1220
E14









LEIDEN, datum postmerk.
M.
Daar wij U, zooals U bekend zal zijn, niets meer mogen thuis bezorgen, deelen wij U hierdoor mede, dat er een zending voor U ligt te wachten.
Wilt U haar komen afhalen?
Hoogachtend, Firma B. DE KLER LEIDEN



^r BESCHRY VING
VAN
DE GROOTE-
O F
ST. JANS-KERK
DER HOOFDSTAD
's HERTOGEN BOSCH:
WAAR IN
derzelver lotgevallen, groot, heid, en merkwaardige bïzom» Verheden, zoo van buiten als vooral van binnen, tot dienst van hun, welke dezelve komen bezigtigen, te vinden zyn.
door
JOACHIMUS MOBJCHIUS,
Rustend Leeraar van 's HERTOGENBOSCH.
Te 'sHERTOGENBOSCH, By de Weduwe C. A. VIEW EG, 1789.






AAN DEN
L E Z E R.
de groöte of St. jans Kerk, zynde de Hoofdkerk van deeze Volkryke Hoofdftad 'sHertogenbosch, voor geene Kerken binnen Neerland behoeft te wyken,.maar in tegendeel, in opzicht tot Haare Grootheid , Bouworder, en veele merkwaardige byzonderheden, Dezelve overtreft, komen veele Vreemdelingen en inlandfche Reizigers, deeze onze Hoofdkerk bezigtigen, en veele vfaagen van tyd tot tyd.of 'er niet eene befchryving van Dezelve voorhanden zy.
Dit heeft my bewogen, het volgend opftel door den druk gemeen te maken, op dat het, gelyk te Gouda, den lievhebberen van Oudheden en aanzienlyke Gebouwen , en inzonderheid hen, welke gaerne zich herinneren willen, het geen zy in
dit



dit prachtig Kerkgevaarte gezien hebben, voor een geringen prys, konde worden ter hand gefield.
Op den inhoud van deeze myne befchryvinge, kan den Lezer volkomen ftaat maaken, wyl ik dezelve uit vroegere en laatere Schryvers, uit authentieke Stukken, en eigen bevindinge, hebbe opgefteld.
Wehaari en Zegen worden U gefcbonkeh.



BESCHRYVÏNG VAN
DE GROOTE KERK
TE
's HERTOGENBOSCH.
JOW voortreffelyk Gebouw, word genoemd DE SINT-JANS KERK, wyl het in de tere van. den Apostel en Euangelist Jqhannes geflicbt is, gelyk een Oud Schryver zich uitdrukt; en, dat het aan den Heiligen Johannes was toegeweyd, word genoegzaam algemeen gezegd.
Evenwel, een laater Schryver (r) verzekert , dat hy in de Stads Archiven gevonden heeft, dat deeze Kerk, aan de Zalige Maagd Maria, en aan Haaren Kuifchen bewarer, Johannes den Euangelist, zy toegeweyd.
Ee-
Wichmaks Brsbantïa Mariana pag. 37e; A 3



6 BE SCHRY VING VAN
Eene verzekering , welke echter vry bedenklyk voorkomr. Hoe kan toch deeze Man, welke in de zeventiende eeuw geleevt heeft, de Oude Stads Archiven gelezen hebben, daar alle de Stads Archiven en Boeken/in den geweldigen brand vau 1463 vernield zyn. (2)
Er komt by, dat alle my bekende Schryvers, eenpaarig , deeze Kerk, de Jans of Johannes Kerk noemen.
Het is waar, die Schry ver zegt, dat dit ook plaats heeft, omtrent andere Gebouwen , welke fchoon aan de Maagd Maria geweyd, echter niet na Haar genoemd worden, om verwarringe voor te komen , wyl 'er zoo veele Gedichten zyn, aan Maria geheiligd. Maar, ook dit voldoet niet, want Hy zegt dit van fomrnjge plaatfen, van welke Hy zelve bekennen moet, dat die ook aan andere Heiligen geweyd zyn. En in plaatfe van de verwarringe weg te neernen, zoude dezelve
ver-
(2) Gramaje in Taxandria Capit: 4 pag. 4 en den Wel Edelen Geftrengen Heer Griffier en Oudften Raad deezer Hoofdftad, van heurn , Hist; dqr Stad en Meyerye van 'sHertogcnbosch 1 Deel bl. 337.



DE GROOTE KERK.
7
vermeerderd worden, wyl elk een, uk het noemen van de Sint Jans, de Sint Jacobs Kerk enzoov. aan die Heiligen, en geenzints aan de Maagd Maria denken zoude, zoo hy niet zeker wist, dat dezelve aan Maria geweyd was.
Men heeft ook van ouds eenen anderen weg ter vermyding van diergelyke verwarringe ingeflagen, door by die Gebouwen aan Maria geheiligd, de naamen der plaatfen by te voegen, dus vinden wy, Maria van Cortenberg, Maria van Grimbergen, Maria van de Park enzoov.
Beroemde Schryvers verzekeren ook de toeweying deezer Kerke aan St. Johannes üitdruklyk. Zy is aart den H. Johannes toegeweyd, zegd de Een (3) terwyl een Ander by herhaaiïnge heeft, de Tempel aan Johannes geheiligt (.4) en een' Ander Zy is aan God toegeweyd, ter eere van St. jan den Euavgelist (5). Ja Paus Johannes de XXlïïfte, noemt in Zyn diploma voor
het
{3) Gramaje k e. pag. 5 co1- *•
(4) . HlSTORIAi EPISCOPATUS SILViE DÜCEÏfSIS.
pag. 3 et 135.
(5) Groot keekeltk toheel VAK BRASAüd»
A 4



& beschryving van
het Capittel te 's Bosch , ten Jaare 1413 gegeeven, telkens deeze Kerk, de Kerk van St.-Johannes den- Euangelist, zonder een woord van de Maagd Maria te gewagen.
En 'er zyn redenen uit welke men dit ook nader Haven kan.
Het beeld van Johannes ftond boven op den eenen tooren deezer Kerke, het beeld van dien Euangelist, 't welk binnen de Kerk op 'thooge Choor was, ging alle andere Beelden der Kerke, in pracht en waarde zeer verre te boven; en dat de Heilige Johannes als de Patroon deezer Stad werd aangemerkt, blykt genoegzaam,;uit de decoratien, by de uitvaard van den Aards Hertog Aalbrecht, binnen deeze Stad gehouden, ten Jaare 1621, want daar in, werd het beeld van Johannes vertoond, ftaande in de Stads Poort, en daar boven waren twee opfchrifcen , welke teffens [toonden, dat dit was, wyl de Stad ftond onder de befcherming van Johannes ; het eerfte zeide dit zelfs met ronde woorden, luidende, Ook deeze
maagd, is my toevertrouwd. (6)
De
(<5) Ziet den Heer van heurn II Deel bl. 356.



de groot e kfrk, 9
' De genoemde Heer wichmans heefc het ook geheel mis, in dat zeggen, dat deeze Kerk kaaren oorfprong en bedendaagfcben luister verfchuldigd is, aan de, byzondere KapelIe in welke de Maagd Maria, by uitneemend,heid met allen yver geëerd werd. (7) Willende dit aandringen, als of de Kerk gebouwd zy, uit die penningen, welke uit de giften en offerhanden, aan die KapelIe van Maria, of Haar Beeld, 't geen men wonderdadig noemde, verzameld waren ; gelyk dit ook door fommige andre Schryvers verzekerd word.
Dit kan toch, althans in die ruimte genomen, geenzints waar zyn', zelfs dan niet, wanneer men het buiten twyffel fielt, dat de Kapel, en dat wonderen doend Beeld, reeds voor het bouwen der Kerke zyn bekend geweest. Want men verzekert, dat die Kapel in het Jaar 1268 gebeuwd werd, en 12 Jaar daar na, begon het bouwen van de Kerk zelve, en in dien korten tusfchentyd, kan die Ka. pel zulk een overgroote Schat niet ver.
kre.
(7) Wichmans 1. c. pag. 370.
A5



io BËSCHUYVING VAK
kregen hebben, al was van den aanvang derzel've gezegd, dat daar in een wonderdoend Beeld van Maria was.
Maar hier by koomt noch, dat, fchoon Maria reeds te vooren vereerd werd, in de genoemde Kapelle, (8) evenwel, de zoo grooten toeloop veroorzaakende wonderwerken van Haar Beeld, eerst met of na het Jaar 1380 zyn beroemd geworden, gelyk uit de verhaalen omtrent dat Beeld nader blyken zal, en de genoemde wichmans zelve erkent, zeggende, dat volgens de Stads Archiven, het wondrcndoend Beeld van Maria, in 1380 begon zeer veel bezogt te worden.
Maar, dit was honderd Jaaren na de bouwinge van de Kerke, en dit blyft waar, al was 'er te vooren reeds een miraculeus Maria Beeld geweest; behalven dat het in 1380 gevonden beeld, geen nieuw, maar een oud Beeld was, (9) .
Ver-
f8) Hist. episc. siLVffiDuc. I. F. pag. 107 en zoo men dit met het voorgaande vergelykt, blyft de zwarigheid p wegens de kortheid des tyds, geheel dezelve.
(9) Ziet wichmans 1. c. pag. 372, 373 verge■ Jykt ook over dit Stuk, den Hoog Eerwaarden Heer a. vexingius , JUdenvoering over de Jl-



DE GRGOTE KERK.
II
Verfcheide Schryvers noemen ook andre Fondfen, uit welke de overgroote kosten, tot het oprichten der Jans Kerke gevorderd , gevonden zyn :
Elders leest men , (10) de kosten tot bet bouwen vereischt, werden gevonden, ten deele uit de vry wittige giften van fommigen , ten ieele uit de offerhanden, welke toen aan de lieve Vrouwe van den Besfche gedaan voerden , en ten deek uit de aflaaten, welke wn deeze Kerk verkend waren.
Gramaje zegt (n ) dat de Edele Mannen , Jacobus Zulichemius en Elias Pannicida, tot het opbouwen van deezen zeer heerlyken Tempel, eene aanzienfykex bulpe hebben toegebragt. Welk zeggen ik echter erken , niet voHtrckt, het geeven van penningen aan te wyzen.
Doch, zeer duidelyk vindt men gezegd,
de
lustre Schoole van Js Hertogenbosch , uit het JLatyu vertaald, en hier gedrukt 1760 bi. 79, 8q, een werkje in Jtwelk men uit echte Stukken, veele byzonderheden , en vooral veele vermaarde Mannen, welke hier gebloeid hebben, vinden kan.
(10) Tegenwoordige staat van alle vol* een XII. Deel bl. 38, 39.
(11) L. k pag. 5>



J2
BESCHRYVÏNG VAN
(12) de Meyerey van 'sHertogenbosch droeg de kosten van dit Gebouw; en by een Andren Schryver, dat deeze Kerk gefticht zy, door de verzorging en op kosten van het Hertogenbcsfche Gemeenebest. (13)
Het is derhalven genoegzaam zeker, dat de zeer zwaare kosten tot het opbouwen van dit trots Kerkgevaarte gevorderd , gevonden zyn, deels uit veelerhande lievdegaven , door Godsdienfti* ge Lieden van alle kanten aangebragt, deels nit de Jnkomften der Meyerye, en deels uit de Stads Kasfe.
En daar deeze Hoofdkerk, billyk, van den aanvang Haarer bouwinge, aangemerkt werd, als hèt grootfle Sieraad deezer Stad, is het wel te denken, dat de gegoede Inwoonders van dezelve, geene geringe gefchenken voor dezelve gegeeven hebben. Een yver, welke in laatere tyden meer dan eens gtbleeken is: de Magiftraat betuigde onder anderen, dat de Burgers de fterkfte zucht voor dit Gebouw hadden, wanneer Dezelve in het
Jaar
(12) Groot kerkel. toneel van brabanb bi. 166.
(13) Hist. episc. svlv-educ. pag. 135.



