W E » K E "N
YAX HET
ÖElOOfSCHA
OPGERICHT
T E W E E SP, o 113 er de Zi 11 fpr euli: YOOK HET MENSCÏÏDOM
Tc AM STEK DAM , Tüj JOHANN E S VAN' DEK ïIE ÏJ, MDCfXCVIII,






VERZAMELING
VAN
VERHANDELINGEN
E N
DICHTSTUKKEN,
UITGEGEEVEN
DOOR HET
GENOOTSCHAP,
TE WEESP OPGERICHT
ONDER DE ZINSPREUK:
VOOR HET MENSCHDOM.
EERSTE STUKJE.
^ \ j ]" •""• V'K K ./
ZV AMSTERDAM, bij
WESSING EN VAN DER HE Y, M D C C X C I I I.






VOORBERICHT,
TTJTef Genootfchap, te IVeesp onder de Zirt~ fpreuk: voor het Menschdom, opgëricht den 9 November 1^91, biedt hier neveni aan het Menschdom eene proeve van verhandelingen aan , welke in zijne vergaderingen van tijd tot tijd voorgelezen zijn.
Den kring van nuttige kundigheden bij zich zei' ven en anderen uit te breiden , zich zeiven en anderen te verlichten en te verbeteren, zie daar! het doelwit der oprichting van dit Genootfchap.
Met dat oogmerk wierden deze verhandelingen opgefteld en voorgelezen, tot dat einde verschijnen dezelve thans in het licht; wordt dat oogmerk hief door bereikt, dan zullen wij onzen arbeid dubbèl beloond rekenen.
Men verdenke ons onder tusfehen niet , als óf de eigenliefde ons eene groote verbeelding van dezen bundel van verhandelingen inboejemde, neen } wij zijn ruim zoo wel van derzelver onvolkomen* hdd overtuigd, als wij ons verzekerd houden ?
* 2 daf



iv VOORBERICHT.
dat kundige lezers daar in nog gebreken ontdekker} zullen; doch deze zullen in het verfchiet verdwijn nen, wanneer de goedgunftige lezer het oog gevestigd houdt op ons doelwit, op den voorgrond geplaatst.
Met het uitgeeven van deze verhandelingen zullen wij beproeven, of onze landgenooten daar in genoegen neemen ; gelukt dit , dan zal ons zulks ter aanmoediging verflrekken , om hierop meer Stukjens te laten volgen.
Voor het overige hebben wij het niet oniienflig, geoordeeld^ voor dit eerfte Stukjen den naamlijst der perfooncn te plaatfen, welke, bij de uitgave daar van, leden van dit Genootfchap waren; terwijl wij teffens hier bij verklaar en, dat het Genootjehap geene exemplaren voor echt erkent, dan 'welke getekend zijn door deszelfs Secretaris.
NAAK-



NAAMLIJST
DER.
LEDEN.
WERKENDE LEDEN.
BERNARDUS SNOEK.
JOANNES HOUTMAN, thz.
MEINARDUS HOUTKAMP, te Hippoliitushoef op Wieringen.
BARENT PEELEN GERRIT REININK. DOMINICUS van der SCHAAF. ABRAHAM DORLAND. ABRAHAM de BUCQUOIJ. CAREL AEIJELTS, te Blaricum. Tevens coiTcfpondcGrend Lid.
ERNST ZEIJDELAAR,
WABE KAMP, te Atoftéldam.
JOH ANNE S van der HEY,te Amftcldam.
GIJSBERT van der HEY, te Amftddam.
GERRIT JAN van DIJK, te Oesfzaanen.
* 3 HEN-



VI NAAMLIJST
HENDRIK BOEL, te Amftddam.
HENDRIK HILLEBRAND, te Amftddam,
ALBERTUS CONRADI, te Scharwoud.
BAREND ten HOUTEN, te Aalsmeer.
GERRIT BRENDER a BRANDIS, te Amftddam. Tevens Correspondeerend Lid.
WILLEM IMME, in de Bullewijk.
NIKOLAAS LUBÉ.
HONORAIRE LEDEN
JAN PEEL EN.
FIETËR van AKERLAKEN.
CORNELIUS de FEIJFER.
HARMEN de VRIES.
JOHANNES van VARICK.
MAAS du FOUR.
JAN LANGEVELDT.
HENDRIK van der HORST.
JAN PEELEN. (junior.)
AÜRIANUS van WIJK.
JOHANNES AMESCHOT.
ABRAHAM L1NGIUS.
JAN DOR LAND.
JOHAN HENDRIK van KETEL
DO



der LEDEN. vli DOMINICUS de JONG. GERRIT van NOOIJ. GERRIT DORLAND. IS AAK THURET.
ADRIANUS BURCHARDUS de BOCK. GERRIT de WILDE. JOHANNES SWART, te Hoorn. KRISTIAAN JOAN FRUITIER, te Muïderberg. Tevens Correspondcerend Lid.
PIETER de HAAN.
i
JOHANNES ENSCHEDE, te Haarlem.
HERMANUS DROST, te Amitcldam.
JAN ARNOUD DULL, tc Amfteldam.
HENRICUS RAPPARDUS, te Ncderhorst (den Berg.)
EGBERTUS SCHOUTEN.
CAREL GABRIËL van ACHTER, te Naarden.
JEAN CASPER MERKUS, te Naarden. WILLEM KOOIJ, (junior) te Naarden. JACOB BOLTEN, jansz. te Naarden. ABRAHAM de LANOIJ.
HERMANUS SAS de WILDE, tc's Gra-
veland,
BER^



vin NAAMLIJST der LEDEN. BARNARD ANTHONIJ van MARKEN. CORNELIS van VELZEN. JAKOB BELLI.
BINKES CAREL BOERS, in 't Gein. JEAN BAPTIST de la COUTURE. JACOBUS SCHOTTELING, te Neder-
horst (den Berg.) HENDRIK SCHIMMEL. JAN SCHIMMEL, te Amfteldam, JOHANNES CRAMER, tc Hirverfum.
CORNELIS de WOLFF, (junior) te Naarden.
GERRIT SCIIREUDER.
JACOBUS HEIJDANUS.
EDUARD van der SLUIS, te Amfteldam.
CORK ES POND BERENDE LEDEN
IJSBRAND van HAMELS VELD» te Leijden.
CORNELIUS SWAVING, te Naarden.
NB. De perfoonen, achter wier naamen de woonplaats niet vermeld is, zijn allen te Wcesp woonachtig.
ite. w
l RE-



INHOUD.
L
redevoering over het voordeel ïge van een deugdzaam gedrag in vergel ij king van hetnadeeli ge van een ondeugend, bladz. I.
II.
gedachten over het 3loedzwee-
ten van jesus, Befchreeven door den Evangelist lucas XXII. hoofdst. vs. 44. • 39«
llh
over de menschlie vendheid.
* IV.



INHOUD.
IV.
JIET VOOR» EN NADEELIGE DER EERZUCHT . . . bladz. 79.
V.
EFRATA IN ROUWE, EN GETROOST.
Etne Cantate . , . iot, VI.
REDEVOER INO OVER DE S P R E U ïc : EENDRA G 'f M A A K T M A G T . 121.
VII.
VERHANDELING OVER DEN ALGEMEEKEN INHOUD DER ZEDENLEERE,OF OVER DE REGTEN EN PLIGTEN DER MENSCHEN . . . , 149.
VIII.
VERHANDELING t, 1 E ?D E ,
OVER DE VJJANDS-
123* IX.



INHOUD.
IX.
de deugdzame alleen leeft gelukkig . . . bladz. 214,
x.
wyne wandeling, een Leerdicht, azyi XI.
diatribe de Qbil vel Ö'l s. s. unt-
COUNÜ VERSIONIf VERNACULiE. 243.
«
verhandeling over den
(Rem,of Rim) of deneenhoorn in
de heilige schrift. volgens de overzetting in onze moedertaal. (Zynde eene vertaling van de voorgaande verhandeling.') . . 281.
• 3 Xll



INHOUD.
XII.
VERHANDELING OVER DE ONSTERFELIJKHEID DER ZIELE . bladz. 325.
XIM.
DE LASTER . . f
VER-



1
REDEVOERING
OVER
HET VOORDEELIGE
VAN EEN DEUGDZAAM GEDRAG
IN VERGELIJKING VAN
HET N ADEELIGE
VAN EEN ONDEUGEND,






God is liefde, de Vader zijner fchepzelen deed deze heilrijke neiging jegens het menschdom op de zichtbaarfte wijze doorflraalen, toen hij zich door zijnen Zoon Jefus Christus met het zelve liet verzoenen * cn Hij toont nog zijne liefderijke gezindheid zoo wel in de beftuuring der wereld , als in die uitmuntende lesfen , welke hij tot heil van redelijke wezens in zijne openbaaring heeft bekend gemaakt, en aanhoudend laat verkondigen: — De mensch toch , hoewel Uit hoofde van zijne bekrompene vermogens niet altoos in ftaat, om in elk voorval op de wereld terftond dit liefderijk oogmerk des Alregeererstc ontdekken, maar veel eer zomtijds geneigd zijnde om het tegendeel te vermoeden, moet, wanneer hij van achteren de lange koeten van gebeurenisfen in verband met eikanderen befchouwt , deze bemoedigende waarheid erkennen en toeftemmen J Jofephs lotgevallen , in de aardsvaderlijke gedenkrolle vereeuwigd , zullen (om uit veelen hier ilegts een enkel voorbeeld aan te flippen) ons van Gods liefderijke oogmerken in de regeering der wereld overtuigen A 2 kun-



4 rÏET VOORD. VAN ÉEN DÉUGDZ. GEDRAG'
kunnen (*): — Wanneer wij aan den anderen kant onze aandacht vestigen op den inhoud der lesfen, welke het weldadig Opper-* wezen aan het menschdom ter betrachting voorftelt, wij zullen ontdekken , dat zoo wel de voorfchriften der Profectcn en Apostelen , als bij uitftek de guldenc lesfen van den Opperften Leeraar , den Stichter van den bevalligcn godsdienst der Christenen , «iets anders dan liefde en weldadige goedheid ademen, zich zelve ten ftcrkftcn aanprijzende door den belangrijken inhoud, en de heilzaame voordeden, welke als in een ftroom van zegeningen en zaligheden uit de beoeffcning daar van voortvloeijen: — Mijn bellek aat mij niet toe, om dit ftukswijze hier aan te toonen , het hoofdzakelijke daar van zal ons echter kunnen blijken uit den inhoud' van deze Verhandeling zelve, waar in ik mij ten doel ftelle om de voordeden van een deugdzaam gedrag tc fchetzen , in vergelijking van het nadcelige van een ondeugend.
Ik zal in de ontwikkeling van dit belangrijk onderwerp
li
(*) Gcucf. L. 20.



in verg. van het nad. van een ondeug. £
I. Eerst aantoonen , wat wij door een deugdzaam gedrag te verdaan hebben.
II. Daar na de voordeden en zaligheden van het zelve fchetzen, in tegenflelling van de nadeelen, welke een ondeugend gedrag aanvoert.
I. Zullen wij juiste denkbeelden van den deugdzaamen man maaken , en ons deszelfs beminnenswaardig Charakter uit het waarc gezichtpunt voor oogen Hellen, dan moeten wij ons zeiven vraagen : wat is deugd ?
Het valt zoo gemakkelijk niet om eene naeukeurige en volledige befchrijving van de deugd te geven, als dit woord in den mond van veele menfehen gemeenzaam is; — de Kerkvader aucustinüs befchreef de deugd als eene hóedanigheid, die ons dient om wel te keven y en daar geen kwaad gebruik van gemaakt wordt.
Anderen zijn van oordeel, dat men dooide deugd te verftaan hebbe : „ de rechte „ toepasfing van onze hoogfte en heerfchen„ de liefde tot haar waar en alleen wettig „ voorwerp, dat God is en zijne zalige ge9, meenfehap; voor zoo veel Hij alleen kan s, en wil zijn het eenig en hoogfte goed voor A 3 s; al-



6 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
„ alle redemnagtige fchepzelen; en ook voor zoo veel Hij in zich zclven een verftandig en oneindig volmaakt wezen is."
Of deze befchrijvingen juist en volledig zijn , mogen anderen beoordeelen , ik verkieze liever van de deugd de volgende befchrijving te geeven: „ Door de deugd ver-
ftaa ik de inwendige neiging der ziele tot „ alles, 't welk goed en recht is, zich uitj, wendig openbaarende in de uitoeifening
van allerhande zedepligtcn."
Wanneer wij de denkbeelden , welke in deze befchrijving van de deugd opgefloten liggen, eens uit elkandcrcn zetten, dan zullen wij bevinden, Ci) Dat de goede gefteldheid des harten, waar door het zelve aan alles, 't geen goeden recht is, de voorkeuze geeft,en het zelve aankleeft, eene hoofdhoedanigheid der deugd uitmaakt, want neemt men deze uitmuntende neiging der ziele weg, zoo zullen die daaden, welke uitwendig eene fraeije gedaante vertoonen, flegts met een fchoonfehijnend vernis bedekt bevonden worden te zijn, waar achter een boosaartig harte en de zwartfte ondeugden verborgen



IN VÉRG. VAN HET NAD. VAN EEN ONDEUG. 7
ïiggen ; de mcnsch toch , wiens, hart niet inftemt met dat geen, 't welk goed en recht is, wordt, wanneer hij iet loffelijks in fchijn verrigt, door zulke drijfveeren daar toe bewogen, welke ophouden hem in werkzaamheid te houden, zoo dra zodanige verrigtingen niet aan zijne heimelijke bedoelingen beandwoordcn , of welke hem tot tegengeftelde daaden zouden aanzetten, bijaldien dezelve aan zijn oogmerk dienftig konden zijn : — Een eerzugtig mensch zal bij voorbeeld eenigc daad kunnen verrigten, welke, wanneer dezelve uiteen welgefteld harte voortfproot, den naam van loffelijk zoude kunnen wegdraagen , doch , vermids hij daar bij enkel de toejuiching en loftuitingen zijner natuurgenooten bedoelt, zoo zal niemand hier van onderrigt hem met den eernaam van een' deugdzaam man ligtelijk beftempelcn. — Een heerschzugtig mensch , die deze fchadelijke drift listiglijk weet te verbergen, zal bij het kortzigtig gemeen misfehien den eernaam van groot en uitmuntend wegdraagen, wanneer hij opofferingen voor anderen fchijnt te doen onder den fchoonen glimp om hen van de knellende banden der onderdrukking ^an geweldenaren te verlosfen, maar in de A 4 daad



8 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
daad om in derzelver plaats op zijn beurt zijne natuurgenooten in keetenen te fluiten, hij echter , die onbevooroordeeld zoo wel de geheime drijfveeren als de uitwendige daaden gade flaat , zal met verachting op zulk eenen nederzien, en, wel verre van met zijne misleide natuurgenooten zulk eenen als zijnen redder en verlosfer te eerbiedigen, in tegendeel voor denzelven Adderen en vrcezen.
Huisvest nu de waare deugd alleen in een harte, 't welk door eene vuurige neiging tot alles, 't geen goed en recht is, bezield wordt, het fpreekt van zelve, dat men de dcugdzaame daaden , welke door zulk een mensch verrigt worden, wel onderfchcidcn moet van de fchijndeugden der huichelaaren, die achter het masker en de uitwendige fchijnvertooning der deugd de fnoodfte bedoelingen en het boosaartigst harte niet zelden verbergen , te recht vergeleek het uitmuntendfte voorbeeld van deugdzaamheid, de Goddelijke Jefus, zulke veinsaards bij de witgepleisterde graven der ouden, welke van buiten eene fraeije vertooning maakten, maar, wanneer men binnen in dezelve trad , eenen onverdra^



IM VERG. VAN HET NAD. VANEEN ONDEUG. 9
dragelijken flank, door de verrotte lighaarnen veroorzaakt, van zich gaven (*).
Dan het is niet genoeg om een deugdzaam man te zijn, dat men alleen een harte omdraage, 't welk, met verachting van het zedelijk kwaad , aan alles , 't geen goed en recht is , de voorkeuze geve, neen! gelijk een zuivere bron van verkwikkend water overvloeit, — gelijk de welriekende roos haaren ingefchapen balfemgeur rondom zich yerfpreidt, — gelijk een goede boom aangenaame vrugten voortbrengt (/f), — eveneens moeten ook uit het deugdlievend harte lof. felijke en deugdzaame daaden voortvloeijen, en dit maakt mijns oordeels
(2) de tweede hoofdhoedanigheid der deugd uit, door welker befchouvving wij den deugdzaamen man van nader bij moeten leeren kennen. — Men draage hier naaukeurige zorge om de grenslijnen tusfchen de waare en valfchc deugd niet te verwarren , of onder elkander te vermengen, 't welk gcfchiedt, wanneer men geflrenghcid met den naam van
ge-
(*) M. tth. xxnr. 27. Ct; Matth, Vil, 17.
A $



ÏO HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
gerechtigheid beftempelt, wanneer men het geweid fïerkte ,de bedektheid en loosheid voorzigtigheid, hovaardije grootmoedigheid, en Hijfhoofdigheid flandvastigheid noemt; wan. neer een laaghartig vleijer zich den eernaam van beleefd en nederig aanmatigt, of wanneer een gierigaard voor zuinig, en een verkwister voor mildadig wil gehouden zijn : ■—■ Men neme daar en tegen het onderfcheid wel in acht, 't welk 'er tusfchen de waare deugd en de vermomde ondeugd plaats heeft, en men zal bevrijd blijven van het gevaar, om de fchaduwe voor het lighaam , of (gelijk men zegt) de wolk voor de Godin te omheizen.
Moet nu de deugd zich na het uitwendige in de uitoeffening van allerhande zedepligten openbaarcn, het fpreekt van zelve, dat het woord deugd uit dit oogpunt befchouwd in zijnen omvang alle de deugdzaame daaden bevat, welke de mensch in zijn gedrag moet uitoeffenen; de deugdzaame man toch is niet alleen gezet op de volbrenging van die pligten, welke hij ïn zijne godsdienst-oeffening omtrent zijnen Schepper en Weldoener fchuldig is waar te nemen, maar hij beijvert zich
ook



IN VERG. VAN HET NAD. VAN EEN ONDEUG. II
ook om alles te verrigten, 't geen hij aan zijne natuurgenooten en aan zich zeiven verpligt is, ten dien einde neemt hij de wetten der rechtvaardigheid omtrent anderen Aiptelijk in acht, door niemand te verongelijken, te misleiden, of te bedriegen, —■ zonder zich aan vleijerij of listige boosheid fchuldig te maaken , is hij oprecht in alle zijne daaden, — wel verre van met eenen trotfehen en verachtelijkcn blik op zijne natuurgenooten neder te zien , of hen met koelheid en liefdelooze onverfchilligheid te behandelen , betoont hij zich in tegendeel omtrent hen nederig, zachtmoedig en gedienftig, hunne belangens met eene liefderijke deelneming naar zijn vermogen behartigende, met ongelukkigen medelijden hebbende, en
hun behulpzaam zijnde; hij is zedig
in zijnen omgang, voorzigtig in zijne ondernemingen, door vooraf alles wel te wikken en te ovcrweegen, zonder onberaadene flappen te doen; — hij is matig en ingetogen, wetende , dat de beste zaak door misbruik bedorven kan worden, — van onreine lusten eenen afkeer hebbende is hij kuisch cn eerbaar in zijn gedrag; — hij is kloekmoedig en ftandvastig in het uitvoeren van zijne on-
derT



1% HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
hernemingen, geene moeite, gecnen arbeid ontziende om zijn oogmerk te bereiken, terwijl hij zonder murmureering met zijn lot te vreden zijnde, de vergenoegdheid in alles doet doorftraalen: — Hij kweekt de vriend, fchap met zijne natuurgenooten geduun'g aan, zich voor alles zorgvuldig wagtende, 't welk eene verwijdering tusfehen beiden zoude kunnen verwekken, of hun ongenoegen gaande maaken, — Wordt hij door anderen beleedigd, hij is niet haatdraagendc of wraakzugtig , maar in tegendeel genegen om de hem aangedaane verongelijkingen of mishandelingen tc vergeven , en kwaad met goed te vergelden, naar de les van den zachtmoedigen Jefus hen zegenende die hem vloeken , en voor hun biddende, die hem geweld aandoen, of vervolgen (*).
Ziet daar, Mijne Hceren! eenige flaauwe Charakter-trekken van den waarlijk deugdzaamen man, die naar de voorfchriftcn van de Goddelijke zedcleer zijn gedrag inricht; mijn beftek laat mij niet toe, om hier alles in het breede af te maaien, alleenlijk wilde ik Uliedcn den deugdzaamen man in zoo verre yertooncn, als dezelve tot mijn tegenwoordig
(*) Matth. V- 44.



IN VERG. VAN HET NAD. VAN EEN ONDEUG. 13
dig oogmerk dienftig is, om namelijk Ulieden door eene ruuwe fchets van deszelfs beeldenis op te leiden tot de befchouwing der uitmuntende voordeden van een deugdzaam gedrag , waar toe ik thans
II. Overgaa. — De oneindige Goedheid, welke haare fchepzelen tot den hoogst-mogelijken trap van geluk wilde opvoeren , gaf aan het menschdom zulke voortreffelijke voorfchriften , welker volbrenging ons de wenfchdijkfle voordeden verfchaffen kan; God, die de liefde zelve is, doet alle zijne bevélen van liefde en goedheid ademen , zoo dat wij ook daar in de goddelijke liefde fmaaken, dat wij zijnen wil volbrengende, de reinfle genoegens , de zaligfte vrugten van eenen deugdzamen wandel plukken mogen.
Om Ulieden, Mijne Heeren! van deze belangrijke waarheid te overtuigen, zal ik
(1) Eerst de voornaamfte voordeden fchetzen , welke een deugdzaam gedrag in de gezellige zamenleeving aanvoert.
(2) Daar na zal ik gewag maaken van zodanige voordeelen, welke voor den bctrachter der deugd zelve daar uit voortvloeijen.
A. De



14 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
A. De voordeden, welke de deugdsbetrachting aan de onderlinge zamenleeving aanbrengt, kan men betrekkelijk maaken
deels tot den huishoudings-fland. 3. deels tot den kerkfland. J. deels tot den burgerfland.
H. Het verwondere niemand, dat ik hief in de eerfle plaatze van den buishoudingsfland gewag maake , dezelve is , gelijk de allereenvouwigfle, dus ook buiten tegenfpraak de alleroudfle en eerwaardiglte, zelfs zoo, dat die ambten, welke naderhand door priesters en koningen zijn waargenomen geworden , zich in de oudfle tijden der wereld in den perfoon des huisvaders vereenigden , zoo dat de vaderen des huisgezins niet alleen het priesterlijk werk voor hunne huisgenooten verrigteden, maar ook dezelve regeerden en befluurden, zonder daar in van anderen boven hun afhangelijk te zijn, en niet, dan na dat het hand over hand toenemend zedenbederf, bij de vermenigvuldiging des menschdoms de drieste onkunde en-de fchadelijke bijgelovigheid te baat genomen hebbende , de heerschlust haaren zetel op aarde had doen vestigen, zijn dc priesterlijke en
k-o-



in verg. van het nad- van een 0ndeug. 15
koninglijke magt van de huisvaderlijke waardigheid afgefcheiden geworden, egter zoo, dat deze twee eerstgemelde nog eenen geruimen tijd bij eenen en denzelfden perfoon hleeven berusten; zoo het nodig was, zoude ik uit de oudheid verfcheidene voorbeelden van offerende koningen hier kunnen bijbrengen, alleen zij thans genoeg het voorbeeld van den godvrugtigen koning van Salem, die teffens een priester des Allerhoogften was (*), terwijl zij, die eenige kundigheid in de oudheden en Latijnfchc taal hebben, zich ten overvloede hier bij nog een tweede voorbeeld uit de heidenfehe gefchiedenis te binnen zullen kunnen brengen door den bekenden dichtregel van virgilius:
Rex Anius rcx ide?n hominum, Phoebique Sacenks.
Ik oordcclc het onnodig om hier te betoogen, dat in de eerfte tijden der wereld in den perfoon des huisvaders zich teffens de priesterlijke en koninglijke waardigheid vereenigd hebben, dewijl ik zulks als uit de aardsvadcrlijke gefchiedenis bekend hier veiliglijk vcronderflelle. Verfchoont dezen kleinen uitflap,
(*) Genefis XIV. 18.



1(5 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
flap , mijne Heeren! die mijne keuze billijkt ? om in de eerfte plaatze van den huishoudingsftand gewag te maaken, en vestigt uwe aandacht op de voordeden , welke een deugdzaam gedrag in den zeiven aanvoert.
Wanneer de Vader van een huisgezin een deugdzaam man is, dan zal hij de reine huwelijksliefde en de zugt tot den welvaart van zijn huis in zijne daaden doen doorftraalen, dan zal hij zich bevlijtigen om zijne kinderen ter deugd aan te fpooren , en dezelve tot braave en nuttige burgers voor den Staat op te kweeken, dan zal hij zijne dienstboden als menfehen befchouwen, welke wegens hunnen geringeren ftaat eer met medelijden dan met verachting moeten befchouwd en behandeld worden, wel verre van met eenen vermeetelen trots op hun als wezens van eenen minderen rang neder te zien, zal hij in tegendeel hen als zijne natuurgenooten met zachtheid en befcheidenheid behandelen, en hier door de moeijclijkheid ,aan hunnen ftaat verbonden, ligter en draaglijker maaken, en, terwijl zijn deugdzaam voorbeeld hun ten wegwijzer op het pad der deugd verftrekt, zal hij, door wijze vermaanlesfcn en verftan-
dige



ïtf VERG, VAN HET NAD. VAN EEN ON"DEUG. if
dige inrichtingen in zijne huishouding, zijne huisgenooten van de dwaalwegen tragten te rug te houden.
Huisvest de deugd in de gemoederen van zijne huisgenapten, dan zal elk hunner zich zoo wel als de vader des huisgezins bevlijtigen om vergenoegen en wclvaaren allerwegen te verfpreiden, elk zal met gewilligheid en blijdfehap zijnen taak volbrengen, en het zijne bijdraagen tot vermeerdering van huislijk geluk, küifche huwelijksliefde, eerbiedj en gehoorzaamheid aan-de ouderen, en de vlijtige volbrenging van de bevelen der heeren en vrouwen zullen eikanderen den voorrang betwisten, en zich om ftrijd beijveren om de onderlinge zamenleeving der huisgenooten te veraangenaamen, terwijl twist en verdeeldheid zeer verre gebannen zullen zijn. — Dit niet alleen, maar ook zal in eert deugdzaam huisgezin elk zijne vermogens aanwenden om alle nadeclen en onaangenaamheden, die de rust, het genoegen , en den welvaart der huisgenooten zouden kunnen flooren of belemmeren , af te wenden, of, zo zulks hunne kragten te boven gaat, eikanderen onder den last des lijdens op te beuren s B t«



*8 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GE DRA©
te vertroosten , en de moeijelijkheden des levens, zoo veel het gefchieden kan, te verzagten: — ja de overtuiging, dat zelfs de beste menfchen hunne zwakheden hebben, zal deugdzaame huisgenooten elkanders ge. breken met geduld doen verdraagen, met zagtmoedigheid en befcheidenheid over 'c hoofd doen zien, en met den mantel der liefde doen bedekken.
Wat kan dit anders ten gevolge hebben , dan dat vrede en eensgezindheid haaren zetel in een deugdzaam huisgezin moeten vestigen , en dat, de harten der huisgenooten door dezen beminnelijken band vereenigd zijnde , zij elkanders belangens met infpanning van alle hunne vermogens zullen tragten te bevoorderen, zonder door fchadelijke driften zich van dat edel doel ooit te rug te laaten houden.
Maar welk eene affchuwclijke en fchrikbaarende vertooning levert het toneel op,, waar op een van de deugd ontaard huisgezin te voorfchijn treedt! met bedektheid en achterhoudenhcid bij eikanderen omgaande zijn de huisgenooten in het zelve fteeds bezig om
hun-



L\ Verg. vak het nad. van een ondeüg. 19
hanne meestal ftrijdige belangens, met vervvaarloozing van hun algemeen belang, te bevoorderen , de voorfchriften der deugd verwerpende achten zij geen wanbedrijf, 't welk zonder den daader zelvcn onmiddelijk te benadeelen verrigt kan worden, te affchuwelijk,in lutzelve wordt de gewigtigepligt, de opvoeding der kinderen, niet alleen fchartdelijk verwaarloosd , maar ook baakenen de ouderen nog daarenboven, door zich in een' zee van ondeugden tc baden , voer hun kroost het pad af, waar langs het al vroeg den poel der ondeugd nadert , vooral wanneer het zelve bij de ondervinding ontwaar wordt, dit ftraffeloos te kunnen doen ; -— en wat kan dit anders ten gevolge hebben , dan dat zulke verwaarloosde en van jongs af vcrdartelde of bedoi vene kinderen voor de maatfehappij onbruikbaar gemaakt, en voor dezelve als geheel onnut, zo niet ten hoogften fchadclijk befehouwd moeten worden.
Dit niet alleen, maar de dienstboden, zien. de, dat door hunne heeren en vrouwen de ondeugd geliefkoosd , en de belangens van het huisgezin verwaarloosd worden , zullen dcrzelver voetftappen op het pad der zedenB a .loo*.



