MAATSCH. DER NEDERL. LETTERK. TE LEIDEN.
Catal. bl.
Geschenk van Tooneclsliikken , 1841






PRIJSVERHANDELINGEN,
tJITGBGEEVEN DOOR HET
TAEL- en DICH T LIEVE ND
GENOOTSCHAP,
TER S PRE U KE POERENDE* kunst wordt door arbeid verkreegen. DERDE DEEL.
TE t E T D E f/, Voor het GENOOTSCHAP, 178S,
Mtt Q&roi van de Ed Gr. Mog. Heersn Statten van HollaM^cu-WenvripUmd.
f N.E.D. "\ VLETTERKy






VOORBERICHT,
^J*ans mag het ons gebeuren ■> de hope, waermeê we ons, bij de afgifte van het Tweede Deel der Prijsverhandelingen, flreelden, vervuld te zien in de uitgave der bekroonde Verhandelingen over het Rijm, waervan de eerfle, die van den Heere Rochussen, welke den uitgeloofden gouden, eerprijs waerdig gekeurd is, wordt voorgegaen , door eene Ode aen 't Rijm5 ons door dien lieer, m het behroonen zijner Verhandelinge, toegezon-.
* 3 den



iv VOORBERICHT.
den en geoordeeld aen derzeher hoofd lest te pasfen; —— de andere van den Heere van D y k werd zoo wel eenen zilveren eerprijs als eene plaetfe in dezen Bundel waerdig gefchat. Beiden, vertrouwen we, zullen den echten Kunstbeminnaeren genoegen geven, en ook den zulken niet mishagen, die over het betwiste fluk verfchillend denken, en ep het rijmlooze in onze Neder duitfche Poe'zij meerderen prijs feilen. Intusfchen denke niemand, dat het Genootfchap, door het bekroonen dezer beide verdedigingen van het Rijm, in het gefchil zelve partij koos; neen9 de innerlijke wae*-de en wijze van uitvoering der Stukken, —. geen voorkeur ven dit of dat gevoelen, — moet bij bevoegde Kunstrechters de uitfpraek regelen; dezen regel me en en wij gevolgd



VOORBERICHT. v
volgd te zijn; maer men koude zich tevens verzekerd, dat zij, die ons nu en dan gelieven te onthalen op rijmlooze vruchten van hunnen Dichtgeest , mits in andere opzichten niet van ver dienPen ontbloot, altoos welkom wezen zullen.
Het fcheen ons niet ondienstig, dit ter dezer gelegenheid te erinneren; voorts moeten we nu nog eenig bericht geven wegens den oorfprong der overige Jlukken, welke dit Boekdeel aenvullen»
Ingevolge een bejluit van Wijnmaend des jaers 1735. verbonden zich etnige weinige Leden> ter aengenaeme en nuttige verlevendiginge der Maendelijkfche Vergaderingen, om bij beurten, vooral in de Winter bijeenkomst en , een Stuk voortel ezen betreklijk tot de Tael9 den Stijl, of een'g an* 3 der



vi VOORBERICHT.
der Theeretisch deel der fraeië' Kunsten en We' tenfchappen, en werdt bepaeld, zoodanige Stukken (indien de Opjïeller goed vond, dezelve als. werk inteleveren,) na voorafgaende beoordee* ling, als Mengelwerk, bij de Theoretifche Prijsverhandelingen uittegeven.
Aen dit bejluit zijn we die flukken verschuldigd, welke achter de Prijsverhandelingen in dezen Bundel volgen, terwijl het ons bijzonder aengenaem zal zijn, indien deze blijken van werkzaemen ijver ook andere Leden mogen opwekken, om ons, in voldoening aen het gemelde nuttige bef uit, op foortgclijke vruchten van hunnen geest te vergasten.
Langs dezen weg hopen wij den Lezer wederom met eene aengenaeme verfcheidenheid van
cn-



VOORBERICHT. vit
onderwerpen bezig te kunnen houden, wanneer het ons moge gebeuren, bekroonde antwoorden op de vragen over de vereischten van het Herderdicht, en over de vereischten en kenmerken van den ftijl der Poë'zij in onderfcheiding van dien der welfprekendheid, in het licht te geven, en dus blijk op blijk te verfchajfen, dat niet alleen de zucht en gefchiktheid onzer Natie voor de Jchoone kunsten in 't gemeen en de Dichtkunst in V bijzonder, fchoon ze door afwending een weinig fcheenen verflaeuwd te zijn9 nog in kracht zijn gebleven, maer ook in deze dagen van verfijnden fmaek verzeld gaen met eene niet overdrevene maer verfandig befuurde zucht voor de Theorie, wier gebrekkige beos-



vin VOORBERICHT.
fening mogelijk de eenige oorzaek is, dat veeItn onzer Vaderlandfche Dichters min gelukkig flaegden, dan wel anderzins van hunne uit/ie» kende Dichtgaven ware te wagten geweest.
Op last van het Genootfchap
Secretaris.
VER-



VERHANDELING
o v x r het
R IJ M,
d o • r
JAN ROCHUSSEN,
aen wiin de gouden eerpenning is toege weezen,
In de Jaerlijksche Vergadering, gehouden den 31. van Blocimaend 1785.






O D E
AEN HET
R. IJ M.
In 't heiligdom der Poëzij» Ontruk ik me aen den digten rij Van Phoebus priefterfchareu; En ftel, in fteé der treurcipres, Mijn groenende eerlauwrier op 'c dek van uw altaren, Gewroken Rijmgodes!
Ik, die voor uwe Godheid ftreed, Heur ftatelijk erkennen deedt,
'k Breng wierook op uw outer — Dac flegts uw vuur hier neder val, En met zijn vlam den geur van mijn gezangen louter — Dan heerst gij in dit dal.
Schoon



( 3 )
Schoon Griek, door Phoehus gesst bezield, Kiec voor uw' Zetel nederknielt, U Romen niet mogt kennen; Zelvg zonder u treff' Hebers dicht; Da Brit, de Duitfcber mooge uw heiige wetten fchennen — De Belg erkent zijn' pligt.
Van Nederlands alouden tijd Was u een haartfteê toegewijd,
In 't ruim der Dichtcrchoren; Daer fchonkt ge aen Hooft en Vondel kragt — [Gedoog, daer gij den zang doet diep in 't harte boren, Dat ik uw' invloed wacht.
De ftecn, waer Iargs de heldre beek, Al kabblcnd vliet in geenen ftreek,
Kan 't zoetst geruis verwekken; Zoo zet ge, o Rijm! de NJelodij, Die, daer 't Verftand niets hoort, het hart tot vreugd kan A^n 't fchoon der Dichtkunst bij. ((trekken,
Daer



( 3 ) Daer valt de woefte Mexicaen, Met talloos volk, de vesting aen;
Geen dood kan hem verfchrikken; Zie hoe hij 't juk aen Hukken ftoot ——• Neen, prdloos aengerukt, valt hij in eigen ftrikken, Veroorzaekt zelvs zijn' dood.
Zie gints den fleren Adelaer
Op Rornens heilgen krijsgftandaer;
i
Hij leidt het heir bij drommen —— De vijand roem' op moed en tal, De» Romers krijgsbeleid doet zijn gejuich verftommen, .Bewerkt zijn' plotfen val.
Gij zijt, verheerlijkt Rijm! de vaen, Waer onder onze helden flaen, Gij fchaert hen in geleden. Vereenigd gij onze oorlogsmagc, Dan geeft ge, in 's Dichters mond, aen 't zinlijk vuur der reden Een oaweerftaenbre kragt,
Be-



( 4 )
Befchouw gij, die mijn zangen hoort, Dien 't fchoon der Poëzij bekoort,
Der Belgen puikgezangen; Hoe ftaet elk Huk op eigen grond! Befchouw, hoe onderling de deelen t' famenhangen Daer 't Rijm hen juist verbond.
Zoo treft ons 't (latiglijk paleis,
Dat fchoonheids wetten, naer den eisch,
In front en vleugels fcheiden; Het zuilgeftel vereend elk deel, Zoo dat ons naauwziend oog mag in de delen weiden, Ziende echter op 't geheel.
Van hier dan, die het rijmen laekt, Den hegtften band der Dichtkunst flaekt,
En alles wilt verwarren
Van orde alleen hangt fchoonheid af; Ja, Newton zag eerst *t fchoon in 't heerlijk rijk der ftarren, Toen hij heur wetten gaf.
Op



(5 )
Op 't vak van 't keurigst coloriet, Vergeet de kunst de toetfen niet,
Maer drukt ze diep naer binnen, Z»o geefe ge, o Rijm, aen onze flem, Opdat het doel van 't dicht werke op des hoorders zianca; Een onweerftaenbre klem.
Getuig hiervan, gij rampgenoot, Hoe bairem in uw wonden gooc
Van Merkens Rijmvermogen; 'Dan, wen ge fchier verzonkt in druk, Steldt zij 't alwijg beleid dés Hemels u V00r de oogea En voert u in 't geluk.
De Godsdienit zelv, mijn Zanggodin, Brengt hier een blijde dankmaar in;
Gij leert den dood te tarten! Derft Thirfa 't eenig overfchot; Het Hemels rijm van Feith treft rillend oaze harten, Ea voert ons op tot Ged,
Hij



( 6 )
Hij ondergaet het droevst gemis,
Derft 't geen op aerd hem 't waerdigst is,
Wil dat we met hem weenen —— Vergeefs werpt hij aijn lier in 't Jlijk Maer 'tRijm wil, op zijn bee, hem beter hulp verleenen, Elk weent met Bil der dijk.
Gij, die mijn hoofd met lauwren kroont, Uw dienaers met uw kragt beloont, Zou 't hart voor u niet blaken ? 'k Volzing.... maer zie hoe 'k kragtloos zwijm'.... Zoo lang mijn zwakke tong een' enklen toon kan flaken, Zing ik ter eer van 't Rijm.



VERHANDELING
oïïr het
R IJ M.
ANTWOORD op de VRAGE:
Welk een prijt heep men te fi'ellen ep het Rijmt behoort het zelve tot het zvezen der Neder duitfche Poè'zij?
"\/^7"elke gelukkige tijden beleeven de fchoone Kunften en Wetenfchappen, en inzonderheid de Poè'zij in ons Dichtlievend Vaderland niet, daer derzelver Theorie, door kundige Mannen beoeffend, ons het ware van het valfche leert affcheiden, en de gronden, waerom eenig Kunstftuk al of niet voortreffelijk zij, kennen doet, ja zelvs roemrijke Genootfchappen, onder het beftuur van eerfte vernuften, aen haeren opbouw zich toewijden, en de nuttigheid dezer Theorie meej en meer doen erkennen.
Maer welke eene eer is het voor u, mijne Heeren, III. Deel, A dat



2 VERHANDELING
dat uwe keuze thands gevallen is op eene ftof, die, in de tijdsomfhndigheden onzer Dichtkunde, van de uiteifte aengelegenhcid is! In dit tijdperk der Poëzij, daer veele kundige Mannen in ons Vaderland zich voor het rijmlooze verklaerd hebben, daer de fchitterende Gpgang, die het zich zelve in het nabijgelegen Duitsland heeft weten te verkrijgen, denfmaekof mode daer voor bij de Nederlanders dag aen dag doet velt winnen, zullen zeker onze jonge gevoelige Zielen, door de natuur tot bevoordering der Dichtkunde met een gevoelig hart en levendige verbeeldingskragt begiftigd, maer daerom des te vatbaerder voor dc aenlokfelen der eerzugt en toejuiching, zich allen tot het rijmlooze overgeven, wel ras zal de rijmende Dichter in minachting geraken, en zal de bekwaemheid tot het Rijm, die door oefFening verkregen en verfterkt wordt, verlooren, althands grootelijks verminderd zijn. Is het Rijm nu in de daad nadeelig, men toone het op goede gronden aen, dan zullen ligt veele rijmende Dichters, waer ondermen niet ontkennen zal, dat ware genten fenuilen, overtuigd worden, het Rijm, als een overblijvfel der barbaersheid, verwerpen, en in de loopbaen der blanke verzen,
onverwelkbaere lauwren plukken. Maer zoo het
Rijm de Poëzij eens voordeelig was, en echter de toeloop tot het rijmlooze niet gefruit wierd; indien, het Rijm met den tijd voor den Dichter moeilijk en zelvs onuitvoerlijk geworden zijnde, de zucht tot het rijmlooze eens uitgediend had, en de Natie de waerde van deszelvs oude rijmende ftukken erkende , in welk eene
iaegte



OVER HET RIJM. 3
ïaegte zou Neêrlands Dichtkunde dan niet verzonken zijn! Niets is derhalven voor onze Poëzij nuttiger, dau dat men de vvaerde van het Rijm bepale, dat men de voorgeftelde vrage beantwoorde.
Het is deze nuttigheid, welke mij het befluit doet nemen , om aen U Edelens wikkend oordeel de redenen voortedragen, die mij hebben aengezet, om voor mijzelven het twede gedeelte der voorgeftelde vrage tast ja te beantwoorden, en die ons genoegzaem voorkomen, om te bewijzen, „ dat het Rijm tot het we„ zen der Nederduitfche Poëzije behoore, en men „ dienvolgens op het zelve den hoogften prijs te ftel3, len hebbe. "
$• r;
Het Rijm beftaet daerin , dat, wanneer twee of meer Versregels in lange lettergrepen eindigen, die bij ons onder den naem vm Jlaende bekend zijn, de klank van derzelver laetfte Sijllaben dezelvde is, zonder dat 4ïeze lettergrepen zelve geheel gelijk zijn; en in 't geval, dat de Verzen met een' korten voet fluiten, wanneer ze flepende genaemd worden , dat als dan die korte voeten juist dezelvde zijn, en de daer voorgacnde lange voeten gelijken klank hebben, wordende het Rijm niet verbroken , fchoon 'er een of meer regels tusfehen de rijmende verzen in geplaetst zijn; dan waer toe zal eene nadere befchrijving dienen van zaken, bij «en ieder bekend.
A % Wan-



4 VERHANDELING
Wanneer het Rijm uitgevonden zij, is even onzeket als noodeloos in dezen te bepalen; de eene fchrijft de eer dezer uitvinding den Munniken toe, een ander brengt ze tot ouder tijdperken te rug, en wil, dat het Rijm den Arabieren van onheuglijke tijden bekend is geweest; dan genoeg hier van, zoo het Genootfchap eene hiftorie van het Rijm verlangd had, zou iemand, die meerder in het Platonisch Natuurboek dan in de onzekere gefchiedeniifen der Oudheid gelezen heeft, zich wei wachten, van eene, hem te zware, taek op zich te nemen.
Gezien hebbende, wat het Rijm zij; zal het, te? beantwoording der Vrage, noodzakelijk wezen, te onderzoeken , wat eigenlijk de Poëzij is , waer toe we niet, met den Profesfor Cuktius, (i.) op eenen bijna'Mathematifchen betoogtrant zullen aentoonen ,dat de Dichtkunde eene hoogst mogelijke zinlijke reden is, maer eeniglijk aenmerken, dat zij, als ten oogmerk hebben, om ons te vermaken, 't welk niet dan door het opwekken der hartstogten gefchieden kan, tot ons hart moet fpreken, dienvolgens langs de wegen, derwaerts ftrekkende moet trachten intedringen, en ons van den
kant
( i ) Agter zijne uitgave van Ariftoteles Dichtkunde, AtRflerdam 1780.



OVER HET R IJ M. 5
kant der zinnen moet aendocn; dat gevolglijk haere tael, die bede en in de uitvinding der voorgedragen g-'dachten en beelden, en in derzèlver plaetflngen vf>ordragt, bet werk des fchoonen Kunftenacrs is, eene zinlijke, fchoone tael zijn moet, eene tael, die niet alleen zinlijke teekenen voordraegt, fchilderend en beeldvol is, maer die, meerder dan het Poëtisch profa zi^de, ook ten opzichte van het weiktuiglijke zinlijk Ichoon genoemd kan worden.
Daer nu het Rijm cenigiijk zijne betrekk.ng heeft op het werktuiglijk* der tale, zullen we hier ter plaetfe niets over het fchilderende , het beeldvolle van 'i L'ichters rede zeggen, maer, bij ons onderwerp blijvende, onderzoeken, wat volgens het denkbeeld van zinnelijke fchoonheid al in de tael der Poëzij te vinden moet zijn, en, uit dit onderzoek, bemeiken en aentoonen, dat bet Rijm in veele opzichten de zinlijke fchoonheid der poëtifche Tale vermeerdert.
$• 3-
De zinlijkheid der tale wordt gedeeltelijk verkregen, door eene overeenkomst van den klank en uok van de beweging der woorden en woordvoegingen met de voorgeftelde zaken, door welke de uitdrukking levendiger, kragtiger en gevolglijk zinlijker gemaekt wordt; eene eigenfehap bij de aefletici onder den naem van Harmonie bekend.
Wij zouden hier een1 ongeöorloofden uitflap doen, A 3 in-



6 VERHANDELING
indien we de bewijzen voor de voortreflijkheid dezer Harmonie en liet voordeel, dat de Poëzij daer van ontleent, wilden bijbrengen, of de voorbeelden, die 'er van het gebruik dezer eigenfchap gegeven zijn, uitfchrijvcn, daer ze den wijsgeerigen beoeffenaer der Dichtkunde bekend en zelvs in ieders handen zijn; wij gaen dus voort met acntemerken, dat fchoon de Harmonie in 't profa, en inzonderheid in 't poëtisch profa met veel vrugt kan gebezigd worden , echter in den gebonden ftijl der Poëzij het hoofdtoneel haerer werkzaemheid is, en dus de vraeg, die ter dezer plaetfetebeflisfcn valt, is, of het rijmlooze of het rijmende in dit opzicht iets voor heeft?
't Is aen de eene zijde waer, dat het Rijm fomtijds te wege brengt, ten minfte ons dunkt, dat het dit doen kan , dat de overeenkomst tusfehen woorden en zaken, die in de nieuwere taelen en ook in de onze niet zoo krachtig'is, dan in de Latijnfchc, minder gehoord en mogelijk op eenige plaetfen wel geheel verlooren wordt, dan hoe zcldzacm is deze Harmonie! an van de andere zijde bevordert het Rijm dezelve in veele gevallen, zoo als in dit vers van deHaes (2.)
IJlen hoort gekraek, gedreun als van een gr oven donder % Die brommend, ftommelend en vreeslijk romm'lend onder Den grond; zoo ver het oor kan rekken henen rolt.
(% ) Vernederd Portugal bladz. 42.



OVER HET R IJ M. ?
Zoo ook, daer liet Rijm een logheid, zsgtlieid en gemakkelijkheid aen de uitdrukking bijzet, die nimmer in 't rijmlooze te bereiken is. is het zelve bevorderlijk om de gemaklijkheid ecner zaek aantetoonen; als in dit van Poot: (3 )
lo triumf! Cupido draeit
De diamanten [pil
Der ivercld naer zijn vjü.
En om overtuigend te zien, dat het R:jm, zoo wel als het Metrum, ter verkrijging der Harmonie dienstbaer is, behoeft men flegts de bekende proeve van den Heer Berkhey (4.) ten dien opzichte opteflaen.
Dan nadien deze Harmonie niet altijd , niet noodwendig met het Rijm gepaerd gaet, zullen wc hier niet bij blijven ftilfhien, daer toch het zelve, fchoon het nu en dan de Harmonie als eens mogt benadeelen, in veele gevallen ze onverhinderd laet voortwerken, lbintijds grootelijks verfterkt en wel eens geheel daerftelt, befluiten we, dat wij, om der Harmonie's will, het Rijm niet behoeven te verwerpen.
i 4-
De Melodie, zijnde die aengename muzicale aen-
doe-
C3) I. deel bladz. 241., O&avo druk. (4^ I. deel van de Dichtwerken van dit Genootfchap bl. 33. A 4



8 VERHANDELING
doening, welke men door het gehoor bij het lezen der Verzen ondervindt, zelvs fchoon men de betekenis der woorden, ja de tael niet verftaet, is een andere eigenfchap, die tot het denkbeeld eencr zinlijke tael behoort , dewijl ze des Dichters voordragt eene gemakkelijkheid bijzet om op onze zintuigen te werken, en
eene aentreklijkheid fchenkt, die ons bekoort. Ze
is het vernis der Dichtkunde.
Deze eigenfehap wordt in de eerfteplaets te weeg gebragt3 door de kundige plaetfing van voeten en lettergrepen , inzonderheid in de beweeglijke voeten der Oudheid, dan wel verre dat zulks het eenige middel ter bereiking der Melodie zoude zijn, vermeenen we, dat het Rijm hier voornamebjk in aenmerking komt en als een middel om dezelve in de Nederduitfchc tale daerteftellen, gehouden en gebruikt moet worden; en dat wel om deze twee redenen:
i°. Dat de Melodie, alles gelijk gefield zijnde, vermeerdert naer mate de regels van het Gedicht korter, naer mate de Rijmklanken menigvuldiger zijn. Hoe veel melodie heerst 'er niet in de lugtige ftukjes van Poot in vergelijking van een Heldendicht?
2°. Dat van veele eeuwen herwaerts , alle Volken van Europa, van de oude Laplanders , Schotten en Franken af, tot op de befchaving der tegenwoordige Natiën toe, het Rijm, als het middel ter verkrijging van Melodie gebezigd hebben, en wacrlijk niet te vergeevs, daer 'er nog eenige (lukken van een' fcheemerendeh Ouderdom voorhanden zijn , die geen plaetfing



Over het R IJ M. £
fing van korte of lange Sijllaben kennende, echter niet geheel van Melodie verftoken zijn; trouwens, wat behoeven we ons hier tot de Oudheid te wenden, daer de Franfche Dichters zich weinig of niet aen de lengte of korte der Lettergrepen latende gelegen leggen, echter Melodieufe Gedichten weten te vervaerdigen.
Het Rijm, befluiten wij derhalven, is een middel ter bereiking, ter verbetering der Melodie van het Nederduitfche Gedicht, en kan dus uit dien hoofde gezegd worden onze Poëzij eigen te zijn.
„ Maer, zal men mogelijk denken, het ander mid„ del, de plaetfing van voeten, die toch niet OHtbeerd „ kan worden, is over in ftaer, om de Melodie tot ge„ noegzame hoogte te brengen, het Rijm is derhalven „ overbodig en - omne fuperfiuum nocet." Dan hier ontrent dient aengemerkt te worden, dat onze gewoone voetmaten, de Jamben en Trocheen, geen gen oeo-zame Melodie kunnende daer ftellen, men de voetmaten der Ouden, inzonderheid de Daélilen en Choriamben, zoude moeten invoeren, doch behalven dat we opzettelijk bewijzen zullen , dat dezelve in onze tael nimmer algemeen ingevoerd kunnen, noch behooren te worden, dient men, met betrekking tot de Melodie, in 't oog te houden, dat in de talen der Oudheid de Verzen zich genoegzaem van hun Metrum en Melodie verzekerden, als, in de uitfpraek, aen de lange Sijllaben flegts hunne natuurlyke nadruk gegeven wierd, daer men, om in onze tael het Metrum te bewaren, genoodzaakt is aen de lange lettergrepen der Datfilen eenen A 5 meer



io VERHANDELING
meer dan natuurlijken klem bijtezetten, waerdoor zoodanige Verzen eene fpringende of trippelende cadans aennemen en eene gansch andere Melodie verkregen wordt, die zich nog wel met het vrolijke, maer nimmer met het ernftige of droevige laet overeen brengen, het is een flikkerend vernis, dat voor een lentgezichtje, daer alles vreugdeaedemt, gebruikt mag worden, maer een bloedig flagveld ontluifteren en kwalijk op het leger van een ftervenden voegen zou.
i 5.
Harmonie en Melodie zijn gewis voortreffelijke eigcnfchappen om eene tael zinlijk te maken, maer zou de verfificatie gene andere, gene gewigtiger gronden hebben, waeromme zij des Dichters tael die bevallige Zinlijkheid mededeelt? wanneer we in aenmerking nemen , dat in de gebrekige menfchelijke Gedichten de Harmonie maer op weinige plaetfen werkzaem is, en dat de Melodie, het Muzijk der Dichtkunde, in vergelijk met dat der eigentlijke Zang- of Speelkunst zeer Kering is, en dienvolgens aen onze Gedichten niet al die aengenaemheid, fchoonheid en zinlijkheid verkenen kan die de ondervinding leert, dat ze door de verfificatie bezitten , fchijnt deze vrage met ja te moeten beantwoord worden , en het zal onze zaek zijn , die gronden uit de wetten der fchoonheid optefpeuren
Verbeelden we ons een Gebouw met een aental ramen in twee of meer reien boven den anderen , juist
op



OVER HET R IJ M. II
op dezelve wijze, in een' en denzei ven regten muur geplaetst, en met een éénzelvig dak gedekt, laet den muur van de voortrefiijkfte fteen, met de heerlijkfte Colommen en andere ornamenten vercjerd zijn ; we zullen het Gebouw niet fchoon kunnen noemen; en deszelvs aenfchouwing zal ons niet vermaken; — neen, om onze zinnen te ftrelen moet 'er eenheid en verfcheidenheid in de voorwerpen plaets hebben, of de eenheid moet (volgens het gevoelen van andere voorname mannen) door de verdeeling en famenftemming der deelen voor het oog zichtbaer, voor het hart zinlijk gemaekt worden. Laeten in het Gebouw de middelfte cn hoekramen flegts uitfpringen, het zal terftond meer voldoen. En zoo de daken mede verdeeld en de Colommen in zekere ordre verbonden worden, zal het zelve ons verrukken. Even eens is het met de Poëzij, de tael moet ook in het werktuiglijke fchoon zijn,dat is afgedeeld in regels,en Coupletten; daer door immers wordt des Dichters voordragt, het zij ze eene gefchiedenis, of de aendoening van het geroerd gevoel, of ietwes anders bchelze, van een verward geheel tot een kunstftuk , waerin orde heerst, hervormd, en onze ziel dus gelegenheid gegeven wordende, om alles van nabij in de deelen en echter in hunne betrekking tot het geheel te aenfehouwen, zal noodwendig, door deze zinlijk gemackte tael niet alleen te bevatbaerder, en daerom te fterker worden aengedaen, maer even zoo veel te meer vermaekt worden.



ïa VERHANDELING $. 6.
Dat nu de Dichtkunde de afdeeling in regels door de verfificatie dadelijk bedoele , zal de ondervinding door de volgende aenmerkingen in het helderst dagligt Hellen.
i'. De meelten, zoo niet alle de vers-maten der Ouden nemen op het laetst een vast bepaelde plaetfing van voeten en fijllaben, een onveranderlijke volkómene beftemdheid aen; zoo heeft het Hexameter op het einde ftandvastig een Dactylus meteen Spondeus, daer de vier andere voeten of Spondeus of Dactylus wezen konden; het Elegiacum eindigt ftandvastig in twee Dactylen 'en ééne lange fijllabe; het Jambicum neemt in de evene voeten den Tribrachys aen, behalven in den hetften voet; waer uit wij vastftellen, dat men voor had, de ziel door de wederkerende vast beftemde Cadans te verwittigen, dat de versregel ten einde, dat de reden
afgedeeld was.
2°. Van alle tijden hcrwaerts fchijnt men de Dichtwerken in Versregels gefchreven te hebben, het welk benevens de gewoonte om ieder Vers met een groore Letter aentevangen, aenduidt, dat de afdeeling der reden een hoofdbedoeling der Dichtkunde is.
3«. Wanneer men onze bevallige Dichters naleest, zal men op zeer veeleplaetfen ontdekken, hoe zijwonder vermindering der aengename aendoeningen , door hunne zoetvloeiende Verzen in onze harten verwekt, in ftede van den zuiveren Jambus in de eerfte voeten
der



OVER HET R Ij M. 13
de? Verzen , van den vSpondeus gebruik hebben gemaekr, en zelvs , (met eenig nadeel echter) van den Pyricheus, daer zulks in den laetflen voet ten opzichte van den Pyricbeus nimmer , en met betrekking tot den Spondeus nooit dan met aenmerkelijk nadeel gefchieden kan.
,i 7-
Gezien hebbende dat de Dichter, om zijn oogmerk te bereiken, zijnen voordragt moet afdeelen, zullen we moeten onderzoeken, welke middelen hij daer toe gebruiken kan; en welke hij daer toe gebruiken moet.
De Oude Griekfche en Latijnfche Dichters, welke het geluk hadden van eene zeer beftemde profodie voor hunne talen te bézitten, bedienden zich alleen van het metrum , door het gebruik van zekere vastbeftemde voeten, het einde des Dichtregels bepalende en aenkondigende , waer tegen de oude Nederlandfche en nog heden de Franfche Dichters alleenlijk van het Rijm gebruik maken, om door de herhaling van dezelve klanken hunnen voordragt aftedeelen en ons des te zinnelijker te treffen; welke van die wegen moet de Neder-, duitfche Dichter verkiezen?
Dat hij de Franfcken hier in niet moet navolgen; zal de lezing van het beste Stukje der oude Hollanders kragtig genoeg bewijzen, maer zullen we ons dan niet op het zelvde pad begeven, dat de oude Grieken en Latijnen met eeuwig ftandvastigen roem bewandeld hebben,



y4 VERHANDELING
ben, gelijk onze nabuuren doen? dan, ook op dit
fpoor zijn voor ons doornen.
$• 8-
Dat onze gewoone voeten, de jamben en trocheett, te veel eentoonigheid en geen genoegzame verfcheiden* heid in onze verzen brengen, en in het laetst der Versregelen te weinig duidelijke beftemdheid, waer door eeniglijk derzelver einde wordt aengekondigd, daerftellen kunnen, om met dezelve het Rijm te ontbseren, zal niet in het brede behoeven te worden aengewezen, en ligtelijk door hen, die van ons verfchilIen, worden toegeftemd; om dan met de ouden het Rijm natelaten, zouden we derzelver voetmaten moeten invoeren, dan daer toe is onze tael volftrekt ongefchikt, en dat wel om de navolgende redenen.
i°. De onbeftemdheid onzer tale is buiten gemeen groot, zoo zelvs dat 'er maer weinige éenfijllabige woorden en enkele lettergrepen zijn, die niet dan als lang, dan als kort bij onze Dichteren gebezigd worden, en wier lengte eeniglijk uit de betrekking tusfehen dc bij elkander gevoegde lettergrepen kan worden opgemaekt, waerdoor een Dichtftuk, waerin Da&ylea en Choriamben komen, bezwaerlijk in het lezen zijn metrum bewaren kan, daer het zeer moeielijk, ja onmogelijk is , twee korte lijllaben op den duur in die voetmaten te brengen , welke genoegzaem even lang zijn, terwijl de Latijnfche tael die, als van zelve, aanbiedt. aV



over het R IJ M. 15
&°. Hoe meerder een Versregel bevat, hoe fchooner hij is, en zulks niet alleen met opzigt tot de denkbeelden , maer ook met betrekking tot de tael zelve; hoe meerder lange lettergrepen een Vers bevat, mits de langfte maer altijd op de regte plaets komen , hoe meerder het bevalt; hoe meerder korte, hoe lammer het zich voordoet; is een aenmerking, die de ondervinding ons, in overeenftemming met dien regel der aejietica: dat hoe meerder werk onze Ziel vindt, hoe meerder ze met denzelvden opflag van het oog te befchouwen heeft, ze des te meer veraengenaemd wordt: aen de hand geeft, en die daer door bevestigd wordt, dat de meefte Verzen , waerin famenfmeltingen , famentrekkingen en affnijdingen plaets hebben, (mits ze naer behooren gebruikt worden) in onze tael het Vers veraengenamen, daer integendeel de voor-, inen nazettingen altijd den regel verlammen.
We zouden te breed uitweiden, indien we dit alles met onderfcheidene voorbeelden wilden ftaven, alleenlijkzullen we de navolgende twee regels van Mejuffrouw van Merken bijbrengen
Bit geeft me een vonk van hope in 'theevigst'van mijn fmert(g.) en
Tot de over gif te van de legervaen bcfluiten (6\)
het
(5) Brieven agter 't Nut der Tegcnfpttden, bladz. 78. Q6) Qermamus 1, boefc.



16- VERHANDELING
het Iaetfte vers is, naer den gewoonen regel volkomen goed , maer hoe veel minder bevalt het ons dan het eerfie, daer twee famentrekkingen en twee affnijdingen in zijn, en het zelve niet meer dan éenen zuiveren Jambus heeft.
Hoe fchadelijk is dan voor onze Nederduitfcbe Peezij het vermenigvuldigen der korte fijliaben niet! en hoe zullen wij dan met vrugt de Dadylen en Choriamben gebruiken, en de Ouden met roem navolgen?
3» De vers-maten-der Ouden vereisfehen ook, om dezelve met eenige mogelijkheid in het dadelijk gebruik mtevolgcn, eene zeer willekeurige, ja genoegzaem onverfchillige plaetfing van woorden , waer voor onze tael, wil men de Dichtkunde niet tot eene flauwe Muziflt vernederen en dezelve een onverftaenbaere reden laten voortbrengen, geheel ongefchikt is.
Schoon zekerlijk de Poëzij meerder vrijheid dan het Profil in de plaetfing der woorden toelaet, en daerin het onderfcheid dier tweeërlije wijzen van voordragt voor een gedeelte te vinden is, komt het ons voor, dat een Dichtftuk, 't welk nimmer vervaerdigd wordt om angstvallig beftudeerd, maer met vuur opgelezen te worden, nooit zulke lange en ingewikkelde volgzmnen, noch willekeurige woordfehikkingen dulden kan, dat daer door de zin der woorden voor den Toehoorder te duifter en onverftaenbaer wordt; dit in aenmerking nemende, komt het ons voor, dat onze Dichters de vrijheid in het plaetfen der woorden, niet verder bchooren uittebreiden , en we durven vastftellen, dat
het



OVER HET R IJ M. I?
het publijk in de meefte verzen , waerin onze Dichters de versmaten der Ouden nagevolgd hebben, op verre na die klaerheid niet aentreft, welke het Imiterend oor daerin begeert, om de aendoening des Dichters met de vereischte levendigheid aen ons hart overtebrengen , fchoon bij een nader inzien blijken zon, dat des Dichters gezegde, in deszeivs natuurlijke orde gebragt zijnde, taeikundig volkomen juist was.
„ Maer, zal men ligt zeggen, het vooroordeel en „ de gewoonte fpclen hier onder eene aenmerkelijke „ rol, wanneer de natie eens aen deze willekeurige „ woordfehikking gewend is , zal haer dezelve even „ duidelijk zijn als den Romein, die der Latijnfche „ verzen was." Niets zal derhalven meer uitdoen, dan aentetoonen dat de natuur onzer tael die willekeurige woordfehikkingen nimmer dulden kan, waertoe men alleenlijk in aenmerking behoevt te nemen, in de eerfte plaets: dat onze tael veel meer voorzetfels gebruikt, zoo omdat de genitivea en dativen zelden, en de ablativen nooit dan met de propofitien van aen , door en met kunnen worden aengeduid, als omdat de meefte fubfiantiva de litwoordekens de of het voor zich vereisfehen, en echter het fubfiantivum nimmer van zijn litwoord noch voorzetfel kan worden afgerukt ; ten anderen : dat in de talen der Ouden elk woord, door de buiging, die het in de declinatie ondergaet, van zelve aenvvijst, in welk cafus het gebezigd wordt, daer zulks in onze tael, ten opzichte der nominativus, dativus zonder voorzetfel, accufativus III. Deel. B en



18 VERHANDELING
en vocativus, uit de plaets, die het in de woordfchikking en de betrekking , die het op het werkwoord' heeft, moet worden opgemaekt, en eindelijk dat het adjectivüm in onze tael niet ligtelijk van deszelvs fubfhntivum kan worden afgerukt, omdat het zelve zeer weinige of gene kentekenen bezit, of het bij een fub> ftantivum in fingulari of plural! numero, bij een masculinum, femininum of neutrum, bij een nominativus ©f eenig ander cafus behoort, waerdoor het, althans voor het luifterend oor, ondoenlijk wordt om te bepalen, tot welk fubftantivum ieder adjectivüm eigéntlijk te huis gebragt zou moeten worden, zoo zulks niet door de bij elkander plaetfing bepaeld wierd.
En 4". Zullen we uit de gefbhiederiis onzer Nederduitfche Dichtkunde ons laetfte bewijs ontlenen.
Voor den tijd van den grooten Hervormer onzer Poëzije, den Drosfaerd Hooft, was onze Dichtkunde in veele opzigten in een' crbarmelijken flaet, men kende noch lange, noch korte Lettergrepen, veel min de aengenaemheid uit derzelver plaetfing ontftaende;. men mat de lengte der verzen niet bij voeten, niet bij fijllaben , maer bij de lengte van den adem « in dezen toeftand vindt Hooft Neérlands Poëzij; genoegzaem op denzelven tijd vindt hij uit, of brengt in onze Dichtkunde over, de verbeterde vers-trant der Jambifch.e en Trochèïfche verzen, en de navolging der oude voetmaten; het eerfte wordt van Fontei, Cats en alle Dichteren tot één toe nagevolgd ; het andere flegts
van eenige weinige. Dit gefchiedkundige is on-
zes-



OVER HET R IJ M.
zes erachtens, een kragtig bewijs, dat onze tael ten hoogde voor de eerfle verbetering, maer geenzints voor de laetfte invoering vatbaer is. De navolging der Oude voetmaten is gelijk een plant, die fchoon door dezelvde kundige handen, als andere opnemende planten, uit vreemde gewesten overgebratrt, en in den tuin onzer Poëzij geplaetst, niet heeft willen opwasien, waeruit we, met het zelve regt, als de Kruidkundige, befluiten, dat ze voor onze Landftreek ongefchikt is.
S- 9,
Er zou nog veel tegen het invoeren der oude voetmaten gezegd kunnen worden , maer de opgegevene aenmerkingen doen duidelijk genoeg zien , dat men geen hoop voeden kan, om, de Ouden navolgende, hen op zijde te komen; daer nu ons gewoon metrum minder, en het hunne voor ons onnavolgbaer is, Jaet ons dan aflaten hen bewonderende natekruipen, en die middelen, welke wij gezien hebben, dat op zich zelve en Melodie en afdeeling daer Hellen kunnen, bij de hand vatten; laten we bij de plaetfing van onze Jambifche en Trochèïfche voeten het Rijm voegen; mogelijk zal het ons, door het bijzetten dezer zeilen gelukken, den Ouden, fchoon met Herken ftroorn afdrijvende, ten opzigte van het werktuiglijke der dichterlijke tale, voerbij te ftreven. Men Helle eens voor een oogenblik, dat we de versie % ma-



a0 VERHANDELING
maten der Ouden even goed, even gemakkelijk als zij, konden vervaerdigen, waerom zouden we er het Rijm, dat altijd tot vermeerdering der zinlijkheid ftrekt, niet bijvoegen? daer het zeker is, dat het den ftïlltand, die er tusfchen de verzen invalt, om de afdeeling in regels te doen opmerken, en ift de blanke verzen altijd een ftuiting veroorzackt, door de herhaling der klanken vergoedt en in een'' aengenamen ttrsfehenval verandert. Terwijl het Rijm ook een verfcheidenhcid in de middelen ter afdeeling der reden invoert, en daerom behagen moet.
Wij meenen dan aengewezen te hebben, dat de zinlijke fchoonheid der tale de afdeeling der Poëtifche voordragt in regels vordert, en dat de Nederduitfche Dichter, om dit oogmerk te bereiken, bij de plaetfing zijner jambifche en trochèïfche voeten het Rijm voegen moet, waerom we het als een wezentlijken eigendom onzer Dichtkunde aenmerken.
§. 10.
Maer zon deze afdeeling in regels genoegzaem zijn, vorderen de wetten der fchoonheid gene andere afdeeling, gene afdeeling in Coupletten? ja zekerlijk, onze» erachtens; Tot de zinlijkheid van des Dichters tael behoort immers, dat ze bet verband van zaken, die met elkander betrekking hebben , en vergeleken worden, ook in het werktuiglijke voorftelle; zoo plaetst de Schilderkunst, den overwinnenden Krijgsheld niet alleen



OVER HET R TJ M. 2£
leen met zijn zeeghaftig leger op het zelvde Kunsttafrcel, maer wel in zoodanig licht, dat hunne onderlinge betrekking daerdoor {prekende wordt aengcduid en
het ft uk wordt door deze plaetfing des te zifilijker.
Maer nu, daer in de blanke verzen ieder regel op zich zeiven flaet en door niets werktuigelijks aen den anderen verbonden wordt; daer des Dichters voordragt, wel in regels, als in kleine niet famenhangende onderdeelen verdeeld is, maer door gebrek aen genoegzame rustpunten (tot het werken op de menfchelijke ziel, zoo noodzakelijk) in geen hoofddeelen bevat wordt. — een Gebouw gelijk, dat fronteipice, vleugels en vereeniging van boogen en zuilen mislende, ons nimmer behagen kan, — is in de hand des kunstrijken Dichters het Rijm de band, waermede hij de bijzondere deelen eener géfchiedenis of denkbeelden eener befchoiiwing aen den anderen liegt, en daerdoor, de werktuigelijke verdeeling van het Gedicht in Coupletten met de afdeeling der gedagten doende overeen Hemmen, het Zangftuk van de noodigc rustpunten voorziet, in hoofddeelen afdeelt, en even daerom des te fchaoner en treffender doet zijn.
Wil men hier wederom de ondervinding oproepen, dan zullen, om de voortreffelijkheid, de onontbeerlijkheid van het Rijm ten dezen opzigte te ftavcn, de behoorlijk afgedeelde Gedichten van alle onze goede Dichteren, onz2 bcwijsproeven zijn; namelijk de zoodanige , waerin ieder Couplet met het voorgedragen denkbeeld eindigt, ongedwongen met een punctum,
B 3 ai-



22 VERHANDELING
althans femicolon fluitende, als daer is, om een, in dit opzicht volmaekt, voorbeeld armteftippen , het Dankoffer aen God, van Neêrlands nooit naer waerdc geroemde van Meuken. (7.)
Men denke niet, dat dit voordeel van weinig belang is, omdat het alleenlijk plaets heeft in die Hukken, welke men gemeenlijk als.in Coupletten afgedeeld befchouvvt, en niet in voortlopende gedichten; doch deze bok, dewijl daer in vier of meer regels door het Rijm altijd eenig nader onderling verband hebben, kunnen, dadelijk, als uit Coupletten beftaende aengemerkt worden; zoo houden wij het Alexandrijns Gedicht, famehgefteld uit Coupletten van vier regels, waervan de twee eérft'e flepend en de lactite ftaande zijn; en fchoon het waer is, dat onze Nederduitfche Dichters het zelve daer voor nimmer gehouden hebben, zal men bij de lezing van elk goed Alexandrijns Dichtftuk, en inzonderheid van de fchóonfté plaetfen, bevinden, dat 'er veel al agter den tweeden ftaenden regel een punctum of femicolon invalt , waeruit fchijnt te blijken, dat dit Gedicht voor deze verdeeling natuurlijk vatbaer is, en ze als van zelve aeri de hand geeft; — wanneer wc de bekroonde aenfpraken van Keizer Karel (8.) inzien , bevinden we in die van den Heere Feith, 46 Coupletten (na onze vérdeeling) bevattende, agter de cerftc regel 23 punc-
tums
(7) Gedichten achter Nut der Tcgenfpcedsn, bi. 341.
( 8 ) In 'c 8 Deel van VGenóötföhap Kunstliefde /paart geen vlijt.



over het R JJ M. 23
f nms of fcmicolons, agter de tweede 30, agter de derde 14 en agter de vierde 40; en in die van de Baronnesfe de Lannoy uit 37 Coupletten beftaende, ''t einde van den eerften regel 11 punctums of femicolons, van den tweden 23, van den derden flegts 4 en van den laetfien 34.
Daer echter het Heldendicht en andere Dichtftuk•ken, welke uitvoerige befchrijvingen, gelijkenisfen, redenvoeringen en gcfehiedenisfen bevatten , niet zoo veel punctums duldeu kunnen , als 'er vier regelige Coupletten zijn, kan men, onzes oordeels, in deze Gedichten altijd met een femicolon volftaen, en zelvs met een comma, zoo 'cr geen femicolon voor het einde van den tweeden regel van het volgende Couplet invalt.
„ Maer, zal men zeggen, in het navolgen der On„ den kan men ook vaa Coupletten gebruik maken. * 't Is waer , de Ouden hadden eenige foorten van Gedichten, die niet alleen door de fchrijfwijze voor het oog, maer door de verfchillende plaetfing van onderfcheidene verzen voor het gehoor in Coupletten verdeeld waren, en het is deze aenmerking, welke daer men den Ouden met geen fchijn van regt het gevoel voor het fchoone ontzeggen kan, het nut dezer afdeeling ten duidelijkfte aentoont; maer behalycn dat deze niet voor aller]ije onderwerpen gefchikt zijn, behalven dat ze Daétijlcn en foortgelijke voeten noodwendig vereifehen , die wij niet navolgen kunnen , zal men moeten toeftemmen dat de verfchillende afwisfeB 4 ling



24. VERHANDELING
ling van ftaende en flepcnde regels, gevoegd bij het verfchil van lengte in dezelve, op zich zeiven het einde der Coupletten zoo goed en beter dan het middel der oudheid aentoont, dat bovendien de laetfte Rijmklank het Couplet op eene zeer zichtbaere en zinlijke wijze befluit, en dat het Rijm mede in opzicht der verdeeling in Coupletten noodzakelijk, ja onontbeerlijk is.
Dan, daer ons bewijs voor het Rijm zich grondt en rust op deze befchrijving der ons behagende en vermakende fchoonheid ! dat ze ontftaet uit de eenheid en verfcheidenheid, of uit de famenftemming der deelen van één geheel : en daar fommige onzer Lezers hiervoor liever cene andere , fchoon in de daed overeenkomftige grondftelling, aentreffen zouden, dat, namelijk , fchoonheid niet anders zij, dan zinlijke volrnaektheid of volkomenheid: zuilen we nog een kort bogenblk flilftaen cn uit dit grondbeginfel werkzaem zijn. (9-)
Herinneren we ons de aenmerking , dat het Rijm eeniglijk het werktuiglijke der tael betreft, dat we in deze derhalven niets te doen hebben met des Dichters gedachten, maer enkel met dc tael "als het middel,
het
(p) Men zie over dit grondbeginfel bet onlangs uitgekomen ade deel der Brieven van den Heere Feit».