DE GROOTE KERK.
13
Jaar 1591 den Hertog van Parma verzocht, een gedeelte der gelden, welke op de inkomende en uitgaande Goederen binnen de Stad werden gelieven, te mogen gebruiken, ter opbouwinge van deeze Haare verbrande Hoofdkerke. - Dat echter in laatere Jaaren, wanneer deeze Hoofdkerk deels herbouwd, deels veranderd is, het daar toe benodigde, uit de aanzienlyke inkomflen der Kerke zelve , en uit de groote Schatten welke de Kapel van Maria., in die tyden had, te faam gebragt is, kan wel waar zyn , fchoon ook toen de Stad zelve, 'er een aanzienlyk deel in gedragen heefc.
In het Jaar 1280 zyn de Fundamenten van deeze Kerk gelegd, volgens de meeste Schryvers, men l«est echter elders, (14) dat toen reeds de eerfle Steen gelegd zy, en men zegt, dat dit was, op dezelve plaatfe, alwaar twaalv Jaaren te
VOO-
(14) Commelyn, Leven van Fredrik Hendrik I. Deel bl. 49.



14
BESCHRYVING VAN
vooren, eene Kapel had geftaan, welke toegeweyd was , aan de Heilige Maagd Maria. (15)
Men is het ook niet eens, in het bepaalen der Jaaren,welke 'er,eer, dit Kerkgevaarte voltrokken is, verloopen zyn.
Veelen noemen twee en dertig Jaaren, zeggende, dat het dak op de Kerk gekomen is, in het Jaar 1312.
Maar anderen ftellen 'er een ruimere tyd, en wel vyftig of byna vyftig Jaaren voor. (16)
Eene verfchillende opgaave, welke te vereffenen is, wanneer men nagaat, dat de eene Schry ver, van den aanvang met de Fundamenten gemaakt, [waar van nader] en de andere , van het leggen, van den eerflen Steen, na dat de Fundamenten vervaardigd waren , kan gerekend hebben.
Dee-
(15) Groot kerkel. toneel van braband bl. 166.
(16; Het eerfte getal, vindt men by Grama» je 1. J. pag. 5. Tegenwoordige staat van alle volkeren XII. Deel bl. 38. Het laatfte door oudenhoven Befchryving van's Hertogenbosch, bl. 21. Hist. episc. sylVjE duc. pag. 135 en groot kerkl. toneel vak eraband,
bi. ióö genoemd.



DE GJIOOTE KERK. 1$
Deeze Kerk ïs noch heden, een zeer voortreffelyk Gebouw, ver boven genoegzaam alle Kerken in ons Gemeenebest, althans door verfcheide byzonderheden, uitmuntende, en aan en in het welke, ongemeen kundige Bouworden,en uitmuntende Sieradien, de oogen der kundige befchouweren verrukken.
Men heeft my verzekert, dat dit Kerkgevaarte , wegens zyn Bouworder zoo zeer beroemd is, dat van tyd tot tyd, Italiaanfche en andere, zoo in als buitenlandfche Bouwkundigen , opzettelyk hun werk gemaakt hebben, om dezelve aandagtig op te neemen, en dat zy telkens hunne verwonderinge 'er over betuigden.
Ook is het boven tegenfpraak, dat noch , van Jaar tot Jaar, veele Vreemdelingen zich herwaards begeeven, om zich in het befchouwen van dit heerlyk gevaarte te verlustigen.
Hoe groot moet dan de praal van dit Kerkgebouw geweest zyn, wanneer het in zynen vollen luister was, van welken het nu, door zoo veele rampen, nader te noemen, zeer veel verlooren heeft.
Er



if5
BESCHRYVING VAN
Er zyn, die willen, dat deeze Hoofdkerk gebouwd zy, naar het Model, van de door gansch Europa beroemde Kerk van St. Pieter tc Romen, en dat het hooge Zuider Portaal, aan .de kant van het Bagynhof, nu de Parade plaats, in het byzonder, het Portaal van die Hoofdkerk te Romen zeer wel gelyke; en zoo ver men op afbeeldingen ftaat kan maken , fchynt dit niet geheel onwaar te zyn.
Het zoude ook juist zoo vreemd niet zyn , dat in deeze Hoofdftad, wel eer Roma Belgica, Het Neerlands Romen ge. noemd, eene Kerk ware opgericht, zweemende naar de beroemfte Kerk in de Paufelyke Refidentieplaats.
't Zou noch dwaazer zyn, indien men van deeze onze Hoofdkerk zoo ongezouten fprak, als men vindt, dat van die Sint Pieters Kerk te Romen gefchreven word, daar men nu eens van zegt, men kan uit geen tydkring der waereld, iets bybrengen, bet geen by de pracht en majejleit, der St. Pieters Kerk te Romen, verdient genoemd te worden, dan weer, dat dezelve, in pracht, grootheid
en



DE CROOTE KERK. X/
ordonnantie, alk oude en nieuwe overtreft, zon* der daar buiten te fluiten , noch den Tempel van Salomon te Jeruzalem, — noch de zeven Wonderen der waereld. (17)
En het is reeds fterk genoeg, dat men van onze Kerke fchryft, dat zy verheven is 9 boven den Tempel van Diana te Epbefen, en dat de befchouwing van het oog niet toereikend is, voor Derzelver Heerlykbeid. (18)
Maar toen Dezelve noch niet geleden had, toen zy noch in volle glorie pronkte, mocht men met surius welzeggen, dat 'er niets aan Derzelver hoogsten glans, en mgeloovelyke fchoonhcid, fcbeen te onibreeken.
Doch dit voortreflyk Gebouw, heeft door zwaare onheilen, veele merkwaardige veranderingen, en verminderingen in zyne Kostbaarheid, ondergaan, van welke de voornaamfte deeze navolgende zyn.
In
f17) Het eerfte vindt men by volkman, Reysbefchr. door Italien, in de inleiding bl. 93. H«S laatfte by desseine, befchryving van Nieuw Rotten I. Deel bl. 339.
(18) Gramaje 1. c. pag. <L
B



13 BESCHRYVING VAN
In het Jaar 1410, werd deeze Kerk dóór 'het onweer zeer befchadigd.
In het Jaar 1419 op den 30 April, werd een groot gedeelte van deeze Stad , en daar onder deeze kostelyke Hoofdkerk, door een feilen brand vernield. (19)
In het Jaar 1566, bragt de woedende beeldenftorm, aan welken, gelyk daarna bewezen is, niet de Hervormde Burgeren deezer Stad, maar het laag en onbeteugelbaar Gemeen fchuldig ftond, aan deeze Kerke, vooral van binnen, by twee her1 haalde aanvallen , onnarekenbaare fchaade aan, daar vooral by de tweede invallinge in Dezelve, byna alle de Altaaren, de meeste Beelden, en ander Metaalwerk vernield werden, zoo dat 'er niets,,dan het groote Orgel, de Predikftoel, het Spel het oordeel genoemd, en de Doopfont, geheel bleev. (20) jj
In
(10) Ziet den reedsgenoeraden Heer en Mr. van heurn, I. Deel bl, 271, 172- , ^ (20) De" Heer van heurn II. Deel"bl. 'en 31. In de hist. epkc. silvje puc. pag 10, -word echter de Doopfont, onder de inrukken cebroken , en verbrande dingen , duidelyk genoemd, dit is echter, zelvs uit de befchouwing van dit Kunstftuk, e»: uit deszelvs befchryving.



-D-E'GROOTS KERfr
In het Jaar 1584, op den 15 July des nachts^ brandde de eene foor-en van dee. ze Hoofdkerk door het onweer geheel af, ën deeze is nooit herbouwd, de Tooren aan de westzyde werd ook zeer befchadigd.
Men fchynt met de hèrbouwinge van ^dezelve begonnen te zyn, in het Jaar 1589 > wyl de Kerkmeefters der; Hoofdkerk, toen vrygéleide verzochten^, voor de bouwftoffen, welke zy voor die Toosren nodig hadden; evenwel moet'in het Jaar 1591, daar mee noeh niet-veel gevorderd zyn,'gëlyk het reeds gemeld verdoek, toen door de Wel Ed. Achtb. Magistraat aan den Hertog van Parma gedaan , aanwystl
En deeze brand moet ook,noch meer nadeel aan deeze Kerk hebben toegebragt, men vindt elders (21) genoemd, een gedeelte van het Dak -mn het hooge Choor- ,• en de Orgels vernield, en andere fchaadtn s ja
de
waar van nader, meer dan onwaarfchynlyk, ten ware 'er aan de andere zyde der Kerke, noch een Doopfont geweest, was, waarvan ik echter nergens iets gelezen heb. (ai) Hist, episc. siLVffi duc. pag. 13*4 , . B %



iO B-ESCHRYVING VAN
de Regeering deezer Stad noemde deeze Hoofdkerk , in Haarebede ten Jaare 1591, Haare verbrande. Hoofdkerk (22) m
In het herhaald beleg deezer Stad, in den Jaare 1601 en 1603, werden ook de Kerken befchadigd, waar van ik echter geene byzonderheden vinde aangetekend, dan alleen, dat sanderus getuicht,dat in 1601 de Steenen van de Hoofdkerk afgefchoten.9by den Aards Hertog Mbrecht, voor tn achter nedtrvielen.
Maar in de belegering van 1629, heeit deeze Kerk aanmerklyk geleden, alzoo het Prediken in dezelve, niet terltond na de inneeming, gelyk men voorgenomen had, konde gefchieden, en men vindt aangetekend, dat het Orgel in het Lieve Vrouwe Choor, door het fchieten, geheel aan ftukken geraakt was.
In het Jaar 1722 op den 13 December, ontftond 'er brand in deeze,Kerk, waar door reeds eenige Banken vernield, en de Predikftoel, fchoon Hechts weinig,
ge-
(aa) Den Heer van heurn II. Deel bl. 189 en 106. De plaats uit sanderus even hier na aangehaald, is. Verheerlykt Vlaanderen I. De«l



DB GROOTE KERiC. *t
geblaakt was, maar welke echter, noch even tydig, zonder verdere fchaade te veroorzaken , gebluscht werd.
In het Jaar 1745 des nachts, tusfchen den 11 en 12 January, floeg de blikfem in de Tooren deezer Hoofdkerk, en van het vuur, 't welk zich hegte in het boyenfte gedeelte van den tweeden Lantaarn in het fpits, vlogen de vonken reeds door de lucht, 't welk een groote fchrik veroorzaakte, doch de voortgang werd zoo fpoedig als gelukkig gefluit, en de fchaade was niet aanmerkelyk.
Wat dit Kerkgevaarte zelve betreft. Het is zeker, dat Deszelvs bouwing begonnen is, in het Jaar 1280.
Men verzekerd , dat de fundamenten van het zelve, wegens den moerasfigen grond, welke tot op het zand moest worden weggenomen , op gezouten, en aaneengehegte Osfenhuiden gelegd zyn, en zelvs,dat het Gebouw, meer onder den grond gekost hebbe , dan boven?denzelven, (23) hoe ongeloovlyk dit fchynr,
V*3) Ziet de bist. epiit. siivm dvc. I. c.
B 3 Gx*=



fi£ BESCIIRVVING VAN
is het echter te begrypen, dat tot het kunnen dragen van zulk een by uitftek zwaar gevaarte, als. deeze Kerk is , wegens den weeken grondongemeen fterke en wel verzorgde grondflagen moesten gelegd worden.
Men fpreekt verfchillende over de lengte en breedte van deeze Hoofdkerk.
By den meesten vindt men, dat Dezelve .250 voeten lang zy , en wel zoo , dat het Choor op 100, en de Buik van de Kerk op 150 voeten gefield word. Doen vokens eene onlangs verrichte afmeeting heeft de geheele Kerk de lengte van 383
V°Een'aanmerklyk onderfcheid voorwaar, doch't welk te vereffenen is, wanneer men ftelt, dat de eerstgenoemde meeting!, gedaan zy, van het hoog Altaar tot aan de Pilaaren by het groot Orgel, en de laatstEemelde,van den eenen tot den anderen £nmuur,dat ^, de tusfche«en achter het Choor, onder het Orgel, en onder de ïooren , mede gerekend. De breedte van deze Kerk, kan, wan-
neer
'Gramaje 1.1. pag. s col. 2, en .het groot kerkl.
«ONEEL VAN ERABAND bl. IÖG-