20 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
loosheid hoogstwaarfchijnlijk drukken , en voor de ondeugd op hunne beurt ook een* altaar oprigten, en wat kan uit dit alles anders voortvloeijen , dan dat de bronnen y waar uit de welvaart en het genoegen van zulk een huisgezin moeten ontfpringen , zo niet geheel verftopt, ten minlt.cn langzaamerhand uitgedroogd worden, nadien toch, het overleg, de orde, geregeldheid, matigheid, wijsheid, voorzigtighcid, ingetogenheid, opregtheid} regtvaardigheid , kuischheid , en diergelijke bevallige deugden meer verbannenzijnde , plaats hebhen moeten maaken voor de achteloosheid , verwarring , ongeregeldheid , wellustige verkwisting , dwaasheid , onoplettenheid , uitfpattendc boosheid , valschheid, vlcijerij, bedrog, ontugtigheidy en zoortgelijke verpestende ondeugden, welke niet alleen de grondzuilen ondermijnen, waar op de welvaart des huisgezins rusten moet, maar ook de fchadelijkfle uitwerkzelen voor de gefteldheid van den daader zelve te weeg brengen.
Doch men Helle eens , dat een huisgezinuit deugd-minnende en zcdenlooze of deugdverachtende menfehen beftaa , in zulk eene



IK VERG. VAN HET NAD. VAN EEN 0NDEU0. 21
gemengde zamenleeving zal men de grootfle wanordens, de verfehrikkelijkfte verdeeldheden ontdekken ; flrijdige neigingen , flrij-
dige beweegredenen, flrijdige doeleindens!
wat kunnen deze anders te weeg brengen, dan verwarring, twist, verdeeldheid, en verbittering ? waar door de rust geftoord , de genoegens der zamenleeving weggenomen*', en de fchadelijkfle onheilen berokkend worden.
Baart de ondeugd zulke onbereckenbaare nadeelen, terwijl de deugd flroomen van genoegen en wclvaaren aanvoert in de huislijke zamenleeving, wie dan, wicn de welvaart zijner natuurgenooten maar eenigzins ter harte gaat , zal niet vuuriglijk wenfchen , dat de ondeugd van derzelver wooningen zeer verre verwijderd , en dezelve tempelen der deugd mogen zijn.
Doch laaten wij voordgaan om
3. Vervolgends de voordeden teoverweegen , welke de deugdsbetragting in den Kerkfland oplevert.
Met aandoening treede ik in dit gewijde veld, nadien ik daar in zo veelc fpcoren der B 3 on-



22 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
ondeugd ontdekke, daar ondertusfehen deze grond enkel het pad der deugd moest zijn.
Men verdenke mij niet, als of ik voornemens ware de 'tafereelejp der deugd , welke zich hier voordoen, in een haatdijk licht tc plaatzen; Neen! dat zij verre! maar ik bcooge alleen zulke fchandelijke bedoelingen, of wandaaden , die men achter het mom van' den godsdienst tragt tc verbergen , hier te ontmaskeren , op dat de voordeden der deugdsbetragting in dit vak te heldercr mogen fchittcren.
Wie zoude het durven denken, dat zij, die zich onderwinden om hunne nicdcftcrvclingen het pad der deugd aan tc wijzen, en hen te onderrigten in de hcilgchcimen van dén godsdienst , zomtijds zelve zulke flegte voorbeelden zijn , door met eenen wraakzugtigen ijver hen allen te vervolgen , die in godsdienftige gevoelens van hun verfehillen, in plaats van na het voorbeeld van den zachtmoedigen Jcfus hen in liefde te verdraagen; ja! wie zoude het durven denken, dat zij, die aan anderen de voortreffelijkheid der matigheid , ingetogenheid , zedigheid ,
recht-



ÏN VERG. VAN HET NAD, VAN EEN GNDEUG. 23
rechtvaardigheid, menschlievenheid, barmhartigheid , oprechtheid , en andere deugden meer verkondigen , en aanprijzen , zomtijds zelve voorbeelden van overdadige verkwisting, uitfpattende boosheid, baatzugtigheid, Onrechtvaardigheid, liefdeloosheid, onmedogenheid , valschheid en vlcijerij bevonden worden te zijn , en hier door aan de eerwaardige orde, waar onder zij gerangfehikt waren, tot zoo groot eene fchande verftrekken, als zij aan de bevoordering en uitbreiding van den edelen godsdienst nadeelig zijn: — Moest de ondervinding der afgerolde eeuwen hier het pleitgeding beflisfen , ik zoude uit de kerkelijke gefchiedenisfe veele voorbeelden ten toneel kunnen voeren, welke de waarheid van mijn gezegde op de overtuigendftc wijze bevestigden; — Maar neen! fhier valle het gordijn, terwijl ik wenfche , dat deze fchandvlekkcn onder de Christenleeraars nimmer hunne navolgers in onze of in volgende tijden mogen vinden!
Wie zoude het eindelijk durven denken, dat zommige menfehen het zich niet fchaamen om onder den dekmantel van godsdienstigheid hunne natuurgenooten te bedriegen, B 4 on-



24 HET VOOUD. VAN EEN DEUDZ. GEDRAG
ongerechtigheid tc pleegcn, en voor de ondeugd een' altaar op te richten; dan zoo onteerende dit gedrag voor den godsdienst is, zoo nadeelig is het zelve voor den invloed daar van bij anderen, welke of te kortzigtig zijn om de fchijndeugd van de waare deugd te onderfcheiden , of wier afkeerighcid van , of onverschilligheid omtrent den godsdienst bier door gekoesterd, en meer cn meer aangekweekt wordt. — " '
Doch ik wil mij in de bcfchouwïng van deze gemaskerde deugnieten nicc verder inlaaten, welke door de drijfveeren van tijdelijke voordeden aan ge fp bord zijnde den godsdienst flegts zoo lang aankleeven , als zulks met hunne aardfehc inzigten ftrooker/ kan ; liever vestige ik het oog op een behaaglijker toneel, waar op de vriend der deugd in het godsdienftige tc voorfchijn treedt, want het zij men hem befchóuwc als een' openbaaren verkondiger van de wetten' der deugd, het zij men den gewooncn loopkring van den deugdzaamen man gade flaa, allerwegen zal men de weldadige uitwerkzels' der deugd befpeuren.
In



IN VERG. VAN HET NAD. VAN EEN 0XDEUG. U$
In de eerstgemeldc betrekking toont de vriend der deugd door zijn loffelijk voorbeeld \ dat hij zich niet enkel ten doel gefield heeft om aan anderen de deugd en godsdienftigheic} aan te prijzen, terwijl zijn eigen hart daar onder koel en onverfcbillig zoude blijven, maar dat hij, gedachtig zijnde aan de bekende fpreuk , dat woorden wekken , maar voorbeelden trekken, anderen op het pad der deugd op eene voorbeeldige wijze wil voorgaan in de beoeflening van alle die zedepligtcn, tot welker betrachting hij hen door zijne vcrmaanlesfen aanfpoort; en dat zulk eene handelwijze veel gelukkiger gevolgen om anderen ter beoeffening der deugd op te wekken hebbe, dan de kragtigfle vermaanlesfen, welke de ernfligfte zedeprediker door zijn losbandig en zedenloos gedrag van haaren overtuigenden invloed berooft, zal geen verder betoog nodig hebben.
Maar welke onberekenbaare voordcelen zal de liefde tot de deugd , bij de leden eener maatfehappij huisvestende , verder in het kerkelijke al niet te weeg brengen, wanneer de Overheden des volks daar mede bezield zijnde den eerbied voor den godsdienst handB 5 haa-



?6 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
haaven, en deszelfs verkondigers in waarde houden, niet om dezelve als werktuigen ter bevoordering van hunne eigene grootheid te gebruiken, maar om de liefde tot de deugd door hun bij anderen aan te kweeken , en , terwijl daar door de banden van wederzijdfche verpligting vaster gemaakt worden, den godsdienst ten toppunt van blocij en fchitïerenden luifter te verheffen, vooral wanneer zij door hunne onbaatzugtige en deugdzaame daaden blijken geven, dat de liefde tot de waarheid , gerechtigheid, en den welvaart des volks diepe wortelen in hunne harten gefchoten heeft ! — wanneer zij door hun deugdzaam en godsdienftig gedrag aan anderen tot fchitterende voorbeelden van navol» ging verftrekken!
Huisvest de deugd in de harten der menfchen , in welken ftand of betrekking zij. zich ook bevinden mogen , dan zullen hunne godsdienftige verrigtingen niet in eene enkele fchijnvertooning , waar aan het wezen der zaak ontbreekt , beftaan , maar dan zal de waare ernst alle hunne godsdienftige verrigtingen vergezellen, dan zullen zij in hunnen eeredienst niet flegts met de lippen tot God
na-



IIN VERG. VAN! HET NAD. VAN EEN ONDEUG.
naderen, maar hunne godsdienst - oeffeningen zullen het werk des harten zijn; dat nu zulk een' gedrag cenen voordceligcn invloed op het gemoed van hun,die nog onverfchillig in het Huk van den godsdienst waren, maaken moet, behoeve ik hier niet tc zeggen; en ik zal in 't vervolg nog gelegenheid hebben om de voordeden tc fchefzen, welke voor den bctrngter zelven daar uit voorvloeijcn.
3. Ik ga daarom over om de voordcelen af te teekenen , welke een deugdzaam gedrag in de burgerlijke zamenleeving aanvoert.
Kunnen de leden in alle burgermaatfehappijen in twee rangen onderfchciden worden, in belïuurende leden namelijk, en in dezulke, welke door anderen bcfhmrd worden, het zal geen langwijlig betoog vereifchen , dat de deugd, wanneer dezelve in de harten van die onderfchcidene zoorten van menfchen huisvest, haare weldadige uitwerkzelen allerwegen verfpreiden moet.
«. Is de Koning, Vorst, of evenveel welke Overheidspcrfoon, die het roer der ïcgeering in eene hooge of mindere betrekking



28 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG
fcing in handen heeft, een deugdzaam man3 dan zal hij , wars van alle onrechtvaardigheid, geweld en onderdrukking, die genen, over welke hij het bcftuur heeft, met zachtheid , befchcidenheid , cn liefde rechtvaardiging k regeeren , dan zal de verdrukte onfchuld bij hem eene veilige fchuilplaatze niet alleen, maar ook in zijn perfoon eenen edelmoedigen befchermcr vinden , dan zullen roof , moord , plundering , cn alle andere onrechtvaardigheden door hem voorbccldelijk geftraft, en de rust, orde, en welvaart des volks gehandhaafd worden: — Zulk een befchouvvt zich zeiven toch als een middel in cie hand der Voorzienigheid , om de ruste , de veiligheid , het vergenoegen , den welvaart, en 't geluk van zijne natuurgenooten tc bevoordcren, en aan deze verpligting tragt hij met infpanning van alle zijne vermogens te beandwoorden ; door hem worden alle andere menfehen befchouwd als met hem deelgenooten van dezelfde natuur, aan wie» hij verpligt is dat geen te doen, 't geen hij wenscht, dat aan hem zeiven gedaan worde, en om wier wil hij met aanzien en magt bekleed is, ter beteugeling van het kwaad, en
ter



IN VERG. VAN HET NAD. VAN EEN ONDEUG. 20*
ter bevoordering van het geluk zijner natuur, genooten.
Gelukkige maatfchappij derhalven, welker beftuurers de deugd eerbiedigen, daar in zullen toch „ de goedertienheid en waarheid „ malkanderen ontmoeten, de gerechtigheid ,, en vrede eikanderen kusfen, de waarheid ,, uit de aarde voortfpruiten, en de gercch„ tigheid van den hemel nederzien (*)!"
Doch zo de deugd door den zodanigen vertrapt wordt, dan „ wijkt het recht ach„ tcrwaards, dan ftaat de gerechtigheid van „ verre , dan ftruikelt de waarheid op de „ ftraaten (f);" ja! dan ,, draaven de god„ loozen (ftralfeloos) rondomme , wanneer „ de fnoodfte van des menfchen kinderen „ verhoogd worden (§)."
Doch laaten wij voortgaan om de voordeeIcn te befchouwen, welke
j8. Het deugdzaam gedrag van de bijzondere leden der burgermaatfehappij aan-,
voert;
(*) Pfalm I.XXXV. ii, 12. (f) Jefaj. LIX. I. CS) Pfalm XII. 9.



30 HET VOORD. VAN.EEN tJEUGDZ. GEDRAG
voert; — Wanneer een volk voor de deugd een altaar heeft opgericht, en dcrzelver eerwaardige voorfchriften gehoorzaamt, danloo. pen de eigendommen en bezittingen van dert burger geen gevaar om van anderen door list of geweld onrechtvaardiglijk aangerand te worden, maar dan kan elk niet alleen zich gcrustelijk in dc veilige bezitting zijner goederen verlustigen, maar ook dan zal een ieder zich bevlijtigen om gedreigde nadeelen cn onheilen van zijne natuurgenooten af te wenden , of ten minden hen daar voor te waarfchuwen, ja ! dan zullen burgers de handen in een liaan om hunnen algemecnen welvaart gemcenfchappclijk tc helpen bcvoordcren; dan zullen zij in liefde en eensgezindheid met eikanderen verkeeren , dart zullen vijandfehap, haat, cn wraaklust hunne verwoestende uitwerkzelen niet kunnen aanrechten , maar als gevloekte monders door hun gefchuwd worden; dan zullen zij, wars van vleijerij, leugen, en lastertaal, de oprechtheid cn waarheid in hun geheel gedrag doen doordraaien , en voor elkanders eer cn goeden naam waaken, list en bedrog zullen dan hunnen verderfclijken rol niec fpeelen , de fchandelijke eigenbaat zal door
haa-



IN VER O» VAN HET NAD. VAN EEN ONDEUG. 31
liaaren vergiftigen adem den deugdzaamen man de ongeoorloofde begeerte na de bezittingen van anderen niet kunnen inblaazen, Badien de vergenoegdheid met zijn lot deszelfs harte vermeesterd heeft , vriendelijkheid en befcheidenheid zullen dan in de zielen dermcnfchen eene kalme ruste inftorten, of dezelve daar in vermeerderen , mededogenheid en mededeelzaamheid zullen de traanen der ongelukkigen afdroogen , en eenen verzachtenden balfem in derzelver bloedende wonden gieten, zagtmoedigheid en nederigheid zullen hoogachting inboezemen, terwijl barmhartigheid en weldoensgezindheid den breidel in den mond der afkeerigheid en verbittering zullen leggen , en aan de bevoordering van de onderlinge ruste en van alle wenfchelijke genoegens in de zamenleeving dienstbaar zullen zijn.
Vloeijen 'er zulke ftroomen van vergenoegen en welvaaren uit de bron der deugd over de maatfchappelijke zamenleeving uit, niet minder zijn de voordeelen , welke uit een deugdzaam gedrag
B. Voor den betrachter der deugd zeiven



3» HET VOORD. VAN EEN DEÜGDZ. GEDRAG
ven te wagten ftaan: — De vriend der deugd fmaakt deze genoegens niet alleen in dit leeren, maar het genot daar van ffcrekt zich ook over de grenzen van het zelve uit in een gelukkiger en beter lceven.
(r) De vriend der deugd, van alle onrecht, hst, bedrog, en geweld afkecrig zijnde, loopt niet alleen geen gevaar om wegens de onrechtvaardige aanranding van. eens anders bezittingen in mocijelijkheden ingewikkeld te worden, maar hij draagt ook de goedkeurende achting van zijne natuurgenooten weg, zijne deugdzaame vrienden juichen zijne loffelijke daaden niet alleen toe, maar zelfs ook hebben anderen , welken de deugd nog niet op haar en rechten prijs hebben, lee. ren ftclleu, daar voor eenen zeekeren eerbied.
De beminnaar der deugd bcvoordert niet alleen door zijn matig , kuisch , en eerbaar gedrag de gezondheid zijnes lighaams, welks k-ragtcn door eene onmatige cn wellustige levenswijze anderszins geknakt zoudc,n zijn geweest , maar daar door en door zijn geheel deugdzaam gedrag wordt de ruste zijner ziele ook bewaard, — hij loopt geen gevaar, dat



IN VERG. VAN HETNAD. VANEENONDEUG. 33
zijn geweten door een knaagend zelfsverwijt verfcheurd, — dat zijne ziel door een pijnigend naberou over onrechtvaardige of ze^ denlooze daaden gefolterd zal worden, maar in tegendeel naar zijne afgelegde leevensbaan te rug ziende,en zich in de befchouwing van zijne voorige verrigtingen dieper inlaatende, zal hij veel eer het ftreelend genoegen fmaaken van zich zijne loffelijke daaden met vreugde te herinneren , welke de goedkeuring niet alleen van zijne natuurgenooten j daar uit niet zelden genoegen of voordeel getrokken hebbende , maar ook van God zeiven wegdroegen, in wiens gunst en vriendfchap hij zich door zijn deugdzaam en godsdienftig gedrag ingewikkeld , en daar door den grond gelegd heeft, waar op hij de uitwerkzelen der zegenende weldadigheid en liefderijke voorzorge des Alregeerers veilig inwagten kan:
De goederen dezes leevens, door den vriend der deugd langs den weg der eerlijkheid verkregen , worden door hem in Gods gunfts en met vreugde genoten , terwijl in tegendeel het genot daar van voor den zedenlo. zen deugniet door den vloek of de verwen* C fchitï.



34 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG?
fchingen van hun, die daar van op eene onrechtvaardige wijze ontzet zijn, ja! ook niet zelden door de wroegingen van zijn eigen geweten vergald of vergiftigd wordt.
Gebeurt het al, dat de deugdzaame mart op zijnen leevensweg fleekende doornen van ramp en wederwaardigheden ontmoet, deze hebben de kragt niet om in zijne ziel door te dringen, door de 'deugd omhuld belacht dezelve de oogenblikkelijke rampen van den vlugtigen tijd, en ziet hij over de grenzen van dit vergankelijk leeven heen in het rijk der geesten , terwijl hij in het midden der wederwaardigheden nog ondervindt, dat de deugd de beste belooning in haar zelve geniet: — in zulke moeijelijke omftandigheden fielt de deugdzaame man zijn vertrouwen in den Goddelijken bijfland , van waar hij de zekere verlosfing verwagt, terwijl hij uit de tegenfpoeden nog hciizaame nuttigheden voor zich zeiven weet af te leiden , en als een bijc de honig zuigt uit de zelfde bloem, waar uit de fpin het vergif trekt.
(2) Doch niet alleen treft de vriend der deugd de voordeden van zijn deugdzaam gedrag



ia verg vAnhëtnAD.vaneênowdeüg. $| drag aan dezen kant van het graf aan, maar het grootfte voordeel verbeidt hem aan dé andere zijde van het zelve, het dal der fterfelijkheid verlaaten hebbende, balfemen zijne natuurgenooten niet alleen zijne deugdzaame nagedachtenis in hunne harten , terwijl zijn naam bij hun in zegening blijft , maar vol vertrouwen op zijne bevrediging met God door het bloed van den eeuwiggezegenden Verlosfer der wereld , en op dé Goddelijke goedkeuring over zijne deugdzaame daaden, verheft hij zich met de vlugt eenes Seraphs naar verhevener kreitzen, naar de gewesten der onfterfclijkheid, alwaar hij door gezuiverde geesten toegejuicht, en in hun deugdlievend gezeifchap verwelkomd wordt, om alsdan van alle vlekken, welke in deze valleijen der ftcrfelijkheü nog de beeldenis der deugd bezoedelden, gezuiverd zijnde, de glansrijke ftraalen der deugd allerwegen te doen fchitteren , cn het flrecIcnd genoegen der Goddelijke goedkeuring Weg te draagen.
C 2 Vloei-



36 HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG Vloeijen deze Zaligheden
Uit de bron der reine deugd, Die, al wordt ons heil beftreden, 't Hart nog vult met troost en vreugd;
Wordt daar uit de bloei geboren
Voor het menfchelijk geluk, Gaat haar' waarde nooit verloren,
Schoon men ook voor 't onheil bukk'r.
Geef dan, liefderijke Vader!
Dat de deugd in Neerland woon', Dat elk een haar altaar nader',
En het deugdenbeeld vertoon';
Geef, dat ieder aan uw' wetten, Aan de deugd zijn harte wijd,
Laat elk op haar' lesfen letten, Ea van d' ondeugd zijn bevrijd
e
Dan zal vrede, rust, en zegen
Onzen vaderlandfchen grond Mild befproeijen als een regen, —
Heil verfpreiden in het rond.
Das



IN VERG. VAN HET NAD. VAN EEN ONDEUG. %7
Dan zal nijd en tweedragt vlugten., Daar de deugd in glans verfchijnt,
Dan zal d' onlchuld nimmer zugten, Daar de lasterlust verdwijnt
Dan zal elk zijn pligt betrachten
Met een deugdenrijk gemoed, Ieder zal de fmert' verzachten,
Waar van 's naastens harte bloedt.
Dan zal ieder roozen plukken Van geluk op 't pad der deugd, —
Daaden doen, die 't hart verrukken, Welker vrugt js reine vreugd.
Dan zal elk die wellust fmaaken,
Die de pligtsbetragting baart, En ten top van blijdfehap raaken,
Die de vriend der deugd ontwaart,
Wen hij dit gewest onttogen,
Daar de dood nog zegeviert, Door de hooge hemel -boogen
Vol verwond'ring heenen zwiert 3
C 3 Wm



gB HET VOORD. VAN EEN DEUGDZ. GEDRAG C11Z,
Wen hij voor den troon des Hoogften, Daar hem 't En^'lcn-Choor verbeidt,
Neerknielt, en d;c vrugt zal oogften, Die eerst rijpt in d' eeuwigheid.
Den i6c1cn van Grasmaand 1792.. in de vergadering des Get/ootfèhaps voor n kt menschdom pitgffproken doqr DOMfNïCUS van der schaaf,
II,



ïl.
GED ACHTEN
OVER HET
BLOEDZWEETEN
VAN
j E S U S.
BESCHREEVEN DOOR DEN EUANGELIST LUCAS XXII. HOOFDST. VS. 44.
C 4






T~Xaar de Euangelist Lucas in het befchrij, -L/ ven der verrichtingen onzes Heilands, voornamentlijk wanneer zij het Geneeskundigc betreffen, veel uitgebreider en talrijker is, dan de andere Euangelisten (a), en bovendien zich, als zelf een Arts zijnde (b), bijzonder fchijnt bevlijtigd te hebben , om in alle die gevallen de juiste kunstwoorden (Y) te bezigen , die , volgends de Medicijnfche kennis van dien tijd , door de vermaardfte Geneesmeesteren gebruikt wierden; zo is het ook geenzins te verwonderen, dat wij door Hem alleen onderricht worden aangaande het Symptoma, (toeval) dat onze gezegende Verlosfer in zijnen zwaren angst en zielefmart op den Olijfberg ondervond, en door onzen gewijden Schrijver zo duidelijk, als kunstmatig, met de volgende woorden is isv nedergefteld.
Kct)
(a) Freind, Historia Medicinae, p. m. 137.
Q>) Idem. Loc. cit. lilienthal, Bijbel Verklaring, D. V pag. 300,
(e) Idem. Lib. cit. p, 134. ElTSEli. Hist. Ecclefiast. 1,1b. III. Cap. IV. Hieronym, de Viris illustiib, C?p. VII.
C $



4* GEDACHTEN OVER HET
Koiï ytv&fjLtvos h oCywvitt , Istrtii^tfor Trpoï^u^eT».
dat is:
En in zwaren angst zijnde bad hij vuriger. En zijn zweet wierd als geronnen (ge/lolde) Uoeddroppelen die op den grond nedervielen.
Het Bloedzweeten van Jefus , vervat in het laatfte gedeelte van deze woorden, zal de ftoffe opleveren, die ik mij heb voorgefteld om in deze avondure aan de aandacht mijner Horeren voor tc dragen , met oogmerk, om uit de gefteldheid des menfchelijken ligchaams te bewijzen, dat de Heiland, ook een mensch , waarlijk bloed gezweet heeft.
Verwacht nochtans niet, mijne Vrienden! dat ik uwe oplettenheid zal bezig houden met een verhaal van alle die gevoelens, die wegens de waarheid of onwaarheid dezes bloedzwcets reeds van de vroegfle eeuwen der Christenheid tot op heden toe, door de Uitleggers der Schrifturc zijn te boek gefield; veelmin dat ik, ter bevestiging der gedachten, die ik daaromtrent voede, dezelve zal trachten



BLOEDZWEETEN VAN JESUS.^ 43
Een te wederleggen, hoewel zulks, wanneer zij in rangen gcfchikt wierden , misfchien zeer gemakkelijk zoude kunnen gefchieden; neen: mijn doel is niet om in de voetftappen der Godgeleerden of Uitlegkundigen te treden; ik zal binnen de palen van mijn beroep blijven, en dus pogen aan te tonen:
Vooreerst, dat het Natuurkundig, (Phyfiologice,) mogelijk is dat een Mensch bloedzweet.
Ten tweeden, dat zulks niet ftrijd noch tegen de (Pathologie,') Ziektekunde, noch tegen de (Analogie') overeenkomst.
't Welk gedaan hebbende, zal ik in de Berde plaats, zulks met duchtige voorbeelden nader ftaven, om dan daar uit
Ten vierden, een befluit te trekken datjefus waarlijk bloed gezweet heeft.
Dan eer ik hiermede eenen aanvang neeme, acht ik mij verpligt om reden te geven, Waarom ik in de Overzetting van den text van de gewone vertaling, in de Bijbels van vcrfchillende Godsdienftige gevoelens voedende Gezindheden voorkomende, ben af-
ge-



44- gedachten over het
geweken. Zij is, om dat ik in genen derzelven, het Griekfche woord ©po^ei, naar den juisten zin vond overgezet. Bij de oudfte Geneeskundigen onder de Grieken, wel. ker fchriften de echte grondflagen der Genees- en Heelkunde in zich bevatten, word dit woord reeds gebezigd , en is tot heden toe in gebruik gebleven. ©po'^So?, dan, betekend , volgens de meening van den beroemden Griekfche taal- cn oudheidkundigen schoettgenius, Eer. klompje, kluitje, een jiukje van iets dat famengegroeid is — Declen of brokjes van geftold of geronnen bloed. (*) (d)
§ i. Nu ter zake. — De Natuurkunde des mcnfchelijken Lichaams, (Phyfiologiagegeleid door hare ftoutmoedige Zuster dc Ontleedkunst, (Anatomia,) die door hare werktuigen tot in de diepfte cn afgelegendfte kronkelingen der fijnfte buisjes doordringt, hunnen loop aanwijst, en derzelver wijze van werken, benevens het ware doeleinde,
waar»
(*) Gf!ft$4f, Grutnus , frustum rei in unam masfam concretae Panes five frusta concreti fanguinis.
(rf) Snnguis condenf.itus , coagulatus , concretus. A,' PE HAAN, Praelect. in Pathol, BOERHAvii,



BLÖÈDZWEETEN VAN JESUS. 4$
waarom zij dus , en niet anders , werken , den onderzoekeren aantoont, leert ons, dat de Huid, dat kunstkeurig gewrocht, 't welk men niet ongepast den netgevormden overrok des menfchelijken lichaams noemen kan, famengefteld is uit een Drievoudig Vlies; waar van het eerfte (Cuticula) de Opperhuid, het tweede (Reticulum) het Netvlies, en het derde het eigentlijke Vel (Ctftis) genaamd word.
De Opperhuid is fchubachtig, geheel ontbloot van Vaten en Zenuwen , flechts dienende om de onderliggende deelen te bedekken en te befchermen; maar is voorzien met een onberekenbaar getal van openingen, welke , aan de uitwafemende vaatjes van het Vel juist tegenovergefteld , aan die ftoffe eenen onbelemmerden doortocht geven (e).
Het Netvlies , eigentlijk de voornaamfter zetel van de onderfcheiden kleur van Menfchen (ƒ), is flechts een fl ij machtig Vliesje,
en
CO marrher, Praeleft. in inftit. Med. boer, hav ii. Tom II. p. 605.
(/) albinus, DisferC de Sede et causfa Colona Aethiopum êtCr



46* GEDACHTEN OVER HÈ T
en naar dcszelfs ontdekker, het Netvlies vaa malpighuis genaamd.
Dan het Vel zelve, dat alleen hier tot ons oogmerk dienen kan, is een vlies van een eigenaartig foort, dat, behalve met zenuwens fmeervoerende blaasjes en influrpende vaatjes , ook met een onnoemelijk getal uitlozende buisjes is opgevuld. Het getal der laatstgenoemde vaatjes is zo groot cn van zodanig eene fijnheid , dat volgens de berekening van den Delffchen Natuuronderzoeker leeuwenhoek (g), honderd vijf en twintig duizend van dezelven door eenen zandkorrel kunnen bedekt worden. Zij hebben hunnen oorfprong uit de kleinffe blocdvoerende ffagadertjes , welke tot aart deszelfs uitwendige oppervlakte doordringen, en na het zelve als met een net van eert allertederst famenftel overtogen te hebben, zich in naauwlijks zichtbare, maar door de konst van opfpuiting gemakkelijk te ontdekken buisjes verliezen, die de wezentlijke vaten uitmaken, waar door het zweet, en de , daar van door nieuwe proeven wel degelijk,-
zo
(g~) A. LEEUWENHOEK, Contemplat. Aikici». p. 207.