OVER HET R IJ M. aj»
het vehiculum om de zelve in de ziel des toehoorders overtebrengen, en dat derhalven, zal volgens de gegeven bepaling de tael des Dichters eene fchoone, hem waerdige ons vermakende tael zijn, de eigenfchappen en vereischten tot de volkomenfte overgieting der denkbeelden daerin niet alleen gevonden moeten worden, maer in dezelve zinlijk, zichtbaer, zich van zelve opdoende moeten zijn.
De hoofdvolkomenheid der tael zal des de duidelijkheid, de klaerheid zijn, om welke te bereiken, zoo als het inzien van die Schrijvers in profa, welke deze volkomenheid tot den hoogflen trap gebragt hebben, ons leeren kan , voornamelijk vereischt wordt, dat de redenvoering, voordragt of gefchiedenis in eenige hoofddeelen moet verdeeld wezen , dat ieder hoofddeel, naer den aert der zaeke, weder in onderdeden moet gefchciden worden, zoo dat eindelijk ieder deel maer éénen volzin, maer ééne uitfpraek bevatte; trouwens de weinige uitwerking van wanftallige redenvoeringen , die alle de hoofddeelen eener zaek onderling verwarren, de verdoving en onbegrijpelijheid, die te lang voortgezette redeneringen , zonder rustplaetfen, veroorzaeken , en zclvs het hinder , dat uit het gebrek van dadelijke ter-nedergeftclde verdeelingstekenen ontftaet, zijn genoegzame bewijzen , zonder dat we andere uit de zielkunde behoeven te ontleenen, dat , de afdeeling der reden met de duidelijkheid , met het oogmerk der taele onaffcheidelijk gepaerd gaet; in de fchone en vermakende tael der Dichtkunde zal des
B $ deze



?6 VERHANDELING
deze afdeeling zinlijk plaets moeten hebben, zicht - en tastbaer moeten zijn, zich van zelve moeten opdoen.
Dat nu deze afdeeling in de blanke verzen ziniijker dan in het profa plaets heeft, is onbetwistbaer, maer daer het Rijm in goede Gedichten, in welke ieder vers met een comma, althans eene plaets, daer eene rust gevoeglijk invalt, en ieder Couplet met een punctum of femicolon fluit, en, om zoo te fpreken, de ter nederfteiling der punctums en comma's overbodig is deze afdeeling als van zelve voordraegt, zichtbaer en zinlijk maekt, terwijl de blanke verzen met Jamben en Trochcen, uit hoofde dat ze niets caracterifecrende op het einde hebben, en onze navolgingen der oude voetmaten, zoo ze al in onze tael te bereiken waren, minder dan het Rijm het afloopen des regels aenkundisen en het eind der Coupletten , dewijl de versre"els'gcen' werktuiglijken famenhang hebben, daer ftelTen kunnen, zal men ontwijfieibaer moeten toeftemmen, dat het Rijm, ook uit dit grondbcginfel befchouwd, de tael der Dichtkunde fchooner maken moet, en ons
meerder vermaekt dan de rijmlooze verzen; dat
bet wezentlijk tot onze Poëzij behoort.
't Is waer, wanneer men de Oude ten dezen opz'gte inziet,, zal men bevinden, dat ze den hieruit voortvloeienden kunstregel: dat ieder vers met een comma .fluiten moet: fchoon veeltijds , niet ftandvastig hebben wacrgenomen; maer daer en tegen hebben onze beste Dichters en die onzer Nabuuren , dezen regel als heilig aengezien, en de tijden zijn 'er geweest, en
laten



OVER HET R IJ M. a7
laten we dit, om onze Voorvaders, de oude HoJIandfche Dichters , eenig meerder recht te doen wedervaren, dan hen gemeenlijk te beurt valt, met één woord aenftippen, dat het (fchoon maer gebrekkig) opvolgen van dezen regel het hoofd vereischte der Dichtkunde was; ja in de ftikdonkere tijden onzer Poëzij voor de verligting van den grooten Hooft eerbiedig! de men dezen Kunstregel; want een theoreticus van dien tijd, de vlaming Gas tel ei n leerde
Dat een regbel duent, ongheteld, onghemeten, ' Alzo langhe abt eene aesfeme heer den magh,
het welk, als man daer mede vergelijkt de les van zijnen Amfterdarafchen Kunstbroeder Coornhert
Een volle zin eijscht eei heel regel
Daer of Jij de rijm 't /lot en Jeghsl
Als elx een athem uit mach [preken, (ia)
en hunne Gedichten daer bij inziet, te kennen geeft dat ieder regel éénen volzin, ééne uitfpraek moet bevatten, met een comma fluiten; , eene kunstregel,
die ons bevestigt hoe de zinlijke afdeeling der reden van alle tijden ons behaegd hebbe; maer die door onze Nederduitfche Dichters te vaek verzuimd is en dagelijks verzuimd wordt.
Ook
OO Verhandeling van den Heer Hui/mga Éakker in 't W joa ^ Maetfchapp,'J der ^ederlandfche Letterkunde,



VERHANDELING
Ook uit het grondbeginfel der zinlijke volmaektheid als deoorzaek derfchoonheid,de wezenlijkheid van hetRijm voor onze Dichtkunde aengetoond hebbende, zouden wij onze gronden kunnen eindigen, zoo er onder de voordeelen, die de Poëzij verder uitliet Rijm trekt, niet twee gevonden wierden, welke ons van te veel aanbelang voorkomen , om met ftilzwijgen voorbijgegaen te worden.
i iüi
Tot het wezen eener zinlijke tael behoort ook, dat de Kunstenaer ons zoo veel mogelijk te gelijk te befchouwen geeft, dat hij de voordragt zoo veel mogelijk famentrekt, en de zaken ons zoo gelijktijdig, doenlijk is, toezingt; maer daer het nu zeker is, dat de herhaelde rijmklank , de vooiige en daerdoor de reeds eerder bezongene zaek voor den geest terug brengt, is het zeker dat het Rijm in dit opzigt de Dichtkunde behulpzaem wezen moet.
tVatr tzvee harten onderling Nooden, tot verbetering.
Samen meng/en, Waer volmaking 't roer fel is, Schenkt de Deugd ons lafenis
Maekt de Vriendfebap Engten.
Zingt de Heer Feith. (is.) — Naeuw hoort men het woord Englen , of terftond valt ons het woord
mendia) In 't lo Deel van Kunstliefde f paart geeu vlijt, U. 20.



over het R IJ M. «c,
..menglen in, en daerdoor het ganfche denkbeeld: nooden famen menglen ; en alles wordt éénheid , zinlijke fchoonheid.
De fchoonheid hierdoor verkregen wordt ten hoogften top geveizeld, wanneer de rijmende woorden een onderling verband en betrekking in betekenis hebben, in welk geval de tweede rijmklank niet alleen het voorgaende woord voor den geest brengt, maer grootelijks verfterkt en des te treffender maekt; om hiervan, behalven de voorbeelden van den Heere van Alphen, (13.) die dit voordeel erkent, er een bij te brengen, lust het ons het volgende Couplet van den Prijszang des Heeren van der Palm gebxuik te maken. (14,)
Doe Hor ei, volk bij volken beven,
En blijf de ontroemis van deze acrd'3 Maer, Tbabors eeuiviggroene dreven
Zijn meer dan Gij haer hulde zvaerd. Uzv duif er nis, uw donderflagen Doen 't hart der naedrenden vertzagen,
En doemen 't volk tot favemïj: Maer 't licht, dat uit Gods woning dtelde,' Op Thabor Jefus kruin beftraelde,
Maekt Israël voor eeuwig vrij.
Naeuwa
(13) Dichtkundige Verhandelingen, Inleid, bladz. 137. (14} 1.0 De&l van Kunstliefde f paart gun vlijt.



3o VERHANDELING
Naeuwlijks leest men in de drie laetfte regels de vrijheid onder het Euangelium , of de uiterfte rijmklank vrij herinnert ons de flavernij onder de Wet op de treffendfte wijze.
§• IS-
Dat in de rijmende verzen de zwaerfte toon en uitdrukking altijd valt op de laetfte woorden der versregelen, op de rijmwoorden zelve, zal ieder ligtelijk opgemerkt hebben , het welk in blanke verzen geen plaets heeft; deze eigenfchap geeft den kundigen Dichter al wederom een middel aen de hand om zijne tael zinlijker te maken, door het hoofdvoorwerp zijns onderwerps met meerder kragt op ons gemoed te doen werken; want daer de Redenaer hier zijnen toon verheft, daer de Schilder met dit oogmerk de donkere tinten in zijn coloriet bezigt, plaetstde Dichter de ziek op het einde van zijnen regel en hij bereikt zijn oogmerk met grooter gemak en meerder zekerheid.
Om van de fchoonheid, die het Rijm door deze nadruk en klem op eene ongedwongen wijze, der Poëzij bijzet, ons te overtuigen lust het ons twee alles afdoende voorbeelden aen te voeren.
In de Tbirfa van denHeere Feith, zegt de Zoon;
Bemint gij mij niet meer, uzv Zoon, mv overfcbot... * en de Moeder antwoordt:
Meer dan mijn eigen ziel, maer minder dan mijn' God.
Men



OVER HET R Ij M. ja
Men neme in deze overheerlijke plaets het Rijm weg, en alles is verlooren, men verandere ze, het woord God van het einde des regels wegnemende, en ze behoudt niet de helft van haèré fchoonheid.
Hoe treffend drukt ons de Heer Bilderdijk (15.) zijne hevige aendoeningen uit over het afflerven van Néerlands Saffo,de Baronnesfe de Lannoy daer hij zingt: *
Ja > tig daar, zwakke lier, met afgerukte [naren, Lig daar;tgeiuormt ten roov\vertrappeld'in hetflijk. Lig daar, verdorde lauwerblaêren, Gij zijt geen fierfel meer voor 't bosfd van Bilderdijk.
Schoon het waer is, dat zoodanige treffende trekken fchaers zijn, en ook moeten zijn, dewijl de Dichter die voor hevige aendoeningen befparen moet, is het tevens zeker,, dat de plaetfing van dat woord aen het einde van den regel , dat iets zakelijks betekent, en in het profa eenigen nadruk vereisfchen zou, altijd een aenraerkelijk , als van zelvs werkend, voordeel aenbrenge, en dat alle Diehtftukken , zoo maer deKunstregel : dat de rijmwoorden altijd zaken moeten behelzen, en niet als aeneenhegtende of floppende uitdrukkingen moeten gebezigd worden : genoeg in 't oog gehouden is, van deze zijde door'het Rijm
eene
(15) Nagelaten Dichtwerken van tle r.arnnn^or/. A. T .„
.Stiy, bi. 123.



$t VERHANDELING
eene aanmerkelijke fchoonheid verkrijgen, waervan het niet moeielijk zoude zijn de voorbeelden als tot in het oneindige te vermenigvuldigen, en alle verzen, die voor het Rijmwoord één — dulden, ten bewijze ftrekken kunnen.
$. H-
Zie daer uit den aert der Poëzij aengetoond, dat het Rijm wezentlijk tot haere tael behoort; we zullen dus overgaen tot het oplosfen van twee tegenwerpingen, die men tegen het verhandelde zou kunnen inbrengen, en vervolgens de nadeelen, die aen het Rijm worden toegefchreven, ter toetze brengen.
Men zal in de eerfte plaets zeggen „ de bijgebragte „ bewijzen zijn gegrond op de meerdere melodie en " zinlijkheid, die het Rijm aenbrengt, cn daer deze „ gronden mede op de Griekfche en Latijnfche Dicht" kunde kunnen worden toegepast, moet het Rijm H ook tot het wezen van dezelve behooren, en dus H zijn eene Homerus, Virgiliuscu Horatius
„ maer onvolkomen Dichters geweest; ■ te veel
bewijzende, bewijst men niets. Dan onze bewijsredenen inziende, zal men bemerken , dat die uit de Melodie en afdeeling der voordragt afgeleid, hoofdzakelijk van kragt zijn in het geval , dat men geen genoegzaem levendige versmaten gebruiken kan , en de andere bewijzen veelal betrekkin-; op onze tael hebben, en dat derhalven de Ouden " het



OVER HET R IJ M. 33
feet Rijm niet noodig hadden , fchoon het echter niet onmogelijk is, dat ze met het Rijm eenig voordeel zouden hebben kunnen doen; dan, zullen we daeroni hunne werken minder achten, hen den naem van Dichter weigeren, daer hunne tael beeldvoller, hunne Melodie volkomener is, dan van onze beste Dichteren, en dat, daer ze niet in de mogelijkheid geweest zijn om van het Rijm gebruik te maken, deels om dat hunne taelen maer zeer weinig rijmende woorden aenbieden, en bij geen mogelijkheid daer toe te dwingen zouden zijn ; deels daer het ( hoe zeer men over de oudheid van het Rijm gegist en getwist heeft) zeker is , dat het den Ouden niet bekend is geweest.
$• 15-
„ Kan de tael der Dichtkunde niet al te zinlijk „ zijn?" is eene tweede bedenking, die men met ja beantwoordende, régens het bewezene zoude kunnen aenvoeren; iaet ons dezelve derhalven onderzoeken.
Het is zeker dat de Poëzij van de Muzijk onderfcheiden is, dat, daer de laetfte enkel bedoelt, om door het gehoor onze harten te vermaken , de eerfte dit wel als een hulpmiddel, als een bijgevoegd cieraed bezigt, terwijl haer hoofdoogmerk echter blijft, om door de zinlijke voordragt van zaken, niet van enkele woorden of klanken , onze hartstogtcn op eene wijze, waer Én onze hoogere vermogens meer werkzaem zijn, opwekkende, ons te vermaken; anderzints zou zeker
III. Deel. C hec



34 VERHANDELING
het geringde Muzijkftukje het voortrefiijkst Dichtwerk oneindig overtreffen; uit deze befchouwing volgt derhalven , dat de tael der Dichtkunde, die zoo veel voor het vcrftand, en zoo veel voor het gevoel begeerd , als eenigzints te faera gepaert kan gaen, dan eerst te zinlijk wordt, wanneer de duidelijkheid der voorftelling verminderd of te loor gaet; doch daer we te voren gezien hebben, dat het Rijm, de redenvoering op eene bevallige wijze verdeelende, duidelijk maekt, de denkbeelden oogenblikkelijker voordraagt, en de hoofdzaken in helderer dagligt plaetst, en dus altoos, verre van de duidelijkheid der voordragt te benadeelen, grootelijks dezelve bevorderd, befluiten we, dat door het Rijm, behoorlijk gebezigd zijnde, de tael der Dichtkunde nimmer te zinlijk worden kan; geheel anders is het aen de eene zijde, wanneer men door het metrum alleen de melodie der verzen en de afdeeling der reden , met het invoeren van dacrkijlcn en andere levendige voetmaten der Ouden, tot eenen hoogen trap willende brengen, genoodzaekt is, zich een al te willekeurige plaetfing der woorden te veroorloven, waer door men dan onverftaenbaer wordt, of wanneer men aen den anderen kant, door zijne verzen te fterk te declameeren of door eenig ander gebrek, den zinder woorden en des dat gedeelte , waer op ons verftand regt heeft, te loor doet gaen; dan word de tael te zinlijk.
§, 16.



OVER HET R IJ M.
$.16".
Deze meer-algemeene tegenwerpingen uit den weg geruimd hebbende , zuilen we nog eenigen tijd moeten ftilftaen, om de nadeden, die het Rijm worden te lasten gelegt, ter toetze te brengen , waer in we den Heer van Alphen in zijn inleidende Dichtkundige Verhandeling zullen opvolgen, van zijn Edelens kun. digheid vertrouwende, dat alle de nadeden, van eenig gewigt, daer in gebragt, en met de meest klemmende redenen geftaeft zullen zijn , en tevens ons verzekerd houdende, dat zijn Edele te edelmoedig is, om deze befcheidene wederlegging zijnen gansch onbekenden Leerling niet ten goede te houden.
Voor eerst zegt men, „ het Rijm is in alle alleen„ fpraken, maer inzonderheid voor het toneel, waer„ in hij , die fprekende wordt ingevoerd, veronder„ fteld wordt in droefheid, angst, wanhoop, verwar„ ring en diergelijke hartstogten te verkeeren, onna„ tuurlijk, daer tog het vermaek van het Rijm daer uit „ ontftaet, dat de Dichter deszelvs moeielijkheid te „ boven gekomen is, en echter in diergelijke ftukken „ alle kunst meet verborgen blijven;" dan, deze bijgevoegde aendrang vervalt van zelve, daer het Rijm wat ook Fontenelle en St. Mard hier over zeggen mogen, ons niet behaegd om het zien der te boven gekomene moeielijkheid, dewijl we bij het hooren van eenig voortreffelijk Gedicht, weinig aen den Kunftenaer nog minder aen zijne moeite, maer eenigC * lijk



35 VERHANDELING
lijk aen het beeld, ons op de duide'lijkfte en treffendfte wijze voorgedragen, en daerom des te meerder onzen ganfchen aendacht overmeeiterende, kunnen denken ; en anderzints de Gedichten , welke het minfte vuur behelzen, en dus des hoorders aendacht des te eerder van de zaek op den Dichter laten overfprinjren, defraeiite zouden zijn; Trouwens dan zouden de ïlcTtfte Klinkdichten en Rondeelen de eerfte plaets onder de Dichtwerken moeten verdienen.
„ Is het echter natuurlijk, gaet men voort, dat iemand (want de Dichter verbergd zich geheel in de „ Toneel-Poezij) die in de hevigfte hartstogten ver„ keerd , zijne aendoeningen op Rijm voortbrengt, „ inzonderheid wanneer men hem op het Toneel zelve hoort en ziet ? " Maer deze zelvde vraeg kan met het zelvde regt ten opzigte van het metrum , en zelvs ten opzigte van al wat poëtisch in de tael is, gedaen worden; men moet dus al de deelen der Poëzij te gelijk, of niet, uit en van het Toneel verbannen; en zoo de Toneeldichter van zijne kunst moest afzien, zou dan de Opera, waer in bij de onverwagtfte voorvallen de aendoeningen op ftaende voet in de keu. rigfte Zangftukken voorgedragen worden , niet lange van den goeden fmaek verlaten zijn; en zou de vocale Muzijk en de Cantate , voor zoo verre men daer in zekere perfoonen invoert, om ons hunne gedachten mede te deelen, niet aen een zijde gezet moeten worden. Maer boven dien zal de voorgewende onnatuurlijkheid ras verdwijnen, wanneer we aenmerken, dat
de



over het R IJ M. 2T
de perfonen der slleenfpraek, ja die in alle Dichtfr.ukken voorkomen, zijn menfchen, niet zoo als men ze in dagelijkfchen omgang aentreft , maer uit de denkbeeldige wereld, uit de fchoone natuur; daerom moeten ze in het grootte , betrekkelijk de voergeftelde hoofdzaek , zonder bijvoeging van onze, altijd aenwezig zijnde, kleinigheden, werken, daerom mogen ze niet alleen, maer moeten zelvs eene tael fpnken, die onze gewoone tael overtreft, en gefchikter is, om hunne veronderftelde gevoelens in onze zielen over te gieten , om belang te verwekken en onze hartstogtcn
gaende te maken hunne tael moet volkomene,
moet rijmende Poëzij zijn.
Wanneer we in aenmerking nemen, dat de ruwere menfchen eene tael bezigen, die wel ten opzigte der beelden eene poëtifche tael genoemd kan worcien, maer met betrekking tot het werktuiglijke onbefchaeft, hard en zonder Melodie is, dat de Stedeling eene welluidender tael gebruikt, daer de fraeie Kunftenaer alles met eenen Ovmius, wel niet in verzen, maer echter in dichterlijken en vloeienden ftijl voordraegt, en ons het denkbeeld zeer eigen is, om ons de hoogere geesten, zingende, dat is in een meer volkomen poëtifche tael, hunne verftandige denkbeelden verftaenbaer voordragende , voorteftellen , is het allezints natuurlijk, dat we die meer verheven wezens uit de denkbeeldige wereld, die we fprekende invoeren, de tael der verhevenfte en treffendfte Dichtkunde doen gebruiken.
C 3 S «7-



38 VERHANDELING
5. '7-
K Wat nu eene tweede bedenking betreft, „dat bet Rijm „ den vrijen loop der gedachten en de vlugt der genie „ ftuit,"op deze zal het genoegzaem zijn aenremerken , dat het jok , het welk het Rijm den Dichter oplegt, even als dat gene , het welk uit de maet zijn oorfprong heeft, den Kunftenaei wel eenigzints aen banden legt, dan dat het daer en tegen deze zelvde banden zijn, welke, indien hij ze met fmaek weet te dragen en bevallig te verbergen, niet nalaten kunnen , zijn fhik een des te wezen dijker wacrde en voortreffelijker uitwerking aentebrengen , en dat ze niets anders; vereisfchen , dan dat de voordragt des Dichters met de gekozene maet overeenftemme , waer uit dan de grootftc voordeden voortvloeien, gelijk hier boven bewezen is.
Maer Horatius evenwel laet zijne reden dikwerf, zclvs in zijn fchoonfte Hukken, van 't een in „ 't ander Couplet voonloopen , als in zijn bekend „ fuik, o Nevis referent, &c. en de Duitfehers vol„ gen hem hierin in de Ode na, en waerom zouden „ wij het Rijm niet laten varen om zulks ook te kun„ rien doen?" dan, daer meestal in de Gedichten der Ouden de Coupletten met den zin fluiten, zelvs bij Horatius, febijnt het dat hij hier tegens de tjewoone regel;; gehandelt heeft , om daer mede des Sprekers hevige drift aenteduiden, en dat men op deie en dergelijke plaetfen, wederom eene zijner feilen,
nkï



© v e a. het R IJ M. 55
«iet ten onregt met den naem van fchoone feilen vereerd, aentreft; het welk de man van.fmaek en gevestigde achting in onze rijmende verzen fomtijds met vrngt zoude kunnen navolgen ; maer boven dien zijn onze tien regelige Coupletten zeer gefchikt om de ganfche voordragt des Dichters , als in hoofdftukken te verdeden, en daer door de voordragt zinlijk er te maken, en we hebben in dit opzigt veel boven de Ouden vooruit, welke niet dan Coupletten van vier regels kennende, niet in ftaet waren om altijd hunne denkbeelden na die kortheid te plooien; en wij befluiten dus, dat deze vrijheid om de Coupletten aen elkander te hegten , het welk tog in de blanke verzen altijd tegens de Analogie blijft, geen reden kan opleveren om het Rijm te verwerpen.
§. 18,
Verder meent men , dat 'er in fommige vooriïdlingen, te veel fnelheid , te veel opeenftapeling, teveel eenheid en verband onder eikanderen plaets heeft, om het Rijm te kunnen gedogen, brengende daer toe bij de overfchoone gedachte behelzende Ode van den Heere Klein, (iö*.)
Ge'
Cis) Ode en Gedichten, i Stuk, bi. g@, C 4



46 VERHANDELING
Gelijk twee Engten>, als Broeders, Op het zelvde ttjdjiip gefchapen, En, bij des zverelds geboorte, Van God tot Vrienden bsfltmd9 1 Bij hunne reis van den hemel Eikander zv eenend verlaten, En , lang op de zvereld
Verzvijdcrd, tandem zwerven 9
Dan, met een treurig verlangen,
Onver wagt, zich zvtdervindtn — Elkander dankbaer omhelzen En zoo weer bemelwaerd Jiijgen —
Ook zoo verlaten en eenzaem
Zogt mijn kloppend hart zijne Broeders* 'lot dat hel uur der ontmoeting Ons fmipathetiscb verbond. —
dan diergelijke gedachten zijn'in rijmende Coupïetïera zeer wei uit te voeren, en wanneer dit gelukkig gedaen is, is het ontwijffelbaer, dat ze daer dooreen© alles overtreffende fchoonheid verkrijgen , gelijk we zulks met verfcheiden voorbeelden zouden kunnen Haven.
§• 19-
Om echter debijgebragte zwarigheden wat van nader bij te bezien,zullen we kortelijk^onderzoeken,wat fnelheid , opeenftapelmg en eenheid en verband onder elkander zij ? en welken invloed hu Rijm daer op hebbe?
Ei-



OVER HET R IJ ML 4f
Eigentlijkgezegde fnelbeid is, volgens de leer der beweegkunde, des te grooter, naer mate de afgelopen weg langer en de tijd hier toe hefteed kleiner is; de afgelopen weg zal in de Dichtkunde niets anders zijn dan het getal der voorgedragen denkbeelden , terwijl de tijd door de hoeveelheid der Versregels of voeten aengeduidt wordt; eene zaek kan derhalven gezegt worden met fnelheid voorgedragen te zijn als het aental regels of voeten, naer evenredigheid der denkbeelden weinig is; maer daer nu het Rijm vereischt, dat de voordragt eerstop zeker punt eindigt, fchijnt het in den eerften opflag, dat het Rijm aen het bereiken der fnelheid, welk echter geen gering vereischte in de Ode en diergelijke Gedichtenis, nadeelig zoude zijn 3 doch deze gedachte verdwijnt, wanneer men aenmerkt dat de kundige Dichter altijd in ftaet is, om, daer het aental regels bepaelt is, bij de zaek nog eenige bij denkbeelden, die tot verfterking van het hoofd denkbeeld dienftig zijn, bijtevoegen, en daar door de begeerde fnelheid te bereiken. Zoo betreed een
wandelaer, die in een vast bepaelden, doch ruim genomen tijd van de eene plaets na de andere gaen zal, en echter een vluggen tred wil bezigen, niet den rechten maer eencn omweg.
Om van deze kunstgreep een voorbeeld te geven dient het volgende Couplet van de Baionnesfe de Lannoy. (17,)
r > «
(17; Haere Gedichten bi. $6.
C -



f.» VjE R HANDELING
Wie zijn die waare en eedle Helden ,
Daar *t Nageflacht mtt recht op flaartf Wier lof men billijk mag vermelden ?
Wier naam een teedre ontroering baart ? De woefte deugd der Dwingelanden Gaf hun de waapnen nooit in handen,
Geen fchuldige eerzucht fpoort hen aan. Der Kerk, den Staat tot heil te ftrekken, Die voor geweld, voor dwang te dekken.
Zie daar wat hen ten frijd doet gaan.
Op^nftapelen, betekend na den gewoonen zin, eenige dingen boven op elkander plaetfen, met oogmerk, om eenige hoogte te bereiken; wanneer nu de (lukken dun zijn, worden 'er veele, zijn ze dik, flegts weinig toe vereischt; zoo is het in de Dichtkunde ook, het Rijm, een zeker aental van regels voor ieder denkbeeld vereifchende, kan Zoo veel (lukken niet aenvoeren , maer de ftukken zijn , indien de Dichter de bekwaemheid heeft om elk denkbeeld behoorlijk met bijkomende omftandigheden te verfterken, des te dikker, waer door in dit opzigt het rijmende met de blanke verzen gelijk ftaet, maer de eerfte heeft v^cl boven de laetfte vooruit, door dien deze opeenftapeling tot het einde des Couplets voortgezet zijnde, zinlijk aenduidt, dat 'er niet meer op één geftapclt kan worden , dat de diepte geheel en al gevult is, tot een yoorbeeld dient,
Hoe!



OVER HET R IJ M. 4Z
Hoe! heeft de iron van eeuwig goed, Bic 't ïvormtje, dat één dag ziet worden, en wéér [neven, Geftaêg met al den wellust voedt, Dien 't vatten kan in zulk een leven: Heeft Hij, die 't oogverbijftrend tal Der flarren bindt aan eeuwige orden, — Heeft hij voor zo veel leeds en jlrijds alleen doen zvordtn Zijn een ge £ eelt nis in 't Heelal? (1.8.)
Wat éénheid en onderling verband aengaet, is, het zeker, dat deze geen punctum tusfchen beidé gedogende, het gedicht in rijmende coupletten den Dichter noodzaekt, om van te lang gerekte opeènftapelingen, die daerom veelal fnelheid en vuur misfen, en om dat onze ziel niet in eens zoo veel zinlijk bevatten kan, duidelijkheid ontbreken, aftezien; dan wat verliezen wij hier aen , daer het tien regelig Couplet veld genoeg heeft om eene opeenvolging van denkbeelden te kunnen fchilderen, en de eenheid en onderling verband grootelijks door het Rijm bevorderd wordt?
;, De famenvoeging der denkbeelden, zegt men ver„ ders, welke het Rijm veroorzaekt, is veeltijds nadee„ hg en onnatuurlijk," we moeten erkennen, dat wanneer
(18) Ode aen den Mènsch van den Fïeere Fiith; ia >t Me Deel van 't Genootfchap Kunstliefde fom geen tlijt.



u VERHANDELING
jieer men onze Dichters, zclvs niet zelden die in beoge achtinge ftaen, opflaet, men plaetfen genoeg vinden zal, daer het Rijm denkbeelden te famen gevoegd heeft, die niet bij den anderen behooren , en derhalven nadeel heeft aengebragt; maer tevens moet men van de andere zijde toeftemmen , dat dit niet aen het Rijm zelve, maer eenig aen het misbruik daer van toetefchrijven is, doordien de Dichters zich niet gehouden hebben aen die Kunstregelen, welke uit denaert van het Rijm noodwendig volgen; dat nu het in acht nemen daer van niet onmogelijk, zelvs niet moeiehjk:», zouden we uit een groot aental van Gedichten , daer zulks, waerfchijnlijk in veelen, zonder op du vercischte van het Rijm acht te flaen, vrij juist gdchied is, kunnen ftaven, en we durven vastheden, dat als deze regels, door kundige en in algemeene achting ftaende Mannen of Genootfchappen wierdeo acngedrongen, 'er binnen weinig tijds over dit contrast, uit de verkeerde famenvoeging van tegénftrijdige denkbeelden door het Rijni ontiUende, weinig te klagen zoude, vallen,
S' 21.
„Hevige aendoeningen, fombre, hartstogtelijke "voortellingen , vereifchen fomtijds , dat de rede 1 ontijdig afgebroken worde, en dit altans is met „ het Rijm onbeftaenbaer, dewijl het Rijm den afge„ broken regel wederom vereenigd." Dan, wel verre dat het Rijm voor deze afbreking
on«



OVER HET rijm;
ongefchikt zoude zijn, komt het ons voor, dat het Rijmende, in dit opzicht niet voor het rijmlooze behoeve te wijken , daer 'er in de blanke verzen geen onderheid tusfchen de rust bij deze afbreking en de rust bij het einde des regels te hooren is, en de eerfte, dikwerf voor de laetfte genomen kan worden, waer door dan de uitwerking der afbreking teloorgaet, terwijl in goede rijmende verzen, daer geen punctum, dan op het einde des regels gebruikt mag worden, 'er al nu een diergelijke buitengewoone afbreking plaets hebbende, dezelve des te eerder opgemerkt, van de gewoone rust onderfcheiden, en zinlijker wordr. Trouwens hoe veele zoodanige rijmende ftukken mogen wij onder onze voortreffelijke Dichtwerken niet optellen!
Eindelijk, „ het Rijm maekt de hooge Ode te vol „ lpreuken, te puntagtig, en is dierhalven daer voor „ ongefchikt. "
. De hooge Ode begrijpen we te zijn eene alleenfpraek,van iemand, op dehevigfte wijze van het voorwerp , daer hij van opzmgt, getroffen, op het gezigc van dat voorwerp , zonder diepzinnige navorfing of lang bewerkte famenftelling oogenolkkelijk voortgebragt; het is dies onnatuurlijk dat deze ons eene verzameling van fpreuken doe hooren, maer dat hij, eene perfoon uit de fchoone verhevene natuur zijnde, in den loop Van zijne gedachten, op eene gemakkelijke
wijze,



4&* VERHANDELING
wijze, hier en daer, een Hout, kragtfg en kort gezegde, dat daerom de gedaente eener fpreuk aenneemt, uitgiete, is niet onbeftaenbaer met het wezen der Ode, die der bewonderde Oudheid bevatten te veel fpreuken om zulks ftaende te houden ; en kan men niet, zonder onnatuurlijk te zijn, aen dien verheven geest, die j op de eenvoudige befchouwing eener zaek, de diepfte geheimen der natuur ontdekt en anderen openbaerd, het vermogen toekennen , om zijne gevoelens in maet en rijm voortedragen, en hier en daer in dien voordragt, eenige treffende ecnigzints fpreukagtige trekken te mengen. Trouwens het Rijm alleen kan geen fpreuk, veel min het punt daer Hellen, en de Ode-Dichter heeft zich eeniglijk te wagten, dat het vernuft niet meer dan het geroerde gevoel in zijne Hukken werkzaem zij, waer door hij de opgenoemde gebreken onfeilbaer voorkomen zal, zonder het Rijm te verwerpen.
5- «3,
De gronden van ons antwoord geflaeft, de tegenwerpingen opgelost, en nu ook de nadeelen van het Rijm, na nauwkeurige toetfing, niet nocmenswaerdig bevonden hebbende , is onze taek afgedaen , en we fpoeien ons dierhalven ten einde met de navolgende drie aenmerkingen:
i°. Dat ook het oogmerk der Dichtkunde, het vermaek namelijk, de zaek onbetwistbaer ten onzen voordeele beflist, daer de dagclijkfche ondervinding leert,
dat



6 V Ë R HET R IJ M.
jdat de rijmende ftukken niet alleen het profanum vulgus, maer zclvs het denkend publijk oneindig meer vermaken dan de blanke verzen, die veelal ongelezen in de Boekverzamelingen geplaetst worden ; dan we willen deze aenmerking niet verder aendringen, in het midden latende de tweeledige bedenking, of zulks van de eene zijde, niet aen de gewoonte van het Rijm en het vooroordeel voor het zelve opgevat, toe te fchrijven zij, en van den anderen kant, of den ijver voor het rijmlooze niet aen eene te buitenfpoorige achting voor de Ouden en te hoogfehatting der nabuurige Duitfchers moet worden toegekend ; bedenkingen die de tijd alleen voldoenend zal kunnen oplosfen.
&°. Dat, fchoon we overtuigend meenen bewezen te hebben, dat het Rijm tot het wezen der Nederduitfche Dichtkunde behoord en altoos op zich zelve befchouwd, fchoonheid aenbrengt, we echter met geen' bhnden ijver voor het zelve zijn ingenomen, net verachting van al wat rijmloos is, maer integendeel 3 die genen, welke met Dichterlijke bekwaemhedei I -gaeft zijnde, echter in de verfificatie of het Rijm zoo veei moeielijkheid vinden, dat het hun bezwaerlijk en naeuwelijks doenelijk valt, om daer na hunne gedachten en uitdrukkingen te fchikken, durven aenraden om hun Dichtvuur in de bewerking niet op. den duur te blijven uitblusfen , maer in poëtisch profa of blanke verzen ons de vrugten van hunne genie aentebie len, als zullende ook daer door de Natie vermaken en aen *ch verpikten. liet poëtisch pro& is by ons de teken



P VERHANDELING
fcenkunst, de blanke verzen de eenkleurige ftukken, maer de rijmende gedichten ftaen gelijk met de volkomendfte Schilderkunst; wie nu haerer Beöefiènaren en Beminnaren zou geen achting betonen voor getekende en gewasfene Kunstwerken?
en 3*. Wanneer men alles famentrekt, wat volgens het verhandelde door het Rijm in onze Dichtwerken vereischt wordt, zoo wegens de afdeeling der reden, de overeenkomst tusfehen den loop van het gedicht en der gedachten, als wegens de plaetfing der hoofdzaken , als anders, en dan onze beste Dichtftukken zelve inziet; hoe veel komen deze dan in dit opzigt niet tekort? Ziet daer dan, jonge Dichters, een ruim veld, om , zonder verfmading van andere middelen, door het opvolgen der wetten van het Rijm, Neêrlands Dichtkunde grootelijks te verbeteren, uw Vaderland aen u te verpligten, en uwe fchedels met onvervvelkbaren lof te verderen; kom treedt met mij dit oeffenperk in; ligt zal het ons gelukken, en wij te regt den grooten Horatius, die geen'nieuwen Verstrant uitgevonden heeft, mogen nazingen :
■ carmina non prius
Audita, Mufarum facerdos , Virginibus putrisqut canto.
VERJ



VERHAND ELING
OVER HET
R IJ M,
door
j A C O B van D Y K,
aen wien de zilveren eerpenning is toegeweezen,
fa de Jaerlijkschi Vergadering, gehouden den 31 van Bloeimatnd 178Ö.






VERHANDELING
O V Ê R HET
R U M.
Niets is waarachtiger dan dit zeggen van M». Aurehus, dat alle natuurlijke omloopen een jaarlijkfche verandering onderworpen zijn. En, hoe zeer ik hartehjk wenschte, dat deze Spreuk met toepasfelijk waa re op onzen Vaderlandfchen voorfpoed en Nederdui'rfche Dichtkunst, fchijnen dezelve echter aan het al gemeen noodlot onderworpen te zijn: en ^eliik dl dampen, door de zon tot een zekere hoogte getrok. ken, door haar eigen zwaarte neder te daalen
De Nederduitfche Dichtkunst, van welke wij alleen wülen fpreekeu, is niet minder oud dan de Natie zelve. Toen men leezen noch fchrijven konde, waaren de Bardenzangen , die men in het geheugen bewaarde, de eenigfte gedenkzuilen , die voor Vaderlandseo Vrijheidsliefde werden opgericht.
Deze ftukken bezaten , behalven de uitmuntende toffe. geene andere verdienden dan de afgemeeten lengte der regelen en het Rijm. Naderhand, toen de
Hl. D£EL. Da da-



5i VERHANDELING
dagen van vrijheid en voorfpoed onzen Voorouderen belonkten , en de zon d^r wijsheid alle kimden en weetenfehappen met eeiièn hemelfchen glans bedraal» de ; werd deze edele Dichtdofiè niet alleen verheerlijkt met de rijke en gelukkige vonden der oude Grieken en Romeinen, maar de fchoone Dichtkunst zette, als een overwinnende Heerfcheresfè, haare grenzen oneindig uit, door het bezingen van allerlei fchoone doffen , met inmenging van de tjeffendfte beelden uit de Heidenfche, Joodfche en Christelijke Godgeleerdheid, beneffens de grootfche gedachten der Wijsbegeerte, Sterrenloop- en Hidpriekunde.
Deze groote ziel der Dichtkunst werd een niet minder fchoon lichaam toebereid, gelijk het billijk was, dat men zulk eencn grooten heilig een gouden beeld oprichtte; de dichtgedagten werden, naar den aart der doden, in allerlei vormen gegooten, de gepaste beurtwlsfeling van lange en korte lcttergreepen verwekte eene allerzachtde rolling, gelijk aan de zachte kabbeling eener gelijkvloejcnde rieviere; welke zachtheid niet weinig vermeerderde door een ongedwongen en muzikaale gelijkvalling der weleer gewronge rijmwoorden. Eindelijk, uit aanmerking dat belemmerde fpraakdeclen een redevoering onthiideren, hebben de Dichters, fchoon de vrijheid hun best te daadc kwam, hun groot vermoogen aangewend om onze rijke Moederfpraak een nieuw aanzien bij te zetten, zoodanig, dn de Diehtlieyende Genootfchappen , zich zoo wel naar de Taal - als Dichtkunde benoemd hebben.
Langs



over het R IJ M. 55
Langs dezen weg, door deze middelen had de Nederduitfche Dichtkunst in onze dagen den hoogften top des Zangbesgs beklommen; toen een te verre gaande eerzucht zich niet vergenoegde met Godentaai tot de menfchen te fpreeken; mee telFcns Wijsgeer en Re- ; denaar te zijn; ja met alles wat groot is in een' perfoon te verëenigen; toen zij het te Iangwijlig achtte tot het verftand te fpreeken, en dus den wille te neigen; maar het fpoor der Ouden verlaatende, zich op het voorbeeld der Duitfchers, met eene g;ewaagde ftoutheid op wasfche pennen verre boven den top des Zan^bergS verhefte; om van daar, als wezens van eenen hoogt ren kring, het verftand te bedwelmen, te verrukken, en op deze wijze het harte te treffen , met eene opftapeling van brommende woorden, waar aan het welwikkend oordeel, bij eene bedaarde overweeging, geen gepast denkbeeld kan hechten.
Deze gewaande grootheid moest ook in grootcr lichaam huisvesten. liet was voor deze rnajeftéit te gering, dat de Rijmzoom van haar kleed de geheele aarde bedekte: Neen, die moest worden afgefcheurd, opdat haare vezelen zich nog verder zouden uitfhekken.
Deze nieuwe geeften in hunne ingebeelde vlugheid belemmerd zijnde, door eene dikwerf noodige overweeging, om den aart der zaake en de gepaste woordvoeging in een welluidend Rijmwoord ie veréënigen, hebben, op de manier van Alexmdcr, den Gordiaanfchen Knoop doorgehouwen,met de Rijmklanken overtollig D 3 en



54 VERHANDELING
en fchadelijk te verklaaren , en zich van die gouden boeijen te ontdaan.
Dit verfchijnfel aan onzen Dichthemel is de oorzaak dat het Taal en Dicbtlievend Genootfcbap onder de fpreuk ; Kunst wordt door arbeid veikreegen, deze vraage ter beantwoording heeft opgegeeven.
Welk een prijs heeft mén te flellen op het Rijm? Behoort hetzelve tot het wezen der Nederduitfcbt Pcëzije ?
Eene vraage waar over «en in de voorlcdene eeuwe hartelijk zou gelachen hebben, doch die thans, uit aanmerking van het bevoorens gezegde, al onzen aandacht dubbel verdient. Jk neem de vrijheid om het laatfte deel dezer tweeledige vraage eerst in overweeging te neemen , dewijl daar door het eerfte deel een merkelijk licht wordt bijgezet.
Allereerst komt in bedenking, wat Bcfluurdcrcn veriban door het wezen der Potzij.
Moet de deugd en de aar: van elk middel worden getoetst aan het einde dat een Kunftenaar 'er door tracht te bereiken; dan moet ook het wezen der Poëzij worden afgeleid van het einde dat de Dichter 'er mede bedoelt.
Dit einde kan niet anders zijn dan den Leezer te lceren indien de Dichter tot het verftand fpreekt: of te vermaaken zoo hij het harte treft. Tot het cerfte behoort een gelukkige vinding, tot het laatfte een bevallige uitvoering. Waar uit volgt dat bet wezen der Poëzij



OVER HET R IJ M. g£
tij beflaat in [ebranden gedagten Ui bevallig zijn voorgefield.
Het zij mij gegund uit deze bepaaling eenige gevolgen af te leiden.
(i) Dat de Poëzij beflaat uit eene dubbele Natuur, of een denkend en fpreekend wezen, het een is gelijk de ziel, het ander gelijk het lichaam der Poëzij.
De Poëzij is toch een Godheid die lichaamelijk onder ons verkeert , en het is dit laatfte wezen dat ds Maatfchappij bedoelt, als waar toe het Rijm alleen behooren kan.
( 2 ) Dat Poëtisch Proza , of Poëzij in Proza vertaald , alleen verminkte Poëzij is, gelijk aan de af«-efcheiden zielen die om haare lichaamen zuchten. &
(3) Dat bloote Hiftorien of Leerflellingen in vaarzen befchreeven, Poëtifche lichaamen zijn waarin de ziel der Poëzij ontbreekt.
(4) Dat een ftuk met meer of minder recht den naam van Poëzij verdient, naar maate deszelfs vinding gelukkiger of deszelfs uitvoering bevalliger is. •■
(5) Dat het lichaam der Poëzij dan aller volkomendst is, wanneer al het bevallige te faamen loopt.
Daar nu bij iemand die ooren heeft geen betooging wordt •vereischt, dat fchoone vaarzen het fchoonfte Proza in bevalligheid verre te boven gaan ; blijft 'er geen twijffel over of de vaarzen zijn het lichaamlijfc wezen der Poëzij. Maar gelijk een groote rievier uit veele beekeu faarnenvloeit, een lichaam uit veele leeden beftaat, de gtootfte fchoonheid veele uitmuntende trek-
D 4 ken



5É VERHANDELINC
ken vereischt; zoo bcftaan ook fchoone vaarzen uk veele bizondere fchoonheden, die wij nader moeten befchouwen.
(A.) Het eerfte dat ons voorkomt, en algemeen meest in het oog loopt is het Rijm, waarvan ik echter , als de hoofdflof dezer verhandeling , laatst wilde fpreeken.
< B.) Het tweede is de gebonden ftijl, die zich in eenige bizonderheden laat voorftellen.
(C.) Het derde is de vorm der vaarzen, die veelerlei is, naar muate van de ftoffe of verkiezing des Dichters; hier omtrent moet de ftijl naar dc ftoffen gefchikt worden; lange regelen pasfen aan uitgebreide ftukken, aan verhevene, ernftige en treurige dingen.
Korte fchikken zich best voor kleine ftukjes, die in het zachte of boertige vallen, en over geringe onderwerpen loopen; middelmaatige voegen aan blijde ftoffen, Lof-Dichten, Bruilofts- en Geboorte-Zangen, Lier-Dichten, enz. deze laaten zich fraai in Coupletten afdeelen.
Met de grootheid der Coupletten is het eveneens ge* leegen, die van 4, 5, 6, 7 regelen, voegen aan Kinder- Dichtjes , Minne-Zangen , en allerlei kleine dingen. Die van 8, 9, 10, ei, 12 regelen, aan deftige en wigtige dingen, als Oden, Zege-Zangen, enz. waar van men bij de beste Dichters gelukkige voorbeelden vindt.
Hier is het nu de plaats om te onderzoeken Waarom Coupletten ons meer treffen dan een doorgaande ftuk,
fchoon