DE GROOT E KERK. »3
neer men. het ganfche Gebouw rekent, niet naauwkeurig worden opgégeeven, wegens de uit en infpringende hoeken , hier en daar te vinden; doch volgens de onlangs gedaane meeting, is de breedte voor het Choor, van de zuider tot de noorder deur, 172 voeten, en voor de Tooren, of by het groot Orgel, 128 voeten en 7 duimen.
Deeze Kerk rust op 126 Pilaaren, wanneer men, gelyk gefchieden moet, ook die mee telt, welke halv in en halv buiter» de Muuren zyn.
Men vindt, het is waar, by de Schryvers 150 Pilaaren genoemd, doch die koomt my voor, verkeerd te zyn , wyl die, welke buiten en binnen het hoog Oxaal, en onder het groot Orgel zyn, nevens eenige andere kleenen, niet zulken zyn , op welke het Kerkgevaarte rust.
Men kan echter, wanneer men de reyen Pilaaren onderfcheiden opgeeft, zeggen, ter wederzyde van het Choor. en den Buik der Kerke, heeft men twee groote Gangen, die yder met vyftig Pilaaren bezet, en binnen dezelve, de eene Gang twintig, en de andere, vyfentwintig voeten, wyf zyn. (24)
Eer
(24) Tegenw. staat va» allb vousbe» XII. Deal bl, 3?<



BESCHRYVING TAN
Eer ik tot de befchryving van de byzondere deelen deezer Kerke overga, moet Ik kortelyk aantekenen, dat, fchoon in Dezelve, ten Jaare 1318, gefundeerd werd, de Broederfchap , genaamd , die
van de maagd maria , of lieve VROUWE broederschap.
Schoon in hetfJaar 1366,daar verordend is, eene Fundatie of Capittel van dertig waereldlyke Canunniken, welke zeer groote, en wel eens tot twisten aanaanleiding geevende voorrechten genooten, (25) en daar door deeze Kerk eene Collegiaale Kerk geworden is.
De.
(25) Dit Kapittel zeggen fotnmige Schryvers, werd opgericht, op verzoek van de Heer Adam van Meyerde , of volgens anderen, van Mierd, welke daar fterk' op aandrong : Deeze Man was, na het overlyden van zyne Huisvrouw, Pastoor Van deeze Kerk geworden, zynde te vooren geheimfchryver van deeze Stad geweest. Deeze zegt, dat ook Jan van Arckel, Bisfchop van Luik, zich by van Mierd voegde, terwyl Geene, aan dien Bisfchop zei ven, de oprichting van dit Kapittel toefchryft.
De voorrechten vandie Canunniken, beftonden in|het gemeen daar in, dat den voorfchreven Bisfchop, aan de Leden van het {Kapittel afftond, al



DE GROOTE KERK. *J
Dezelve echter in den Jaare 1559 eene Hoofd, Cathedraale en Epïscopaale Kerk geworden is. Het is waar, de oprichting der nieuwe Bisdommen in de Nederlanden, kreeg eerst haar vol befiag in hec Jaar 1560. Doch Paus Paulus de vierde, (2Ö) had niet lang voor Zynen dood, de
Bulhet recht van Jurisdictie, welke Hy op die Kerfc hadde; Zy waren ook vry van de belastingen op de Bieren en Wynen, welke Zy in eene zeer groote menigte opfloegen, en waar door de Burgerey deezer Stad veel nadeel leed, waar door dan ook eene geweldige opfchudding ontftond ,in welke zelfs de Regeering deezer Stad gemengd werd. Ziet behalven oudenhoven en bor , deit Heer van heurn I Deel bl. 428—43cs en te-
genw. staat van alle volkeren XII. Deel
bl- 39.
Het inkomen der Canunniken en Benehcaten, werd naderhand ten deele door de Kerk genooten; doch vervolgens door het Land aangeflagen, waar tegen de Magistraat, ten Jaare 1686, vergeeffche klagten inbragt.
(26; By den Heer van heurn II. Deel bl. 13, is een druk of fchryffout, daar ftaat, dat Paus Paulus de derde, die nieuwe Bisdommen oprichce; even zoo is 'er een druk of fchryffout in het Groot kerkel. toneel van Braband bl. 164 > daar dit aan Paus Paulus den vyfden word toesekend. Het is doch zeker dat Paus nvius di
B 5



%6 beichryving van
Bullen daar toe uitgevaardigd', en de tegenftand, welke deeze nieuwe inrichting ontmoette, was de eenige oorzaak, dat de uitvoering zoo lang moest achter blyven ,*zoo dat zelfs de eerfte Bisfchop van '«Hertogenbosch, eerst den 16 November ijfo, daadelyk bezit van deeze Zyne waardigheid neemen konde, zynde tot eerlten Bisfchop aangefteld frans van de velde, meer bekend onder den naam van franciscüs sonnius , een naam ontleend van'sMans Geboorteplaats ,het Dorp son , in het Kwartier van Peelland. (27) Hy was,
zegt
derde overleden is, den 20 November 15+9, en dat paulus de vierde, wiens eigen naam was johannes tetrus caraffa, tot Paus verheven is, den 23 Mey 1555, en geftorven den 10 Augustus 1559, en dat die Bullen ter oprichtinge van de nieuwe Bisdommen, kort voor Zyn dood zyn uitgevaardigd, want Koning Philips vertrok den 26 Augustus 15S9 naar Spaajen; en maar even te vooren, was Sonnius, met die Bullen uit Romen overgekomen, op welker uitvoering de Bisfchop van Atrecht, van toen aan, aanhoudend drong.
f27) Er zyn zeven Bisfchoppen van 's Hertogenbosch geweest, namenlyk franciscüs sonni«
us, laurentius metsius , clemens crabbeels, gisbertus masius, nicolaus zoezius, michael.
oPHQvius, welke by de veroveringe dezer Stad
door



füE GROOTE KERK. tf
zegt men, en het is uit de omftandigheden, waarfchynlyk, echter reeds in het Jaar 1559 door den Paus werkelyk aangebeld. (28)
Aan deeze, van dien tyd aan , Cathedraale Kerk, werden voor Haare diocëfe, tien Steden,met Haare onderhoorige Dorpen , zoo in de Meyerye , als in Gelderland gelegen, toegevoegd, (29) en aan den Bisfchop, de Abtsplaats en de
Ab-
door Prins fredrik henbrik. van oranje, dea Bisfchoppelyken zetel bezat, en josephus de bergaigne, doch welke, als eerst in het Jaar 1641 te Brusfel ingeweyd, nimmer zyn vast verblyv hier gehad heeft, gelyk ook niet, de naderhand aangeftelde Generaale Vicarisfen , fcboon Deeze hier wel oogluikende geweest zyn.
Men vindt de afbeeldingen van deeze Bisfchop* pen, uitgezondert sonnius , en eene korte befchryvinge van Hen allen, in het groot kerkelyk toneel van brabanö bl. 166 en vervolgens.
f28) Ziet wichmans I. c. pag. 371(29) Men vindt de naamen van die Steden en Dorpen, inde Hist. episc. silvje duc. pag. 42, 43. In het Groot kerkel. toneel vaw braband bl. 165 ftaat, vyf Steden, en verfcheiden kleine Steetjes, en omtrent honderd negen en tachtig Dorpen en Vlekken. ^A--^



£8 seschryvinc van
Abdye van Tongerlo, om daar uit zyn onderhoud te vinden, aangewezen. (30)
Slaan wy nu het oog op dit verheven Kerkgevaarte zelve, om het in deszelvs byzonderheden, meer van naby te befchouwen.
Zelvs van buiten, vertoont het ongemeene en zeer heerlyke Sieradien, want noch ten huidigen dage, ziet men eene menigte, Loof en Beeldwerk, Naalden, Toorentjes, en andere Figuuren aan alle
zy-
(30) Deeze Abdye van Tongerlo, is echter in het Jaar 1590, van het Bosfche Bisdom by Conventie afgefcheiden, onder voorwaarde, dat de Bisfchop geen Abt meer zyn zoude, zullende Die door de Abdye zelve verkooren worden. Doch waar tegen, aan den Bisfchop zeer aanzienelyke inkomften.uit Haare Goederen,(voor altyd werden afgeftaan , zoo in vaste Goederen en Chynzen, als in gereede Geldsommen, en eene overgroote menigte Rogge, of in derzelver plaatfe, ruim vyf duizend twee honderd negen en zeventig guldens. Beloopende deeze twee Jaatfte posten, Jaarlyks te faamen, acht duizend elf rings guldens, dertien ftuivers, een halv blank en drie myten. Zie de Hist. ïpisc. silvje dvc. pag. f4 feqq.



»E GROOTE KERK.
zyden, en de overblyfzeb van foramïgen, ja hier en daar, eenige onregelmaatige ledige plaatfen, bewyzen duidelyk,dat 'er veel meer, zdvs na de herbouwinge der Kerke, geweest zyn, doch welke de alles verteerende tyd, en eenige rampen, door dit Gebouw geleden, vernield hebben.
Ik zal my niet inlaaten, in een Stukswyze befchryving van die Piramiden, Bor> gen, Vlegtingen, en anderen Verfierfelen, by en tusfchen de noch overig zynde Beelden, noch van die Afbeeldzels zelve, dit zoude myn Stukje te groot doen worden.
De menigte van, de verfcheidenheid en netheid in dezelve, vooral van die uit hardfteen gehouwen Beeltenisfen, moet eene ongeloovelyke arbeid gekost hebben, en doet noch heden derzelver Maakers eere aan,
Onder die Beelden, welke in het hovende gedeelte van dit Gebouw gevonden worden , en minder zichtbaar zyn, worden 'er gevonden, welke men niet vreemd zou vinden, op de Tempelen van Venus en Priapus, maar alzints ongefchikt zyn, op een Gefticht, gefchikt tot denopenbaaren Eerdienst van Christenen,
en



3° S3ESCHRY VING VAN
en thans zoude men het onbegryplyk vin» > den, dat Lieden van eene zekere orden, in hunne wanbedryven zoo openlyk in eene Kerke wierden ten toon gefteld;; doch dergelyke aanftootelyke Beeltenisfen, vertoonen zich zelvs zichtbaar in het Choor der Kerke, ten bewyze, dat de fmaak van die oudere en onze tegenwoordige: tyden,zeer veel verfcheele, waar van ook de Predikftoel getuigenisfe geevt.
Gelyk deeze onze Hoofdkerk, geheel i met Steen overwelft is, zoo heeft Dezelve, van buiten twee Omgangen van eene kundige bouwverordening; de eene aan het boven , de andere aan het beneden i Dak, beide voorzien van verfcheiden boven op dezelve ftaande, fraai gewerkte en verfchillende Figuuren, vooral de bovenfte , het geheel Gebouw omringende omgang.
De groote Deur aan het noorden deezer Kerke, voor den Lantaarn ftaandë, verdient, als een heerlyk kunstfr.uk, eene byzondere opmerkinge ] zy vertoont, wanneer men in de Hinthemerflraat ftaande, dezelve beziet, een Gebouw, en als 't waTe eene Kapel, doch welk Gebouw, van binnen een gedeelte van het Kruis der
Ker-