ELOEDZWEETEN VAN JESUS. 4?
zo in aart als wezen, verfchillende (70, uitwafemingsftof naar buiten gedreven word.
Gelijk nu de laatfte foort van vaatjes uit de kleinfte bloedvoerende llagadertjes hunnen oorfprong nemen, en deze wederom uit anderen, zo fpruiten eindelijk allen derzelver takjes uit andere takken, en deze wederom gezamentlijk uit twee groote ftammen , uit de groote Hart- cn Longflagader voort (*).
Allen deze vaten met elkander veréénigd, maken dus eene buis of kanaal uit; zo dat, wanneer men in ftaat ware een allerdunst hoofdhair door eene dier huidopeningen achteruit in te drijven, het zelve altijd in eenen dier ftammen zoude uitkomen. Indien men nu daar bij in aanmerking neemt, dat deze alleruiterfte eindflagadertjes niet alleen met hunne bronaders wegens den oorfprong, maar
ook
(//) Volgends de proeven van EA v 01 s IER en Ml L. LY, in Memoir. de l'Acai. de Scienc. de Paris 1777. is de uitwafeming ftof, luchtvormig, duurzaam en veerkrachtig, gelijk aan dat, het welk wij door de longen uitwafemen. Bezwangerd met Phlogiston; werpt kalk uit deszelfs water, en is niet bekwaam om vlam te voeden, no;; de ademhaling te onderfteunen.
{*) Arteria arta, et Art. Tuhnonalis.



48 GEDACHTEN OVER. HÉT
ook wegens hunne overeenkomst van maafcfel en wijze van werking in een naauw verband liaan , zo dat de werking van het eene gedeelte het andere tot uitoefening van eene evengelijke werking aandrijft, dan valt het het gemakkelijk te begrijpen , hoe het mogelijk zijn kan, dat het bloed uit de natuurlijk bloedvoerende vaten, door eene te geweldige krachtoefening van het hart en dcszelfs hoofdflagaderen kan worden voortgedreven in die vaten , welke uit hunnen eigen aart cn beftemming niet gefchikt zijn om bloed te ontvangen of te ontlasten.
Het bindvlies onzeS ocghoh, in 't gemeen het wit van 't oog genaamd, is het gefchiktfte voorbeeld , mijne Heeren ! om den min kundigen daar van een denkbeeld te geven.
Dat Vlies is een famcnvvceffcl van Waters voerende vaten, Een geweldige aandrang van bloed tegen dit vaargeflel kan derzelvcr omtrek zodanig verwijden , dat het bloed, de plaats van het water vervangende, deze buizen voor her, bloote oog doet zichtbaar worden. Een llcrke hoest is daar van veeltijds de oorzaak; en 'er is misfehien niemant
011-



BLOEDZ WEE TEN VAN JESUS. 49
onder ons of hij heeft dit, geduurende den loop zijns levens, in zich zeiven wel eens ondervonden ; weshalven het onnodig is om de beftaanbaarhed van zodanig eene plaatsvervanging, (Error loei) met nadere bewijzen aan te dringen. Daar het dan mogelijk is dat zulks gefchiede in deelen van eenen vasteren famenhang dan onze huid ; hoe veel te gemakkelijker kan dusdanig eene overftorting dan daar niet plaats hebben ? en van hoe groote kracht is dit dan niet om te bewijzen * dat 'er bloed kan ontlast worden uit die vaten die tér uitdrijvinge der ongevoelige uitwafemings ftof en des zweets gefchikt zijn? Immers is het eene vaste Waterloopkundige (Hydraulice) wet, dat, bij alle opftoppingen, de vochten altijd daar henen hunnen loop richten , v/aar de minfte tegenftand geboden word*
§ 2. Hier mede denk ik de mogelijkheid van bloed te kunnen zweeten, volgends de grondbeginfelen der Natuurkunde van den Mensch (Phy/iologice,) betoogd te hebben ; en ga nu over, om te bewijzen dat het ook niet ftrijd tegen de Ziektekunde, noch tegen de Overeenkomst.
D Dan



50 GEDACHTEN OVER HET
Dan de betoging van het eerstgeftelde vordert de grootfte omzichtigheid , vcrmids men geene bewijzen heeft , dat onze Goddelijke Leermeester immer aan eenige ziekte of ongefteldheid van de vaste of vloeibaare deelen zijnes Iichaams onderhevig geweest zij; en dat, om die reden, ook de gewone aanleiding gevende oorzaken (causfae occafionales ,y der tegennatuurelijkcof te veelvuldige bloedontlastingen , voornamentlijk daar men gecne voorbereidende oorzaken (Praedifponentes~} onderzeilen kan, tot geene bewijzen kunnen aangevoerd worden. Immers ware het allerongerijmdst te ftellen, dat in een lichaam , als dat van onzen Heiland , eenige verminderde famenhang of fcherpte der vochten , of eenige voorafgaande verwijding der mondjes of van den middellijn , of vermindering van veerkracht der vaatjes zoude plaats grijpen, daar wij volgends de gewoone befchrijvingen wegens zijn lichaamsgefteldheid, niet zonder grond, mogen geloven, dat Jefus een zeer fchoon , welgemaakt, vlug , gezond , fterk en om te lijden gefchikt lichaam omdroeg , vereenigd met eene ziel, juist gevormd om gewaarwordingen van het tederst gevoel op het lichaam te doen werken. Dan
waar-



BLOEDZWEÈTE ïf VAN JÈSUS. 51
waartoe deze aanmerkingen ? de text zelve geeft ons de oorzaak dezes bloedzweets aan de hand, zeggende: dat hij in zwaaren angst was; en al vvierd dit in het begin van onzen grondflag niet aangevoerd , het zoude nochtans ten duidelijkfte blijkbaar zijn uit zijne bede aan den Vader om Hem van dien bittren drinkbeker te ontjlaan, vs. 42. Vrees en angst voor zijn lijden en met rasfe fchreden aannaderenden dood is dus als de eenigfte beweegoorzaak zijnes bloedzweets aantemerken.
Dan hoe dit te bewijzen ? De Geneeskundige Natuurbefchouwers ftellen, dat het menfcbelijk lichaam met twee onderfchciden foorten van zinnen begaafd is, en deze worden door hen gemeenlijk uit en inwendige zinnen genaamd; wordende de laatfte met den naam van Hartstochten of Gemoedsaandoeningen bcftempcld, die wederom eene nadere verdecling ondergaan, te weeten die van verdovende en opwekkende, dat is zulke waarin de dierlijke warmte verminderd of vermeerderd word, of met andere woorden , gelijk hal. Ler en falconer zeggen (i): die de Le*
vens-
(0 FALCONER, over den invloed der Hartstochten, pag. 31. HALLER, Elem. Phyfiol. VoL V.pag.585* D a



52 gedachten over het
venskrachten onderdrukken en verzwakken, of in zulke die dezelve inbewegingbrengen en aanzetten,
Daar Angst of Vreze tot de eerstgenoemde foort van verdeeling behoren , kan deze ook alleen ons, ter bereikinge van ons doeleinde, dienstbaar zijn; men befchouwe des, op welk eene wijze de Angst of Vreze haare werking op het menfchelijk lichaam uitoefent. Zij vermindert de beurtelingfche famentrekking en mtfpanning van het hart, terwijl te gelijker tijd, door eene krampachtige famentrekking van het gantfche flagaderlijk geftel, het bloed in het hart en de daar aan verwandte aderen word opgehoopt ; welk laatfte de oorzaak is van dat bijzonder foort van gevoel van koude, dat bij de vreesachtige, beangftigde en verfchrikte plaats grijpt, en reeds zo meesterlijk door ovidius is uitgedrukt Qt).
— Gelidus nutricis in artus,
Osfaque (fenfit enim) penetrnt tremor, albaque toto Vertice canities rigidis ftetit hirta capillis* dat is:
De kille Jchrik doordringt gebeente en ftramme leên Der Voedjler, die ras merkt waar door zij word bejlreén-, Terwijl heur grijzend hair ten berge is opgerezen.
Mid-
(JO Metamorph. Lib. X. vs. 423 , 424, et 425.



BLOEDZWEETEN VAN JESVS, 53
. Midlerwijl wijl nu't bovengemelde gebeurt, voeren echter de aderen het bloed naar het hart te rug; 'er heeft dus fchielijk eene op. hoping van bloed aan twee kanten te gelijk plaats. De wanden van het hart, tegen zulk eenen fterken aandringenden bloedftroom niet beftand, worden genoodzaakt zich wij. der en wijder uittezetten; dan, vermids het eene Natuurkundige waarheid is , dat 'er geene werking kan plaats hebben of het deel waarop zij haar vermogen uitoefent, heeft ook zijn bijzondere kracht van tegenwerking; zo volgt het van zelve dat het hart door den gedurig aangezetten bloedftroom , als mede door zijn bijzondere levenskracht (vis vitalis') cn werking zijner zenuwen aangeprikkeld , zal alle krachten infpannen om zich van dien overtolligen last te ontheffen. Hoe veel te grooter nu de werking is die het zal moeten overwinnen, met des te grooter geweld zal het ook zijne tegenwerking doen ; midlerwijl het gantfehe Slagaderlijk geflel, dat wegens desz-.'lfs maakfel geen geringe overeenkomst met het hart heeft, en wiens werking daar mede in evenredig verband ftaat (/),
door
(O BLUMENBAch , Grondbeg. der Natiuirk. van den Mensch, pag. 05.
D 3



54- GEDACHTEN OVER HET
door dezelfde oorzaken word aangefpoord, om met gelijk geweld het bloed voortteftuwen, in de uiterlte einden der watervoerende flagadertjes te drijven, en, daar den miniton tegenftand vindende, derzelver mondjes te verwijden (m), of hunne wanden van een te fplijten (72),en dus het bloed buitenwaarts uitte Horten.
Vergunt mij, mijne Heeren! dit wederom met een voorbeeld op te helderen. De naaste oorzaak der aanvallen van eene tusfehenpo? zende of koude koorts is niets anders dan eene kramptrekking der Slagaderlijke vaten (*); 'er is geen ander verfebil in, dan dat in ons geval eene onftolfelijke oorzaak op de ziel werkt, en deze dit alles veroorzaakt; terwijl in de koorts altijd een itoffelijke oorzaak plaats heeft; hier van daan dan alle de toevallen in het tijdperk der koude, en dus ook de benaauwdheid cn angst die de lijders gewaar worden. In zulk eene gefteldheid doet nu ook het hart alle mogelijke tegen-
(ffi) Per avzci/uavl*. r
<V> Ver a 'i $cacbius, Patholog. pag. 85.
{") TRNKA de KUZ0WIT2 , Hist. Febr. interi
tiüttentum, pag. 66.



BLOEDZWEETEN VAN JESUS. 55"
genwerking , en wel zo lang , tot het deze kramptrekkingen overwonnen heeft, dan komt de Lijder in het tweede tijdperk de hette; nu houd de bloedftroom zijnen gewoonlijken loop,maar word met een hevig geweld voordgeftuwd, waar door de kleine flagadertjes, voor eenen tijd hunne veerkracht verliezende , en onvermogend om dien geweldigen bloedftorm te wederftaan, aan het zweet, dat men als het derde tijdperk deikoorts befchouwen moet, den ruimen teugel vieren; welk zweet misfchien ook wel bloedig zoude worden, en waar van men bij de Geneeskundige Waarnemeren een aantal voorbeelden , vooral in koortfen van eenen rottigen aart, vind aangetekend, zo niet de wonderdadige Natuur hier aan een perk gefteld had, met de beweging des harte, gedurende de zweetuitftorting, langzamerhand te doen verminderen, de zvveetflagaders hunne veerkracht te hergeeven, en dus eene tegenwerking te veroorzaken , die het vorige evenwigt der vaten met het hart geheel herfteld.
Wat nu de (Analogie) Overeenkomst betreft, die ik mede ter ftavinge van mijn gevoelen in de verdeeling heb opgegeeven ;
D 4 hier



56 GEDACHTEN OVER HET
hier over kan ik zeer kort zijn, hoewel 'er bij de Geneeskundige Schrijvers een ruimen voorraad van voorbeelden voorhanden is. Ik zal 'er echter eenige opgeeven.
1. De Bloedfpuwing (Haemopto'é) die enkel door te groote hoeveelheid van dat levenvoedend vocht, of ook door deszelfs al te fnelle beweeging door de longen geboren word, flrekt hier van ten genoegzamen bewijze. Dezelfde oorzaken als ik hier boven heb aangevoerd kunnen in de flagadertjes der longen ook plaats grijpen ; dit blijkt uit de ervaring, en 't is bewezen dat de flagadertjes der longen ook in een aanzienlijk toeftel van watervaatjes eindigen , die inzonderheid den gemeenen rok, die de longen omgeeft, netsgewijze bekleed (o).
2. Opgeftopte bloedontlastingen kunnen hier toe ook aanleiding geeven; dus verhaalt fr eind (j>), van eenen Jongeling, wien de goeddoende Natuur een, op bepaalde tijden wederkerend, (Periodicq) bloedzweet uit den
duim
(o) I'LUMENBACH, Lib. Citat. pag. 107. (/O FREÏND, Emmenplogia, pag. 73.



bloedzweêten van jesus. 57
duim bezorgd had ; dat met geweld opgeftopt, hem eene, den dood na zich flepende, bloedfpuwing veroorzaakte.
3. Diergelijk geval vind men ook aangetekend door den grooten fr. ruisch, van eene Vrouw die op gezette tijden ujt alle deelen van haar lichaam bloedzweette. Welk geval te vinden is in zijne Adverfaria Anatomica (4), en boerhave zag te Amfteldam eene Vrouw wier Maandelijkfche reinigingen zich uit de huidopeningen des hoofds ontlasttedcn (r).
4. Dus word 'er ook verhaald, dat iemant, valschlijk beticht zijnde, enkel uit vrees dat hij in de gevangenis zoude geworpen worden , bloedige traanen gcftort heeft (f).
§. 3. Laat ons nu zien of wij het, in onze vorige afdeelingen bijgebragtte , met voorbeelden kunnen ftaven.
Bij
Cq) Advetfaria Anatomica , Dec 3. (r)BOERHAVE, Praeleft. Acad. Edit. H ALLER I, Tom. III. pag. 415. (O A&a Phyfico Medica, Tom, I, pag. 84.
D 5



58 gedachten over het
Bij vroegere en latere Schrijvers is een aantal van gevallen te vinden , waar door deszelfs mogelijkheid bevestigd word; en al waren 'er geene andere voorbeelden dan dat van den Heiland voorhanden, zo zoude men dit nog niet op de lijst der Wonderwerken behoeven te zetten , maar het flechts als eenig in zijn foort, en geëvenredigd aan den verfchrikkelijken angst, voor het lijden dat hij ondergaan moest, moeten aanmerken. — Maar kunnen alle voorbeelden wel dienen ter bevestiging van onze ftelling? geenzins: het bloedzweeten , door kwaadfappigheid , loslating van famenhang der Beftanddeelen en andere oorzaken te weeg gebragt, kunnen hier toe niet worden aangevoerd. 'Er worden gevallen vereischt die met het onze in de hoofdoorzaak, zo niet eene geheele, ten minfte eenige , overeenkomst hebben. Dus wij ons alleen tot de Hartstochtelijke oorzaken moeten bepaalen.
Men beproeve of dusdanige kunnen worden bij gebragt.
De oude Schrijvers, als dioscorides, diodorus sicultjs, nicander en an •
de-



BLOEDZWEETEN VAN JE SUS. £0
deren, gewagen reeds van eene Slange, Haetnorrhois genaamd , wier gif die bijzondere eigenfchap had, om den vreesfelijkften angst fce verwekken, en de beweeging des harte zo geweldig aan te zetten , dat niet alleen het bloed uit de plaats der beet, maar uit alle deelen des lichaams, ja'zelfs uit de lidtekenen der diepfte wonden doorzijpelde (t).
De Latijnfche Dichter lu canus (iï)heeft in zijnen Pharfalifchen krijg of oorlog tusfchenCsefar enPompejus de gevolgen , die de beet dezer Slange op den edelen Tullus had, in fraaije vacrfen van den volgenden inhoud opgezongen;
Sed majora parant Libycae fpe&acula pestes, Inpresfit dentes Haemorrhois aspera ïullo Magnanimo Juveni, miratorique Catonis. Utque folet pariter totis fe effundere fignis Corycii presfura croci: fic omnia mombra Emifcre fimul rmilum pro fanguine virus. Sanguis erant lacrumae: quaecunque foramina novit Humor, ab bis Iargus manat cruor: ora redundant Et patulae ria'res; fudor rubet: omnia plenis Membra fluunt venis: totum est pro vulnere corpus.
dat
(t) Solinus Polyhistor. Cap. 40. lindestolp, de Venen is, pag 174.
Ca) Lucanus, Lib. IX. pag. 362. Editione grqtu et farnab1j.



fjO GEDACHTEN OVER HET
dat is:
Dan Libiens Jlangenhth richt wreder fchouwfpel aan. 't Serpent Haemorrhois kwetst met zijn' fcherpe tanden
Den edlen Tullus die op Catoos voetfpoor gaat. Gelijk het Crocus fap der Corijfche waranden
Aan alle kant' zijn geur en kleur verfpreiden laat. Zo zien we uit ieder lid een Jlroom van bloedgif vlieten.
Het tranenvocht is bloed: alom waar 't oopning weet Daar loopt het tapling af; het komt al bruijchend fchieten
Uitdropen monden neus: het geeft zijn' kleur aan 't zweet: 't Breekt door alle adren uit: heel 't lichaam is vol wonden.
Ik heb dit voorbeeld bij gebragt , om dat men in deze eeuw nog Godgeleerden gevonden heeft, die tot zulk eene kinderachtige dwaasheid vervallen zijn, dat zij een vergelijking gemaakt hebben tusfchen de Haemorrhois en de Oude Slang den Duivel, Hellende dat deze, in Gethfemané aan Jefus hiel knabbelende , dit bloedzweet zou veroorzaakt hebben. Indien dit doorging, dan zou zulks in deze dagen aan zekere verfchillende partijen van grooten dienst kunnen zijn; terwijl dan hier door niet alleen 't beftaan van den Duivel , maar zelfs zijn lichamelijk beftaan zoude beweezen worden.
Bovestius verhaalt, dat Alexander de Groote, tegen de Indiaanen ftrijdende, en
zien-



bloedzweeten van jesus. 6l
ziende dat zijne Soldaten te kortfchooten en zouden bezwijken , in zulken hevigen toorn ontvlamde, dat het bloed uit alle de zweetgaten van zijn lichaam te gelijk afftroomde (y).
Florentinus leudanus (w) , en fagon (x) , Arts van de Faculteit te Parijs, hebben ons een geval nagelaten van eene Geestelijke Dochter, die, in de handen van eene bende vijandelijke Soldaten gevallen , door zulk een angst en fchrik bevangen wierd, dat het bloed aan alle kanten van haar lichaam afbiggelde; zo dat zij, geheel uitgebloed , voor de oogen haarer vijanden den adem uitblies.
Jonston fchrijft van zekeren Stadsbevelhebber, die, door Augustus, den onechten Zoon van den Markgraaf van Piemont, tot eene onderhandeling uitgenodigd, gevangen gehouden zijnde, met bedreiging van een pijnelijken dood, indien hij de plaats niet
over-
(v) De Hominis Excellentfa. (w) In Martyrologio.
(*) FAGON, in thefi, defenf. Parif. 25 Jan. I6ÓJ.



<Ï2 gedachten over het
overgaf, door zodanig eenen angst en vrees wierd aangedaan, dat uit zijn geheele lichaam een bloedzweet uitbrak (y).
T hu anus maakt melding van eenen * door Paus Sixtus de V. ter dood veroordeelden Florentijnfchen Jongeling, die , ter ftrafplaats geleid wordende, zulk eenen hevigen angst leed , dat het bloed hem uit alle deelen van zijn lichaam afflroomde (z).
Door zulk eenen verfchrikkelijken angst wierd ook Karei de IX., Koning van Frankrijk , gefolterd ; die op het einde van zijn leven zo groot was, dat hem, zo dikwijls hij zich den ijsfelijken moord , op zijn bevel, in St. Barthels nacht uitgevoerd, herinnerde, hem bet bloed zijne zweetgaten uitliep (aa).
§ 4. Ik acht het onnodig meer voorbeelden
(y) In Thaumatograpnia, Clasfe X. Art:' V.
(2) Histor. ftii temporis, P. 4. pag. 69. LETI, Leven van Sixtus V. 2de Deel, 2de Boek.
(aa) Esfaifur VHistoire Generale, Tom. IV. pag. 17. M ART I NET, Historie der fVaereld, <5<1e Deel, bl. 477.



BLOEDZWEETETJ VAN JESÜS. 6*3
den bij te brengen; de aangevoerde dienen, mijnes oordeels , ter genoegzaame ftavinge van de waarheid, dat het geneeskundig mogelijk zij, dat een mensch in zwaaren angst bloed zwectcn kan , en dat zulks geenzins ftrijd met de gefteldheid des menfchelijken lichaams. Als dan de Euangelist Lucas, om zijnen voortreffelijken Theophilus , en anderen die zijne fchriften lazen , een denkbeeld te geeven van den zwaaren angst, waar mede onze Heiland worftelde, toen hij voor ons lijdende onze plaats bekleedde , zegt: Zijn zweet wierd als geronnen bloeddroppelen, die op den grond nedervielen, zo behoeven wij noch te Hellen , dat dit een wonder geweest (bb) zij ; noch dat Lucas de zweetdroppelen , om derzelver grootte , dikte en lijmerigheid , bij bloeddroppelen , heeft willen vergelijken (cc) , maar dat hij eigentlijk geen bloed zoude gezweet hebben ; veel min dat hij een vergrootende en leenfpreukige wijze van fpreeken gebruikt heeft , om de droefheid, angst en verflagenheid van den Zaligmaker uittedruk-
ken
(MO HILARIUS, Lib. X. de Trinitate, Cap. 41. (er) ME AD, Med. Sacra etc. pag. 75 et 76.



64 GEDACHTEN OVER HET eilZ.
ken (dd~); neen :. het ftaat bij mij vast dat Jefus waarlijk bloed gezweet heeft, en dat dit mogelijk zij , meene ik op Geneeskundige gronden ontegenzeggelijk betoogd te hebben.
(rfrf) Photius, ad Theodorum Epist- 138.
m.



III
OVER DE
MENSCHLIEVENDHEID.
E



Hoe zalig leeft Hij, die bewust is van zijn plicht •> In Menfehenliefde blaakt bij al wat hij verricht.
GELLERT.



Onder alle de deugden, die het menschdoiri vereeren, en liet hart, na het betrachten van dezelve, met eene hemelfche kalmte Vervullen, is de liefde tot onzen evenmensen eene der edelfte, eene der verhevenfte: Zij toch, zij is de bron van alle gezellige deugden ; Immers wat is edeler — wat is aangenamer voor iemand, wiens hart wél geplaatst is, — dan vatbaar te zijn, om de hemelfche invloeden van waare Menfchenliefde te gevoelen 5 dan zijnen broeder, die op den levensweg met tegenfpoeden moet worftelenj bij de hand te vatten, te leiden en te vertroosten? — Wie toch fmaakt een zaliger' genoegen, dan hij, die ter hulpe zijner lijdende natuurgenooten altijd gereed is, en allegelegenheeden waarneemt om deeze deugd uitteoeffenen met een hart, dat doordrongen is van die gedachte: Voldoe aan uwe bestemming; — wees gelukkig, door het geluk van uwen evenmensch te bevoordeten?
Dan ach! hoe menigmaalen gevoelt hij zijn onvermogen, om dat geen te doen , wat hij wilde. Hoe wenschte hij het ganfcheMenschE a dom



6& OVER DE MENSCHLIEVENDHEIDv
dom gelukkig te zien! Hoe gevoelt zijne ziel met deelneeming de onderdrukkingen, ram. pen , en onheilen , waaronder het Menschdom nog zucht! — hoe veele nevelen van donkerheid , en vooroordeel het zelve nog overal bedekken, en de menfchen buiten ftaat ftellen van rondsom zich uittezien en hun geluk tc bewerken volgends de krachten,die hun gegeeven zijn!
Dan daar dit buiten het bereik van zijn vermogen is, tracht hij in alle betrekkingen , daar zijne hulp eenigzins kan bevoordcrlijk weezen , nuttig te zijn ; zoo ten opzichte van de Maatfchappij, waar van hij een Lid is, in het gemeen, als ten opzichte van derzeiver Leden in het bijzonder. —
Zijn Vaderland toch bemint hij ;. deszelfs welvaart gaat hem ter harte; hier toe poogt hij op alle mogelijke wijze werkzaam te zijn, door alle de nuttige inrichtingen , die ten beste van het algemeen worden ondernomen, te helpen bevoordcren , het zij door wel. overdachte raadgecvingen, om het nut algemcencr tc doen zijn , of door dezelve met een gedeelte van zijn vermogen te onder-
ftcii-



