VAN HET WATER. 4$
Ziedaar den oorfprong der brandbaare lucht uit geesten.'
Vinden wy in de plantgewasfen eene onbefef baare menigte brandbaare lucht , by elke verbranding, zo befluiten wy, met deeze kennis nu gewapend , dat de plantgewasfen dit weezen van het water by den
groei ontleend hebben. Vinden wy al verder,
dat deeze ontvlambaare lucht in alle de deelen van het dierlyk ligchaam , byzonder in de beenderen, in dezelfde maate, en op dezelfde wyze, en van denzelfden aart aanweezig is , zo bepaalen wy , dat onze ligchaamen dezelve , of van het water zelf onmiddelyk , of van onze voedzels ontkenen , want onze yoedzels zyn of plantgewasfen , of zyn van dezelven oorfprongelyk , zo als by voorbeeld het vleesch der dieren, dat wy eeten , mede van de planten zyn oorfprong heeft. Wy zullen ftraks aanleiding krygen, om meer byzonder over dit ft.uk te fpreeken. Thans is het genoeg, om te doen opmerken, dat zo wel de deelen der dieren als de gewasfen , uit de analyfis des waters, de ontvlambare lucht ontkenen.
Daar wy de eene ontvlambaare lucht zwaarder dan de andere aantreffen en juist ondervinden , dat ook die zwaardere het brandbaarst is, zo mogen wy gerust vermoeden, dat dit voorvalt, om dat tot de h'gtfte lucht minder, dan tot de zwaarfïe, van derzelver bafes zyn aangewend. De zwaarfte lucht verkreeg meer Hydrogéne , en dit laatfte vorderde meer Calorique , en juist daarom is dezelfde ook zwaarder en brandbaarder.
In het begin deezer eeuwe, en dus met het aanbreekend licht der Scheikunst, leefde de beroemde stahl. Deeze bragt eene ftelling ter baane , volgens welke men zedert dien tyd in ftaat was, eene menigte Scheien 5 kunftige



41 BE ZAMENSTELLIN6
kunftige verfchynfels te verklaaren. De ftelling kreeg in de fcheikuudige waereld eene zo grooten trap van waarfchynlykheid , dat dezelve algemeen wierd aangenomen , totdat de Scheikunst met eenen tak, teweten de Luchtkunde, vermeerdert wierd.
Hy meende l\ dat 'er een gelykaartig hoofdftoffelyk vuurweezen, als beftaandeel , in alle ligchaamen aanweezig was. Dit weezen noemde hy Phlogiston. 11°. Dat dit vuurweezen, dit Phlogiston de oorzaak
was , van de brandbaarheid , van de kleuren
der ligchaamen, van de fcherpte der zouten, —
van het roet, van den glans der metaalen, en —
van den zamenhang der meeste voorwerpen, in het ryk der Natuur.
111'. Stelde hy vast, dat alle ligchaamen van dit Phlogiston beroofd, hun zamenhang verliezen, zo dat turf en hout, by de verbranding, tot asch, de glansryke metalen in het vuur tot kalk verteeren , en de ligchaamen der verftorvenen tot ftof vergaan.
Indedaad, deeze Hellingen, waaraan de uitkomst van ' veele zaaken in de natuur en kunst zelve zonaauwkeurig fcheen te beantwoorden , zo zelf, dat een verkalkt metaal , door byvoeging van dit vermeende Phlogiston , tot glansryk metaal wederkeerde, kreeg een beweezen aanzien, en dit gevoelen wierd algemeen aangenomen. Zolang nu ons leerftuk , de Analyfis des waters,onbekend was,hebben wygecn genoegzaamen grond gehad , om het beftaan en de aanweezigheid van het Phlogiston te ontkennen; integendeel men heeft om een aantal van verfchynzelen te verklaaren, het Phlogiston moeten inroepen , hoe zeer nimmer eenig dugtig bewys voor hetzelve is aangevoerd, en deszelfs ingebeeld aanvveezen alleen loutere vcronderftcllihg was. Thans



VAN HET W A T £ R. 43
Thans is de Scheikunst van dit harsfenfchimmig gedrogt ontflagen, en zy is met een zelfftaudig weezen, dat gezien en gevoeld kan worden, verrykt. Een weezen, dat, door vereeniging met verfchillende lig-
chaamen, byzondere modificatiën aanneemt. By
voorbeeld, wy fpreeken van het Oxygéne, dat, nu eens vereenigd met het beginzel van warmte, zich als een luchtvormige vlociftof vertoont , dan eens vereenigd met brandbaare weezens, zuuren daarfielt, dan eens in vereeniging met de vlug - loogzoutige lucht, falpeter, of, door verfchillende rusfchenkomften , zeezout en andere zouten daarltelt, dan eens, in vereeniging met de metaalen, de roest verwekt, dan eens verbonden met hydrogéne , water maakt, dan eens met koolftof vaste lucht, en eindelyk , om niets meeraantehaalen, met het verhakkend deel van onze dampkringslucht in vermenging getreeden , onzen voor de ademhaling gefchikten dampkring formeert.
Voelden wy,by de vermenging van vitrioolzuur en water, de warmwording deezer vloeiltoffen , wy leerden daar door kennen het ontfnappen van het beginfel van warmte, in alle vaaten, waarin, en aan alle ligchaamen,waaromtrent de verdwyning van dit beginzel voorvalt; deeze warmwording voelende, kunnen wy befluiten, dat eene verandering in cle voorwerpen welken wy onderzoeken , voorvalt. Wisten wy te vooren de mogelykheid niet te beredeneren, hoe in een linkje kryt of falpeter, hoe in veele andere voorwerpen, zulk eene verbazende hoeveelheid van lucht kon aanweezig zyn , wy kunnen , zo dra wy het denkbeeld verkreegen hebben , dat deeze lucht niet in den ftaat van lucht, maar flegts met derzelver grondflag in de ligchaamen behoefde aanweezig te zyn, en door aanneeming



44 D k 2 A M K N S T E t L 1 N 6
neeming van het beginzel der warmte , in die uitgebreidheid te voorfchyn kan treeden , bevatten, hoe zulks gefcbleden kan , en hoe de bafis eener lucht, dit beginzel van warmte verlaatende, tot eene vaste en wigtige zelfltandigheid terug keert. Wisten wy, voor deezen, de verfchillende hardheid in de zamenftelling der ligchaamen niet te verklaaren, en waarom een diamant zo veel harder is dan glas, glas zo veel harder dan porcelein, ftaal zo veel harder dan yzer, wy leiden dit thans duidelyk af van de bygevoegde hoeveelheid van het Caloriqué , zo dat dit beginzel de ligchaamen hard maakt , of vloeibaar , of luchtvormig. Wil men een voorbeeld, ffel u dan voor, dat zuivere en brandbaare lucht, van den overvloed deezes beginzels beroofd, water maakt; dat water, van dit beginzel beroofd, hard ys wordt ; zo dat wy met regt befiuiten , dat het Calorique eene voorname rol in de natuur fpeelt. Maar hoe veele andere uitkomften in de Scheikunst kunnen door deeze ondervinding van het Calorique niet verklaard worden? by voorbeeld, zien wy water, op het vuur kokende, zich tot dampen vormen , zo befluiten wy nu , dat zulks alleen door het op het vuur verkreegen beginzel gefchied , en wy leiden 'er tevens uit af, waarom kokend water geen fterker hette dan die van 212° kan aanneemen; want, zo dra met deeze hette , het water het beginzel van warmte loslaat , zo dat hetzelve met de dampen ontfnappen kan, is het zeker, dat telkens uit het kokend water zo veel van dit beginzel van warmte met de dampen opklimt, als het vuur daarby voegt , tot dat al het water uitgedampt is. Even zo zien wy in eene omgekeerde reeden, dat de dampen, in de koude verdikkende , haar aangenoomeu beginsel van warmte
veii