DE 'GROOTE RIRK
Si
Kerke uitmaakt; zy is van buiten met een gebrooken boog opgehaald, en mee ;izeer veel Beeldwerken verfierd.
Doch, het daar tegen over, aan de zuiderzyde derKerke ftaande överheerlyk Portaal, of Voorgebouw, moet vooral, het (naauwkeurig befchouwend oog verrukken, de buiten,zeer prachtige Gevel van het zelve, is uitneemend kunftig gewerkt, eh het blinkend wit vermeerdert de trotsheid der vertooning; het Portaal zelve is lang achtendertig voeten, en breed twintig voeten en acht duimen het hoog en kunstryk Gewelfzel^ rust op groote antieke Pilaaren, met hardfteenen loofwerk doorwrocht; terwyl aan den Muur zich vertoon,t, het afbeeldfel van de oude Tooren, wel eer ftaande, daar nu de Lantaarn of Koepel is, zyndé van arduin;fteen overkunftig uitgewerkt-; doch anderen denken-, dat dit een' prachtig pronk•dekzel boven een Beeld geweest zy.
Gelyk dit alles, dit Portaal eene luistêryke vertooninge doet maaken,zóo word id'ezélve noch vermeerderd, wanneer men het zelve op eenigen afftand befchouwt; "zelvs van de Wallen, aan de zyde van 'den grooten Hekel, ja v-aft. de Vueht-
fche,



3» «ÏSCHRYVING VAN
fche, en eenigzints de Janspoorten, bezien wordende.
Doch, genoegzaam alle de Beelden, zyn van dit zuider Portaal weggenomen, daar integendeel aan de genoemde noorder ingang , dezelve noch, fcboon overgewit, aan den boog zichtbaar zyn, en de twee, boven aan, in een wit rond ftaande Beelden , in het blaauW gekleed, met vleeschkleurige aangezichten, zeer prachtig zyn.
Behalven de ingang onder de Tooaan het westereinde der Kerke, zyn 'er noch twee kleinere, waarfchynlyk laater gemaakte Deuren, welke geene byzondere verfierfelen hebben, de eene gaat men in aan de noorder zyde, de andere aan het westereinde.
Oudtyds had deeze Kefk twee Tooxens, een' aan de oosterzyde van het Schip der Kerke, en een' aan de westerzyde; die aan de oosterzyde, was zeer kunftig, ten grooten deeie van hout gemaakt, men begon 'er, dat bovenft gedeelte op te zetten in het Jaar 1523, en het werk werd voltrokken in den Jaare 1526. Doch dezelve heeft niet lang geftaan , zynde achtenvyftig Jaaren daar na, geheel verbrand, gelyk wy gezien hebben, en niet
wy-



»E GROOTE KERtf
SI
weer herbouwd. (31) Althans op deeze wyze fchryven de meesten , die ik gezien heb, over dit Praalgevaarte. (32)
De
(31) Men vindt van die houten Tooren noch aangetekend, dat dezelve zeer kunstryk gemaakt was ; dat dezelve van het Dak af gerekend , drie honderd voeten hoogte had ; dat dezelve pronkte met drie omgangen, van welker bovenften, men de Steden, (of liever Toorens) in vyf naast by gelegen Provintien zien konde; dat dee. ze Tooren met Lood gedekt, en het geheel Gevaarte onder het bellier van eenen Bosfchenaar, dien gramaje pag. 3 noemt Johannes Popehus, gemaaakt was, cn eindelyk, dat men in het Jaar 1529, een beeld van St. Jan den Euangelist, van Kooper gegooten , en honderd vyftig ponden zwaar, op die Tooren geplaatst heeft, zynde dit Beeld kunftig vast gemaakt, op een yzeren Spil van het zelve gewicht, en dat dit Beeld en Spil, nevens de twee ongemeen zwaare Klokken, en achtien mindere Klokjes, gelyk ook het kost. baar UurwerJt, dat dezelve deed fpeelen, in dien brand van 1584 geheel verfmolten zyn, en dac de Graaf van Mansfeld eenige Klokken aan de Kerk daar na vereerd heeft, welke 'er noch gevonden worden.
(32; In de hist. episc. silvjï duc. pag. 135 word gezegd, 'er werd een Jleenen Tooren gezien, van een wonderbaare hoogte, als drie honderd voeten hoog, boven het Dak der Kerke, het bovenfiegedeeU tl van Hout, werd ten Jaare 1516 daar opgezet.
£b, in het G*»ot kerkl. Tewsju. vanbra-
c



34 fcESCHRYVING VAN
De wester Tooren, welke in den genoemden brand van 1584» ook veel geleden had , is wederom , gelyk wy reeds zeiden, in 1589, begonnen vernieuwd te worden , en in dien Haat gebragt, in welken men dezelve noch heden ziet.
By die wester Tooren, van buiten op de Straat ftaande, moet men het oog flaan,op de vier Glazen der Kerke, zeer kunstig, en alle op verfchillende wyzen, door Brabandfche Werkmeesters in het Lood gezet, na dat de voorige Glazen, door den zwaaren Hagelflag in 1767, waren vernield geworden.
De overige Kerkglazen verdienen ook aandacht, door het kunstig Loofwerk,met welke zy allen, boven aan de Boogen verfierd zyn.
Gelyk ook de buiten Gebouwen, als laage Huisjes, en tot verfcheiden Kamers dienende, aan de ooster kant der Kerke, een aan het noorden, de andere aan het zuiden, fchoon eigentlyk de Kerke met verfierende, verdienen befchouwd te worden. Gaan
band bl. 166, wqrd de hoogte van drie honderd voeten, toegeëigend, aan dc wester Tooren vm Tighel Jleenen gebouwd.



de groote KERK.
5?
Gaan wy nu deeze onze Hoofdkerk in, om, dezelve van binnen te befchouwen, beginnende van de westerzyde.
Onder de Tooren inkomende, vindG men een houten Affchutzel, van boven kunstige kopere Spylen hebbende,en hec zelve geopend zynde, bevindt men zich onder het groot, ongemeen prachtig en kunstvol Orgeltwee graauwe fleenen Pilaaren onderfteunen het zelve, aan den buiten kant, binnen de Kerk.
Dit beroemd Orgel, is eerst gemaakt, of liever begonnen, in het Jaar 1617, en aanbtfteed aan Meester florens hogue , voor negen duizend zes honderd Guldens eens, en honderd guldens tot eene vereeringe voor Deszelfs Huisvrouwe; doch, deeze Man overleeden zynde, eer hec Orgel geheel was afgemaakt, is het werk daar aan blyven ftilftaan, tot dat deeze Hoofdftad, door de Wapenen van den Staat veroverd was, en naar het fchynt, eerst eenige Jaaren daarna, volkomen vervaardigd , door de Kunstenaars galtts germers,en germer gai/iys,zytade daar voor betaald vyf duizend guldens. (33) C % fir
L



p
36 BÉSCHRYVING VAN
Er is gewis geen grooter, fchooner , en met zoo veel gebyteld , beeld , fny , bloem en loofwerk verfierd Orgel, in ons gansch Gemeenebest, fchoon 'er zyn, die door levendige verwen en blinkend vernis , fterker in het oog vallen;
En, hoe naauwkeuriger men het kleene Bytelwerk , en de menigvuldige keurige Beelden , op dit Orgel befchouwt, hoe meer men overreed word, dat het met byna onnavolgbaare moeite, door zeer kunstryke Maakers is uitgewerkt.
Terwyl ook de Uurwyzer, boven in dit Kunstftuk geplaatst, hetzelve tot geen gering fieraad ftrekt, en tot het aanwy-
zen
(33) Op die voltrekking van het Orgel word gezien, in den tegenw. staat van alle volken ter gen. plaatfe, waar ftaat, voor ruim honderd Jaa. ren, werd in deeze Kerk een groot en fchoon Orgel gemaakt, want het gen. XII. Deel,is uitgekomen in het Jaar 1740.
Men denke echter niet, dat te voren geene Orgels in deeze Kerk geweest zyn. In de hist. ïpisc. silve düc. pag. 135 word gewag gemaakt van Orgels, in den brand van 1584 vernield. En gramaje j. 1. pag. 6 col. 2 , noemt zelvs drie Orgels; het een, aan het achter/te deel van het Schip der Kerk; het tweede, boven het Orchester; en het derde, in het bovenfte Choor van de heilige Maagd.



DE GROOTE KERK.
37
zen van den tyd, voor den openbaaren Godsdienst beftemd, ten dienste der Leeraars en Gemeente zeer gefchikt is.
Ook pronkt het wapen van den Overwinnenden fredrik hendrik Prins van Oranje,door twee Engeltjes vast gehouden , op het zelve.
Dit Orgel, heeft vooral in opzicht tot de Pypen, van tyd tot tyd aanmerkelyke fommen gekost, eq is onlangs in een volkomen goeden ltaat gebragt.
Het is wel der moeite waardig , het naauwkeurig bericht, daar omtrent, volgens de befchryving, elders (34) uitgegeeven, hier ook te plaatfen.
Dit vry Merk ontfleld, en door eenen onkundigen zelvs eenigzints bedorven Orgel , is aanmerklyk vernieuwd, en ook vermeerderd, door den onvermoeiden arbeid , en aanhoudenden vlyt, van den zeer kundigen Heer f. g. heyneman, Mr. Orgelmaaker te Nymeegen,en het werd in het begin van de maand November 1787» opgenomen, door de beroemdeHeeren iiess en van der duss en, Organisten te Gouda en Arnhem, welke dit Werk
van
(34) Boekzaal van Janiiary 1788 U. 85—85, C 3



38 seschryvinö v AN
van den Heer heyneman, als een uitmuntend Kunstwerk goedkeurden, en het werd, volgens befluit van de Wel Edel Achtbaare Regeeringe deezer Hoofdftad, op den ió December 17X7 plechtig ingeweyd, door den Profesfor, en oudftert ia dienst zynde Leeraar der Gereformeert de Nederduitfche Gemeente, joh an jacob van drunen, welke des voormiddags, in tegenwoordigheid van de ter dier tyd hier ter Stede zynde Edel Mogende Heeren Commisfarisfen , uit den Raad van Staaten der Vereenigde Nederlanden, de Heeren camper, van der staal en mollerus, en van eene overgroote menigte Toehoorers, kort verhandelde, den geheelen honderd vyftigflen Psalm, en met ter zaaken dienende aanmerkingen , en gepaschte aanfpraaken , aan Hun Edel Mogenden, den Wel Edel Achtbaaren Magistraat, de Heeren Kerkmeesteren en Rentmeester der Kerken , de* Heeren Predikanten , en de geheele Gemeente, dit werk befloot. Zynde de voorzang geweest Psalm CL. geheel, de tusfchenzang Psalm XXX1I1. 1, 2, 3, de nazang Psalm LXVI. 1 , 2 , met aangenaame Variatien na het Kerkgezang.
Dit



de groote kir*.
Dit Meesterftuk der kunst, heeft in het gemeen drie Handclavieren, loopende van groot C tot F'", een vry Pedaal van {«root C tot d' , en vierenvyftig Registers. Voorts heeft dit Werk vyf Blaasbalken , lang tien voeten, en breed vyf voeten. • ,.
In het byzonder is de dispofitie van dit
groot Orgel dus.
HoofdmanuSah
Prestant . 8 voeten,
Bourdon • 16
Holpyp • 8
Oftaaf « 4 ——
Tertiaan • _
Quint • 3 "~
Sup. Oftaaf . a -—~
Mixtuur . 7 fterk-
Trompet . 16 voeten.
Trompet . 8 -
Rug pofuif*
Prestant . 8 voeten.
Bourdon . 8 -
Quintadena . 8 *
Fluitraver
Oftaaf . 4 ~
Fluit , 4
Carrillkur ^ ^