OVER DE MENSCHLIEVENDHEID. 69
fteunen; hij weet toch dat het ieders pligt is, een gedeelte van zijne bezittingen opteöfferen aan het algemeen belang, en dat elk lid der Maatfchappij op onze hulp en bijftand aanfpraak heeft.
Maar ook is zijne Menschlievendheid werkzaam omtrent derzelver Leden in het bijzon der, waar het onder het bereik van zijn vermogen is, hun lot te verzachten. — De armen ontmoeten in hem een' weldaadigenMcnfchenvriend, die hun alle onderfteuning aanbiedt, en, daar de Godsdienst hem hier toe aanfpoort, betracht hij de lesfen , cn gevoelt de kragt der woorden van een' uitmuntend' Schrijver (*): „ Bemin boven alles de armen, te meer daar gij in ftaat zijt van dezelve te helpen: — de Menschlievendheid is een grondftuk van den Godsdienst, cn nic* mand kan een Christen zijn, die* niet liefderijk is." Maar niet minder vinden mocdeloozen en verdrukten in hem een' waar' vriend, een' getrouwen raadgever, een' medelijdenden trooster; Hij tracht hen op alle mogelijks
(*) Paus Cle'Tiens de XIV. (Ganganeliï) Uitg. ged.xh. ton, biadz. 8j.
E3



fO OVER DE MENSCHLIEVENDHEID.
ke wijze optebeuren, balfem in hunne wonden te gieten, en hunne traanen aftedroogen: Hij gevoelt levendig , welk eene zalige zielevreugde het is, ongelukkigcn hunne rampen, voor eenigen tijd, te doen vergeeten, en hunne vreugd te vermeerderen.
En dit alles wordt door hem uitgeöeffend op eene wijze, die edel, die navolgenswaardig is. Naauwlijks ziet hij eenen armen of verdrukten natuurgenoot lijden, of hij gevoelt 'er tevens al het fmertelijke van, Zijn gevoelig hart wordt daar door bewogen ; cn nu heeft hij geen' verdere aanfporing nodig om dadelijk ter hulpe gereed te zijn. Hier hij komt het bezef van zijn' pligt , als mensch, en als Christen: Alle zijne natuurgenooten befchouwt hij als Kinderen van éénenVader,— als zijne broeders,— als medereizigers naar eene andere wereld; Ziet hij deeze gebrek lijden aan het geene tot de reize nodig is, wat is natuurlijker dan hun van zijne bezittingen medetedeelen, temeer aangemoedigd door het voorbeeld van Hem, die liet Land doorging, goeddoende! —
En dit doet hij aan allen, zonder onderr
fcheid,



jOVER DE MENSCHLIEVENDHEID. 71
fcbeid, welke verfchillende begrippen hen anderzins ook in het Godsdienftige, of Burgerlijke vanéén mogen Scheiden; hij begeert niet dat; iemand daarom zijn geweeten zal verkrachten, of zijne ééns voor waar aange. nomene begrippen laaten vaaren.
„ Zijn'weldaad eischtniet, dat ge u als zijn flaaf gedraagt, Dat ge uit erkentnis maakt, dat uw gewisfe u knaagt. Dat iets om hem u van uw vrijheid zou berooven, En dat gij', juist ais hij, zult denken en gelooven."(*)
Dan, dit alles doet hij ook,zonder dat anderen zulks weeten; in het verborgene pleegt hij Menschlievendheid, zonder zulks openbaar te maaken. De goedkeuring van zijn hart, en de inwendige gedachten: „ Ik heb wél gedaan, - Ik heb het lot der ongelukkigen verzacht ," zijn hem eene genoegzaame belooning, cn genoegzaame drijfveeren, om hem in de m'töcffening van deezen edelen pligt Standvastig te doen voortgaan. Trouwens hij weet ook , dat zijne daaden, met een' meer dan aardfehen glans , éénmaal in het licht gefteld zullen worden. —
Het fpreckt dus van zelve , dat hij daar
voor
. C) GEL LEUT, Fab. r!e Deel, bladz. .84.
E 4



fa OVER DE MENSCHLIEVENDHEID.
\roor geene aardfche belooning eischt ; de dankbaare blikken , die de lijdende armoede, — de verdrukte menschheid , toen zij door hem geholpen werden, op hem wierpen,— deftomme traanen van dankbaarheid, die hij hen bij de verwisfeling van hun lot zag ftorten, befchouwde hij als zoo veelë offers aan den opperften Weldoener gewijd, terwijl zijn hart vervuld wierd met eene onuitfpreekelijke zaligheid , die uit den hemel haaren oirfprong heeft, en waar voor zulke wezens alleen vatbaar zijn, die de deugd ter leidsvrouw hebben.
Na het uitoeffenen van zulke verhevene deugden,uit zulk een edel hart voortkomende, worden ook nimmer verwijtingen tegen den geholpen ongelukkigen van hem gehoord; veeleer moedigt hij anderen aan, om zijn voorbeeld natcvolgen, om zoo veel mogelijk weldadigheid en menschlievendheid algemccncr te maaken:
*t Zij uw verdienfte.o Mensch! dat ge andren wé! doet varen. Wat is verhevener dan 't liefderijk gemoed? Wanneer gij u met vreugd tot's naasten bijftand fpoedt, Ontfteekt uw weldaad ligt in hem een ijvergloed,
Pm in grootmoedigheid u dankbaar te evenaaren (*L
(*) GE,tLERT, Fab. jfl? Deel, blad?, i^.
m



OVER DE MENSCHLIEVENDHEID. 73
Ondertusfchen , hoe fchoon , hoe beminnelijk het karakter , en hoe deugdzaam de drijfveeren van de daden der edele Menfchenvrienden zijn mogen, — hoe aangenaam en geluk vol in dceze, hoe zalig in eene toekomende wereld, — nogthans, hoe veelen, die het vermogen bezitten, om geluk te verfprciden , en menschlievendheid op verfcheiden wijze te kunnen uitoeffenen, betrachten het tegendeel! —
Hoe menig een, die zich de behoeften van zijne natuurgenooten flechts in zóó verre aantrekt, als dezelve met zijn belang ftroken , of daaraan verbonden zijn! „ Het is toch in mijn vermogen niet," zegt hij, ,, om ieder te helpen, zou ik mij voor het belang van een ander afmatten V Laat elk voor zich zorgen, dat moet ik ook doen." Hrj is dus doof voor de ftem zijner evenmenfehen, die zijne hulp nodig hebben; — noch de traanen der zuchtende armoede, noch de omftandigheeden der verdrukten hebben op zijn hart eenigen invloed; beiden ziet hij even medogenloos, en op deeze wijze verhardt hij zijn geweer.cn, met de gedachten, waarmede een' Jiefdclqoze Caïn zich in 's werelds uchtenE S ftoi|d



74 OVER DE MENSCHLIEVENDHEID.'
Hond reeds zocht te verontfchuldigen: „ Ben ik mijns broeders hoeder ?"
En zouden de belangen der Maatfchappij, waarin hij woont en verkeert, hem ter harte gaan? Neen; wegens zijn Vaderland is hij onverfchillig ; alle pogingen , door anderen gedaan, om «en welftand van het algemeen te bevoorderen, befchouwt hij, zoo lang dezelve met zijn belang niet ftrooken, als nieuwigheeden , welke men eerder weeren dan begunftigen moest: en ziet hij veelcn deezer pogingen mislukken , dan verheugt hij zich hier over niet weinig , cn fchrijft aan zich eene meerdere maate van kunde en doorzicht toe, dan aan hun, die dezelve ondernamen, en aldus onttrekt hij zich van alles, waar mede hij der Maatfchappij nuttig zou kunnen zijn.
Op dezelve wijze als hij zich gedraagt ten opzichte van de Maatfchappij, gedraagt hij zich ook tegen derzelver Leeden in het bij. zonder, die zijne hulp cn onderfteuningnoo. dig hebben; De armen worden van hem met verrichting afgeweezen ; de zwakken ver. drukt; de ftruikclcndcn nedergeworpen; en
de



OVER DE MENSCHLIEVENDHEID. 75
de moedeloozen befpot, — en dit alles, op dat zijn rijkdom toeneeme , zijn vermogen vergroot, zijn aanzien gevestigd werde, en hij daar door alom te ftcrker zoude'uitfchitteren: Hij toch acht niemand dan zich zeiven, bemint niets buiten zich zeiven, en gevoelt geene andere drift, dan die eener verdorvcne eigenliefde.
Gebeurt het intusfehen nu en dan, dat hij het noodgefchrei der armen cn onderdrukten niet langer kan wederfiaan, dan beklaagt hij zich wegens hunne vrijmoedigheid , en het lastige hunner verzoeken, cn ziet eerst nog uit, of 'er ook cenig middel bij de hand zij, om zich van hun te ontflaan; mist dit, is hij genoodzaakt hun eenigen bijftand te verlecncn, hij doet veelal de geringfte gift verzeld gaan van vcele grievende verwijtingen tegen de ongclukkigen, dat, indien zij altoos, even als hij, vlijtig hadden gearbeid , zij nu geenen onderftand van anderen zouden nodig hebben: Bij het uitdeelen deczer zogenaamde liefdegiften zorgt hij , dat zulks openlijk gefchiede , Hij wil toch bij de wereld nog gaarne bekend liaan voor iemand, die den armen weldoet, die deezen pligt betracht, en
dus



7^5 OVER Et E MENSCHLIEVENDHEID.
dus hier voor den verdienden roem begeert. Ondertusfchen hoe laag en verachtelijk deeze handelwijze zij, gevoelt ieder weldenkende: „ Hij die de fmeekende armen met een ftuk gelds , dat hij eerst eenige maaien tusfehen de toppen der vingeren zichtbaar doet blinken , befchenkt, die is al de verachting der verftandigen overwaardig; hij vermindert de waardij zijner gift, terwijl hij den ongelukkigen met het tijranniek geweld zijner glorie in het ftof meent te drukken" (*). Terwijl hij zich eindelijk niet ontziet, de ongelukkigen, die zijne hulp genoten hebben, bij alle gelegenheeden den gedaanen dienst te verwijten :
Ik hief hem uit het ft of tot dit gelukkig leven; Ik wilde 't, eer hij wierd tot hoger ftaat verheven (f).
Dan laat ons het gezigt van deeze fchandvlekken des menschlijken geflachts afwenden, Zulke monfters toch zijn even zoo rampzalig als verfoeilijk': hun razende gouddorst laat hengeen oogenblik rusten, en kan niet gelescht worden door alle de fchattcn der geheele wereld; De ftem van 't geweeten, fchoon
du'u
(*) V. DONGEN, Tijdwt, ife Deel, bladz. 16. (i; GELLiiRï) Fab. 3<fe Deel, bladz. 84.



OVER DE MENSCHLIEVENDHEID. 77
duizendmaal gefmoord, verheft zich zomwijlen met een verfchriklijk geweld in hunnen boezem; de vloek der armen, der verdrukten , der weduwen en weezen, rust op hen, ja! de vloek des Almagtigen rust op hen in deeze, en in de toekomende wereld.
Maar gij , rechtfchapen Menfchenvriend! gij zijt gelukkig, zelfs wanneer gij den ongelijken levensweg met moeite bewandelt! De wereld mooge u zomtijds miskennen of verachten, Hij, die geboden heeft zijn' naasten als zich zeiven te beminnen, kent uw hart, en zal hierna in eene betere wereld het zegel zijner godlijke goedkeuring op uwe bedrijven drukken: Ondertusfchen hoort gij hier reeds meermaalen de dankbaare zegeningen der ongelukkigen , welke gij gered hebt , over u uitfpreeken.
Welk fterv'Iing, die deeze aarde en al haar leed beziet, Noemt haar geen jammerdal van kommer en verdriet: , Hoe vaak moet hier de mensch met tegenfpoeden kampen f Maar welk een Jof verdient Dan de edle menfchenvriend, Die zijnen broeder helpt, of redt uit zijne rampen!
Dat elk hem roeme en juichend zing: De vriend des menschdoms is op aarde een hemeling,
Ja,



78 OVER DE MENSCHLIEVENDHEID.
Ja, zalig is die mensch! —hij fmaakt in zijn gemoed, Ten loon van zijne deugd, het onuitfpreeklijk zoet Van 't rein geweeten, dat geen fchatten kunnen geven. AI 't menschdom juicht van vreugd; Ja, de eng'len zijn verheugd, Als zij hem ijvrig zien naar'theerlijkst oogmerk ftreeven.
Word hem gelijk, mijn ziel en zing: De vriend des menschdoms is op aarde een hemeling.
En gij.die in uw*kring voor 't heil des menschdoms waakt, Wier borst van 't edelst vuur.de zucht tot weldoen,blaaktj Die waarheid, liefde, en ti ouw verbreidt naar uw vermogen* Gij voelt in 't harte een' vreugd, Die 't loon is van uw' deugd, En hoort in't einde uw' lof door de eng'len zelf verhogen-.
Vaar verder voord, o vriendenkring ! Hij, die u navolgt, wordt op aarde een hemeling.
IV.



IV.
het
VOOR- en NADEELIGE
der
EERZUCHT.






Het kan niemand , wiens hart wél geplaatst is, onverfchillig zijn , hoe hij door anderen beoordeelt wordt. De genieting van Eer is voor de ziel eene aangenaame gewaarwording, de begeerte naar dezelve betamelijk, en gegrond op de zucht naar geluk 5 dewijl de Eer een wezenlijk goed is, bijaldien wij dezelve verdienen. Immers hij, die, 't zij door opvoeding, kwaade voorbeelden, of verkeerde indrukzelen, zó verre van zijne zedelijke gcfteldheid ontaart is, dat het hem onverfchillig is , of men zijne daaden met goedkeuring, dan met verachting befchouwe, of men hem een' zegen dan wel eene pest der Maatfchappij noeme, is niet zelden voor zich zeiven ongelukkig, nadeelig voor de rust en het geluk van anderen, en ftaat voor het bedrijven van allerleije euveldaaden bloot : daar hij , integendeel , die door de Eerzucht aangevuurd wordt, voor zich zeiven en anderen zeer nuttig kan zijn, zo lang hij deze drift, door het gebruik der Rede, wél weet te beftuuren en te regelen.
Ik zal mij in deze verhandeling voornaa.
F me-



t% HET VOOR- EN NADEEL! GE
mcljk bezig houden , met de gevolgen eener wél- en kwalijk.bcftuurde Eerzucht te overweegen, en derhalven
I. Eerst de voordeden trachten te fchetzen die eene wélbeftuurde Eerzucht ons aanbrengt.
II. Vervolgens de fchadelijke uitwerkzelen befchouvven eener kwalijkbeftuurde Eerzucht.
III. En eindelijk befluiten met eene aanmoediging, om van dezelve een goed gebruik te maaken.
I. De voordeden , die eene wélbeftuurde Eerzucht ons aanbrengt, zijn de volgende: (i) Zij doet ons belang ftellen in het geluk der Maatfchappij; (2) bevordert ons eigen geluk; (3) veredelt de vermogens onzer ziel; (4) en is een fpoorflag tot groote en kloekmoedige daaden.
(1) Dat eene wélgeregelde Eerzucht ons belang doet ftellen In het geluk der Maatfchappij , blijkt duidelijk, zo dra men overweegt, dat hij, wien het niet onverfchillig is , hoe men hem bcöordeele , wat men van hem
den-



DER EERZUCHT. 8$
denke en fprecke, en die belang fielt in de goedkeuring van anderen , ook niet onverfchillig zijn kan , omtrend het geluk eener Maatfchappij, waaraan hij, 't zij door geboorte, 't zij door inwooning en verkeering. verbonden is , en waarin hij dikwerf zeer veele onderfcheidene betrekkingen heeft, dat hij , zeg ik, hieromtrent niet onverfchillig zal verkeeren; maar veeleer alle zijne vermogens zal aanwenden, om den bloei en welfland van zulk eene Maatfchappij te bevorderen , ten einde daardoor des te zekerder op eene algemeene goedkeuring en verëering van anderen te kunnen rekenen.
(2) Dan zo duidelijk het blijkt, dat eene wélgeregelde Eerzucht ons belang doet ftellen in het geluk der Maatfchappij , zo zeker is zij ook bevorderlijk aan ons eigen geluk. Het is eene onlogenbaare waarheid, dat ons hoogfte geluk in de vervulling onzer pligten gelegen zij. Hoe meer wij aan het einde en oogmerk onzer fehepping beandwoorden, hoe meer wij in ftaat gefield worden ons, onzer beftemming waardig, te gedragen, zó veel te volkomener, zó veel te zekerder is ons geluk. In zo verre nu de-F 3 Eer-



84 HET VOOR- EN NADEELIGE
Eerzucht (aangemerkt als eene drift , door den Almachtigen zeiven in onze natuur gelegd, en als zodanig niet kunnende nalaaten , zolang wij daarvan een goed gebruik maaken, tot de bevordering onzes geluks bijtedraagen) ons opwekt en aanfpoort, om in de uitoeffe. ning van alle onze pligten getrouw te zijn, terwijl zij ons geduurig de heilrijkfte gevolgen hiervan voor oogen ftelt, dat wij namenlijk ons hier door zo wel van de liefde en vriendfchap der Godheid, als van de hoogachting en goedkeuring onzer Natuurgenooten kunnen verzekerd houden: in zo verre, zeg ik, is het zeker, dat de Eerzucht aan de bevordering onzes geluks dienstbaar zij.
(3) Eene wélbeftuurde Eerzucht veredelt de vermogens onzer ziel. Alle buitengewoone ziel-vermogens toch, gelijk een fterk geheugen ; eene vlugge en levendige verbeelding ; een fcherp en doordringend vernuft; een juist en bondig oordeel en meer andere zijn bijzondere gefchenken, uitmuntende weldaaden , waarop wij eenen billijken en rechtmatigen prijs mogen en moeten ftellen. Dan het is tevens waar, dat de wezenlijke waarde daarvan, zo niet geheel, echter groo-
ten-



DER EERZUCHT. 85
tendeels , moet berekend worden naar het gebruik, dat wij van dezelve maaken. Immers hij, die, flechts met middenmaatige of geringe vermogens bedeeld zijnde, echter daarvan een goed gebruik maakt, en zo veel doet als zijne kragten toelaatcn , is in het oog van elk verflandigen veel waardiger , dan hij, die van zijne verhevene en meer dan gewoone zielvermogens geen , of een onbetamelijk, gebruik maakt. Het is echter met dit alles niet minder waar, dat alle onze zielvermogens , zij mogen dan gering of buitengemeen zijn, altoos voor eene aanmerkelijke maate van uitbreiding , befchaaving en verbetering vatbaar zijn ; en dat eene welgeregelde Eerzucht hier toe zeer bevorderlijk zij, zal toch niemand in twijffcl trekken. De onverfchillige, de ongevoelige voor Eer en achting befchouwt de wereld veelal van de zwartfte zijde ; de menfchen weten , zijns oordeels, deugd en verdienflen niet behoorlijk te waardeeren; zo dwaas het dierhalven is naar hunne toejuiching, naar hunne goedkeuring te verlangen, even zo dwaas, even zo verftandeloos is het ook iets ter hunner verandering, of verbetering in 't werk te ftellen , wijl men toch nimmer zijne poginF 3 gen



g<5 HET VOOR- EN NADÊÉLIGE
gen zal zien gelukken , of zijne moeite beloond vinden. Dit maakt hem geheel werkeloos omtrend anderen , alleen vatbaar voor de neigingen en aandoeningen van zijn eigen hart , als waren deze het eenig richt» fnoer zijner daaden , cn doet hem alleen bezig zijn met zulke middelen uittcdenken", waarmede hij zijne meestgeliefckoosde driften bevredigen zal. Terwijl een ander, die gevoelig is voor eer en achting, die belang in dezelve fielt , ook de'wereld van eene geheel andere zijde befchouwt ; hij erkent, het is waar , de menfehen worden veelal door vooroordeelcn, onkunde en dwaalingcn beheerscht; veelen derzclven verkiezen de dooling boven de waarheid , cn omhelzen den fchijn voor het wezen der zaake; hij is ook overtuig": dat zij , die maar de kunst verfhan om te fchitteren, fctfüüö zij wezenlijke bekwaamheden dérven, niét zelden op eene vrij grooter rrraate Van eer en achting kunnen rekenen , dan diegecnen , welke waare verdienflen bezitten, doch daarbij geene uiterlijke vertooning maaken ; maar dit al'es ontflaat hem rfièt van zijne verpligting: heeft hei :Ajer Voorzienigheid behaagd, hem een meer opgeklaard vei iland, eene dur-
do-



CEk EERZUCHT. 87
delijker kennis, een dieper doorzicht te geeven in het geen tot geluk van hemzelven en anderen ftrekken kan ; hij oordeelt zich dan ook het meest te gedraagen overéénkomftig met het oogmerk, waartoe hem deze weldaaden gefchonken zijn, wanneer hij, indachtig aan die vermaaning van zijnen grooten Meester den gezegenden Verlosfcr des menschdoms: „ Laat uw licht alzoo fchijnen voor de menfchen, dat zij uwe goede werken mogen zien , en uwen Vader, die in de Piemelen is, verheerlijken," wanneer hij, zeg ik, alle zijnevermogens aanwendt om de nevelen van onkunde , vooroordeel en en bijgeloof, waar het hem mogelijk is, geheel te doen verdwijnen,, ten einde het helder licht van waarheid, deugd en zuiveren Godsdienst, zich meer en meer vertoone en ieder in de oogen ftraalc. Hij arbeidt in dat ftreelend vooruitzicht of het hem eenmaal mogte gebeuren eenen doolenden te regt tc brengen, eenen onkundigen te verlichten , eenen zwakken te onderfteunen , eenen moedeloozen optcbeuren , of eenen wanhoopenden te vertroosten; weelende dat hij , die eenen zondaar van de dwaaling zijnes wegs bekeert, eene ziele van den dood zal behouden. Maar het is hem tcF 4 vens



88 HET VOOR- E» NADEELIGE
vens ook niet onbewust, dat het geflacht der waarlijk braaven en kundigen nog niet uitgeftorven zij, en dat het ook nimmer in deze wereld ontbreeken zal aan zulken , die, en zelve waare verdienften bezitten, en die dezelven ook in anderen weeten te waardeeren. Deze toch zijn het, in wier achting, vriendfchap en genegenheid hij een wezenlijk belang fielt , wier goedkeuring hij poogt te verwerven, wier deugden hij tracht naar te volgen, en wier kundigheden hij zich zoekt eigen te maaken; deze zijn hem een geduurige fpoor en prikkel om alle zijne kragten te beproeven, ten einde hoe langer zo nader tot de volmaaktheid te geraaken.
(4) Eindelijk, de Eerzucht is een fpoorflag tot groote en kloekmoedige daaden. Het is eene bewézene waarheid , dat tot de uitvoering van elke meer dan gewoone daad, zal dezelve welgelukken , niet alleen een wéloverdacht plan , maar ook eene zekere maate van moed vereischt wordt. Immers hoe vaak gebeurt het, dat wij, in de uitvoering eener zaak, bezwaaren en hindernisfen ontmoeten, welke wij tc vooren nimmer hadden kunnen vermoeden; en naauvvlijks begon-



DER EERZUCHT. 89
gonnen hebbende ons overdacht plan werkftellig te maaken, een aantal gevaaren en moeijelijkheden ontdekken , waar door wij verfchrikt , moedeloos en wanhoopend gemaakt worden, ja dikwerf beiluiten, om van de verdere voortzetting dier zaak geheel aftezien, niet zelden tot nadeel van ons zeiven of anderen.
Doch zo dra wij door eene welgeregelde Eerzucht bezield zijn , zal deze ons in zulke omftandigheden eenen uitnemenden dienst bewijzen ; zij zal ons aanvuuren om die bezwaaren en hindernisfen uit den weg tc ruimen , door ons de uitkomst der zaak en de heilrijke gevolgen, die uit het welgelukken onzer pogingen kunnen voortvloeijen, geduurig voor oogen te ftellen; zij zal ons de gevaaren en moeijelijkheden, die zich aan ons mogten vertoonen, uit een geheel ander oogpunt doen befcbouwen, zo dat dezelve ons op verre na zo onoverkomelijk niet zullen toefchijnen; daar het toch zeker is, dat, naar maate wij de voorwerpen, die ons omringen, uit een verfchillend oogpunt befchouwen, deze op ons gedrag en handelwijze eenen even verfchillenden invloed hebF 5 ben.



qo het voor- ennadeel1ge
ben. — Zij zal ons aan den anderen kant doen opmerken , hoe wij door moedeloosheid en wanhoop ons blootftellcn aan de minachting van anderen , terwijl wij, door eene kloekmoedige volharding, op ieders goedkeuring en hoogachting aanfpraak kunnen maaken. Hier door zal zij onzen moed niet weinig verlevendigen , en ons eindelijk doen befluiten , om met eene mannelijke ftandvastighcid alle gevaaren te trotfeeren , cn van de uitvoering dier zaak niet eerder aftczicn , dan wanneer alle voorhanden zijnde middelen daar toe onvolkomen en ontoereikende bevonden worden.
De voorbeelden , die de Gefchiedenisfen ons opleveren , van mannen , welke, door eene billijke en rechtmaatige Eerzucht ontvonkt, de roemrijkfte cn kioekmoedigfte daaden verricht hebben, zijn zeer menigvuldig: Wie toch, die de Jaarboeken der aloude cn laaterc Volken flechts met een oppervlakkig oog heeft ingezien , zal hier een oogenblik aan twijffelen? Onder zo veclc merkwaardige ^oorbeelden en fpreekende bewijzen, is dat van eenen themistocles den Athener geen der geringfle. Deze , om zijne . . ' j los-



d e tt eerzucht.
ïosfe en achtelooze levenswijze door zijnen Vader neoci.es onterfd zijnde, achtte zich van dezen hoon, waar over hij zeer gevoelig was, niet beter te hunnen ontdoen, en dcnzelven geheel uittewisfchen , dan de belangen des gemeenen Vaderlands zich aantctrekken, en zich daar aan geheel toetewijden. Met deze beginzelen der Eerzucht bezield, gelukte bet hem de achting en het vertrouwen zijner medeburgeren in zo verre te winnen, dat hij weldra van het volk zelve tot ■Overftc verkoren werd, in welken post hij, door zijn beleid cn moed, zich zo roemruchtig gedroeg, dat hij in den Perflfchen oorlog, toen xerxes, met eene vloot van twaalfhonderd oorlogfchepeii, en een leger van zevenmaal honderd.duizend voetknechten en viermaal honderd-duizend ruiteren , geheel Griekenland meende te overmeesteren , de aanflagcn zijner vijanden wist te verijdelen, en zijn Vaderland van eenen gedreigden ondergang te bevrijden.
Dan wat behoeven wij ons op de aloudheid tc beroepen ; de gefchiedenisfen van ons eigen Vaderland cn de tijden die wij bekeven , ftrekken daarvan tot onwraakbaare
ge-



92 het voor- en nadeelige
getuigen. De heldendaaden van tromp, de ruiter, van gaalen en zo veele andere mannen, wier naamen in de Jaarboeken onzes Vaderlands met gulden' letteren flaan aangetekend, zijn toch te wel bekend; zij pleiten ten fterkften voor deze waarheid, en toonen duidelijk , van welk eenen veelvermogenden invloed, eene billijke en wélbeftuurde Eerzucht is, in het verrichten van groote en kloekmoedige daaden.
Uit dit alles zien wij dan ten duidclijftcn, dat de zucht naar Eer, en de belangftelling in de goedkeuring van anderen , eene edele drift, eene voortreffelijke eigenfehap onzer Ziel zij, welke de eeuwige Oorfprong van alles niet te vergeefs in onze natuur gelegd heeft; maar dat dezelve zeer veel tot bevordering van ons eigen geluk en dat van onze Natuurgenooten kan bijdraagen. Dan even gelijk het met alle onze driften gelegen is , die toch allen goed zijn , en ons met het beste oogmerk gefchonken worden , doch wier nuttigheid of fchadelijkheid alleen afhangt van de wijze, waarop dezelven geregeld en befluurd worden, — even zó is het ook hier mede gelegen: De Rede moet hier het bewind



DER EERZUCHT. 93
wind voeren, en zodra deze haar gezag verliest, ontaart de Eerzucht niet zelden in een kwaad , welker gevolgen voor ons zeiven en anderen zeer fchadelijk kunnen zijn. En dit maakt
II. het tweede gedeelte van mijn onderwerp uit; waarin wij de fchadelijke uitwerkzelen eener kwalijkbeftuurde Eerzucht zouden befchouwen.
Onder de voornaamften derzelven behoort men te tellen : (i) hoogmoed en vooringenomenheid met zich zeiven, — (2) minachting omtrend anderen, — (3) en haat tegen zulken, die ons geen genoegzaame Eer bewijzen, of ons eenige gebreken en misflagen onder het oog brengen.
(1) Wie twijffelt 'er aan, of hoogmoed en vooringenomenheid met zich zeiven behoort onder de gevolgen eener kwalijkbeftuurde Eerzucht geteld te worden ? Zodra toch een ander in ons maar eenige verdienften meent te ontdekken , en ons dieswege'ns met achting en eer overlaadt , hoe ras zullen wij ons dan , wanneer de Rede haar vermogen op
ons



94 HET VOOR- EN NADEELIGE
ons niet uitqeffent, op deze, dikwerf maar zeer geringe verdienden , verhovaardigen, zonder te overwegen, of wij waarlijk dezelven bezitten; welke perfoonen het zrjn die deze verdienften in ons waardeeren ; of zij. 'er voegzaame beoordelaars toe zijn; of zij daar toe kunde en braafheid genoeg bezitten; dan of wij ook vermoeden kunnen, dat zij dit om bijzondere inzichten doen, en 'er geheel iets anders mede bedoelen. Wanneer wij , in zulk een geval, onze Eerzucht te veel tocgecven, hoe ras zullen wij dan, geheel verliefd op die ftreelende gewaarwording van Eer en achting, met ons zeiven zodanig zijn ingenomen, dat wij weldra zulke verdienften in ons zullen vooronderftellen , en daar voor ook Eer en toejuiching bcgeeren , welke nimmer door anderen in ons ontdekt zijn , en die wij ook nimmer bezeten hebben?
(2) Maar ook niet minder zullen wij in zulk een geval minachting koesteren omtrend anderen. Geheel ingenomen met ons zeiven, en vervuld met denkbeelden van eigen' grootheid en eigen' verdienften, is het bijna niet mogelijk, dat wij voor iemand buiten ons ecni-