van het WATER.» 4<j
verliezende , zich tot water moeten verzamelen of zamenvoegen.
't Was zedert veele jaaren een geheimzinnig verfchynzel, dat de metaalen, indien dezelve tot metaalkalken veranderden, in gewicht toenamen. In het begin deezer Eeuwe ontdekte dit eenen voornaam Scheikunstenaar van zynen tyd, den Heer jean rey. Hy Helde vast, dat dit gewicht door toetreeding der lucht veroorzaakt wierd. Hoe zeer dit ftelfel waar was, verdween hetzelve zonder door hem, of door iemand verdedigd te worden, of hetzelve met proeven te bevestigen. De beroemde Apothecar en Chemist Meyer te Berlin ondervond ook deeze gewigts vermeerdering; hy befloot, dat het vuur, indien hy de
metaalkalken langs den drogen weg , of dat het
loogzout, indien hy dezelve metaalkalken langs den natten weg bereid had — die vermeerdering van gewicht daaraan gelegd hadden. Hy nam vervolgens waar, dat zich de aangenomene zwaarte der metaalen wederom door vuur liet uitdryven, door vuur, aan het welk hy te vooren het vermogen toegekend had , 01a b«t gewicht der metaalen te vermeerderen, zonder de tegenftrydigheid van dit gevoelen optemerken : en niettegenftaande hy van de zuuren, tot zyn metaalontbindingen gebezigd, ondervond, dat zy het vermoogen om loogzouten te verzadigen behielden, kwam hy nimmer op het denkbeeld, dat deeze zuuren, by de ontbindinge der metaalen gedecomponeerd wierden, uit welke decompofitie hy anders zoude hebben kunnen afleiden , dat zich de bafis der zuuren met het metaal tot metaalkalk vereenigd had.
Het metaal, dat tot metaalkalk overgaat, vermeerdert doorgaans f in gewicht of iets minder. Dit gewicht



46* DE 2AMENSTELLING
wicht is de bafis der zuivere lucht; daar wy nu eer-^ tyds meenden , volgens de leerftellinge van staiil dat bet metaal, indien het tot metaalkalk overging, van zyn phlogiston wierd beroofd, waardoor het metaal eene gewichtsvermindering moest onaergaau, aangezien men aan het phlogiston geen negatief gewicht , dat is minder dan niets durfde toefchryven, zo moest men allerlei zotternyen , als hulpmiddeltjes om zich te redden, by de hand neemen. Thans daar wy waeten, dat het een grondbeginzel is, dat gewicht en beftaan heeft, en als Oxygéne by eenig metaal wordt gevoegd om metaalkalk te maaken, is de zaak natuurlyk en eenvoudig. Indedaad een uitmuntend voordeel voor de Scheikunst , en een onwederfpreekelyk bewys , tegen de aanwezigheid van het Phlogiston.
Zien wy nu , hoe groot de verwandfehap is van de bafis der zuivere lucht tot de metalen , en byzonder tot het yzer, wy verklaaren als dan, waarom het water zo fterk het yzer doet roesten, en wat wy doen' kunnen , om het yzer tegen roest te beveiligen. Die weg word ons van zelf aangeweezen. Willen wy de reden weeten, waarom in de zuidelyke en tevens vogtige landen, de metalen fpoediger verroesten , dan in het koude en drooge noorden, en waarom in gevangenisfen, kelders en hooien, het yzer vergankelyker is dan in de openbaare lucht , wy vinden het een en ander in de vogtigheid der lucht en in de ontbinding des waters.
Vestigen wy het oog op de vernieling of fnelle vergankelykheid veeier dingen , zo lette men flegts op de vryen toegang der zuivere lucht tot de voorwerpen, en wy zullen bevinden, dat die dingen, welke het
fpoe-



VAN HET W A t E R. 47
fpoedigst vergaan, in eene nadere betrekking (taan tot de zuivere lucht, dan anderen. Dit leert ons om drooge dingen, zo wel als geestryke en andere vogten , van de gemeene lucht aftefluiten , en tegen de vergankelykheid in veiligheid te nellen.
Ondervinden wy den fpoedigen voortgang der rotting omtrent dierlyke zelfftandigheden, en de medewerking van het water ; de geneeskunst wapent zich om dit tegentegaan en te fluiten, 't Is thans eene beweezen zaak , dat de rotting eene ontbinding des waters ten grondflag heeft, en dat wy het Oxygéne , het eene beftaandeel des waters , als de oorzaak van den eerften trap der ontbindiug, te befchouwen hebben.
Is nu dit Oxygéne de oorzaak van den eerften trap van ontbinding, dan volgt dat zy de oorzaak is der gisting, en vaste lucht moet kunnen voortbrengen, en indedaad, men vind niet alleen, dat zyde oorzaak is der voortbrenging van die lucht, maar dat zy een der beftaandeelen van deeze vaste lucht is; welke vaste lucht eenmaal gevormd, en uit het voorwerp ontweeken zynde , den verderen voortgang der gisting, de zuurwording, en eindelyk de geheele verrotting zelve ten gevolge heeft.
Voegen wy by deeze ondervindingen, daar de warmte de ontwikkeling der vaste lucht bevordert , dat het dan ook klaar is , waarom eene doorgaande hette de ontbinding des dierlyken ligchaams verfnellen kan, en eene vriezende koude, die geen ontwikkeling van vaste lucht toelaat, en het water verftyft, deeze ontbinding volkomen weeren moet; zo befluiten wy te regt, dat deeze kennis voor den brouwer en den brander in het bereiden van gest van groot nut kan zyn. Nog meer: wy lee-ren hier al verder uit, waarom de
gezond-



4? DE ZAMENSTELLINC!
gezondheid der nienfchen in koudere luchtftreeken , beftendiger en hun leven duurzamer is , dan de gezondheid en de duurzaamheid des levens van nienfchen , die heeter gewesten bewoonen. Deeze en meerandere ondervindingen, vergeleken met de oorzaaken , zyn, voor den Wysgeer zo wel als voor den Geneesheer, van een gewichtig nut en uitfteekend voordeel.
Heeft men in de verdrogende zanden van Lybie, ongebalfemde Mumiën gevonden , door het bederf niet aangetast , men kan zulks toefchryven aan de uitdroging, en aan een fchielyk verlies van de waterige zclfftandigheden des ligchaams.
Hebben verfcheiden volkeren dezelfde wyze der aloude /Egyptenaren, in het balzcmen der lykcn, niet met eene goeden uitflag kunnen volbrengen , laaten wy ons eens hunne drooge en met vaste lucht vervul, de catacomben , of onderaardfche begraafplaatfen , voor de verbeelding brengen , en wy zullen bcfluiten, dat de droogte van een land, alwaar het nooit regent , de fchikking der begraafplaatfen, alwaar de overftrooming van den Nyl geen toegang vond, en de buitenlucht gekeerd wierd , hunne lyken tegen het bederf bewaarden. Voegen wy hier by, dat de Salpeter, waarin de lyken, terftond na den dood, ~o dagen lang gelegd wierden , alle eerfte en volgende aanleidingen van vergankelykheid affneed, zo dat 'er gelegenheid genoeg overbleef, om het ligchaam te verdroogen en een mumie te verwekken.
Ziedaar, Myne Heeren! een der duisterfte en natuurlyke voortbrengzels, tot op dit ogenblik aan verkeerde omftandigheden toegefchreeven, met weinig woorden verklaard.
Men