BESCHRYVING VAN
Flageolet . i voeten.
Mixtuur . 5 fterk.
Sup. Oftaaf . 2 voeten.
Trompet . 8
Dulciaan . 8
Boven Manuaal.
Prestant , g voeten.
Quintadena • i<5
Violdigamba . 8
Roerfluit . 8
Oftaaf , 4 .
Sup. Oftaaf . z
Carillion
Cornet . <J fterk.
Sex Quialter . 2
Echo Discant vox Angelika in de Bas.
Trompet . 8 voeren.
Voxbumana . 8 •
Crumhorn . 8 .
Pedaal.
Prestant . r<5 voeten.
Wyt Bourdon 16
Violon Bas , 16
Oftaaf . 8
Sup. Oftaaf . 4
Bazuin . " 16 .
Trompet . 8 ,
ClaiiQ. . 4 „
Stout"



BE GROOTS KERK. **
Stomme Registers, Vyf Koppelingen, zynde een Accesfit, van nieuwe inventie, waar mede Forte en Piano kan geëiprimeerd worden. Een Tremulant. Vier Affluitingen. Ventil.
Keert men zich daar op, binnen de Kerk, voor het Orgel ftaande, naar de linker zyde, men ontdekt terftond, eene groote en kunstig bewerkte Diopvunte, of gelyk men eigenlyk zeggen moet, Doopfont (35) zynde een aanzienlyk Gevaarte van geel koper, in het Jaar 14.92 gego| ten, door eenen Meester Aert, Geelgieter van Maastricht, wegende tweeduizend vyfhonderd en vierennegentig ponden, verfierd met verfcheiden fraaije kopere Beeldjes; zy welke onder die Doop» fond ftaan, zyn verminkte gebrekkige Menfchen, verbeeldende waarfchynlyk in
toeCs s) Fons Baptismi, zeiden de oude Christenen in de Latynfche taal, dat is, de Fontein des Doops, .
CS



$i BE3CHRYVING VAM1
toefpelinge op de Elendefingen, welke door indompeling in hec Badwater Bethesda geholpen werden.
Op het Dekfel, het" welk zeer hoog, alï een Tooren gemaakt, en fierlyk uitgehold is, vindt men, aan den rand kleenere, alleen ter verfraajinge dienende Figuuren, welke aan dezelve zyn vastgehaakt. Terwy 1 in de uitgeholde vakken, beelden op den Doop toepasfelyk, en wat hooger, de beeltenis welke doorgaans God den Vader wil vertoonen, en allerhoogst, het af beeldzei van een Pellicaan, volgens de oude gewoonte van denzelven te befchryven, gevonden worden.
Men verzekert, dat dit dekzel ruim duizend ponden weegt, en echter word het door middel van een yzerwerk tuig, zoo gemaklyk afgeligt en verfchooven, dat 'er geen grooter kracht toe nodig is, dan welke tot oplichten van vyfen twintig ponden gevorderd word.
Dit Kunstfl.uk ftaat binnen êen vertrek, de Fond Kapel naar het zelve geheeten , zynde lang 21 voeten en 9 duimen, breed 16 voeten en 5 duimen, van vooren afgefchooten, door een hek, van boven o* pen, en daar verfierd, met welgewerkte
ko-



DE GROOTE KERK. 4J
koperefpylen, rustende op eenen Steenen voet, toetsfteen verbeeldende , doch, zoo men wil, eigenlyk zwart marmer, ovaale paneelen uitmaakende , terwyl inhet?»lj* den, het zwart gavervd houten onderttuK, denzelven Heen van verre vertoont.
Op de buiten zyde van het houtwerk, ziet men, de dooping van Jefus door Johannes afgebeeld.
Binnen deeze Fond Kapel ligt begraven, het Lyk van Maria Margaretha ab Angelis, anders van valckenisse, Nonne eti Moeder in het Klooster tot Oirfchot, wel. ke overleed in 'hec Jaar 1658 den 5 Februarii, oud zynde twee en vyftig Jaaren. (36) , _
Men had het Lyk van gedagte Juffrouwe, op eene kundige wyze tegen verrotting trachten te bewaren, en gav het utc, voor een Lichaam,'t welk het vermogen bezat, om wonderdadige geneezingen te doen, door eene uit het zelve vloejende
Olie,
Dit word'met zoo veele woorden gezegd in de hist. epist. silvje duc. pag. 8i*j en men mag dus befluiten , dat het eene misvatting of drukfout is, wanneer men elders leest, dat zy geftorven is in het Jaar 1656.



** BESCHRYVING VAN
Olie, en door deszelvs onveraanglykheid dit bewyzende.
Dit veroorzaakte zoo veele opfchuddingen, dat Hunne Hoog Mogende, de Heeren Staaten Generaal, eenige Jaaren na het overlyden van gemelde Juffrouwe, bevalen, dit Lyk over te brengen op hec Raadhuis deezer Stad, en het daar, door Hoog Leeraaren in de Geneeskunde, Artfen, en Handartfen, naauwkeurig deeden onderzoeken, waar toe, zoo wel Mannen van den Roomfchen Godsdienst, als Hervormden , benoemd werden.
Het bericht, door die kundige en onpartydjge Mannen gegeeven , behelsde, dat by het onderzoek duidelyk gebleken was, dat de huid der borst en van den buik opengefneeden, en weer waren toegenaaid: het lichaam van de ingewanden ontbloot, en van binnen met een bruin Poeder beftrooid, gav een onliefelyken reuk en vliegjes op; en dus toonde het een en ander, dat het Lyk, door kunstbewerking, ruim vyf Jaaren, tegen volkomen verrotting bewaard was, doch het vermerneld vleesch, en bedorven deelen, toonden teffens, dat indien 'er niets aan gedaan werd, het ©verige binnen een Jaar,
meer



DE GROOTE KERK.
41
meer of min, geheel vergaan of vermemelen zoude.
Na dit bericht, werd het Lyk, tusfchen den 4 en 5den Augustus 1663, fchoon des nachts, om dén al te grooten toeloop voor te komen, echter met ftatie van het Raadhuis gehaald, en plechtig ter aarde befteld, en men heeft na dien tyd nooit gewag gemaakt, van eenige genezingen door hetzelve te weeg gebragt. (37)
Boven meen ik bewezen te hebben, dat die Doopfont,zoo als men denzelven heden ziet, in de woedende Beeldftorming
on-
f37) Ziet hier over, den Heer Profesfor a. velingius, Redenv. bl. 45 en verv. En breeder den Heer Griffier van heurn h 1. III. Deel bl. 126 en verv. Dit geval word zeer partydig verhaald, in de hist. episc. sjlve duc pag. 315. Het verdient echter opmerking, dat dieSchryver, dat Lyk, *t geen men voorwendde onverderflyk te zyn, befchryft als reeds ten grooten deele vergaan , want hy zegt: Sacra virginis osfa Silvam. ducis transferri mandaverunt: Zy hebben bevolen dat de heilige BEENDEREN der Maagd, naar 'sHerstogenbosch zouden worden overgebragt.
De authentieke Copie der Atteftatien door de Onderzoekers gegeeven, en by den Heer van heurn te vinden, is ook noch onder een voornaam Heer berustende , welke my dezelve vertoond, en voorgelezen heeft.



4 BISCIIÏtTVIKG VAN
ongefchonden gebleven zy, fchoon dit elders ontkend word.
Gelyk dus het groote Orgel, aan de linkerzyde een heerlyk pronkftuk heeft, zoo ftaan ook aan Deszeivs rechter kant, twee overfchoone Gedenkftukken.
Het naast by gelegen , is de oudtyds zeer beroemde Kapel van de Maagd Maria, anders genoemd Lieve Vrouwe Kapel, of gelyk men toen ter tyd zeide, die Kapelle van de zoete Onze Lieve Vrouwe van 's Hertogenbosfche.
Ik heb reeds aangetekend, dat volgens fommige Schryvers, die Kapel gefticht is, ten Jaare 1268, dat is twaalv Jaaren voor het bouwen van de Kerk; en dat zy zelvs den oorfprong en luister der Hoofdkerk, van die Kapel, en Derzelver inkomften afleiden.
Het laatfte is getoond, verkeerd, ja zonder eenigen giond te zyn.
Maar wat het eerfte betreft; 'k vinde geene gegronde redenen,om het zelve te. gen te fpreeken, het koomt my voor, dat even binnen den ingang, onder de Tooren, voor de bouwing der Kerk, eene
Ka-



DE GROOTE KERK.
4?
Kapel van Maria aanwezig was, doch niet die, welke naderhand dien naam gedragen heeft.
Na het Jaar 1380, wanneer men daar het beeld van de Maagd Maria, 't geen den naam had van wonderdadig te zyn, geplaatst had, werd die Kapel opgehaald en vergroot, en by de herbouwinge van de Kerk, na het Jaar 1419» werd die Kapel, in dien ftaat,wat het gebouw zelve betreft, gebragt, in welken men haar noch heden ziet. (38)
Het
("38") Men vergelyke den Heer wichmans 1.1. ■paz 372 Hy zegt, verfcheide van de door my genoemde dingen, in de Stads Archiven gelezen te hebben, dit is wel verkeerd; doch die Man kan echter veele byzondere papieren en aantekeningen gezien hebben; wyl Hy, als Pastoor van Mierlo, Canunnik van Tongerlo , en Aardsouderling van Helmond, een Man van aanzien onder de Roomschgezinden was, wien men, op zyn aanzoeken, alle mooglyke openingen zal gegeeven hebben.
En die veranderingen in de Kapel, fchynen ook bevestigd te worden, door het geen men by fommige Schryvers vindt, welke eene oude en nieuwe Kapel noemen. Door geen van beide kan men toch welvoeglyk het Choor van Maria ver? ftaan.