DER EERZUCHT.' 9$
ge achting kunnen hebben , daar wij hen veelal niet hooger aanmerken, dan zulke we. zens, wier bezigheid het is onze grootheid te eerbiedigen en te bewonderen, en wier beftemming het is ons geduurig den lof onzer verdienften toetezwaaijen. Ten dien einde zullen wij ons blind houden voor de wezen» lijke verdienften van anderen: Immers overal, waar wij vermoeden kunnen die te zullen ontdekken, daar zullen wij moeite doen ora dezelven over het hoofd te zien;en bijaldien die verdienften zo wezenlijk , zo duidelijk waren, dat zij elks aandacht naar zich trokken , dan zullen wij evenwel nog alle pogin. gen doen, om die zo veel te verkleinen en te verdonkeren, als ons mogelijk is, in die ftreelende hoop, dat daar door onze eigene ingebeelde grootheid en verdienften dies te fterker fchitteren. zullen , en ieder ons dieswegens verëeren zal. Maar wij zullen ook als dan niet nalaaten alle beginzelen van Eerzucht, en begeerte tot onderzoek, in anderen uittcdooven, overtuigt zijnde, hoe dikwerf de Eer ónzer verdienften in gevaar gebragt kan worden door elk, die zelve flechts eenige verdienften bezit.
(3)



90 HET VOOR- EN NADEELIGE
(3) Eindelijk behoort ook onder de fchadelijke gevolgen eener kwalijkbeftuurde Eerzucht gerekend te worden alle haat, dien wij voeden tegen elk, die ons geene genoegzaame Eer bewijst, of ons eenige gebreken en misilagen onder het oog tracht te brengen. Het is eene ontwijffelbaare waarheid, dat de genieting van Eer en achting, voor de Ziel een wezenlijk goed, — eene aangenaame gewaarwording is. Het denkbeeld toch, om van wezens, die ons gelijk zijn, die even zulk eene verhevene beftemming , even zulke edele vermogens hebben als wij zelve, geacht en geëerd te worden , is groot, is beminlijk. Dan zodra wij naar deze genieting al te zeer reikhalzen , zodra wij op deze gewaarwording al te fterk verliefd worden, zodra wij alle pogingen aanwenden, om ons zulk een genoegen te verfchaffen; dan zullen wij niet zelden, wanneer wij in onze verwachting te leur gefteld worden, wanneer wij die Eer, die toejuiching niet verwerven, die wij ons wel voorgefteld hadden, dan zeg ik, zullen wij niet zelden hen, van wien wij die Eer, die toejuiching het meest verwacht hadden, ons ongenoegen, ja dikwerf onzen haat doen ondervinden.
Maar



DER EERZUCHT* 97
Maar ook niet minder zullen zij de voorwerpen van onzen haat en afkeer worden, die ons namelijk onze gebreken en misdagen onder het oog durven brengen, dan, wanneer wij op niets minder dan op eene algemeene Eer en toejuiching ftaat maaken; Wanneer wij toch buiten ons zeiven niets hoogachten, niets waardeeren, wanneer wij ons zeiven aanmerken als het middenpunt * waarom zij allen, die met ons eenigen omgang hebben, zich geduurig moeten bewee. gen , en waar van zij al hunnen glans ert waarde ontkenen 5 dan kan onze eigenliefde het niet verdraagen, dat iemand, dien wij zo verre beneden ons achten j zich durft verftouten, ons eenige gebreken of misilagen onder het oog te brengen , hoe zeer dit ook meé het beste oogmerk , en op de befeheidenfte wijze gedaan Worde. Wij zijn dan te zeer verliefd op ons zeiven > en daar door al te zeer verblind, om eenige gebreken in ons tg kunnen ontdekken : ieder derhalven, die ötié dezelven onder het oog tracht te brengen, merken wij aan als een verftoorer van onzö rust en genoegen , die ons de Eer onzer verdienften zoekt te ontroovcn, wicn het niet te doen is om ons daar door te verbeteren $ G maar-



98 HET VOOR- EN NADEELIGB
maar om in ons den moed uitteblusfchen, en tegen wien wij verpligt zijn , willen wij onze Eer handhaven, alle krachtdaadige middelen in het werk te ftellen.
Zie daar hoe fchadelijk de gevolgen kunnen zijn, die uit eene kwalijkbeftuurde Eerzucht voortvloeijen! — Gelukkig hij , die hier een veilig midden betreedt; die deze edele, deze voortreffelijke eigenfchap der Ziel niet verwaarloost, noch derzelver eerfte beginzelen onderdrukt, maar daar van een goed , een allezins nuttig gebruik maakt, een gebruik overécnkomftig het oogmerk, waar toe wij dezelve ontvangen hebben, en hier toe ons zeiven iOptewekken, bevat in zich
III. het derde en laatfte gedeelte van mijn onderwerp. Welaan, mijne Vrienden! laaten wij ons beijveren , om ons vooral waare en juiste denkbeelden van Eer te vormen, en laaten wij toch gelooven, dat ons niets 'meer tot Eer kan verftrekken, dan het geluk van onze Natuurgenooten , dat onaffcheidelijk aan ons eigen geluk verbonden is, te helpen bevorderen! Gelooft gij dit vooral, gij! wier rang en ftaat, zo verre in magt en aanzien, boven
dien



ÜÊR EERZUCHT. p<J
dien van uwen Natuurgenoot verheven is! — Gij! wien de naam van Eer zo zeer ter harte gaat: dit zal u waarlijk tot Eer verftrekken, hier in is uwe wezenlijke grootheid gelegent
Maar laat het ons ook niet onverfchillig zijn, van wien wij Eer ontvangen; laat ons alleen naar de goedkeuring, naar de hoogachting van waarlijk braaven cn kundigen ftaan; deze alleen is verkieslijk, deze alleen behooren wij op prijs te ftellen; daar toch de lof der dwaazen, de ijdele toejuiching eener misleide menigte zo onbeftendig als walgelijk is.
Eindelijk, laat ons niet te zeer naar de genieting van Eer reikhalzen. De Voorzienigheid heeft 'er dikwerf wijze redenen voor, waarom dezulken , die hier de billijkfte en gegrondfte aanfpraak maaken op eene algemeene hoogachting en vereering hunner me. demenfchen, echter dezelve niet mogen genieten. De Godsdienst van jesus immers verzekert ons, dat deze tegenwoordige wereld geen toneel van volkomene vergelding is, en hier mede toch kunnen wij ons gerust ftellen; — dit zij onze troost, dit zij onze bemoediging: zo wij hier in de uitoeffening G 2 on-



100 HET VOOR- EN NADEELIGE ÈtlZ.
onzer pligten, naar ons vermogen, getrouw zijn geweest, al ware het dan ook, dat niemand hier één goedkeurend oog op onze daaden had geworpen, ja al waren zelfs onze beste pogingen als wandaad en aangemerkt, zullen wij éénmaal in eene betere wereld , niet alleen voor alle onze opofferingen de volkomenlle, de zekerfle vergoeding ontvangen , maar ook de glorierijkfle verëering en goedkeuring van Engelen en Menfchcn wegdraagen»
V.



V.
E F R A T A
i n
ROUWE, en GETROOST. EENE CANTATE.
I. afdeeling.
G 3



Eene ftemme is in Karna gehoort, geklag, geween en veel gekerm : Rachel beweende haare Kinderen , en wilde niet vertroost wezen, om dat ze niet en zijn.
MATII. II. VS. l8.



E f R A T A
I N
ROUWE,
OVER HET VERLIES VAN HAARE KINDEREN.
EERSTE AFDEELING. S O L O.
^\.ch, ach, ach! Ontzettelijke dag! Gij doet mijn hart voor eeuwig bloeden; Mijn Benoni, mijn vreugd wel eer, Mijn teed're fpruit, — gij zijt niet meer! O Weerloos lam, geflagt door helfche woeden: Mijn Benoni, mijn troost wel eer, Die lieve telg, — hij is niet meer! — Daar lag zijn zielloos lijf op de aarde. Ach, ach, ach! Uw jongde lach Verfcheurt mijn hart! — mijn kind! — mijn waarde!
Gij fpeeldet zorg'loos op mijn lchoot, Toen gij wreedaartig werdt gedood!
G 4 Ach,



ï®4 E F 11 A T A
Ach, ach, ach ! Betreurenswaarde dag! O dag van fmart en rouwe! Wie troost een Kinderlooze vrouwe ? Daar lag mijn troost, mijn vreugd wel eer. —; Mijn Benoni! — is thands niet meer!
CHOOK,
O Isrels God, o Alvermogen!
Die 't al beziet van uwen troon, Zie Bethlehem thands neergebogen! pik fchreit u aan, — bij 't lijk van haareii zoon! O Isrels God, o Alvermogen, Zie neder van uw' troon!
RECITATIE F.
Vergcefsch was 't dat mijn hand Die vvreedaards wederftreefde: En trok den dolk uit 't ingewand Mijns zoons, — daar hij reeds fneefde»
Vergeefsch zoog mijne mond Hetgutzend bloed uit zijne wond; Helaas, mijn ijev'ling is niet meer! — Daar ligt mijn zielloos zoontje neêr,



IN ROUWE. 105
ARIA.
Ik kuschte toen zijn bleeke lipjens, Met boezemmelk en bloed bemorst;
Ik drukte toen die konde tipjens, En dronk het bloed uit zijne boiv.
Ik kuschte toen zijn vriend'lijke oogjens;
Gefloten voor het zonnelicht, Zijn kille koude teed're boogjens,
En 't vaal gedoodverfd .aangezicht.
SOLO.
Ja Rachel ween! — bedrukte vrouw'!
De lucht vervange uw droef geklap, Dat Rama tuige van uw rouwe, . Het dal weergalme uw wee, en ach! — Wie zoude om u, met u niet treuren?
Gij derft uw ziele vreugd! — uw troost! Gij zaagt van uwe borsten fcheuren
Uw lief, uw eerstgeboorcn kroost.
DUO. *
Teed're roosjens pas ontlooken Qf verwelkt op uwen fteel!
OS B,



Ïü6 E F R A T A
B.
Niet verwelkt, maar afgebrooken; 't Wreedfte lot viel bun ten deel.
A.
Teed're fpruitjens, door de vlaagen Van een ftaatsörkaan geveld!
B.
Moest gij in uw Lentedagen Bloot ftaan voor dit helsch geweld?
A.
Moesten wreedaards op u woeden, Lieve, ftille onnozelheên?
B.
Moesten zij in koelen moeden Kneuzen uwe zwakke leen?
A.
Zo, zo wordt een kudde fchaapen Door den wreeden wolf verfcheurd:
B.
Daar de ftulp der herder knaapen Ledig, om haar lamm'ren treurt.
A.



IN ROUWE. I07
A.
Woedend zijn de Zuigelingen Van ons bloedend hart gerukt.
B.
Wreed gereegen aan de klingen, 't Schitt'rend ftaal in 't hart gedrukt.
A en B.
Zie de fmart ons hart doorbooren,
Om het fterflot van ons kroost, Rechter Isrels! neig uwe ooren,
Zend ons van om hoog uw troost,
SOLO.
Laat mij weenen, laat mij weenen
Bij mijn afgeftorven wicht, Al mijn vreugde is nu verdweenen: Laat mij weenen,
Daar mijn hoop vermorzeld ligt.
RECITATIEF.
Affchuwelijke moordtaafreelen!
Alöm met fch.uldloos bloed befpat; Wie zoude in uwen druk niet deelen? O Efrata! — vorst Davids ftad!
Hoe



E F R A T A
Hoe treurt gij eenzaam als verlaaten ?
Uw vest met purp'rend bloed bevlekt! Ik zie uw markten, pleinen, fhaaten,
Met teedre lijkjens overdekt!
C II O 0 R.
Gij! die voor een reeks van eeuwen
Bondgod waart van Abraham; Die den trooster der hebreeuwen
Toegezegd hebt zijnen ftam; Hoor ons ziel beangftig fnikken!
Hoor de zuchten van ons hart! Zend, zend in deeze oogcnblikken,
Troost, en zalving onzer ïmart.
A RI E TT E.
Gij zaagt wel eer • Op Hagar neer, Wanneer harre zoon in dorre (treeken Van dorst verfmagtte, en was bezweeken!
Verzagt ons lot,
Algoede God! Pie Izaak voor het zwaerd bewaarde, Befcherm ook nu, uw volk op de aarde!
ARIA



1 N R O Ü W £. 10$
ARIA t A.
Jacob mooge om Jofef treuren,
Jofef zijn geliefden zoon; Eenmaal mogt hem 't heil gebeuren
Dien te ontmoeten naast den troon.
Treurig iVaarde Moizes moeder 't Kistje na in *t golvend nat,
Dan, gij eeuwige Albehoeder! Zorgdet voor dien dierb'ren fchatw
ARIA II. B.
Moest Sarepta's weduw zuchten, Bij haar nooddruftlijdend kroost?
Na verdriet, fmaakt zij genuchten, Daar Gods tolk haar fpijst en troost.
Sunamite neÊrgeftagen
Door de felfte fmart vermand, Zag haar heilzon weder dagen,
Bij 't herleevcnd huwlijkspand.
DUET-



ÏIO E F R A T A
D U E T T O. A en B.
Ons is alle froost ontgleedcn, Wij zijn van ons kroost beroofd!
o Haar lieve aanminnigheden Zijn voor eeuwig uitgedoofd.
CHOOK.
6 Vormer der gefchapen dingen! Die met uw oog het al doorziet; Wiens hand regeert de hemelkringen,
Die ge in heur wenteling gebiedt; Wiens geest vervult de onmeetb're ronden;
Die alles onderhoudt cn voedt; Wiens magt geen fchepzel kan doorgronden,
Maar biddend roemt als nut en goed; KSla van uw hooge azuure boogen, Op Efrata, uw troostrijke oogen!
» * * * * * *
*
EFRA-



EFRATA
i n
ROUWE, en GETROOST. EENE CANTATE.
II. afdeeling.



Laat de kinderhuis tot mij komen , en verhindert haar niet: want der zulkcr is het koninkrijk der hcmckiii
luc. VUL 16.



E F R A T A
GETROOST,
OVER DEN GELUKSTAAT VAN HAARE KINDEREN.
TWEEDE AFDEELING.
RECITATIEF.
E/en fcheem'rend licht befifaalde 't hemelrond, Bij 't eerst aangluurend morgenkrieken;
Wanneer een' hemelbode aan mijne rustkoets ftond En wekte mij, door 't roeren van zijn wieken; Hij {prak: — „ Wees wel getroost, „ En troost de treur'ge ftedelingen, „ Zeg hun, daar boven leeft uwmartelkroost, „ En zal in de onafmeetb're kringen, „ Jehova 't Hallelujah zingen."
H
ARIQ-



H4 E F R A T A
A R I O S O.
Gelijk een zwoele wind op 't hooge Libanon, Bij 't gloeijend vuur der middagzon, Pen matten reiziger verfrisebt, doet adem haaien; Zo dronk mijn afgefolterd hart Die honigdauw voor mijne fmart, En voeldc't balfemvogt door all' mijne aad'ren ftraalen, Triumf, Triumf, 6 Bethlehem, Verhef u Item!
SOLO.
Verheft uw hoofd, ó drukgenóoten!
Aanbid het eeuwig Godsbeftel. Juicht! Juicht! om 't heil van uwe looten; Zij fneefden voor de Iinmanucï. — Die Godstcig, ons in Davids ftad gebooren, Jleeft u, na leed, het dierbaarst heil befchooren,
C II O O R.
Bron van heil, en zaligheden, Voedlter van ons dierbaar kroost!
u Hoe drenkt ge ons hier beneden, Met uw' balzemende troost!
Bron van heil, en zaligheden, Voedlter van ons dierbaar kroost! ——
ARIA.



GE TROOST. Hl
ARIA.
Wijk van ons weg, angstvallig zuchten!
Men zing 't aanbid'lijk wijs beleid! Ons kroost heeft finart, noch dood te duchten*
Maar heerscht en leeft in de eeuwigheid.
*
Ëen vlckk'loos kleed golft om haar leden. Daar zij omgeven door Gods glans,
Met vlugge voetjens 't goud betreeden, En fpeelen met den lauwerkrans.
Daar zelfs Gods hand wischt van haar boogjens Haar jongst geflaakten traanenvloed;
Wijl haar verhemelde Engl'en oogjens, Zich fpieglen in Gods held'ren gloed.
DUO.
Daar zal op hen geen dwingland woeden, Geen moorddolk hen naar 't leven ftaan:
De Godheid zal die Lamm'ren hoedeu, In 't weeligst land ten weid' doen gaan.
II a TRIO,



116" E F K A T &
TRIO. A.
Mijn telgje leeft! En zweeft Op Cherubijne fchachten; Het zwaait den palm, Bij 't vreugd gegalm Van reijen hemelmagten. Mijn telgje leeft! En zweeft Op Cherubijne fchachten.
B.
Gehuld met hemelgloor,
Bij 't zalig geestenchoor, Daar leven onze zoontjens.
Daar juicht mijn lieve fpruit.
Bij 't vrolijk harp geluid; Daar zingt hij Eng'len toontjens.
Gehuld met hemelgloor,
Bij 't zalig geestenchoor; Daar leven onze zoontjens.
C.
In Salems vredezaal,
Met fchitterenden praal Bij de achtb're bloedgetuigen,
Daar is mijn dierbaar wicht:
En zal in 't eind'Ioos licht Jehova vrolijk juichen,
In



G F T R O O S T. n;r
In Salems vredezaal Met fchitterende praal, Bij de achtb're bloedgetuigen......
A. B en C.
Daar is mijn dierbaar wicht; —» En zal in 't eind'Ioos licht, Jehova vrolijk juichen.
C H O O R.
God is goedheid! — God is liefde! —
God is vader van mijn kroost! Schoon de fmart mijn ziel doorgriefde,
Heden zend Jehova troost. God is goedheid! — God is liefde! —
God is vader van mijn kroost.
SOLO. Zijne hand wrog-t zegeningen,
C H O O R.
God is goed!
SOLO.
Hij bemind de ftervelingen. —» Roemt al wat Jehova doet!
C H O O R.
Roemt al wat Jehova doet!
H 3 S Q-



Il8 E F R A T A
solo.
Onnafpcurbaar zijn Gods werken. —*
c ii o o r.
God is goed!
s o l o.
Wilt in fmart zijn liefde merken. Roemt al wat Jehova doet.
c ii o o r.
Roemt al wat Jehova doet* solo. God is liefde!
chook.
God is liefde! solo.
Schoon de fmart mijn ziel doorgriefde}
Benoni! om uwe dood. God geeft troost, — de beste vader Nam u nader.;
Koestert u in zijnen fchoot.
c ff o o' r.
God is liefde! — God is goed! Roemt al wat Jehova doet!
d u o.



GETROOST. II9 DUO.
A.
Wat is deze onzaalige aarde, Toch van waarde?
B.
Wat is 't aardfche Bethlehera Bij Godsftad Jerufalem?
A.
Kan het onbeftendig leven, Stooreloos genoegen geven?
B.
Hier in 't ftrijdperk vol verdriet, Vind men 't zielsgenoegen niet.
A en B.
Zalig kroost, gij hebt volftredcn ln den morgen van uw jeugd;
Als verwinnaars moqgt gij treeden In het hof van rust en vreugd.
CHOOK.
Jn een eindclooze vreugd.
SOLO.
Vader! —- Vader! Beste vader! Neem mij nader.
Toon



%%0 EFRATA GETROOST.
Toon mij mijnen lieven zoon, Thands verheerlijkt voor uw troon.
Vader! — Vader!
Beste Vader! — —
C H O O R.
6 Gij heer van dood en leven! Gij hebt troost na druk gegeven;
Gij, gij zalft der zielen fmart. — Leer bedrukte flervelingen, 06k in druk, uw goedheid zingen;
Trek tot hoger heil ons hart! — Bron, van onbegrijpb're goedheid!
Eer zij uwe majesteit,
Prijs en dank in eeuwigheid!



VERZAMELING
VAN
VERHANDELINGEN
E N
DICHTSTUKKEN,
UITGEGEEVEN
DOOR HET
GENOOTSCHAP,
TE WEESP OPGERICHT
ONDER DE ZINSPREUK!
VOOR HET MENSCHDOM,
T IV E E D E STUKJE.
Tc AMSTERDAM, bij WESSING en van der HE Y, mdccxciv.



Het Genootfchap erkent geene exemplaren voor echt, dan welke geteekend zijn door deszelfs Secretaris (



VI.
REDEVOERING
OVER DE SPREUK
EENDRAGT MAAKT MAGT.






Zoo fchadelijk en verderfelijk voor de maatfchaplijke zamenleeving als de vijand» fcbap en de daar uit geborene verdeeldheid zijn, zoo heilzaam en voordeelig is daar en tegen de beminnelijke Eensgezindheid j want gelijk twist en verdeeldheid overal , waar derzelver voetftappen befpeurd worden, de droevige gedenkteekenen van verwoesting en onheil achterlaaten, dus vloeijen 'er in tegendeel ftroomcn van heil, geluk, en vergenoegen voor het menschdom voort uit de beoeffening der eensgezindheid: — ja ! gelijk de tweedragt de grondzuilen ondermijnt, en om verre rukt , op welke het gebou der maatfchaplijke welvaart rusten moet, dus worden in tegendeel door den band der eensgezindheid deze fteunzels te vaster aan clkanderen verbonden, zoo dat daar op het algemeen geluk onwankelbaar kan blijven rusten.
Welke vrolijke toneelen zal de Eensgezindheid dan niet verfchaffen voor eenen aandagtigen befchouwer! hoe weldadig zullen haare uitwerkzelen, die zij overal, waar zy haaren zetel gevestigd heeft, te weeg brengt, bevonI 2 den



I2'4 OVER DE SPREUK!
den worden te zijn! Wie zal dan mijne poeging afkeuren, wanneer ik in deze Redevoering eene teekening van de bevallige eensgezindheid tragte te geeven, en daar bij haare heilzaame uitwerkzelen gade flaa!
Eendragt maakt magt, is een' bekende vaderlandfche fpreuk, welks waarheid ik thands betoogen zal, na dat ik vooraf eene befchrijving van de natuur der Eendragt zelve zal hebben gegeeven.
Eendragt is die bevallige neiging, waar door de leden van een gezin of maatfchappij beftuurd zijnde hunne pogingen gemeenfehaplijk vereenigen , ter bereiking van het zelfde algemeen doeleinde , zonder dat zij, fehoon in kleinigheden van eikanderen in gevoelens verfchillende , daarom in hunnen iever ter bereiking van hun gemeen oogmerk zouden verflaeuwen, veel minder eikanderen daar in dwarsboomen of hinderlijk zijn, maar in tegendeel met elkanders gebreken en zwakheden geduld hebbende, en de een den anderen in liefde verdragende, als een harte zeer naea vereenigd blijven.
Uit



EENDRAGT MAAKT MAGT. 12$
Uit deze befchrijving ziet elk, dat de bevallige eensgezindheid van eenen ruimen omvang zij, zich uitftrekkende tot alle de leden van het zelfde gezin, of van dezelfde maatfchappij ; naarmaate derhalven het getal van deze leden kleiner of grooter is, naar die maate zal ook het gebied der eensgezindheid binnen enger paaien befloten zijn , of zij haare weldadige heerfchappij verder uitftrekken, en uit dien hoofde kan men de eensgezindheid betrekkelijk maaken of tot een bijzonder huisgezin, of tot aller vereeniging het zij in den kerk-, het zij -in den burger» fiand.
Laat ons nu onze oogen eens vestigen op de aanlokkelijke gefteldheid eener maatfebap. pij, door den band der eendragt verbonden, en daar bij de heilzaame uitwerkzelen, welke zij te weeg brengt, gadeflaan, zoo zullen wij overtuigd worden, dat Eendragt magt maake.
I. Wanneer de Eendragt haaren zetel in een bijzonder huisgezin gevestigd heeft, dan helpen alle deszelfs leden met vereenigde kragten zoo wel den last der tegenfpoeden en rampen, door welke het zelve gedrukt word, I 3 draa-



I2Ó" OVER DE SPREUK
draagen, als zij hunne pogingen aanwenden ter bevoordering van deszeifs geluk en welzijn , geen morrend ongenoegen van den een" tegen den anderen , geene flrijdige oogmerken, geene wederflrecvende ongehoorzaamheid zullen daar befpcurd worden, maar als een hart zullen alle de huisgenooten, elk naar zijn vermogen, tot het zelfde einde werkzaam zijn, zij zullen eikanderen de behulpzaame hand ter bevoordering van hunne maatfehaplijke welvaart bieden; — de huisvader zal, terwijl hij zelf zijn best doet om zijn huisgezin te verzorgen, en dcszelfs voordeelen te behartigen, alle zijne bevelen, bij het paslood der rechtvaardigheid afgemecten, met inmenging van zachtheid en goedertierenheid, aan zijne huisgenooten geeven, en hen daar in doen zien, dat hij zoo wel hunne ruste en geluk, als de welvaart van zijn buis bedoelt; — de huismoeder zal, bij de behartiging haarer huislijke zorgen, naeukeuriglijk alles vermijden , 't welk de genoegens haarer huisgenooten zoude kunnen flooren of flremmen; — terwijl de kinderen en dienstboden, zich voor ongehoorzaamheid zorgvuldiglijk wachtende, de hun gegeevene bevelen fliptclijk zullen volbrengen, en daar door zoo wel het vermaak



EENDRAGT MAAKT. MACT.
maak hunner ouderen of meesters en vrouwen zullen trachten te vergrooten , als zij daar door aan de bevoordering van de huislijke welvaart dienstbaar zullen zijn. Gebeurt het ondertusfchen , dat de een of ander te •Kort fchiete in het volkomelijk volbrengen van zijnen pligt, .of met eenige zwakheden of gebreken bezet zij, dit, hoewel onaangenaam voor deszelfs huisgenooten, is echter geene oorzaak, waarom de band der eensgezindheid verbroken werde, nadien zij, wien zulks verdrietig mogt vallen, gereed zijn om hunne eigene zwakheden daar tegen in de weegfchaal te leggen, en zich hier door genoopt gevoelen om,uit aanmerking, dat geen mensch volmaakt zij, maar elk zijne zwakheden hebbe, zoo wel met de gebreken hunner huisgenooten geduld te oeffenen, als zij wenfchen , dat hunne eigene zwakheden door hun in liefde verdraagen werden.
Maar hoe bevallig vertoont zich de eensgezindheid in het gemeenfchaplijk dragen der rampen en tegenfpoeden, die ten eenigen tijd een huisgezin mogten treffen, wanneer alle de huisgenooten hunne kragten vereenigen om den last des.lijdens voor eikanderen ligter I 4 te



Ï2S OVER DE SPREUK
te maaken, of (zoo het mogelijk is) af te wenden, of, wanneer daar toe hunne pogingen te kort mogten fchieten, om dan (wel verre van in het verderf hunner huisgenooten te lacchen) door opbeurende troostredenen en het aanwenden van verzachtende hulpmiddelen elkanderejn het lijden eenigzins draaglijker te maaken, en naar de gefchiktfte uitkomst met verlangen uit te zien.
Wanneer nu de harten der huisgenooten dus op den zelfden toon geftemd zijn, dan zal die zoete overeenftemming der neigingen den fterkften fteun aan de huislijke welvaart verfchaffen,nadien alle de huisgenooten naar het zelfde doe! ftreeven , en eik hunner zich beylijtigt om het zijne ter bevoordering van huislijk genoegen en geluk aan te brengen; de huislijke belangen zullen dan geen gevaar ïoopen om door twist en verdeeldheid verwaarloosd te worden, maar de eensgezindheid zal dan veeleer het ievervuur in de harten der huisgenooten aanblaazen, om eikanderen als 't waare voorbij te ftreeven in de bevoordering van dat alles, 't welk de huislijke welvaart, bloeij en fterkte vermeerderen kan, meteen woord Eendragt zal dan magt maaken. 2^



EENDRAGT MAAKT M A G T. I29
II. Dan de Eendragt zal ons nog belangrijker voorkoomen , wanneer wij haar befchouwen als den vereenigings-band van veeIe huisgezinnen , het zij in den kerk-, het zij in den burger ftaat.
A. Hoe fchoon vertoont zich de eensgezindheid , wanneer zij de harten der raenfchen door haare fluweelen banden verecnigt in de beoeffening van den godsdienst! — immers dan loopt men geen gevaar om , wanneer men in godsdienftige begrippen van zijne broederen mögt verfchillen, door de andersdenkenden fnoodclijk verketterd, ik laateftaan te vuur en te zwaard vervolgd te worden, maar dan verdraagt men eikanderen in liefde, fchoon in kleinigheden van ons in denkwijze verfchillende, terwijl men eenpariglijk, als met vereenigde kragten , naar het zelfde doel ftreeft, namelijk de verheerlijking van onzen Schepper en Weldoener, en de bevoordering van ons eeuwig geluk, en naar dezelfde euangelifche voorfchriften tracht te leeven, door God als het hoogfte goed en de bronwel van ons geluk boven alles lief te hebben, en onze naasten als ons zelvcn tc beminnen.
1.5 Ge-