OVER HET R IJ M. gf
fchoon van den zelfden aart. Zal eene verdeeling in Coupletten iets beduiden, dan moet ze in den aart der zaake gegrond zijn; men beproeve eens een doorgaande ftuk welks regels om de zes wederkeeren, en welks volzinnen om de twee, drie, vier of meer regels eindigen, in Coupletten te deelen; en men zal bevinden dat hier geei grond voor een goede verdeeling te vinden is. Daarom vinden wij bij de beste Dichters de volzinnen op de einden der Coupletten naauwkeurig waargenoornen. Ja wij zien ze door het ganfche Couplet als 't waare hunne veerkracht fpannen om den laatfte n regel van den zin en van den zang, met eenen fchellen klemtoon te Guiten,daar in tegendeel een doorgaand ftuk altoos gelijk vloeit, of wel fomtijds eenen lammen Haart nafieept, en hier in beffaat het treffende der Coupletten boven een doorgaande Stuk. (B.) In den gebonden ftijl is op te merken; (i) De lengte der regelen , die des te bevalliger zijn naar maate zij elkander minder ongelijk zijn, tenzij in een flotregel der Coupletten.
(2) De/r/ecden der voeten, die veelmaal in de woorden moeten vallen, om niet te fnel te vloeijen.
(3) Dejlemrust, in regelen dieniet heel kort zijn. Deze moet (a) buiten de woorden vallen om de regelen niet te doen ftooten, ten waare in een koppelwoord; en (b) niet altoos op dezelfde plaats van eenen re^el invallen, om de eentoonigheid te vermijden; (c) zij moet niet van elkander fcheiden, dat in de rede bij el-
D $ kan-



58 VERHANDELING
kander behoort, opdat dc natuurlijke uitfpraak met den trant van het Vaars wel zoude indemmen.
(4) De Cadans, of vloeibaarheid, ontflar.nde uit eene gepaste beurtwisfeling van lange en korte lettergreepen, zijnde dat gene 't welk de vaarzen aangenaam doet rollen, en waar over ik wat langer moet zijn.
Het gebruik geeft aan de lettergreepen onzer rijke Moedertaal ten minden drieërlei klanken , welke zich doen hooren in den tijd der uitfpraak, zijnde lang, (gemerkt—) kort (gemerkte) en middelbaar {-J)h de lange klank gaat de korte voor in eene tallcoze meenigte tweegreepige woorden, en mooglijk bad men uit dit gebruik eene algemecne taalwet gemaakt, indien 'er niet eenige tegengedelde waaren, gelijk azijn, bevel, beleid, bedrog, geluk, geloof, metaal, revier, radijs, en daarom heeft men tot een taalwet gemaakt, dat de lange klank moet vallen op het zaaldijk deel der woorden ; en niet zelden is fieraad door dezen taalregel ontfierd. Dat dezelve, fchoon doorgaands goed, echter voor bet gebruik, als dc eerde taalwet, moet wijkeu , blijkt uit deze twee aanmerkingen. Het zaakelijk deel der woorden wordt gekend uit deszelfs blijvende Hamletteren in alle buigingen , bij v. b. in het werkwoord visfehen, vindt men in 't eenv., ik visch, gij, hij, zij, het vischt, ik, gij, hij, zij, het vischte, ik, gij, hij, zij, het zal visfehen, welke laatde buiging ook het veelvoud maakt; dus visch is het zaaklijk deel, en is dc uitgang of ftaart. Maar 'er is een ruim getal tweegreepige ftalttwoorden van welke men
met



OVER HET R IJ M. 59
met geen grond kan zeggen, dat de eerfre greep het zaaklijk deel bevat, en echter, heeft het gebruik de lange klank aan de eerfie greep gegeeven in appel, beker, bezem, broeder, boter, bitter, ezel, edel, herder, letter, gevel, kogel, tegel, vogel, vader, moeder, fchorel, regel, zegel. enz.
Ten tweeden zijn 'er eenige daar de meefte klank Valt op den uitgang, gelijk alle vrouwelijke naamen die in es of in uitgaan, als prinfes, voogdes, boerin, flavin.
Daar dezen regel niet boven alle bedenking is, behoort ze niet, tegen het gebruik, te worden aangevoerd , om daar uit te beweeren dat alle zelfftandige en bijvoeglijke naamen beneffens aile werkwoorden van ééne lettergreep lang zijn. Immers kan men geen zaaklijk deel in het ondeelbaare onderfcheiden ; en het fchijnt de taal niet weinig hard te maaken wanneer men in witfehaap, zwart paard, geel kleed, groen veld, even veel klank aan dc bijvoeglijke en zelfftandige geeft, ten zij in bizondere gevallen. Bijna even onvoegzaam is het in woorden van drie lettergreepen (veel al beftaande uit werkwoorden die in de gebiedende wijze twee greepen hebben,) de eerfte greep lang en de andere beide kort te maaken, daar immers in wandelen, enz. de tweede greep veel minder klank heeft dan de derde.
Even weinig behoorde men uit gemelden taalregel te befluiten, dat twee eengreepige woorden , te faamen gevoegd, beide lang zijn. Immers bierkan heeft
meer



6® VERHANDELING
meer klank op bier dan op kan, zijnde bier het geene w,arom men de kan begeert.
Nog blijft 'er ecu groot getal woorden over , die door dezen regel niet bepaald worden, als leden, voornamen, voegwoorden, voorzctzels, enz. van weke
»>Pla1 riet beweeren kan dat ze ftellig lang of men vceiai "»<-»■
kort zijn.
Laat ons*hier uit eenige gevolgen afleiden.
7X ) Dat onze taal, ten aanzien van den tijd der uitfnraak door het gebruik niet naauw beftcmd is.
(2) Dat geen gezag dezelve kan beftemmen, indien 3e reiels niet uit de natuur der taal kunnen worden
f ;kjd immers een woord zal niet anders klinken, rioon zeker Dichter of Schrijver zeide, dat het lang
f kort is ja al wierd het door een Staats wet bevesL het 'woordje te (ik fchaam mij dit,) is dikwijls Lor voornaame Dichters als lang gebruikt, en echter vort eebleeven. Dus de uitfpraak door gezag te regejen is z00 veel als dc zeegolven te plooijen , die ons * et Canutus uit den ftoel zouden drijven.
, n Dm elk woord als lang moet gebruikt worden, waar op de klemtoon of nadruk in een rede of Dicht
Dat een middelbaar woord bij een lang kort is, pn bij een kort lang. Immers lang en kort zijn woorL die een betrekking uitdrukken, geen ding alleen is iang 0f kort. Ja dat van twee lange bij elkander dikwerf het eene lang en het andere langer, van twee korte het eene kort en bet andere korter is. ^



over het R IJ M. Ctk
(5) Dat onze taal, uit hoofde van deze trapswijze rijzing, zeer zacht is, als welke de Natuur naarvolgt die haare uitterftens door eene lange rij ongevoelige tusfchenftanden verbindt, en de Muzijk evenaart; welke ons gehoor door veelvuldige afwisfelingen ftreelt.
(6) Dat deze geiteldheid onzer taal de Dichtkunde behulpzaam is, daar de woordvoeging in onze taal vrij bepaald is, zou het houden van de Cadans zeer moeilijk (misfchien onraooglijk) zijn, indien de prozodie of maatklank naauw bepaald was; ten anderen vindt de Dichter hier een ruime verfcheidenheid, om zijne redenen naar de hartstochten te richten: Is zijn taal die van eenen bedaarden ernst, hij zij zoo naauwkeurig als moogelijk is in het gebruiken van hard- en zachtklinkende jamben, (achter lange woorden.) wil hij traagheid verbeelden , hij gebruike veele eengreepige woorden , fpreekt hij de taal des toorns, lange en langer greepen zijn gepast. Is de vreugde zijn drijfveer hij fpaare geene trocheën; (voor lange woorden.) eindelijk, moet zijn mond van honig vloeijen, hij gebruike veele korte en korter lettergreepen.
(7) Dat de nadere beftemming van o.zen Maatklank de Dichtkunst niet zou verbeteren, maar verminderen • Voor eerst zouden de Dichtftukken, door het alt ios fterk afftooten van lang en kor:, haare zachtheid verliezen. Ten tweeden zou de aangenaame verfcheidenheid , hier voeren aangeroerd, verlooren gsan ; het is wel waar, dat de Cadans beter gehoord worckn zou, en geen twijfFel overlaaten, uit welke voeten het ftuk
be-



62 VERHANDELING
beftond: doch het is niet minder waar dat de redentijkkunftige akfent of klemtoon, welke in het reciteren de kracht aan een ftuk bijzet, niet wel kan gehoord worden, voornaamelijk zoo ze op een woord valt dat niet geheel lang is.
(8) Dat het meeftendeel der Nederduitfche vaarzen uit voeten van twee lettergreepen beftaan, en bijna alle jamben zijn. Immers door de onderfcheiding van lange en langer, korte en korter lettergreepen, worden fpondeën en pericheën verandert in jamben en trocheën, en belangende de driegreepige voeten, daar hebben wij in onze taaie nog geen beflisfende voorbeelden van om het eene of andere te befluiten, terwijl de Mcsfiiis in onze taal daaromtrent geen gunftig vooruitzicht geeft.
(n) Dat indien alle onze lettergreepen volftrekt lang of kort wierden , en als zoodaanig bij de Dichteis gebruikt, dan zouden de thans beroemde Stukken in den tijd van Melis Stoke gemaakt fchijnen, cn riet zonder onophoudelijk fiooten kunnen geleezen worden.
(ro) Dat h:er door een groot getal Nederduitfche woorden voor de Poëzij oobruikbaar zouden werden, gelijk Poot reeds van het woord Vlaardingerwoud, en Ovichus van een Latijnsch woord gezegd hebben; ten minden voor tweegreepige voeten , hoedanige zijn broodbakker, bierbrouwer, zeepzieder, wijnfteeker, houtkooper, en veele andere van dat foort, een tweede foort, gelijk wandelen, mengelen, beteren, fneuvelen.



OVER HET R IJ M. CS
Jen, zoude moeten befnoeid worden tot wandlen menglen, enz. J
(A.) Nu koom ik tot bet Rijm, als her derde en laatfte deel der vaarzen, dat den omtrek van het poëtisch lichaam bepaalt. Laat ons zien wat volmaaktheid en bevalligheid dit aan de vaarzen bijzet.
( r ) De Rijmwoorden dienen om de lengte der rejre ien te bepaalen dan dit verdient eenige opheldering" Verbeelden wij ons de Diehtftukken gedrukt rZ* volle bladen, gehjk onze Pfalmberijmingfvoeff hT bij dat de Diehter dikwil, overfpr nging n S1 ? gehjk VolL-nhooven in de verlos^an Groot^ tanjen, dus geen zinfneeden op het einde der Dichrre gels kunnen geplaatst worden , neemt verder dat het' Vaars op eenen vrijen trant gefchreeven is, gelijk den zang van Hooft door den Rei van Hemellieden jfl Gernt van Velzen, hoe zou het hier moogbjk zif« om de lengte van eiken regel, en het getal der zelve te vinden ?
Het zelfde heeft plaats in Coupletten, welker realen, behoudens de overfpringing, veel van lengte ver fchiHen, bij voorbeeld dit van Hooft in zijn zan gen (pag. u4; m oétavo.
Heoger, Dor is, met, mijn gloedje Spaar uw krachtjes wat op mij dl ie zoet is de lieflijke lij Daar ik flaauwends los in glij Die lachjes
Dk



^ VERHANDELING
Die kladjes
Bij dracbjes,
Vit dagjes
Die nachjes
Dat allerzoetste zoetje
Mengen moetje
Met een roedje
Of ik flik aan lekkernij.
Men ftelle hier voor lachjes lonkjes, voor Hachjes zuchtjes, voor dagjes daagen en leeze dus, die Unkjes, die zuchjes, bij dracbjes, die daagen die nachjes, en wie zal hier vijf regelen vinden? Insgelijks indien men in regel elf het Rijm wegens de'omgekeerde woordvoeging, mengen moetje weg neemt/door dezelve te recht te brengen, zal men immers regel elf en twaalf als een leezen , dus moetje mengen met een roedje. - Maar geldt dit ook in Alexandrijnfche vaarzen, en andere regelmaatige Stukken?
. wie zeit mij dat ze zoodanig zijn ? — 't is waar
indien de beurtwisfeling van ftaande en fleepende regelen 'er in waargenoomen is, zou men de Alexandrijnfche daar uit vinden — maar is die beurtwisfeling noodig wanneer men niet rijmt? — en geldt dit in kortere regelen ? — kan men geen twee voor een neemen ? bij voorb. de Lierzaiag op den vrede begint (i.).
'k Zing
CO Z's Tael- enDichtlievereOefeningenvanhetLeydscr» GecuotCchap, lieiüe Deel bladz. 97.



OVER HET R IJ M. 65
°k Zing de zegenrijke Vrede, die mijn ziel tot zingen /poort; Lieve,ftille,zoete Vrede, die en God en mensch bekoort;
Het Vaars, de Luifler der Wetenfchappen, (2) begint:
Nooit volprezen Wetenfchappen!
Dogters van het kloek Verf and l Die elk aanfpoert op te flappen
't Pad naar 'e zalig Vaderland.
Men leeze, voor /lappen, treeden: om het Rijm weg £e neemen, en fchrijve dus:
Nooit volprezen Wetenfchappen! dogters van het kloek Verftand!
Die elk aanfpoort om te treeden 't pad naar 't zalig Vaderland.
Wat onderfcheid blijft 'er dan over? of waaruit laat zich de lengte der regelen bepaalen ? Op deze wijze zou men veele vaarzen van een twijifelachtige lengte vinden. Nog een voorbeeld op een Handfchrift van Vondel, aan Poot vereerd, zegt hij (3)
'* Ont-
(a) Zie Tael- en Diclrtu'evende Oefeningen vanhet Leydsch Genootfchap , Derde Dècl pag. 165. (3) üladz. 1C9. kiein Jvo.
.111. Deev. E



C6 VERHANDELING
'k Ontving van een geleerde bant
Des Diciters Schrift, die lier en lant Door zijn gelaarsde» beldentmnt verhoogde.
Men kusf' de letters, die ten luon
De Nederduitfche lauwerkroon Behaalden, en daar Febus troon op boogde.
Dit i* bij Poot agt regelen, maar men leeec eensHelden////en Febus rijk, en niemand zal 'er meer dan zes vinden.
In den SJagzang van Zuandhs kan elk Conflèt even goed in twee als in vier regelen geieezen woeden. En bet allerkrachtigst voorbeeld zijn Davids Psalmen, welker Dichtmaat men niet kan Uitvinden, tot geen geringe verdonkering van den luifler der heilige Harpzangen, welke geen plaats zoude hebben, indien ze berijmd waarea , en eveneens zou het zijn met de Nederduitfche naarvolging, indien ze onberijmd was. Hier op valt nog aan te merken: (a) dat dit geargde even zeer past op vaarzen , uit driegreepige voeten beftaande; (b) dat het met minder gelden zou, fchoon onze Proiodie of Maatklank ten ftrengfte bepaald was, om dat deze redeneering niet op derzelver onbeftemd» heïd gegrond is.
Uit dit gefielde vloeijen natuurlijk deze gevolgen: (a) Dat men in het midden of ergens in de regelen niet moet rijmen. (b} Dat het Rijm de lengte der regelen bepaalende , de bron der vaarsmaat is, en dus het lichaam der Poëzij bepaak. (c) Dat de vaarzen
Önmers



OVER HET R IJ M. t>7
ïmTiers zoo veel van Poëtisch Proza onderfeheidea worden door het Rijm als door den gebonden ftijl; zijnde het Rijm daar toe reeds voldoende geweest, eer de Cadans in onze Nederduitfche vaarzen was ingevoerd,
(2) Dc tweede uitwerking van het Rijm is het verband der regelen onder elkander te bepaalen.
Dk zegt (a) dat de afwisfeling van ftaande en (kepende regelen 'er door bepaald wordt. (b ) Dat het onze gedachten aan nauwkeurige fnceden en volzinnen op de ei aden der regelen bepaalt, en de redenen fpreukachtig en kortbondig maakt, waar van Poots doorgaande Stukken fchoone voorbeelden zijn, als waar in het Coupletachtige bij de wederkeeriog der zelfde klanken zich aangenaam vertoont, (c) Dat het ons met de aaniiadering der flotklanken het einde van den zin doet verwachten, en dus de ingefpanne gedachten haare rustplaats doet vooruitzien. Cd) Dat het de einden der Coupletten met fchelle klerntoonen doet fluiten.
(3) De derde weldaad van het Rijm is, eenen muzikaalen klank aan de vaarzen mede te deelen. Door het zelve verdubbelt haar vermoogen om ooren en zielen te ftreeien, om de hartstochten naar welgevallen op te wekken en te bedaaren. tiet doet de hoorders zich kittelen van vreugd, of perst ze trasnen nit de oogen," bizonder aan de einden der Couptetteft Van daar is hét dat de zang of het fpel van enkele nooten, het gefped der klokken , het gezang der vogelen , ons krachtig aandoen.
E 2 Ui?



m VERHANDELING
Uit deze (telling , die door het gehoor omvederfpreeklijk bevestigd wordt, vloeijen deze gevolgen, die teffens even zeker zijnde, elkander over en weder licht en kracht bijzetten.
(a) Twee (bande of twee fleepende klanken klinken tegen elkander als twee gelijk gedeinde fnaaren, welke bij gebrek van verfcheidenhcid niet zeer muzikaal zijn. Dus en vaars van enkel ftaande of fleepende regelen is minst bevallig.
(b) .Staande klanken van twee tijden (lang) klinken tegen de fleepende van drie tijden (langer) als een quint T en zijn dus zeer bevallig.
(c) Staande klanken van twee tijden klinken tegen foromige„fleepen^e van vier tijden (flagzwaard, enz.) gelijk een octaaf _ en klinken dus alleen bevallig wanneer men het een geheel ftuk kan uithouden, anders kiinken zij tegen de ujuint valsch, het zelve geldt in heuvelen, fneuvelen, enz.
(d ) Sleepende klanken van drie tijden (heuvel)
V> \S
klieken tegen fleepende van viertijden (heuvelen,) als een quart doch zijn zwaar om uit te houden.
(e) Met het verband der regelen is het eveneens geleegen, twee ftaande regelen klinken tegen twee fleepende, gelijk van de enkele gezegd is, als een quint, on daar boven tegen elkander gelijk twee evenftemmige fnaaren, zoo dat hier een dubbele aangenaame mecklank is. Is het getal der ftaande en fleepende regelen elkander ongel-jk, dan vermeerdert dc aangenaamheid door de beurtwisfelende verfcheidenhcid, die eindelijk
een



«VER H t t R IJ M. 69
len muzikaale fltiiting in de Coupletten te weeg brengt.
(f) Niet minder heeft dit plaats in de betreklijke lengte der regelen ; naar aftrek der laatfte greep van het fleepend Rijm, zijn gelijke voeten, en zulke wier evenredigheid is als *, |, '%, }, J overeenkomlljg met de geheele Zangtoonen, de bevalligfte.
(g) Hieruit volgt verder, dat vaarzen die tweederlei ftaande klanken tusfchen de fleepende hebben, min aangenaam zijn, gelijk Jezus Geboortenis (4)
(h) Deze muzikaale klank is de-grond van heTwelgevallen dat men fchept in wederklanken gelijk Vondels gefprek tusfctien een Wandelaar en den Galm deï Hofkerke:
Wie luijiren in 't geivelf om naar mijn klagt te hooren ?
(5) Ooren,
En dit van Berkhey: (6)
Dringt een luiaarts klagt door V zwerk t Tvrige Echo roept Jlraks; werk.
(4.) Ten vierden veroorzaakt het Rijm, door de herhaaling der zelfde klanken, eene verlevendiging der voorige denkbeelden, bij aldien de rijmwoorden denk-
beel-
( 4. ) Poot pag. 14.
C S ) Hekeldichten pag. 0.
(6) Tael- en Dichtlievcndc Oefeningen, IDeel, b!adz,»35, E 3



7o VERHANDELING
beelden uitdrukken , die dan met de tegenwoordige beelden worden yerëenjgd èn elkander over en weder kracht bijzetten , bij voorbeeld: daar de Aartsvader Abraham zijnen ten offer gëëischten Zoone beklaagt, de plaats is te lang om geheel aan te haaien , het voornaamfte luidt: (bladz. 226)
Ai my! hoe klopt my *t hart! ó ysfelyke woorden!
0 Hemel! v.o t ik dan myn'eigen Zoon vermoorden?
Mo:t ik myn' eenigen, mijn haak, 6 fmart!
Op V or.ter keekn! moet ik V harte van myn hart
Doorboren' met het flaal, en met verwoede handen
f Onmenschlyk wroeten in myn eigen ingewanden!
6 Tsfelyk bevel! ó Godt! myn toeverlaat!
Is dan UW zegen in een vlsck, uw gunst in haat,
En al uw min verkeert in donderenden toren!
Kan menfcbenöffer uw meédoogend oog bekooren!
en verder (bladz. 227.)
Önnoozele Izadk! 't geldt u: V geldt u , myn Zoon! ó Appel van myn oog! 0 Paerel van myn kroon! 't Geldt u: u meet ik zelf; 6 Leven van myn leven! Op 'l brandend outer aan de Godheit wedergeven! V moet ik zelf, 6 lieve en fchoone Jongeling! Aan wien ik dacht, dat al myn heil, myn glorie hing, 'Met deze hand.. maar ach! myn long bezwyxt, myn krachten Ontzinken my alreeds, op tl' enkele gedachten: Myn hairen ryzen my te berge; ik yze, ik fchrik, * En voel den dood/leek zelf in *t bartt elk oogenblik,
En



OVER HET R IJ M. ff
En d* altaarkolen in myn eigen boezem branden! Ruk lot, ruk tos, 6 Godt, die ttdre liefdebanden. 1 Vera of de vaderliefde in my op dat ik ftil Gehoorzame uiv gebot, naar uwen wondren Wil.
Elk die gehoor en gevoel heeft, ontwaart hier ligt, om miar eenige aan te flippen, dat het woord haat den klank van toeverlaat, en teffens het denkbeeld dat God zijn toeverlaat hem haatte, en dit ijsfeiijk bevel gaf, in zijn ziel verlevendigt en verllerkt, zoo ook daar hij Izaak een parel aan zijn kroon noemt, brengt de klank van kroon die van Zoon weder te rug en fielt hem die parel teffens voor als zijn geliefden Zoon , welk denkbeeld zijn ziel met dubbele krachten treft; eveneens brengt Gods wondren zuil het beeld der flihe met den klaak te rug en doet hem in gehoorzaam vertrouwen zijne klagt eindigen.
Omtrent de andere klanken en denkbeelden is het zelfde verband dat zich aan het hart doet gevoelen; hec volgende herinnert het voorgaande , gelijk het boscb. van Berzeba, te gelijk met Izaak opgekweekt, dien geliefden Zoon , door het aanzien, aan Abraham zoude vertegenwoordigen. (7)
Deze kracht van het Rijm wordt ook gevoeld na eenige tusfchenklanken , zoo ver dezelve klank gehoord wordt, bij voorbeeld: J. Verveer vraagt aan
de
(7) Bladz, 228.
E 4



72 VERHANDELING
de verdervers van het Vaderland, bij het geruste flerfbed van den Bauon van der Capellen tot den Pol:
Zult ge, aan den grenspaal van uiv leven, Die tekens van gerustheid geven,
Bij 't inzien van uw nadrend lot? Zal dan de hooffche gunst u Jlreelen? Vertrouwen in uw boezems telen?
Uw ziel bcvreedigen met God?
Hier doet den klank van God die van Lot met het denkbeeld wederkceren , en hoe vreeslijk wordt het denkbeeld van het naderend lot eens ftervenden Verraders gepaard aan het denkbeeld van een-..niet bevrcedhrd God ? Zoo dat de Dichter te recht in't-volgend Co.iplet uitroept:
Neen • wroeging —■ angfeen zicler.ooden
Ontrusten uwen jongjlen flond; ( 8 }
Men leeze eens voor nadrend lot, nadrend end, en het vaars is de helft van zyn kracht kwijt.
Aan dezï herinnering, verceniging, en verfforking der denkbeelden door het Rijm is een groot deel der Punt- of Snel-Dichten zijn verdienften verfchtildigd, waar van elk overvloedige voorbeelden bij de Dek-
(8) In zijn' Lijkzang op dcnzelvsa»



over het R IJ M. 73
krr, Jan Vos en Huigens, kan vinden, welke laatfte hier mooglijk op fpeelt, wanneer hij zegt; (9)
'k Zag gisteren van Jan een Sneldicht onder allen, Een weinig J>etcr dan zijn dagelijks gelijm,
De zin tvas redelijk, het jlot wel uitgevallen;
Maar 't tv as Jans reden niet die V uitvond, 't was de Rijm,
(s) Dc herroeping der denkbeelden door herhaaling der rijmklanken is ook in ftaat dezelve in een aangenaam kontrast te Hellen, waar van insgelijks veele Punt-Dichten haar fchoon ontleenen. Huigens zegt. (10)
Gelukkig is de Man die heel veel goeds beheert, Maar veel gelukkiger die niet veel goeds begeert»
Hier toe behooren die verrasfchingen door een onverwacht redenflot, gelijk bij Huigens. (ii)
Jan heeft zijn groote goed gelaaten aan den Armen,
Wat heeft Jan welgedaan? Wlar V anders, niet een Neef en fchonk hem eenen traan;
Nu mocflen ze wel karmen,
Vaö
(9) Tweede Deel, bladz. 214.
(10) Tweede Deel, bladz. 2J4.
(11) Tweede Peel, bladz, 438.
E-V5



74 VERHANDELING
Van deze onverwachte uitkomften vindt men rangen^ame voorbeelden bij G«i<c-£RT, ik noem uit veelcn alken het flot van den Zelfsmoord. (12)
Hij rukt den dezen uit de fdhede,
Helaas! zijn wanhoop /tijgt in top,
Hij /laat het oog op punt en fiïede En /leekt hem langzaam weder op.
H;er uit volgt fa) dat bet ronde, kortbondige en fprcukachtig* een vaars merkelijken luifler bijzat.
(l>) Dat een Dichter, zoo veel mogelijk, den zin met den zang gelijk moet eindigen.
(c) Dat hij geen nietsbetekenende woorden tot Rijmwoorden moet gebruiken, wil hij niet van de vcrfterking der denkbeelden verfteeken zijn,
(6) Alle deze krachten van het Rijm te faamen genoomen, bezitten zulk een tooverend vermoogen, zijn zoo treffend dat het geenfins te bewonderen is, dat zij aan de ftoffe een Poëtifche gedaante geeven. Ik bedoel hier niet die gedaante waar door men bi] het ©pënflaan van een bock, zonder eenen regel te leezen, terftond beflist of het Poëzij dan Proza is; maar vooral die, waar door de enkel Prozaïfche uitdrukkingen, die £en Dichter uit hoofde der ftoffe, veelmaal moet gebruiken, voor Poëtisch gehouden worden; ter oorzaake van den bevalligen zwier, de zachte rolling en aan-
ge-
(12) Fabelen en Vettelfsls, bladz- 30,,



over het R IJ M". 7$
genaatne mecklanken, waar door de kunst de ftorfe zoo ver overtreft gelijk een Kunstftuk van Arduin het ruwe Marmer.
Uit het geene ik tot dus verre heb aangevoerd, is gemakkelijk te befiisfen; of het Rijm behoort tot het wezen der Nederduitfche Poëzij ? welke vraage ik meen met ja te kunnen en moeten beantwoorden. Immers danr toe leiden mij de volgende redenen die gemakkelijk in vormlijke fluitredenen, des noods, kunnen veranderd worden.
Ci) Behoort de omtrek van het lichaam tot deszelfs wezen , als zonder welke het niet afzonderlijk zoude bellaan, zoo behoort ook het Rijm, als de eindpaal van het Poëtisch lichaam tot deszelfs weezen.
(1) Behoort de fchikking der deelen eenes lichaams tot deszelfs wezen, als zonder welke het een Chaos zou zijn , zoo behoort ook het Rijm , als de rangfchikking der vaarzen, tot deszelfs wezen.
(3) Bcfhat het lichaamlijk wezen der Poëzij in de bevalligheid der voorftelling, en is de muzikale klank van het Rijm het toppunt der bevalligheid, zoo behoort het Rijm wel degelijk tot het wezen der Poëzij, het welk volkoomener is naar maate de voorftelling bevalliger is.
(4) Beftaat het wezen der Poëzij in eene bevallige voorftelling van gedactiten , of denkbeelden; en is het Rijm het middel om de denkbeelden te verëenigen , of in kontrast te ftellen, en dus bevalliger te
Diae-



yrf VERHANDELING
maaken ; zoo behoort het Rijm tot het wezen der
Poëzij.
(5) Befliiit men uit de mtterlijke gedaante tor het wezen van een ding, ''gelijk uit de hondsch gedaante dat het voorbijloopcnde dier een hond is,) zoo ook uit de Poëtifche gedaante, die het Rijm aan de Ito (Te, en redenen geeft, tot het wezen der Foëzij. Maar de gedaante kan zonder het wezen , noch bet wezen Zender de gedaante beftaan; dus befiuit men met recht dat de gedaante tot het wezen, en het Rijm tot het wezen der Poëzij behoort.
Hoe onwederfpreeklijk hier uit blijkt, dat het Rijm zoo zeer en meer dan de Cadans tot het wezen der Poëzij behoort; kan ik echter niet voorbij te antwoorden op eenige bedenkingen, met welke men deze hel4brfchijnende waarhei.! tracht re verdonkeren.
Deze zijn ( 1) dat de Kunstrechters, vooral Uitlanden, het Rijm voor onnodig, ja (chadelijk houden.
(a) Dat de oude Grieken en Romeinen, groote Mrefters in de Poëzij, niet gerijmd hebben.
(3) Dat de fchoonfte vaarzen , bizonder bij onze Nubuuren, Rijmloos zijn.
Op welke ik naar dc orde der voortellingen kortïijk meen te kunnen antwoorden.
Op het eerfte , dat men geen gezag gehoor moet geeven in een ftuk, daar de reden alleen kan befiisfen.
Op het tweede, (a) dat de gelchiktheid van alle taaien voor het Rijm niet de zelfde is. (b) Dat de vraage alken de Nederduitfche Poëzij betreft, (c) Dat
de



OVER HET R IJ M. fft
jde Ouden het Rijm niet gebruiken konden eer het zeli ve hun in zijn kracht bekend was. (d ) Dat men uit de fchoonheid van haare gedachten tot de hoogfte bevalligheid van hunne vaarzen zoo min kan befluiten, als uit de groote ziel van Socrates tot de fchoonheid van zijn lichaam, (e) Dat thans alle befchaafde Volken en Barbaaren het Rijm gebruiken.
Op het derde, (a) Dat het gefchil niet over de Buitenlanders gaat. (b) Dat hunne berijmde vaarzen de rijmelooze, gelijk in getal, zoo ook in fchoonheid mooglijk overtreffen. (c ) Dat een Stuk, om fchoon te zijn, niet noodzaaklijk alle volmaaktheden moet bezitten, en niet zelden uit een minder fchoon Stuk nog meer voltooid kan worden, (d) Dat onze blanke of rijuielooze vaarzen niet in vergelijking koomen bij de berijmde. Men ftelle flechts den Mesfias tegen het geiingfte Helden.licht der Nederduitfche Dichteren. De Aardbei-ving van Mesfiaa berijmd en iijmeloos tegen elkander. Zeundus in Rijm en Onrijm tegen zich zeiven. O-der-ie vroegere Hoofts Huwelijkhaater tegen zijn berijmde vaarzen. Huioens; trouwen Herder tegen dan Rei van hetzelve Stuk'j <en de volksftem zal voor mij beflisfcn.
J^\|a mij dus lange te hebban opg-ebouden met het .beantwoorden der via»gc? of hst Rijm tot bet wezen
der



1% VERHANDELING
der 'Nederduitfche Poëzij behoort? meen ik te kunnen overgaan tot de andere; wat Prijs men heeft te flellen op het Rijm? als in welk antwoord mij de voorgelegde gronden niet weinig behulpzaam zullen zijn.
De eerfte prijslijke hoedanigheid van het Rijm is deszelfs Noodzagklijkheid. Immers behoort het Rijm tot het wezen der Poëzij, en is het wezen der dingen noodzaakiijk, zoo is het Rijm aan de vaarzen noodzaaklijk. Deze noodzaaklijkheid beftaat, gelijk ik getoond heb, (a) in de bepaaling der regelen, (b) in de fchikkmg der vaarsmaat, (c) in het aanvoeren van den hoogften trap der bevalligheid, waar van ftraks nader.
Hier tegen ft rijdt niet dat 'er fchoone vaarzen zonder Rijm beftaan : want die moet men aanmerken als verminkte fchoonheden, die door het Rijm tot hooger trap van volmaaktheid zouden opftijgen, en hoe vlug een hond op drie becncn hinkt, het vierde Iaat niet na noodzaaklijk te wezen.
Deze Noodzaaklijkheid verfchijnt in fchooner licht door wederlegging van eene tegengcftcld'e onnatuurlijkheid van het Rijm, die men in fommige Stukken meent te vinden. Te weeten, in fommige vaarzen waar de Dichter zich geheel verbergt, gelijk in Tooncelftukken, en vooral in alleenfpraaken van ontroerde lieden, die door eenen grooten trap van wanhoopige verbaasdheid zich zelf en hunne taal geen meefter zijn; meent men dat de kunst van den Dichter geheel moet verborgen1 worden. Doch hier op dient tot antwoord, (a) dat .de Dichter noch de ïooneelist, zich ooit zoo geheel
yer-



o vee het R IJ M. '79
herbergen kunnen, dat men de handelende perfoonen zelf meent te zien en hooren. Het blijft ons altijd bekend , dat het de Dichter is die het ons zegt. En dit is volftrekt noodig om de aangenaamheid te behouden9 dewijl het ijslfke van de meefte Treurfpeelen, eerder walgingen fchrik, dan aanjrenaame aandoeningen zouden verwekken, bij aldien de Toehoorders zich in ernst konden verbeelden de perfoonen zelf te zien en te hooren, (b) dat indien men, om natuurlijk te zijn, de kunst moet verbergen, men de gebonde ftijl geheel moet
laaten vaaren, maar deze wordt moogkjk genoeg
verborgen door eene afgebrooken , fnikkende manier van fpreeken, omgekeerde woordvoegingen, uitroepen enz. ' ■ 't zij eens zoo, het Rijm kan ook veel verborgen worden, (indien zulks noodig waar) door overfpringingen te gebruiken , en zulke Rijmwoorden, die geen denkbeelden uitdruidten, te verkiezen, -■
maar waar toe dan die moeite? die zelfde vrat*
ge geldt omtrent den gebonden ftijl. - Kort ora,
geen verfhmdig man kan zich verbeelden, dat i n m ! in een wrihoopigen ftaat , en voor de vuist ( d het meefte kl§mt.) in eene.- R.ëtifchen ftijl, w-i ook wezen mag, gefprooken hecfr , en het is ftli k'.wi, d t de Dichter door het nnsker gez vu wordt; (c) dst deze geheele redeneeping fteurrt op die vooro:iderftclling, dat namelijk het Rijm on? alleen be.haa.jrt, om de zegepraal van den Oicbter, over de OBgeroaklijke -rTchikking van het Rijm met den zin en de gep • re Woordvoeging, —— daar in te^enueei het Rijm, beha!-/



£o VERHANDELING
kalven, deze niet noemenswaardige bevalligheid, veele volkoomenheden bezit, gelijk wij te vooren gezien hebben, waar van dc vereeniging en het kontrast der denkbeelden geen van de minde zijn , die eene hoopelooze alleenfpraak wel degelijk gewigt bijzetten. Waar was 'er ooit wanhoopiger toefland dan die van Abraham, toen hij zijnen eenigen Zoon moest offeren? eene omftandigheid bij welke den dood in geen vergelijking komt, en echter krijgt zijne alleenfpraak door de klank der rijmwoorden een bizonderen nadruk. In de plaats hiervoor aangehaald, leest men
5 Tsfelyk bevel! 6 Godt myn toeverlaat!
Is dan uzv zegen in een' vloek, uw gunst in haat En al uw min verkeert in donderenden toren! Kan mcnfchenöjfcr uw meedoogend oog bekooren!
Men neme hier de rijmwoorden weg, met de minstmogelijke verandering, en gevoele welk verlies men in de kracht der redeneering zal lijden, door deze leezing j
6 Tsfelyk hevel! 6 Godt! myn toeverlaat!
Is dan uw gunst in haat, uw zegen in een' vloek En al uw min verkeert in donderenden toren! Kan menfehenöffer uw meedoogend oog behaageu!
De tweede prijswaardige hoedanigheid van het Rijm, is deszelfs wezentlijke Schoonheid, welke beftaat (a) in een' muzikaalen klank der rijmwoorden, bizonder aan
de.



OVER HET R IJ M. Sr
de einden der Coupletten, (b) in het ronde, volledige, punt- en fpreukachcjge der redenen, (c) in den poè'tifchen ftijl en poëtifche gedaante, die het zelve aan min poëtifche uitdrukkingen geeft, en andere wezentlijke» volkomenheden , waar van naderhand.
Deze fchoonheid blinkt te helderer, wanneer ze gekuischt is van de vlekken, die men dezelve tracht aan te wrijven. Namelijk voor eerst, dat het Rijm dc fnelle vlucht van den Dichtgeest belet; dat de Dichter in zijn vuur en voortgang gehinderd wordt door het moeilijk peinzen op de Rijmwoorden, terwijl intusfchen de Dichtluim vervliegt, en met dezelve de billijk verwachte fchoonhedcn. Doch deze donkere wolk verdwijnt op de volgende toelichting; (a) dat dit alles op den gebonden ftijl even zeer toepasfelijk is , die men echter nist verwerpt; (b) dat deze moeite door veel fchoonheid beloond wordt; (c) dat het langzaam moet rijpen 't geen in geene eeuwen zal rotten; (d) dat de langduurige overweeging der ftofFen , in dezelve niet zelden fchoonheden doet ontdekken, die men bij een vlugger fchrijfwijze zou voorbij gezien hebben; (e) dat een Dichter in zijn gelukkige luim zijn ftolfe alleen een ruwe gedaante behoefc te geeven, en tot het befchaaven van Rijmwoorden en zoo iets, geen dichtluim vereischt wordt.
Ten tweeden, zegt men; dat het fpreukachtige en ronde, waar aan het Rijm ons verbindt, den Dichter verplicht om ten einde eiken regel ten deele en tea einde een Couplet met den zin en klank geheel te fluiten;
F dat



82 VERHANDELING
dat daarentegen de veelheid en verfcheidenheid van kunftig verwarde en opëengeftapelde denkbeelden vorderen, dat de gedachten van het eene in het andere Couplet voortloopen, en den zin, niet met'het Rijm, maar met het laatfte denkbeeld eindigt: Dat dit voornaamclijk plaats heeft in de hooge Ode, waar zoo veel fnelheid, eenheid en verband onder elkander plaats heeft, dat zij als een weeldrig paard de tengels van het Rijm wegwerpt, gelijk in eesige oude en nieuwe voorbeelden blijkt.
Op deze tegenwerping, welke een Dichter zich behoorde te fchaamen, merk ik aan (a) dat de woorden tékenen der gedachten zijn, en dus een Dichter die zijn gedachten niet in Coupletten kan afdeelen, het ook zijne woorden niet moet doen; maar zich als leerling aan den gemeenen trant houden tot hij de Lier als Meefter weet te behandelen; (b) dat de gebreken der Ouden tegen de reden niet gelden; (c) dat geringe ftukken, en veelmeer de hooge Ode benadeeld worden, wanneer men , om duidelijke dingen te zeggen, gelijkenisfen ontleent van ten eencmaal onbekende dingen, ook wanneer de gelijkenis veel meer plaats beflaat dan de zaak zelf, zoo dat de zaak om de gelijkenis en niet de gelijkenis om de zaak gefield fchijnt; welke dingen verkeerdelijk voor een veile rijkheid van gedachten worden aangevoerd, daar zij tot haar behoorlijke lengte ingekrompen, zich gemakiijk in een Couplet zouden laaten omvatten; (d) dat men tegen deze gebrekkige voorbeelden, waar de voordlooping der gedachten plaats heeft, eenige
hon-



" O V ES HET R fj M. .'" SS-
honderd voorbeelden kan (lellen van de beste Dichteren, «laar het tegendeel gelukkig plaats heeft. Ik noera uit veele anderen alleen R. Feit u's Ode aan God, (15) en aan den Mensch, (14) die ik meen dat door het Rijm merkelijke fchoonheid ontvangen; (e) dat men wel twee of meer korte regelen voor een fnede kan ïieemen , zonder de puntigheid en volzinnigheid van een Vaars te benadeelen.
De derde prijslijke hoedanigheid van het Rijm, begaat in de aanvoering van Volmaaktheden j deze beftaan voornaamelijk in de verëeniging en tegenfteiling der denkbeelden, gelijk ik getoond heb dat hetzelve te weeg brengt. Deze volkomenheid is des te hooger te fchatten , en verre boven de Cadans en vaars-maat te waardeeren, om dat zij de ziel der Poëzij, de denkbeelden zelf aandoet, en dit voordeel dooü het Rijm alleen kan bereikt worden , welk aanmerke- ■ lijk voordeel de voorgewende nadeelen, welke men hier tegenftek, verre overweegt.
Teweeton, dat een Dichter dikwijls noodig heeft, suke woorden op eikanderen te rijmen welker denk-beelden niets met elkander gemeen hebben, of geenfins ui den zelfden volzin behooren; en welkers faamenvoeging derhalven tegen de borst floot en een wezentlijk nadeel toebrengt. Maar dit nadeel verdwijnt, wanneer men daar tegen fielt (a) dat men dit gebrek kan
ver*
• (13 ) Tael- enDicfetlievende Oefeningen van Leydcn, 4 DeeL (14 ) Proeve van Poëtifche Menselftoffen van 's Hage, 8. Deei. F a



84 VERHANDELING
vermijden door korfbondigheid en het Coupletachtige zelf in doorgaande ftukken waar te neemen , gelijk Poot doorgaands gelukkig gedaan heeft; (b) Dat men de faamenklinkende regelen niet te verre van elkander moet verwijderen; (c) dat men, wanneer geen verëeniging van gedagten te pas komt; van twee Rijmwoorden één verkiezen kan dat geen denkbeeld uitdrukt, — maar dan wordt deze volkomenheid niet bereikt, — de voorgewende onvolmaaktheid wordt toch vermijd —— Het Rijm heeft veele prijslijke hoedanigheden, die men alle niet altijd kan bcriiken. De noodzaakelijken, die het wezen der vaarzen meest raaken, als de bepaaling der regelen en vaarzen, bereikt men altijd; De fchoon en, die de bevalligheid mededeelen, als de muzikaale klank en poëtifche gedaante, verkrijgt men doorgaands; Die wezentlijke volmaaktheden bijbrengen, als de verëeniging en het kontrast der denkbeelden , erlangt men meer zeldzaam; waar uit blijkt dat dit het toppunt van volmaaktheid is, 't welk men in alle zaakeh fchaars bereikt, en dat minder gevoeld en geacht zou worden , indien men het veeltijds bereikte. Uit welke aanmerking blijkt, dat het vermaogen der Rijmklanken nooit geheel vcrlooren gaat, maar altijd min of meer zijne werking doet.
Ken tweede nadeel van het Rijm, is dat het zelve ons dikwijls noodzaakt tot ftopwoorden, omgekeerde woordvoegingen, lamgerekte enafgewronge fpreekwijzen, enz. Waar op dient tot afflag (a) dat de Cadans daar aan geen minder deel heeft dan het Rijm; gelijk
blijkt



OVER HET R IJ M. 85
blijkt uit de weinige rijmelooze ftukken die in onze taal voorhanden zijn; (b) dat omgekeerde woordvoegingen door de beftrijders van het Rijm gebillijkt worden; (c) dat men alle overvloedigheid of beknoptheid niet
; voor lam- en verwrongenheid moet rekenen; immers zoo oordeelt men over het proza niet; (d) dat men de beste ftukken der tegenwoordige Dichteren moet
-vergelijken met die van Hooft, of nog vroegere Liefhebbers, en de hedendaagfche zullen geen reden hebben om dit verwijt aftewachten. Behalven den gelukkigen invloed van het Rijm op
.de vaarzen, heeft het zelve ook een gelukkigen invloed op onze ziel, welke zich ontdekt in den eerften ademtocht van het Dichterlijk leven, welke het Rijm is, van alle treffelijke hoedanigheden welke in de vaarzen te ontdekken zijn, is het Rijm het eerfte dat zich aan onze oogen en ooren voordoet; van daar is het zelve het eerfte voorwerp van naarvolging, eer men nog iets van de Cadans of poëtifche taal ontwaar wordt: allengs gaat men verder, eu ziet wat 'er verborgen is, cn van trap tot trap beklimt een Dichtgeest den top van Parnas, waar hij zonder den eerften trap niet ligt zou gekoomen zijn. Zie Poots algemeenen Brief, (t deel pag. 175.)
Deze wettige geboorte van jonge Dichters, moet ook deze tegenfpraak lijden. Dat het Rijm, door de poëtifche gedaante die het aan de uitdrukkingen geeft, de geesten gewent in deszelfs omtrek te blijven hangen, zonder tot het pit door te dringen , daar een Dichter F 3 'in