4? BiseninrvïNG tam
Het is zeker,dat in deeze Kapel,althans ten Jaare 1382 of daar omtrent, geplaatst is, een beeld van de Maagd Maria,het welk den raam had, wonderwerken te te verrichten, en zoo vermaard werd, dat men het zelve ongemeen fterk bezogt, en uitneem end vereerde.
Men vindt aangetekend, dat dit voortreflyk Beeld, het ongeluk had, van meer dan twee en veertig Jaaren, men zegt niet door welk toeval, dan in deneenen, dan in den anderen hoek, weggeworpen te liggen, tot het eindelyk gekomen was, in het huis of de werkplaats van eenen Steenhouwer, ter wyl in het Jaar 1380, een der Werklieden aldaarj,dit Beeld wilde van een klieven, om te verbranden, maar door den Opziener der Kerke, daar ter juister tyd aankomende , hier in verhinderd werd , welke Opziener integendeel gebood, dat men het zelve in de Kerk zoude terug brengen, wyl het een Beeld van de Moeder Gods was, dit gefchiedde, en dat. Beeld onderging vervolgens veelerhsnde verplaatzingen, binnen zeer korten tyd, ftaande nu eens op het Autaar van St. Michaël, dan opdat van St.Martinus, dan weer achter het Altaar neergezet,
na



DE GROOTE KERK. 4$
na dat het in 't Choor van Maria, een "korten tyd vertoevd had; doch eindelyk werd het, in het Jaar 138X, door ouderdom en vermolming geheel onaanzienlyk zynde, eerst liegt, maar niet lang daar na, beter opgeverwd, na dat het als ontilbaar was bekend geworden, en een Mirakel gedaan had, en toen op hec Altaar van St. Martinus geplaatst. (39)
Ter-
(39) Dus heeft het de Heer Canunnik, nader, hand Abd, wichmans f. 1. pag. 373, 374. Di» vervolgens de Wonderwerken aan dit Beeld toe$ gefchreeven, optelt.
Het is al vry opinerklyk, dat het geen omtrent dit wonderdadig Beeld verhaald word, zichtbaar overeenftemd, met hec geen aangetekend word, van een niet minder wonderdadig Beeld van Maria, binnen deeze Stad, ten Jaare 1509 en vervolgens, in het St. Geertui Klooster vereerd.
Het eerfte, wat uitwendig zonder eenig aanzien, vermolmd en verminkc. Het tweede zeer gering en doorwormd.
Het een lag veele Jaaren in een en andren hoek weggeworpen , het ander in het flechfto hok van de Keuken weggegooid.
Een Werkman, wilde het eerfte klieven en verbranden, eene Keuken bediende, het laatfte op het vuur werpen.
De Opziener der Kerke verhinderde den Werkman in zyn voorneemen, op het oogenblik als hy
he|
D



f| BESCHRYVING VAÏT
Terwyl het naderhand een vast verblyv in de naar Maria genoemde Kapel, fchynt gekregen te hebben, en daar gebleven te zyn, tot het, na het overgaan deezer Stad aan den Staat , vervoerd geworden is.
Deeze Kapel,zoo als zy thans is, heeft 4.7 voeten en 7 duimen in delengte, en is breed 25 voeten.
Na dat het overgaan van onze Hoofdftad aan den Staat, kon de die Kapel, tot het voorgenoemd gebruik niet meer dienen , ftond langen tyd ledig, en verviel byna geheel, tot dat zy door de zorgen van den Wel Edelen Achtbaaren Magistraat herfteld,en deels uit de inkomften der Kerke, deels uit de Stads Schatkist vernieuwd, gefchikt werd, tot de openbaare verrichtingen der Hoog Leeraars,
waar
het uit wilde voeren; de Opzienfter der Keuken, belette de verbrandinge, op dat tydpunt, in *t welk dat Beeld op 't vuur geworpen wierd.
Het eerde werd eerst flecht, naderhand beter geverwd; aan het laatfte deed men dit eerst te vergeefs , doch 't werd daar na verfierd.
Beiden deeden zy naderhand wonderen , en werden raet .eenen ongemeenen toevloed van menfchen, en door ryke gefchenken vereerd. Wicjv, mars 1. c. pag. 373 feqq. en pag. 385 fe<jq.



de croote kerk St
waar van het Catheder, en de onderfcheide Zitbanken, noch de blyken geven, zynde daar toe, door den Hoog Leeraar L. van eybergen plechtig ingeweyd, den x8 Julii 1731,(40) naderhand diende zy teffens, tot de plechtigheden , welke by het bevorderen der Jongelingen opdeLatynfche Schooien , en het uitdeden der Pryzen aan dezelven, worden in acht genomen, gelyk ook tot de oefeningen over de belydenisfe der Hervormde Kerke, daar :een geruimen tyd verricht: en thans is zy ook verordend, tot de herhalinge der Catechismus Predikatiën, door degezamenlyke Leeraaren der Gereformeerde Kerke alhier, eiken Zondag uitgefprookerj wordende.
Deeze Gehoorplaats is door houten hekwerk, van de Kerke afgefchoten.
Naast die nu befchreeven Kapel, binhet zelve hek, naar de noordzyde, tegen den westermuur der Kerke, ftaat, binnen
een
(40) Ziet den Heer A. velxhgius , rtdenv* bl, 76 en very.
D &



S*
«eschryving van
een houte Kast, een wel eer zeer beroemd en ongemeen kunstftuk, genoemd HET OORDEEL, zynde in het Jaar 1513, vervaardigd, door een' Smit, dien fommige noemen, pieter woüters, andere, matthys serennen, andere, so£-
1endonck.
Wanneer dit Werk noch ongefchonden was, beflond het, om alleen het voornaamfte op te geven; in eene menigte gemaklyk zich bewegende Beeldjes; en eerst werden te voorfchyn gebragt,de zoogenoemde drie Koningen , een voor een eere bewyzende aan de MAAGD MARIA, terwyl twee boven op de kast ftaande Engelen, hunne armen opheften, en op hunne Bazuinen blaazende, een hoorbaar geluid gaven ; daarop werden twee groote deuren geopend,. en dan zag men den HEERE JESUS , zittende ten oordeel, vergezeld door Zyne Engelen en Heiligen, voorts kwamen de Dooden uit hunne graven, en DE HEER keerde zich na de Verdoemden ; fluks ging de Helle open, en de Duivelen trokken de ter eeuwige flraffè Veroordeelden, met haaken, by de hoofden, in. dezelve; en eindelyk zag men
de



DE GROOTE KERK.
53
de Zaligen om hoog, en als in den Hemel invaarende (41)
Hec is jammer, dat dit, wel eer in veele Landen vermaard Kunstftuk, fchoon in de Beeldenftorminge ongefchonden gebleven, zoo men meent, ten Jaare 1634 eenigzints geledigd, althans van tyd tot tyd, en eindelyk, geheel onherftelbaar vervallen is.
Beziet men de zyden van deeze Kerk; binnen de noorder muur van dezelve, vindt men niet veel, dat byzondere aandacht verdient, dan alleen eene keurigst gewerkte Kerkkroon met twaalv Blakers.
Men zegt vry algemeen, dat dezelve, door een gevangen Spaanfchen Generaal, welke meende zyn leven te zullen verliezen , doch vrygelaaten werd, aan de Kerk vereerd zy ; of gelyk anderen willen, dat zulks gedaan is, door gerandzoeneerde Spaanfche Officieren; de Beelte-
nis-
C41) Breeder word dit Kunstftuk befchreven, door gramaje 1. 1. pag. 6 col. 2.
D 3



BESCÜRYVING VAN
Bisfen, op die Kroon te vinden, vertoonen, volgens de eerstgenoemden , in den geheel naar de oude wapenrustinge geharnasten Man, welke in het midden is, den gevangen Veldheer, en de rondomftaande Mannen , de hem bewarende Krygslieden; doch , volgens de laatften, den hoogften, en de mindere Krygsbevelhebbers.
Langs den zuidermuur der Kerke, vindt men achter den Predrkftoei, eene kleene Gravtombe, vertoonende twee knielende en biddende Beekjes, zynde van den Heer Baaien* en zyne Huisvrouwe, welker Geflagtnaam Kreeft, in ons Land voorheen vermaard was, 't is opgericht in 't Jaar 1622
En wat verder na de westkant der Kerke, is tegen dezelve muur, in gouden letteren , het teken van het Grav des Heeren Antonit Bruininx, een beroemden Geestelyken, van wiens Familie noch alhier overig zyn.
Beide deeze Kerkmuuren, zoo wel als de daar aan en tegen overftaande Pilaaren, hebben hier en daar, noch eenige, doch gefchonden verfierfelcn , welke net onnodig is te befchryven.
Be-



BE GROOTE KERK.
SS
Befchouwt men hier op, voor het groot Orgel ftaande, den Buik, of het middelvak der Kerke; dan doet zich eene prachtige vertoohing op.
Om hoog ziende, vindt men twee, in fteen uitgehouwen, witte Omgangen, met yzeren Spillen aan de muuren vastgehegd; aan de Pilaaren, overblyfzels van oude verfieringen , in het midden zwaare kopere Kroonen;elk derzelver met dertig armen en blakers voorzien zynde, en dus inftaat, om des avonds, vooral wanneer alle de Kaarsfen, ten getale van negentig, dei Zondags worden aangeftoken, zelfs buicen de drie Kroonen , binnen den noorder doorgang hangende, de ganfche Kerk genoegzaam te verlichten.
Aan de zuiderzyde van dit middelvak, valt byzonder het oog, op den keurig gewerkten Predikftoel, en Deszelfs hooge en toorensgewyze gemaakte, uitgefneden
Kap- ; , r
Deezen Predikftoel beklimmende, heeft men ter linkerhand, eene kopere leuning aan den Pilaar vastgemaakt, en ter rechterhand , eene van hout, zeer wel bewerkt D 4 ett



56
BESCHRYVING VAN
en tot op de Trappen reikende, en aldaar vastgehegt
Binnen den Predikftoel, is de Pilaar, tegen welken Hy aan ftaat, met hout bekleed, en op dat hout, word de overlevering, dat de Euangelist Johannes in gloejende Olie gekookt is, afgebeeld.
^ Rondom den buik van deezen Leerftoel, vindt men zeer wel gebytelde verbeeldingen , de prediking van het Euangelie door de Apostelen, inzonderheid vertoenende, terwyl op den onderrand, even boven de Pilaaren , welke het Gevaarte onderfteunen,de gewoonten der oude Romeinen, vooral hunne danzende omloopen, worden verbeeld.
Eene in den eerften opflag vreemde faamvoeging voorzeker; doch met welke men kan hebben voorgehad, het onderfcheid, tusfchen de bedaardheid der Euangelie verkondiging , en de woestheden der Heidenen, te vertoonen.
Het oog iager, langs dit middelvak der Kerke Haande, ziet men, zeer wel gefchikte Zitbanken, voor Menfchen van onderfcheiden rangen, in welke, voor weinige Jaaren , zoo door affchietingen, als verhoogingen , merkelyke veranderingen zyn
voor-



DE GROOTE KERK.
57
voorgevallen: ook is de buik der Kerke geheel bezet, met een groote menigte ge* merkte Stoelen.
Aan het einde der Zitbanken, by het oostereinde der Kerk gekomen, tusfchen de reeds befchreeven zuider en noorder ingangen, ziet men, ter plaatfche, waar de in 1584 afgebrande Tooren ftond, een overheerlyken Lantaarn, zynde van eene verbazende hoogte, rustende op vier zeer hooge Pilaaren, van binnen eenen fchoonen Koepel vertoonende, doch van buiten befchouwd zynde, ziet men, aan elken hoek, een klein Koepeltje, als een Toorentje gemaakt, en tusfchen, of boven de vier Koepeltjes, in het midden , een wat grooter Toorentje, waar door ook dit Gevaarte, zeer ver buiten de Stad kan gezien worden.
Een weinig verder, in het midden voor, en eenigzints boven den ingang van het groote Choor, vertoont zich het hoog en heerlyk Oxaal, rustende op zestien D 5 ver-



58 béschryving van
verheven Pilaaren, van gepolyst rosachtig Marmer! aan den breeden bovenrand,en ook op de zyden, vindt men negen groote , en vier kleener Beelden , alle zeer kunstig gemaakt. De kleenere, dragen de wapenen van Spanje; en in de grootere, ontdekt men, de Maagd Maria, met hec Kindje Jefus, de Hoofddeugden, en de Apostelen Petrus en Johannes.
Verder vindt men twaalv kleine bruine Pilaaren, en verfcheiden witte marmere Plaaten , met zeer kunstig gebytelde Figuuren, en in deeze, verfcheide Gefchiedenisfen , den Heiland Jefus betreffende; terwyl zwart marmere Belegftukken, ook dit prachtig Werk verlieten.
Daar ook, boven op dien voorrand , twaalv groote koperen hooge Kandelaaren, de fraaiheid te gelyk vermeerderen.
En boven op dat Oxaal, verdienen aandacht, het welklinkend Orgel, doorgaans het kleine Orgel genoemd, en daar tegen over, een zeer kunstig gemaakt Toorentje van Arduinfteen, het geen op het oog fchynt fcheev te ftaan, en echter, vólgens het pasloot, volkomen recht is.
Dit Oxaal werd, zoo als het geweest
is,