I30 OVER DE SPREUK
Gelukkige Christenen voorwaar, die in den morgenftond van het Christendom op zulk eene -wijze als één harte eendragtiglijk bijeen vergaderd waart ! die, met ter zijdeflelling van alle bijzondere bedoelingen, de eer en dienst des Allerhoogflen alleen tot het liefdewaardig voorwerp uwer betrachtingen gefield haddet! — Ach! waren de harten der Christenen door het fchadelijk twistvuur naderhand nimmer ontvlamd geworden, en door flinkfche beweegredenen , door geesteliiken hoogmoed, of door eene raazendc drift om boven het menfchelijk vermogen wijs te willen zijn, nimmer tegen eikanderen in hetharnas gejaagd, het vuur van blinden en onbezonnen godsdienst-iever had dan nooit de fcbrikkelijkfle verwoestingen aangerecht , de verfchillende Seften , zoo zeer tot oneer van het Christendom in hetzelve zijnde, zouden dan onbekend gebleven zijn, en de eenvouwige godsdienst van Jefus zoude zich bij alle deszelfs belijders op den duur in al zijnen luister vertoond hebben, terwijl liefde en verdraagzaamheid dcrzelver harten zeer naeu, verbonden hielden!
Nog eens, hoe fchoon vertoont zich de
eens-



EENDRAGT MAAKT MAGT. Ijjf
eensgezindheid, wanneer alle de belijders van dezelfde godsdienftige begrippen in de beoeffening der godsdienstpligten toonen als één hart, ééne ziel te zijn , zonder dat icmant hunner zich onverfchillig of traag in het benaarftigen daar van vertoone, ik laate ftaan, dat hij zich daar aan zoude onttrekken, en door een gedrag, lijnrecht met den aart des. Christendoms ftrijdende , die fchoone belijdenis zoude omverre werpen ! — In het veronderfteld geval toch zal elk hunner met een' onbezweeken iever trachten om den band der vereeniging naeuwer toe te haaien , en de ftrikken der eensgezindheid fteeds vaster zamen te fnoeren, zonder ooit iets te onderneemen, 't welk de losmaaking daar van zoude kunnen begunftigen, veel minder zonder dien geheiligden band zelve ooit aan ftukken te fcheuren: — geene verfchillende leiding der gedachten over zodanige leerbegrippen, die in geen onmiddelijk verband met de gronden van den godsdienst zelve ftaan, zal dan in ftaat zijn om eene nieuwe fcheuring te veroorzaaken , de verdediging van het zoogenaamd oud of nieu licht, welke in onze dagen vceler aandacht tot zich trekt, zal dan al zoo min de banden der eensgezindheid kunnen



t$^ OVER DE SPRETJ^
nen yerfcheureo , als de te fterke verkleefdheid aan dezen of geenen beroemden Kerkleeraar voorheen ooit in ftaat geweest is, om de harten der Christenen, door broeder liefde vereenigd, van eikanderen los te rukken, maar elk, aan zijne mede Christenen die vrijheid van denken in kleinigheden laaiende, welke hij voor zich zeiven begeert, cn ieder van zijnen kant eene geöorlofde toegeeflijkheid in acht neemende, zullen zij eikanderen in liefde verdragen, en als broeders in de bcoeffening van den godsdienst vereenigd blijven.
Zoo fchadelijk nu de verdeeldheid, door verfchillende begrippen in het godsdienftige verwekt, voor den bloei van den godsdienst zelve is, uit hoofde dat partijzucht, blinde godsdienst icver, verbittering, haat, verketteringen vervolging de plaatzc der redelijke godsdienst - pligtcn in dat geval niet zelden vervangen, zoo bevoorderlijk is daar en tegen de eensgezindheid in 't godsdienttige aan den groeij cn aanwas der waare godsverëering, want wanneer de harten der menfehen in het ftuk van den godsdienst op den zelfden toon geftemd zijn, dan zal men, met verlochening van alle fchadelijke bij einden,
een-



EENDRAGT MAAKT MAGT 133
Cenpariglijk dc verheerlijking der deugden van onzen Schepper en Weldoener zich ten doelwit zijner verrichtingen Hellen, dan zal men door de beoeffening eener ongeveinsde liefde omtrent zijne natuurgenooten den fchoonflen weerglans van het beeld des Oneindigen, die de liefde zelve is,in zijn gedrag vertoonen, ja! dan zal men zich om flrijd beieveren om door de beöeffening van allerhande Christelijke deugden eikanderen nuttig te zijn, te {lichten, en tot voorbeelden van naarvolging te verflrekken.
B. Doch laat ons eenen flap verder gaan, en eens zien , welke voordeden de beöeffening der eensgezindheid in de burgerlijke zamenleeving baare; — dat ook in dit opzicht Eendragt magt maake, dat is, dat men eensgezind en met vereenigde kragten te werk gaande veel vermogender zij, dan wanneer elk op zich zeiven flaande alleen zulk eene zaak ter uitvoer wilde brengen, zal geen langwijlig betoog vereifchen ; tot ftaaving der Waarheid hier van zal ik niet nodig hebben eenige andere bewijzen aan te voeren, dan een enkel voorbeeld uit de gefchiedenisfen der ouden ontleend, hier in beftaan-



134- OVER DE SPREUK
ftaanJc, dat een op fterven liggende Vader s met naame Scilarus, zijne Zoonen tot eensgezindheid willende vermaanen, aan bun eeneil bundel pijlen gaf, met bevel, om die alle te zamen gebonden gclijklijkte verbreeken, doch ziende, dat hunne fterkgeipierde armen daar toe niet in ftaat waren, maakte hij zelve den bundel los, en verbrak met zijne verzwakte handen de pijlen één voor één zonder moeite, het welk hij wilde dat zijne zoonen tot een leerzaam voorbeeld dienen zoude, om zich naauw verbonden en vereenigd te houden, dewijl zij daar door in fterkte zouden toenccmen, en onoverwinnelijk zijn, daar zij door tweedragt verzwakt zijnde integendeel gevaar zouden loopen, om door den geringften aanval overweldigd te worden; —— trouwens het bekend fpreekwoord divide et impera (verdeel en heersch,) is door de treurige ondervinding te dikwils waarachtig bevonden , dan dat ik nodig zoude hebben om de waarheid van mijn gezegde thands breeder te bevestigen: Liever wil ik hier eene teekening geeven van zulk eene burgermaatfehappij, in welke de eendragt haaren veel vermogenden invloed oeffent, en daar bij haare weldadige uitwerkzelen gade flaan.
a. Wan-



E EUJ DRAGT MAAKT MAGT. J35
a. Wanneer wij onze oogen vestigen Op de raadzaalen, op de vergaderingen van de aanzienlijke Hoofden des volks, of op even veel welke bijeenkomften van zulke perfoonen; aan wien eenig beftuur over anderen toevertrouwd is, welk eene uitmuntende orde, welke achtbaarheid zal men daar in ontdekken, bijaldien de eensgezindheid aldaar huisvest! dan zullen zij, met aflegging van alle vooröordeelen, en met ter zijde Helling van alle flinkfche bijeinden, welke het te verre gedreven eigen belang hun zoude kunnen inboezemen, zich eenpariglijk het zelfde doelwit voorftellen, de bevoordering namelijk van de ruste, het geluk, en de welvaart der geenen, die aan hunne zorge
en opzicht toevertrouwd zijn; gebeurt
het al, dat zij met betrekking tot de middelen en wegen, waar door dit doel bereikt moet worden, in gedachten van eikanderen verfchillen, zij poogen door bedaarde en verftandige redenkavelingen dit gefchil te vereffenen , door de zaak van alle kanten naukeuriglijk te befchouwen, elkanders verkeerde begrippen aan te toonen, en dus de een den anderen voor te lichten en te overtuigen, zoo dat men, wel verre van hier door tegen



*36* OVER DE SPREUK
elkanderen verbitterd, en in 't harnas gejaagd te worden, integendeel ten laatften die maatregulen neeme, welke ter bereiking van het begeerde doelwit voor de beste gekeurd, en door allen aangenomen zijn geworden, zonder dat iemant hunner, wiens gevoelen afgekeurd Is, zich daarom onttrekken zoude om met de anderen ter bereiking van hun algemeen doel mede te werken, ik laate ftaan, dat hij hen daar in bedektelijk of openlijk dwarsboomen , of derzelver pogingen ftremmen zoude: Neen! wanneer de eendragt in eene vergadering van Volksbefhmrers huisvest , dan zullen zij alle met vereenigde pogingen het nut cm belang van de hun toevertrouwde zaak behartigen, en hunne maatregulen zoo fpoedig neemen, als vaardig uitvoeren: — Welke verbazende ontwerpen zijn dan niet uitvoerlijk, wanneer de Hoofden des volks de handen in een flaan, en hunne pogingen met onbezweken iever en vaderlandfche trouwe daar toe vereenigen! — Wilde ik tot de grondlegging van ons gemeenebest opklimmen, ik zoude ter bevestiging hier van uit de Vaderlandfche gefchiedenis fpreekende voorbeelden kunnen aanroeren , doch ik zoude fchijnen Ulieder kunde
in



EENDRAGT MAAKT MAöT.
\n 's Lands gefchiedenis hier door te willen beledigen; hunne gedachtenis, aan wier kloek beleid Nederland de verlosfing van de Spaanfche dwingelandij te danken heeft, blijve bij den dankbaaren Vaderlander tot aan den afloop der eeuwen in een zegenend aandenken* hun gedrag verftrekke den naneef, die hen in die eereposten opvolgt, tot een voorbeeld en fpoorflag, om ook met eensgezinde harten voor 's Lands heil te waaken en werkzaam te zijn.
Maar welke onbereekenbaare gevolgen zal de tweedragt baaren, wanneer zij in de raadzaalen is ingedrongen ! de aankanting van den eenen tegen den anderen zal verwarring en befluiteloosheid te weeg brengen, en die zal onnutte tijdverfpilling, niet zelden ten hoogften nadedig , ja verderfelijk voor de zaak , die met fpoed behoort behartigd te worden, ten gevolge hebben, en fchoon men al tot een befluit koome, en handen aan het werk flaa, zoo zullen echter de zodanigen, tegen wier wil zulks ondernomen word, hun best doen, om (gelijk men zegt) een'fpaak in 't wiel te fleeken, door de pogingen hunner tegenftanderen op alle mogelijke wijzen K te



J38 OVER DE SPREUK
te verzwakken, en, zoo het gefchieden kan? te dwarsboomen en te verijdelen.
b. Wat zal 'er van eene gewapende legermagt worden , ten zij dezelve naau vereenigd en eensgezind te werk gaa? Zoo dra toch de behoorlijke ondergefchiktheid der krijgsknegten aan hunne bevelhebberen, en wederom dezer goede overeenftemming met eikanderen ophoud, dan loopt een geheel leger bij den eerflen aanval het grootfle gevaar om verflagen, verflrooid, of ten minflen zodanig verzwakt te worden, dat hetzelve buiten ftaat geraake om verderen wederfland te bieden; ja! wat zal 'er van een heirleger worden , wanneer deszelfs bevelhebbers in het geeven van orders niet eenftemmig handelen ? Zal niet de uitdeeling en daadelijke uitvoering van flrijdige bevelen de grootfle wanorden te weeg brengen, en aan de krijgsmagtr de fleunzels haarer flerkte ontrukken , op dat ik niet zegge, dat het dwarsboomen of verijdelen der heilzaamfle maatregulen door fnoode verraders, die heimelijk met den vijand heulen,het magtigst leger dermaate verzwakken kan , dat hetzelve ten eenemaal t>nge-
fchikc



ÈEïiDUAGT MAAKT MAGT. I39
fchikt werde om aan het oogmerk van deszelfs beftemming te bcandwoorden.
Maar hoe kragtig daar en tegen zal zelfs eene geringe Jegermagt zijn, wanneer bevelhebbers en krijgsknegtcn zich ter afwending van gedreigde onheilen eennariglijk vereenigen , en, met heldenmoeu jn het ftrijdperk treedende, als een ecnig man den vijand het hoofd bieden; — zulk eene krijgsmagt is als 't waarc een Haaien muur, waar achter de weerlooze burger zich veiliglijk verfchuilen kan , en waar op alle de pijlen des vijands vrugteloos zullen moeten affluiten , zonder aan het volk, .op welks verderf het gemunt was, de beoogde nadeelen toe te brengen: — dan kunnen de moedige Americaanen onder het voortreffelijk krijgsbeleid van den onfterflijken Washington met eene heldhaftige houding te voorfchijn treeden, en den trotfchen Brit onverfchrokken onder de oogen zien , dan kunnen deze Zoonen van Mars met lauwren bekroond het ftrijdperk verlaaten , om hunnen dorst naar de edele vrijheid , waar voor zij alles opofferden, in den kring hunner vrienden te lesfehen onder het genot van ongeftoorden vreede!
K a e. Door



ï4® ©ver r>e spreuk:
c. Door de leden eener maatfchappij ? die aan het befluur van anderen zich toevertrouwen , word de onderlinge eendragt beoeffend, wanneer zij, van alle verbittering en vijandfcbap afkeerig zijnde, en zich zeiven befchouwende als medeleden van het zelfde lighaam der maatfchappij, hunne pogingen vereenigen ter bevoordering van hun onderling geluk en welvaart; wel verre van met eene koele onverschilligheid omtrent elkanderen bezield te zijn, neemen zij hunne wederzijdfche belangen ter harte, welverre van elkanders onderneemingen te dwarsboomen of te belemmeren , begunftigen zij dezelve , en gaan zij eenftemmig in het uitvoeren van dat alles te werk, het welk aan het geluk van elk hunner in 't bijzonder, en teffens aan de algemeene welvaart dienstbaar zal kunnen zijn:—- In zulk eene maatfchappij zijn de laster en kwaadfprekenheid verbannen , en de fchadelijke achterdogt vind 'er geene hulde , terwijl gulle oprechtheid en vriendelijke befcheidenheid allerwegen haare weldadige uitwerkzelen verfpreiden, en langrnoedigheid en geduld met de zwakheden van anderen een veilig behoedmiddel tegen oploopendheid en wraak over ingebeelde, of
we-



EENDRAGT MA AKT MAGT. J4T
wezenlijke beledigingen bevonden worden te zijn.
Gebeurt het ondertusfchen, dat iemant hunner door vreemden aangerand, of dat hunne rechten verkort, en zij in hunne welvaart of bezittingen door anderen benadeeld worden, dan treeden zij alle eenpariglijk als een eenig man ter handhaaving daar van te voorfchijn, dan wil niemant een koel en onverfchillig aanfchouwer blijven , ik laate ftaan, dat hij heimelijk of openlijk den geweldigen aanrander in dc hand zoude werken , maar elk beijvert zich om het zijne toe te brengen ter afweering van ieder onrechtvaardige mishandeling, die hij oordeelt dat ook hem in zijne medeburgeren aangedaan is.
Is nu de eensgezindheid in de burgerlijke zamenleeving zoo bevoorderlijk aan de algemeene welvaart, en zoo gefchikt ter afwending van alle gedreigde nadeden, wie twijfelt 'er dan aan, dat de eendragt in dit opzigt ook magt maake! Want, alwaar de eendragt huisvest,aldaar loopen de fteunzels der maatfchaplijke welvaart geen gevaar om door partijzucht om verre gerukt te worden, alï K 3 daar



142 OVER. DE SPREUK
daar zullen twist en wraakgierigheid de handniet leenen, om de goede orde in de zamenleeving het onderfte boven te kceren, maar aldaar zullen de bezittingen van den burger in de hartelijke toegenegenheid zijner medeburgers den zekerftcn waai borg voor derzelver veiligheid vinden, ja! aldaar zullen de onderneemingen van vreemden, om de algemeene welvaart te ondermijnen, den ftcrkften tegcnftand aantreffen in de verëenigde pogingen der burgeren om alle gedreigde nadeden af te wenden, of ten minflen te versachten.
d. Wanneer wij eindelijk alle de leden eener burgermaatfchappij, zoo wei de beftuurders, als hen, die beftuurd worden , te zamen genomen befchouwen, als door den band der eensgezindheid onderling verbonden, welk een treffend tafereel zal zulk eene maatfchappij niet opleeveren! zij toch, aan wien het beftuur toevertrouwd is, laaten niets onbeproefd om de ruste, het geluk, en de welvaart van het algemeen, welke hun boven alles dierbaar is, te bewerken, en te bevestigen,terwijl zij, welke zich aan hunne befluuring toevertrouwen, een onbepaald
ver-



SENDRAGT MAAKT MAGT. 143
vertrouwen ftellen in die maatregulen, welke door hun ter bevoordering dermaatfchaplijke welvaart genomen worden, en zich bereidvaardig toonen, om, ter bereiking van dat doelwit, met hunne beftuurders de handen in een te liaan; al zoo min als zodanige beftuurders hunne medeburgeren door zwaare lasten zonder noodzakelijkheid zullen uitmergelen, of de opgebragte belastingen tot verarming der maatfchappij nutteloos verfpil* len,al zoo min zullen de leden van zulk eene maatfchappij zich weigerachtig toonen om de benodigde fchatting aan den Staat op te brengen, dewijl zij weeten, dat zonder dezelve de verzekering hunner ruste en welvaart onmogelijk is; — In zulk eene maatfchappij zal de Vaderlandlievende Staatsman den fterkften ruggefteun in de toegenegenheid zijner medeburgeren vinden, hier door zal aan zijne vertogen ter bevestiging van derzelver ruste en welvaart, bij vreemden een meerdere klem en nadruk worden bijgezet, wijl hij zich verzeekert kan houden, dat zijne medeburgeren alle gepaste middelen ter begunftiging zijner pogingen zullen aanwenden, ja! des lioods te wapen vliegen , en als een eenig K 4 man



%44 OVER DE SPREUK
man het harnas kloekmoediglijk aangespen zullen, wanneer het Vaderland in gevaar is.
■ Maar wat zal 'er van eene burgermaatfchappij worden, wanneer partijzucht, beerschJust, wantrouwen, achterdogt, en zoortgeh'jke ondeugden meer, de plaatze der eensgezindheid ingenomen hebben, in zodanig geval word het belang van de algemcene welvaart toch niet zelden uit het oog verloren, en daar aan het bijzonder eigenbelang voorgetrokken; dwaaze zelfsheffing, en de zucht om zijne eigene grootheid ten koste van het geluk der maatfchappij tebevoorderen, wegen dan zomtijds zwaarder op het gemoed der befluurders, dan de verpligting om met opoffering van die geliefkoosde Schijngoederen alles tot nut van het algemeen aan te wenden ; terwijl de fchadelijke agterdogt den burger niet zelden buiten ftaat fielt, om de verrigtingen der beftuurders tot algemeen welzijn recht te kunnen bcöordcelcn, men wantrouwt zomtijds wezenlijk-goede daaden, die met het beste oogmerk verrigt zijn, of plaatst dezelve in zulk een verkeerd daglicht , dat ze aan de nadeeligfle uitlegging onderhevig gemaakt worden, terwijl men
met



EENDRAGT MAAKT MAGT.
met een verachtend oog door hun, die eenig aanzien of meerderheid boven den burger waanen te bezitten, befchouwd zijnde hen op zijn beurt ook veracht, hunne onderneemingen (zoo veel het doenlijk is) dwarsboomt, of de nodige hulpmiddelen ter uitvoering daar van naar zijn vermogen te rug houd; met een woord in het veronderfteld geval worden de banden der vcreeniging, ten hoogden nodig om aan eenen ftaat fterkte te geeven, door tweedragt en verbittering zodanig verfcheurd, dat zulk eene maatfchappij daar door geheel verzwakt, en ten laatften op den oever van haaren ondergang gebragt moet worden.
4
Mocht dan de Eendragt wederkeeren Tot het hart, dat tweedragt voed,
Mocht haar invloed hen regeeren, In wier boezem Wraaklust broed'
Dan zou nijd met wangunst vlieden,
Niemant haar meer hulde doen, Eendragt zoude alleen gebieden,
Eendragt — liefde en vreede voên.
K 5 Vij-



H6 OVER DE SPREUS
Vijanclfchappen, huiskrakeelen,
Zoo nadeelig voor 't geluk, Zouden dan hunn' rol niet fpeelen,
Nimmer oorzaak zijn van druk.
#
Eendragt zoude aan 't huislijk leeven, Door verdeeldheid wreed onteerd,
Vreede en waar genoegen geeven» Met een ftroom van heil vermêerd.
Van 't verkett'ren, fchelden, twisten Wierd dan Kerk en School bevrijd,
Nimmer zou men tijd verkwisten Met onnutten woordenftrijd.
*
Heilgeheimen voor de reden, —Onoplosbaar voor 't verftand, —
Wierden dan niet meer beftreeden, Noch door twistzucht aangerand.
In eenvouwigheid des harten Wierd dan Jefus Leer betragt,
Eendragt bluschte dan de fmarten, Door het twistvuur voortgebragt.
Om



EENDRAGT MAAKT MAGT.
Om verfchil in kleinigheden Wierd dan niemant meer gedoemd,
Ieder vriend van reine zeden Zoude een broeder zijn genoemd.
ö! Hoe vreedzaam rolde ons leeven Dan niet voort in Nederland,
Ah 't naar 't zelfde doel wou ftreeven, Naauw vereend door d'Eendragts-band!
Nimmer zou de tweedragt ftrooijen 't Zaad van wrok of bitt're fmart*,
Elk zou, vol van liefde, rooijen Nijd en afgunst uit zijn hart'.
Ncêrlands volk vond dan zijn' fterkte bi den band der Eendragt wéér,
't Onheil, dat de tweedragt werkte, Knakte dan dit volk niet meer.
'«Lands geluk, der burg'ren zegen Vloeiden dan uit de Eendragt voort,
Zij befproeiden als een regen Onzen Vaderlandfchcn oord.
Ook



T4^ ONDER D Ë SPREUK
Ook deez' Maatfchappij zal bloeijen, Zoo lang zij de tweedragt vlied,
Ja! zij zal in fterkte groeijen, Als z' haar werk aan 't Menschdom bied.
Laat ons de Eendragt dan betragten, Als de fteun der Maatfchappij,
Door haar winnen wij in kragten, —. Blijven wij van twistzucht vrij.
Bron van liefde! Bron van vreede!
Bind ons allen aan elkaêr; Bron van heil! verhoor mijn' bede,
Eendragt bloeije jaar op jaar!
Gun ons eensgezind te leeven, Duld niet, dat hier tweedragt woel',
Doe ons naauw vereenigd ftreeven Naar 't ons voorgeltelde doel.
Zal de dood of 't lot ons fcheiden, Nimmer breeke de Eendragts-band,
De Eendragt moge ons dan geleiden Naar het hemelsch Vaderland!
XJitgefproken den 2?ften van Oogstmaand, 1792. in de Verg»'Sering des Genootfchaps voor het menschdom, door DflMlNICUS van OER schaaf,
VIL



VII.
VERHANDELING
OVER
DEN ALGEMEENEN INHOUD DER ZEDENLEERE,
OP OVER
DE REGTEN EN PLIGTEN DER JHENSCH.EN.



Welgelukzalig U de man die niet wandelt in den raad der godloozen, noch ftaat op den weg der zon» daar en, noch zit in het gejloelte der fpotteren: maar hij die zijn lust heeft in des heeren wet, hij overdenkt zijne wet dag en nacht. — Want hij zal zijn als een hoorn ,geplant aanwaterbeekcn,diezi/nevruchs geeft in zijnen tijd, en welks blad niet aj'yalt: en al wat hij doet zal wel gelukken. ■— Alzo zijn dn godloozen niet, maar als het kaf, dat de wind heenen drijft. Daarom zullen de godloozen niet beftaan in het gerigte noch de zondaars in den raad der regtvaardigen: want de heer kent den weg der regtvaardigen, maar dc weg der godloozen zal vergaan.
david.



medeburgers, medechristenen en medeleden dezer maatschappije!
Het heeft mij verleeden jaar mogen gebeuren , u tweemaal eene proeve voortedraagen van mijne gedachten over fommige pligten der menfchen, en, daar ik federd vernomen heb, dat dezelve uwe vrij algemeene goedkeuring hebben weggedragen , heeft dit laatfte mij vooral aangefpoord om de geheele fom, of het refultat mijner overweegingen van 's menfchen regten en pligten, of met andere woorden, den ganfchen omvang der zedenleere, zo beknopt als mij mogelijk zal zijn, heden aan u voortedraagen.
Zeker eene zeef ruime zowel als gewigtige ftof! — echter, zo ik mij verbeelde, vatbaar voor eene Verhandeling die door geene al te groote uitgebreidheid behoort te verveelen. Ik zal poogen mijne gedachten , over dezelve met alle mogelijke klaarheid aan uwe aandacht te ontvouwen, en Gij zult mij derhalve zo ik hoope het gemis van eenen bloei-
jen.-



I$2 OVER DE REGT EN EN
jenden en beeldrijken ftijl, althands voor dezen keer wel willen vergeeven.
i.
De mensch zucht naar geluk.
De geheele zedenleer is natuurlijk verbon. den aan 's menfchen zucht naar geluk, en gegrondt op zijne beftemmingcrx betrekkingen. Het is derhalve noodig dat wij deze twee laatften vooraf befchouwen.
De mensch is een zinlijk, verftandig en redelijk wezen dat naar behoudenis en geluk tracht. Hij gevoelt de waarde van zijn aanwezen het levendigst dan , wanneer hij vermaaken geniet. Uit dien hoofde bemint hij het vermaak, dewijl het iets tot zijn geluk toebrengt, door hem den prijs van zijn aanzijn te doen gevoelen; en hij haat de fmert, dewijl zij het tegendeel uitwerkt,en hem dus ongelukkig maakt.
Maar het vermaak zelve kan in fmert veranderen; vooreerst, omdat een zelfde vermaak, langduurig en dikwijls achteréén ge-
noo-



PEIGTEN DER MENSCHEN. 153
nooten,laf en fmaakloos, ja zelfs vervcelcnd wordt, dewijl hetzelve het zintuiglijk geftel van-den mensch afmat, de orde in hem verftoort en dus in fmert verandert. Daar bij kunnen de vermaaken, hoe aangenaam op zichzelf, oirzaaken van de fmertlijkfte gevolgen wezen: de vrucht, die het oog bekoort en lieflijk ruikt, kan met den lekkerften fmaak toch een doodlijk vergif voor ons behelzen, zowel als asfa fatida en coloquinten in fommigo gevallen heilzaame geneesmiddelen kunnen zijn.
Aldus zijn 'er gevallen, waarin het vermaak fchadelijk en de fmert integendeel voordeelig is aan den mensch; naamlijk, wanneer het vermaak, het zij in zichzelf het zij in de gevolgen , iets toebrengt om den mensch te verderven of ongelukkig te maaken — dan is hetzelve hem fchadelijk; en de fmert kan aan den mensch, wanneer haare gevolgen heilzaam zijn, voordeelig worden.
Het is derhalve noodig dat de mensch de voorwerpen, die invloed op zijn geluk hebben , leere kennen en onderfcheiden, en dat bij zijne vermaaken uitkieze en regele, opdat L Zij



154 OVER DE REGTEN EN
zij in geene fmerten veranderen en hem ongelukkig maaken. Hij moet tot dat einde zijne driften maatigen en zijn verftand oefenen: want hoewel de zinnen al ras bekwaam zijn, om de indrukfelen der voorwerpen van buiten gewaar te worden en eenigzins te onderfcheiden, zo ontwikkelt zich het menschlijk verftand alleen zeer langzaam, en niet dan door herhaalde ondervindingen. Hierdoor blijft de mensch in 't algemeen altoos aandoenlijker voor zinnelijke dan voor rede. lijke vermaaken, dewijl de eerfte rasfer verkreegen en fpoediger en veelal ook levendiger gevoeld worden dan de laatften, die een aantal herhaalde ondervindingen verëifchen, eer zij door den mensch gefmaakt kunnen worden, en nog meerder eer hij zich dezelve door eigen werkzaamheid verfchaffcn kan.
Het verftand kan zowel dwaalen als de zinnen , het zij hetzelve omtrent vreemde en onbekende voorwerpen werkzaam is, het zij deszelfs kennis van de voorwerpen op eigen valfche ondervindingen of verkeerde berigten
van anderen fteunt. De waarheid, of de
regte kennis der voorwerpen die op den mensch eenige betrekking hebben, is derhalve noodzaak-