W VERHANDELING
in rijmcloozc vaarzen meer gehouden is zich waarlijk Poëcisch uitte drukken. Dus het Rijm ons, in plaats van veel Dichters, veel prullen geeft. Doch deze gedachten verdwijnen wanneer men daar tegen aanvoert; (a) dar de niet rijmende Oudheid, ook haare Baviusfert en MevkvsfeB heeft gehad, die onzen tijd niet hebben kunnen bereiken; (b) dat het bij de overgeblevene niet al goud is wat 'er blinkt, fchoon een gunflig vooroordeel hunne feilen gezet heeft op rekening van dc gevoelens hunner tijden, en de toefpeeling op ons onbekende gewoontens, als het breede fehild der Ouden, waar agter de thans levende zich niet kunnen verbergen; (c) dat de befchrijving van. viooten en legers bij Homerus, fchoon rijmeloos, gan-sch niet poëtisch is; (d) dat de tegenwoordige Beminnaars van het onrijm zich ten onrechte de poëtifche taal bij uitfluiting toeëigenen, gelijk men zien kan aan de weinige proeven va» het rijmlooze in onze taal; (e ) dat wij door het algemeen eisfehen van een vcUlrekt poëtifche taal, veele fchoone ftukken zouden moeten misfen, welke hiftorifche, zedelijke, of wijsgeerige ftoffèn voor geen beeldenfpraak volkoomen vatbaar zijn, gelijk de befpiegelin* gen van de Maure en dergelijke, welke ligter te verachten dan te verbeteren zijn.
De vijfde prijslijke hoedanigheid van het Rijm, is dat ftreelend zoet waar door het zelve den leeslust opwekt, gaande houdt, en bij herleezing telkens doet behaagen. Trekt een bekoorlijk proza fterker dan prullé)^ die laf of Hooiend zijn; vermeerdert een rollende
C/s*



over het R IJ M. 87
Cadans deze aangenaamheid , de muzikaale klank van het Rijm, de fchelklinkende klemtoonen in het fluiten van volzinnen en Coupletten voltooien deze bevalligheid, De algemeene begeerte naar onze berijmde vaarzen, in tegenftelling van den rijmeloozen Mesiias, bevestigen dit.
Doch hier hebben de Voorftanders van het onrijm weder niet weinig tegen in te brengen.
Voor eerst, dat deze voorkeur uit de gewoonte van het Rijm en nieuwheid van het Onrijm ontflaat. Waar tegen geldt: (a) dat de Oude Vaderlandfche rondheid thans in verachting is , en nieuwheid den algemeenen fmaak der Natie wordt, in alle dingen die maar eenige verandering gedoogen ,• (b ) dat men het oogmerk dex Poëzij, zijnde leeren en vermaaken, niet kan bereiken, ten zij ze algemeen met graagte geleezen worde. Waarom een Dichter zich naar den fmaak der Natie moet fchikken, al was dezelve de fljnfte niet.
Hier past het zeggen van Cellek.t (15)
Genoeg is 't zoo wij 't jlegts bekoomeny Al waar het duizendmaal in fchijn,
Werd alle dwaaling ons ontnoomen "t Waar deerlijk dan een mensch te zijn.
Ten tweeden, werpt men tegen, dat het Rijm alleen behaagt om de zwakke Cadans die in onze vaarzen gehoord
(15) Fabelen en Vertelfels, bladz. 74.
F 4



S8 VERHANDELING
boord wordt; dat wanneer men door eene nadere héftemttiïng onzer maatklank een fterkere Cadans zal verkrijgen , men het Rijm weinig of niet zoude opmerken, maar aan de Cadans fchoonheid en zoetheid genoeg hebben.
Hier tegen gelieve men op te merken: (a) welke zwaarigheden eene nadere beilemming onzer maatklank aankleeven, gelijk getoond is; (b) dat tot een fterkere Cadans niet alleen een befteroder maatklank, maar
ook een vrijer woordvoeging verëischt wordt; ■ •
maar mooglijkzou men onze caftl, door het invoeren van de voetmaaten der Ouden, ook de vrijheid der oude taaien kunnen bezorgen, waar door vijf of zes woorden die een zinflot uitmaaken op even zoo veele wijzen
kunnen gefchreven worden. Doch dan zou men
ze waarfchijnlijk ook in zoo veel zinnen kunnen opvatten en daar mede was onze duidelijke taal in den grond bedorven. Ik dank God dat hij mij, bij ontwikkelde denkbeelden, een taal gefchonken heeft, die gefchikt is om dezelve duidelijk uittedrukken. Behalven dat de Hexameters der Ouden, in den Mesfras gebruikt, de omgekeerde woordvoegingen niet veraangenaamen. (c) Dat de Cadans, hoe fterk men die ook begrijpe, niet in ftaat is regelen te koppelen, een muzikaal geluid voord te brengen, denkbeelden te herroepen en te vereenigen. Kortom al het vermoogen van het Rijm, niet kan uitocffenen. (d) Ja dat, wanneer men het gebrek van Cadans, door het Rijm eenigzins vergoed acht; men het zelve zekerlijk voor een vvczentlijke volmaakt-



OVER HET R JJ M, 8$
maaktheid moet houden, om dat de eene onvolmaaktheid dc andere wel vergrooten, maar niet vergoeden kan.
De zesde prijslijke hoedanigheid van het Rijm is de bevordering van het geheugen, te weetcn, het geheugen beftaat in een herinnering van voorgaande denkbeelden ; het Rijm herhaalt voorgaande klanken en met dezelve de daar aan gehechte denkbeelden ; en op deze wijze is het Rijm het geheugen dienftig, het welk zich van de Cadans ook wel laat zeggen, maar niet bevatten.
Hier tegen ftrijdt niet dat II o me rus Werken in het geheugen bewaard zijn, want het verfchil is niet over dc mooglijkheid, maar over de ligtdoenlijkheid.
Na dat wij , zoo ik meen , overtuigend beweezen hebben, dat het Rijm tot het wezen der Nederduitfche Poëzij behoort; dat het de regelen fierlijk bezoomt, dezelve in een gepast verband te faamen voegt, ons gehoor met eenen muzikaalen toon ftreelt, de treffendfte denkbeelden op eene aangenaame wijze verlevendigt,' met elkander verbindt 'of tegen elkander fchilderachtig doet affteeken, en dus die kittelende bevalligheid, die poëtifche gedaante aan de redenen mededeelt : Na dat wij tellens getoond hebben welk een hooge waarde wij op het Rijm moeten ftellen, welke treflijke eigenfehappen het zelve bezit, welk een volkoomen fchoonheid het aan de vaarzen zelve, en welk een verrukkend genoegen het aan de Leezers mededeelt, hoe onuitwischbaar het de denkbeelden in de harsfenen drukt; ja hoe F 5 het



0© VERHANDELING
liet de aangebooren gaaven der jonge Dichteren ontwikkelt : Laat ons dan dezen Heilig naar waarde verëercn.
Gij alle, die met mij, de kracht van het Rijm aan uwe harten gevoelt, laat ons dit heilige niet voor de honden werpen als een overblijffel van barbaarsheid, als een valschklinkendc fnaar, alleen geltemd voor lange , voor kluchtige, voor onaangenaame toonen, als een kluifter dat groote geeftcn in hunnen {hellen voordgang te rug houdt. Laat de moeite ons niet affchrikjken, daar zoo veel fchoons te gewinnen is. Immers in alle Kunften is de grootfte fchoonheid niet dan met moeiten te bereiken. Bekommert u niet om een dozijn onberijmbaare woorden in eene taal die een millioea berijmbaare aanbiedt. Stoort u aan geene verfmaading, dat gij Achilles in vrouwen rokken kleedt, daar hij foms bij hen die waare Godentaal waanen te fpreeken, naakt bevonden wordt.
Laaten wij ons bevlijtigen onze verhevene gedachten in het fchoonfte gewaad te kleeden, het zelve zoo te plooien dat 'er geene wanftahen uit hoofde van liet Rijm plaats grijpen; laaten wij in tegendeel, ten kosten van veelschrijvers, zoodanige Rijmwoorden uitkippen die alleen om de zaak gezet fchijnen, en teffens bevallig klinken. Ja alle moogüjkc krachten van het Rijm niet zeiden uitöeffenett, dan zullen wij de verachters van het 'lijm den mond Hoppen, de algemecne goedkeuring «al als een Godfpraak ten onzen . . voor-



& V E É HET R IJ M.
voordeele vonnisfen, en wij zullen beftendig de eerfte eerplaatfen van Pindus inneemen.
De gevestigde gewoonte heeft ons het Rijm overgeleverd , gaat van dezelve niet af dan na een bedaard onderzoek , waar toe deze vraage en verhandeling u gelegenheid geeft.
Ik intusfchen zal het Rijm, dat mij den eernaam van Dichter heeft doen erlangen, altijd als heilig eerbieden , en het zelve als een lieflijken Wijrook aan de Kunst-Godinnen gewillig toezwaaien.
De Dicht kon si, jonge Lien, lejluit ik in drie leden, Die t'Jaamen moeten gaan in Voetmaat, Rijmen Reder?*
Huigens.






HET
VERBAND
TUSSCHEN DE DICHT- en SCHILDERKUNSTIGE
NAAR. VOLGING,






HET
VERBAND
T ÜSS CHEN DE DICHT- en SCHILDERKUNSTIGE
NAARVOLGING,
» T3e fchoone Kunften en Wetenfchappen" [zegt. een onlangs overleden Wijsgeer, namelijk Moses Mendelszoon (i)] „ zijn voor de Kunftenaars, „ eene bezigheid; voor de Beminnaars, een bron van „ vergenoegen; en voor de Wijsgeeren, eene Schoole „ van onderrichting. " Wilde men de waarheid van dit gezegde een oogenblik in twijffel trekken; dan zouden onze Vaderlandfche Dichters en Schilders, hunne aangenaame oefeningen niet alleen te berde brengen: maar de leczende en knnstbefchouwende Waereld, zou haare zuivere en edelaartige genoegens , welke zij in de Dicht- en Schilderkunftige voortbrengfelen vindt, zo '
wel
(l ) In het begin zijner Verhandeling, over de vmnaamjls j (irtnifitllmge^ d.tr fcfoone Kunften en Wettnjcha^en,



fQ VERHANDELING over de DICHT-
wel doen gelden; dat men het geenszins waagen zoude, om nog boven deze, ook de Oordeelkundige aanmerkingen, en de geleerde onderzoekingen der VVijsgeeren af te wagten. Men zal dus liever aanftonds toeftemmcn in het geen de geleerde Jood, met zo weinig woorden gezegd heeft: nadien het op de waarheid, en de dagelijkfche ondervinding gegrondt is. „. De Dicht- en Schilderkunften, [zegt de Kunstbeoefenaar] zijn Zusters. De eerfte verdient de fpreej, kende Schilderkunst — de laatfte, de ftomme Poë5, zij, genoemd te worden". „ Maar [vraagt de wijs?, geerige Onderzoeker] waar uit blijkt hun Zuster„ fchap? i—■ Hun beider Geilachtlijst is, zedert veele „ Eeuwen, verlooren geraakt. Zij zijn verfchcide Tijd9, perken na elkander; en mogslijk niet eens uit een s, zelfde Moeder gebooren. De Schilderkunst behoort „ tot de beeldende, en dus tot de fchoone Kunften, om „ dat zij natuurlijke tekenen, gelijk Beelden en Geftal„ ten, beezigt. De Dichtkunst daar tegen, gebruikt „ willekeurige Merken, gelijk klanken en woorden, en „ behoort derhalven tot de fchoone Wetenfchtppen. „ Waar uit blijkt dan cigcntlijk hun voorgewende „ Zusterfchap? —
Om het verband, tusfehen de Dicht- en Schilderkunst plaats hebbende, te betoogen, behoort derhalven meer onderzoek dan men in den eerften opflag zoude denken. Beide Kunften behooren eerst in haar doel en uitwerking in 't bijzonder befchouwd; en daar na Biet elkander naauwkeurig vergeleeken te worden.
Wan:



eh SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 9?
Wanneer men deze vergelijking volbragt, en dezelve overal aan de regelen van her gezond Verftand getoetst heeft, dan zal men met verwondering opmerken, dat deze beide Kunften, hoe verfchillende zij ook in de hulpmiddelen, ter bereiking van hun doel, moogen zijn ; echter in veele andere opzichten , zo veel overeenkomst met elkander hebben, dat men zomtijds moeite genoeg heeft, om hunne grenfen van elkander te onderfcheiden.
De Dichtkunst is de Kunst om Voorftellingen, door middel van de Redenkunde te doen : waar door men ziebtbaare Onderwerpen , of Gedachten , of Gewaarwordingen, of Daaden verbeeldt, naarvolgt ©f op eene fchilderachtige wijze befchrijft: en de verbeelding van den Hoorer of Leezer, daar door, als met eene levendige gewaarwording vervult: gefchiedende dit door willekeurige, of aangenoomenc en daar door alleen bekende tekenen. De Schilderkunst daar tegen beftaat in de Naarvolging van zichtbaare Voorwerpen, op een vlakken grond door middel van tekening en koloriet, dat met de natuur overeenftemt. Dit zal genoeg zijn om eene bepaaling van beide kunften te geeven.
De ondervinding leert óns vooral, welke Voorwerpen en welke indrukken ons, in de Natuur, het beste bevallen: dat is welke ons fchoon voorkoomen, of aangenaam zijn. Het is derhalven ook deze ondervinding, welke ons overal dient te vergezellen, om vergenoegen te verwekken. Indien men dus het oogmerk wil bereiken, dan moet men,- door gepaste middelen, G de



<j?, VERHANDELING over de DICHT-
de Werken der Natuur, tot Werken van Kunst maaken , om dezelven, bij gebrek van de eerften, ten allen tijden te kunnen voordellen: dat is, men moet de Nat tur naarvolgen. En deze Naarvolging der Natuur is het hoofddoel cn onderwerp der fchoone Kunften en Wetenfchappea.
Het zal derhalven ter zaake dienen , dat men het wezenlijk karakter, der Redende en Beeldende, of der Dicht- en SchilJerkunften , daar in doet beftaan : dat zij niet enkel het fchoone, maar ook het aangenaame afbeelden en Naarvolgen. Men behoort onderfcheid te maaken tusfehen de Afbeelding en de Naarvolging, nadien deze twee zaaken altoos van elkander gefcheiden zijn; fchoon men dezeive gemeenlijk met eikmder verwart, ik noem, niet Sulseu (2) eene Afbeelding, de befchrijving, de voorftelling, of de voortbrenging van ceu Onderwerp, zodanig als het zich in de ^Natuur bevindt: maar de Naarvolging is de voorftelling van een Onderwerp, dat zich niet in de Natuur bevindt; maar met de natuurlijke voorwerpen eene overeenkomst of gelijkheid heeft. Wanneer de Hiftoriefchrijver de daaden en zeden der menfchen getrouw en naar waarheid veslualr, dan maakt hij daar, als 't ware, een Afbeeldfel van. Maar de Dichter, welke die daaden en zeden verfraait, en dezelve op het Tooneel, als in eene nieuwe natuur doet vertoonen, deze levert
ons
( 2 ) Gedachten over den oovfprong en de verfchillende bejlem«in£sn der IVetenjchzPpcn en fchoune Kunften, bl. 6,



ep SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 99
ons eene Naarvolging. Wanneer Wagenaar ons, in zijne Befchrijving van Amjïeldam den ouden Held dier Stad doet kennen; en Vondel zijnen GijsbrechP van Aemflel het Tooneel doet betreden: zal dan wel iemant behoeven te vraagen, wie van deeze beide de Befcbrijver of wie dc Naarvolger dier Gefchiedenisfe is? — Neen, de klaarheid fpreekt daar zelve.
Dit raakte den Dichter; laaten wij nu eens beproeven, of dit bij den Schilder ook waarheid is. HetPourtrait van een perfoon, dat naar de Natuur getekend of gefchilderd is, kan met het hoogfte recht eene Afbeelding genoemd worden, want hoe meer het naar den perfoon gelijkt, hoe meer het aan het oogmerk van eene afbeelding voldoet. Een hiftorisch Tafereel daar tegen, dat door den fmaak gefchikt en uitgevoerd is, is eene Naarvolging , bij welke de Kunst de fchoonfte verfierfelen mag aanbrengen. En dit, dunkt mij, geeft onze hedendaagfche Kunftenaars een volkoomen recht om lelijke menfchen te fchildercn, wanneer dezelve tot het nagellacht overgebragt moeten worden. Immers men moet hen daar geheel in hunne waare gedaante kunnen kennen. Dan, men vergeeve het mij, dat ik dit de wezenlijke Schilderkunst niet noeme. De verbeelding die de Dichterlijke Naarvolging overal vergezelt , behoort ook den Schilder te bezielen. Deze verbeelding kan hij in hetPourtraitfchilderen geenzins botvieren; dan hier of daar, en als bij toeval, in het Bijwerk : en derhalven verliest men ook die groote eigenfehap, namelijk dc Poëzij in de Schilderkunst: G 2 welke



ioo VERHANDELING over de DICHT-
welke zulk: een ruim veld voor fchoone Ordonnantiën open fielt.
Daar wij reeds ern onderfcheid, tusfchen de Afbeelding en de Naarvolging, gemaakt hebben, laat ons nu nog een ftap verder doen, en ook het fchoone van het aangenaame onderfcheiden: want dat dit verfchil niet min-Ier in de natuur der zaake is aan te treffen, zal het gevolg toonen. Alles wat fchoon is, is om die reden ook aangenaam: maar het aangenaame is niet altijd fchoon. De Natuur van het fchoone beftaat in eene aangenaame vereeniging van verfcheidene enkelvoudige voorwerpen: doch het aangenaame h niet altoos zamen gefield. (3) Dc eenvoudigfte daad, die, op zich zeiven aangemerkt, geheej niet fchoon is, kan echter aangenaam voor ons zijn, zodra zij iets, dat ons ter harte gaat, met voordeel bekroont. En om alle voorbeelden, van dien aart, in eens te noemen, zo is in 'f gemeen alles wat onze driften en hartstochten vleit aangenaam, zonder het ware kenmerk der fchoonheid te bezitten.
De Dicht- en Schilderkunften hebben derhalven twee bijzondere Onderwerpen, het Aangenaame en het Schoone. Hunne Beoefenaars zuigen, als nijvere bijen, het merg uit duizend verftrooide bloemen , om dit fchoone en aangenaame te verzamelen; het aan de zinnen, het herte en de verbeelding voor te draagen; en
het
C3) Vergelijk Sülsek, in dc- gemelde Gedichten «veris tunfien, enz.



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 101
hec vermaakzoekend menschdom, door her afbeelden en naarvolgen der uitgebreide Schepping, cp eene aangenaame wrjze bezig te houden.
Slaat men nu het vvcrkdaadige van den Dichter en Schilder naauwkeurig gade, dan zal men zien, dat zij, om het gemeenfchaplijk doel, namelijk het vermaak, te b reiken; elk geheel bijzondere middelen moeten aanwenden, nadien zij voor bijzondere zintuigen dat genoegen moeten voortbrengen De Schilder moet het oog; de Dichter het oor voldoen. De eerfte heeft daar toe beelden en kleuren ; de laatfte woorden en klanken te baat. En daar de ruimte het grondgebied van den Schilder is, daar blijft de tijd het gebied van den Dichter. Deze befchouvving kan nu den weg tot verdere naarfpoorjng openen , en klaarblijkelijk doen zien., welke wezendlijke voorrechten de eene Kunst boven de andere heeft : en waar de grenfén van beide, als 't ware, in een loopen.
Zodra men die voortbrengfelen, welken het meest de natuur, over 't algemeen genoomen , naarbootfen, voor het zinnclijkfte moet houden ; dan werken de beelden en het koloriet van den Schilder veel Iterker op het oog; dan de woorden en de klanken van dei Dichter in het oor kunnen klinken. Want in de eenvoudige kleuren ligt reeds eene zekere bevalligheid, die den onbefchaafden mensch zelfs verrukt. De laatfte en misfehien de onderzoekendfte Reiziger door Nieuwzeeland, namelijk Cook, verhaalt: dat de wilde Volken aldaar, op de fchoone kleuren ten uiterflen Q 3 ver-



los VERHANDELING over de DICHT-
verliefd zijn: weshalven zij ook de fchoonfte vederen der vogelen, de bontfte fchelpen der zee, en de blinkendlte fteenen ter hunner verfieringe verkiezen. Dit zijn zeker flegts Barbaaren, wier zinnelijke genoegens ras te voldoen zijn : maar ook die fcherpe kleuren, gelijken nog in verre niet naar dat uitmuntend koloriet, 't welk de kunstrijke pcnfeelen , der Rusensen, van Dijcken, van Berciiems, Poel enbürgen , en meer andere, op hunne meefterftukkcn gelegd hebben.
Dan, heeft de Schilderkunst een blijkbaar voordeel in het duidelijk en fterk uitdrukken van zodanige zaaken die voor de uiterlijke zinnen vallen: de Dichtkunst ftreeft haar echter zeer verre voorbij, in het duidelijk en klaar voorflfellen der hartstochten, en van alle die geheimen welke in de ziel omgaan. Wel te recht, zegt derhalven de Dicht- cn Schilderkundige Jan Babtista Wellek en s. (4)
Befpraakte Zanggodin ! Gij fobttdert voor onze oor en, M't geene uw Zusier ons Jliizivijgend' bretgt te voor en; En [dool ik niet] gij drukt en beek nog klaarder uit, 't Verborgen van 't gemoed en innig raadsbefluit. 'k Zie Joab A kners zij'met eenen dolk doorwonden, Maar wieontdekt zijn baat, zijn nijd, en valfebegronden, Die kusfende vermoord; — 'kzie, A j a x zich doorjloat, Wie melt zijn bittreklagt en de oorfprong van zijn'dood ?
Wij
(4 ) If) zijn fraai Vers, op dc Kurmverzaameüng van deo ïlcer V a l e g 1 u s II o v 1 it. Zie Vufcheiden Gedichten Deel I. Bladz. i.



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 103
Wij zien Kleopatra den blanken arm ontdekken, De vinnige addertong tot razernij verwekken:
Zij zwijmt: zij Jlerft. Wat port die groote Koningin?
De fierheid, Rome, nooit te wezen uw Slavin. Zij wou haar le&ven niet ten fchemp of boei bewaaren. Dus kan de Poëzij ons 't zielgeheim verklaar en,
En dringt door 'f oor in 't hart,als iemant weent of juicht.
Terwijl de Schilderkunst, door 't oog, elks drift betuigt.
„ De Dichter [zegt de reeds genoemde Men„ delszoon (5)] kan alles uitdrukken, waar zich „ onza ziel een klaar denkbeeld van kan vormen. Alle „ de fchoonheden der Natuur, in kleuren, gedaanten „ en klanken: de ganfche heerlijkheid der Schepping; „ de zamenhang van het onafmeetbaar Heelal: alle nci„ gingen en hartstochten onzer ziele, onze geheimfte „ gedachten, gewaarwordingen en befluiten, kunnen „ de dichterlijke verrukking tot ftoffe dienen. " Zeker hier zal die Schilder paden vinden, welke hij, niet dan bloozend, zou kunnen bewandelen.
Oneindig toch zijn de bronnen , uit welken een Dichter zijne ftoffe en voorwerpen kan kiezen : maar de oneindigheid is ook het kenmerk van zijn plan. Hij bepaalt zich niet enkel tot het aardfche; tot wezens die hem van nabij omringen ; die hem in verwondering kunnen brengen, door hunne fchoonheid, evenredigheid en onderfchcidene beweeging: maar hij ftijgt
van
(5) Ir de aangehaalde Verhandeling.
G 4



104 VERHANDELING over de DICHT-
van den aardbol op toe aan 'het hooge luchtgewest; vermaakt zich daar in eene ontelbaars menigte van flonkerende bollen; flaat hunne kringen en zamenftel gade ; en klimt van hen op tot in den hemel zelve. Daar gekoomen zijnde befchouwt hij dc Almacht en den luifler van het allefvolmaakrfte Wezen, op wiens enklen wenk duizend heirett van tallooze Hemellingen, zich als blixems voortwenden en wederkeeren. Niet vergenoegd met deeze luifterrijke vertooningen, die hem met eerbied bezielen , daalt hij ijlings in de hel, waar affchuwelijke monfters en duivels hem verfchrikken : daar ijslijke wroegingen en klagten van eertijds verfraaide geweeterts zijn hart beftormen, en de ijslijkfie rampen zich overal vertooncn. Eindelijk verlaat hij deze donkere holen van afgrijzen en wanhoop; ontvlucht de ftramme deuren van eeuwige onrmc en kwelling, en niet te vreeden, met aarde, hemel en hel gezien en doorwandeld te hebben; fchept hij zich nieuwe waerelden; bevolkt die naar zijne verkiezing , en vermaakt zich , in over deze ingebeelde wezens, als een vrij vorst te regceren; en hunne wonderen, op de bevalligfte wijze, den Aardbewoo-
neren mede te deelen. Zie daar het uitgebreide
plan van den Dichter en zijne Kunstoefeningen. Zie daar het pnafmeetbaar veil zijner Naarvolging.
Dm, iaat ons, op dat het niet fchijnc, dat wij de Schilderkunst trachten te vernederen , om de Dichtkunst daar door te verheffen, ook weder iets tot opbeuring van den Schilder, en ter verheerlijking zijner
Kunst



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 105
Kunst aanroeren. Her zijn de Mcxicaanen alleen nog, welke om de komst der Spanjaarden, in hun Land, aan te duiden, enkel een in 't rood gekleedden man, met een hoed op fchilderen. (6) Maar de meer befehaafde Schilderkunst heeft, door de Wijsbegeerte vergezeld , ook het vuur der deügd willen doen ontvlammen , en het kwaad leeren fchuwen, door de bevalligheden van de eerfte , en de affchuwelijkheid van woedende driften, op het doek te fchetfcn. De uitgebreidheid van het denkend vernuft heeft de fchilderkunftige vindingen ontzaglijk vermeerdert. Ook is het menfcheiijk ligchaam, volgens zijne uiterlijke gedaante, wezenlijk niet anders, dan zijne zichtbaare ziel met alle haare eigenfchappen : en deze beide weet de Schilder, volgens de hartstochtelijke kenmerken, die altoos op dezelfde wijze werken, zeer natuurlijk voor te ftellen.
Zekerlijk zijn alle de kleinigheden die een karakter vormen: het voordraagen van alles, in zijn geheelen omtrek, geenszins het werk van den Schilder, maar wel van den Dichter. De laatfte klimt van tijd tot tijd op: maar is de eerfte daarom minder belangrijk ? De Schilderkunst laat ons zekerlijk niet allts zien wat er voorvalt, maar zij laat ons de voornaamfle daad, en indien ik het zo noemen mag, den geest, de kragt, of het gevoeligfte daar van zien : en derhalven met zo
veel
( 6 ) Warburton Goddelijke Zending van Mos xs: D. III, Bladz. 92. in den Noot.
os



toö* VERHANDELING ovïr de DICHT-
veel te meer nadruk. Het beminlijk gezicht van een zachtaartig Meisjen, en het woest gelaat eens vergramden Nero's, geevcn ons veel leevendiger indrukken, dan wanneer wij een dezer hartstochtelijke trekken, welke in hun gelaat uitblinken, in een Dichtftuk leezen. Het gevoel werkt daar bij onverwachter, en dus ook fterker. En het kan niet misfen, of een doof maar ziende Minnaar, zou veel eer het uitwerkfel der liefde, uit de redenen van zijne Beminde verliaan, dan een blindgebooren Minnaar, die de liefdetekenen bij die verklaaring moet misfen. De fterkfte dreiging in woorden , kan nooit zo fterk in ons harte dringen, als een vertoornden opflag van een dreigend oog. Het geen dus dc Schilderkunst, in de uitbreiding van de denkbeelden, tegen de Dichtkunst moet verliezen; dat wint zij in kragt, die dc redeneering verre overtreft.
Hier tegen komt weder in aanmerking, dat de-Schilder, welke Zijn gebied in de ruimte heeft, om die reden ook maar éér. enkel oogenblik van den tijd wordt toegeftaan , in het welke hij zijne voorwerpen moet verkiezen. Zijne keuze wordt derhalven zo veel te moeilijker, nadien hij de meest gewigtigfte en de meest bekende voorwerpen dient te neemen. Nog meer: de Schilder kan niet alleen maar één enkel oogenblik; maar dan nog maar een enkel gezichtpunt, in dat oogenblik gebruiken. En daar hij het beste voorwerp behoort te kiezen, zijnde dat geene, dat het meefte fpeeling aan onze verbeelding overlaat; zo wordt hij hoe langs hoe meer bepaald; en moet aan den Dichter dat voordeel
bo-



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 107
boven hern toekennen, dat deze de zaak kan opneemeft v/aar hij wil; en dezelve kan voortzetten zo ver hij wil. Ook kan een enkel woord, duizend Tafreelen m een oogenblik des tijds afloopen, en alles tot een punt te zamen brengen. Men noemt Joseph, zo als hij zijnen vader in Egipten omhelst, en een enkel woord fchildert hem voor onzen geest, in Dotban, in het Huis van Potiphar; in de Gevangenisfe, en aan de zijde van Piiarao. Dit zijn wezenlijke voordeelen voor den Dichter, nadien de Schilder van deze gevallen telkens een bijzonder Tafereel zou moeten maaien.
PI omerus heeft, in het vierde Boek der Illiade, een uitmuntend Dichttafreel, het welk den Schilder veele Tafreelen zou doen fchilderen: nadien elk oogenblik er in gefchilderd is. Hij laat Pan da rus, een der beste Boogfchutteren, ovcrreeden, om een peil op Men e la u s af te fchieten. Dit gefchiedt, en wel zodanig, dat men uit dit Tafreel, het fchieten met den boog leeren kan, zonder het ooit gezien te hebben. Pandarus grijpt zija boog; fpant de pees; opent den koker; verkiest een nog nooit gebruikten welgevederden peil: zet den peil aan de pees; trekt de pees met kragt, vereenigd met den peil, tot aan het midden van den boog te rug: de pees nadert de borst; en de peil nadert den boog : eindelijk fpringt de groote ronde boog klappend van een; de pees (hort; en de peil vliegt gonzend naar zijn doel. (7) Hoeveel fchilder-
ach-
(7) Illiad. A vs. 105. &c.



lol VERHANDELING ove* de DICHT-
achtige oogènblikken; en dus hoe veel Tafreelen voor den Schilder, kunnen dit enkel Dichttafreel niet aan de hand geeven!
De drie voornaamfte trappen der Kunften , zegt Winkelmand ( y ) zijn eerst her Noodzdakelijke; daar na het Scboone, en eindelijk het Overtollige. Men heeft reden om. te gelooven, dat wij de twee eerfte trappen in de Schilderkunst al te booven zijn: en met vlijt de derde hedendaags beklimmen. De Grieken, welken zich nog enkel tot het Sehoon bepaalden , en derhalven op den tweeden trap ftonden, keurden alle voorftellingen van rn maakte beelden in de Schilderkunst af: en bepaalde de grenzen veel naauvver, dan men die thans vindt aangewezen. Hierom zeide A ntiochus, een oud Bijfchriftdichter, aan zeker lelijk mensch. „ Wie zou u zvillen fcbilderen, daar unie„ mant zien voil?" Menig hedendaags Schilder zou nu mogelijk zeggen: Wees zo lelijk als u mogelijk is: ik wil u toch fchilderen. Wil u niemand gaerne zien; dan zal men mijn gemaakt Pciirtrait doch gaerne zien: niet om dat het u voor/lelt, maar om dat het een bewijs mijner Kunst is, dat ik zulk een lelijk Monjler , zo tiaauzvkeurig kan treffen. Doch dit laatfte zou alleen bewijzen , het geen men van dc Grickfche Schilders reeds konde zeggen : namelijk, dat z j de mismaaktheden , als Naarvolgers konden uitdrukken; maar dat zij, als fchoone Kunftenaars, dezelve niet wilden, noch
mog>
(8) Gefchichte der Kunst des AlUrthums-, Th. I. Ka*, u



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGINC. 109.
mogten uitdrukken. Hun doel bleef dus geëvenredigd aan het doel hunner Kunst: en dit toch behoorde in al hunne werken door te blinken. (9)
Aan deze gevoelens overgegeeven, dulden de Grieken ook geenszins , dat men de woede of de wanhoop fchilderde. En hierom beweert Lessing (10j dat de Grieken nimmer eene Furie afgebeeld hebben. De toornige man kreeg bij hen alleen een ernflig gelaat: en dus ernftig verbeelden zij ook den vergramden Jupijn, met zijn blikfems gewapend, van welke de Dichters een veel ftrenger gebruik wisten te maaken, door dezelve in beweeging te brengen. De verregaande klagten hervormden zij in eene enkele droefheid : en geopende monden om te fchreeuwen of om te fchreijen werden op hun Tafreel gefloten verbeeld: zo dat de fchreeuwende A jax van Ho riek us een flegt beeld voor den Griekfchen Schilder moest worden: nadien z j de kenmerken d.t natuurlijke driften, aan-de regelen der fchoonheid meestal onderwierpen. De bekende PliNius heeft ons het Tafereel van een oud Schilder bewaard , verbeeldende den lijdenden Hercules, in zijn vergiftigd gewaad: maar geenszins de Hercules van Sofokles, welke zo ontzaglijk fchreeuwde , dat de Locrifche rotfen, en de Euboifche voorgeoergten daar van wedergalmden. Hij
was
Vergelijk Lesstngs Latcoen, bladz, 10, C10) Kerst in rijn Laocoon, vervolgens in zijne 4ntii fuarifchs Brieven tegen £ r. 0 t



VERMANDELING over de DICHT-
was bij den Schilder droevig van aanzien, maar bij den Dichter wild van gekerm en gefchreeuw: doch beide konden zich altoos rechtvaerdigen, met hunne bijzondere kunstregelen : nadien het oor zich nimmer , bij een fchreijenden Laocoon van Virgilius, of bij een fchreeuwenden Ajax van Homerus herinnert, dat 'er tot fchreijen een grooten en wijden mond noodig is : welke een mismaakte gedaante voor het oog zoude verwekt hebben.
Dat men het derhalven weder als een Dichterlijk voorrecht aanmerke, dat zijne grenfen, in dit geval, minder beperkt zijn, dan die van den Schilder: doch dat men vooral wel lette, dat deze mindere bepaaling geenszins willekeurig genomen, maar op het reeds gemelde dichterlijke voorrecht gegrond is: namelijk, dat hij niet noodig heeft zijn Tafreel op een enkel oogenblik te bepaalcn. Zodra de Schilder een perfonaadje voordek, dan Hek hij er ook te gelijk het karakter van bloot: en daar men beide te gelijk ziet, weet men niet, of een laf gehuil, of een heldenfchreeuw zijn geüpenden mond ontvlucht. Maar wat doet nu i de Dichter in dit geval ? — Deze neemt elke daad van zijne perfonaadje, wanneer, en waar hij wil, op: en geleidt zijnen held door alle de gevaaren heen, ter plaatfe waar hij hem het glansrijkfte wil vertoonen. Alle die ramptafreelen behoeven hem maar weinige trekken te kosten; en het laatfte tafreel, wordt dus, gaande weg, zo wel toegelicht, dat men 'er geheel geen verwarring in kan vooronderftellen: nadien daar het ge-
heele



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. ut J
heelc ftuk, als uiteen oogpunt getrokken, het volkoo»' men geheel maakt; waar toe alle die kleine Tafreelen, flegts als bijwerk konden aangemerkt worden.
Men verdenke ons niet, wanneer wij de Dichtkunst in fommige gevallen, boven haare Zuster, de Schilderkunst, verheffen; dat wij haar weder als Wetgeeffter, in de Eeuw van Lycurgus en andere Heidenen , willen verplaatfen. Die gelukkige dagen zijn niet meer, van welke men, glorierijker gedachtenisfe! zingt:
De Wettenfteller [prak In Ver/en, kort en klaar, 't geheugen tot gemak. Wat meer: d'Orakels zijn met voet en vaers gemeeten9 't Was een en V zelfde woord: Poeê'ten en Profeeten.
De Dichters hebben eene fchoone vinding bedacht, om de Schilders van tred tot tred daar in naar te volgen; waar in de Dichtkunst voor de Schilderkunst, buiten deze vinding, zou hebben moeten wijken: namelijk, om dezichtbaare natuur zo nadrukkelijk te fchilderen, als zij door dc Schilders verbeeld wordt. An acreon, bij voorbeeld'heefc eene meefterlijke wending; om de fchoonheid van zijne beminde zo net in woorden naar te bootfen , als een Schilder dit in het fmeltendst koloriet zoude doen. Hij onderftelt een Schilder bij zich te hebben, welken hij onder z'jn oog laat arbeiden. Daar deze nu maar bij gedeelten tot het jgeheel kan -opklimmen, Boernt hij hem oek deelsgewij-
ze



ïi2 VERHANDELING over de DICHT-
ze dc fraaifte leden van zijne beminde : zeggende, fchetst mij zo het hair; zo hst voorhoofd ; zo de oogen; zoden mond; zodanig den hals; dus den boezem; zo de handen, enz. en op deze wijze laat hij als Dichter, den Schilder zijne Beminde van tijd tot tijd, op het paneel brengen, en er den hoogden graad van fchoonheid aan gceven , die er eene dichterlijke be-
fchrijving immer aan gceven kan. Op eene andere
plaatfe, neemt hij de fchoonfte deelen uit bekende Schilderftukken, om zijne Bathijls op te fieren. Dus kiest hij den hals van een Adonis; de borst en de handen van een Merkuur; de buik van een Bachus; en alle de verdere Leden naar bekende Antieken, tot hij eindelijk zijn Ideaal, in een voltooiden Apoelo ontmoet. Onze oude Dichter Cats heeft Anacreön in deze vinding naargevolgd, door een fchoone Vrouw ook uit bijzondere deelen , van verfchillende plaatfen, zamen te ftellen; doch naardien deze fchildering, op verre na zo keurig niet is; en Cats zelfs billen uit Parijs haalt, van welkers fchoon wij, over 't geheel genomen , veel minder ondervinding hebben, dan van de beelden die Anacreon noemt: zo is onze Landgenoot zekerlijk op een verren afftand van den Griekfchen Dichter gebleven.
Een ander voorrecht heeft de Dichtkunst, dat zij geheel op zich zelve kan ftaan; zonder dat men iets van het denkbeeld mist. Alle de kleine Tafreelen een geheel uitmaakende, begrijpt men dit geheel ook volkoomen, wanneer men alle de deelen doorloopen heeft.
Maar



en-SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 113
Maar een fchilderftuk, het zij eene Gefchiedenis of Landfchap, wordt niet duidelijk, voor men de Iliftorie kent, of de ware plaatfing van het Landfchap, in de Natuur weet. En dit zijn nog maar eenvoudige Tafereelen : wat zal men derhalven van zodanige Schildcrftukken oordeelcn , in welke de fictie, of de dichterlijke verbeelding tevens fpreekt? Wat zal men denken wanneer het marmer Praalgraf, in de Westmunfter Abtdij te Londen, aan ons vertoond wordt; verbeeldende eenMensch, welke door de Bazuin van eenen Engel gewekt, ten grave uitftijgt: alle zijne aandacht op de Bazuin gevestigd heeft : met een' opgeheven arm; een fcherp toeluiftrend oor; en de ganfche houding van een ftaarend wezen, op den Engel ziet: wat zal men van dat alles denken? — Hoe veele gedachten zullen er in onze herfenen rond loopen , zonder het doel van den Beeldhouwer te treffen ? Maar zo dra men weet, d.tt dit ftaarend Beeld den Muziekkundiger! Handel voorftelt, welke op het geluit der Bnzuine opmerkende is, dan wordt alles fraai: dan is alles duidelijk. Maar zulk eene ontwikkeling heeft de Dichtkunst geenszins noodig.
Voegen wij 'er nog ten overvloede bij, dat de Dichter , die alleen willekeurige tekenen behoefde te gebruiken , fomtijds nog in het gebied van den Schilder treedt, en de natuutlijke klanken, als van de betekende zaak afdaalende, ook natuurlijk en overeenftemmen* de doet hooren , zo dat zijne verfen , nu eens als een loeijend onweder , dan weder als een' bruisfehenden III, Deel. H wa-



ii4 VERHANDELING over de DICHT-
watcrval rollen ; of den ridloop van een moedig ros doen hooren. Hier bij ffiatde Schilder zelv' verbaasd : de beweeging is zijn Vak niet, en nog veel minder het geluid: om zich derhalven eenigzins op den Dichter te herhaalen, legt hij de grenfen zijner kunst, aan eene andere zijde uit: en fchoon anderszins natuurlijke tekenen gebruikende, verkiest hij nu Allegorifche wezens, wier betekenisfen veeltijds met de willekeurige, doch vast aangenomene tekenen, gelijk Haan.
Dat de Schilders veele Allegorifche beelden , uit Homerus en andere Dichters, zouden kunnen ontleenen en naarvolgen, heeft de bekwaame Winkel* mann , in zijne gefchicdenisfe der Kunst aangewezen: en 'er verfcheidenc van opgenoemd. Zekerlijk zouden de Dood en de Zonde naar Milton, en de Tzueedragt naar voltaire ook gefchilderd kunnen worden: en ik twijffel geenszins of deze beelden zouden veel beeter op het doek, dan in het Paradijs verkoren, of de Henriade pareeren.
Het zou geenszins moeilijk vallen, bij deze gelegenheid het nut aan te toonen, het welk een Dichter, uit het naauwkeurig en beoeffenend befchouwen van welgeregelde Schilderftukken,zoude kunnen trekken : even min moeilijk zoude het zijn, om uitmuntende Tafreelen voor de Schilders, uit voornaame Dichtftukken te haaien: Ik zal hier enkel twee voorbeelden uit Ossian ten Proeve kiezen.
Het eerde Boek van Themora begint met het volgende Landtafreel; „ De blaauwe golven van Erin rollen



en SCHILDERKUNSTIGE NAARVOLGING. 115
„ in het licht. Dc Bergen zijn bekleed met den dag. „ De Boomen fchudden hunne donkere hoofden in den „ Wind. Dc graauwe Beekjens Horten hunne ruizen„ de ftroomen nederwaards. Twee groene Heuvels, „ met oude Eiken bezet, omringen een eng dal. Naast „ het zelve murmelt een blaauwe Rivier. Op den „ oever Hond Caiihiar vanAtba leunende op zijne „ koninglijke Speer; zijnde zijn vreeslijk oog rood van „ droefheid/' — Hier is de geheele natuur in ruste — en de Dichter fchildert hier volkoomen:
Het tweede Tafereel is eene voorftelling van een verlakten Stad; of de befchrijving der ruïnen van een Balkluiha in Canthon: „ Ik zag de muuren van Balklu„ tba, maar zij waren verlaaten. Vuurvlammen hadden „ met hun gedruisch de Hoven vervuld, dat zij we„ derklonken ; en de Hemmen des Volks werd niet „ meer gehoord. De ftroom Clutba was uit zijne bed„ dingen gedrongen, door de fchudding der muuren. „ De Distel fchudde daar haar eenzaam hoofd : de „ Wind ritfelde door het Mos. De Vos zag uit „ de venfters; zijn hoofd was met het opgefchoten „ gras der muuren omwoeld. De wooning van Mor„ nens is verlaaten. Stilte heerscht in het huis van „ baaren Vader," enz.
Uit het gefielde blijkt dan, naar mijn inzien, genoegzaam, dat 'er eene wederkeerigen invloed, tusfchen de Dicht- en Schilderkunften plaatfe heeft. Dat zij, in fommige gevallen , noodzaakelijk van elkander moeten wijkeu; maar dat 'er weder, in verfcheidene H a an-



n6 VERH. over de DICHT-en SCHILD. NAARV.
andere opzichteu , zulk een naauw verband tnsfchen hun beide heerscht; dat men ze zeer wel Zusters kan noemen, en dus met Wellekens mag befluiten:
H omeer maalde ons, fchoon blind, zijn Heldenfchüderij, De Dichtkunst was geflaêg ver cent met Poëzij:
De/tem en geest zijn verw, kunstwoorden, ommetrekken.
Alfmoorde Apollo's glans, zijn Lier zou hem ontdekken. Geen wonder, 't zelfde vuur Poëet en Schilder blaakt. — De Dichtpen en 't Penfeel zijn uit een vlerk gemaakt f
G. Brender a Buandis.
PROE-



PROEVE
OVER HET
GEBRUIK
DER
NATUUR - KENNISSE
IN DE
DICHTKUNST.