VAN HET WATER, /fj>
Men was nog voor eenigen tyd in het denkbeeld, •dat zwavel, Phofphorus , Campher en andere brandbaare zelfftandighedcn, zamengeftelde voorwerpen -waaren , welke van het ingebeeld Phlogiston gefchejden zynde, zuuren voortbragten. Maar thans is het zonder bedenking , dat deeze gemelde dingen enkelvoudige beginsels zyn, en dat dezelve * by de verbranding, het zuurmakend beginzel Oxygéne uit het zuivere luehtdeel van onzen dampkring aanneemen , en tot zuur overgaan, waaruit dim volgtj dat de zuuren ; die men voor enkelvoudig aanzag 4 zamengeftelde ligchamen zyn. Zo maakt, by voorbeeld, de vereeniging va;i het moffet van onzen dampkring met zuivere lucht" falpeterzuur, — de verbranding van Phosphorus, door vereeniging der zuivere lucht, phosphoruszuur; — de verbranding van campher; campnerzuur, — de verbrauding van hout, plantenzuur, van zwavel, vitrioolzuur ; — en het is waarfchynlyk, dat de Engelfche Fabrj■ keurs der vitrioololie tot geen andere einde de falpeter' gebruiken, dan om de zwavel by de verbranding in ö« gelegenheid te ftellen van eene ruime genieting der zuivere lucht; Zeker ishetintusfehen, dat, niettegenftaande* dé zuivere lucht de zuuren uit deeze voorwerpen helpt daarftellen j de byzondere eigenfchappen deszer lucht de wyziging van het zuur bepaaien iiaar den aart van bet voorwerp , waaruit de zuivere lucht bereid is; De kennis aan alle deeze zo fchcone fcheikundige byzonderheden en meer anderen, in dé zamenftelling van zuuren en zouten ,• hebben wy aan de gefchiktheid der zuivere lucht en derzelver Bafigdank te weeten. Dan al verder t
Meenden wy tot hiertoe;1 dat de gepérfte oliën dc:: ouderdom ranfig, lymig eri wit wierdcri , wy dwaal» Mtii 'i Is niet jlctoir ouderdom , dat dezelve oliën



5» DE ZAMENSTET, LINO
veranderen. Indien men eene geperfte olie flegts voor het zuivere luchtdeel onzes dampkrings afgeflooten bewaart, zo zal deeze olie vloeibaar", fmakelyk en onveranderd blyven. De grondflag der zuivere lucht , zynde het zuurmakend beginzel (Oxygéne) vereenigt zich door eene nadere affiniteit met de olie, maakt dezelve rinsch van fin aak en taay van zamenhang, op dezelfde wyze als alle onze vettigheden door zuuren lyviger en flyver worden. Ziedaar het geheimzinnige van de iierkhcid der olyfolie ontdekt, waarin tevens eene vvaarfchouwing voor den oliekopcr te vinden is, zo wel als voor allen die olie persfen: te weeten , dat zy flegts zorgen, om de aflluiting der zuivere lucht volkomen te verzekeren. Ook beren wy hieruit, daar men, door deeze ondervindingen geflerkt, aan harder vettigheden eene meerdere hoeveelheid zuur, dan aan zngtere toekennen moet, zo als by voorbeeld, dit onderfcheid plaats heeft tusfehen fchaapenvet en varkensreuzel;— dat eene kundige toevoeging van zuur, week vet harder moet maaken. En indedaad, ik heb beproefd en ondervonden, dat door de byvoeging van het zuur des aluins, week vet harder wordt. Dit is van nut voor den fmeerfmelter en kaarsfenmaker.
De bruinwording der gedisteleerde wezeniyke oliën der planten, als ook der fyne dierlyke oliën, is mede aan de bykoming of toetreeding der zuivere lucht toe te fchryven. Alle Scheikundigen en alle Olieftookers kennen het verlies der vloeibaarheid en bruinwording der wezeniyke oliën. Zy weeten hoe ras de helderde dieren- olie van dippel hoog gecotileurd en zwart wordt. Maar niemand kon dit verfchynfel naar waarheid uil leggen, voor dat wy kennis hadden aan het grondbeginzel der zuivere lucht. Dit
fcrcnd.



VAK HET WATER. §i
grondbeginzel treed in de dierlyke olie , vereenigt zich met derzelver Hydrogéne, fcheidt de koolltof af, en maakt water, terwyl de olie, door deeze affcheiding der koole , bruin en eindelyk geheel zwart wordt; zuivert men deeze olie door distillatie andermaal, zo bevind men, dat de zwarte brooze kool dadelyk agterblyft; en ftelt men de heldere overgehaalde olie flegts eenige minuuten weder aan de gemeene lucht bloot, zo wordt dezelve terftond bruin, en de overgang der zuivere lucht- duurt zo lang, tot dat deeze olie geheel in water en kool veranderd is. Ik heb, met eene kleine hoeveelheid deezer olie , op volkomen zuivere lucht •geplaatst, zeer gemakkelyk een lucht-ydel gemaakt, omdat deeze olie, de zuivere lucht, zoals gezegd is, piet byvoeging van derzelver watermakend beginzel, decomponeert tot water en de lucht wegneemt. Indjen wy in aanmerking neemen, welke valiche yerklaarin? gen van dit yerfchynfel niet ai gegeeven zyn, hebben wy te meer reden, om het juiste fchoon der nieuwe Theorie in de Scheikunst te bewonderen. En wan: neer wy, by deeze bruinwording der dierlyke olie, door de zuivere lucht, in aanmerking neemen f dat de zuivere lucht het meest aanweezig is in den dampkring, daar de weeligfte groei der planten plaats heeft, en dat de weligfte groei in de warmfte landen voorvalt, en tevens dat de menfehen, in het gemeen, aldaar het bruinfte van couleur zyn, zou men dan niet moogen gisfen , dat deeze bruine couleur van de losT laating der koolftof in de huid veroorzaakt wierd ? Komt iemand deeze ftelling te ongegrond voor , en kan ik dezelve niet genoeg bevestigen ; zo mag ik 'er tog by voegen , dat men te letten hebbe, pp het verfchil yan de couleur der Franfche Natie , zo als d;e in het D % uopir



5* de zamenstellins
noordelyk, met betrekking tot die van het zuidelyk deel van Frankfyk leeft. Dat men te letten hebbe op het verfchil der couleur van den bruinen landman, die hl de zuivere buitenlucht verkeert , en van den bleeken fladbewooner, die binnen de muuren eene onzuivere* lucht inademt, terwyl hy, die in de gevangenis opgeflotcn is, nog bleeker aanzien verkrygt. Ik ontken hiermede echter niet den invloed, die de zonnefchyn op de huid veroorzaakt , en die zich des zomers op veele menfchen duidelyk laat zien, maar die ook des winters weder verdwynt en dus onbeftendig is. Geen wonder derhalven , dat de Geneeskunstvoor zwakke tedere geitellen het buitenverblyf boven het ftadslcven aanpryst, en de kragten des ligcbaams door den invloed der lucht alleen doet wederkeeren; maar dit leerde ons de ondervinding, vóór dat wy het konden verklaaren.
Bleek het door de proeven van du hamel en vah helmont, dat een boom, geplant in aarde, die vooraf gevvoogen was, het gewicht der aarde niet verminderde, niettegenftaande de boom in den groei eenige honderd ponden in gewicht was toegenomen , zo dat die boom dus geen grein van de aarde ter zyner zamenftelling had ontleend , zo trok dit wel byzonder de verwondering der wysgeeren, en deed hen naar verklaaringen omzien ; maar het was eerst na de ontdekking der ontleeding en wederbrenging des waters , dat de verklaring juist kan worden opgegeeven : Zodra wy wisten , dat het water uit twee beginzelen beftond, was het klaar, dat de groei in het gewas niets anders is, dan eene natuurlyke fcheikundige werking, waardoor het water wordt geanalyfeerd tot zuivere lucht, welke wy ondervinden uit de planten uittewazemen,
en