PLIGTEN DER MENSCBE». ,55.
lijk voor 'smenfchen geluk, en 't is de ride alleen waar door hij de waarheid kan leeren kennen.
Daar de rede nu heiraat in het gebruik, dat de mensch maakt van de ondervindingen, die hij verkreegen heeft, door uit dezelve zekere waarheden afteleidcn, die te verzamelen, en zijne handelingen volgends dezelve interigten, fpreekt het van zelve, dat naarmaate zijne vermogens geregelder en volmaaktcr zijn, de mensch tevens vatbaarer is voor groote, wezenlijke, duurzaame en af. wisfclende vermaaken, waarin zijn geluk beftaat, cn veiliger voor de dwaaling om zich aan fchijnvermaaken over te geeven , die hem in de gevolgen ongelukkig zouden kunnen maaken.
2.
Betrekkingen en bejiemming van den mensch.
Wij weeten nu wat 'er in den mensch zelf noodig is , om nutbaar tc zijn voor de genie, ting van het waar geluk; thands zullen wij de betrekkingen, die hij op andere wezens heeft, en het einde waartoe hij beftemd is kortlijk nagaan.
L 2 De



2$6 ©VER DE REGTEN ÏS
De mensch is de voornaamftebewooner van deze aarde, die, zowel als hij zelf overvloedige blijken draagt dat zij flechts een toevallig beftaan heeft, en dus afhanglijk is van eene eerfte oirzaak, welke laatfte dus zelf een noodzaaklijk beftaan in eigendom bezitten, en even daaröm eeuwig, onveranderlijk en volmaakt gelukkig zijn moet. Deze kan den mensch niet zonder oogmerk gcfchapen hebben, en dit oogmerk moet wijs en goed wezen, dewijl God zelf het grootfte en beste wezen is, t welk de geheele natuur ons alömme leeraart.
De eerfte betrekking waarin de mensch op aarde verfchijnt, heeft hij op die genen, welke hem voordgeteeld hebben, op de genen, die hem voeden, aankweeken en onderwijzen; vervolgends op de verdere leden van het gezin, waartoe hij behoort, op zijne vrienden, en eindlijk op de geheele burgerlijke en menschlijke maatfchappij. Tot een zeker tijdperk van zijn leven gekomen zijnde, verkrijgt hij veelal eene nieuwe en zeer nauwe betrekking door het huwelijk, en indien hetzelve met kinderen gezegend wordt, komt hij voor in de betrekking van vader of moeder. Maar bovenal heeft de mensdi de
groot-



PLIGTEN DER MENSCHETT. 15»
grootfte en nauwfte betrekking op zijnen Schepper en Onderhouder, aan wien hij alles, zelfs zijn eigen beftaan te danken heeft.
Wij hebben hier voor reeds gelegenheid gehad om o.ptemerken, dat de mensch den voortreffelijkften aanleg heeft tot verhevene waardigheid en uitneemend geluk. Hij blijfc altoos vatbaar voor de verdere volmaaktheid en dus ook voor grooter geluk, naar 'twelke hij de ftcrkfte begeerte heeft. Met dit alles wordt hij zwak en behoeftig gebooren. Zijn lighaam groeit langzaam op, cn zijne redelijkc vermogens ontwikkelen zich nog langzaamer. Eindlijk begint hij te vorderen. Maar terwijl hij nu een ruim veld voor zich ziet, waarin hij veel goeds zou kunnen doen en veele wezenlijke vermaaken genieten, verwelkt hij fpoedig, als eene bloem op den middag, en hij fterft, eer hij , om zo te fpreekcn,de helft van zijnen leeftijd op aarde heeft doorgebragt, met den hevigftcn dorst naar geluk, en zonder ooit eenig duurzaam geluk genooten te hebben.
Daarbij — Millioenen menfchen, in welken dezelfde, — en wie weet welke?
k 3 heer»



Ï5'8 OVER DE REGTEN EN
heerlijke vermogens opgeflooten liggen, ftcrven dagelijks, zonder dat dezelve ontwikkeld worden. — Zijn dezen dan te vergeefsch gefchapen? - Dit zou ftrijdig zijn met Gods goedheid en wijsheid. — Zij moeten dus aan hunne beftemming beandwoorden , cn , bij gevolg, 'er moet een leven na dit leven zijn.
Voeg hier nog bij, dat de begeerte naar, en het geloof aan een toekomend leven over de geheele aarde , genoegzaam onder alle volken verfpreid is, zelfs onder de zodanige, die geheel geene kennis toonen te hebben van het Opperwezen. Immers zou de Godheid deze begeerte, die met de zucht naar geluk zo nauw verbonden is, den mensch niet zo diep hebben ingeplant, indien Zij niet wilde dat dezelve vervuld zoude worden: dewijl zij zelf dan zonder bepaald oogmerk zou gehandeld hebben, 't welk in God, het volmaakst verftandig wezen, onmogelijk vallen kan.
Evenwel kan de mensch op deze wereld zeer veele waarachtige kennis en ondervindingen verkrijgen, ontelbaar veel goede zaaken verrigten, cn eene aanmcrklijke maate van
geluk



PLlGTEN DER MENSCHEN. 159
geluk genieten, weshalve zijne beftemming voor dit leven ook in de daad zeer gewigtig is.
Uit dit alles befluiten wij:
,, Dat de mensch beftemd is om eerst op „ deze aarde, voornaamlijk onder zijne me„ demenfchen, te leeven, ddar, als in eene ,, gefchikte fchoole, onderwijs en opvoe„ ding te ontvangen, vooral omtrent het „ gebruik zijner vermogens tot zijn geluk en „ dat van zijne medefchepfelen, met welke „ hij in eenige betrekking ftaat, om vervol„ gends in een ander leven bij trappen over „ te gaan, tot eenen ftaat van volmaakt 35 geluk."
3'
De ftaat van geluk.
Waarin beftaat nu het menschh'jk geluk ?
Het geluk beftaat in genieting van de grootfte, wezenlijkfte en duurzaamfte vermaaken, welke voordvloeijen uit de volmaaktheid en geregeldheid onzer vermogens, uit de overL 4 één-



lóö OVER DE RECTEN ES
éénkomst van onze daaden, met den fband waarin wij op deze wereld geplaatst zijn, en met onze uitzigten op de toekomende wereld; welk genot door geene uitwendige omftandigheden kan geftoord worden , maar, vooral in het toekomend leven , door dezelve nog grootlijks verhoogd en vermeerderd wordt.
Op dezen gelegden grondflag kunnen wij nu overgaan, vooreerst tot de
4-
Pligten omtrent ons zelve.
Daar nu de mensch naar geluk tracht, zo zal hij alles aanwenden om hetzelve tc verkrijgen, en uit het gene wij over 't geluk hebben aangemerkt, volgt dat hij derhalve voor zichzelve vcrpligt is zijne driften te maatigen; zijne vermaaken te regelen , dezelve met ingetogenheid te gebruiken, voor zijnen uiterlijken welitand , gezondheid, eer en goederen van dit leven te zorgen; alles aantewenden om zijne kennis en gevoei van het waare, lchoone en goede uittebreiucn en te
ver-



PLIGTEN DER MENSCHEN. IfJl
verhoogen;en alles te vermijden wat de orde in hem verwarren, zijn leven, gezondheid, eer, goederen of redelijke vermogens bena. deelen of in gevaar zou kunnen brengen, of hem van wezenlijke vermaaken berooven. —. De voorzigtigheid , maatigheid, kuischheid en werkzaamheid, benevens de geftadige aankweeking zijner redelijke vermogens,zijn dus pligten van den mensch, het zij hij alleen, of in maatfchappij met zijns gelijken leeve.
't Is waar, de zelfmoord heeft meer dan één' verdeediger gevonden. Maar een mensch, die zich zelf om 't leven brengt, is, ten min. ften in de meeste gevallen, niet meer in den ftaat der orde ; zijn zintuiglijk gcftcl door woedende driften, rampen, ziekten of ouderdom afgemat zijnde, wordt de ftem der natuure in hem verdoofd, die hem waarfchuuwt, dat hij verpligt is zich zelf te behouden. Daarbij , hoewel de Ouden den zelfmoord in veelc gevallen als eene roemrijke daad befchouwden , is dezelve daarom evenwel niet regtvaardig Immers is de mensch geen onafhanglijk heer van zichzelve. Alles wat hij is en wat hij bezit heeft hij aan andere menfchen, maar vooral aan God te danken. Hij kan dus L 5 zon-



I<J2 OVER DE REGTEN EN
zonder misdaad zichzelf niet ontroovcn aan de menschlijke maatfchappij: nog minder kan hij zonder de hoogfte onregtvaardigheid zijne beftemming verlogenen, en inwerken tegen het wijs cn weldaadig plan der Godheid, die hem langs den foms moeilijken weg van dit leven tot een eeuwig geluk opleiden wil, om nu niet eens aantevoeren, dat hij ook zijn oogmerk,om zich van fmert te ontflaan,niet bereikt, door zich te dooden: dewijl de eigenlijke mensch na den dood weder voordleeft, als kunnende niet vernietigd worden, en hij dus de gevolgen van zijne misdaad, ook aan de andere zijde des grafs, noodzaak» lijk ondervinden moet.
Men vergunne mij overtegaan tot
5-
's menfchen r egt en en pligten omtrent andere fchepfelen,
en daarbij alleen vooraf aantemerken, dat wij hier niet uitvoerig behoeven te fpreeken van zijne regten en pligten omtrent de dieren en andere mindere fchepfelen. Het zal
ge-



PLIGTEN DER MENSCHEN. 163
genoegzaam zijn hier alleen te herinneren dat de mensch, zal hij Op deze aarde gelukkig zijn, om deze reden dan ook verpligt is dezelve te bebouwen en te verfraaijen, niet te verwoesten; de dieren als een zachtaartig heer te gebruiken en te verzorgen, indien hij zich van dezelven bevoordeelen en de aarde tot een paradijs voor zich maaken wil, 't welk zekerlijk beide voor zijn geluk in dit leven bevoorderlijk is.
6.
Maar vooral moeten wij hier letten op de
regten en pligten der menfchen omtrent eikanderen.
Ten dien einde zullen wij eerst kortlijk ons oog vestigen op de
oogmerken en beginfelen, vooral der burgerlijke maatfchappijën.
De mensch heeft zich al vroeg in maatfchappij met zijns gelijken veréénigd, en dit was en is nog een gevolg der noodzaaklijkïicid , of liever der menschlijke natuure:
want



2Ö4 OVER DE. KEGTEJJ ES
want bij zijne geboorte is de mensch reeds een lid der maatfehappije in welke hij gebooren wordt. In de wereld komende is hij de zwakfte van alle dieren, cn zou bijna zo haast hij in 't licht yerfcheen fterven, zonder de geftadige hulp zijner ouderen of verzorgeren die hem voeden, hem onderwijzen in het gebruik zijner vermogens, en hem de voorwerpen lecren kennen cn onderfcheiden, om hem te doen weeten wat hij tc beminnen of te vreezen, te zoeken of te ontvlieden hebbe. Deze noodzaaklijkhcid blijft ook altoos de. zelfde: de mensch heeft op zichzelve geene Sragt of behendigheid genoeg, om zich alles te bezorgen wat hij tot zijne behoudenis en geluk noodig heeft, of om de rampen te wcderftaan, die hem, vooral in den ftaat der eenzaamheid zouden kunnen treffen. Alleen zijnde, zou hij niets kunnen volvoeren zonder de grootfte moeite : maar door zich in maatfchappij te bcgeeven , vermenigvuldigt hij de middelen tot zijne behoudenis en geluk. Zijne medemenfehen maaken hem den arbeid gemaklijker cn vermeerderen zijne genietingen. — Uit dit alles blijkt dat de behoudenis en het geluk der bijzondere leden, benevens die van de maatfchappij in 't ge-
meen ,



PLIGTEN DER M E NS C H EN. 165
meen , het oogmerk is van alle maatfchappijè'n.
Naar maate nu eene maatfchappij talrijker van leden is, is zij te minder in ftaat haare algemeene verrigtingen zelve te beftieren: zij wordt derhalve genoodzaakt haare belangen toetcvertrouwen aan één of meer van haare leden, die best.gefchikt zijn om dezelve te handhaven ; welker perfoonen derhalve moeten aangemerkt worden , als bezorgers van het algemeen belang, of gemagtigden van de maatfchappij. Aldus heeft 'er tusfehen overheden en onderdaanen, ftilzwijgend en ingewikkeld, eene overéénkomst plaats, welke men het maatfchaplijk verdrag (centratt focid) noemt.
Dan, deze Helling, hoe eenvouwig, natuurlijk en baarblijklijk , wordt hevig beftreeden door fommige vleizieke voorftanders van willekeurige magt. Dezen trachten uit de gefchiedenis te bewijzen, dat de burgerlijke maatfchappijën niet op de zo even voorgeftelde wijze , maar door de magt en list van fommige fterke en behendige menfchen , en dus door overheerfching ontftaan
zijn.



1$6 OVER DE REGTEW EN
zijn. „ Een gelukkig, fterk en afgerigt jaager," zo fpreeken zij, „ werd ras het opper, hoofd van eene geheele bende andere jaagers; hij oefende zich dus in de kunst van regee! ren, onderwees 'er zijne kinderen in, en liet hun dezelve, benevens het regt om te gebieden, en de magt om zich te doen gchoorzaamen, welke hij door zijne behendigheid en vlijt verkreegen had, als een wettig erfgoed na. — Een aartsvaderlijk herder, die gélukkig in de veeteelt geweest was, en daardoor talrijke kudden , goederen en afhangelingen verkreegen had , werd ras het hoofd van een Ham; mindere herderlegers voegden zich bij hem, het zij uit vrees voor-zijne magt, het zij op hoop van voordcelen onder zijn bewind te zullen genieten, en de oudftc aframmelingen van dezen herder werden door den tijd Emirs, prinfen, hertogen of koningen, en ziedaar den oirfprong der burgerlijke maatfchappijën." - Maar hoewel het van veel belang moge gerekend worden, de gevolgen, welke men uit deze redeneering wil afleiden' als of naamlijk geweld en o verheer fching de menfchen in maatfchappijën veréénigd had, te wederleggen, is zulks echter gansch niet moeilijk: want vooreerst, gefield dat dit gevolg



PLIGTEN DER MENSCHEN. jfiy
volg natuurlijk uit de voorgeftelde redekaveling vloeide, en met de waarheid overéénkomftigware, wordt dan willekeurig geweld en overheerfching daardoor geregtvaardigd ? en kan de heerschzucht van een' woesten dwingland en de zwakheid of laaggeestigheid van een' hoop zwervende barbaaren de hoofdtrekken opgceven en tot een model verftrekken van eene welïngerigte burgerlijke maatfchappij?— Maar ten anderen, het geheele befluit dat men uit deze redeneering trekt is volfïrekt valsch en ftrijdig met de natuur en de ondervinding. Immers onderwierp een aantal menfchen zich nimmer aan één', of eenige weinigen, dan om bij deze onderwerping hun eigen voordeel te vinden ? Woeste en onrustige menfchen gehoorzaamden een' geweldig'jaager alleen om deze reden , dat zij onder zijn geleide, en met vereenigde kragten , meerder levensonderhoud voor zich , elk in 't bijzonder, bekomen konden , dan hun. alleenjaagende, mogelijk was. 't Zelfde had plaats wanneer kleine herderftammen zich bij grootere voegden, om door derzelver Opperhoofd beftuurd en geleid te worden: want hoe zou toch één enkel mensch, of een klein getal menfchen (neem eens bij
voorb.



ï68 OVER DE REGTEN EN'
voorb. tien) eenige honderden of duizenden aan zich kunnen onderwerpen, anders dan door de wezenlijke of fchijnbaare voordeden die hij hun onder zijn befluur voor oogen Helde? en dus blijkt het, dat 'er bij de eerlte vorming der maatfchappijcn wel degelijk een maatfchaplijk verdrag, hoewel ingewikkeld en ftilzwijgend, echter volftrekt zeker en natuurlijk, heeft plaats gehad en nog heeft. Maar de waarheid is , dat zoras de vorflen de geheele uitvoerende magt in handen hadden , en niet zonder levensgevaar konden tcgengefproken, en nog minder weerhouden worden, van hunne magt ten nadeele des volks te misbruiken, zij het maatfchappelijk verdrag alömme verbroken, de natiën onderdrukt, op den flagtbank gevoerd, en de aarde verwoest en ontvolkt hebben, zodat het denkbeeld van eene op 's menfchen regten en pligten gegronde conftitutie bijna geheel verlooren raakte , en het ongelukkig menschdom genoegzaam geene andere keuze had, dan regeeringloosheid of flaavernij. Maar het is ook waarheid, dat fchoon heerschzuch. tige vorflen en willekeurige regenten', het volk in jammer en ellende kunnen Horten, zij echter het ingefchapen gevoel van vrijheid
in



PLIGTEN DER MENSCHEN. 169
in den mensch niet geheel kunnen uitdoöveh, maar dat zij ook eindlijk zelf veelal de flagtoffers hunner eigen geweldenaarijën worden, wanneer de naakte flaaf, woedend geworden door zijne ellende en zijne kragt befeffende, zijnen dwingland verdelgt. — Zo is veelmaalen het lot der dwinglanden geweest, en zulk een lot zullen zij altoos te vreezen hebben. — Dan ik keer van dezen uitflap weder tot de
7»
Regten en pligten van dén menscïi in de maatfchappij.
Men onderfcheidt natuurlijk de maatfchappijcn , in ééne algemeene en verfcheiden bijzondere maatfebappijë,,. Tot de eerfte be-
hooren alle de wezens van demenschlijke foort.
Als leden van de algemeene menschlijke maatfchappij, hebben alle menfchen hetregt, om alles wat mogelijk is aantewenden, tot verzekering van hunne behoudenis en geluk, zonder die van andere menfchen te benadeelen, omdat dit aan het geluk van de mensch. hjke maatfchappij zelve nadeelig zou zijn — ^ Hier.



2?0 OVER DE REGTEN EN
Hieruit volgt dat alle menfchen verpligt zijn jegens elkander regtvaardig, billijk en weldaadig te zijn, en dat zij even zeer het regt hebben, om van hunne medemenfchen de uitoefening van deze pligten omtrent zichzelve aftevorderen, en in zo verre zijn onwederfpreeklijk alle menfchen van natuure even vrij en gelijk aan elkander.
In de bijzondere maatfchappijën, worden de regten en pligten der menfchen noodzaaklijker, en tevens bepaalder aangewezen, naarmaate de betrekkingen, waarin zij tot de maatfchappij of tot hunne medeleden ftaan, nauwer zijn , en meerder invloed hebben op hun geluk. — Ieder maatfchappij heeft regten op haare leden, omdat elk derzelve de maatfchappij noodig heeft tot zijne behoudenis en geluk:zij heeft deze regten dus alleen door het aantal en de waarde der voordeden die zij aan haare leden verfchaft, en derhalve heeft ook ieder lid van de maatfchappij regt om van haar te vorderen, dat zij hem gelukkiger maake dan hijbuiten dezelve zijn zoude, en indien zij daaraan niet beandwoordt, heeft hij regt, ja hij is het aan zichzelve verpligt, zich van haar aftezonderen, en tot eene andere maatfchappij



PLIGTEN DER MENSCHEN. 1?ï
pij overtegaan, even gelijk aan den anderen kant de maatfchappij het regt heeft, en ver* Phgt is zich te ontflaan van de zodanigen on der haare leden, die hunne pligten jegens de maatfchappij niet vervullen of haare billijke regten fchenden.
Maar hoewel de menfchen, als menfchen en leden van de algemeene maatfchappij aangemerkt, allen even vrij en aan elkander gelijk zijn, dezelfde regten op elkander hebben en tot dezelfde pligten verbonden zijn, ontftaat 'er echter onder hun weldra eene zekere ongelijkheid, en daar uit volgende onderge. ichiktheid, zodra zij zich in bijzondere maatfchappijën verëenigen, cn als leden van dezelven worden aangemerkt. — Deze ongelijkheid wordt gebooren uit de verfchillende talenten en omftandigheden der menfchen. Zij verfchillen onderling in verftand, behendigheid, vaardigheid, kragt, eer en goederens en bevinden zich in wijd verfchillende omftandigheden en gelegenheden om te werken. — Daarbij, de genen die gelastigd zijn om in den naam der maatfchappij haare belangen waarteneemen, verkrijgen daardoor het regt om van de leden ondergefchiktheid M » en



174 OVÊR DE RÊGTEIJ Ëft
en eerbied voor de wetten te vorderen, we!» ke zij tot heil der maatfchappije en in haaren naam maaken, en dcrzelver overtreeders te ftrafFen. — De leden der maatfchappij behouden daartegen altoos het regt, om zodafnigen onder hunne gemagtigden, die hunne pligten niet vervullen, of hunne magt tot nadeel des volks misbruiken, van hunne posten te ontzetten en te ftraffen.
Niemand mag ten opzigte der maatfchappij, of in haaren boezem eenige magt uitoefenen , ten zij de maatfchappij zelve hem die magt gegeeven heeft. Ieder lid die in de maatfchappij eene magt uitoefent, welke zij hem niet gegeeven heeft, is een overweldiger (ufurpateur) en indien hij de maatfchappij of eenigen haarer leden benadeelt, dan is hij een onderdrukker of tijran.
Dus blijft 'er in weerwil van de ongelijkheid der Handen , een natuurlijk evenwigt tusfehen de voorwaardelijke en wederzijdfche regten en pligten, der beftuurende en beftuurd wordende leden, en elk lid der maatfchappij, van welk een' fland ook, is verpligt



PLIGTEN DER MENSCHEN. 1^3
pligt in zijnen kring en naarmaate zijner vermogens medetewerken tot het algemeen geluk.
De pligten der Beftuurers of der Overheid, beftaan dus in de zorg en waakzaamheid voor de behoudenis en voorfpoed van den Staat, in de maatfchappij in 't gemeen, en elk van van haare leden in 't bijzonder, bij het vrij gebruik van zijne wettige regten te handhaven , en alles te doen om hunne genietingen te vermeerderen. — De burgers of gemeene leden der Maatfchappij aan den anderen kant, zijn verpligt hunne wettige en vrijwillig gekozene Overheid te gehoorzaamen en te befchermen, derzelver nuttige oogmerken te bcvoorderen, en door hunne liefde en dankbaarheid, haare moeilijke zorg en arbeid voor het algemeen welzijn te verzachten en te beloonen.
Wanneer deze pligten ter wederzijde, of aan den eenen of anderen kant verwaarloosd of gefchonden worden, geraakt de Staat in het uiterfte verval. Wanneer de Overheid haare pligten verzuimt of fchendt wordt bet land ontvolkt, men vindt 'er geen' overvloed, geen genoegen, geene magt meer. De M 3. men-



174 OVER DE REGTEN EN
menfchen worden ontzenuwd, bedorven, moedloos en afkeerig van hun eigen vaderland, zo wel als van de Overheid die hen regeert, en zij zien in dezelve alleen cencn vijand, tegen wien een gemeen belang hen noopt hunne kragten te vereenigen. — Wanneer een volk zijne pligten jegens zijne Overheden, die niet anders zijn dan pligten omtrent de maatfchappij of zichzelve, verzuimt of fchendt zijn de gevolgen nog erger omdat zij onherftelbaarer zijn, en, na eene menigte toneelen van barbaarschheid en regeeringloosheid, veelal eindigen in de volilrektfte of affchuwelijkfte flavernij.
Aldus hebben alle de leden der maatfchappij een gelijk belang in derzelver voorfpoed: hunne vrijheid, de zekerheid hunner perfoonen en goederen, en hun geluk zijn ten naauwHe verbonden aan eene maatfchappij, die hen in hunne regten handhaaft. — De liefde tot het vaderland blijkt dus eene der noodzaaklijkfte pligten te zijn. — De ovcrweeging van ons welbegreepen belang, leidt ons als bij de hand tot deze edele liefde, die eene van de heilzaamfte vruchten der vrijheid is ,



PLIGTEN DER MENSCHEN.
en bij alle volken groote zaaken heeft doen onderneemen en uitvoeren.
S.
Tot hiertoe hebben wij den menseh befchouwd, als lid van eene groote burgerlijke maatfchappij. Thands eischt de orde dat wij overgaan tot zijne
Regten en pligten in huislijke en daaraan gelijkende maatfchappijën.
Vooraf aanmerkende dat de menfchen meerder regten op elkander verkrijgen, en nauwer en heiliger aan hunne pligten verbonden zijn, naar gelange de betrekking, die zij op elkander hebben , nauwer en natuurlijker is , en naarmaate zij meerder invloed hebben op elkanders geluk.
De nauwlle betrekking dan, welke de eene mensch op den anderen hebben kan is die van het huwelijk: eene maatfchappij , aangegaan door den man en de vrouw, om famen te leeven, elkander onderling hulp te yerleenen, en om kinderen te verwekken, die beM 4 fiemcj



J?ó OVER DE REGTEN EN
ftemd zijn om hunne medehelpers in den arbeid, de fteunfcls van hunnen ouderdom en burgers van den Staat tc worden; kinderen, die, zowel als hunne ouderen voor een eeuwig geluk gefchapen zijn, en die op aarde de plaats hunner ouderen vervangen zullen, Ter bereiking van deze oogmerken zijn de Echtgenooten aan eikanderen liefde trouw, hulpvaardigheid en toegeevendheid voor zwakheden verfchuldigd. Zonder liefde is hun leven eene aanéénfchakeling van zelfkwelling en verdriet: zonder trouw kan geene liefde beftaan. Ontrouw vervreemt het hart van ten minfte één der Echtgenooten , naamlijk dat des genen, die de ontrouw pleegt. Liefde is dus, om zo te fpreeken, de fcheering en trouw de inflag hunner verbindtenis. Zelfs offchoon de ontrouw verborgen blijft, zo benadeelt zij echter de huishouding door het invoeren van ongeregeldheid cn overdaad, en geeft menigvuldige aanleiding tot het verwaarloozen van de opvoeding der kinderen.
Hoewel de veelwijverij door de wetten van fommige landen en volken , en daaronder ook door die der Jooden, tocgelaaten wordt,
is



PLIGTEN DER MENSCHE». J^T
is dezelve daarom echter niet regtvaardig , maar ftrijdig met de rede, dewijl zij de banden der liefde verflapt, en zij is ftrijdig met de eifchen der natuure, dewijl zij de voordplanting van bet menschljjk gedacht verhindert: het ontvolkte Afie geeft hiervan hef onwederfpreek 1 ijkst bewijs.
Dewijl de man fterker in vermogens der ziele en des lighaams is dan de vrouw, is hij in 't bijzonder verpligt haar te befchermen, en zich met dat gedeelte des arbeids te belasten , waarvoor haare zwakheid haar onbe. kwaam maakt. Daar de vrouw, aan den anderen kant , gevoeliger , vlugger van verbeelding cn opmerkzaamer is op kleinigheden, is zij daardoor meer gefchikt en dus ook verpligt, de inwendige huislijke belangen te bezorgen, en de kinderen in dcrzelver tedere jaaren optevoeden en te onderwijzen , als tot welke pligten de natuur zelf haar roept.
Zodra echtgenooten kinderen hebben,treeden zij in de regten en pligten van ouderen, en hebben 'er het grootst belang bij om hunne kinderen te vormen tot hunne beste vrienden , tot medehelpers in hunnen arbeid, verM 5 troos-



1^8 OVER DE REGTEN EN
troosters enfteunfels van hunnen ouderdom, en deugdzaame en nuttige leden der maatfchappije.
Zullen de ouders dit oogmerk bereiken 5 dan zijn ze verpligt hunne kinderen te voeden , te verzorgen en optekweeken, de ge-, vaaren, aan welke zij blootgefteld zijn, van hun te verwijderen , hunne redelijke vermogens te helpen ontwikkelen, hen het goede en kwaade van elkander te leeren onderfcheiden , hen hunne beftemming en betrekkingen te leeren kennen, cn hen te onderwijzen in hunne regten en pligten,of met andere woorden, in datgene 't welk hunne behoudenis en geluk van hun vorderen. — De ouderlijke magt heeft dus haare paaien, en fchoon zij de kinderen kan noodzaaken tot hetgene hun nuttig is, mag zij dezelve echter niet ongelukkig maaken; jade vader, die moedwillig het ongeluk zijner kinderen bewerkt, is een onnatuurlijk onderdrukker — een tijran in den fterkften zin.
Maar de ouders hebben aan den anderen kant ook het regt om van hunne kinderen liefde, dankbaarheid, hulp, verdeediging en
on-