P R O É V Ë
over het
GEBRUIK
der
NATUUR - KENNISSE
in de
DICHTKUNST.
^/^oor ruim zeven of agt jaeren gaf de Ëngelfche Dichter A i k i n eene Verhandeling in 't licht over het gebruik der Natuurlijke Hiftorie in de Dichtkunst, Welke ik, kort na de uitgave, met fmaekgelezen, doch fedetd niet had ingezien»
De erinnering van dat ftuk deed mij te gereeder zijn j om mij te verbinden tot het voorlezen van eenig ftukje, tot de fraeië Kunften en Wetenfchappen betreklijk, in deze Vergadering, daer ik dacht, dat eene Vertaling dier Verhandelinge zeer wel voldoen, en ligtlijk vóór dezen dag door mij te vervaerdigen zijn zou. Dan eene nadere lezing van dit fcuk deed mij, om meer dan e'éne reden,'van zoodanige Vertaling afzien, terII 4 wijl



120 GEBRUIK der NATUUR-KENNIS SE
wijl mij teffens het onderwerp bleef behagen, en fommige in die Verhandeling voorkomende aenmerkingen mij bij aenhoudendheit bondig — andere wel eener nadere overweginge wacrdig voorlavamen; vooral wanneer ik die nader toepaste op de Nederduitfche Dichtkunde ; en dit een en ander deed mij befi uiten , om ten aenzien van het genoemde onderwerp
I. Eenige aenmerkingen, grootdeels uit de gemelde Verhandeling ontleend, ter toetfe te brengen;
II. Den gunftigen invloed der kennisfe aen de Natuur in 't algemeen en aen eenige deelen der Natuur in 't bijzonder op de Dichtkunst te Haven met eenige voorbeelden uit onze Nederlandfche Dichters, zoo als mij die in de zulken, welke ik bij deze gelegenhcit heb konnen doorloopen, gereedst zijn onder 't oog gevallen.
I. Hoe zeer zeker ook fommige Dichtgaven natuurlijke en geen-verkregene voorrechten zijn, en zij, die het meest van de Dichterlijke Genie oirfpronghjk bezitten, over 't geheel dc beste Dichters worden, even
zeker is het teffens, dat dc Man van Genie ook fmaek moet bezitten, zoowel om zijne fchoonheden mette mindere feilen voorttebrengen, als om van de fchoonheden zelve (op dat ik mij van dc uitdrukking des juistdenkenden Feit u's bediene(i)) meer partij te trekken.
Maer, hoe rijk van Genie, hoe fijn van fmaek hij zij, hij zal met dit alles nog ligtlijk in het wilde vallen, of eene genoegzaeme vcrfchcidenhcit in zijne vin-
din-
(l) Füith's Brieven, zde Deel, bl. 65.



in de DICHTKUNST. 121
dingen ontbeercn , indien zijn verftand niet voorzien is met eenen genoegzaemen voorraed van kundigheden , welke, zijnen vindingrijken geest doffen opleverende , en door den fmaek geregeld en gerangfehikt zijnde , hem in ftaet dellen , om , zelfs bij de meest bezongene onderwerpen, iets nieuws te zeggen, altans daeraen eene nieuwe en bevallige gedaente te geven, waerin hij, ook daer hij navolgt, oirfpronglijk fchijnt, aen zijne vruchtbaere verbeelding voldoet zonder buitenfpoorigheit, het flaeuwe cn het zwakke zoo wel als het eenzelvige vermijdt, en ieder hart kan dreelen en treffen, dat gevoelig is voor de bekoorlijkheden der echte Dichtkunst.
Niemand zal ontkennen, dat de grootfche en fchoone voorwerpen, welke de Natuur met eene milde hand rondfom ons verfpreid heeft, aen den Dichter eenen gereeden voorraed opleveren voor nieuwe vindingen, en dat hem derhalven een vlijtig beoefenen der Natuur een der heilzaemfte en nuttigde kundigheden acnbrengt, welke hij als Dichter wenfehen of bezitten kan.
Maer, of de klagte van mijnen in den beginne genoemden Engelfchen Schrijver: „ dat deze weg, fchoon „ die den grootden overvloed kan opleveren , minst „ betreden zou zijn," ook pasfe op onze Nederlandfche Dichters, zal ik u laten beoordeelen, na dat ik mijn taek zal hebben afgedaen. Dit durve ik, bij voorraed, vastdellen, dat wij meer dan e'e'nen Thomson hebben, die eene uitzondering maekt op de ongundige verklaring van den oordeelkundigen Warton: „ dat H 5 „ elke



122 GEBRUIK der NATÜUR-KENNTSS é
„ elke dichterlijke Schilder der fchoonheden van het „Land, fins den tijd van Theocritus, zijne „ bccldtenisfen van dezen ontleende , zonder ooit „ zelve rondfom te zien, of zelve het gelaet der natuur te befcnouwen. "
Ik ontkenne in geenen deele, dat achtloosheit en flaeffche navolging ook hier te Lande , zoo wel, en misfchien meer, invloed hadden op de Dichtkunst dan ergens anders ; dat. veele Dichth.uk ken al der zei ver fchoonheit ontleenen uit loutere woordenpraal, en dat, waneer men een Nederlandsch-Dichtkundig Woordenboek opllclde , de wonderbaere eenzclvigheit van gedachten en uitdrukkingen omtrent gelijkaertige onderwerpen den Lezer dikwijls verbazen zou.
Het zijn niet enkel de gemeene Verfenmakers, die geenen morgenftond fchetfefl dan met roosverwige vingeren en bcdaeuwde lokken, en die bij iedere melding van de Lente even zeker niet alleen bloemen en regen* vlaegen , maer ook kreupelboschjes , heuveltjes , en minnaerijën plaetfen als de gewoone epitheta bij elk der
Heidenfche Goden en Godinnen neen, zij zijn
het niet alleen, die zoo getrouwlijk volgen, ook
behoort men van deze menfchen niet meer te vergen, dan dat zij zuel navolgen, en men mag op hen toepasfen , 't geen Feith zegt van den Schilder, welke flechts aen de groote meenigte behagen wil: „ Indien „ ze maer van geen roode boomen, groene fchaepen, „ en gitzwarte weiden fpreken, hebben zij voldaen". (2)
Maer
( t ) Vergelijkt Feit u's Brieven , ifte Deel, bl. 103.



in de DICHT KUN S.T. 123
f Maer het is nog meer te bejammeren, (en wie
durft dit geheel ontkennen?) ■ indien de fcherpe
aenmerking van mijnen Schrijver tegen zijne, ook
fteek houdt tegen mijne Landgenooten: „Dat men
„ zelfs in Dichters van hoogeren rang veel meer de hand „ ontdekt van den Navolger dan de trekken van den „ Waernemer." Ditaltans wageikniet te ontkennen, dat de Schdderachtige uitdrukkingen en geheel nieuwe gedachten van eene oirfpronglijke Genie, de veelbetekenende Epitheta, welke deze heeft uitgevonden, en de flerk fprekende beeldtenisfen , daer door gefchilderd, ftraks door een Heir van jonge Dichters, en wel eens niet al te gepast, fums niet zeer gelukkig, gebezigd worden.
Dit gebrek aen nieuwheit en verfcheidenheit is ondertusfchen op verre na het eenige of het grootfte niet, 't welk uit het veronachtzaemen of fpaerzaem beoefenen der Natuurkennis voorkomt.
Ontleende uitdrukkingen , epitheta, of beeldtenisfen, indien maer met oordeel te pas gebracht, zijn veel eer goedtekeuren, altans te dulden, dan die zwakke en duiftere fchetfen of valfche voordragten, waarin de echte eigenfchappen der dingen vergeten of misvormd, en met elkander onbeflaenbaere dingen te faam gevoegd en vereenigd worden. Deze zijn weieens de vruchten van eene nog geheel ruuwe en onbefchaefde Genie, of vcrtoonen Hechts gebrek aen fmaek, maer fpruiten echter doorgaens uit onkunde, of onoplettendheit omtrent de Natuur zelve, en zijn noch te vermijden noch te
ver-



124 GEBRUIK der NATUUR- KENNISSE
verbeteren dan door naeuvvkcurige en juifle waerncmingen, naer een weldoordacht plan ingericht.
Even zoo onmogelijk als de Beeldhouwer of Schilder echte en fchoone Menfchcnbcelden kan vervaerdieen van oirfpronglijke vinding, zonder iets v.an de ontleedkunde te bezitten, even min kan de fchildcrende
Dichter gelukkig (lagen, zonder zich te gewennen aen de aendachtige befchouwing der veelerleië voorwerpen, welke zich in de natuur opdoen, om die met elkander te vergeljken, het gebrekkige of onbsftaanbaere in zijne fchetfen te ontdekken, te gevoelen, en het wacre leven zelve in volle kracht of fchoonheit voor den date brengen.
Dan, fchoon ik het in deze aenmerkingen, meerendeeL- ontleend uit de Verhandeling van den Heere Aiktn, ten grootcn dcele met hem eens ben, ik ben echter zeer verre van zijne bcfh'sfchende tael te wilkn overnemen omtrent veele voorbeelden uit de Oofterfche , zelfs uit de gewijde, Schriften, welke hij bijbrengt ter ftavinge dezer aenmerkingen, en als zoo veele voorbeelden van dit gebrek. Ik gevoelde, onder het herlezen van dat gedeelte dier Verhandelinge, eenen bitteren fpijt, dat die Schrijver geene kennis gehad heeft aen Herder's Jamenfprneken over de Ilebreeuzvfche Poëzie, en kon niet nalaten, te vermoeden, dat zijn oordeel zich te zeer gericht heeft naer de gebrekkige Vertalingen van die achtenswaerdige Diehtftukken in 't gemeen, en dat uitmuntende onder deze, het Boek van
Job in 't bijzonder, zonder die betere te kennen,
of



in de DICHTKUNST. 125
of altans raed te plegen, welke daer van voor handen zijn, en, zoo ik hope, meer en meer, ook in onze Landtael, in 't licht gegeven znllen worden. Dan immers , hadde hij de eene en andere gekend, dan zou hij de Liederen van David en de dichterlijke trekken in het Boek van Job ten minden even natuurlijk en fchoon gevonden hebben voor de Tijd- en Lanclgenootcn dezer Mannen, als die van Homeru* in zijn tijd en Land, en die van Ojfian op de ijsklippen van het nog onbefchaefde Schotland.
Doch, in ftede van mij hier te begeven in een vak der Oordeelkunde, voor welks betreding ik mij zeiven
veel te zwak kenne, wijze ik u liever nae het ons
door eene keurige Vertaling medegedeelde ftuk van II e r d er zei ven ( 3 ), en beroepe mij wijders op den kunstminnendenFEiTHin meer dan c'éne plaats zijner Brieven (4), zonder mijn vermoeden te ontveinzen,of deze laetfte zich niet wel eens wat verre laet vervoeren door zijne fterke ingenomenheit met den hedendaegfehen, (ik had bijna gezegd: hedendaegsch Ooflerfchen) DichterKlopstocK. Zeker is het altans, gelijk de zelfde Feith elders in die Brieven aenmerkt: „ Dat de vergelijking tusfehen de voortbrengfelen der ', Kunst met de Natuur eene grondige kunde in de mee„ nigvuldige veranderingen, die'er in verfchillende tijden
(3 ) Zie vooral Hisdee's Saamsnfpraaken, 1fte Stukbl. 148. enz. (4) B!»dz. 104, 105. in het eerfte, en bl. 174—l19> & fcet tweede deel.



126 GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
„ den op den aardbodem zijn voorgevallen, verondcr„ fielt." Het fpreekt, (dus vervolgt hij) „ van zel„ ven, dat gij, om de Kunstftukken van elke eeuw te y, beoordeelen, de zeden en gewoonten van die eeuw „, moet kennen, zoowel als de verfchillende Landitree„ ken, daar ze uit genomen zijn." (5)
Het ftaet (op dat ik 'er dit nog omtrent dit onderwerp bijvoege) den Dichter niet alleen vrij, de heerfchende denkwijze en fpreektrant van zijnen tijd te volgen, maar, wat meer is, het betaemt hem, de Natuur zoo te fchetfèn, als ze zich, zelfs al ware dit in fommige opzichten niet vólkernen juist, aen die geenen, voor wien hij zingt, in 't algemeen, en naer gelang van derzelver vorderingen in befchaefdheit in 't bijzonder, vertoont; — zonder dit zullen zijne Dichtftukken, hoe fchoon ook in zich zelve, voor de zulken niets anders behelzen als een onverftaenbaere brabbekael.
Ik kan 'er zelfs niet toe befluiten , om met mijnen meergenoemden Engelfchen Schrijver een volftrekt banvonnis uittefpreken over alle de valfche voorftellingen in de natuur, welke op de dolingen en verdichtte len der Ouden fteunen, als waren die in onze hedendaegfche Dichtftukken niet te dulden.
De traenen van den Krokodil, de haer kroost met haer bloed voedende Pellikaen , de herkomst van den Phoenix, en de zang der ftervende Zwaenen, hebben zoo veele fchoone trekken in verfcheidene Dichtftukken
opCs) Feith's Britvtn, 2ds Deel, bladz, 129,



in de DICHTKUNST. 12?
opgeleverd, dat men Iigtlijk kan overhellen, om die, niet Hechts te dulden, maer te eerbiedigen. Wie neemt het den kiefchen Vander Pot kwalijk, dat hij in zijn Endeldijk , bij gelegenheit dat een witgepluimde zwaen moedig komt aenbruifchen , zich als verbeeldt of gist, dat deze van Meanber's zilvren ftroomen gekomen was, om bij zijn Plof te zingen , en dus voortgaet:
Zing, fchoone Vogel! zing, zoo zoet, zoo onbedwongen, Als toen u Nazo heeft, verrukkend, nagezongen,
Waar door zijn Zangeres, door liefelijkheid beroemd,
De Sulmoafche Zwaan zvordt, naar uw' naam, genoemd! Of is uw zang verknegt aan 't einde van uw leven ? Wie weet, hoe lang mij God nog zal gezondheid geven ;
Mijn jaar en klimmen vast, tot zestig, in getal;
't Is mooglijk ook voor 't laatst, dat ik nu zingen zal. (6 )
Altans, mijne Kunst-Vrienden! indien de Dichter al genoodzaekt zij, als eenen onbetwistbaeren regel aenteneemen , dat niets waerlijk fchoon kan zijn , 't welk geene waerheit ten grondflag hééft, het is ten minnen zeker, dat deze verpligting zich alleen bepaelt tot het geen hij als zoodanig voorftelt, en toont, voor waerheit te willen gehouden hebben , — dan zeker moeten zijne Lezers dit als waerheit aenneemen, altans ge-i
loo-
(6) Zie W. v. d. Pot'ï Endeldijk, Hofdicht, bladz. 24. Reg. 440 — 450.



ia8 GEBRUIK deu NATUUR-KENNISSE
looven, dat hij het daer voor hield, of hij zal allen invloed verliezen; — maer, warneer hij duidelijk het blijken , dat hij zijner verbeelding bot viert en zich, gelijk in het bijgebrachte voorbeeld, toegeeft in Dichterlijke gistingen, als ik zoo fpreken mag, dati zie * „iet, dat zijn ftuk door zulke trekken iets van deszelfs waerdigheit verliest, maer wel, dat het daer door dikwijls in fchoonheit wint.
De ftrengheit van mijnen genoemden Schrijver doet mij hier denken aen de klagte van den Heer F ei th over die Kunstrechters, „ welke vaak in koelen bloede de voortbrengfelcn van aankomende vernuften Z beoordeelen, en ze daar veroordeelen, waar ze hen
moeten bewonderen en aanmoedigen (7). " Waerlijk, zulke beoordeelacrs bepalen zich foms met tot aenkomendt vernuften , maer likken wel eens, met eenige geringe vlekken, ook dc fchoonfte trekken van een dichterlijke tekening af. Is het niet eene al te groote ftrengheit, wanneer men alle dichterlijke fpelmeen veroordeelt, die rusten op het ftelfel van PtoleMae us, 't welk toch nog dagelijks, zelfs van Wijsgeercn, in de gemeenzaeme gelprekken gevolgd wordt; fchoon ik erkenne , en ftraks tonnen zal, dat 'er langer geen noodzake is , om den wagen van Pi-ioebus met een onbegrijplijken vaert te doen rennen roncfom den kleenen bol, dien wij bewonen. Wie onzer zal den fchoo
nen
(7) Tweede Deel der Brieven, bladz. 3?«



in de DICHTKUNST. 129
ïien Lentezang van IJigt veroordeelen om deze regelen, welke ons de vertaling dus opgeeft:
Zingt! zingt! de Lente drijft de gr/ere kou naer 't Noorden. De Ram, het Zeepaerdder Thebaenfche Rijksprinces, Baent nu een nieuwen zveg voor Titan's vierkales,
En rekt de dagen uit, en krimpt de lange nachten;
Ren, Pboebus! ren dan voort, gij zult niet lang meer wachten, Of de eindpael van uw pad wordt verder uitgezet Dior 't Godlijk dier, dat met Europe ging te Wed,
Den Tweeling en den Kreeft, geteeld aen Lcrua's boorden (3).
Ja hoe veele regelen in dat fierlijk Dichtftuk zouden dit lot ondergaen, indien men het invoeren der oude Fabelen volftrekt veroordeelt, en, ook dan, niet wil toelaten, wanneer dc Dichter, behoudens dit gebruik, de waerheit in 't hoofdzaeklijke bewaert, en, d:;er hij van dezelve afwijkt, duidiijk ondcrftelt, dat zijne Lezers zulks merken, en teffens het waere doel van deze zijne wijze van voordragt kennen.
Nog ééne blijk der ftrengheit van den Engelfchea Oordeelkundigen zal ik hier bijvoegen; ik mcene die, wanneer hij het eenen onvergeeflijker! misilag noemt in Young, als deze, in zijne Nachtgedachten, het denkbeeld volgt dier Kerkvaders, welke beweeren, dat de oudergang der werelt ter middernacht zal begin-
(3) Lentezang gevolgd naer het Latijnfche Trocbaicuis Tan H 1 o t , bl. 1,2.
UI Deel. I



130 GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
ginnen; terwijl het in de natuur onmogelijk is,
dat het op de ganfche aerde te gelijk middernacht zal zijn. OndertUifchen is 'er meer dan éeme reden aentevoercn, welke dit denkbeeld beitaenb.icr kan maken met die onmogelijkhcit, welke hier in volgens het Copernicaenfehc ftelfèl ligt; dan dit zou te verre afwijken van het dael mijner Proeve; al ware ook deze plaets uit Young op die wij^e niet wel te verdedigen, zoude ik het echter eene overdrevene ftrengheit noemen, eene zoodanige navolging van een vrij gemeen denkbeeld eenen onvergeeflijke;] misflag in den Dichter te noemer. Met dit alles echter liac ik gaern toe, ja beweere zelfs, dat een hedendaegsch Dichter beter doet, met in zij:;c omfchrijvingen der natuur, 't zij rechtftreeks of bij vergelijking gebezigd , der waerheit aentekleven, en de verlichte kennis onzer dagen , en zelve te bezigen, en in zijne Lezers te onderflellen. Deze toch levert zoowel eene onbegrensde verfeheidenbeit van echte fchoonheden op, als zij eenen voorraed verfchaft van treffende fieraeden , zonder dat we ons behoeven bloot te Rellen aen het gevaer, dat 'er liggen kan in eene heblijke vermenging van waerheit en valschheit, ook in de minst gewigtige onderwerpen.
Een hedendaegsch Dichter verliest inderdaed weinig met deze omzichtighcit; daer meest al het geestige en fehitterende der fabelachtige inmengfels voorlang is uitg put, cn deze nu te dikwerf, indien al niet eenen vallenen fmaek, altans gebrek aen vinding verraden; en hij kan, zelfs van zijne fpeler.de vergelijkingen, welke
aen



inde DICHTKUNST. 131
aen zijne Hoofddenkbeelden klaerheit, kracht, en Ievendigheit moeten bijzetten , dc meefte uitwerking wachten, wanneer ook deze, in 't wezenlijke, op de waerheit Hennen.
Dit gezegde hope ifc nu nader te bevestigen met eenige voorbeelden uit fommige onzer Nederlandfche Dichters, welke mij gereedst voorkwamen; waeruit ik
meen, dat overtuigend blijken zal, niet alleen,
dat het acnkleven der waerheit beïhenbaer is met het fchoone der Dichtkunst, mits dit niet al tc flaefsch en gedwongen, maer met eene vrije houding gefchiede, ——— maer ook , dat de vermeerderde Natuurkennis onzer Landgcnooten, ook al in een vorige eeuw maer vooral in onze dagen, dc rijke bron is, waer uit het fchoone vecler Dichtftukken oirfprongüjk voortfpruit, altans fterk wordt aengevoerd , en dat derhalven het aenkweeken dezer kenm'sfe een wenfehenswaerdig vereischte is in allen , die de Dichtkunst beoefenen , en zich den nacm van Dichters willen waerdig maken.
II. Is 'er iemand onder ons, wicn,door ccne foortgelijke ftrengheit als die van den Heere Aïkin, de ftraks aengehaelde regelen uit den vertaclden Lentezang van Bigt ondraeglijk waren , om dat ze op het denkbeeld
der Ouden rusten, wij, geëerde Leden van dit
Genootfchap! hebben een uitmuntend bewijs, dat det-ael der Dichtkunst hier de juifté tael der waerheit, ja dat zij naer het Copernicaenfche ftelfel gefchikt, kan zijn, in Jhet met onzen gouden Eerprijs bekroonde Dichtftuk
I 2 van



ij2 GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
van den Eerwaerdigen Bacot, en wel vooral in da volgende regelen;
Neem, bij Gregorts buis, uw rekenkunst te baat; Geef ons van 't vlak.der aardt, o Stcrvling, vrijde maat, Meld op wat tusfchenfland de maan ons moet verzeilen;. Tom, zo we [leeds den vaart eens kogels onder/lellen , Hoe febaars het vlak der zon, langs eene rechte lij'?, In 't vierde van een eeuw 'er door bereikt zou zijn. Die ruimte moge op 't fierkst reeds uw verbeelding treffen; Nog meer verbaazing u ontroeren, op 't befeffen, (Zo gij 't befeffen kunt) hoe groot dan dj omtrek wel, De onmeetbaare inhoud -zij van 't ganfche zonneftel; 't Zij gij Satumus loop, of zelfs met duizlende oogen , Den vaart der fi'aartft'ar volgt; het aller fierkst vermogen Van al uw denkenskraebt fchiet nog veel meer te kort, Wen weêr dit ganfche vak geheel verzwolgen wordt, Als waar 't een flip, in 't ruim dier nimmer telbre zonnen, Die, voor hun wachters, elk weêr zo veelheldre bronnen Van koejlriug zijn en licht (9)
Of nog duidlijker, wanneer deze Dichterlijke Wijsgeer, van de Zon fprekende, dus voortgaet:
Die hoog fle Wijsheid, die haar grondde op baarezwaarte; Die baar beur wachters gaf, ja 't ganfche kunst gevaar te,
Door
(o) Tael - en Dkhtlievende Oefeningen van ons Genootfclaap 4de Ucei bl. 7 , 8.



in re DICHTKUNST. 133
Door wigttntegenwigt, op 'thcchtfle aan een verbond; Den fpiegelglans der maan, bij nacht of avondfiond, Ten toorts verleent; en de aarde, als om een as, doet keeren , Opdat gan ojrd 'er zou of licht of warmte ontbeer en ; Naar eisch van haar natuur, en jaarlijks haar belast, Op d'affland, die het juist aan zijn gejleldheid past, Te zwaaien om de zon, ter wisliug der getijden, Opdat ons Lente en Herfst, met bloem en vrucht, verblijden! (10)
Nog korter is de befchrijving van het ftelfel der werek in de jaergetijden van den Heere van Winter, en ik denke niet, dat iemand zich met recht kan Hooren aen de daerin voorkomende naemen der Ihrrenbeelden, die, fchoon op dc Fabelen der oude Dichters gegrond, ■tot nog bij de Hemelloopkundigen algemeen behouden worden:
De naderende Zon (dus befchrijft die Dichter den Zoimeftand der Lente)
• ♦ , die uit de azuuren zaaien,
De zuentlende aard befchijnt met koef erende praaien, Die jaarlijks haar en loop door zes paar tekens richt, Ontwijkt de visfehen tans, en baar verkwikkend licht Wordt vrolijk door den ram, en door den fier, ontfangen (11).
Men
£10') Aldaer, bladz. 10.
£ 1 O De Jaergetijden door N. S. v ah Wistïr, biadz. 3. I 3



i34 GEBRUIK dcr NATUUR-KENNISSE
Men moet zich wierlijk verheugen, wanneer men de verbetering en befchaving der Natuurkennis door de menigvuldige waernemingen van laetere tijden, en vuoral van onae eeuw, ook in oefeningen der Dichtkunst ziet doorbreien ; en alle die valfchc fpelingen, waer toe de oude Natuurkunde , en ook in 't bijzonder de Scheikunde, ncnleiding gaven, verwisfeld ziet met zulke, die op de waerheit rusten, en door Proefnemingen geftaefd zijn; terwijl de arbeidzaeme navolging van het fchoone. ook in de kleenfte of minst zichtbaerc deelen der Natuur, nu door eenen Zzvamnterdam eu Leeuivenboek geholpen, den Dichter rijke ftof verleent, ter aenkweekinge van diergelijke Godsdienftige verrukkingen als die van Sulzer in zijn ftuk over deJchoonbeit der Natuur (12 >. Mijn God! welk eene „ vinding en kunst in het gertngfte gedeelte der Natuur! welk een verftand in het bevverp van eene ens, kele plant! en wat is die in tegenoverftelling van de
„ ganfche Natuur! Thans komt zij mij niet lig-
„ chaamlijk voor — ik zie daarin het rijk der waar,, heïd. Oneindige vindingen, ontwerpen, regelen!
O gij! hoe zal ik U noemen? Oneindi-
„ ge-, onbegrijphjke Oorfprong der Natuur! Schepper van zo veel wonderen! hebt gij ook Geesten gefcha„ pen, die de grootheid uwer Wélken kunnen begrij„ pen, die hunne fchoonheid kunnen gevoelen?"
Dan,
(12) Volgens de opgsvc ir. dc Brieven van F z 1 th, ifle Dee! blzdz. 93 , 90.



IN de DICHTKUNST. 135
Dan , hoe zeer ook deze uitbreiding onzer kundigheden de j'uisthcit bevestige der aemnerkinge van Lava ter, dat wij „ de Natuur zelve nooit op zijde „ konnen komen," daer uit volgt geenzins, 't geen die verheven Man 'er wijders uit beiluit; dat het, namelijk, „ dwaesheit zou wezen, dc fchoone Natuur „ te willen volgen. "
In tegendeel, hoe uitmuntende deze poging zij, en hoe verre men daerin tot een wezenlijk nut kan Hagen, konnen, onder andere, de Prijsverzen getuigen, waer mee onze laetst uitgegevene Bundel praelt. Te recht roept een dier Dichters:
Kunstpredikend Natuur toneel! Gij groot heelal! Hoe trekt uw keurigheid mijne 00gen;
Hoe wordt het hart bewoogen!
Daar gij, voor mijn tafreel, De rijkfle flcf fchenht, om de Wijsheid Gods te hoven,
Beneên, rondsom en boven. (15)
Geen voorwerp der Natuur is te gering, te nietig, wanneer de vindingrijke geest des Dichters , vooral des Godvruchtigen D chtefs, daer op werkzacm is.
Tuig gij 't , 0 groote Trip! onft-erffelijke Zanger!
Hoe ging uw ziel ter feest, hoe werdt ge als mensch verhoogd, Toen gij in heilgen drift, van God!ijk kunstvuur zwanger,
Uit vlieg,uit bes, uit kei, den Schepper hebt betoogd'!'(14 )
Dus
(13) Tael - cn Dichtl. Oefeningen, als voren. Prijsverzen, bl» 26.
(14) Dezelfde, Mengeldicht?n, bladz. 33.
1 4



'i$6 GEBRUIK de*. NATUUR-KENNISSE
Dus hoorden we, bij gelegenheit der invvijinge dezer Kunstzael, onzen toenmaligen Voorzitter zingen ; en nog eens in het zelfde Dichtftuk, getijteld, de Dichter nuttig en vetmaeklijk voor zich zslven; daer hij van den Dichter fprcekt:
Vest hij op 't Jdeinjïe dier zijn DiclnbeJpiegelingen, Een Bhedeloozs Vlieg, een Tor, ten Honichbi],
Het onkruid zelfs laet hij des Scheppers grootheit zingen, En fmaekt het eer/le nut dier hemeljpoëzij. (15)
Doch laet ons de waerheit van dit alles nader ftavcn, en met eenige voorbeelden tooncn, dat Neèrlands Dichterrij , zoo in als buiten ons Genootfchap , zoo van vroegere als laétere tijden , een uitmuntend gebruik maekt van den rijken voorraed, welken de ganfche Natuur en ieder de.l daer van den Dichter dies te fterker oplevert, als hij te meer gebruik maekt van dc vorderingen onzer dagen.
Wie onzer kent den bevalligcn aenhef niet van 1'oot's Akkerleven, w.fer hij zich kunflig en naer waerheit bedient van de kundigheden, welke hem door opvoeding en ondervinding eigen waren ? maer wie ftaet niet gereedüjk toe, dat dezelfde Dichter een verhevene: toon voert, wanneer hij elders , dc Lente fehilderende, eene meer gevorderde kennis in de natuur doet blijken:
Zoe
( 15} Aidacr, bladz. $5.



in de DICHTKUNST. 137;
Zoo verdween met natte leden 's Winters graauwe dwinglandij Voor de groene monarcbij
Der bebloemde liefljkheden. Zoo genaakt de Zonnebrand 't Vee- en vischrijk Nederland.
d'Overvriendelijke Lente, Weer bezielt door 't Zonnevier, Monflert met haar fchoonjlen zwier.
dEdle bloeimaand, naar gewente Met de priljle blaên bekranst, Pronkt en lonkt en lacht en danst,
En wat verder:
Haagen voorden Paradijzen,
En het versch ontloken kruid,
Waasfemt zulke geuren uit, Dat 'er dooden van verrijzen.
d Aarde toont in zvijk bij zvijk
Schaduzven van 't Hemelrijk.
'k Zie het dartelende Arkaadje Met zijn bruine heuvels hier, 't Beemdheil zaligt mensch en dier. Akker, weide, duin, bosfchaadje, Zeè'n, rivieren, grijsheit, jeugd s Alles zwijmt bijna van vreugd.
I ë tki j



fS8 GEBRUIK der NATUUR'KENNISSE
Zie, hoe V rond gaat met de jaar en, Z)#<2/- /gj/ fchoot door 't nat,
Graast nu 't levend botervat,
Digt bij malfche zomer - aar en, En daar 't al in hemekvol Wegkromp, (laat de weelde vol.
't Veld vergeet zijn mond ie fluiten, En de Steên, met lust verlaan, Rijden, vaar en nu, en gaan
Om een Meigezigt naar buiten. Daar verdzvaalen cToogeu blij In Gods landfehapfchilderij. ( 16)
Willen wij de ganfche Natuur, zoo als zich deze in de verfehillende Jaergetijden aen ons vertoont, in weinige doch zeer krachtige regelen omfchreven zien, men flae 't oog op den acnhef wn van Winter's 'Jaargetijden. (17)
Ik zing, tot glorie van den Schepper der Natuur, Het jeugdig Lentefchoon, het Zomerzonnsvuur, Den rijkdom van den Herfst, des Winters heerfchappije; Al 't mild gefchonken nut van ieder Jaargetijê'.
Of op de kunftig natuurlijke fchets der Lente in Higt's vertaelden Lentezang: (18)
Zingt!
(16) H. K. Poot, vervolg van Gedichten,
(17) Rlat^. 1. {li) Bladz. 4) 5.



in de DICHTKUNST. 13^
Zingt! zingt! de Lente drijft de gusre kon"1 néter V Noorden I Dc grond, bezwangerd van bet vruchtVre regennat, Baert uit haer warmen Jchoot een' rijken voorjaerfcbat, Nu lover, gras, en kruid de knopjens boven fleken; Het naekt, het aek'lig boscb, dat lang had omgekeken Naer ander dekfel, ftnts de winter het zoo zvreed Den rok bad afgerukt, krijgt tans zijn Lentekleed', Daer bomen botten, en de botten bladers tcelen; De Noorderftooker vlucht en fcheurt de fneeuwkafleelen Van 't zvoeste Ihracië en den kouden Caucafus; Wij fmaeken kusjens van den zoden Zcphyrus , Die op de velden danst en langs de beekjens dartelt, Enfrisfche bloempjens blaest, waerheen hijfpeelt en fpartelll
't Zij mij vergund, hier nog bij te voegen deze wei* nige regelen uit van der. Pot's Endeldijk'. (19)
Hoe lieflijk uitgedost, met zvat aanminnigheden, Zien zvij de Lente hier in mijne Hoeven treden? Lloe pronkt de Meimaand nu! hoe rieken bloemen kruid! Hoe malseh is 'tjeugdig blad? hoe frisch zijn plant en fpruitf Hoe vruchtbaar bloeit 't geboomtlhoe lagchen beemden weien! Wij zien nu, hand aan hand, de Landjeugd fpelemeiën, Blijgeestig danfen op den groen fluweelen grond! Wanneer de Dageraad, met rozen in den mond, Bij 't lieflijk Choormuzijk der Vcog'len, is verrezen, Dan kan men van 't gebloemt hier blanke paarlen lezen; 't Uitmuntend halsfleraad van fchoonen Lentetijd! Hoe is nu Aarde en Lucht en Vee en Mensch verblijd!
Wan*
C 19) Bladz. 35 , 36.



*4o GEBRUIK der NATUUR-KENNISSÊ
Wanneer wij wijders onze aendacht vestigen op de bijzondere deelen der Natuur, dan behoeven wc ons niet te bepalen tot onzen reeds gemelden Navolger van den Engelfchen Thomson, den Heere van Winter in zijne Jaergetijden, om te toonen, hoe veel voordeel een Dichter trekken kan uit eene juiste
Natuurkennis, te toonen, dut niet alleen de zon,
de maen, de ftarren, of onze aerde in 't algemeen, maer dat ook eik der zoogenoemde Rijken der natuur, ook zelfs dat der Delfftoffen, veel meer nog dat deiPlanten, van het kleenfte grasfpiertje tot den hoogeu JEik, en allerovervloedigst het Dierenrijk, van den Polijpus of het haf tot den Olifant, een onuitputbaere bron openen, waer uit de Dichterlijke genie duizende fchoonheden kan fcheppen ter verlevendiginge , verfterkinge, yerfraeijinge, en verheffinge zijner Kunstwerken. Ik moet hier, cm in den overvloed niet te Verre uitteweiden, Hechts eenige Hachjes zoo uit de genoemde Jaergetijden als van elders opgeven, welke mij fterkst ia het oog fchitterden:
Wie vindt de volgende befchrijving van den Regenboog iets minder fchoon dan die der oude Dichters? wie erkent niet, dat ze veel juiftcr is?
Nu (20 ) toont de Regenboog zijn' lui/ierrijken glans, Zijn fchoone waterverf aan 's gardrijks oofiertrans;
Wat
( 20 ) Nu , bij de ondergaende zon , die , na een regenachtigen Lentedag , tegen den avond doorbreekt j^zoo als de Dichter te voren gefchstst had.



in de DICHTKUNST, ifr
Wat evenredigheit zien zve in zijn zuivre kleuren, Van 't helder glinjirtnd rood (zvelk's gloed wij 't meest he-
[peuren )
Tot daer het violet verfmelt aan 's Hemels boog ! O Newton, die natuur ontjloot voor 'tfterflijk oog! 'k Zie tans in drup bij drup een fchoone prisma praaien • Die me, als uw prisma, 't licht, de faam gepaarde flr aaien , Hoe onderfcheiden ook vereenigd, fcheid, ontbind; Daar mijn gezicht in 't wit - alleen de kleuren vind. ( 2 r )
Is 'er niet zoo veel fchoonheit als waerheit in deze eerfte Coupletten der vrije navolging van van Halleh's morgengedachten door onzen overledenen Kunstvriend Lr.ut er:
Ik zie de zilvren maen verdwijnen, En aerde en lucht niet meer bedekt Door 't nevlig floers, dat haer ter nacht gordijn' verflrekt,
't Gcflarnt begint reeds flaeuzv te fchijnen; En 'tkoefirend zonnevuur, derftervelingen lust, Wekt alle wezens uit hun rust'.
De luchtkreits tooit zich met fafieren; En 't vroege morgenrood bereidt Een purpren rozenkleur, die glansrijk zich verfpreidt,
Om 't hemelzwerk alom te fleren. Hoe fchoon fchakeert het zich! hoe vlién, voor zulk een pracht De bleeke fchlmmen van den nacht! (22);
Ik
(21) Van Winter'ï Jaergetijden, bladz. 15, 15.
(22) Men zie onzen Vierden Bundel bl. 39. inde Mengeldichten.



i4& GEBRUIK der NAT UUR-KEN NIS SE
Ik zou hier gaern meer van ophalen, maer het ganfche Dicht ftuk is vol, en ik zou, met nog verfcheidene te geven, altijd nog veel fchoons achterlaten. Het ftuk is in onzen Bundel, en dus in uwer aller handen; genoeg is het, dat ik uwe aendacht eens dcrwaert gelokt hebbe.
De keurige fchildcring van eenen fchoonen Avondftond, waer meê het tiende bock van Hoogvlut'ï Aertsvader Abraham begint: ■
t Was avont, en de zon, gehuld met goud en flraelen,"
— is u allen te bekend, dan dat ik mijnen lust durve voldoen, om die altijd nieuwe , altijd fchoone regels vooru optezeggen; — misfehien zullen zij, die eenen bijzondcren fmaek in kortheit hebben, de volgende uit van Alphen's ftarrenbemel nog fchooncr vinden;
Daer rijst het tintiend flarrenheir!
En de aarde zzvijgt verbaast, 't Gejlamte fpiegelt zich in 't meir,
Waar op geen windje blaast, 't Is alles hemel wat men ziet;
Zelfs bergen vlugten heen. 't Verdorde blaadje fchuifelt niet:
't Geftarnte [preekt alleen.
Wat zal ik op zulke tael laten volgen, zonder fterk te dalen ? Misfehien gelukt mij dit, wanneer ik hier
plaats



in de DICHTKUNST. 145
plaats geve aen de volgende befchrijving van eenen Jiorm uit de Mengelpoëzij van het Hoorn'sch Kunstgenootfchap: magna molimur parvi:
Een zwarte wolk, aan onze kimmen
Allengskens tot een bank gegroeid, Begint ter vlugs om hoog te klimmen;
Terwijl de Zee van verre loeit, 't Geloei fehijnt meer en meer te nacfren
En bootst ons na, met bol gedruisch , Het Jchokkcn van bevragte radfren.
Het zeege vogelt, door 't gebruisch Verfchrikt, Jlaat ijsfelijk aan 't gieren
En zwerft langs de opgeruide baar; De tuimelende waterdieren
Voor f pellen 't nakende gevaar. De lucht verliest haar blaauweu luifter;
Het wolkkleed dekt de gouden pracht Der zonne, en fpreidt een aakhg duifier;
De dag verandert in een nacht. Hoe gloeit de lucht van blikfemfchicbten,
Die uit het woelend zwerk geparst De vale duifternis verlichten,
Terwijl de donder rolt en barst! Hoe kletteren de hagelbuijen!
Geen hoek, die niet den fchrik ver fpreidt; Nu 't Noorden worflclt met het Zuijen,
En 't buldrcnd West het Oost ontzeit.
He-



ï44 GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
Helaas! hoe groeit alle oogenblikken
't Verzvoeflingjpellende gevaar; Jje fidderende bootsliên fchrikken
Voor 't rollen van de tiende baar.
Maer 't wordt tijd , dat we ook de drie rijken der Natuur even intreeden.
Dat der Delfftoffen, 't is waer, houdt minder in zijnen natuurlijken ftact, dan wanneer fomrnigen dierftoffen naderhand door arbeid en kunst ten voedfcl voor weelde en geldzucht zijn geworden, den Dichter bezig. Evenwel zouden we u uit de Jaergetijden van van Winter verfchcidenc fchetfen konnen opgeven, zoo vol van waerheit als doormengd met dichterlijke trekken. Ik bepale mij tot de twee volgende uit zijnen Herfst; eerst, daer hij bezig is, den kop der wateren door de aerde te befchrijven, en dan zegt: (23)
Ik zie ter voederzif de vlakke en fchuine laagen Van Delf/lof, zvijd gejïrekt, elkacr eendragtig fchraagen. Hiergaapen kloof en fcheur, zvaardoor hctzvolknat vliet, Waardoor de zuivre fneeuw al fmeltend hcenen fchiet, En misten damp, vervormd, in klaar e droppen druipen. Jk zie dat nat allengs door duizend adren fluipen ; Het dringt de kronkelpaên van dezen doolhof door. Het baant door aarde en zant en gruis enJleen zich 't fpoor.. Hier [luit de digte klei het in zijn vaart en fcheiding, Daar helpt het zagte krijt het in zijn loop en leiding.
Een
(23) vak Winter's Jaergetijden, bladz. 124.



in d s DICHTKUNST. 145
Een weinig laeter treedt hij over tot het marmer en de edelrefteenten, eu vangt dus aen: ( 24 )
Hoe ft rekken luchten vuur en aarde en water tevens, Al voeilfelftoffen des natuur el ijken levens. Tot grondbeginjels van den onwaardeerbren fchat, Van aW de wondren, die des aardrijks fcboot bevat; Van Delfflof, ft een en zout, van zwavel, mineralen , ('t Zij heel of half volgroeid) juweelen en mctaalen!
Dan, ik kan mij hier bij niet langer ophouden; de Dichterlijke voorraed is ongetwijfeld veel grooter in de beide andere rijken der Natuur; en wel zoo groot, dat ik de meenigte van voorbeelden, welke ik des aengaendezoukonnen aenvoeren, alleen uit van Winter's Jaergetijden, ja alleen uit de Prijsvaerzen, die aen 'c hoofd van onzen vierden Bundel pralen, met ftil/wijgeii moet voorbijgaen ; eensdeels om de moeilijkheit der keuze, maer vooral om tij 1 overtehouden tot het aenvoeren van eenige weinige , ten deele misfehien niet zoo algemeen bekende vooibcelden, uit andere Dichtftukken.
Schoon inderdacd is de volgende befchrijvmg der bloeiende Vruchtboomcn in een der Gezangen van hec flraks gemelde Hoornfche G.noutfehap:
De bloozende dbrikoos behaagt, Door duizend hagehviite bloemen.
Met frisfeher kleur ontvonkt geen maagd De harten, die baar J'choonheid roemen,
, \
(2o van Winter's Jaergetijden, bladz. 126. JII. Deel. k



U6 GEBRUIK der NATUUR KENNISSE
Dan de eed'le Vertik; idcr tak Kan tot een fier/ijk tuiltjen ftrekken ;
Tertvijl langs 't volgeleide vak Een reeks van takjens de oogen trekken.
Met ronde trosjens prijkt de Pruim, Waar na de monden zvatertanden.
De hooge Peer, die de armen ruim Van een fpreidt, voelt zijn boezem branden;
Zijn zappen rijzen door dat vuur, Zijn knoppen zivellen, berflen, baren
De fchoonfte bloemen uur op uur, Waar in de zinnen Jpeelevaren.
De purpren blos des Appels lacht Ons aan met fraai verfchiet van kleuren,
Waar uit dc traage hoop verwacht Of prikkelende of zoete geuren.
Maer niet minder fchoon is deze keurige opgave der bloemen onzer Hoven van den zoetvloeiëndcn Poot:
Hier bloeit de roem van Neérlands paradijzen ,
Die oog cn hart bekoort. Al 't puikgebloemt van twee paar waerelddcelcn
Vertoont zich hier op 't netst, En dooft den lof van Zegcr's bloempenzeelen,
Hoe fchoon hij kleurt en fchetst. Ai zie hoe praalt de Koningin der bloemen,
De Roos, hier in den dauzu! Wie kan den blos der Tulpen hier volroemen,
Verpert als 'Juno's Paauwl
Die



in db DICHTKUNST. 147
Die boog niet meer op Argus honderd oogen,
Geplaatst in haaren flaart, Dit prilgeivas braveert de Hemelboogen,
Met mengkleur,. Iris zvaard. Geen fchooner glans omringt den hals der duiven
ln 't blijde meifaifoen; Geen Fenix liet ooit fchooner veeren fluivèn
Op Arabyè's groen. Ik ruik Jasmijn, Genoffel, Violet ten,
Melis en Ilijacinth, Narcisfus laat zich nevens Ajax zetten,
Geflreeld door lucht en tuind. 'k Tel Anjer, Klok, Damastbloem, Eglantieren,
En Simbel en Adoon; Ook Ridderfpoor, Trosbloemen fchoon van zwieren}
En gouden Keizerskroon. Hier zweeft een geur van Tijm en Akoleiën
En Lely hoog van roem. Dit toont den flaat der reine Hemelreiè'n,
Met Maan en Starrenbloem.
Laet ons nu hier nog bijvoegen de fchetfe der welriekende Heefters en Kruiden door den grijzen vander Pot:(25)
Wat liefelijke lucht! wat zoete geuren zweven Hier om onsl kan 'tgeboomt dien balfem waf cm gevend
Neen}
("25) Endeldijk, bl. 12.
K a



i48 GEBRUIK der. NATUUR-KENNiSSE
Neen; 't is liguster, 't is jasmijn , V is riekend kruid, Dat overal, in 'twild, hier uit bet aardrijk fpruit, Wier g'.uren, omgevoerd op hare onzichtbre wieken, Ons, in die lieflijkheid, doen 's Hemels Goedheid rieken. Hoe heeft die kamperfoelje, ontbindbaar in den echt, Zich met haar ranken om haar ivaarden olm gehecht; Hoe weeldrig pronkt zij hier met velerhande kleuren, En kan het geurig hoofd nu rustig opwaarts beuren!
Ik kan mij niet weêrhouden, u hier bij de levendi»-e omfchrijving der Roos, te emmeren, welke ons de Eervvaerdige Bussingii wel eer mededeelde in de twee eerfte Coupletten van zijnen Damon aen de Roos: ( 26 )
Puik der bloemen, lieflijk Roosje!
In Clorindes hof gegroeid, Gij vertoont bet fchoonfte bloosje,
Dat op Maegdenkaekjes gloeit. Lief ontluikt uw teaJer knopje,
Als Aar oor ons vrolijk wekt, En de zon het zilvren dropje
Van den daeuw naer boven trekt.
Gij verfpreidt uwe amber geurtjes,
Wen de heete middaggloed, Op uw zoet en zachte kleurtjes,
't Beijtje fnorrend azen doet;
En
(26) Tael - en BicUlievemk Oefeningen, 4<le Deel bl. 67. der Mengeldichten.



f n de DICHTKUNST. 149
En wanneer een Zephirs zuchtje
Adem fchenkt aen ziel en zin, Dringt met een üiv balsmend luchtje,
Lieve Roosje, tot ons in.
Zoo dra wij, het Plantenrijk verlatende, ons tot dat der Dieren wenden, fchiet ons dat zoo rijk en in weinige regels veelbevattende gedeelte te binnen van Bacot's Prijsvers (27), 't welk ons dit ganfche Rijk in een zeer kort bellek vertoont, en ik durve elk uwer dc herlezing hier van aenprijzen, terwijl de vreze, van reeds al te wijdloopig te zijn, mij dringt, om dit, en al wat ik verder uit dat en de volgende Prijsverzen zou vyillen gebruiken, flechts in 't voorbijgaen aenteduiden cn te emmeren, en 11 nog de eene en andere fchets van dc huishouding der dieren uit andere Dichtftukken medetedeelen.
Ploort deze van den ernftigen Voet. (28)
't Was ivijsheit, die voor al de dieren Hunne eigenfehappen naar hun vjoning heeft gefchikt;
Waardoor een ieder weegt en wikt, Hoe hij zijn gangen tot zijn voordeel moet bef leren.
Waardoor de kraan en Zwaluzv zueet Den loop der aarde, en 't juist berekenen der tijden;
Liet zvrauge Noorden zveet te mijden, En elk zijn' arbeid aan zijn nestjes blij bef eed;
Of
( 27 ) Tael- en Diclitlievende Oefeningen , 4de Deel bl. 16— iS teï Prifsvaerzen.
( 28) Voït's Gedichten. II. Dcc!.
K 3



l5o GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
Of zoo *t aan vleug jen mogt ontbreeken, Bij tijds zijn zuontng bouivt, en daar zijn ff ijs vergaart,
Door 't onderaardfche vuur bewaart, Tot dat een blijder Zon alom kon 't leven kzveeken.
Ai ware ook het treuren van de tortelduif na 't verlies haerer gade onder de fabelen te tellen , nog zo» men niet konnen nalaten, de volgende regelen van den grooten Vondel te bewonderen 3 daer hij van de Huwelijksliefde fprekende zegt;
Door deze liefde treurt
De tortelduif, gefcbcurt Van haar beminden tortel,
Zij jammert op een dorren rank Van eenen boom, verdroogt van v/ortel,
Haar leven lank.
En niet minder juist dan aertig drukt de bevallige Poot het minnend zingen der Vogels ergens uit;
Loof en wemelende lucht Hoort men liefdedeuntjes zingen.
't Minnen had nooit beter aart, Zie, ei zie, hoe alles paart.
Treffend natuurlijk is de volgende aenfpraek aen den op de besfen loerenden lijder 3 door Buoueriusvan
ju ii) ek. (29)
( 20 ) Zinnebeelden der Tingf,



in de DICHTKUNST, iji
Onnozel vogeltje! zit (lil, béW'eeg u tiet, Moe lieflijk uw geiigt de rondt besfen vleijeh.
Vlagt, % :o ge wijs zijt, vlugt; daar fchnilt niet als verdriet. Laat u door 't lekker aai niet in den flrik verlei jen.
Maar ach ! daar vliegt het af 'tgelooft den fchoonen fchijn. Daarfpringt bet op den draad, pikt toe, en raakt gevangen ,
L jdt, boe het meerder zoekt te ontvhên, te groot er pijn j En blijft op 't laatst verwurgd tot vreugd des Jagers hangen.
VVien het wijders last, de juifte trekken van de natuur, het faemenflel, en de huishouding derlnfecten, (zoo nis we die in de Jaergetijden van den Heere van Winter en in de meergenoemde Prijsverzen van den vierden Bundel verfpreid vinden) met een aendaehtig oog natefpeuren, zal daer door genoopt worden , om de vorderingen in de Natuurkennis te waerdeeren op eenen höogén prijs , en zal van den Natuurkennenden Dichter zeggen , 't geen de Ridder Wêsterbaen (30) van den Wijsgeer zegt:
De Wijsgeer toont meer kunst van Gods vermoge id band In 't maakfel van een mug dan van een Ohphant, Hij brengt mij tot de proef door het vergrootend glaasje, Waar door ik in het ftof, en 't mijtren van mijn kaasje Kan zien een regiment van duizend koppen gaan, Die ik op 't puntje van mjn broodmes had gel aan.
Ik
(30 ) In zijn Okkcnburg.
K 4



1S2 GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
Ik zie dat nietig iet met zijn volmaakte leden, Met hoofd, met hooren en, met drie paar voeten treden. Ik zie den trouwen vriend van menig bedelaar Me: fchob en fcbild gedekt, of hij in 't harnas waar.
Wilden wij na van deze Jaegfte rot de verhevenfte rangen in het Dierenrijk opklimmen, en hooren, hoe natuur en kunst vereenigd zijn in de Dichterlijke Omfchrijvingen van den Mensch , wij zouden al weder overvloed van voorbeelden in dc meergemelde Prijsverzen vinder. Herleest vooral die van Bacot (31), zoo vol van w.'jsgeenge juisthcit; of dc m^er levendige van Porjerke f32; en dc niet min krachtige van den Meer van Manen (33), en vergenoegt u, dat ik eenige weinige regelen doe hooreu uit die, welke Vondel in zijnen Lucifer den afvalligen geest Apollion in den mond legt, om het eerfte paar menfchen te fchetfen:
Wie hm zo geeftig frengelcn
Het lichaem en de ziel, en febeppen dubbele Engelen9 Vit kleiaerde en uit been
En
(31) Tael- cv. Dkfalhvende Oefeningen, 4de Deel Prjsvaer't.n , bl. 18 , 15.
(32) Als boven, bl. 40 , «o, C 33) Als boven, b}. 113.