VAN HET-WATER.
53
en tothet grondbeginzel der ontvlambaare lucht [Hydrogene)te behooren, welke tot de zelfftandigheden der plant of des booms overgaat, en vanwaar deezen alleen hunne brandbaarheid en gewicht bekomen, 't Is waar, dat de tusfehenkomst der aarde veel toebrengt aan de fchoonheid en volkomenheid der gewasfen, maar het is ook niet minder zeker, dat indrooge aarde, zonder water, geen grasfeheutje groeit of wortelen fchiet , en terftond verdort; terwyl in het water de bloembollen, de kruizemunt, het riet, en in 't gemeen alle waterplanten zeer weelig groeijen.
't Volgt al verder van zelfs, waarom de uitgebreidheid en dikte in de zoorten van boomen of planten zo aanmerkelyk verfchillen; want hoe meer water een boom of plant tot den groei geniet , hoe dikker en uitgebreider deeze worden, maar ook'hoe broozer hunne zamenftelling is. Men heeft zich flegts tot een voorbeeld voorteftellen den voofen Waterwilg, of den witten Abeel , en deezen te vergclyken by den vasten Eyk. Aan de eerften zal in tien jaaren zo veel hout groeijen, als aan den laatften in 40 jaaren, maar ook zal de laatfte zo veel minder water tot zyne zamenftelling ontbinden. Men vind van deeze ontbinding des waters , en tevens van het daar door vermeerderend gewicht der gewasfen, een aanmerkelyk bewys in den groei van fappige waterplanten, en zulken die op de duinen groeijen. De eerften wazemen zes- en agtmaal zo veel zuivere lucht uit dan de laatften, en groeijen dus in evenredigheid fpoediger dan deeze. Dit moest ook noodzakelyk volgen, indien 'er eene gelykheid in de affcheicling van de grondbeginzelen des waters zoude plaats hebben, en zonder deeze was de natuurlyke werking van den groei onmogelyk, D 3 Deeze



$4 DE ZAME NS TELLING
Deeze waarheid in de meer of mindere decompofitië des waters van groeijencie planten, is zo zeker, dat het my by de ondervinding geblëëkéri is, dat de huislook (fédum) en dê hemelslleutel (lekphium), nadat aie bei jen van de wortelen beroofd zyn, nog eenigé Hagen aanhouden , om zuivere lucht voorttebrengen, voedende zich met de eigen zappen, terwyl de van wortelen beroofde huislook, op water gefield, door nieuwe wortelen te fchieten , het gebrekkig vermogen, om deeze lucht in volle kragt uittewazemen ; en tevens om in zelfilandigheid te kunnen toenecmen ■ tracht te vergoeden.
Geduurcnde dat de bafis der brandbaare lucht, door den groei , uit water overgaat tot de zelffiandW.eid der gewasfen, ontfangt de bafis der zuivere lucht j door dc warmte en het licht der zonne. het beginzel van warmte , en wordt eene luchtvormige vloeiflof, en wel die welke wy door proeven hebben leereri kennen. Ieder fpruiije, ieder blad van eenen boom, ja ieder zogenaamd onkruidje, datwy uitwieden, of onagtzaam met voeten treeden , (lort deeze zuivere lucht op de gunstigfte wyze in den dampkring : liet vruchtdragend koorn en de fchraale heide , zo wel als de aangenaam riekende lavendel , en de doodelyke ftagtfehade, werken hierin te zamen.
_ Zien wy deeze analytifche werking van den groei at dieper in , en dat de Voortgebrachte zuivere lucht, (die tot bafis het zuurmakend beginzel heeft,) met brandbaare weezens in verbinding getreeden, zuuren voortbrengt, zo wordt het vvaarfchynlyk, dat zommige deelen van het zuurmakend beginzel, met het brandbaar weezen van het gewas in verbinding treedenden het plantenzuur doen ontfhan. Eu ziedaar de geboorte



VAN HET WATER.
55
boorte der vruchten ! welke geuren eener wynachtige riuschheid van appelen, van druiven, van perliken, citroen- en chinaasappelen l maar ook welk eene verfcheidendheid , afhangende echter van byzondere eigenfchappen , der zaden ingefchapen ! Met is dan uit de analyfis des waters , dat wy dc verkwikkelykfie vruchten verkrygen ,. en dat de wyn voorkomt.
Deeze natuurlyke werking van planten en boomen, laaten in den groei dezelven niet toe, om in volkomen zuivere lucht te leeven, omdat zy aan dezelven hunne bewerkte zuivere lucht niet kunnen overgceven, en daarin ecnen evenredigen wederftand ontmoeten, terwyl dezelven in onzuivere lucht of moffet weelig groeijen. En wanneer de planten of boomen in den groei het zonnelicht niet kunnen bekomen , kan zich het beginzel der warmte ook niet verecnigen met de bafis der zuivere lucht, om dezelve vervolgens uitte» wazemen. Dit is het geval des nagts, en op donkere voor het licht befchaduwde plaatfen. 't Is waar, de natuur fpant al haare kragten in , en doet de ranken en takken aldaar hoog opfchieten, maar de Hengen en blaaden zelfs blyven geel of ligt groen , en hier volgt al verder uit, dat de groene couleur afhangt van de uitwazeming der zuivere lucht , en dus van eene gelykmatige decompofitië des waters. Wie uwer weet niet, dat de uijen, aardappelen, zuikerey en andere gewasfen in de kelders geel uitlopen ? en wie zal nu niet het door my verklaarde al mede op deeze uitkomst toepasfen ? Wie zal nu niet daaruit kennelyk gewaar worden , waarom de Goddelyke wysheid de groeijende oppervlakte des aardbodems aan het zonnelicht als een uitgefpreid kleed aanbied? Wie zal nu niet ontdekken , waarom de boom aan de zyde des D 4 z®n-



f$ DE Z A M E N S T E L ï. T » ft
zoimeüchts de weeligfte takken verkrygt? . ^aai».
orn hy zyne onderfte takken doet. nederhangen ? I» het we., anders als om de meeste oppervlakte van het froeijend groen zyner blaaden aan dat licht aante* bieuen ?
Verbeelden wy ons nu eens aan den eenen kant hoeveel zuivere lucht onze metaalen, in de verkalking onze vuuren , als mede de uitademing der dieren verihnden , waardoor de lucht des dampkrings voor de ademhaling ongefchikt wordt, en aan den anderen h int , de gantfehc uitgellrektheid der grdCijing over den aardbodem , om het verbrooken evenwicht In den dampkring, ten opzichte der zuivere lucht en moffot G?) te hertellen; en vertegenwoordigen wy ons daarby, de kragr en (helheid der winden (h) tevens, en te ge* iyk de vloeibaarheid der lucht zelve , waardoor de yoortgebragte lucht van boomen en planten beften* Öig en gemakkelyk ondereen gemengd wordt, om den dampkring adembaar te maaken , dan vinden onze (lamek ode lippen. by het ryzen onzer verwondering, ,kh onbekwaam, om den lof van een aanbiddclyk Ópperweezen naar waarde te vermelden. Dan , wenden wy na deeze loflbraak ons wederom tot de befchou* wmg van andere nuttigheden, die ons leerftuk mede* brengt.
Ik heb zo aanftonds gezegd, dat de planten ia den Wgt of op donker befchaduwde plaatfen, geen zuivere
lucht
GO De Dampkrings lucht heftaat uit ï zulrere lucht en 4 mof et.
(70 Een luchtbol, kan bir.ncn een tor tvds een ëtg afr«. ft 750 a 8° 4 *» nog meer de lucht zelfs ,
W* WIKT- UTTERJiODE, N.Jl$.»aS. 8'.