DE GROOTE KERK. £0
is, by deszelvs oprichtinge, voltooid in het Jaar 1613, en volgens door my gevonden aantekeningen, kostte het toen elf duizend guldens, doch naderhand zyn 'er herftellingen van geleden fchaden, en eenige veranderingen aan gemaakt.
Zoo waren 'er by voorbeeld , oudtyds aan de voorzyden, onder de Hoofdpilaaren, twee Altaaren, welke nu veranderd zyn, in met gouden Letteren verfierde fteenen Plaaten.
Aan de noorderzyde, vindt men het het Gebed des Heeren, en den inhoud van Openb. XXII. 8, 9; terwyl aan de zuider zyde, daar het Chirurgyns Altaar blykt geweest te zyn, behalven eene kortere infcriptie, de twaalv Artikelen, van het algemeene Christelyk Geloov, gevonden worden, en ten Jaare 1Ö33, is het in dien Haat gebragt.
Midden onder dit Oxaal, vindt fmen twee groote Deuren, van boven verfierd, door kunstig gewerkte koperen Spylen, door welke men het groot en alzints kostbaar Choor, befchouwen kan.
Doch



<5o BB3CHRYVING VAN
Doch, hetzelve verdient van binnen meer bepaalde aandacht, en is alleen genoeg, om de begeertens tot het bezien der Hoofdkerk, op te wekken.
Volgens de voor weinige Jaaren gedane afmeetinge, is dit Choor,lang, honderd vier voeten , en drie duimen; en breed twee en veertig voeten, en acht duimen.
Het gaat, in een ruimen afitand van het groot Altaar, aan dsszelvs einde te vinden, door een Trap hooger op, zynde het grootfle en voorfte deel, echter hooger, dan de buik der Kerke.
Zoo als men in dit Choor koomt, vindt men aan weerzyden, uitgehouwen Beeldwerk, waar onder aanmerklyk is.
Aan de rechte zyde, eene afbeeldinge van een Mensch, welke zyn geld en goed, niet recht vermaakt, of hefteed hebbende, in een Ketel gepynigd word, by 't welk een Man zit, die het vuur aanftookt; terwyl boven denzelven , weeklagende, en dit geval betreurende, gevonden worden.
Aan de linker zyde, is eene afbeelding van het Vagevuur, zoo van hen die 'er in gepynigd, als van zulken, die 'er uic
ver-



DE GROOTE KERK. 6l
verlost worden, terwyl daar boven, de Opftanding der dooden word afgefchetst.
En by die twee Vertooningen , vindt men teffens Beelden, welke daar niet by pasfehende, den reeds genoemden fmaak dier oude tyden , in welke zy gemaakc zyn, zeer duidelyk vertoonen.
Trouwens, deeze is ook zichtbaar, op en in de banken , oudtyds door de Canunniken , en andere aan het Kapittel behoorende Lieden bezeten, die aan weerzyden van het Choor gevonden worden; want daar vindt men, den biddenden Jefus , en Godsdienst oeffenende Menfchen, met afzichtelyke Monsters, door een geplaatst.
Geen gering fieraad van dit Choor, geven de aan de linkerhand opgehangen Wapenen , der Ridders van het Gulden Vlies ; daar geplaatst, ter gelegenheid , dat in het Jaar 1481 op den 8 Maart, Maximiliaan, Hertog van Braband , binnen dit Choor , een algemeen Kapittel der Ridderorde van het Gulden Vlies, befchreven, en vervolgens gehouden heeft. Zynde dit algemeen Kapittel, het veertiende geweejt; en in het zelve, acht nieuwe Ridder» verkooren, onder welken



6% BESCHRYVING VAN
ken was, Philip van Oostenryk, Zoon van Maximiliaan.
De Vonnisfen, by die Vergadering geveld/, tegen vyf Ridders, welke de zyde des Hertogs verlaaten, en zich by den Koning van Frankryk gevoegd hadden, en het vaers, of oud rym, op die Vergaderinge van het Kapittel gemaakt, zyn noch voorhanden in dit Choor ; doch, wyl die elders (42) te vinden zyn, zal ik ze niet nafchryven ; gelyk ik ook daarom niets melde, van de twee Koninglyke wapenen, achter in het Choor, naast het groot Altaar opgehangen.
De menigvuldige Wapenen, welke aan de rechterzyde van het Choor te vinden zyn , vertoonen genoeg, dat zy van laateren tyd, en eeretekens zyn, van byzondere, in Krygs of Burgerlyke Ambten „ aanzienlyk geweest zynde Perfoonen.
Merk-
(42) Ziet de hist. episc. silvje duc pag.4, waar ook ten grooten deele, de naamen der tegenwoordig zynde, en der op nieuw aangeftelde Ridders, pag. 4, 5,6 te vinden zyn, breed vindt men daar over, en over die Ridderorder in 't gemeen, gefchreeven, door den Heer van heürït 1.1. I. Deel bl. 374 en verv.



BE GROOTE KERK.
«3
Merkwaardig is het groote Beeld, dat aan de linkerzyde, niet ver van het groot Altaar, te vinden is; zynde eene afbeelding van gisbektus masius, weleer Bisfchop van rs Hertogenbosch. (43) Het vertoont dien Bisfchop , neergeknield voor een Beeld yan Maria (doch 't welk niet meer te vipden is;) en in zyn Bisfchoplyk gewaad, ter wyl op den Mantel, of liever op deszelvs hpvenften omflag, noch het beeld der Moeder Maagd, met het Kindje Jefus , ongefchonden te zien zyn; daar anders die Mantel, en ook het Beeld zelve, hier en daar, door baldadigheden, óf by toeval, befchadigd zyn. (44)
Men
(43) Hy was geboren, te,Bommel, en vermaard door zyne wejfprekenheid; hy \s $7 Jaaren Plebaan van deeze Hoofdkerk geweest, werd Bisfchop 1594, ep overleed den 11 van Hooymaand I<5i4 , liggende begraven, onder de Zerk, op Welke zyn Beeld ftaat.
(44) Het Js een blyk van diepe onkunde, dat
timmigen zeggen . dat dit Beeld, in de Beeld» orminge dus gefchonden zy; want dezelve viel voor, in het Jaar 1566, en eerst 48 Jaaren daar na, is Mafius geftorven. Verfcheïden krasfen , infnydipgen , ep ftreepen, toonen, dat dartele tanden aan dit Beeld geflagen zyn, zonder ee-
nig



€\ BZSCHRYVÏNG VAN
Men vindt, zelvs in gefchrifte, (45) dat dit Beeld van wit Marmer zy, doch dit is verkeerd, het bloote oog ontdekt, dat het eene Steenachtige compofitie is; maar het voetftuk, in twee deelen van onderfcheide breete beftaande, is van zwart Marmer, en is wegens de daar op ftaande infcriptien, (4C) zoo wel als het boek, voor het Beeld liggende, bezienswaardig, gelyk ook het hoog en befchilderd Verwulfzel van dit Choor.
Doch,
aig oogmerk, om hetzelve te verbreken,en noch voor e§nige Jaaren, is 'er een ftukvan den mantel afgevallen.
(45) Groot mm. toneel van Bsabakb W. 169.
f46) Op het bovenfte gedeelte ftaat, omnii mors aequat, de deed maakt alles gelyk.
Daar onder is het Graffchrift, waar van ik[de laatfte opmerkelyke woorden .alleen vertaal:
Het luidt, hic jacet, quem Bommeliaprotulit, Sylva Ducis infula excepit, mors virtutibus canisque auclum, intercepit. En dan volgt: Quid hic triumphas Germana fomni, Ille tibi reddidit quod debuit , et quod non debuit, in patriam tranftulit. Dat is, vat beroemt gy u, hier, Zuster van den flaap; Hy heeft u weergegeeven, het geen Hy u fchuldig was, en 'tgeen Hy u niet fchuldig was, heeft Hy in het Vaderland overgebragt.
In duidelyke toefpelinge op zyn Lichaam es Ziele beide.



BE GROOTE KERS
65
Doch, deszelfs grootfte fieraat, is hec hooge Altaar, fchoon niet meer in dien ftaat, in welken het 1620 was, echter noch voorzien met witte marmere Beeltenisfen, onder welke uitmunten, twee Plaaten; ftaande daar op aan de linkerzyde, hec bezoek der Herderen aan den geboren Zaligmaker, en ter rechterzyde, de opftanding van Christus! twee heerJyke Kunstftukken j in het eerfte is zichtbaar, de aandacht en heilige opgetogenheid der Godvruchtige Herderen, en in het laatfte, de doodfchrik, verfpreid op de aangezichten der het Graf bewaarende Krygsknechten.
Het Altaar zelve pronkt nu mee de beide Tafelen der Wee, of de Tien geboden,
Buiten die Choor, hec welk rondom, door houtwerk, van boven met kunstig gewerkte Spylen, afgefchooten is, heeft men twee ruime , ook met groote, en op dezelve wyze geftelde hekken , van de Kerk afgeilooten zynde ommegangen, of tusfchen ruimtens.
£ Aan



66 -beschryving van
Aan de noorderzyde, doet zich op , het hooge Choor van de Maagd Maria, omtrent het welke zich eenige duisterheid opdoet, want de Pilaaren van het zelve, zyn van eene andere ftrudtuur, dan alle de overige, en fchynen zelfs van een ouder maakzel te zyn, waar omtrent echter geen berichten te vinden zyn. Ook kan men, of te gelyk met de eerfte bouwinge der Kerke , of zelfs naderhand , die Pilaaren opzettelyk eene onderfcheide gedaante gegeeven hebben.
Ook is het duister, of daar ter plaatfe, wel eer eene Kapel van Maria geweest, en naderhand in een Choor veranderd zy,wyl men leest van twee Kapellen van Maria; dan , of by verwarringe en misvattinge, dat Choor, eene Kapel genoemd zy, dan of 'er by dat Choor, noch eene Kapel geftaan heeft , en .naderhand afgebrooken zy.
Zoo als het zich nu vertoont, is het een verheven Choor, in welks midden noch de blyken van een daar voormaais te vinden prachtig Altaar, overig zyn.
Ook was daar voorheen een Orgel,
te»



DE 6RO0TE KERK, €j
ten Jaare 1629 aan ftukken gefchooten, en niet weer herfteld.
Te vooren, was dit Choor afgefchooten,met houten Hekwerk, boven 'twelk kunstryke kopere Spylen waren, doch welke befchutzels naderhand verplaatst zyn, en de beide zuider en noorder ruim* tens, aan de zyde van het groote Choor, nu van het Lichaam der Kerke affcheiden. (47)
Een Beeld van de Moedermaagd, doch minder vermaard, dan het geen wy reeds befchreven hebben, Hond ook in dit Choor,en werd ook daar vereerd, maar by onderfcheidinge genoemd, de nieuwe Maria , of de nieuwe Moeder. (48)
Langs
(47) De nu op verfabelden plaaifen te vinden, welgewerkte kopere Spylen, of Pylaartjes, maaken te faamen een aantal uit van 175.
(48) Oudenhoven 1. c. de druk van 1649 bl. 25 , waarfchynlyk is "er naderhand eene plaatsverruiling, tusfchen die twee beelden van Maria geweest, watt men vindt dat eene Beeld , ter 200 aanftonds genoemde plaatfe, ook geheten, de Laage Lieve Vrouw, het geen, daar 'tanders verachtelyk zyn zoude, op de verzetting van hetzelve in eene laagere plaats, deuklyk gezien heeft.
£ 1