ï n de DICHTKUNST. 155
En wat verder
Om Adanfs Iruid te maaien
JJii eischt natuur's penfeel, geen verf maar zonnejlraalen, Dc man en vrouw zijn bei volfchapen, even feboon Van top tot teen. Met recht fpant Adam wel de kroon, Door kloekheid van gedaante, en majefleit van wezen, Als een ter heerfchappij des Aardrijh uitgelezen; Maar al wat Eva heeft vernoegt haar bruigoms eiscb; Der leden tederheid, een zachter vel en vleisch, Een vriendelijker verf, aanminnigheid der oogen, Een minnelijke mond, een uitfpraak wiens vertr.oogen Beftaat in edler klank
En naderhand gaat hij dus voort:
Haar hangend hair verbeeld een gouden nis van f raaien, Die fchoon gewaterd van den hoofde nederdalen En vloeijen om den rug. Zo komt ze als uit een licht Te voorfchijn, en verheugt den dag met haar gezicht. Laat perle en perlemoer u zuiverheid beloven, Haar blankheid gaat de perle en perlemoer te boven.
Gelijk nu de meefte der bijgebrachte voorbeelden ons overtuigen, dat de befchrijving of tekening der natuur het eenige onderwerp kan zijn van een D i tfluk; en dat de Dichtkunst niet altijd gebonden is aen GefchiedK g ver-



U4 GEBRUIK der N ATU U R -KENNIS SE
verhaelcn,Godgeleerde ofWij<;geerige Stelfels en Zcd-leeringen, maer met haere zusterlijke Kunstvriendin de ilderkunst fomsnlleen bloemen, vruchten,dieren ,of andere fchoonheden der Natuur mag opleveren, en een Landfchap fcnilderen, zonder om den ploeg of't bedrijf van den
Veeman te denken; gelijk ze deze fchetfen niet
juist altoos, als bij toeval, tusfchen eene Leering of ze delijk of gefchie Ikundig ond erwerp behoeft in te nkn-
geHi maer de Nituurkennis haer ten dezen dnge
genoegzaemen voorraed verfchaft, om in de Natuur
zelve uitteweiden zoo is het tcfFens zeker , dat
de Dichter, met dezen voorraad voorzien, van den zeiven een uitmuntend gebruik kan maken in zulke ftukken, welke iets anders ten hoofddoel hebben , en waerin hij flechts zijne vergelijkingen , verlevcndigingen , en ophelderingen uit de Natuur ontleent. Hos beter hij haer kent, des te juifter, des te meer tredende en krachtig zullen ook zijne fpelingen wezen.
TerwijliK bezig was, om nok Hier van eenige voorbeelden optezamelen, viel mij een aertig fheltje onder *t oog van de gelegeuheit, die ons de Natuur ter bevallige fpelinge oplevert in de vooi mij ligg nde opdragt der vertaling van Higt's Lentezang, Waeïifl de Vcrtaelder, zijn fchroom voor den aen val van het ongedierte op het door hem aengenomen tooile! des Dichters geuit, en zijne Wimph geraden hebbende, om bij Higt zei ven befcherming te zoeken, dus befluit:
Nu



in de DICHTKUNST. 15$
Nu komt ze, 0 WakFre Jpollos Zoon,
En werpt zich, met uw lentefchoon Omhangen, in uwe armen;
Wilt gij haer, waer ze dus verfchijnt,
Wanneer de zuangunst grimt en gr ijnt, Befchutten en befchermcn!
't ls ivaer, dat aen haer hoerfche leên
Uw hloempjens hun bevalligheên En lekk're geuren misfen,
Maer 't Zonnelicht van heusch befcheid
Met daeuw van edelmoedigheid Zal alles zveêr verfrisfehen.
Nergens bijna wordt deze voorraed der natuur meer gebruikt dan in Minne-en Liefde-Zangen, en de groote meenigte van Huwiijks-Verzen, waervan ons Vaderland voorzien is, zou ons een aenral bewijzen zoo wel van het recht gebruik als van het misbmik konnen opleveren.
Dan, opdat dit ruime veld voor mij geen doolhof worde, erinnere ik u Hechts den Damou aen de Roos van den LIeere Bussingh, welks eerfte Coupletten wij ftraks opgaven ; de overigen zullen u overtuigen van des Dichters bekwaemheit, om van dit voorwerp der natuur een kunftig gebruik te maken. Ik fpoede mij met nog eenige andere voorbeelden van de eene en andere foort, ten belluite. Natuurkundig is de volgende aenfpraek aen de dierlijke Liefdedrift in van WinTer's Jaergetijden. (34)
O!
(34) viM WiNTza's Jaergetijden, bl. 47,



1S6 GEBRUIK de* NATUUR-KENNISS E
01 Ingefchapen zucht van all', wat immer leven Ontvangen heeft, geniet, of immer wordt gegeven! O! vrucbtV're levensbron! o! onuitbluschbaar vuur! Elektriesch vonkje, alom verborgen door natuur! Gevoel, zvelks teerheid ons in wreedheid kan bepaalen, Wanneer ge uw'invloed in het wrevlig hart doet daalen ! 6 Band der Maatfchappij ! ó bron van weelde en vreugd.'
JSIiet min levendig fchetst ons van der Pot het zoet der Huwlijksliefde in zijnen Veldzang aen den Heere Hoogvliet. (35) Waer hij onder andere den Herder Dorilas van zijne Celcste doet zeggen:
Lieftallig Voorbeeld van de reine Huwlijksmin,
01 Ringehüiifl ik leef, met mijne Herderin, Ik leef', als gij, vernoegd... Neen; 'k overtref in lusjes In huwlijksliefde en trouw, en malfche minnekusjes,
Uw zoete tederheid en onvervalschte vreugd;
Ja, Duifje, ja zoo ver wijkt al uw mingencugt Voor 't zoet van mijnen echt, als V minder is, te beven Voor Gier en Havik dan vernoegd in Rust te leven l
En nog eens: (36)
Prijk vrij, 0 fchoone Roos! op uwen doornen fleel;
Mijn fchoone Huwlijksbloem; zoo aangenaam,zoo cel; Heeft niets dat k wetfen kan, geen windjes zijn haar tegen, Des Hemels milde gunst is mijne bloem genegen.
Eb
(35) In Je Gedichten achter Endeldijk, bl. 174. £36) Als boven. bl. 175. 17c".



in de DICHTKUNST. 157
VVaerop Celeste antwoordt:
Ja, oog, 0 Zonnebloem! uw waarde Zonfïeeds na;
Ik vest ook zoo mijn oog op mijn beminden Gaê Mijn lichtzon Doriias, door wien, en Gods genade. De Rust, vsrnoegde Rust, Ccleste komt te fade.
Die doet mij denken aen een fchoonen trek van Vader Vondel in zijn Jofeph in Egypten, daer hij de verliefde Jcmpfar doet zeggen: (37)
W:e haet zijn eigen hart, of wordt 'er op verbolgen? Wanneer de zonnebloem vergeet de zon te volgen Met lonken, wanneer haer verdriet 't geliefde licht f Aenfchouwen, met een zoet en minnelijk gezicht; Dan zal ik dien Hebreeuw, mijn lief, den neck toekeer en , Een aengewende min valt lastig te verkeren.
Maer nog meer waere Natuurkennis, ja eene grootere vordering in de Gezichtkunde, dan we bijna in den ouden Dichter zouden vermoeden, ontdekken zich een weinig vroeger, daer Jempfar zegt:
Gelijk langs eene beek de bloemen fchooner febijnen, Daer 't water over drijft, zoo fchijnt zijn eedle geest Zijn ziel wel ruim zoo fchoon, door't lichaem, fchoon van leest,
Waerin
(37 ) In het Tuietdt Bedrijf.



i53 GEBRUIK der. NAT UUR-KEN NIS SE
Waerin met overleg dees klefche geest quant dalen , En flikren, eveneens gelijk verdronken Jlraelen, —-
Of wilt ge weten, hoe de tael van het fijnste gevoel zich laet hooren, wanneer Ze zich van den nu bedoelden voorraed bedient? de Heer Feith deelt ons die mede in het begin van een gedeeltlijk uit profa , gedeeltlijk uit verzen, beftaende ftukje, getijteld Zelis en Alcidor. (38)
„ Het avondrood begon de westerkim reeds te be„ geven, en dook, zonder door een wolkje beneveld
„ te zijn, in de ftille zee. De maan klom aan
„ eenen etTenen hemel en flikkerde reeds op de boven-
,, fte toppen van het bepaerelde gras ■ toen Ze-
„ lis, uitgeput door vermoeidheid en kommer, aan „ den oever van een murmelend Beekje , dat door „ eenige fteile abeelen omzoomd was, aêmechtig ne„ derzeeg."
'/ Geboomte wierp een treurig disijl er
Om Zelis linkerzijde heen, Terwijl de maan, in Jlillen luifler,
Het fchoonjle Meisje half befcheen. Bet Wcstewindje, moê van fpeelen, En loerende uit de zwarte abeelen
Of ergens een viooltje fleeg, Streek op 't verlichte koontje neder, En waande, dat hij in een teder,
Een naauw ontloken roosje zeeg.
Dan
(38 ) Fkith's Brieven, irteDeel, bl. ij7,isS.indeNoot.



in de DICHTKUNST. 159
Dan niet min treffende , altans nuttiger, is het gebruik der Nuuurkennis in Leer-en Zedezangen, oen grootften dichterlijken rijkdom van Nederland,
Ziet hier, uitde meenigte, nog eenige weinige voor* beeiden:
Ai! leer me, dus zingt Voet (39)
0 God! als 'k moet op harde kluiten flappen f
Dat men de druiven, die het hardst zijn, meest moet trappen. Opdat ik week en zagt mij in uw banden geef, E > in betrouwen op mijn God, de Aards goedheid leef. De Thijm geeft meest haar reuk gewreven met de vingren; De Fakkels 't mcefle licht, wanneer die 't meefle (lingren; De jlarren flikVren fterkst bij eenen donk'ren nacht; En 't goud wordt door het vuur tot zuiverheid gebracht Gelijk de lucht, vervuld met damp, door Noorderbuijen; De Vogels voorden mooist als de oude veeren rui jen ; Leer mij dan vinden in het fchudden van mijn jlulp, Mij 1 flerkte en ftilheid in 't vertrouwen op uw hulp, En altoos denken, dat ik ben in Vaders handen; Hij 'd'jcist de lichten uit, tvaar aan ik mij zou- branden t Ji j kent en wil het b. sl voor mijn behoudenis; Wicn gaf ik, heter 't roer, dan die mijn Vader is, Wiens gotdodd liever wil een broozen riet f laf b/eeken9 Dan lijden., dat mij die zou door d&banden /heken.
Niet
(. 39).. ia «et Tswidi Deii zijner Gedichten.



ïtfo GEBRUIK der NATUUR-KENNIS SE
Niet min vindingrijk is de Zangk van de Rey van Engelen achter het eerfte bedrijf van Vondels Jefeph in Egypten:
Sluit voor begeerte uw graegb gezicht,
Zij loert, zij loert om in te varen, Sluit ioogen, venjiers van het licht,
Indien gij wilt uw hert bewaar en; ' Want zoo Begeerte eens binnen ftuipt,
Zij zal bederf en jammer baren, Dat eeuwig fnert, en eeuwig druipt.
De dingen zijn niet als ze fchijnen; De worm zit binnen lecker ooft,
En levend kleur bedekt fenijnen. Hij doolt zeer licht, die licht gelooft;
In paradijzen ncsflen flangen ; De flangen hangen boven 't hoofd,
Daer goude en blozende appels hangen; Dies wacht uw vingers, wacht uw bant,
Noch vat de dood niet 'met uw" tant.
Vergunt mij , dat ik u hier bij nog wijze nae de Befpiegelingen over de vier getijden des jaers, door den uitmuntenden Engelberts, welke, fchoon in profa gefchreven , alomme blijken dragen, hoe veel nuttig gebruik een vindingrijk vernuft kan maken van de Natuurkennis, zoo wel in befchouwende Leerftukken als zedelijke Voorftellingen. Jammer is het, dat eene te vergaende kieschheit en nedrige angstvallig-
heit,



in de DICHTKUNST, idi
heit, meer dan gebrek aen een' dichterlijken geest, de oirzaken zijn, dat wij dit Sieraed zoo wel als dezen Verdediger der Hollandfche Natie alleen in profaifche werken kennen! — Doch, om voorttegaen; nooit levert de Natuur meer voordeel dan in den lof van haeren Maker, en vooral ook, wanneer deze oneindige Schepper vergeleken wordt bij het groote of uitftekende in de nutuur der Schepfelen.
Twee voorbeelden hier van , fchoon misfehien te overbekend , echter met dit al der erinneringe overwaerdig, zullen de rij mijner aengevoerde bewijzen fluiten.
Het eene is vervat in deze regels van den Eenvaerdigen Bacoï, (40) daer hij, van den geduchten Maker fprekende, zegt:
Wat fpreidt zijn zon alom een fchoon en koeflrend licht! Wat rijk, vat fraai tooneel vertoont ze aan uzv gezigt! Wat baart heur gloed al hellsl Wiefchat beur nut naar waarde ?
Zij zendt de vruchtbaarheid, zij kweekt de vreugde op aarde.
Elk voorwerp fluit haar glans met duizend kleuren sf Denk dan, hoe groot Hij zij, wiens kracht heur 't aanzijn gaf!
Van
(40) Tael. en Dichtlicvende Oefeningen, 4de Deel, bl. 9, 10. in de rrijsvatraea.
L



iöz GEBRUIK der NATUUR-KENNIS SE
Van wien ze alleen haar vuur, haar werking, heeft verkregen! DU nooit gefcbapen zon, die 't al beft ra alt met zegen; Bij welker becrlijkbeit haar glans als duiftemis, Waarvan heur fcboonfte gloed alleen de fchaduw is!
Het andere ontleene ik uit die Schatkamer van meer Dichterlijke verheventheit, dan we mogelijk ergens in zoo kieen beftek aentteffen ; uit Feith's Ode aen God. (41)
0 Ziel! 0 Middenpunt! 0 Bron Van al wat is, of zal beginnen,
Van 't oeverzand, en van de zon, Van wormen, en van Cberubinnen!
Groot, God! in'tftof, bij'tftromend licht Naauw zichtbaar voor de ftervelingcn!
Groot, God! in 't vlammend aangezicht Der Engten, die uw' troon omringen:
Groot, God, tot in de ineiniigbeid,
liet perk van uwe Majeftcit.
De Tijd bezwijk1! Natuur verdwijn ! De gl"ênde boofdftof worde ontbonden !
Gij zijt — Gij zult de zelfde zijn! Gij ziet haare eerfte en laatfte (tonden.
Wan-
C 41 ) Als boveu. Mengeldichten, bl. i.



in de DICHTKUNST. i6£
Wanneer uw adem 't woest getal Der zonnen als een vonk zal doven,
Door éénen fchok 't verbaasd Heelal Van orde, en evenwigt beroven,
o God! als alles zal vergaan,
Mist gij geen flip van uw beft aan l
Ziet daer mijn take, is 't niet bondig, altans uitvoerig genoeg, afgedaen, en het nut en gebruik der Natuurkennis in de Dichtkunst eenvouwig voorgefteld, met eenige aenmerkingen geftaefd, welke vooral ter nadere toctfe dienden van andere, door mijnen meermaelen genoemden Engeifchen Schrijver over dit onderwerp acngevoerd. Het drooge eener zoodanige Proeve eischte eenige verlevendiging, en deze zocht ik acntevoeren door voorbeelden uit onze Nederlandlelie Dichters, welke teffens ter ftavinge mijner gezegden dienen konden.
Plet kan zijn, dat ik ook in deze voorbeelden te ruimfchootig of met te weinig kieschheit ben te werk gegrien. De tweede take, mij nevens eenige andere Heeren opgelegd , en waeraen ik door het ophalen dezer Voorbeelden teffens eenigzins kon voldoen , bedwong mijne fpaerzaemheit,- terwijl ik teffens, van het grooter deel altans der geleverde voorbeelden, de woorden van den ftraksgenoemden Engelberts, in de voorreden voor zijne met eene verfcheidenheit van Dichtftukken doormengde bifpiegclingcn, durve overnemen en ten befiuite de mijne maken:
L 2 «, De



*<?4 GEBRUIK der NATUUR-KENNISSE
„ De uitmuntendheit, de gepasthcit van veele dezit Dichtlovers zullen wel verfchooniug voor mij " te weeg brengen, dat ik, i» de kear verbijfterd, mij mogelijk hier en daar in de ruimte vergist w hebbe."



BEÖOli DEELING
OVER DEN
LUCIFER
VAN
V O N D E L.






BEÖORDEELING
OVER DEN
LUCIFER
VAN
VONDEL.
De Lucifer is een der fchoonfte ftukken van Vondel, wij zien In den zei ven den Dichter in zijn grootftc fterkte; een ftuk van eigen vinding zijnde, vertoont het eene ongemeene verbeeldingkragt, en uit de keuze van deze ftoffe blijkt een grootheid van geest, die het verhevenfte onderwerp, den afval der Engelen, onderneemt, tooneelswijze, te behandelen, op welk een ftuk, hoe volmaakt, hoe fchoon, hoe regelmatig, en hoe voorzigtig het wierd uitgevoerd, oneindige berispingen , verkeerde aenvallen en naeuwgezette vitterijen te wachten waren; en urt dien hoofde een Dichtftuk, 't geen aentoont dat Vondel, in de keuze van het zelve, zijn eigen genie gevolgd heeft, endathij zelve er iets fchoons van verwachtte.
L 4 Da?



16% BEOORDEELING over den
Dat de uitvoering aen deze verwachting voldaen heeft, en de Lucifer Vondel vvaerdig is, hoopen wij dat ook uit onze beöordeeüng zal blijken, tetwijl wij on« iegttnatige befchuidigingen , e:i lage vitterijen tegen denzelven, zullen trachten te wederleggen, en de gebreken, welke ons voorkomen, onpartijdig aentewijzen.
De verhevenheid en fraeiheid van dit Tooneelfhik is zoo algemeen, dat men geen wezenlijk deel van het zelve kan befchouwen, waer in niet de voortreffelijkfte fchoonheden, de verhevenfte verbeelding, en de Dichterlijklle trekken, in overeenkomst met het geheel, zich voordoen.
Befehouwt men de Perfoonen, welke in dit ftuk de Vcrtooners zijn, zij bewaren over het algemeen hunne Karakters zeer wel; dc Duivels in den Lucifer zijn waerlijk Duivels, alles wat zij verrichten is het werk van booze Geesten; hoogmoed, oproer, verraed, Godslastering. Dit alles ftraelt in de handelingen der kwade Engelen overal door; 't is ons niet onbewust, dat de Heer Mr. Hieronimüs van Alphen van de Duivels van Vondel zegt, dat zij te menfchelijk zijn, en dat zijn Wel-Ed. tegens dezelven die van Klopstok en Milton overftelt; (i ) doch wij meenen dat Vondel, inditopzigt, door den Heer van Alphen ten onregte befchuldigd wordt, waerom wij onzen
( I) Zie Theor. der fchoone Kunsten en Wetenfchappen, bladz. 99,



LUCIFER van VONDEL. io>
'zen Dichter in dezen zullen trachten te verdedigen: voor eerst merken wij aen, dat, al is het dat de Duivels van Vondel, niet tot die uitterften in affchuwelijkheid worden voorgcfteld, waerin de Hoogduitfche èn Engelfche Dichters dc hunne afbeelden, het plan, dat Vondel zich voorftelde, zulks ook niet medebragt; Klopstok en IVIilton vertoonen hunne Duivffls niet in perfoon, zij befchrijven fiechts derzelver boosheid en hunne vervloekte eigenfehappen, daer in het ftuk van onzen Nederlandfchen Dichter, als een Tooneelfr.uk zijnde, Lucifer en zijne Medgezellen zelfs te voorfchijn treden; dus kon Vondel zijne boozc Geesten ons niet in hunne uiterlijke gedaente affchildercn, terwijl Milton, door zijne befchrijving, ons de affchnwelijkfte wezens en verfchrikkelijkfte beeldteni^fen afmaelt, welke, zonder dat zij nog eenige booze daed bedrijven, ons reeds als hclfche monfters bekend zijn; ook maekt de huishouding der Duivelen van Milton, hunne verdoemde ftaet, [en al het rampzalige daeraen verknogt, benevens de befchrijving der Helle, deze Duivels allervcrfchrikkelijkst: Vondel, daerentegen, kon, in zijn Tooneelftuk, geene zoodanige befch rij vingen van den ftaet der afgevallen Engelen geven, Lucifer en zijn gevolg van oproerige geesten waren nog niet gevallen, en nog niet geftraft, en eerst in het begin hunner ongehoorzaemheid; hun* ne boosheid klimt van trap tot trap; daerenboven worden de booze geefteu bij Vondel voorgefteld, als nog in den hemel zijnde, en dus kou de Dichter, met L s geene



j7o BEOORDEELING over den
geene wclvoegelijkheid , hun op deze plaets als helfche Monfters doen voorkomen: welke regtmatige berispingen zou Vondel zich niet op den hals geladen hebben , indien hij affchuwelijke Duivels in de plaats der gelukzaligheid deed te voorfchijn treden ?
Maer mogelijk is de meening van den Heer van Alp hen, dat de kwade Engelen van Vondel zich', in hun geval, niet boos genoeg gedragen , en dat zij, in ditopzigt, meer Menfchelijk dan Duivelsch zijn;wij zullen hier achter, op deszelfs plaets, het tegendeel overtuigend doen zien, wanneer blijken zal, dat de Vertaler van Riedels Theorie der fchoone vVetenfchap.pen, hier, zoo wel als op andere plaetfen, de Nederlandfchc Dichters zonder grond befchuldigt, om zijne gelief Je Buitenlanders over hen te doen zegepralen: Wij gelooven ook, indien eenig Nederlander een Dichtftuk uitgaf, wacrin zoodanige Monfters, als de Duivels van Milton zijn, befchreven wierden, of als Hoofdperfonaedjen in het zelve werkten, zulks onze Natie geenzins behagen zoude. De Engelfchen zijn er zekerlijk mede ingenomen, maer dc fmaek van onzen Landaert is, in dit opzigt, geheel anders; elke Dichter moet zichfehikken naer den fmaek van zijn Vaderland, en van hun,voor wien hij Ichrijft, tenminfte voor zoo ver de liefde rot de kunst en de welvoegelijkheid zulks toelaten.
Wat aengaet de goede Engelen, overal vertoonen deze,in den Lucifer,een karakter,verheven dienaersvan den grooten God vvaerdig; in welk geval zij voorkomen,



LUCIFER van VONDEL. 17%
inen, zij handhaven overal de Hemelfche Majefteit op eene grootfche wijs, terwijl zij tevens hunne onderwerping aen den Almagtigen, door hunne gehoorzaemheiden dienstvaerdigheid, betoonen, en zulks in de bijzondere betrekkingen, waer in de Dichter elk van hun gefield heeft; indien men de verrichtingen dezer Engelen nagaet, doen zij niets, 't geen niet hun natuur als Geesten , of Hemelfche Engelen, ftrijdig is; in dit opzigt overtreft Vondel den Engelfchen Dichter zeer verre,- deze fpreekt van Engelen, die door honger gedreven worden, en het overfchot van hun voedfel uitwafemen, zij eten en drinken in den hemel, en liggen in troepen te flapenj ook zijn de Geesten van beiderlei Sekfen ; 't verwondert ons dat de Heer van Alp hen niet heeft aengemerKt, dat de Engelen van Milton veel te menfchelijk zijn voor Hemelfche Geesten en Dieuaers van de Godlijke Majefteit!
Vondel was veel te oordeelkundig om zoodanige misflagen te begaen, nergens fchrijft hij zijne zalige Geesten eenige werkingen of eigenfehappen toe, die ons lage denkbeelden van dezelve inboezemen.
Over den Lucifer, als een Toneelftuk befchouwd, zullen wij weinig zeggen, den Kundigen is bekend dat Vondel, in zijne Treurfpelen, veelal den trant der Ouden navolgde, fchoon hij, in dit opzigt, vele gebreken heeft, en dat het nieuwe Franfche Tooneel toen nog niet algemeen bekend was. Wie eene naeuwkeurige vergelijking van het Tooneel der Ouden eti hedendaegfehen tracht te lezen, neme daer toe den Edi-
ï>us



ï7* BEOORDEELING over din
pus van den Heere Bilderdijk in de hand, en hij zal in de Voorreden, voor dat Stuk geplaetst , zich omtrent deze ftoffe volkomen voldaen vinden : Wij merken alleenlijk nog aen, dat de ongemeenheid des onderwerps, Vondel, in zijne behandeling van den Lucifer, vrijheden heeft doen nemen, welke anderszins berispelijk, doch in dezen verfchoonelijk zijn.
Wij komen nu tot het Stuk zelve:
De Vertooners, weike in het eerfte bedrijf het eerfte ten Tooneele treden, zijn Belzebub, Belial en Apollion.
Belzebub vangt aen , met een onderzoek of Apollion niet reeds te rug moest gekomen zijn van den tocht naer de aerde, waerheen Lucifer hem gezonden had , om den ftaet van Adam en Eva te befpieden, en daer van fpoedig bericht te doen, waer op Belial de komst van den Afgezant aenkondigt, en hem, als reeds in 't gezigt zijnde, aen Belzebub dus vertoont j
Hijfléigert Jteil, van kreits in kreits, op »ns gezicht, Hij jl reeft den wint voorbij, en laet een fpoor van licht En glansfen achter zich, waar zijn gezwinde wiecken De PFolken breecken. Hij begint ons lucht te riccken, In eenen andren dagh en fchooner Zonnefchijn, Daar 't licht zich ppiegclt in het blauwe Kristalijn. De Hemclklooten zien met bun gezicht van onder, Terwijl hij rijst, hem na, een ieder in 't bijzonder, Verwondert om dien vaart en Geddelijcken zwier
DU



LUCIFER van VONDEL. 173
Die hun geen Engel fchijnt, maar eer een vliegend vier. Geen ftar verfchiet zoo foei; hier komt bij aangeflegen Met eenen gouden tak, en heeft de fieile wegen Voorfpoedig afgeleit.
Welk eene fchoone befchrijving van den togt van Apollion!
Waar zijn gezwinde wiecken dc Wolken breken, laat bij een Jpoor van licht en glansfen achter zich,
Even als een Schip, dat met eene foelie vaert door de golven ftreeft, een zigtbaer fpoor achter zich laet; hoe fchoon brengt Vondel hier het gevolg der voortgaende beweging van eenig ligchaem in het water over tot de lucht, als een vloeillof [aengemerkt; waer door tevens de fnelheid van den voortgang van Apollion, en het uitwerkfcl dier vlugt in de vloeibare lucht wordt aengewezen.
Hoe fchoon zijn deze regels:
De Hemelklooien zien met hun gezigt hem na , enz.
Welk een verheven denkbeeld geeft dit niet van Apollion , van zijne fnelle vaert en zijnen, Goddelijken zwier, daer de Hemelklooten, terwijl hij rijst, hem met verwondering nazien; zulke trekken kunnen door geen gemeene vernuften bedacht, veel minder met dien Dichterlijken zwier, welke Vondel hier bezigt, voorgefteld worden. Apollion nadert, en geeft eene befchrijving van het
Para-



i7a BEOORDEELING over den
Paradijs, en deszelfs vruchten, waer door Belzebub, Irf nijd en afgunst ontftokcu, den ftaet van Adam en zijn Verblijfplaats hooger ftelt dan 't geluk en den ftaet der Engelen; Apollion gact voort met zijne befchrijving van den aerdfehen Lusthof, welke vol is van natuurlijke fchoonheden, eindelijk gaet hij over tot de befchrijving van het eerfte paar Menfchen, "hief toont Apollion aenftondssijnen boozen aert, door Adams heerfchappij, over al lïet gefchapene hem te benijden, en door dezelve aftemalen als een' veel hoogeren gelukftaet dan die der Engelen.
Hoe uitmuntend befchrijft Vondel de gedaente, houding , leest en fchoonheid van Adam en Eva, hoe verheven ftelt hij ons de eigenfehappen van de Ziel en hare uitmuntenheid boven liet Ligchaem voor oogen; wij zullen deze plaets geheel overfchrijven, op dat de Lezer voor zich zeiven er dc fchoonheid van gevoede.
Geen fcbepfel beeft om boogb mijne oogtn zoo behaaght, Ais deze twee om laagb, me kon zoo geeft ig ftrengeltn het Lichaam en de Ziel, en fcheppen dubbele Engelen Vit klaiaa; dc en uit been! het Licbaem, fchoon van leest Getuigt des Scheppers kunst, die blinkt in V aanfbijn meest Ben J'piegcl van 't gemoedt, wat Hut mij kon verbazen; lik zagh het beeldt der ziele in 't aangezight geblazen. Bezit bet lijft iets fchoons, dat vint men hier bij een. Een Godiheid geeft haar glans dooi 'smenfhen oog en heen. Di redelijke ziel, komt uit zijn tronie zwieren. Hij heft, terwijl de ftomme en redslooze dieren
Naer



LUCIFER vak VONDEL. 175*
Naar hunne voeten zien, alleen en trots het hooft Ten hemel op naar Godt, zijn Schepper hoogh gelooft.
Hoe natuurlijk, hoe kragtig, hoe verheven, hoe vol verbeelding en hoe fchilderachtig is de volgende befchrijving, die Apollion geeft van Moeder Eva, door Adam geleid wordende.
lek dekte mijn gezicht en oogen met mijn vleugelen
Om mijn gedachten en genegentheen te teugelen,
Zoo dra zij mij gemoete, als Adam met der hans
Haar lelde door het groen, bij wijlen hielt hijftant,
Befchoudeze overzij, en onder dat beloncken,
Begon een heiligh vier, zijn zuivre borst t' ontvonken:
Dan kuste hij zijn Bruit, en zij den Bruidegom,
Dan ging de Bruiloft in, met eenen wellekom
En brant van liefde, niet te melden, maar te gisfen;
Een hooger Zaligheid, die d'Engelen noch misfen.
Hoe arm is cenigheid! wij kennen geen gefpan
Fan twsederhande kunne, een Jongbvrouw, en een Man:
Biel aas! wij zijn mis deelt: wij wc eten van geen trouwen
Van gade of gading, in een Hemel zonder Vrouwen.
Hoe gepast weet de Dichter, door de befchrijving der fchoonheid van Eva, en het zalige der kuisfche Liefde, de afgunst en den nijd van Apollion op te wekken , waer door hij zich bckdaegt en onvernoegc betoont over den ftaet der Engelen:
De



<f76 BEOORDEELING over den
De man en vrouw zijn bei volfchapen, even fchoon Van top tot teen. Met recht Jpant Adam wel de kroon, Door kloekheid van gedaante, en majefleit van wezen, Als een ter heerfebappij des aartrijks uitgelezen; Maar al war Eva heeft vernoegt haar bruigoms eisch Der leden tederheid, een zachter vel en vleisch, Een vriendelijker verf, aanminnigheid der oogen, Een minnelijke mond, een uitfpraak, wiens vermoogen Bef net in eedier klank; twee bronnen van y voor, En wat men best verzwijgt, eer dit een g'est bekoor'. Bejegent Engelen, hoe fchomze uw oog') behaaghden'^ Het zijn wanfchapenheên bij 't morgenlicht der Maaghden.
Wij durven deze befchrijving van onze cerfte Oudeten ftellen tegen die, welke Milton van dezelven heeft gegeven, Vondel zal er niets bij afvallen, do Ccboonfte trekken, welke de Engelfchc Dichter heeft, cn die door zijne Natie ais onnavolgbaer zijn voorgelk-ld, zijn bij onzen Nederlandfchen Dichter rc vinden, het zachte cn tcedere in het beeld der Vrouwen, het verhevene en majestueuze in dat van den Man, zijn hier, door eene levendige verbeelding, onnavolgbaer afgcmneld, en in een kort beftek, met kragt van tael;, befchreven.
Vervolgensbefehrijft Apollion den boom des levens, midden in het Paradijs , en leit daer uit af dc dirorzaemheid van het menfchelijk geflacht, ais mede de voórtteeling cn uitbreiding van het zelve, en dit ontfteekt hem te meet in jalouzij over het geluk van den Mensch, die zijn wezen in duizenden van Nakomelin-
gen



LUCIFER van VONDEL. 177
gen-kan uitftorten, het geen fttijdig is met de natuur der Engelen; dus zien wij dat alle deze fchoonheden, en fchilderachtige befchrijvingen niet flechts zijn ter neêrgeftcld om als zoodanig te pronken, maer dat zij medewerken tot het oogmerk van het ganfche ftuk, om door dezelven Lucifer en zijne Aenhangelingen in hun boos voornemen te verfterken, en des te meer op de Godheid, die het menschdom zoo volmaekt gefchapeia heeft, te doen aenvallen.
In het volgende Tooneel, waer inde Engel Gabriël zich met een' Rei van goede Engelen vertoont, maekt Gabriël aen dezen Rei de fchepping der weerekl, en van den mensch met deszelfs gevolgen, bekend; hij befchrijf t het geluk en de voorregten van het menschdom, en verheft dezelven boven den ftaet dei Engelen, en meldt hoe de Godheid zich met liet menschdom zou vereenigen; de Rei, wel verre van, gelijk Lucifer cn zijn Gevolg, hier door in nijd ontftoken te worden, antwoordt hier op:
Al wat de Hemel ftemt, zal 't bemehch hcir behagen.
Vervolgens gaet Gabriël voort met deEngelen hunnen pligt aen God, en aen het menschdom, volgens het Goddelijk gebod, voor oogen te ftellcn , alles eindigende met deze bevelen:
Laet zommigen vcorGodt de fchael vol Wierook branden, En brengen voor Godts troon der menfchen offerhanden, M En



J7f$ BE OORDEEL ING ova dsn-
wenfchen, en gebtên, en zingen 's Codtheits lof, Dat zich de galm verfpreie In 't eeuwigk juichend hof. Jj,en ander draey' geftarnte en ruide hemelkloot en , Of zett' den hemel op, of kou de lucht geflooten Met Woleken, om den bergh te zegenen om laegh, Met eenen zonnefclvjn , of verfche regtnvlaegh Van manne en honighdau, daar Godt wordt aangebedenDoor et''eerfte onnoozelhiit, de burgerij van Eden. Wie door de lucht, en 't vier, en aarde, en water rent Die matige op zijn pas een ieder element, Naar Adams wensch, of legg' den blixemftrael aan banden, Of breidele den ftorm, of breek! de Zte op ft randen. Een ander fla de treên der menfchen gade op 't V'At. De Godtbeit beeft zijn hair lot op een hair getelt. Men draegV hem op de handt, dat hij zijn voet niet ftootc. Wordt iemant, ah gezant, gezonden van een groot e, Aen Adam 's aertrijks Vorst, dat hij zijn' last verricht, Zoo luidt mijn last, waer aen de Godtbeit u verplicht.
Deze bevelen, der Godheid waerdig, boezemen ons een denkbeeld in van- de Grootheid en Almagt van liet Opperwezen, en tevens van den verheven ftaet der Engelen, als dienaers des Atlerhoogften, die het geftarnte en de hemelklooten doen draeijen, die den Hemel en de Wolken kunnen fluiten en openen, om door zonnefchijn en regen het aetdrijk vruchtbaer te maken, die de bhkfemftrael en den donder kunnen aen banden leggen, cn het woên der Zeen beteugelen, en dit alles moeten doen ten dienfte va» den mensch, wiens treden



LUCIFER van VONDEL, 179
den zij moeten nagaerjt, om hem voor het kwade te behoeden; hoe gewillig zijn de goede Engekn om deze bevelen te gehoorzamen? en dus vertooncn zij het tegenövergeflelde karakter der Luciferisten, welke beide karakters V0 n d s l, dus op het fterkfle doet affteken.
De bereidwilligheid der Hemelfche Geesten wordt door een'Rei van Engelen, in eenen zang, tegenzang en toezang, op een verheven wijs, en ter verheerlijkingevan het Opperwezen, onnavolgbaer voorgefleld,en dus blijkt dat de Rei hier tot de volmaking van het ftuk, en het oogmerk des Dichters medewerkt, en geenszins overtollig, of een niets bcteekeneud tusfchenvoegfel is: De Zang van dezen Rei is in den trant van het Liergedicht. Hoanedrig, hoe nadrukkelijk en verheven is dezelve! met welk een dienstvaerdige eerbied fchikt de Rei zich naer den wil van het Opperwezen! wij durven dit "Gezang een njeesterft.uk van Dichterlijke fchoonheid noemen; met het zelve is het eerfte bedrijf volledig. Dit behelst het voorftel van de daed, welke het onderwerp van het Treurfpel uitmaekt, en dit voorftel beftact hier niet in een laf of vervelend verhacl , maer in een wezenlijk bedrijf e:i ernftige handelingen der Hoofdperlbnaedjen, onderfteund door den belanghebbenden en medewerkenden Rei der Engelen, welke hier geene blöote aenfehouwers, maer werkende perfonen zijn.
Met den aenvang van het tweede bedrijf treedt Lu-* cifer met Belzebub te voorfchijn; zijn aenfbrack is ingericht om de afvallende Engelen tot meerder boosheid en zonden aen te zetten. Hij bekiacgt zich over M 3 zijn



ISO BEOORDEELING over dek
zijn' vervallen ftaet, en dc vernedering van zijnen rang, daer de Engelen den Mensch, een Schepzel van zoo lagen ftaet,, moeten ten dienftc ftacn; Belzebub ftookt, door zijn antwoord, dit vuur verder a'en, en betchuldigt de Godheid, die den mensch dus boven hun verheft, en houdt Lucifer voor oogen hoe hij zich voor Adam en zijn Nageflacht zal moeten vernederen j hij zegt:
Wij zijn ter dienstbaerheit, dc menfchen tot regeren Geboren, legh voortaen den Scepter uit der hand, enz.
Waer op Lucifer:
Dat zal ik keer en, is het anders in mijn magt.
Belzebub beantwoordt zulks met laffe vlcijcrijen en met aenhitzingen, om zich te wreeken.
Geen Mensch verft out e zich onze orde om te wroeten, En dit bezworen recht t' ontwijden, zonder reen, Of al de hemel raekt in harnas tegens een.
Hier op komt Lucifer in zijne grootfte boosheid te voorfchijn. Hij zegt:
l . . . „ ; .
• • . ... ben ik een Zoon van 't licht, Een beerfeber ever 't licht, ik zal mijn regt bewaren, Ik zwicht voor geen gewelt, noch aertsge welden ar en.
Laet



LUCIFER van VONDEL. i$r
Laet zwichten al wat zuil; tk zuijck niet eenen voet. Hier is mijn Vaderlant. noch ramp, noch tegen/poet. Noch vloecken zullen ons vervaeren, noch betoomen: IVij zullen f neven, of dien hoek te boven komen. Is 't nootlot dat ik valt, van eere en fiaet berooft, Laet vallen als ick vair met deze kroone op 't hooft Dien fcepter in de vuist, dien eerfeep van vertrouwden, En zoo veel duizenden als onze zijde houden. Dat vallen ftrskt tot eer en onverwelkbren lof: En liever d'cer/lc Vorst in eenigh laeger bojf, Dan in 'tgezalight licht de tweede, of noch een minder.
In de Vertaling- van de Theorie der fchoone Wetenfchappen van F. Riedel, door den Heer Mr. IJ. van Alpiien, lees ik pag. 96 deze woorden:
De fier te des gemoeds dat zich nergens door laet neerflasn; eene ftoutbeid die geen gevaer acht; een moed die door geen hindernisfen overweldigt wordt, heeft iets groots, fchoon deze Jierkte egt er kwalijk gebruikt zvordt.
Volgens deze betuiging zal men weinig voorbeelden aentreffen , die zoo fterk het kenmerk van dat grootfche dragen, als deze fiouta uitdrukkingen van Lucifer. Hij laet zich nergens door neérflaen, zijne ftoutheid acht geen gevaer, hij vreest zelfs de geduchte hand der Godheid niet, z.jn moed wordt door geene hindernisfen overweldigd; zie daer een voorbeeld voor het grootfche en verhevene in het kwade, waer van de Heer van Alp hen fprcekt.
Wij verwonderen ons dat dc Vertaler van de TheoM 3 rie,



ï82 beoordeeling over bek
ric deze plaets uit den Lucifer niet aengehaeld heeft tot een Voorbeeld , dat ook het verhevene in het booze gevonden wordt, te meer, daer het oogmerk van deze Vertaling voornamelijk- is om, voor den Nederlander, de Theorie der fchoone Kunften gcmaklijkcr en verftaenbaerder te maken, en daer het ook het bijzonder doelwit van den Meer van Alphen was, om Voorbeelden uit onze eigen Dichteres tentehalen , gelijk zijn Wel Ed.' in de Inleiding zegt; hoe komt het dat hier wederom een plaets uit Milton wordt aengehaeld, metvoorbijgaen van onzen Vondel? temeer, daer deze plaets uit den Lucifer vrij wat meer ter zake diende, dan de aenhaling uit den Engelfchen Dichter, dit is dan een van dit Voorbeelden uit onze Dichters, waer* tiaer de /her van Alphen te vergeefs ch gezogt heeft f Het geen de Satan in dc aengehaelde plaets uit Milïün zegt., is de tael der wanhoop,
hail horrors, bail, Infernaï World, and thtu profottndtst heil, Receive tby new posfesfor: wie wbo krings A tnind nol to bt cbangd by place or tune: The tnind is ils oven place, and in itfelf, Can makt a heavn of heli, a heil of beavrL
'. . Hert at kast
We fhall bt fret: th Almighty batb mt built Here fir hts tnry, wil mt drive us hen ets
Wij hebben deze plaets met voordacht in het oor-
fprong-



lucifer vak vondel. j§3
fprongkelijke hier geplactst, fchoon de Heer van Alphen dezelve vertaeld heeft opgegeven, hij zou'er ook deze volgende regels kunnen bijgevoegd hebben:
To reign is worth ambition, though in heil: Bctter to reign in heil than ferve in heovn.
Dan mogelfjk bemerkte zijn Wel Ed. dat Lucifer bij Vondel het zelfde zegt met andere woorden:
Dat vellen ft rekt tot eer en onvtrzvelkbren lojf, j2n liever d*eerfte Vorst in eenigb laeger hoff. Dan in 't'gezalight licht de tweede, eftnoch een minder.
Wanneer men d*ze gezegdens van den Satan vatt Milton, cn die van Lucifer bij Vondel, met elkandcren vergelijkt, cn men neemt dan in acht in welk een onderfchciden geval dezelven gebezigd worden, dan toont de Duivel, bij den Engelfchen Dichter, niet anders dan eene kwaedaertige tevredenheid, die zich naer de omftandigheden tracht te fchikken, dewijl 'er nu toch niets anders te doen is.
Lucifer, daerentcgen, is nog in eenen ftaet, waer in hij van voornemens kan veranderen, hij kan nog kiezen gehoorzaamheid of eene ftrafbarewederfpannighcid j verkoos hij het eerfte, hij zou in zijti'-ftaet van Hemelfche gelukzaligheid bevestigd blijven, daer hij, in geval van ongehoorzaemheid, den Almagtigcn met al het Hemelfche heir, en den donder van Gods mogenheid tc wachM 4 tej»