van het water,
Jacht voortbrengen. Dit (leunt op onwederfpreekelyke proeven, en even ook zo, dat die zuivere lucht, daarentegen, in het zonnelicht bellendig wordt voortgebracht. Konflige warmte, zonder licht, kan de zuivere lucht uit de planten ook niet doen verfchynen. Uit het een en ander ichynt men te kunnen trekken dit gevolg; dat het vuur en het licht van elkander verfchillende weezens zyn; want door warmte, gepaard met licht, beT komt men uit de planten zuivere lucht , maar door warmte, zonder licht, verkrygt men die lucht niet, Deeze verfchynzelen hebben ook plaats by rookend falpeterzuur , als hetzelve in licht of duisternis met denzelfden graad van warmte gefield wordt.
Waarfchynelyk hebben deeze en dergelyke uitkomften de Franfche Scheikundigen bewoogen, om het lichtbeginzel en het beginzel van warmte , op de lyst der hoofdftoffen, voor als nog te onderfcheiden; fchoon zommigen gewild hebben, dat licht en warmte dezelfde zaak was.
Onder alle de voordeden, die wy door de ontleeding des waters kennen, is ook deeze, dat wy.de reden weeten , waarom het gaarcn en het linnen op de blo keryen uitgebleekt en wit wordt. Het zuivere luchtdeel van onzen dampkring treed in het gaaren en linnen. Het water, waarmede deeze beide herhaald befproeid worden, geholpen door het zonnelicht, doet by de uitwazeming ook een aanzienelyk deel van ziÜt vere lucht tot het gaaren en linnen overgaan.
Deeze Theorie omtrent de werkende oorzaak in het bleeken van linnen, aan zo veel arbeid en moeijclykheid onderworpen , indien dezelfde op de velden gefchied, heeft ten gevolge gehad, dat men thans in zeer korten tyd in Frankryk het linnen kan bleeken, zonder dat het ooit op het veld uitgefpreid behoeft te ïiggen. De Heer bertholet bleekte op de bleeke* D 5 ry



53 D Ë ZA MENSTELLING
ry te Javelle , reeds eenige ftukken linnen tot proeven. De beroemde scheele , een Scheikunflenaar in Zvveeden , ontdekte voor weinige jaaren, dat het zoutzuur, door toediening van eene overvloedige hoeveelheid Oxygene , naar de toenmalige manier van fpreeken beroofd van phlogijion , gedephlogifticeerd wierd. Dit zogenaamd gedephlogilUceerd zoutzuur, nu in water verdund zynde, hebben de Heer bertiiolet , en , met eene gepaste verandering, de fabrikeurs te Javelle aangewend om linnen te bleeken. Men heeft dit zuure vogt, waarin het linnen gebleekt wierd , in verfcheiden tydfcbriften reeds aangekondigd , onder den naam van het vogt van Javelle. Uit de gevolgen van deeze proeven leeren wy al wederom iets anders, te weeten , daar de zuivere lucht de vergankelykheid der dingen bevordert, gelyk wy zo even vertoonden, dat de witwording van gaaren en linnen , het zy door konst of door de natuur gebleekt, eene vermindering van fterkte en deugdzaamheid moet verwekken, waardoor het minst gebleekte gaaren, katoen of linnen, fterker moet zyn dan een, dat langduurig gebleekt en uitgemergeld is; dat hier uit dus wettig volgt, dat de lucht, zo wel als het gebruik van het linnen, bevonden wordt het linnen aftedytcn.
De loop der befchouwing over de voordeelen , die de kennis der beftaandeelen des waters ons aanbrengt, Iaat my mede toe, dat ik u een fchets geeve wat 'er gebeurt by de verbranding, 't Is reeds gebleeken , dat zonder zuivere lucht, of zonder gemeene lucht, die eene zekere hoeveelheid van zuivere lucht bevat, de ontvlambare lucht niet branden wil. 't Is reeds gebleeken, dat de brandbaarheid der gewasfen uit het water, na de affcheiding der zuivere lucht, haaren oorfprong had. 't Is reeds gebleeken ^ dat de Bafis der
zui-



Van hêt water. 5^
zuivere lucht, zich met brandbaare zelfstandigheden ^ als campher en phosphorus vereenigende , een zuur daar Melde, om welke redenen de franfche Scheikundigen deeze Ba/es, zo van ontvlambaare lucht Hydrogéne als der zuivere lucht Oxygéne, tot eerfte grondbeginzelen verheeven hebben, 't Is reeds gebleeken, dat deeze beide grondbeginzelen water maakten.
Laaten wy deeze vier uitkomMen eens wel vast houden, en inziéti, wat 'er gebeurt by onze gewoone vuuren. De zaak is klaar en eenvoudig : Vuur brandt niet zonder gewoone of zuivere lucht : Het zuivere luchtdeel des dampkrings wordt van de MolTet verlaa* ten, vereenigt zich, onder de verbranding, met dé brandbaare zelfMandigheid en wordt water , terwyl het plantenzuur, mede by de verbranding ontwikkeld, in vereeniging is getreeden met een ander deel der ontvlambaare lucht, dat zich met een gedeelte van de Moffet heeft vereenigd tot roet. Wat is nu roet? 't Is eene brandbaare zelfMandigheid die Veel vlug loogzout bevat, het welk, na de affcheiding van dit zuur, voor den dag treed door konstbewerking. En ziedaar, de proeven hebben al verder ons getoond , dat | Moffet en i ontvlambaare lucht juist het vlug loogzout uitmaakt, 't Is door deeze kennis dat wy ook thans de reden weeten , waarom het roet zulk een gunftig vermogen bezit boven de gewoone mest, om den groei der planten te bevorderen.
Ten tyde van eoerhave ontdekte men het vlug loogzout in mosterdzaat. Maar thans verklaren wy, uit de aanweezigheid van vlug loogzout in het roet, dat hetzelve zout , eertyds aan het dierlyk ligchaam alleen als cigenaartig toegekend , uit het plantenryk afkomftig is. 't Heeft my nooit gemist , om uit het Meel van zaden , wortelen , kruiden of bloemen,
eene



6o
DE ZAMENSTELLIN
eene lymfioffe te behouden, zeer gelyk aan het Gluten van het dierlyk ligchaam, en uit deeze lymfioffe, febeikundig voorttebrengen de dierlyke geest, olie en vlug loogzout.
Welke treffelyke uitkomflen ! welk een heerlyk Jicht voor den Scheikunflenaar ! welke gewichtige
ontdekkingen voor den Geneesheer ! Wanneer
wy op deeze wyze in de befchouwing treeden van de dierlyke zelfflandigheden onzes ligchaams, en bevinden , dat dit ligchaam enkel en alleen is zamen gefield uit dierlyke olie , loogzouten water; dat
de Analyfu van deeze zelfflandigheden niet dan door
tusfenkomst van zuivere lucht kan gefchieden;
dat, na de vlugtige verdwyning deezer deelen, niets overblyft, dan eene brooze kool; —_ dat ook alle deeze zelfflandigheden , ieder afzonderlyk in haare
grondmenging, zo onbegrypelyk eenvoudig zyn,
door de tegenwoordige fcbeikunst zo duidelyk kunnen verklaard worden, _ van het ryk der plantgewas-1 fen haaren oorfprong ontleenen, — wat was dan tot hiertoe onze kennis van het dierlyk ligchaam, fcheikunclig befchouwd ? Niets minder dan raadzelagtig l En welke verkeerde begrippen hebben wy ons te onrecht gevormd van de uitkomflen der dierlyke huishouding ? My dunkt, ik zie het gezegend tydflip naderen , dat zich de geneeskunst, in weerwil van het blind vooroordeel , voor altoos in de armen van een proefondervindelyke fcheikunst zal werpen.
Dit uitzicht intusfchen is het alleen niet: laaten wy den adem onzes levens eens nafpooren. Wy zagen, dat een dier in zuivere lucht langer tyd leeven kon,
dan in gemeene lucht; dat dit dier ogenblikkelyk'
Hikte in azote of in die lucht, waaruit ik het zuivere luchtdeel had weggenomen; en hieruit mogen wy
thans