«58 BESCHRYVINGVAN
Langs dit Choor, verder na het einde der Kerke gaande, vindc men eene Kamer, wel eer ter bewaringe van verfcheiden dingen , -welke tot dat_ Choor behoorden , gefchikt; doch nu dienende tot het houden van Catechifatien, en voor de Vergaderingen van den Kerkenraad en Clasfis. (49)
Deeze noorderzyde, heeft hier endaar ook noch eenige Beelden, en is verfierd met een groot aantal Wapenen van aanzienlyke Perfoonen ; ook zyn boven de kopere Spylen van hec groote Choor, in het hour, verfcheide gefneeden Figuuren.
Ech-
(49^ Dit Choor werd ook tot andere verrichtingen gebezigd; doch die fchynt niet in deeze Kamer gefchied te zvn j want men leest, BENEDEN in tmz'r Lieve Vrouwe Choor, bezegelde men de Brieven tan de Losrer.ten. Ziet dit by den Heer van heurn , IV. Deel bl. 268 , of de Komme der Stad 'in' dit Choor ook geftaan hebbe, dan of dit gewéést zy, in de Kapelle, na het Auditorium genoemd, durv ik niet bepaaien; wyl, gelyk ge2:en is, het Choor, ook wel de Kape! fchynt genoemd te zvn ! dit is althans zeker . de Heer tw heupn'III. Deel bl 77 leert ons. de K.mmc &>r Stad, in welke naamlyk de Srads Voorrechten waren, jlond noch ten J-.are 1656. in de i/cc/rf\trkt in dt Ejttfk der Litvt Vrauwt,



DE GROOTE KERK. t5p
Echter zyn die, welke aan de zuiderzyde van het Choor, boven de daar zynde Spylen van het groote Choor, gevonden worden , veel aanmerkelyker , vertoonende Bybelfche gefchiedenisfen, onder welke, de inzameling van hec Manna , en de gefchiedenis van Jonas, befchouwinge verdienen.
Men gaat uit dien zuider omgang , door «ene affluitende deur, buiten den eigenlyken omtrek der Kerke, doch onder dak blyvende, ter rechterhand, in de fraaije Kamer, voornaamlyk gefchikt tot de faamkomsten der Heeren Kerkmeesteren; en ter linkerzyde is hec Vertrek, waar in de Diakenen, hunne byeenkomsten hebben , en voorzien in de behoeften der .Arremen.
Weder binnen dien zuider omgang gekomen , en het Choor achter omgaande, ziet men binnen het zelve, de overblyf. zelfs van het Altaar der zoogenoemde drie Koningen, terwyl na de oosterzyde, of de buitenmuur, de blyken zyn , dat daar afgezonderde Kapellen, en in dezelve ook Altaaren geweest zyn, en eene menigte Wapenfchilden aldaar ten fieraad ver (trekken,
3 E 3 Over-



70
BESCHRYVING VAN
Overblyfzelen die de ongemeene pracht, welke binnen deeze Kerk oudtyds was, zeer duidelyk te kennen geeven;en het volgde van zelve, dat by of na bet overgaan van deeze Hoofdftad, onder de gehoorzaamheid van Hun Hoog Moeenden, veele den Hervormden ergerende verfierfelen, moesten worden weggenomen; het geen echter, vooral eerstin het Jaar 1634, fchynt yolbragt te zyn.
Waarfchynlyk zyn ook toen, de : Pilaaren deezer Kerke overwit, ot met liane beftreeken ; want 'er zyn, althans in den noorder omgang van het Choor, noch blyken, dat 'er befchilderde Pilaaren ge. weest zyn. , , , c
Waar van onlangs noch veel opher gemaakt werd, toen zich daar een Schilderftuk, aan een derzelver, eenigzints opdeed; meer dan waarfchynlyk ziende op de vereeniginge der Apostelen met Christus, en onder Eikanderen, als waar onder noch ten deele in het Latyn, te lezen is, uit Psalm CXXXUL boe goed, en boe lieflyk is hst, dat Broeders ook te faamen
woonen. TT
Het



DE GROOTE KERK. 7*
Het is echter teffens zeker, dat meer voornaame Kerkverfierfelen reeds vroeger , van hier vervoerd zyn.
Meer dan waarfchynlyk is dit verricht, door de na de overgave van de Stad in 1629, van hier vertrekkende Geestelyken ; want volgens art. 2 der Capitulatie , ftond het hen vry, met zich te nemen, humt Meubilen, Beelden, Schilderyen, en andere Kerkelyke ornamenten.
En, zoo zy die niet alle hebben kunnen met zich nemen, konde een gedeelte van dezelve, door de deeze Stad verlatende Burgers, zyn meegevoerd. (50)
Van het beeld van Maria, 't geen men wonderwerken toefchreev, weet men , dat het, eerst, ten Huize van eene Adelyke Vrouwe of Jongvrouwe, Anna van Hambroek genoemd, geborgen, en in 1630 naar de Kerke van den H. Gouderich, en ten Jaare 1641 op den 16 Mey, plechtig naar de Abdyekerk van den H, jacobus op Coudenberg, gebragt zy. (51)
Van
(50J Beide konde plaats hebben, volgens de Artikelen der Capitulatie, Art. 2 en. 21. Men zie dezelve, by den Heer van heurn IV- Deel, in de Bvlagen, bl. 286 en' 294.
CsiJ ZietHisT. episc. sil\m Duc.pag. i(?7et 130".



74 ÏESCflRYVlNG VAN
Van dat kostlyk zilver beeld van Johannes, van 'twelk men by verfcheiden Schry vers gemeld vindt, dat het te Keulen , in het Jaar 1495 gegooten, en van daar, in een Schip met Wyn geladen, en in een ledig vat, om 't welk weder een ander vat met Wyn gevuld , gemaakt was, ingekuipt, en herwaards verzonden zy, zonder dat iemand het ontdekt had, voor dat het reeds binnen de Stad was; leest men niet, waar het gebleven zy.
Men kan weinig licht daar omtrent krygen.uit het geen elders (52) gefchreven ftaat, de Archivcn van bet Bisdom, te geJyk met de meeste Sieradien , kopere Beelden enz., hebben de Bisfchop en het Kapittel, ter bewmngc gelegd in de Hoofdkerk van Mechelen, want daar in word niets van dat zilvren Beeld gemeld.
Ook is hec byzonder, dat een anders naauwkeurig Schry ver, (53) wel zeer veele Sieradien van deeze Kerk befchryft, maar geen gewag maakt van dit voortref-
f52) Ibidem pag. 107.
(53) Gramaje 1. 6. pag. 6 et 7 col. I.



DE GROOTE KERK. I - 71:
treflyk Beeld. Ik gisfche, dat het daar aan toe te fehryven is, dat Hy Beeldwerk en Schilderyen, maar geene eigenlyk gezegde Beelden, befchreven heeft.
Ondercusfchen, koomt my de verbeelding van fommigen, dat dit Beeld noch' ergens, 'tzy in de Kerk zelve, 't zy op eene verholen plaats, verborgen zy, op hoope, dat het noch weer in de Hoofdkerk dienen konde, niet gegrond voor ; fchoon ik niet ontkennen wil, dat hier en daar noch eenige van die Kerkbeelden kunnen verfteken zyn; men zoude toch zulk een kostbaar Beeld, niet gewaagd hebben aan verfmeltinge, 'cgeen gewis deszelvs lot geworden zoude zyn , indien het, een tyd lang daar na', was ondekt geworden.
Eindelyk, het is zeker, dat oudtyds vyftig Altaaren in deeze Hoofdkerk geweest zyn'. Men vindt, (54) dat het merkviaardigfle, in het Choor flond, en aan bet H. Sacrament, en de Maagd Maria, was toegeweyd. En van die Altaaren, zyn
ook
(54) Groot kerel, toneel van ibahand bl. 166.
E5



74
BESCHRYVING VAN
ook noch, meer en min zigtbaare merktekenen , langs de Kerk verfpreid.
Dus meldde ik het voornaamfte, dat aan en binnen dit heerlyk Kerkgebouw, te befchouwen is.
Wanneer, deeze Stad door Prins fredrikhendrik ingenomen, en onder de gehoorzaamheid van hunne hoog mogende, de staat e n generaal der vereen ïgde nederlanden, gebragt
was; werden de Kerken aan de Hervormden ingeruimd, en de Hoofdkerk, tot het verrichten van den openbaaren Eerdienst in (laat gefteld zynde, werd de eerfte Leerrede, op Hoog gezag, daar in gehouden, door coenraad markinius,
te vooren Predikant te Emmerik , maar toen Leger Predikant by d e h e e r e n g e-
committeerde te velde,en zyne
hoogheid, op den 19 September JÖ29. neemende tot Zyne Text, Jefaia XLV. vs. 1- 7 , terwyl voorgezongen werd , Psalm XCV1II. en na de Leerrede, Psalm XXIV vs. 4 en 5. Onder het aanzienlyk, en misfchien,
in



de GROOTE KERK 7J
in het noemen van acht duizend Menfchen , niet te ruim opgegeeven getal, Toehoorers, (want men kan de menigvuldige Vreemdelingen, welke van alle zyden waren toegevloeid, en eene menig-. te van Krygslieden, daar by zeer voeglyk tellen, en dus dat genoemd aantal zeer wel vinden,) waren ook, de prins
vanorange,de koning vin bobs* men, en de prins van denemarken 5 en Deeze Hooge Perfoonen, waren Peters, van de drie Kinderen, welke by die gelegenheid, in deeze Kerk Gedoopt werden. (55)
Ook
(55) Ziet myne plechtige Redenvoering , ter gedachtenis vernieuwinge dier Veroveringe; welke noch alhier te bekomen is; vergelykt ook den Heer van heurn II. Deel bl. 453. 454 1 e!1 de Schryvers aldaar aangehaald.
Men kan ook by zyn Wel Ed. Ge!r.r. zien, dat de Predikant cornelis van diest, in deeze Kerk, en andere Hervormde Leeraars, in de St. Jacobs- en St. Pieters - Kerken, en in de St. Cornelis Kapslle, reeds ten Jaire I5<55, en na de zoogenoemde Geloovs vreede, in het Jaar 1578, in de St. Pieters- en in de St. JacobsKerk, Hunnen Godsdienst waargenomen hebben; H. Deel bl. 25 en 112; doch dit was, zonder gevestigd Hoog geaag.



16 3Ï5CSRYTING TAV
Ook droeg 's Lands Hooge Overigheid gunstig zorge, dat kort daar na , deeze Hoofdftad, by wyze van leening, met bekwaame Leeraars voorzien werd, komende b er nardus bushof uit Utrecht; gisbertus voetius van Heusden . gisbertus mokingius uit Bommel; en johannes spiljardus uit Gorinchem, om hier, nevens den genoemden markinius, de Gemeente te oodenryzen en aan te kweeken ; terwyl vervolgens , de Gemeente aanhoudend , door Hervormde Leeraars is bediend geworden.
Ik eindig deeze Befchryving, met dien wensen aan U , die dezelve lezen zult. God verwaardige U , om als Geestelyke en levende Steenen, gebouwd te worden, tot een Tempel en Woonftede Gods; op dat Gy , wanneer het aardfche Huis Uwes Tabernakels , door den dood gebroken word, een Gebouw by God moogt hebben, een Huis niet met handen gemaakt, dat eeuwig is in de Hemelen.
EIND E.



VOORNAAMSTE
DRUKFOUTEN.
Bïadz. reg. ftaat kes
26 7 176a 1562
ga 9 Too* Tooren:
onderaan wy weer
43 5 te te te