JS4- BEOORDEELING over den
ton had. Hij vreest echter niets, cn wapent zich tegende Godheid zelve; hoe veclfterker ftraelt hier bet verhevene in het kwade door, dan in de aengchaelde plaets uit Milt on! en echter zegt de Heer van AlPHBii, bij deze gelegenheid, dat de Duivels in den Lucifer van Vondel doorgaerts in hunne boosheid te menfeheiijkziju, eeneenkelde regel hier en daer Hechts uitgezonderd.
Straelt hier weder niet uit door eene voorbedachte verkleening der verdienften van onzen Nederlandfchen Dichter, (2) of wil men liever; eene onöordcelkuadigc uitfpraek over Vondel, met eene fterke vooringenomenheid voor Milton, vooral wanneer men in aenmerking neemt het geen wij hier voren, omtrent het oogmerk der beide Dichteren en hun onderfcheiden plan, gezegd hebben, maer laet ons voortgaen.
In het volgendeTooneel verfchijntGodsgcheimnistolk, de Engel Gabriël, die, op Lucifers begeren,hem onderrigt van Gods raedsbcöuit, voor zoo verre het hoogst bevel zulks toelaet, waer door Lucifer kenlijk wordt, dat na verloop van vele GeflachttH, de Godheid zich met het menschdom op het naeuwfle zoude vereenigen;door dit bericht wordt Lucifers wrevel te meerder gaende , hij
geeft
(2) ïïoe Onoordeelkundig cn met wcfk een verachting de lieer van Alhun onze Ncdeifandfchc Dichter» in zijn
■eorfe der fchoone Wetenfchappen behandeld heeft, is door eng aangetoond in onze Vrijmoedige Aenmerkingen over hetzeive Weik, gedrukt te Houeidain bij Ju en G. Manheer 177^



LUCIFER van VONDEL iS*
geeft zijn ongenoegen en gramfehap op de Godheid openlijk aen Gabriël te kennen, die hem, met zachte en gcvvigtige redenen, aen 't bedaren poogt te brengen; hij doet hem zien, dat de Almagtige en Alvvijze geen rekenfchap geeft van zijne daden, cn dat geen fchepzel bevoegd is om het Opperwezen te berispen, of zijne handelingen, naer eigenzinnelijkheid, te beoordeelen en uitteleggen; doch hier door wordt Lucifer in zijne woede des te heviger , die in het volgende Tooneel door Belzebub tot wraekneming wordt aengezer waerop hij met eene helfche woede en gramfehap zijn kwaedaertig opzet voorftelt.
Dat niet hier en daer, in eenen enkelen regel, maer overal, waer zulks te pas komt, de afvallende Engelen bij Vondel hunne helfche boosheid aen den dag leggen, blijkt ook hier, uit de verfchrikkelijke voornemens van den boozen Lucifer ; hij laet zich dus hooren :
Na zwser ik bij mijn Kroon het al of een te zetten, Te heffen mijnen floel in aller heemlen trans, Door alle kreitfen heene en jlarrclichten glans. Der heemlen hemel zal mij een paleis vtrflrecken, De regenboogh een treon, 't geflarrcate bedeeken Mijn zaelen, iacrtkloot blijft mijn feut: en voetfebabeij lek wil op een Karos van Wokken, hoogh en fnel, Gevoert door lucht, en licht met blixtmfrael en donder, Verbrijzelen tot flcf, wat boven, of van onder, Zich tegens ons verzet, alwaer 't den Veltheer zelf; Ja eerws zwichten zal dit Hemelschblau gewelf,
M 5 Zè*



tt6 BEOORDEELING over den
Zoo trots, toe vast gebout, met zijn doorlachte hogen, Te barsten fpringen, en verftuiven voor onze oogen; "/ Gerabraekt aertrijck zien als een wanfchapcn rffitip ; £tit wonderlijck heelal in zijnen mengelklomp, En wilde woestheid veer verwarren, en verkeeren, Laet zien wie Lucifer durf trêtfcn, en braveren.
Wie, die dit leest, gelooft niet, dat een booze Geesr, die zich dus gedraegt in 't geval van Lucifer, zich, indien hij in 't geval der Duivelen van Milton was, even als die zoude gedragen; onder de helfche Geesten van Milton kwam geen Lucifer, als deze van Vondel, te pas, en in het Stuk van onzen Dichter zou geen Satan, als die van Milton, voegen. Wanneer men een regtmatig oordcel over onderwerpen van deze natuur wil vellen, neme men toch het oogmerk des Dichters, deonderfcheidenc gevallen, de betrekkingen der perfonen, en fchikkingen der zaken in acht, zonder zulks te doen, fchermt men Hechts in het wilde, tn toont men meer partijdigheid dan oordeel te bezitten.
Het volgende Tooneel behelst eene beraedflaging tusfehen Lucifer, Apollion en Belzebub , of zij Miehaël zullen beftrijden , Lucifer dringt hier op aen, Apollion keurt zulks goed , doch tracht eerst te onderzoeken , op welk eene wijs dit het best aentevangen, om van eenen goeden uitflag verzekerd te zijn; hij kengt eenige zwarigheden tusfehen beide, welke door Belzebub worden uit don weg geruimd, en die bij Lu-
ci-



LUCIFER tan VONDEL. 187
cifcr niet in aenmerking genomen worden, dewijl hij fteunt op zijn mngt en gevolg, en op de list van zijne Medeftanders; indien menden raed van de booze Geesten vergelijkt met dien der Duivelen in het Pandemonium (3) bij Milton, zalmen, in aenmerking nemende hun onderfcheiden geval en ftand, een grooter overmaet van boosheid, een grooter verhevenheid in het kwade, een onvertfaegder moed en Mouter onderneming in dezelve befpeuren, dan in die der helfche Geesten in het Paradijs verloren; de raed van Belial, bij den Engelfchea Dichter, is vooral veel te zagt en te laf voor een' Duivel.
Apollion en Belial vervolgen, bij onzen Dichter, hun overleg, hoe zij best de andere Engelen tot misnoegen en wederfpannigheid zullen aenzetten , het geen zij voornemen door list en logen , in fchoonfehijnendo redenen, ter nitvoeringe te brengen; Na dit Tooneel doet Vondel eenen Rei van goede Engelen te voorfchijrj komen , die hunne verwondering te kennen geven, over de fchijnbare verduistering van den glans der Godheid, welke zij ten Iaetften toefchrijven aen het misnoegen der meenigte van Engelen, die den Mensch het geluk, aen hem te beurt gevallen, benijden.
Voorts nemen zij een befluit om de wederfpannigen tot bedaren en hunnen pligt te brengen, hetgeen zij in het volgende bedrijf volvoeren, en dus zien wij hier
de
O) ZieParadife lost, B. II, Vs. 110—2x5.



iSB BEOORDEELING over den
den Rei wederom werken, gelijk blijkt in het derde bedrijf.
Allereerst komen , in het zelve,deLuciferisten en de Rei van goede Engelen ten ïooneele; de eerfte bewonen hun ongenoegen, en klagen aen eikanderen, over hunnen verminderden ftaet, en hoe zij verlaegd zijn beneden het Menschdom, het welk zij voortaen moeten ten dienfte ftaen, en het geen dus boven hun verheven is; deze klagteu herhalen zij tegen den Rei van goeie Engelen, welke 'er dus gepast opantwoorden;
Ontflelt ge u om den last van Godt en Gabriël! Dit fchijnt een razernij. Wie durft het hoogb bevel Berispend Wie verwaait de Godtheit wederfl'reven ? Wij zijn gehouden Godt zijn recht en eer te geven, Tc rusten in zijn IFet. Wie trcet hier in gefchil Met Godts almogentheit? zijn wsnek, en woort, en wil, fer/lrecke ons eene wet, en maet en vaste regel, Wie tegenfpreekt, die breekt des Aklerhooghflen zegel. Gelmrzacmheit bchacght den Hcerfcher in dit Rijck Veel meer dan Wierookgeur, cn Goddelljck Muzijck. Ghij zijt ( och, weest zoo trotsch en hojg niet in uw wapen) Tot onderdanigheit, tot hterfchen min, gefchaptn. Och medebroeders, ftaekt dit kermen, cn geklagh, En buigt u onder 't juck van 't eentgh Hooftgezagh.
Na eenige verdere redeneringen, tusfehen deze twee Reijcn, vertrekken de Luciferisten, cn Apollion en Belial treden op het Tooneel', welke, hunne misnoegdheid



LUCIFER van VONDEL. *ty
heid verftaen hebbende, aen de goede Engelen vragen naer de oorzaek van deze klagten , mee beloften van bijftand en befcherming , indien zij mogten beledigd zijn; de Engelen geven hierop de klagten der Luciferisten aen Apollion en Belial te verftaen, welke hierop ook hunne wederfpannigheid doen zien, en dezen Rei daer door tot afval trachten aentezetten , de redenen, waer door de goede Engelen deze booze Geesten tot gehoorzaemheid en het betrachten van hunnen pligt poogen overtehalen, zijn zeer fchoon en waerdig in den mond der heilige Engelen; wij zullen eenige regelen hier uitfehrijven, om onze Lezeren 'er de krast van te doen gevoelen:
Een Magt regeert het al, en keert het hovenfle onder-, Wat de aller minfle ontfangt is loutre gena, Hier geit geen willekeur, hier komt vernuft te fpa, In d'ongelijckheit is Godts keerlijckheit gelegen. Zoo zienwt tegens 't lichst het zwaerfte zwaerder wegen • Dusfteekt het fchooner af op 't fchoon; de kleur op kleur; He Diamantfteen op Turkoisblaeu, geur op geur; Het fterke op flauwer licht; geftarrent tegens flarren. Ons fchicken is den flaet van dit heelal verwarren Misfchlcken al wat Godt gefchickt heeft, en beleit] En wat het fchepzel fchickt, dat is wanfehapenheity In 't allerminfie lidt; men (lacck dit murmureren, De Godtbeit kan den ftaet van 't Englendom ontberen} Zij is met niemants dienst beholpen. Eeuwigh rijck En heerelijk, behoeft zij Wieroock, noch Muzijck,
Noch



ioo BEOORDEELING over den
Noch geur, haar toegezwaeyt, noch lof, haer toegezongen. Ondanckbre Geesten , zzvijgbt: betoomt uw fnoode tongen. Gbij weet Godts reden niet: genoegbt u met uw lot; En «nderwerpt u Godts en Gabriëls gebodt.
In 't volgende Tooneel verfchijnt Belzebub, die met de Luciferisten in gefprek g°raekr, welke hun misnoegen en hun voornemen tot oproer en zelfsverdediging te kennen geven, en dat zij alleen door dwang en geweld zich trachten te wreeken ; hier in worden zij door Belzebub tegengegaen, die hun van hun voornemen afraedt, en tot zagter middelen wil befluiten; zelfs fielt hij z/ch voor tot eenen middelaer, die voor hun bij dc Godheid, met fmeeken en onderwerpelijke redetien hun zaek tracht voortedragen: Wij merken op cle^e redenen en dit gedrag van Belzebub aen, dat het niet met zijn vorig karakter flrookt; in het begin van het Stuk is hij doorgaens een der opftookers en «enhitfers tot het nemen van wraek ; hij ftijft Lucifer in zijn kwacdaertig opzet, en laet zijne boosheid, zoo dikwerf hij ten Tooneele treedt, op hetftcrkfte blijken; hier, integendeel, neemt hij een geheel ander kai ikter aen, hij tracht Lucifer van zijn boos opzet af te brengen , en middelen te ontdekken om hem met de Oppermajefteit te bevredigen , hij wil zelfs de weg van fmeeking inflaen, en zegt tegens de Luciferisten,
O ijver aars bedenkt, bedenkt u liever nader, lek tvil u voort reen naer den troon van 't groot paleis} En cn^ geregtigheit bemiddelen door pais, Eu onderling verdrag gewilligh ongedwongen^
Wij



LUCIFER van VONDEL. 191
Wij vinden geene redenen waerom Belzebub dus van 40on verandert, de magt van Lucifer groeit fteeds fterker aen, de wraek, waer toe hij Lucifer eerst heeft aengezet, ftaet te gefchieden; Vondil had hier, indien hij dezen boozen Geest van gevoelen wilde doen veranderen, hem daervan de redenen moeten in den mond leggen, of door handelingen die doen zien: dat dit gedrag van Belzebub geen valschheid of list is, om de Luciferisten te toetfen, blijkt, dewijl hij, in het volgende Tooneel, den Engel Michaël om genade fmeekr, en zich zelve, benevens den ganfehen ftoet van booze Geesten, over hun befiaen tracht te regtvaerdigen; wij betchouwen dus deze ongelijkheid in het karakter van Belzebub als een vlek in den Lucifer, welke ik door geene redenen weet goed te maken; hoe zal men toch deze ongelijkheid kunnen vereffenen, daer zich geene rede opdoet, waerom hij nu anders fpreekt dan bevorens? te meer, daer hij opgenblikkelijk, in het volgende Tooneel, weder een der ijverigfte Voorltanders van Lucifer is; in 't begin van het zelve moedigt hij de Luciferisten weder aen, en ftelt hun voor om een hoofd over hunne benden te verkiezen; op welk voorftel zij hunne zaek aen Lucifer voordragen, en hem het opperbevel aenbieden , die vervolgens, door hun ftetk aenzoek, zich als hun Opperhoofd verklaert; waerop Bel* zebub weder een der eerften is om hem hulde te zweeren, en al het Heir der booze Geesten daertoe aen tq| zetten; onder anderen ook met deze woorden:
m



ï9a BEOORDEELING over. den
Nu Brengt het Wieroockvat, ghij Godtgetreuwe fchaeren, Bewieroockt Lucifer, mep Wizroockkandclacren,
En fchaelen, rijck van geur, verheerlijkt hem met licht En glans van fackelen. . Verheft hem met gedicht, Gezangen, en Muzijck, bazuinen, en fchalmeien. Het voeght ons, hem aldus met flaetfi te geleien. Heft op een heldren toon, Ter eere van zijn Kroon.
Waerop zij voor hunnen Veldheer een glorielied aenheffen, 't welk voornamelijk dient om hun onderling tot moed en dapperheid, in het beftrijden vanMichaël, aen te zetten: hierop volgt de Rei van goede Engelen, die, in hun gezang, de booze Geesten beklagen, over hun roekeloos voornemen en hunne ongelukkige dwaling, doch welke wederfpannigheid nu noodzakelijk door hooger magt moet worden te keer gegacn: hier mede eindigt het derde bedrijf.
De Perfonen, welke in het vierde bedrijf het eerfte verfehijnen, zijn de hoofden der goede Engelen, Gabriël en Michaël; de eerfte zegt tot de laetfte:
De gantfche hemel gloeit, in eenen lichten brant Van oproer en verract; 'k verdaegh u, als gezant Van Godt en zijnen foei, nu dactlijck op te treckenf Met eenen gloet van vier en ijver deze vlecken Te branden uit Godts nacm, en 't zuiver Hemclsdomi Vorst Lucifer braveert: hij roert trompet en trom.
P4



LUCIFER van VONDEL. 193
De uitdrukking:
Met eenen gloet van vier en ijver deze vlecken te branden uit Godts naem, behaegt ons gansch niet; voor eerst, omdat men niet kan zeggen, dat, door het gedrag der Luciferisten, Gods naem bevlekt was, ten minden niet zoo als het hier voorkomt, daerenboven, dat uitbranden uit Godts naem is veel te laeg een fpreekwijs om, met opzigt tot de Godheid, gebezigd te worden.
Het bericht, dat Gabriël vervolgens geeft van het pleit tusfehen Gods genade en zijne geregtigheid, en dat de Godheid tot vergenoeging genegen was, tot op het tijdftip dat de fmook des wierooks, welke Lucifer werd toegezwaeid, om hoog fteeg, en waer door de Godheid allerzwaerst beledigd werd , waerom zij tot de wraek befloot; komt ons niet ongevallig voor, als ook het fmeeken om genade door de Cherubijnen.
In 't volgende Tooneel geeft Belzebub bericht aen Lucifer van de bereidwilligheid van zijn heir, als ook van deszelfs grootte en fterkte; hierop doet het Opperhoofd aen zijne medemuitelingen eene aenfpraek, tot aenmoediging om zich wrack te verfchaffen , waerop zij allen den eed aen hem herhalen : in dit oogenblik daelt de Engel Raphaël, met een vredetak van boven en fpreekt Lucifer dus aen:
Och ft edehouder, mont van 't Goddelijck gezagh, Wat heeft u buiten 't fpoor van uwen plicht gedreven ? Zoudt ghij den Schepper van uw glori wederflrevenï Lichtvaerdigb weifelen, en wancklen in uw trou? III. D&eu N Dat



19* BEOORDEELING over den
Dat hoop ik nimmermeer. Helaes, ik zwijm van reu En blijve om uwen hals beklemt, bejlorven hangen.
De vraeg van Raphaël zoudt gij ? enz. komt ons voor hier niet zeer te pas te komen; den Engel Raphaël kon immers niet onbekend zijn het geen de ganfche hemel wist; wij hebben reeds gezien welk eene beroering de afval van Lucifer, en zijn geheel gevolg, inden Hemel veroorzaekte; hoe kan men dan vooronderftellen, dat Raphaël daeromtrent twijfelachtig is, tc meer , daer zijn boodfehap zelve een bewijs van de waerheid dier zaek oplevert; maer daerenbovcn , deze geheele verfchijning van dit hoofd der Engelen, met zijn aenbod van genade en vergeving, is hier gansch overtollig, ten minfte ftrijdig met het geene reeds is voorafgegaen: wij hebben gezien, dat Gods genade en gerechtigheid tegen elkandren overilonden , en de Godheid tot vergeving overhelde, wanneer, in dat zelfde tijdltip, de ftank van den Wierook der afgoderij, welke Lucifer werd toegezwaeid, het Opperwezen tot het nemen van wrack en het ocOPencn van firaf over deze gruwelen deed overgaen , zelf zegt Uriël, in het eerfte Tooneel van dit bedrijf, dat door deze afgoderij gena had uitgedient, echter komt Raphaël nu, daer de misdaed nog merkelijk verzwaerd is, met eene acnbieding van genade en vergeving. Hoe ftrookt dit ? voor mij ik weet niets intebrengen om dit goed te maken, fchoon ik wenschte, dat mijne gedachten hier over ongegrond waren ; de tweefpraek tusfehen Raphaël cn Lucifer heeft zoo vele
fchoon-



LUCIFER van VONDEL. igg
fchoonlieden , zoo vele kragtige gezegdens, zoo vele verhevene uitdrukkingen, en komt, op zich zeiven fafcliouwd, zeer te pas.
Wij zullen een gedeelte van het aenbod van Raphaël en het antwoord van Lucifer overfchrijven.
Heer ft edehouder, magh mijn bede uw hart bcweeger ' Gij kent mijn zuiver wit, en hart, met u verlegen. Ruck af dien troffen kam: fchud uit dit harrenas: Smijt neder uit dees hant dc heirbijl, de rondas Uit d'andre. Hooger niet: legh neder, och, leghneder, Legh neder, ftrijck van zelf den ftandert, en de veder Van uwe vleugelen, voor Godt, en zijnen glans; Eer hij u uit den troon, den allerhooghften trans Van eere, nederklincke aen gruis, en ft of te mortel, Ja zulx dat van den ftam der Geesten tack, noch voortel, Noch geen gedachtenis, noch leven overfchiet; 't En zuaere een leven van elende, van verdriet, De Doot, de IVanboop, en een worm, een eeuwigh knaegen l En knerfetanden moght den naem van leven draegen. Verneêr u: ftaeck dien toght: ick offer e u gena Met dien «lijftak: grijp, of echter 't is te fpa.
Welk een aendoenlijk overredend, zacht en tevens verheven voorftel van Raphaël, om Lucifer van zijn boos voornemen aftebrengen! Hierop antwoordt de booze Geest, met eene fierheid en ftoutheid, hem door dit geheele ftuk eigen:
N » Heer



BEOORDEELING ovn den
Heer Rafel, ick verdien noch dreigement, noch toren. Mijn helden hebben Gode, en Lucifer gezworen, En, onder 's hemels eedt, dien flandert opgerecht. Men flroie wat men wil den hemel door: ick vecht, En oorloge onder Godt, tot voorftant van zijn koor en, De hantvest, en het Recht, hun wettigh aangeboren, Eer Adam zijne zon zagh opgaen, eer de dagh Zijn paradijs' hefcheen. Geen menfchelijck gezagh, Geen juck van menfchen zal den neck der Geestenplaegen, Geen Engelsdom den troon van Adam onderfchraegen Met zijnen vrijen hals, gelijk een dienstbaer flaef, 't En zij de hemel ons in eenen poel begraef', Met Zoo veel fcepteren, en kroonen, glans en voncktn, Als ons de Godtheit uit haer' boezem heeft gefchoncken, Voor eeuwigh en altijt. Laet berflen al wat berst: Ick hanthaef't heiligh Recht, door hoogen noot geperst, En na veel wederflants, mij entlijck over drongen, Op 't klaegen en gekerm van duizenden van tongen. Ga henen, bootfchap dit den Vader, onder wien Ick dus, voor 't Vaderlant, den jlandert voere, en dien.
Hoe fchoon fteckt dit heldhaftige en verhevene in het kwade, op het zachte en bevallige voorftel van Raphaël af: Lucifer behoudt, in al zijn boosheid een karakter, over welks verhevenheid men zich verwonderen moet, fchoon men het veracht; na eenige verdere redenwisfelingen treedt het hoofd der vloekverwanten met zichzelven in beraed, ver. twijiRling grijpt hem aen, tot dat Apollion hem aen-
kon-



LUCIFER van VONDEL. 197
kondigt, dat het Heir van Michacl in aentogt is, hij geeft dit bericht:
Ick zagh alree den fchrik in Michaëls gezicht, En al zijn benden doots fchier omzien naer de hielen. Wij willen, twijfel niet, haer floopen en vernielen. Hier komen d'Overfien, met onzen flandaert aen.
Waerop Lucifer aenftonds order geeft om op te trekken en hem te volgen.
Hierop zegt Raphaël tot de naderende Reijen van heilige Engelen.
Gij Hemelreien, komt, en geeft u in 't gebedt Misfehien of noch dien Jlagh te fchuttcn waer met fmeecken, Het bidden kan een hart van diamant f een breccken.
Deze laetfte regel behaegt ons niet ; immers zou men 't in geen goeden zin opnemen, wanneer de eene mensch den anderen ergens om wilde fmeeken, dat hij, om het noodzakelijke van 't Gebeden de mogelijkheid van verhooring aenteduiden, deze reden gaf:
Het bidden kan een hart van diamantfleen breecken.
Een hart van Diamant beteekent, in dit geval, een hart dat ongevoelig is van fmeekingen, dat onbuigzaem ds, en zich door niets tot zagtheit laet bewegen; in welk licht men de Godheid hier ook befchouwe, twijffej ik of men deze uitdrukking wel kan goedkeuren.
N 3 Op



ip3 BEOORDEELING over den
Op het voorftel van Raphaël, begeeft de Rei, zich met hem in den gebede; hoe fchoon, hoe verheven, hoe nederig en eerbiedig, is dit biddende gezang, waer mede het vierde bedrijf afloopt!
Met den aenvang van het laetfte bedrijf treden Raphaël cn Uriël op het Tooneel, de laetfte geeft een bericht van den uitflag des gevechts: eerst geeft hij eene befchrijving van de beide legers; van dat van Veldheer Michaël zegt hij:
Op dezen last vergaart Godts heirkracht in der ijl, Slagordenswijs, zoo [nel, gelijck een vlugge pijl, Gedreven van de pees. Men zagh ontelbre drommen In een driekantig heir, aen alle kanten brommen, Gelijk een druhoeck fteeckt en Jlraelt op ons gezight. Men zagh een enkelheit in een driepuntigh licht, Zoo fpiegelgladt, gelijck een diamant, gejlepen; Een heir f pits, eer van Godt dan eenigh Geest begreepen. E)e Feitheer, met den gloet des blixems in de ham, Hiel recht voor Godts banicre, in 't hart van 't leger, ftant.
Wat zegt dat brommen? wnerbeftond het in? wacriu was het brommen dier ontelbare drommen gelijk aen het fteken en ftralen van een driehoek op ons gezigt? ik verfta het niet.
Het Leger van Lucifer wordt dus befchreven:
Het groeide [nel, en wies, gelijk een halve macn. Hij wet zijn punten, zet twee horens op ons aen.
• .... i



LUCIFER van VONDEL. 109
. de rechte horen voort
forst Belzebub, opdat hij ons de vleugels kort1, En zijne wacht betrout; Forst Belial de Jlincken, Men ziet hen beide om firijt in hunne rusting blincken \ De Stedehouder, nu Veldmaerfchalck tegens Godt, Verzekerde den buick des legers, om het /lot Der regementenknoop, in 't midden te bewaeren, De trotfche Jlandert, daer de dagh fcheen op te Maeren, Uit zijne morgenflar , voert van Apollion Gehanthaeft, achter hem, zoo moedigh als hij kon, In zijnen vollen krits, om hoogh ten toon gezeten.
Vervolgens befchrijft Uriël den aen vang van den fhijd, welke verfchrikkelijk is: deze befchrijving is wel waerdig gelezen te worden. Lucifer begint eindelijk in zijne woede te verflaeuwen, waarop
De dappere Michaël laet blazen: Eer zij Godt. De regementen, op die leus en zijn gebodt, Gemoedight, te gelijk aen V /leigeren, en /lijgen Naer boven, om de loef van 's vijants heir te krijgen. Dat ftijght met een om hoogh, maer met een trager vaert En raeckt in 't ende in lij:
Hoe fchoon komt hier het woord, door den Bevelhebber gegeven, Eer zij Godt! en het fchieüjk fteigerenen ftijgen des Heirlegers, op het hooren van dat woord! Hoe valt de gelijkenis van den Valk en den Reiger, N 4 welke



2oo BEOORDEELING over den
welke Vondel hier op laet volgen , er niet bij af 5 het gevecht van deze twee legers, en het Rijgen in de lucht, te vergelijken bij dat van een Valk met eenen Reiger, dient Hechts om het fchoonfte denkbeeld te verlagen, in plaets van het eenige kragt of bevalligheid bij te zetten; vooral komt mij deze uitdrukking:
De Reigerfchreeut enftijght, en, hang voor 's vijants poot en , Verwacht hem op den beek, mij hier gansch niet fraei voor.
Hoe fchoon is deze befchrijving:
Wat gaft een fchoon verfchiet, omlaegh een hallefront, Of halve maen, om hoogh een driekant frits f aenfehouwen ; De regementen, die zich fluiten, en ontvouwen, Op 'r wencken van hun hooft, een ieder in zijn vaen Te zien zoo pal, gelijck mctaele muuren ft aen, Mis op een wederwight van lucht cn eigen zwcerte, Met al hun flingertuigh , gcflhut, en flormgevaerte.
En verder:
De heirfpits treft den navel Der halve ma ene fel met roode en blaeuwe zivavel, En vlammen, flagh op ftagh en donderkloot op kloot, Dat baert een luchtgefchreij. Het hart van 't heir in noot, Begint van langerhant den ivrevelen f ontzacken. De boogh der halve maene, aen kraecken, en aen 't knacken,
Zo»



LUCIFER van VONDEL. eo«J
Zoo ftijfgefpannen ftaet {want de einden krommen vast) Dat hij in 't midden moet hezwijcken voor dien last. En fpringen, wort hem flux geen ademtogbt gegeven.
Hoe fraei deze boog , en bet fpringen van denzelve, door het tefterk krommen der einden, zich hier voordoet, dunkt mij dat er eenige ftrijdigheid in plaets heeft, immers, indien een leger dat halvemaenswijze gefchaerd is, door het fpits van een driekant Heirleger aengetast wordt, en de boogen der halve maen zich meer en meerder krommen en tot eikanderen naderen, is zulks geen blijk , dat dit leger het niet tegen zijn' Vijand kan uithouden , of dat het in 't geregt zoude verflaeuwen, vermits het, door het krommen der hoornen, den Vijand hoe langs hoe meerder nabij komt, en het dus, in plaets van te wijken, avancceert, en hier door deszelfs partij des te beter kan aenvallen en benaeuwen ; fchoon het ook waer is, dat deze halve maen, of boog, door hec krommen der hoornen tot elkander, in deszelfs midden uit elkander zal wijken , is het echter onwaer, dat het naderen der hoornen tot eikanderen, een blijk is, dat het leger den Vijand niet langer het hoofd kan bieden, dewijl het, door zich dus te buigen, hem hoe langs hoe meerder nadert, en aen wederzijden kan treffen en aenvallen.
Na een' verwoeden ftrijd over en weder, vervolgt dus het verhael van Uriél:
Michaè'l verheft zijn rechte hant, En klinkt den blixemftrael, geflerckt door 't Alvermogen* i* Die» wrevelmoedigen, door helm en hooft, in tfoogen, N 5 Al



go* BEOORDEELING over den
Al fongcnadigh, dat hij achterover /lort,
En uit den wagen febiet, dis omge/lingert, kort
Met Leeuw en Draeck en al, den mee/Ier volght in 't zinken'.
Dit al te ongenadigh komt hier niet te pas , dit zweemt zelfs naer eene befchuldiging; op zijn best genomen is het een ftop, die niets beteekent.
Vervolgens worden de Reus Orion, de noortfche Beeren, en de Hydra opgenoemd, n.ls vegtende, met het Leger van Lucifer; onzes bedunkens komen deze flerrebeelden hier weinig te pas, zij worden op deze plaets alleen genoemd; indien Vondel dezelve voornemens was te pas te brengen, had hij dezelve al eerder moeten doen werken, nu komen zij zoo onverwacht, en verdwijnen zoo fchielijk, dat wij hen hier als overtollig befchouwen, en dat zij zeer wel konden achtergebleven hebben.
De gedaenteverandering van Lucifer wordt dus befchreven:
Gelijck de klaere dagh in naer en nacht verkeert, Wanneer de zon verzinckt, vergeet met gout te brallen; Zoo wort zijnJchoonheit oock, in 't zincken, onder 't vallen, In een wanfehapenheit verandert, al te vuil; Dat helder aengezicht in eenen wreeden muil, De tanden en gebit, gewet om jlael te knacuwen; De voeten en de bant in vïerderbande klaeuwen ; Dat glinstrend parlcmoer in eene zzvarte buit. De rugh, vol borjllen, fpreit twee draeckevleugels vit.
I*



LUCIFER van VONDEL; z&$
ln 't kort, d'Aertsengel, wien noch flus alle Engten vieren l Verwisfeit zijn gedaente en mengelt zeven dieren Afgrijslijck onder een, naer uitterlijcken fchijn; Een' leeu, vol hoovaerdij, een vraetigh gulzigh zwijn i Een traegen ezel, een rinoceros, van toren Ontfleken, eene firn, van achter en van voren Al even fchaemteloos, en geil en heet van aert. Een1 draeck, vol nijts, een' zvolf en vrecken gierigaert. Nu is die fchoonheit maer een ondier, te verwenfchen, Te vloecken, zelfvan Godt, van Geesten, en van menfchen:, Dat ondier ijst, indien 't de blieken op zich flaet, En deckt met damp en mist zijn gruwelijck gelaet.
v
Wij hebben deze gedaenteverwisfeling hier geheel uitgefchreven, opdat de Lezer zou kunnen zien, dat onzen Dichter zeerwel wist dat een afvallende Engel,ir» den Hemel, eene andre gedaente moest hebben, dan de Vorst der duifternisfe, wanneer hij zijn ftraf ontvangen had, en dies blijkt hieruit dat onze Nederlandfche Dichter, indien hij zich een plan had voorgefteld als Milton, hij zijn duivels zoo affchuwelijk zou afgemaeld hebben als zijn onderwerp megebragt, en hun, volgens die affchuweijkheid en vervloekten ftaet, ook zou hebben doen werken; en dies doet Vondel hierdoor eene oordeelkunde blijken, welke hem verheft boven onkundige en partijdige beoordeelaers.
Terwijl het verhael van Uriel ten einde loopt komt Michacl:
Om



S04 BEOORDEELING over den
Om triomfant in 't licht met Engleroof te praelen. De Reien groeten hem met lofzang, en cimbaelen, Schalmeien en tamboer. Zij treden hier voor uit, En ftroien lauwerloof, op 't hemelfche geluit.
DeReien treden , met eenen triumfzang, revoorfchijn, vervolgens geefc Michacl een nader, doch korter bericht van den val van Lucifer en zijn aenhang, waerop de Reijen dus aenheffen:
Zoo moet het gaen, die Godt, en zijnen ft oei befl rijden, Den mensch, naer 'themelschbeeldt gefchapen, 'tlicht benijden.
Hiermede eindigt dit Tooneel, en met hetzelve zou Vondel zeer gevoegelijk zijn' Lucifer hebben kunnen fluiten, vermits het vervolg niet anders is dan een aenhangfel, dat hier wel gemist konde worden, en het geen buiten het doorgaende oogmerk van het ganfche Stuk loopt; wij hebben het begin, den voortgang en de uitkomst van de wederfpannigheid, en den opftand van Lucifer gezien; met zijnen val eindigt ons verlangen, en is de daed van het Stuk volkomen; men verwacht verders niets , en dus heeft de Dichter zijn ftuk afgewerkt.
Dc deugd en ftandvastigheid der goede Engelen triumpheert, de wederfpannigheid der booze Geestenis geftraft, de uitkomst is er, en het Stuk is volkomen.



LUCIFER van VONDEL. '205
Ons oogmerk geweest zijnde om eene doorloopende beoordeeling van den Lucifer in gefchrifc te Hellen, raeenen wij hiermede aen hetzelve te hebben voldaen; wij hebben in dit Stuk veele treffelijke fchoonheden aengetroffen, wij hebben er gebreken in ontmoet, doch welken wij als vlekken in de zon befchouwen, die niets aen den glans of luister ontnemen; de Lucifer is en blijft een fchoon Stuk , en een der beste Tooneelftukken van Vondel; waerin een vindingrijk vernuft, een fcheppende geest, fterke verbeeldingskragt, Poëtifche zwier en kragtige uitdrukkingen te vinden zijn, met een woord, wacrin alles, wat een dichterlijken Dichter onderfcheidt, overal doorftraelt.
Rotterdam, DK. Erkelens.
13 Mei 1782.






OPHELDERINGEN
VAN
HORATIUS DICHTKUNST,






PROEVE
VAN
OPHELDERINGEN
OVER
HORATIUS DICHTKUNST.
Jn een' tijd dat de Dichtkunst meer dan ooit geëerd wordt, en de Dichters, als vlijtige beoefenaars der fchoone Kunften en Wetenfchappen, zich vooral toeleggen om hunne Theorie uit te breiden, en hun werk te befchaaven: in zulk een' tijd kan men niet te veel zodanige fchriften ter lezinge aanraaden, welke opzettelijk tot onderrichtinge der Dichteren gefchreven zijn: onder welken de Dichtkunften van Horatius, Vida en Boileau, de eerfte, zo niet de eenige plaats beklecdcn: en voornamenlijk die van Horatius, die, als het origineellte van de drie, alle de opratrkzaamheid van den Kunstbeöefenaar waardig is.
Men zou echter te veel verwagten, indien men een volledig Leerboek over de Dichtkunst, in dezen Brief van Horatius, aan Lucius Piso en zijne Zoonen, wilde zoeken. Het gevvoone opfchrift: de Dichtkunst van Horatius. [De Arte Poëtica, Lik, fnz.J beeft zekerlijk veel voedfel aan die verwagtmg .0 gcjjee-



aio PROEVE van OPHELDERINGEN
gegeeven: dan dit opfchrift is, volgens de beste Schrijveren, niet van Horatius oorfpronglijk. Het ftaat boven een' Brief, die uitgezogte Voorfchriften en Aanmerkingen van een geoefend en oordeelkundig Meester bevat; maar het is geen volledig Leerftelfcl, dat de Kunstregelen in rang en aaneengefchakeld voordraagt. Horatius oogmerk was mooglijk alleen, om eene verzameling van gedenkfpreuken aan de Piso's mede te deelen: ten minften, hij begint met algemeene Bcfchouwingen, van welken hij tot bijzondere Aanmerkingen afdaalt. Hij ontwerpt eerst de Regelen der Kunst, en geeft daarna den Kunftenaar raad boe deze dezelve moet gebruiken. Dit doet hij zonder het Geheel aan elkander te verbinden, of liever, zonder de betrekking van het gene vóórgaat, met het gene volgt, in 't oog te houden. 'Er heerscht dus geen geregelde fchikking in zijn werk; dat ook met de vrijheden van den Briefftijl zeer wel overeen te brengen is. (<?)
De zo beroemde als bekende Boileau heeft een allernuttigst gebruik, van de uitmuntende zetregels van Horatius, in zijne ïArt Poëtiqae gemaakt. Verre zij het, dat men hem voor eenen llaaffchen Naarvolger van den latijnfchen Dichter moge aanzien. Neen: hij dacht zelf, en nadien zijn Plan veel geregelder was, om dat hij in Zangen fehreef, en de Dichtsoorten afzonderlijk, en op zich zeiven ftaande, voordroeg,
(u) Vergelijk Ramlsr's Batttux, IK III. Js. 257»



over HORATIUS DICHTKUNST. *n
droeg, zo is zijne Dichtkunst veel bevattelijker voor onze Dichters, dan de Dichtkunst van Horatius: te meer, daar zijn leefkring maar eene Eeuw van den onzen verfchilde; zo dat de voorbeelden ons meer kenbaar zijn. Ik wil echter niet ontkennen, dat verfcheidene zijner voorbeelden mij evenwel nog te fransch, te oud; en dus, over het geheel genomen, te onbekend voorkomen, om al dat nut te bewerken, dat hij met deze Zangen bedoelde; en in zijn' Land- en Tijdkring ook wezenlijk bewerkt heeft.
Zedert eenigen tijd, ter uitvoering van een bijzonder en uitgebreid Ontwerp, in het Theoretifche der Dichtkunde gewerkt hebbende: vondtik de Dichtkunst van Horatius zoo fchoon, maar ook t'cvens op veele plaatfen, voor mij, zoo geleerd, dat ik het bcfluin nam, om eerst voor mij zeiven eenige losfe Aantekeningen, ter verdere overweeginge op het papier te brengen ; en deze dan verder ter opheldering van dat veel betekenend Dichtftuk, ook voor anderen uitte werken. Ben en ander is dan ook reeds in zo verre volbragr, dat ik het volgende als eene Proeve durf aanbieden; die welligt dan eerst haare nuttigheid zal hebben, wanneer zij de veel verhevener denkbeelden van anderen, over die ftoffe, heeft opgewekt.
Het is bekend , dat men, behalven Vondels vertaalinge, twee Naarvolgingen van Horatius Dichtkunst, in het nederduitsch heeft, namenlijk een van A. Pels , en een van B. Huyüecoper. De voortrcfljkheid van de laatfte boven de eerfte, zal ons geenzins in twijfel doen liaan, om enkel
O 2 HU ¥•



si* PROEVE van OPHELDERINGEN
Hüydecopers naarvolginge te beezigen; na nog eerst het een en ander, raakendc den Brieffchvi;ver Horatius, en de Perfoonen aan welken hij fchreef, namelijk de Piso's, gemeld te hebben.
Niemand zal ontkeinen dat zo wel in den Proza - als Dichtkunftigen Briefftijl, voornamenlijk op drie zaaken moet gelet worden, i) Op het behandeld wordend Onderwerp. 2) Op den Perfoon die fchrijft, en 3) op de Perfoon of Perfoonen, aan welken gefchreven wordt. Mar mom tel doet zeer gepast het onderfcheid zien, (£) dat Boilf.au in acht nam, toen hij een' Brief aan zijnen Tuinman over zijn Hof, en een* ander aan den Koning, wegens deszelfs overtogt over den Rhijn fchreef: hebbende eerstgemelde Brief een zeer eenvoudigen, maar de laatfte een'geheel heldhaftige» ftijl. Behalven door de welvoeglijkheid wordt dit ook door de natuur der zaake bewezen.
Horatius Flaccus, de Dichter van dezen Brief, was een groot gunfteling van Augustus en Mecenas; als mede een vriend en reisgenoot van V1r c 1 l 1 u s; brengende , ondanks de grootfle aanbie- , dingen ter zijner bevorderinge gedaan, den meeften tijd zijnes levens, op zijne Landgoederen te Tarentnm door. Hier de hee'rlijkfte vrugten voor zijnen geest verzameld hebbende, vertoonde hij zijn meefte kragt in zijne Lierzangen, welke nog heden zoo veele voorbeelden
(*) In zijne Peètqut FrmfiiJ* Tom. IU 5**- 52>»



over HORATIUS DICHTKUNST. 213
den zijn, als 'er rot ons zijn overgekomen. In zijne Hekeldichten en Brieven, twist een edele ernst, met de üjnfte fpotternij om den voorrang; en het is in de laatfte, dat hij, in plaatfe van een gchcimfchrijver te zijn van den meefter der waereld, liever een geheimfchrijver der Dichtkunde wilde genoemd worden. Tot welk ambt hij mogelijk meer bekwaamheid dan tot het eerde, en zekerlijk meer lust had: zijnde zijn Brief over de Dichtkunst, de uitgebreidde en leerrijkde van allen, (c)
De Perfoonen, aan welken dezen Brief gefchreven wordt, waren buiten twijffel Lucius Calpurnius Piso en zijne Zoonen, van welken de Vader, in den Jaare^o, na de bouwing van Rome, te gelijk mat M. Livius Dausus Raadsheer; en daar na Stadhouder van Pamphilien wierdt, ontvangende hij, inden Jaare 743 (het derfjaar van Horatius) van Augustus bevel, om de onrusten in Tracièn te dillen ; welke aldaar, door zeker Prieder van Bacc nut, aan het hoofd van een Leger dweepzuchtigen, verwekt waren geworden, (d) Vellejus Pater-
c u-
(O Nadien het mijn oogmerk niet kondezijn, veel Tan den Dichter zclven te zeggen; moet ik hen, die met vrugt iets meer van hem willen lezen, wijzen tot de Levens eter Latijnjcht Pol. ten, in het Engelsen befchreven door den Hoogleerair L. Cru. cius; en in het Nederduitscn vertaald, door f. l* Clsbch Amjl. en Rotterd. 1745. in Quarto. bl. ISI — 24a. Qd) Dio Cass. L. 54, 4*
03



ai4 PROEVE van OPHELDERINGEN
culuï geeft, in zijne Romeinfche gefchiedenis, omtrend 40 jaaren lanter, wanneer deze Piso, in een' grijzen ouderdom, het opperbewind over Rome onder Tiberius had, het volgend getuigenis van hem. }5 'Er blonk in zijne Zeden een bewonderenswaardig , mengfel van ftrengheid en zagtmoedigheid uit: en men 5, zal niet ligt icmant vinden, die het vermaak van een ., Uil leven zoo zeer beminde, en echter tot alle de „ hem opgedragene posten beter gefchikt was: en die» „ daar hij alles op de beste wijze uitvoerde, 'er minder „ gerucht bij maakte; en zich minder de houding van een' „ man gaf, die gewigtige beezigheden heeft." (f) De oudfte Zoon van dezen Piso kan, ten tijde van Horatius, nog niet veel jaaren bereikt hebben, ten minfte niet hoogcr dan dc jonge Edellieden in Rome noodig hadden, om zich in de fchoone Wetenfchappen tc oefenen. Men vermoedt dat Horatius zijnen brief vóór het jaar 739 , in welk jaar Lucius Piso Raadsheer wierdt, gefchreyen heeft.
Dc Befchrijving van de Perfoonen , aan welken dezen Brief gefchreeven is, wordt te noodzaaklijker, wanneer men, met Wieland, uit alle de Brieven van 110Hatius opmaakt; dat geen één van dezelven eigenlijk" voor 't Algemeen gefchreven zij, maar altijd voor
ten
(e) Esje mores ejus vip;ore ac lenitnts mixtijjimos, fjf vik quemquant repcriri pojj'e, qui out otium validiut diligat. aut facilius Jufficiu negocio fcf magis quue agenda Junt, curet fint ulla cfientatione agcudi, Lib. 11. C. 08.



over HORATIUS DICHTKUNST. S15
een nf ander groot Perfonaadjen, wiens bijzondere betrekking tot den Dichter, of enkel de aanleiding tot het fchrijven, of wel den geheelen inhoud van den Brief aan de hand heeft gegeeven. Daar nu deeze vooronderftelling misfehien, over 'tgeheel genoomen, wat ver gaat; verdienen zijne bijzondere overweegingen, raakende het bijzonder oogmerk, waarom Horatius juist aan de Pi s0 's fchreef, hier aangevoerd te worden.
De jonge Piso toonde, in den loop zijner Schooloefeningen, zulk eene buitengewoone liefde voor de Dichtkunst, en zulk eenen verrengaanden lust tot het versfenmaaken te bezitten, dat de Vader daar eindelijk ongerust over werdt. Men kan van eene te groote jeukte voor de Dichtkunst geplaagd worden , zonder dat men met de vereischtc bekwaamheden van den Dichter geboren is.
Dit is maar al te dikmaals het geval bij jonge lieden, en was het mogelijk ook bij den jongen Piso. De jonge Heer behandelde de zaak niet als een Kinderfpel, ©f om de Mode te volgen, maar in volkomen ernst. De Vader, een man, uit een der aanzienlijkfte Gellachten van Rome, die onder de nieuwe Regeering, zoveel mogelijk, zijne overgeërfde glans wilde bewaaren; en die het geenzins aanftond dat zijn' Zoon aan het belagchlijke, van eene aan zijne' geboorte en beftemming zo weinig voegende drift, zoude blootgefteld worden: vondt het noodzaaklijk, hem, op de beste wijze, daar van af te trekken, flct Calpurnisch gedachte had denkelijk, zeden zijnen eerften naamvocrer Calpus, de O 4 Zoon