VAN HET WATER. 6l
thans vrylyk befluiten, dat het zuivere luchtdeel van onzen dampkring voor de ademhaling noodzakelyk is. Is nu dit zuivere luchtdeel voor de ademhaling noodzakelyk wat zyn dan ten dien opzichte deszelfs eigenfchappen ? priestlet meende, dat het bloed, dat door de longen loopt, aan de ingeademde lucht zyn Phlogiston mededeelde. Dan daar het zedert beweezen is, dat het Phlogiston een harsfenfchimmig verfchynzel is, laaten zich geen andere verfchynzels daar door verklaaren, waarom dan ook dit gevoelen lang verworpen is. Daar zyn 'er, die meenen, dat het zuivere luchtdeel, als Oxygene, in onze longen precipiteert. Maar indien dit zo waare , moest telkens de uitgeademde lucht meer verminderd weezen. De zaak is dan deeze: De zuivere lucht, die in de ingeademde lucht aanweezig is, treed, binnen in de longen, in verbinding met het koolftof (Carbonne^.van het bloed, en wordt, fchoon dezelve daar door weinig vermindert, geheel van aart veranderd. Want by deeze gelegendheid floot zy een groot deel van het Calorique uit , en wordt gevormd tot vaste lucht (Aè'r fixus.) Deeze vrywording van het Calorique is oorzaak van de dierlyke warmte, die een levend ademhalend fchepfel verkrygt, en blyft bezitten, zo wel in koude als hette, omdat de aanleidende oorzaken van de dierlyke warmte , door alle faifoenen heen, het zelfde zyn, en in 't minst niet van koude noch hette afhangen , maar alleen van het Calorique dat aan de ingeademde lucht, 't zydie koud of warm, is , natuurlyk eigen is , en door eene nadere verwandfchap van het zuivere luchtdeel tot Carbone, van dezelve wordt afgefcheiden (Q, en tevens tot de masfa van het bloed overgaat.
On-
(*) Wanneer zuivere lucht, door tusfehenkomst van kool-
M



W DE SAMENSTELLING
Ondervinden wy derhalven, dat de dierlyke warmte, langs zulk cenen eenvoudigen weg, onderhouden wordt m alles wat adem ichept , dan volgt daaruit, waarom wy warmer voorden door de beweeging; waarom wy zweeten als wy werken : De oorzaak ligt alleen in dc vermenigvuldiging der ademhaling. Niet minder kunnen wy uit deeze ondervinding al verder afleiden en verklaaren , de mindere aanwezigheid der dierelyke warmte in zommige dieren , visfchen enz. welke men koudbloedig noemt.
Zien wy nu uit dit alles de noodzakelykheid der ademhaling, en wel dat de zuivere lucht hiertoe volftrekt niet te ontbeeren is; zo is het al mede klaar, waarom de mensch of eenig dier in een afgeflooten ïlaapvertrek , alwaar, zonder fchoorfteen of opening, eenige kooien gefield zynde, door dat vuur al de zuivere lucht wordt weggenomen, eenen fiillen maar tevens eenen zekeren dood ondergaat.
Welk een diep verfchiet en heerlyk toneel opent zich hier in dit alles voor de Natuurkunde en Geneeskunst ? Terwyl wy hier leeren , dat wy een eeuwigen Verzorger hebben , die voor ons leven zo veele wonderen, meteen oneindige wysheid, en tevens met niet minder eenvoudigheid, aaneenfchakelde, om het heil zyner fchepfelen te bevorderen.
Laaten wy voortgaan ook andere nuttigheden uit de kennis van het water [afieleiden: Wyzien, wanneer
een
fiof, tot vaste lucht overgaat, verliest de eerstgemelde lucht zo veel van zyne zoortlyke warmte, die dezelve bezat, ten Opzichte van de warmte, die dezelve in den plaat der vaste lucht behoud, dat door dit verlies en ontwyking van warmte, jooo Cuhieke duimen lucht ruim 2 ponden ys kunnen ftnelteu.



VAN HET WATER. 6*3
«en ketel met water, op een derk brandend vuur hangende, by de eerde overkoking, dit water in het vuur werpt, dat het vuur op dit ogenblik de vlam verheft; hoezeer daarna het vuur door meerder water overwonnen uitgebluscht wordt , zo is deeze vlam een uitwerksel van de verbranding van water, Wy ondervinden , als de eerde brandfpuit in een brandend gebouw begint water te geeven , dat de vlam vermeerdert. Dit is eene verbranding van water, Wy zien een droppel water op een gloeijend yzer vallende, zonder wazem te verwekken , verbranden, en als een kwikballetje over hetzelve heen danzen. Dit zelfde gebeurt in een gloeijend porcelyn theekopje; terwyl dit verbrande water op het yzer een dangswyze vlak van het Oxygéne, en in het theekopje een ronde vlak van het Hydrogéne nalaat. Wy verneemen hetgeknap des waters, als wy hetzelve in eene brandende kaars fpatten; dit fpatten is verbranding van water. Wyhooren , wanneer wy water in kokend vet of olie werpen, welk een heftig geraas en gekraak dit veroorzaakt. Wie weet niet, dat men de vlam heftiger maakt, a^s men branddoifen van vet, terpentyn of hardge doffen met water wil blusfehen ? Men ziet zyne dwaling te laat; want het water begint mede te verbranden. Wil men de mogelykheid der waterverbranding, byalle deeze verfchynzels, nader inzien, zo hebbe men flegts in aanmerking te neemen , dat vet , olie , wasch , hars , terpentyn en meer anderen , eenen hogereu graad van hitte tot koking nodig hebben, ofverkrygeu kunneh; alzo het water, met eene hette van 212 graaden in de uitdamping, het verkrygend beginzel van warmte geduurig verliest , zynde het verfchil van hette, tusfehen kokende vettigheden en kokend water, nooit minder dan 88 graaden, op de fchaal van fharenheidt ,
en



64 DÈ ZAMEKSTELlïNG
en door dit verfchil van hette is het, dat het water moet verbranden en in zyne eigen beginzels gefcheiden worden.
Het knappen van fommig hout aan onze vnuren, is niets anders dan decompofitië van water, dat nog in befiooten plaatfen aanweezig of reeds tot zuivere en brandbaare lucht gefcheiden , verbrandt. De zilverfmits houtskolen, welke reeds met een fmeulend vuur doorgebrand zyn, kunnen fomtyds uitbarftingen verwekken , gclyk aan die, welke Wy in de voorgaande week,uit een vies met dit mengzel gevuld, onderdoor het water heen borrelende, gehoord hebben.
De yzerfmits hebben de gewoonte om hun vuur , als zy yzer gloeijen , herhaalde reizen met water te befprengen. Zy weeten dat dit hun fteenkoolen-vuur heftiger doet branden. In veele burger-huizen dekt men de kachels Voordeelig met nat koolengruis, dan, men heeft nooit eenig vermoeden gehad, dat het water , het welk gewoon is het vuur te blusfchen , zich met de fteenkoolen te gelyk in het vuur ontbindt, en, met de heviger hette vereenigd, verbrandt. Mag men nu met reden deeze ondervinding niet oeconomieseh' toepasfen in alle gevallen , waar de omftandigheden der Fabrieken een fteenkoolenvuur vorderen ?
Wy zien derhalven, dat alle hette, flerker dan die van 212 graaden , het water verbranden en in zyne grondbeginzelen fcheiden kan. My onlangs bevindende by eenen broeijenden hooiberg , waarin de boereu een lang yzer ftaaken , om te beproeven of'er, voor het in den brand raaken van het hooi, eenig gevaar was, ondervond ik, dat het yzer heetcr was dan kokend water, door het zelve yzer in eenen emmer met water te laaten fteeken. Ik gaf hen het fisfen van bet yzer, hoe gering dit- ook weezen mogt, als een kente-
keiï



Van het w a t B ii. 65
ken op, dat 'er vlam kon ontftaan. Jk beduide Iknj dat zy niet dan trapswyze deeze hette en broeijing met de gemeene lucht in gemeenfchap moesten brengen , want, dat een graad van hette, boven de tïi graaden , in vereeniging treedende met de zuivere lucht van onzen dampkring, de vlam onvermycclyk zcude doen uitharden ; zy haalden dan langzaam den hooiberg om , en daar zy natuurlyk van boven af moesten beginnen, was dit toevallige zeer gunfiigmedewerkende , om mynen raad den besten Uitflag te doen hebben. Ik weet anders niet -, 'of het verftand en de vatbaarheid van een boer , gevoegd by zyni drift in zulk een geval, en tevens by zyn vooroordeel , zich wel zo juist aan dien raad zoude gehouden ■ hebben.
Hoe het zy, ik ónderheem thans de volgende vcrklaaring van het verbranden van eenen hooiberg té geeven , indien zulks door broeijihg wordt veroorzaakt. Wy ondervinden, wanneer het hooi nat in dén berg gebragt is, eéne fterke broeijing, zo zelfs, dat het hooi zwart wordt, of, gelyk men het noemt, verflikt door hette , waardoor het vervolgens, als de broeijing Over is , tot poeder in de hand kan fyn gewreever! worden. Wanneer het hooi intusfehen wei gedroogd, is, ondervind men flegts eene zagte broeijing., Dus is .het water voor de oorzaak van de broeijing te houden; Dit gaat in deezer voegen toe: de rotting heeft, zo als eldérs reeds aangemerkt is, de decompofitië des waters tengevolge, en fielt de luchten daar; want de bafis der zuivere lucht neemt, by deëze fcheiding, onmiddelyk het beginzel van warmte aan , en treed terftond hierna in vereeniging mét dé koöl (Carbone) vafi het 'hooimaakt vaste lucht, en fielt eene groote menigte varl het Calorique weder in Vryheid, wslk in tien hooiberg



66
DE ZAMENSTELLINfï
blyft, en van tyd tot tyd vermenigvuldigt (*). Deeze vaste lucht ontmoetten wy menigvuldig, benedea den wind van den hooiberg, op eenen verren afftsnd. De ontvlambaare lucht, het andere beftaandeel des waters, nu los geworden en door de vrygeftelde hette in ftaat gefield , om door tusfehenkomst van de gemeene lucht te ontfteeken , veroorzaakt de eerfte vlam , en terwyl dezelve , zo lang het hooi zamengepakt is, belet wordt naar buiten door te dringen, en dus de meeste hette en broeijing plaats heeft , daar het hooit ftevigst is te zamen gepakt, doet men best, zo men zulks vermyden kan, den hooiberg niet aanteroeren; want daardoor vermyd men de vereeniging der ontvlambaare met de gemeene lucht. Immers hebben wy, in de vorige week , door proeven bevestigd gezien, dat de brandbaare lucht, zonder de gemeene lucht, niet wil ontvlammen.
De werking van het buskruid is mede van de zuive» re lucht oorfprongelyk , en maakt by de losbarfting water. Was 'er ooit eene ftoffe, die de verwondering der Natuurkundigen waardig was, zo was het zekerJryk het geduchte buskruid. De Scheikunst heeft wel van tyd tot tyd , eene meerdere volmaaktheid aan het buskruid gegeeven, maar men heeft zich echter nooit met vrugt kunnen bezig houden, om de oorzaaken van
des-
(k) 't Is bewezen, dat zuivere lucht, met carbone ziek vereenigende, vaste lucht maakt, dat vaste lucht meer tc
zamengedrongen en zwaarder is , don de zuivere lucht
dat deeze laatfte meer Calorique bezit, dan de eerfte, welk Calorique, by de overgang van zuivere ut vaste lucht, los gewordende hette in de naby zynde ligchaamen vermeerdert, tn , wanneer dezelve, gelyk binnen in een Hooyberg , niet ent. wyken kan, doet aangroeien.



van het water. 6?
deszelfs verbazende uitwerkzelen te verklaaren , ten minden men is daarin niet gelukkig gedaagd, en geen wonder! zo lang men geen kennis had aan de ontvlamming van een mengzel van zuivere en brandbaare lucht, was eene juiste verklaaring van het buskruid onmoogelyk. Zedert men de uitwerking van dat mengzel gekend, en ondervonden heeft, dat falpeter, zuivere lucht, en houtskool , brandbaare lucht voortbragt, zynde beide bedaandeelen van het buskruid , heeft men ook de oorzaak van den dag beginnen te verklaaren. Evenwel achte ik, dat de juiste verklaaring onvolkomen bleef, zo wel die priestlev als ingenhousz daarvan gegeeven hebben. Zy beiden hebben niet geweeten , dat een mengzel van ontvlambaare lucht en zuivere lucht water maakte , ook niet dat zuiverelucht, metfwavel, vitrioolzuur maakte, waarom zy waarfchynelyk dan ook niet gewaagden van het vogt, dat zich buiten aan een warm fchietgewcer en aan een duk gefchut verdikte, nadat de fchoot gedaan is. Een verfchynzel, dat tegen de gewoone natuur der zaake drydig fcheen te zyn, omdat zich de vogtdeelen gewoonelyk van een warm geworden ligchaam verwyderen, en welk verfchynzel dus hunne opmerkzaamheid niet had behooren te ontglippen. De. eigenlyke verklaaring van den llag van het buskruid is dan deeze. Goed buskruid bedaat uit 5 deelen falpeter, nagenoeg 1 deel houtskool en f deel zwavel, hoezeer het waar is , dat zonder zwavel ook buskruid kan bcftaart. De falpeter bevat eene ongelooflyke menigte, zuivere lucht, de houtskool ontvlambaare lucht, en de zwavel geeft, door tusfehenkomst der zuivere lucht, vitrioolzuur. Alle drie zyn het voorwerpen van de uiterde gevoeligheid voor het vuur , en, zo dra zy vereenigd ontdoken worden , formeeren zy een roengE 2 zei



63 EK ZAMENSTELLÏNG
zei van zuivere en ontvlambaare luchten , en tevens van vitrioolzuure damp. Op het ogenblik nu, dat dit mengzel ontfïaat , en eene verbazende luchtvormi°-e Uitzetting ontfangt, wordt deeze gantfche uitgebreid* beid incht, ook wederom piotzeiyk vernietigd , zodat , by de losbarding van het kruid, het beginzel van warmte genoegzaam op het zelfde ogenblik verdwynt, als het te veorfbhyn kwam. Wy kunnen den overgang van tyd in den flag van het buskruid ons wel vette* genwoordigen , omdat wy weeten dar 'er niets kan vernield worden , tcnzy hetzelve vooraf aanweezig zy; dan, wy kunnen deezen overgang in het gehoor niet oncleifchciden , en daarom pleeg men bet voor éénen flag te houden, veroorzaakt alleen van het ont-, ftaan en niet van dc vernieling der lucht. Geen wonder dcrhalven , dat de uitwerking van deeze tweeledige fnelheid geweldig is. Het water en het zuur* by deeze losbarsting gcboorcn , vervliegt via»] grcotendeels als damp in de lucht, maar verdikt zich ook gedeeltelyk rondom den fnaphaansloop of het kanon , en wordt, met- en door aantrekking van het loogzout der verbrande falpeter, een loogzoutig vogt. Dit ver-, fchynzel neemen wy bellendig waar, zelfs in den heeren zomer by het droogde weder, en bewyst duide-. ïyk genoeg , dat dit vogt rondom het fchietgeweer water is , gevormd door de zuivere en brandbaare luchten. Zommigcn hebben gemeend , dat dit vogt uit het buskruid zelve oorfprongiyk was , als niet genoeg gedroogd zynde. Maar daar men ondervind,- dat buskruid minder kragt heeft, als het al te droog is, ftrookt znlk een denkbeeld niet met de uukmist; KM» de. reden, waarom eenigzins vhgtig buskruid, harder dan droog buskruid flaat, fcflynt my toe, aj mede in de vernieling des hygebleeyen wate/j Mk» m te zyn, ^