2i6 PROEVE van OPHELDERINGEN
Zoon van Num», geene Dichters, noch goeden, noch flegten, voordgebragt: en zou zijn Zoon dan juist de eerfte moeten wezen, die zijnen roem op eene kunst wilde grondvesten, in welke het zoo moeilijk is, om de beste Dichters te evenaaren; en in welke de ijver zonder bekwaamheden, even zo algemeen als verachtelijk is. Om niets van den kwaaden indruk te zeggen, welke het eerfte flegte Tooneelfpel, (met het welk een jonge Calpürnius, zijne intrede in de letterkundige waercld zou gedaan hebben) aan het algemeen moest geeven; hoe nadcelig kost zulk eene beuzelachtige en bclagchlijke liefhebberij hem bij Augustus zijn, die uit den jongen adel der Romeinen, geene Dichters, maar wel oppasfendc Hovelingen, cn nuttige Dienaars voor den Staat wilde optrekken? Piso beminde zekerlijk de Letterkunde; en wanneer hij dezelve al niet uit eigen beweeging bemind hadde, zo zou hij toch hierin, den gevvoonen toon van zijnen tijd hebben moeten volgen. Maat hij begeerde daarom nog niet, dat zijn Zoon 'er een handwerk van zoude maaken, even zo min, als dat hij een Koordendansfer of Luchtfpringer zoude worden; fchoon het dansfen cn buigen een gedeelte der befchaafde opvoeding uitmaakten. En, nadien hij zclv', nu en dan, ter zijner uitIpmmnge Verfen gemaakt had, was 'er hem zo veel te meer aan rrelcgen, dat de roem der Dichtkunde in zijn gedachte niet erfllijk verklaard wierde.
Ik denk dat men deze wijze van voorftelling, bij een' man als Piso zeer natuurlijk kan vooronder-
ftcl-



over HORATIUS DICHTKUNST. *i7
ftelleti; En alfchoon ook het gevaar, dat zijn Zoon zoude loopen, door het dingen naar dichterlijke laurert, niet zo gevvigtig in zijn oog geweest ware, zo was het toch rede genoeg, om zijnen Vriend Horatius over tc haaien, om dezen Jongeling eens goede denkbeelden van de Dichtkunst en haare mocijelijkheden te geeven. Piso ftond, zo als ligt te zien is, op een te goeden voet bij Horatius, dan dat hem deze een vetmaak konde weigeren, dat hem zo weinig behoefde te kosten. Een gefchrift, in het welk de voornaamfte regelen, en als 't ware de geheimen der Dichtkunfte, ontbloot lagen, fcheen het bekwaamfte middel om het bedoelde oogmerk, op eene bijzondere wijze, en van ter zijde te bereiken. Mogelijk had de jonge Calpurnius, Horatius zelv' om zulk eene Handleiding verzogt; en dus kost deze, onder den fchijn van hem tot een Dichter te willen maaken, zijn geheele redeneering zodanig aanleggen, dat hij hem (zonder te doen blijken, dat dit zijn waar oogmerk was ) daar door konde affchrikken, om ooit Dichter te worden. De wijsgeerige redeneerwijze van Horat ius, zodanig als hij die, in zijne Brieven, had aan den dag gelegd , was hier bijzonder toegefchikt. De Vrijheid om zich, zonder eene geregelde zamenhang, enkel van zijne gedachten te laaten leiden, 't welk deze zamenftelling, bovenalle andere dichtfoorren eigen is, ftond hem alle die kleine verdichtfelen en invlechtingen toe, die zrjn eigen Luin» hem aan de hand wilde geeven. Zijn hoofddoel viel daar door te minder in het oog j en hij kost dus zijne O 5 r**



■
Si8 PROEVE van OPHELDERINGEN
redenen, ook voor andere Lezers dan voor hen, aan welken zijn fchrift onmiddenlijk gericht was, belangrijk maaken. Doch voornamenlijk kreeg hij hier door eene nieuwe gelegenheid, om die Dichtertjens, wier naamen ook in zijnen tijd, en in den omtrek van Rome, reeds Legio was, onbekommerd de waarheid te zeggen; en hen,met die koelbloedige en lagchende verachting, welke zij waardig waren, te doen gevoelen, dat zij van die kunst, van welke zij zo veel kundigheden voorwendden te bezitten, de eerfte grondbeginfelen nog naauwlijks begrepen hadden.
Wanneer men deezc onderftelling over de aanleiding en het oogmerk van den Brief aan de Piso's aanneemt; dan wordt alles duidelijk, verftaanbaar en overcenkomilig met dat oogmerk: cn deze zo genaamde Dichtkunst •van Horatius, die, zo dra men wil dat het een volledig ftelfel van Dichtkunde zal zijn, een kwalijk tezamen* hangend, vlugtig, met Bijzaaken en Aanmerkingen opgepropt werk wordt — maar wanneer men het neemt voor het gene hetis, en volgens het oogmerk zijn moet, Camenlijk voor een' dichtkunftigen Brief van Horatius, in welken hij den jongen Piso, volgens eene, met deszelfs Vader gemaakte affpraak , onder het voorwendfcl van de geheimen der Dichtkunfte te ontdekken , van het bcöeffencn dier kunst tracht af te trekken — een gewigtig werk wordt; dan doet het Horatius eer aan, en verdient eene der eerfte plaatfen onder zijne Werken. " (ƒ) lk
(ƒ) Horazeji» Brief e, aus dein LaKinifchtn ubtrfezt, Th. II. II. i22— 185. Edit. Leipz, 1787,



over HORATIUS DICHTKUNST. 2i£
Ik herhaal het: dat Horatius Dichtkunst, als een fchrikbeeld voor jonge Dichters aan te voeren, cn te befchrijven, zekerlijk te fterk is: fchoon men voor het overig gedeelte dezer Vooronderlfelling, zeer veel grond in zijnen Brief kan vinden. Immers, door het opgenoemde oogmerk begrijpt men i. Waarom hij in zijne Regelen niet vollediger is ? — Het was zijn doel niet een Leerboek te fchrijven. a. waarom hij niet meer te zamenhang in zijn Ontwerp gebragt heeft? — Hij fchreef een' Brief, en had geen ander Ontwerp dan zijn Hoofddoel; dat hij nimmer uit het oog verliest. 3. Waarom zijne meefte Voorfchriften, in Waarfchouzvingen voor feilen beftaan? — De jonge Piso had die het meeste noodig. 4. Waarom die plaatfen, in welken de geheimen der Kunst wezenlijk opgefloten liggen, alleen voor Kunstkenners verftaanbaar zijn? — Horatius begeerde den jongen Piso niet tot Dichter tc vormen. En eindelijk. 5. Waarom hij de ellendige Dichters van zijnen tijd hekelt, tegen het dichterlijk Zelvbedrog, en de verleidende bekoorlijkheden der Muzen waarfchouwt; den jongen Piso de ftrengfte, en voor een beginnend Dichter, bijna onuitvoerbaare Voorwaarden en pligten oplegt? En waarom dit een en ander, omtrend de helft van zijn dichtftuk uitmaakt ? — In 't kort, alles wat hij met zijne Dichtkunst begeerde te bereiken.
Deze, tot eene inleiding dienende voorlichting, zal van dienst kunnen zijn, om Horatius reden en wendingen hier en daar op te helderen, — Om de aandacht
der



bso PROEVE van OPHELDERINGEN
derPiso's op te wekken, begint hij zijnen Brief op de Socratifche wijze: {lellende de wezenlijke feilen van alle Kunftenaars zonder genie en bekwaamheden, en die zelden een geheel kunnen maaken, met de lcvendigfte kleuren dus voor:
Indien een fchllder ven verJ!and en geest beroofd,
Op eenen paardenhah verbeeldde een menfchtnhoofd,
En maalde een lighaarn uit verfchtiden foort van leden ,
En gong dat met veel /lach van veiren overhielden,
Zo, dat het geen omboog geleek een fchoone viouw,
In eenen lompen Viseh beneden einden zou :
Zoudt gij, mijn Vrienden, u van lagchen wel onthouën,
Als u dees brabbelaar (g ) verzogt zijn /luk te aanfchouwenl
Gelooft, 6 Pizoos, dat van zulk een tafereel
In 't minfle niet verfchilt een boek, het v/elh geheel
Uit brokken zamenhangt, die naar goed oordeel rieken
En orden,, even als de droom van eenen zieken,
Waar van 't begin noch einde op 't midden voegt noch fluit.
Nadien 'er zonder Eenheid, volgens de beroemdfte Oordeelkundigen, geene fchoonheid is: en deze laatfte Vooral m een Dichtftuk gevonden moet worden ; zo zal men zich geenzins behoeven te verwonderen, dat
Ho-
(g) Broddelaar zou hier beter voegen. Huydecoper dacht aan een' kreupel Dichter: maar HojiATiug fpreekt van een' kreupci Schilder. —- Het woord Broddelaar is op beiden toepasfelijk. r



over HORATIUS DICHTKUNST. str
Horatius, terftondbij den aanvang van zijnen brief, zich over de Eenheid, en het veronachtzaamen van dezelve, uitlaat; en dus doende op het waarneemen van haare regelen aandringt. Dan, men zou tot opheldering zijner medegedeelde misflagen kunnen vraagen: wat is de Eenheid in een te zamengefteld werk, zo wel van Natuur als Kunst? En dan zal Ra ml er dit, op de volgende wijze, beandwoorden: „ In een natuurlijk „ Ligchaam is Eenheid, wanneer alle zijne deelen op „ het natuurlijkfte met elkander vereenigd, en van de „ deelen van alle andere Ligchaamen afgezonderd zijn, „ En deze deelen zijn op het natuurlijkfte met elkander „ vereenigd, wanneer zij tot de volkomenheid en be„ houd van het geheel, zich zamen verbinden, en el„ kander onderfieunen. " (£) Is dit niet het zelfde, als wanneermenzegt: befchouwt des menfchen ligchaam, en het zal u een volledig denkbeeld van de vereischte Eenheid eener dichtkunftige naarvolging geeven? — Alle onze ledemaaten zijn van andere ligchaamen geheel afgefcheiden, en evenwel zo nauw met elkander vereenigd, dat zij een volkomen geheel uitmaaken. Befchouwt alle de deelen en raderen van een uurwerk, ieder eens op zich zeiven, als bijzondere leden, en dan weder met elkander vereenigd; en gij zult daar ras eene Eenheid van verfchillendc dingen in aantreffen. Iets dat men in eene Tafel, met bijzondere Voorwerpen beladen, die
niets
(/i) RAMt!8i JBattcux, Th, Ul.il.



PROEVE van OPHELDERINGEN
niets met elkander, noch met de Tafel zelf, gemeen hebben, geheel zal misfen. Zoveel onderfcheid is 'er tusfehen Werken die met oogmerk, of naar een vastgefteld doel gemaakt worden, en tusfehen die genen, die maar toevallig te zamen gefield, of gekomen zijn.
Dit grondbcginfel volgende, zal een Dichterlijk Geheel, ook uit zulke deelen gevormd moeten worden, welken zich niet alleen te zamen verdragen, maar die het geheel onderfteunen , hetzelve houding en leven geeven, en op een gemeenfchaplijk oogmerk doelen. Dit oogmerk ftaat aan den Dichter zelv , en wordt niet zelden door hem aangekondigd, vooral wanneer hij een lang ftuk, gelijk een Helden- of Leerdicht, der wacreld tracht mede te deelen, in welk dit aangekondigd doel dan als een leidraad dient, die alle de deelen van liergedicht tot zich trekt; hen met elkander verecnigt, en alles op een éénig Onderwerp, een Geheel doet uitloopen. Men hoore Homerus zijne Iliade aanheffen, met de woorden: Zang/Ier! zing de gramfehap van Achilles: men volge dit aangekondigd oogmerk het geheele dichtftuk door, en men zal het gefielde, wegens de éénheid van onderwerp, in de gevolgen van A c h ilI,es gramfehap, bewaarheid vinden, )
Daar het denkbeeld van Vcrfcheidenheid, volgens het gewoone gevoelen, regt tegen dat van Eenheid fchijnt
over
(i) Macquet Proeve van Dishtküniige Lttteroefenivgeu. D. I. bl. 172.



over HORATIUS DICHTKUNST. 225
over te (taan , fchoon beide wezenlijk vermaagfchapt zijn, als kunnende 'er geen fchoon, buiten hunne vereeniging, aangetroffen worden; zo behoort men hier het gewoon begrip te gemoete te komen, door eene korte yerklaaring te geeven, van hetgeen men eene Eenheid in Verfcheidenheid noemt, nadien deze verklaaring te gelijk eenige ftruifcelblokken wechruimt, die men op onzen verderen weg zou kunnen ontmoeten. Het onderfcheid, zo wel als het verband van gemelde liigenfchappen der fchoonheid, laaten zich, doorliet volgend eenigzins veranderd voorbeeld van Menbblszoon (A) best verklaaren. Wanneer men naauvvkeurig een' vrugiboom befchouwt, en let op de takkes, welken zich ia eene cirkelronde orde verheffen; op de kroon, die zich in het midden ftout voordoet; op de bladen, de knoppen, de blöezems, en op meer andere bijzonderheden van dien boom, dan ziet men verfcheidenbeden die het hart verrukken: maar zo dra men alle die bijzondere voorwerpen, die ftarn, takken, bladen, knoppen, blöezems, enz. enkel als leden van dien boom befchouwt: wanneer men nagaat, hoe zij alle, met en tot elkander in verband ftaan; en tot een algemeen oogmerk dienen, namenlijk om den boom te vormen, te voeden, te verforen, enz. dan heeft men in alle die bijzonderheden ook eene Eenheid ontdekt, en alles loopt dan zamen,
om
O) In den Vden Brief, voorkomende in zijne Wijsgierige Verhandelingen^ Brieven en Gefprekkent D. II. tl, 20.-



224 PROEVE van OPHELDERINGEN
om de fchoonheid van den boom nog meer te bewonderen.
Zo algemeen deze over een (lemming van Verscheidenheiden tot een eenig oogmerk: of, zo men gemeenlijk zegt ; deze Eenheid in Verfcheidenheid, als het ware kenmerk der Schoonheid, bij de meeste Kunstrichters is aangenomen, zo bijzonder moeten de volgende gegronde Bedenkingen van den geöefenden Lord Kaimes anderen voorkomen, wanneer hij zegt: „ Deze „ Bepaaling der Schoonheid, ten opzichte van defchoon„ beid in 't algemeen, is verre af van juist te zijn, hoe „ naauwkeurig zij ook met den aart van deze en gene „ fchoonheden fchijnt te ftrooken. De Verfcheiden„ beid heeft geen deel aan de fchoonheid eener zedelij„ kedaad, of aaneen wiskunstig betoog: en de fchoo„ ne voorwerpen van het gezicht, die weinig of geen „verfcheidenheid hebben, zijn ontelbaar. Een Bal, „ de eenvoudigfte van alle gedaanten, is de fchoonfte „ van allen; en het vierkant is fchooner dan het Tra„ pezium of den Veelhoek, fchoon het minder verfchei„ denheid in zijne deelen heeft. De voorgaande Be„ paaling is alleen maar toepasfclijk op zekere vooiwer„ pen in een Groep, of die in een verfchiet op elkan„ der volgen ,• bij welken eene gepaste mengeling van het Eenvoudige en Verfcheidcne, altoos aangenaam „ is, indien de eukelde voorwerpen, op zich zeiven „ befchouwd, maar eenigzins fchoon zijn. Bij leelijke voorwerpen geeft de Eenheid in Verfcheidenheden ons geen Vermaak. Doch deze omftandighcid is, in
ds



over HORATIUS DICHTKUNST. 2^
de Bepaaling geheel weggelaaten : en waarlijk de min-
fte overweeging, zou de onvolmaaktheid dier bepaa„ lmg duidelijk hebben doen opmerken (/)."
Eens algemeen aangenomene Gevoelens te bedtijden, heeft veel in, en maakt de overtuiging moeilijk, Dit ook heeft men, in het zo even medegedeeld bijzondere, van dezen Engelschman gezien, fchoon men zijne bezwaaren, op verre na niet heeft weggenomen. Zelfs de bekwaame Riedel heeft de gegronde Bedenkingen van Home, die hij meer vernuftig dan wijsgeerig befirijdt, nog niet opgelost in zijne Aanmerkingen, door welke hij den Lord, als mogelijk wederlegd zijnde, te boek ftelt. „ Eene zedelijke daad (zegt hij) kan zonder „ verfcheidenheid der gevoelens, beweegredenen, oog„ merken, drijfveêren, gevolgen, enz. niet fchoon „ zijn. Een wiskundig theorema is, als zoodanig, niet „ fchoon. In alle fchoone Voorwerpen voor het ge„ zicht, is verfcheidenheid, mengeling en breeking
der lichtftraalen, die in een beeld te famen loopen, „ en daardoor fchoon worden. De Bal is de eenvou„ digfte gedaante van allen, maar ik voeg 'er bij, ook „ t'evens die, waarin de mecfie verfcheidenheid is. „ Veele kleine regte lijnen, dat is verfcheidenheid, loo„ pen in de rondte te famen , en dat is eenheid. Van 5, hier de aanmerking van HoGAitxaovcr de fchoonheid
(/5 Zie H. Hom Elemtnts of Criticism. Ftl. I. Ch. IX, p. 321, 3-2. De vierde Druk. Etlcnlurg 1759.
P



226 PROEVE van OPHELDERINGEN
„ hcid der Spiraallink. Indien het Vierkant fchooner „ is dan het Trapezium, dan wordt dit veroorzaakt „ door de grootcre eenheid, en niet door de mindere „ verfcheidenheid. De bijgebragte befchrijving («) „ past derhalven zeer wel op alle fcboonbeden, en niet „ alleen op zekere voorwerpen in een Groep, of die op „ elkander volgen, bij welken eene gepaste mengeling „ van het eene en verfcheidene altoos aangenaam is." (« ) De Heer Bilderdijk, opzettelijk over de Schoonheid handelende (o), heeft dc gemelde gevoelens van Riedel en Lord Kaimes beoordeeld; houdende de voorwerpen, op welken de laatfte zich beriep, voor te veel zamen gefield, om de gevolgen te wettigen, welke hij 'er uit af wilde leiden. (/;) Het kan zijn, dat de Lord te veel heeft willen bewijzen ; maar R i edel heeft ook waarlijk te weinig wederlegt, om de tocpasfing van zijne bepaaling, op alle fchoonheden, te wettigen. Immers, hij heeft geen enkel woord gezegd , ten opzichte der leelijke voorwerpen; van welken Home wilde bewijzen, dzz 'er zoo wel eene Eenheid in
Ver-
( m ) Ik lees hier liever bepmtling. Dc Engelfche Schrijver zegt definition.
Qn) Riedel en van ALïhens Theorie der Schotnc Kunflen en Wetenfchappen D. I bl. 53 54. in den Noot.
(t ) Zie Werken van dc M arufchnppij der Nederlandjche Letterkunde. D. VI. in de Vierde Bijlage tot zijne uitmuntende Verhandeling over het verband, dat de Dichtkunst en Welfpreekenheid met de IVtjsbegeerte hebben.
(p) Zie gemelde Werk bl, 118. (* ) De boven aangehaalde wederlegging, die de Meer Bilderdtjk, als gedachten vandea Heer van Alphen, opgeeft is van Ribbel.



over HORATIUS DICHTKUNST, 227
Verfcheidenheid, bij plaats heeft, als bij de fchoone Voorwerpen. En dit is waarlijk geen klein verzuim: want wanneer de bepaaling of het begrip eener zaake zó gefield is, dat men 'er geheel ongedwongen, en volkomen het tegendeel van kan afleiden : dan zal men niet kunnen ontkennen, dat die bcpaaling (op zijn zagtst gefproken) gebreklijk is. En dit geval heeft juist in eenige der wederlegdc voorbeelden van Riedel plaats.'
Alles wat hij van de verfcheidenheid der gevoelens, beweegredenen , oogmerken, drijfvcèren cn gevolgen eener fchoone zedelijke daad zegt, kan ook op eene leelijke, onzedelijke daad toegepast worden. Of heeft de laagfte en affchuwclijklle ondeugd, niet zo wel verfcheidenheid van gevoelens, beweegredenen, oogmerken, drijf veêrcn en gevolgen, als de verhevenfte deugd?— En, zou men zelfs uit de dagelijkfche ondervinding en gefchiedenisfen niet kunnen bewijzen, dat menige kwaade daad, volgens een veel geregelder Plan, uitgevoerd wordt, dan veele goede daaden ? — Heeft 'er bij de leelijke voorwerpen, die ons voor 'tgezicht komen, niet even zo veel verfcheidenheid, mengeling en breeking van liebtflraaien plaats, als bij de fchoone Voorwerpen? — Is 'er in de flegtfte Tafreelen, niet even zo veel, indien niet meer, verfcheidenheid, mengeling en breeking der f raaien, als in de grootftc meefterftukken, der Rubbepjse n, van Dijken of andere beroemde Schilders? — Ja, daar onder honderd menfchen 'er geen tien zijn, die de aschgraauwe kleur voor fchoon ponden; terwijl 'er misfehien aaauvvlijks e'c'n onder de honderd P a is,



228 PROEVE van OPHELDERINGEN
is, die de roozenkleur voor niet fchoon houdt: en dasr Riedel onderftelt, dat verfcheidenheid, de Mengeling en breeking der flraalen, de fchoonheid van de laatfte bewerken; zo mag Home immers, met voegzaamheid vraagen, wie dan de leelijkheid der eerstgemelde kleur veroorzaaken? En zou men, in dat geval, 'erniet op moeten antwoorden : ook de mengeling en breeking der lichtflraalen : terwijl echter zulk een antwoord gegronde redenen zoude opleveren, om te onderftellen: dat fchoonheid en leelijkheid beide één en dezelfde bron hebben ?
Wanneer, volgens de wederlegging van Riedel, een Bal daarom alleen fchoon is, omdat 'er veele kleine regte lijnen in de r-ondte te zamen hopen, dan kan mcQ immers tegenwerpen, dat, volgens die zelfde grondftelling, een Appel nog veel fchooner zou moeten zijn, dan een Bal; want deze is niet alleen aan twee zijden diep ingedrukt, maar heeft ook hier en daar, op haare oppervlakte, kleine heuveltjens, uit welken nog meer kleine regte lijnen in de rondte te zamen hopen. En hoeveel Voorbeelden zou men hier oog kunnen bijvoegen! (q).
Zelfs de magtfpreukvan Riedel, dat zvavoiskunflig theorema, als theorema, befchouwd zijnde, niet fchoon is, lijdt al te veel tcgenfpraak, omgegrondt tc mogen heeten. Het kan zijn, dat ik te gunftig over de Wiskunde denk: dat ik de ftrenghéid haarer betooging ( die fommigen dor en droog noemen , omdat zij' geene uitweidinge
toe-
(q) Vergelijk hier mede J. C, Kümic, Fhihfophie d:r Sektnen Munstc, bl*. 3<j—3*»



ovr.fc HORATIUS DICHTKUNST. 229
toelaat) in een te bevallig licht befchouwc: dan dit kan mij niet doen aarfekn, om het fchoone van een Wiskundig theorema, in de volgende Voorbeelden, te^en Rubels uitfpraake, aan te toonen, en te bewijzen.
Onder de Propofttien van F,uclides (r), raakende de eigenfehappen van den Cirkel, is een Theorema, 't welk duidelijk doet zien : dat de Regthoek, welke door
een figuur, welke de breedte van AE, en de lengte van BE heeft, altijd zo groot is, als een figuur, wiens lengte en breedte gelijk is; zijnde beiden aan de lijn CE geëvenredigt. Dit Theorema'is wezenlijk, zelfs volgens de Theorie van Riedel, fchoon, want het heeft eene Eenheid; en, tegen het gevoelen van LordKAiMEs aan, zeer veel Verfcheidenheid. Hoe dikmaals men de loodlijn CD ook van plaatfe verandert; op hoe veel verfchillende wijzen men dezelve, door de oneindige menigte van punten E, in de lijn AB doe nedervallen;
de
f>) Boek Hf. Prop. 35. Zie ook Simpsons Elmints of Ceomet rij , Book III. Theorem. 21. of S t f. e hs tr a's Groidieginfeleii der Mt'etkunst, B. lil, Prof. 23. de ifte Üemmjlratie.
I' 3
de twee deelen (AE en EB) van de middellyn ( AB ) gevormd wordt: [ namenlijk de lengte AE vermenigvuldigd met de lengte BE] altijd gelijk is aan het Vierkant van de halve loodlijn C E Dat is te zeggen: dat



*S0 PROEVE tan OPHELDERINGEN
de uitkomst van beiden is altijd hetzelfde; en het vierkant van de halve loodlijn CD blijft toch altoos gelijk aan den Regthoek AE x EB. En deze verfcheidenheid wordt telkens, door den omgaanden Cirkel, tot eene eenheid gebragtj zo dat ons oog nu met vermaak eene figuur befchouwt, in welke zo veel denkbeelden opgeiloten liggen; en die ons duidelijk doet zien, hoe en waarom het Vierkant altoos te gelijk met den Regthoek verandert, en waarom zij elkander altijd gelijk blijven.
De fchoonheid van een Wiskundig Theorema, dus, tegen het gevoelen van Riedel daar gefield hebbende; zal men'er nu ook, volgens zijn eigen Leerftelfel, en tegen Home, uit moeten bewijzen , dat het wezenlijk eene Verfcheidenheid in de Eenheid is , die dit Theorema fchoon doet worden. Hiervan zal men geheel overtuigd zijn, wanneer men bet voorgaande met een ander denkbeeld vergelijkt, dat 'er uit voordvloeit, cn in den grond befchouwd zijnde, hetzelfde is. Diö zelfde PropofitU van Euclides toont aan: dat de
Regthoeken van twee elkar.der doorfnijdende lijnen, zo als AE vermenigvuldigd met EB, en CEvermenigvtiidigd met ED , altoos aan elkander gelijk zijn. Niemand zal ontkennen, dat deze lecrftel-
ling neg veel fchooner dan de eerfte is; echter zijn beiden



over HORATIUS DICHTKUNST. 231
den daarin alleen maar onderfcbeiden, dat de laatfte nog meer verfcheidenheid dan de eerfte, en toch dezelfde eenheid bezit. Immers hier zijn beide lijnen voor eerst van eene onbepaalde grootte; ten tweede zo kunnen de deelen van de eene lijn CD, die in het voorgaande Theorema alle gelijk waren, in dit eene evenredigheid of Proportie naar goedvinden hebben: en ten derden, zo kunnen de hoeken, om het punt van doorfnijding E tot in het oneindige verfchillen. Het is derhalven voor ons oog bewezen, dat eene grootere Verfcheidenheid, bij een zelfde Eenheid gevoegd, een Theorema, een hooger graad van fchoonheid doet verkrijgen.
Indien men derhalven, dit laatfte Voorftel nog algemeener kan maaken, dat is, 'er nog meer Verfcheidenheden aan kan gceven, dan zai het nog meer in fchoonheid aanneemen. En dit zal men in het volgend Theorema ontdekken.
De Regthoeken op beide deelen der lijnen, welke elkander in zeker punt doorfnijden, ftaan tot elkander altoos in eene gelijke evenredigheid. Dat is AE vermenigvuldigt met EB, ftaat beftendig in een zelfde be¬
trekking tot CE vermenigvuldigd met ED. Dat dit Theorema nog fchooner dan het voorgaande is, ziet ie-
P 4 der,



s^a PROEVE van OPHELDERINGEN
der, die de meerdere algemeenheid, of de verfcheidenheid in de plaatfingen, 'er in ontdekt: zijnde hetzelve toepasfelijk op alle kegelfneden: de Regthoeken mogen dan zijn, zo men wil. Deze meer uitgebreidde vrijheid geeft eene ongemeene verfcheidenheid aan dit Theore. ma, zo dat men 'er eene oneindige menigte van eenvoudige kegelfneden (Parabolae), wasfende kegelfneden ( Hijperbolae), en Eironden of Ellipfen in kan ontdekken: zijnde deszelfs eenheid echter altijd volkomen, nadien deze ontzagchclijke menigte van kromme lijnen, onder een zelfde Ontwerp begrepen is. (s)
Zo veel achte ik noodig om te bewijzen; dat een Wiskunstig Theorema, als zodanig , fchoon kan zijn : dat het, volgens dc algemeen aangenomene regelen der fchoonheid getoetst zijnde, zelfs in fchoonheid kan groeijen, naar maate 'er eene meerdere Verfcheidenheid in de Eenheid bij plaatfe vindt , die Lord K ai mes 'er aan ontkent; dat zulk een Theorema dus overeenkomt met eene Gelijkenis, die hoe langer hoe fchooner wordt, naar maate de daarin voorkomende zaaken, ter betere fchildermg van de vergeleekene zaak kunnen dienen. Zo dat wij de volgende redea van 13lair niet ongegrond kunnen houden. ,, Wij fpreeken in het ge-
meene leven van eenen fchoonen Boom, of eene fchooi, ne Bloem; van een fchoon Gedicht; van een fchoon
„ Ka-
(■!■) Vergelijk Sulsers Vermisihte Phikfofiifche Schriften, T. I. Zeit. 35,



over. HORATIUS DICHTKUNST, 23*
„ Karakter '; en niet zelden van een fchoon Voorfltl in „ de Wiskunst." (t)
Thans moeten wij nog iets melden , raakende de Spiraal of Slaugenlijn, omdat Riedel die mede onder de andere getuigen, ter bevestiging van zijn gevoelen, ' tegen Lord Kaimes aanvoert.
De Slangen - of Golflijn, veeltijds door de letter S \Terbeeldt, is wezenlijk fchoon, en is niet minder door den Heere B i l d k r d ij k befchreeven ( u ). Wel verre van haare fchoonheid met Riedel, zo maar daadlijk uit de Eenheid en Verfcheidenheid op te maaken, wijst hij eene betere bron aan, welke ook alleen de zuivere is, namenlijk, de overeenkomst van die lijn, met de lijnen welke door de natuurlijke beweeging gemaakt worden. „ De Kunstenaar (zegt hij) gebruikt „ haar tot al wat beweeging vertooncn moet: tot alles „ wat door luchtigheid moet behaagen. Zij is, vol„ gens haaren aart, gefchikt om een denkbeeld van ,, fnelheid te verwekken, waardoor zij haare kragt oe-
fent in de Schilderkunst, in welke het vertoonen van
de beweeging, het toppunt der kunst is." — Mogelijk is de grond haarer fchoonheid meest gelegen, in de volgende fcherpzinnige opmerking van den Hooglecraar Tjedemans.
„ Het
(t ) R l11r > Lesfin over de Redekunst en fraaije Wetenfchappen. D. I. bz. 127.
O) In de reeds aangehaalde Verhandeling, de Vide Bijlage, Zie ook Blaiu, D. i. blz. 133- enz«
P s



23* PROEVE van OPHELDERINGEN
„ Het zien is een foort van voelen: want even al* „ men bij het betasten, de toppen der vingeren langs „ de voorwerpen heen beweegt; zo beweegt men ook „ bij het zien, de as van het oog langs de buitenlijn
van het voorwerp heen. En even als het onaange-
naam voor het gevoel is, zich langs eene hobbelige „ vlakte op en neder te beweegen; verveelend op eene „ platte en geheel evene vlakte te reiden; maar aange, naam, langs eene zagtc golving heen gevoerd te wor„ den; zo moet het ook vuor het oog onaangenaam
zijn, zeer oneven cn hobbelige lijnen te zien: het „ moet ons verveelen, geheel regte lijnen te befchou„ wen; maar aangenaam zijn, wanneer ons oog golfach»
tige lijnen gewaar wordt."
„ Daar nu de enkelde deelen eener te hobbelige lijn, „ niet zo wel te zamen zijn verbonden, dat dc voor„ gaande beweeging altoos in dc volgende kan gemaa„ tigd worden ; daar de deelen van een geheel regte „ lijn, altijd dezelfde beweeging veroorzaaken; en ein„ dclijk, daar dc deelen der öangenlijn, verfchillende,
maar op het naanwst te zamen vereenigde beweegin„ gen verwekken ; zo ziet men waarom, volgens de „ vooren aangevoerde Regelen, de beide eerfte befchou„ wingen niet aangenaam zijn; maar de laatfte alleen
aangenaam wezen moet." {v)
Hoe
("j) jlpkorimeA über d<"e Empfindnisfe: in het Duitscïi Mvfeim voor Ditenber 1777. Art. XI, en XÜ. blz. 507,



over HORATIUS DICHTKUNST. 235
Hoe fcherpzinnig en gegrond deze opmerking ook wezen moge, komt het mij echter noodzaaklijk voor, dat men, in foortgelijke gevallen, een onderfcheid tusfehen het aangenaame en fchoone maake: wier verfchil ik reeds, op eene andere plaatfe, heb aangetekend {zo").
Deze uitbreiding over de Eenheid en Verfcheidenheid , meende ik verfchuldigd te zijn, aan het gewigt der Stellingen van Lord Kaimes; aan de vernuftige, fchoon mingegronde wederleggingen van Riedel, aan den roem der Wiskunde; aan de duidelijkheid voor het vervolg; en aan het gewigtig grondbeginfel zelve, door Horatius, in het begin van zijnen Brief, voorgedraagen.
Ik weet wel, want bet komt toch doorgaans hier op uit, Dat fchilder en poëet, tzvee naauwverknochte vrinden: De vrijheid hebben van zich alles te onderwinden. Ik weet het, zeg ik; en begeer, in 't geene ik doe, Die vrijheid veor mij zelf, en flaaze ook andreu toe: Doch niet dat lammeren met wreede tijgers paaren , Een roos groetje uit den fneeuw, of vlammen uit de baar en.
Dc tegenwerping, welke Horatius hier zich zeiven maakt, namenlijk, of het den Dichter en Schilder niet vrij Haat, alles te waagen; moest hij van een nieuw-
ling
{ w ) In mijne Verhandeling over het Verband tusfehen de DitiÊen Schilderkunstige Kaai volging, hiervoor, blz. soo.



3Ö2 PROEVE van OPHELDERINGEN
hhg in de Dichtkunst, zo als de jong: Piso was, zeker verwagten. Zodanige Lieden toch waagen alles; alle foorten van Gedichten worden door hen beproefd; wcihalven Hor atius die tegenwerping zodanigbeandwöörd, dat het door hem gekozen beeld, de waarheid zijner regelen nog meer bevestigd en zigtbaar doet worden. —> D.m, wanneer men zijne oorfpronglijke Vcrfeu,
Sed non, ut placidis coëant immitia: non ut Serpent es avibus geminentur, tigribus agni.
met de vertolking van Huydecoper vergelijkt, dan vindt men bij den laatften een Vers, dat men bij den eerften, te vergeefs zal zoeken. Het invullen van regelen wordt zekerlijk wel eens noodzaaklijk, in ftukken van dien aart: maar hoe fterk valt het Contrast af, dat in dien ingevulden Regel van IJuvdecopek ligt op gefloten:
Een roos groei je uit den fueeuw, of vlammen uit de buur en.
tegen hét contrast, dat in het voorgaande Vers, naar Horatius gevonden wordt! zouden 'er, bij voorb. geen vlammen uit dc baaren kunnen voortkomen ?
Men vindt gemeenlijk in een werk, dat in 't begin Zich deftig voordoet, grootsch van ivoorden en van zin, Een kakelbonten lap, die vinnig af zal feeken:
liet



over HORATIUS DICHTKUNST. 23/
Het zij 't den dichter histe uitvoeriglijk te fpreeken Van 't Aricijnfche woud, of't outer van Waan; Het zij de regenboeg of Rhijn hem boude flaan In 't midden van zijn Vaart; het zij hij niet kan fcbeidea Van eene frisfche beek, die de aangenaame weiden (pas ? Befproeit en vruchtbaar maakt. Maar komt zulks hier te Misfehien kunt ge een Cypres, als of hij levend was, Naarbeotfen: zoudt ge dien ook in uw /luk doen praaien. Als gij ons te eenger tijd een fchipbreuk af'moest maaien* Wat is dit, dat ge ons vormt, bij 't draaijen van het rad, Een lompen pot, daar ge ons beloofde een deftig vat ? In 't kort, het zij 't u luste, in'tlang of kort te fchrijven, Laat al wat gij begint, een en eenvoudig blijven.
Om Horatius gezegden, wegens het plaatfen vaa een Cypres, in het Tafreel van een Schipbreuk, beter te verftaan, zal de volgende aanmerking van Wieland veel kunnen toebrengen. Lieden die fchipbreuk ge-
leden hadden, pleegenden Tafelken, op het welk ,, hun ongeluk gefchilderd was , in den Tempel vaa „ Nepmtunis te plaatfen, of gingen met zulk een ,, Tafreel op hun fchouder rond , om den aanfehouwer „ tot medelijden en mildaadigheid te beweegen. Een
oud Schrijver zegt, dat Horatius hier op een „ grieksch fpreekwoord doelt, tot het welk een fchil„ der van die natie aanleiding gaf, welke zich in 't bij,, zonder toegelegd had, om fchoone Cypresfenboomen „ te fchilderen: en wanneer eens een arme fchipbreuke„ ling, een Tafelken, tot het gemelde gebruik, bij hem
be-



a3S PROEVE van OPHELDERINGEN
„ beitelde, vraagde: moet ik 'er u ook geen Cyprcsfen „ op fchilderen. (x) " — Dit geheele denkbeeld heeft bij Huydecopër veel verboren. De verft»
Et fortasje cupresfum Seis fimulare: qaid hoe, Ji fraclis tnatat exfpes Navibus, are dato qui pinghur?
zouden mogelijk dus beter, fchoon in onrijm, gevolgd zijn. „ Mogelijk kunt gij zeer natuurlijk een Cy„ pres fchilderen, maar wat nut zal hij óilt doen,
waar de arme man voor zijn geld wil gefcbüderd zijn, „ even zo als hij uit het verbrijzeld fchip, hulpeloos „ op de golven drijft. "?
Alle de tot hier toe medegedeelde Vcrfen, gaan nog over de Eenheid, wordende dat Onderwerp, met het alles, van dien aart, bevattend vers beflotcn:
Laat al zvat gij begint, een en eenvoudig blijven.
gevoeglijk kan men dus nu, naar aanleiding van die ve?» fen, even zo de eenheid in de bijzondere deelen van een werk aantoonen, als wij de eenheid van Onderwerp gedaan hebben.
In de deelen heeft meH r ) eene natuurlijke Eenheid, welke niet toeftaat, dat eenige leden van een ander
lig*
[x) Iltrazens Brief e. Th. II. tl. 244,



over HORATIUS DICHTKUNST. 239
ligchaam, met leden van het gekozene vermengd worden. Een Menfchenhoofd en een Paardcnhals mogen niet met elkander verwisfeld worden: zulk eene verwisfeling neemt de Eenheid weg: nadien een Mensch en een Paard, niet tot eenerlei foort behooren. Het onnatuurlijke van zulk eene verbinding, of van zodanig een Tafreel, valt aanftonds in 'toog: het heeft wel verfcheidenheid, maar geene overeenllemming, welke toch beide gepaard moeten gaan.
Veel beter zal ons oog te vreeden zijn, wanneer het, in een aangenaam gewest, Bergen en Dalen; Bosfchen en Weilanden; Beeken en Duinen; beurtelings ziet afwisfelen. En geen wonder! Hier vertoont zich wel eene verwarrende verfcheidenheid, zonder in 't oog vallende Eenheid, maar alles verbeeldt de bevallige natuur, en is om die reden aangenaam. Het verfchillend gezang der Vogelen, het blaeten en loeijen van verfcheidene Kudden, het bruisfchen van een vér af zijnde Zee, en het murmelen van een nabij vlietend Beekjen, dringen alle te gelijk in onze ooren, en wij vinden vermaak in die onharmonisch Landconfert (y). Maar dit is weêr een uitwerkfel der Verfcheidenheid.*
De 2de Eenheid der deelen is die van het Voorwerp. Deze Eenheid verlaat men, wanneer men zich met Bijzaaken ophoudt, en het Ou ter van Diaan, Bosfchen, Regenboogen, en Vader Rhiju, opzijn kruik liggende, fchildert; daar men bij het voorwerp moest blijven.
De
O) Vergelijk Köwig Phiitfophitderfthome Kunjten, li. 195.



24o PROEVE van OPHELDERINGEN
De 3de dier Eenheden is die van evenredigheid of betrekking. Deze mist men, wanneer men, in plaatfè van een deftig Vaaz , een lompen Pot voor den dag brengt, of Bergen wil baaren, doch maar kleine Heuveltjens ten voorfchijn brengt. En eindelijk hebben wij
Ten 4de de Eenheid van uitvoering. Door het eene gedeelte van een fchilderftuk in zijn koloriet te brengen; maar het anderdeel, enkel bij dc tekening te laaten berusten, zou men geheel niet aan de kunst voldoen, welke een geheel vordert. Een Dichter, die het laatfte Bedrijf van zijn Tooneelfpel in onrijm fchreef, daar de andere Bedrijven in Verfen waren , zou hier mede gelijk ltaan, en niet minder, dan gemelde Schilder, zijn doel misfen.
Van de Eenheid gaat Horatius tot de verfcheidenheid over, wier misbruik hij dus befchrijft.
Der iichtrtn grootfte doel, 6 Vader, en ö Jeugd Ben Vader waardig, wordt misleid door fchijn van deugd, 'k Tracht kort te wezen, en 'k word duister: die 't verzachten Houdt voor de grootfte kunst, mist zenuwen en krachten : Die grootsch wil -weezen, zwelt: dees zoekt uit laagheid lof, Hij vreest de hoogte, en kruipt gelijk een worm in 't ftoft: Geene, om een jimple zaak verwonderlijk te fleren, Maalt visfehen in 't geboomte, en in het water, dieren. Dus doet de vreeze van een misjlag te begaan, Wanneer de kunst gebreekt, tot andren ever/laan.
Een andere misflag, die jonge Dichters zonder genie
be-



otir HORATIUS DICHTKUNST. 241
begaan, vindt men in voorenftaande Verfen. Men wil kort zijn , en men wordt duister. Om geen harde Verfen aan de waereld Dptedringen, maakt men 'er, die als water vloeijen, maar ook even zo weinig kragt bezitten. Om niet te kruipen vliegt men in de wolken. Men maakt veel gebrom om verheven te zijn; en men zegt onverftaanbare zaaken, ons toch maar wat nieuws te zeggen. Om eene eenvoudige ftof veel verfcheidenheid te verfchaffen , brengt men Walvisfchen in het Bosch, en Landdieren in het Water. Deze heeft opgemerkt , dat zekere trekken, eene groote werking op het hart van den Lezer doen; en nu meent hij, om nog meerder werking te veroorzaaken, dat het genoeg is, dat hij die Dojis verdubbeld, verdriedubbeld, enz. Op deze wijze flaat men, wanneer men "de kunst niet verftaat, tot de verregaandfte buitenfpoorigheden over; en om de eenkleurigheid van het Laken te verbeteren maakt men 'er een Harlekijnspaken van, wiens kakelbonte lappen, met het kakelbont verftand van den maaker, volkomen overeenftemmen.
Dezelfde misflag, om te veel verfcheidenheid in een Onderwerp te brengen, heeft Boileau aartig, in dc volgende Verfen, befchreven.
Een fchrijver die te veel zijn voorwerp gade flaat, Heeft alles uitgeput eer bij zijn floff' verlaat. Ziet bij een fchoon Paleis, hij zal den Gevel maaien. Voorts wandelt hij met mij van de eene in dc andre zaaien. Hief is een Gang3 een Stoep; daar toont zich 't Middelperk;
°. JVaa



24a PROEVE van OPHELDERINGEN
Wat verder etn Balken met goud Pilasterwerk^
Hij telt in het Gewelfde Ronden en Ovaalen.
't Zijn overal Festons, en rondom Astragaalen.
'k Zoek twintig Bladen vér, naar 'c eind van dezeftojf,
En naauwlijks raak ik vrij, dtor 't midden van den Hof.
Den fchr aaien overvloed dier Dichtren moet gij mijden ,
En nooit een beuzeling in uw befchrijving lijden.
Alle overtolligheid is walgchelijk en laf:
De reeds verzaade Geest keurt haar onmidlijk af.
Wiegeen bepaaling kent, wist nimmer wel tefchrijven. (z)
Zie daar, eenige gedachten aangevoerd, over de Eenheid en Verfcheidenheid, volgens den leidraad van H oratius. Uit dezelve is, dunkt mij, blijkbaar, dar, indien een kunstenaar, zonder toereikenden voorraad van verfcheidenheden werkt, hij dan een mager, droog en langwijlig ftuk zal leveren,dat, volgens Gellerts Fabel, fpooken kan verdrijven, of voor Opium in de Apotheken verkogt kan worden. Dat, indien hij zijn voorraad van verfcheidenheden, niet behoorlijk gefrteerd en gerangfehikt heef:, 'er dan een Broddelaars ftuk, in plaatfe van een deftig werk, uit zijne handen ten voorfchijn komt, tegen welke beide uiterften Horatius met reden ijvert: waar bij men nog voegen kan.
Een
(z) De Dichtkunst van B o il iau, Tgrtaaid door A. Gobel's. Zzng I. vs. 4Si—04.



over HORATIUS DICHTKUNST.
Een beeldengieter heeft in menigte van jaaren, Misfehien geleerd zeer wel de nagels en de hairen Te bootfen van een mensch, maar vindt zich in het en§ V?rlegen, om dat hem de kunst niet is bekend, Van de andre leden ook hunne eigenfchap te geeven, En 't ganfche ligchaam zaam te voegen naar het leven* Als ik iets dichten wilde, ik waar zoo no gelijk Aan dezen kreuplen baas, als dat met door de wijk' Mij, om mijn fchceven neus, zou met den vinger wij zen ^ Al moest men mijn zwart hair, en mijn bruine oogenprijzen.
Een Geheel te leeren maaken, dat met zijne Deelen volkomen overeenftemt, was derhalven het groote doel van Horatius, in de afgefchrevene verfen voorgedragen. Daar mij deze rijk genoeg voorkwamen, om •als Tekst, voor eene Proeve van Ophelderingen, over Zijne Dichtkunst te dienen; zal ik dezelve hier eindigen, met de volgende Verfen van Boileau, over dezelfde ftoffe:
De zaaken moeten fleeds geplaatst zijn naar hun aart. 't Begin moet aan het einde en midden zijn gepaard: De kunst most haaren rol, in 't Zamenflel zo fpeelen, Dat een geheel zich vorme, uit de onderfcheiden deelen.
G. Brender k Brandis;
NB. Menleezeop bladz. 115. regel 12. voor ruinen van een Balklutha in Canthon; ruinen van Balklutha is Carthon: en op reg. 16. veor ftemmen, ftemme.'