VAN HET WATER. (J<j
Uit de ondervinding, dathet buskruid, doormiddel van de falpeter, zulk eene groote hoeveelheid lucht voortbrengt, volgt de verklaaring, waarom het buskruid in het luchtydel, in het welk anders geen vuur branden kan, ontvlamt; want het buskruid, eenen genoegzameu voorraad van zuivere lucht uit zich zelf bezittende, kan de dampkrings lucht, om te ontvlammen , ontbeeren. Nadat wy nu gezien hebben, dat de flag van het buskruid, van de ontwikkeling en weder vernieling der zuivere- en der brandbaare lucht afhangt, kunnen wy al verder uit die verfchynzels verklaaren den flag, welke een mengzel van yzervylzel zwavel en loogzout, met water tot een deeg gemaakt,. verwekken kan, by welke gelegenheid dit bygevoegde water geanalyfeerd wordt; als mede de reden van den flag, die een mengzel van falpeter, loogzout en zwavel veroorzaakt, en vervolgens, waarom het zogenaamd blik[ëmend goud en zilver zich met zulk eene ongemeene losbarfting kentekent. Zaaken , welke allen naauwkeurig te verklaaren, myn onderwerp, voor den tyd eener verhandeling gefchikt, te wyd zouden doen Uitdyen.
Ook verbied de tyd my, om zaaken van minder belang in overwceging te neemen, hoezeer daaruit verder blyken zoude het algemeen nut, dat kunften en wetenfchappen trekken kunnen uit de juiste kennis des waters. Indedaad; Het water, of liever de grondbegïüzels van het water , Jlaan in een uitgeftrekt verhand tot de geheele natuur ! Komt u , myn Heeren l deeze lofï'praak te groot voor? vergunt my dan, dat ik uw geduld en aandagt nogeenige ogenblikken ophoude, e-; overweegt met my den oorfprong en aanweezigbejd van ons eigen ligchaam. Ik vermoede , dat de grondflag van hetzelve in het water ligt,
E 3 Waar-



7° DE ZAMENSTELLINC
Waaruit beftond, byonze geboorte, ons ligchaam ? Uit niets anders , dan uit een geleiachtig vleesch en weeke beenderen. Dit vleesch en deeze beenderen waren, eenen zekeren tyd voor de geboorte, volkomen aan een week en vochtig eywit gelyk. Van deeze zclfftaudigheid zyn de hardde beenderen oorfprongetyk. Indedaad ons geheele ligchaam, met al wat 'er aan is, was eertyds niets dan een waterig lym! Neemen wy nu in aanmerking, dat de voortduuring van het leven onzer ouders , van wien dit lym door de opvolging van alle gedachten heen af komftig is, ten allen tyde afhangelyk is geweest van de genieting
▼an fpys en drank; dat deeze fpys en drank uit
het aardryk voortkomen; dat 'er niets uit het
aardryk voortkomt, dan door middel van den groei,
waarvan de fcheiding des waters een gevolg is;
dat de voortbrengzels des aardryks haare zelfstandig* heid uit deeze fcheiding verkrygen , en van het Hydrogéne hun gewicht ontkenen ; . dat derhalven
brood en wyn , en allerlei voedzel van het water afkomen , van welk voedzel wy keven, en onze voorouders geleefd hebben; dat het leven van deeze
laatften de bron is van onze wording en aanweezen;
dat wy na onze geboorte, gelyk zulks door alle tyden engeflagten heen heeft plaats gehad, ons even met dezelfde producten, die van het water oorfpronglyk zyn
blyven voeden; dat, by het klimmen der jaaren,
onze keuze zich tot vaster fpyze bepalende, en door andere oorzaken onze beenderen wel harder, onze fpieren vaster worden, maar dat wy, 't zy wy vleesch , 't zy wy brood , 't zy wy iets anders eeteii, altoos zulk voedzel tot aangroeijing en onderhouding van ons ligchaam aanwenden , als in deszelfs wasdom , zyn oorfprong aan het water verfchuldigd is. Immers ee-
ten



VAN HET WATER. Jt
ten de dieren zo wel het kruid en de voortbrengzelen des veldS, als de mensch; en daarby wederom eeten wy hun vleesch. Uit alle deeze gevolgtrekkingen wordt het vry klaar, dat de aanleg van ons ligchaam, en de onderhouding van ons leven, oorfpronglyk van het water is.
Dan ook de Scheikunst heeft ons hierin voorgelicht. Plantaartige zelfflandigheden geevcn zo wel een lym als de dierlyke, geheel aan elkander gelyk. Dit lym brengt dezelfde producten voort als het dierlyk lym , of de beenderen. Beiden geeven hetzelfde vlugloogzout, dezelfde dierenolie, brandbare lucht, phosphoruszuur en koolftof. 't Is waar, wy kunnen uit het water deeze dingen niet onmiddelyk bereiden. Maar ik heb, met myne ftelling, geenszins ook andere bronnen der vermogende natuur ontkent. Een Uurwyzer vertoont ons den tyd niet, door de werking van den horologieveêr alleen, fchoon deeze in het werktuig als de eerfte oorzaak moet gehouden worden.
Vergelyken wy nu by deeze beredeneerde fchildery allerlei voorwerpen, uit het dieren- of plantenryk genomen , zo kan men van dezelver aanweezen en voortduuring dezelfde verklaaring geeven. Zo klaar echter fchynt het niet met de voorwerpen uit het ryk der Delfstoffen gelegen te zyn; en het is noodzakelyk, dat de nieuwe ontdekkingen zich nog verder zullen moeten uitftrekken, waartoe eene juiste kennis der maate van het Calorique tot de ligchaamen waarfchynlyk zeer veel zal toebrengen.
Ziedaar, myne Heeren! myne poging, welke ik aangewend heb , om u , uit eene fcheikunftige befchouwing des waters, te verklaaren eenige verfchynzelen , die de Natuur- Schei-Genees-en Huishoudkunst voor-
dee-



?2 DE ZAMENSTELUNG VAN HET WATER.
declig, en, zo ik vertrouw, uw aandagt waardig zullengeweest zyn. Ik durf u aanpryzen , om by voorkomende gelegenheden een gepast gebruik van dezelve te maaken. Ik zoude hier meer andere voordeden hebben kunnen byvoegen , indien ik aan den eenen kant niet voor wydlopigheid gevreesd had, en aan den anderen kant niet had kunnen veronderftellen , dat eene waarneemende oplettendheid, de meesten van myne hoorderen zo eigen, hen zoude in ftaat ftellen, om * by voorkomende omftandigheden , verfeheiden verfchynzelen van de ontleding des waters afteleiden eft te verklaaren.
Ik beüuite dan met deeze twee aanmerkingen: 1°. Dat de tegenwoordige ftaat der nieuwe ontdekkingen in de Scheikunst niet ongelyk is aan den hop der Mathematifche wetenfchappen: Volgt in de Mathefis de eene waarheid en zekerheid uit de andere, en uit deezen wederom de oplosfingen en gevolgen, 't is genoegzaam even zo met den tegenswoordigen ftaat der Scheikunst gelegen.
II0. Dat de nuttige gevolgen, die de ontdekking van de zamenftelling des waters ons leert , my menigmaal aanleiding hebben gegeven, om, onder de behandeling van veele behandelde ftukjes, zeedekundige overweegingen in het midden te brengen ; maar dat ik zulks onnodig heb geacht , aangezien ik my overtuigd hield, dat myne hoorderen, zonder dat, meer dan eens in twyffel zullen hebben geftaan , of zy zich meer over de grootheid van Gods Wysheid en Almagt , dan wel over de uitnemend, heid van zyne goedheid en zorgvuldige liefde moesten virwonderen.
Ik hab gezegd!