PLIGTEN DER MENSCHEN. 179
onderfteuning in de zwakheden des ouderdoms te cifchen. Kinderen zijn aan hunne ouderen eerbied en gehoorzaamheid fchuldigr zelfs dan, wanneer zij de nuttigheid of noodZaaklijkheid van het opvolgen der bevelen hunner ouderen niet inzien; ten minfte tot den tijd toe, dat zij zelve genoegzaame kundigheden en ondervindingen verkreegen hebben, om daarover, beter dan hunne ouders zelf, te oordeelen, omdat alle daaden en bevelen der ouderen omtrent hunne kinderen
alleen het geluk van de laatften bedoelen
Een kind derhalve, dat zijnen braaven ouderen moedwillig ongehoorzaam is, is een misdaadig wanfchepfel, dat zichzelf ongelukkig maakt. r .
Het fpreekt van zelve, M. Hv! dat het grootile gedeelte van alles, wat wij ten opzigte der regten en pligten van echtgenooten, ouders en kinderen omtrent elkander gezegd hebben , ook toepasfelijk is op de verdere leden des huisgezins, vooral op broeders en zusters. Immers, hoe meer toch alle de le. den eener maatfchappij tot het welzijn derzelver maatfehappije bijdraagen , hoe meer zij daardoor hun eigen geluk bewerken; en
wat



?8o OVER DE KEGTEN EN
wat is een huisgezin of famielie anders dan eene door bloedverwandtfchap gevormde Maatfchappij ? — Wij gaan over tot
9-
andere bijzondere tnaatfchappijën.
Want de ongelijkheid der talenten, flanden en betrekkingen heeft nog andere kleine maatfchappijën onder de menfchen voordgebragt. Zodra toch twee of meer perfoonen zich tot een voorgefteld gemeen doeleinde verbinden , vormen zij eene maatfchappij , verkrijgen regten op elkander, cn ondcrwcrpen zich aan daaraan gecvenredigde pligten: zodat zij zich dus in de noodzaaklijkhcid brengen , om de voorwaarden der verbindtenis, welke zij met elkander hebben vastgclleld, tq vervullen, en met hunne medegenooten opregt en getrouw te arbeiden ter bereiking van hun gemeen oogmerk. Aldus is de zulke , die andere menfchen in zijnen dienst heeft, verpligt dezelve met zachtheid te behandelen , als menfchen , die oirfpronglijk aan hemzelve gelijk zijn,en hen te beloonen, naar evenredigheid der dienften, welken zij
hem



PI.IÖTEN DER MÉNSCHEN. itl
hem bewijzen, en des ijvers, dien zij voor zijn geluk aan den dag leggen. De dienstboden , aan den anderen kant, zijn , om dezelfde redenen, verpligt, hunnen heeren en vrouwen gehoorzaam te zijn, voor derzelver veiligheid en belangen te waaken , hun getrouw en genegen te zijn, met één woord, alles intefpannen om de genegenheid hunner heeren en vrouwen te verdienen, dewijl zij door deze aanhoudende poogingen hun eigen geluk bevoorderen, zelfs dan, wanneer dezelve niet erkend óf behoorlijk gewaardeerd worden.
Dan, genoeg hiervan. Laat ons kortlijk het oog wenden op de onderlinge regten en pligten van Vrienden.
Vriendfchap, M. H.! is eene vrijwillige verbindtenis tusfehen zulke menfchen , die in elkander meer nuttige cn aangenaame hoedanigheden vinden , dan in de overige menfchen , die binnen het bereik hunner kennis leeven. Gemeenlijk zegt men dat waare vriendfchap belangloos wezen moet; en zulks is ook waar , in zoverre de wisfelvalligheden der fortuine geenen invloed behooren te hebben



182 OVER DE REGTEN EN
ben op de banden der vriendfchap : want indien dit plaats had, dan zouden de vrienden niet elkanders perfoonen of perfoonlijke hoedanigheden , maar elkanders tijdlijke goederen achten en beminnen. Maar, om juist en nauwkeurig te fpreeken, de mensch bemint
of haat nimmer zonder oogmerk of belang
Het genoegen, dat ik in het bijzijn van mijnen vriend fmaak, — het nut, dat ik voor Bnjjzelvé uit zijne gefprekken en handelingen haal , — zijne verzachtende vertroostingen en deelneemende hulp in tegenfpoed, — de zaligheden die mijne ziel geniet, wanneer ik zijn geluk bevoorder, —. deze zijn de beweegredenen mijner vriendfchap. Mijnen vriend vcrlaatendc, wanneer het ongeluk hem vervolgt en hij mijne ondcrfteuning noodig heeft, zo fchende ik niet alleen de heilige pligten der vriendfchap, maar zelfs die der menschlijkheid, dewijl dezelve mij verbinden om jegens alle menfchen regtvaardig, wel. daadig, en menschlievend te zijn, en hen zo te behandelen als ik zelf, in hunne omilandigheden zijnde, zoude wenfchen behandeld te worden. Hoe fnood wordt het derhalve niet, dat men een' ongelukkigen vriend bijfiand weigert> wanneer men bedenkt, dat
deze



PLIGTEN DER MENSCHEN. ] 8£
deze daardoor van eene hulp beroofd wordt, diê hem vrijwillig was toegezegd, waarop hij dus de gegrondfteen wettigfteaanfpraak heeft, waarop hij' veilig meende te kunnen bouwen, en welke bij in een tegenövergefteld geval zo gaarne zou verleend hebben; en dit juist op het tijdftip dat hij dezelve noodig heeft. Dus doende toch werkt men ook ten fterkfte tegen zijn eigen waar belang: want wie zal een' trouwloozen verraader onderfteunen of tegen rampen befehermen ? Wie anders dan hij die zelf een fnood-aart is? Maar ook op dezen kan men niet betrouwen; de verbindtenisfen der booswichten zijn immers los geftrikt; zij worden van eene verbijgaande drift alleen gedreeven , gelijk eene baare der zee nu ginds dan herwaards door den wind bewoogen wordt. Och dat niemand zich immer door verbijgaand belang vervoeren liete, tot zulk eene ondaad, over welke hij zich in zijn geheel volgend leven zou moeten fchaamen!
Zelfs is het ons belang, dat wij omtrent onze vijanden regtvaardig en menschlievend zijn , dewijl wij daardoor eene wezenlijke meerderheid en billijke regten op hen verkrijgen, onszei ve de algemeene achting verwerven,



OVER DE REGTEN EN
ven , en onze wederpartijders daardoor te eerder kunnen overhaalen om van hunne vijandfchap aftczien.
Immers is het geheele menschdom niet dan éene algemeene Maatfchappij , en dus zijn alle menfchen aan elkander mcnschlijkhcid, dat is regtvaardighcid, billijkheid en genegenheid fchuldig, en hebben tevens regt om dezelve van huns gelijken te vorderen. En hoe gelukkig zou het menschlijk geflacht wezen , indien het zijne regten en pligten, die uit deze algemeene broederfchap, Uit de oirfpronglijke natuurlijke gelijkheid voordvloeijen , altoos gekend en beoefend had! Dan zouden onderdrukking of vervolging nimmer gekend zijn geworden. Men zou van geen moord, verkragting, roof, diefftal, fchending van verbindtenisfen, laster, bedrog of leugen en valschheidmeerhooren. De menschlievendheid , regtvaardighcid, voorzigtigheid, maatigheid en werkzaamheid zouden niet langer miskend,maar algemeen betracht worden. Dan zou elk in zijn perfoon, goederen en bezittingen, eer en goeden naam veilig wezen. De goede trouw, nauwkeurigheid in 't vervullen van beloften, opregthui en liefde
voor



PLIGTEN DER MENSCHEN. iJTj
voor de waarheid zouden in alle handelingen fchitteren. De mensch zou door zijne rede over zijne driften heerfchen, dezelve leiden en bellieren , kuisch en maatig leeven , en ijverig werkzaam zijn om zijn eigen waar geluk en dat zijner medemenfchen met al zijn vermogen te bevoorderen.
Maar is het geheel anders gelegen met het menschdom ten opzigte der regten en pligten, die het onderling van zijns gelijken te eifchen heeft of verfchuldigd is, het is, helaas ! niet beter verlicht omtrent zijne
pligten jegens God.
Immers, M. H.J is God het grootfte en beste Wezen. Hij is het van wien der menfchen behoudenis en geluk voornaamlijk afhangt , en derhalve hebben zij irt zijne gunst en liefde hunwaards het grootst, het uitneemendst belang. Hij is het, die door geen ruimte beperkt, door geen tijd kan afgemeeten worden. Hij is het, die den hemel uitbreidt als een kleed; die de aarde hangt aan een niet; voor wien niets verborgen is;
N die



186* OVER DE REDEN EN
die de gedachten weet, zelfs eer ze in ons on titaan. — Vraagt vrij:
Wie was 't, wiens noordewind zo ftormde, Die wolken als gebergten vormde?
Wie draagt hun last? — Waar is de hand, Die ze om den aardbol heeft getoogen, Die rijkgekleurde regenboogen,
Van pool tot pool zo heerlijk fpant?
En gij zult uzelven moeten andwoord^n :
Gij zijt het, God, dien ik bewonder! — Uw adem blaast den fchorren donder, —
Verheft zich — aarde en hemel trilt, Gij zwaait uw blikfcms ten verdcrve, Doet werelden als bloemtjcs fterven
Terwijl natuur van weedom gilt.
Uw morgenlach doet hcuvlen gloeijen, De vruchtbre dalen wcclig blocijen,
De Zefijrs fladdrcn, nat van vlugt,—■ Gij wenkt: — de zon heeft uitgefcheencn; "t Heelal is als een damp verdvveenen,
Als vuurftcenvonkjes in de lucht. (/O
Zijn
(*) Deze drie coupletten zijn vrijgevolgd naar 't hoogJuitsch van men delsohm.



PLIGTEN DER MENSCHEN. jfy
Zijn wij dit ontzaglijk Wezen derhalve niet den diepften eerbied fchuldig ? Moet zijne onbegrensde goedheid in onze borst niet de reinfte liefde doen ontbranden ? En dit zo Veel te meer, daar Hij ook onze Schepper en Onderhouder is, die den mensch, ter genieting van een eeuwig geluk, uit het niet heeft voordgebragt; die hem voedt, verzorgt, befchermt , onderhoudt en met zegeningen overdekt; die hem daarbij zo veel aanleiding en vermogen geeft om aan zijn eigen zaligheid te arbeiden! Nog eens: God is ook onze natuurlijke Wetgeever, dewijl wij het maakfel zijner handen zijn; een Wetgeever, wiens bevelen voor 'c menschdom de beste voorfchriften behelzen, waarin de tederlte liefde met de hoogfte wijsheid gepaard is , en die niets dan het onveranderlijk geluk zijner redelijke fchepfelen bedoelt. Hij is ook de toe. geevendfte Rechter , die alleen ftraft om te verbeteren , om de menfchen van den weg des verderfs afteleiden , en op den weg tot hun eeuwig geluk overtebrengen. Indien deze, derhalve, de Godlijke liefde verfmaaden, en de wetten van dien heiligen God aanhoudend en met opzet fchenden, dan zijn zij de fnoodfte misdaadigers en bewerkers van hun N 2 eigen



188 OVER DE REGTEN EN
eigen ongeluk, daar integendeel den genen, die God liefhebben, alle dingen medewerken ten goede.
Welk een juist verband ontdekken wij hier tusfehen alle onze pligten? Immers kunnen wij God niet eerbiedigen en liefhebben, gelijk zijne grootheid engaêloozc liefde zulks eifchen, zonder tevens onze pligten omtrent onszei ven en onze naasten te vervullen. De zucht naar geluk moge ons overbaalen tot het aanwenden van al ons vermogen ter betrachting van onzen pligt: maar onze volftrekte af hanglijkheid van God , als onze Schepper en Onderhouder , Wetgeever en Rechter , maakt den daadlijkcn grondllag daarvan uit; zonder dit zou het, eigenlijk gefproken, alleen vanonszelvcn af hangen, of wij onze pligten wilden vervullen, dan niet: want indien de mensch zijn eigen heer ware, dan was hij ook aan niemand , dan aan zichzeiven, rekenfehap van zijne daaden fchuldig, en men kon hem alleen verachten en bcklaagen, indien hij dwaas genoeg was van zichzelven ongelukkig te maaken. Maar het is geheel anders met de zaak gelegen, zodra wij 's menfchen af hanglijkheid van God regt befeffen-
want



pligten der menschen. ïgp
want dan gevoelen wij, dat onze verpligting daadüjk dezelfde zou blijven, al was ons geluk aan de betrachting der godlijke wetten met verbonden. Immers alle menfchen zijn ten opzigte van elkander gelijk, en derhalve vu ij; maar ten opzigte van God, zijn ze allen zijn ei g end o m , en dus ver b on-
den aan zijnen wil.
Vergunt mij, M. H.l dat ik deze Verhandeling met twee aanmerkingen befluite.
De eerfte is, dat het tafereel, dat wij van ""s menfchen regten en pligten gefchetst hebben, volmaakt inftemt met de regelen, welke Gods eigen vinger in onze harten heeft gegraveerd. Hoe wenschlijk ware het derhalve,dat de mensch geduürig tot zichzelven inkeerde, en bij alle zijne daaden naar de ftem van zijn gewecten vraagde! Zolang toch het hart niet geheel bedorven is, kan deze ftem niet liegen, en hoe menigmaal verheft ze zich in weerwil van onszelven?
gehoon huis en kamer 2Weeg , en al de pijlers zweegen, c Geweten zwijgt niet (li!; 't hm, met zichzelf verlegen, Befchuldigt nacht en dag zichzelven waer men gaet Ook daer men de oogen luikt: de gruwelijke daet ' De fchennis borrelt oP, hoe diep zij wordt gedompeld; ^en rekentzich vemên, waer iemant fpreekt of mompelt.
N 3 Vlied,



19© OVER DE REGTEN EN
Vlied,booswicbt,vIied: loop ftraks ten huize uit, a! vèrfaegt Zo ver, daer 't fchellcmftuk het hart niet langer knaegt, Gelijk een worm het ooft: maer och ! 't is al verloren, Al liept gij, daer de nijl zijn kil begint te hooien; Of daer de zon haer glans te middernacht veifchuilt, Daer 't ondier, afgevast in fneeuw, van honger huilt: Gij kunt de donderftem van Gods gerecht niet fmooren: DicVierfchaer doemt alfins;die rechter laet zich hooren.(*)
Mijne tweede en laatfte aanmerking is, dat, hoe zeer de zedeleer overëenftemt met 's menfchen natuur, zijne behoeften en belangen, hoe zeer dezelve in zijn binnenfle gegraveerd is, echter de deugd wel algemeen met tong en penne gepreezen , maar zelden , helaas! al te zelden, regt beoefend wordt. Een droevig bewijs, M- H.! dat het menschdom van den regten weg des geluks is afgedwaald, dat de waarheid: daar is geen geluk zonder deugdt alleen flauw en zonder belangneeming geloofd wordt. En hoe kan dit anders, daar de zinlijke mensch veelal naar den fchijn der dingen oordeelt , en de waarheid gemeenlijk voor hem een geheim blijft. Immers men gelooft, dat men zijnen medemenfehen weldaadig, behulpzaam en gedienflig is, wanneer men aalmoefen geeft, zijnen dienstboden niet
plaagt,
£*) VqïIüel, in Jofef in Egypte.



PLIGTEN EER MENSCHEN. TOX
plaagt, of onvriendlijk behandelt, maar hen wel betaalt, voedt en kleedt. Maar men be. denktniet,dat zij menfchen zijn,die in 'toog van God met ons gelijk ftaan ; dat het een heilige pligt voor ons is den armen werk te verfchaffen, opdat hij in ftaat geraake zich der armoede te onttrekken, en zijne waarde als mensch te kennen , te gevoelen en te handhaven, opdat hij in zijnen kring ons als een vriend lief hebbe. Men gelooft, dat men voor de zaak van God en voor de waarheid pleit, wanneer men zijne geliefkoosde vooroordeelen verdeedigt. — Is dit allesövertreffendc liefde tot God en de waarheid, liefde tot zijnen naasten , of is het bedorven en dwaaze eigenliefde ?
Helaas ! vooral in onze dagen, verè'enigt zich de heerschzucht van Geweetendwingers met het despotisme van de Grooten dezer wereld, om een'duisteren nagt over Europa te verfpreiden, door in plaatfe van het zuiver licht der waarheid , den rookenden fakkel van vervolging en dwaaling te ontfteeken, trotschheid bij de magtigen en rijken, flavernij en laagheid onder de geringeren te Voeden en te onderhouden. In plaats van liefN 4 de



ip2 OVER DE REGTEN EN PLIGTEN enz.
de tot het vaderland , wordt de vrees voor vervolging gefield ; in de plaats van liefde tot eikanderen , vindt men partijdigheid en tweedragt!
Gij dan, die u vereenigd hebt om tot heil van 't menschdom te arbeiden ! Hebt de waarheid cn den vrede lief. Vereert waarheid en deugd, waar Gij dezelve ook moogt aantreffen, alwashetbijuwegeflagenfte vijanden. Tracht allerwege het vertroostend licht der. waarheid te ontfleeken; maar zorgt te gelijk, dat ge, dit meenende te doen, geene dwaalingen voordplant. Laat ons edelmoedig zijn, en, zodra we merken, dat wij gedwaald hebben, hetzelve rondborflig belijden. Dat wij ons ook niet haten vervoeren door de zucht om voor 't oog van anderen te fchitteren, maar bij alle onze daaden daar voornaamlijk op uit zijn, dat wij onze pligten jegens God cn menfchen getrouw mogen waarneemen , ingevolge de les van onzen Heiland : Laat uw licht alzo fchijnen voor de menfchen, dat zij uwe goede werken mogen zien, en uwen Vader, die in de hems* len isy verheerlijken.
Nunjuaia aliud natura, alhid fapientia dicit.
JUVEK.
VUL



VIII.
VERHANDELING
OVER DE
VIJ ANDS-LIEFDE.
N g



Hebt uwe vijanden lief, zegentze, die » vervloeken, doet wel den geenen, die u haaten, ende bidt voor den geenen , die- u geweld doen , ende die u vervolgen.
JE SUS CHRISTUS»



MIJNE HEEREN!
Zullen wij dan de wraaklust den vrijen teugel vieren, zullen wij toelaaten , dat onze boezem deszelfs vuur inwendig kocstere, op dat haare vlammen bij de eerfte gelegenheid uitbarften, en met eene verfchrikkelijkc woede onze natuurgenooten aantasten en verflinden, wanneer wij ten ccnigen tijd door hun beledigd of benadeeld mogten zijn ? zullen wij kwaad met kwaad vergelden? Dat zij verre! — de wraaklust moge haaren zetel vestigen in de harten van zulke ontaartc fchepzelen, welke, zich beneden den rang van menfchen verlaagende, alle hunne voetftappen met vervolging, moord, en verwoesting teekenen , wij, die den édelen naam van menfchenvrienden willen draagen, moeten ons door die helfche drift nooit laaten beheerfchcn, maar in tegendeel onze vijanden liefhebben, zeegenen, die ons vervloeken, weldoen den geenen, die ons haaten, en bidden voor hun , die ons geweld aandoen of vervolgen, deze is de les van dat Euangelie, het welk de beste menfchenvriend predikte,
hier



19$ OVER DE VTJANDS.LIEFDE.
hier in verheft zich de Christelijke zedeleer boven de wet der natuurlijke reden , welke laatfte eene rechtvaardige wedervergelding voor het geleden ongelijk aan den beledigden veroqrloft.
Verfpreidt nu de betragting van den pligt der vijands- liefde de weldadigfte uitwerkzelen in de menfchelijke zamenleeving, de aanPrijfing daar van zal dan, voorwaar! een be langrijke dienst zijn, welke ik het mensch dom door deze verhandeling zal tragten te bewijzen; koomt mijne zwakke pogingen te hulp me: uwe toegenêgene aandacht, Mijne Heeren! en overweegt met mij
I. Eerst de natuur van de vijands - liefde II. Daar na de drangredenen, door welke deze pligt den mensch op het harte gebonden wordt.
I. Wanneer wij de ondervinding raadplee gen, door onze oogen te vestigen op de lot gevallen der ftervelingen,zoo zullen wij ontdekken, dat de tooneelen van moord , verwoesting , ramp, en elende niet zelden onder het menschdom aangericht zijn; huneer wij daar bij de oorzaaken dier onheilen op-
fpeu-



ÓVER DE VIJANDS-LIEFDE. 197
fpeuren, zoo zullen wij , tot fchande voor de menfchelijkheid, helaas! ontwaar worden, dat boosaartigheid, menfchenhaat, baatzucht, heerschlust, of iets diergelijks, menigmaalen als de bronnen befchouwd moeten worden, waar aan veele rampen onder het menschdom hunnen oorfprong verfchuldigd zijn;de menfchenvriend zal weenen, wanneer hij ziet, dat de goede naam zijner natuurgenooten zomtijds door de lasterzucht en kwaadfprekenheid bezwalkt word niet alleen, maar ook dat derzelver bezittingen wel eens onrechtvaardiglijk aangerand, en zij zelve gefmaad^ mishandeld , en vervolgd worden ; ja ! dat derzelver lecven wel eens in gevaar gebragt, of zij daadelijk van het zelve beroofd worden doör zulke ongevoelige menfchenhaatcrs, die door eene helfche kwaadaartigheid aangevuurd in de rampen hunner natuurgenooten hun vermaak fcheppen , of daar mede hun voordeel doen: —- Maar hoedanig moet nu de beledigde in die gevallen handelen ? — moet hij de verbittering en wraaklust tegen zijne beledigers en mishandelaars in zijnen boezem koesteren, en bij voorkoomende gelegenheden hun de hem aangedaane mishan*. delingen betaald zetten? — Neen! hij moet
too-



I98 OVER DE VIJANDS-LIEFDE.
toonen, dat hij uit edeler beginzelen werkzaam is, dat de roerzeis zijner daaden veel voortreffelijker zijn dan die drijfvecren, door welke zulke aterlingen heftuurd worden, die hunnen naasten allerleije kwaad berokkenen.
De vijands.liefde dan (om dezen pligt in deszelfs onderfcheidene declen eens wat breeder tc ontwikkelen) kan uit een tweeledig oogpunt befchouwd worden , deels voor zoo verre zij haar opzigt heeft tot de inwendige neigingen des harten, deels voor zoo verre zij zich uitwendig in daaden werkzaam betoont.
A. Ik maake eenen aanvang met het eerfte, te weeten de inwendige neigingen des harten , beftaande in de beteugeling onzer driften , in de belhzuring onzer hartstochten. — Wanneer de vijands-liefde haaren zetel in onze harten gevestigd heeft, dan worden door haaren invloed de wraaklust, haat, en nijd niet alleen aan den band gelegd, maar dan koesteren wij ook eene ongeveinsde toegenegenheid jegens onze vijanden, dan aanfchouwen wij hunne welvaart niet met nijdige oogen, dan verheugen wij ons niet in hun
on-



OVER DE VIJAND5-LIEFDE. I99
ongeluk, maar dan zien wij met blijdfchap hunnen voorfpoed aan, terwijl wij een op. recht medelijden met hun gevoelen op het aanfchouwen van hunne rampen en wederwaardigheden, meteen woord, dan draagen wij onze vijanden geen kwaad harte toe, maar dan vergeeven wij hun de ons aangedaane verongelijkingen en mishandelingen, zonder de zaaden der wraaklust meer in onzen boezem te koesteren.
Dan het zoude onze vijanden weinig voordeel aanbrengen, wanneer de vijands-liefde alleen in eene goede gezindheid des harten beftohd, en inwendig in onzen boezem befiotcn bleef, zonder dat dezelve zich in uitwendige, daaden vertoonde, dit laatfte maakt toch
B. Het voornaamfte gedeelte van dezen pligt uit. — De beoeffening der vijandsliefde, uit dit oogpunt befchouwd zijnde, is daar in gelegen , dat men, wanneer de goede naam onzer vijanden door anderen onteerd, en hunne onfchuld belaagd word , de waarheid hulde doende, bij voorkoomende gelegenheden de laster den mond ftoppe, en de
on-



2óo ÓVER DE VIjANDS-EIEFCE.
onfchuld vrijfprecke;— dat men, wanneer onze vijanden iets, 't welk redelijk en billijk is, van ons verzoeken, hun het zelve alzoo weinig als aan anderen, door wien wij niet beledigd zijn, ontzeggen; — dat men, wanneer wij het in onze magt hebben om onze vijanden eenig kwaad te berokkenen, of in moeijelijkheden in te wikkelen, daartoe nimmer de hand lcene , maar hen in tegendeel edelmoediglijk als onze natuurgenooten, en niet als vijanden behandele ; — dat men , wanneer onze vijanden eenig gevaar boven het hoofd hangt, of wanneer zij daadelijk in ongelegenheid zijn, zijn best doe om zodanige onheilen af te wenden, of ten minften te verzachten; — dat men, wanneer zich daar toe de gelegenheid aanbied, het nut en voordcel onzer vijanden behartige, en hunne belangen voorftaa , door hun niet alleen het goede toe te wenfehen, maar ook ter bereiking daar van daadelijke hulp aan te brengen.
Het is waar, onze vijanden verdienen zulk eene edelmoedige en menschlievende behandeling wel niet, maar juist daarom is de deugd der vijands. liefde te edeler en uitmuntender, uit hoofde dat geene ontvangene weldaaden
ons



OVER DE VIJANDS-LIEFDE. 20t
ons ter beöeffening daar van verbinden, maar dat wij, in tegendeel, door de wraaklust, uit bet ons aangedaan leed voortfpruitende, in onzen boezem te fmooren, toonen onze driften te beteugelen, terwijl onze vijanden daar door befchaamd , overtuigd , ja! wel eens genoopt worden om hunne vijandfchap af te leggen.
_ Men denke echter niet, dat de vijandsliefde zonder eenige bepaaling en op dezelfde wijze uitgeoeffend moet worden, als wij verpligt zijn andere menfchen te beminnen; — Neen! hier zijn ook vaste grenslijnen, binnen welke deze deugd beflocen moet blijven, want, die grenzen overfchreedende, zoude dezelve veel van haare waarde verliezen , en in zommige gevallen in eene ondeugd ontaarten; laat ons dit
C nog wat onderfcheidener aan toonen.
I. Maaken de verfchillende betrekkingen , waar in wij tot onze natuurgenooten ftaan, onderfcheidene trappen in de beoeffening van den liefdepligt omtrent onze medemenfchen, wie twijfelt 'er dan aan , dat onze vijanden in dit opzigtin den benedenften rang ° ge-



502 OVER DE VIJ ANDS'LIEFDE.
geplaatst moeten worden , de betrekkingen toch, wejke wij op onze weldoeners, bloedverwanten, cn goede vrienden hebben, zijn veel fterker, dan die, waar in wij tot onze natuurgenooten in 't gemeen ftaan, het fpreekt uit dien hoofde van zelve, dat onze verbindenis om de eerstgemelden de blijken onzer achting en liefde toe te draagen, ook zoo veel grooter moet zijn, en dat wij onze vijanden alleen moeten beminnen als met ons deelgenooten van dezelfde natuur, wien wij geen kwaad moeten toewenfehen of berokkenen, maar wier welvaart ons eeveneens als het geluk des menschdoms in 't gemeen ter harte moet gaan.
2. Dan 'er zijn ook gevallen, waar in wij, zonder ons zeiven of de maatfchappij de grootfte onheilen te veroorzaaken , de Vijands-liefde niet zouden kunnen beoeffenen, waar in wij derhalven verpligt zijn onze eigene ruste en veiligheid, of het nut van liet algemeen aan dezen pligt voor te trekken; — laat ik eenige gevallen, die tot opheldering en teffens tot grenslijnen dienen kunnen , hier kortelijk opteekenen:
K. Het



OVER DE VIJANDS. LIEFDE: 203
»S\ Het zoude eenezinneloofe dwaasheid en teffens eene ongeoorlofde verwaar. loozing van een'der voornaamftepligten zijn, welke de mensch zich zeiven verfchuldigd is, wanneer icmant, geweldig in zijn perfoon of bezittingen aangerand zijnde , onder voorwendzel, dat men geen kwaad met kwaad moet vergelden , maar zijne vijanden mo.et liefhebben, zulks zonder tegenweer toeliet, neen! in zodanige gevallen is de mensch door de liefde, die hij zich ze]ven verfchuldigd l>, verpligt om van de middelen, welke God en de natuur hem aan de hand geeven, ter zijner verdeediging een behoorlijk gebruik te maaken, het zij dat hij ter herftelling van zijne gefchondene eer of herkrijging der hem ontvreemde goederen tot de handhaaving der wetten zijnen toevlugt nceme,hct zij dat hij, wanneer het gevaar dringend is, in den nood den aanvaller wederftand bicde, en geweld met geweld te keer gaa , zonder dat zoude ieraant zich zeiven moedwilliglijk in onheilen inwikkelen, zonder de middelen ter redding uit, of afwending van gevaaren te willen gebruiken 5 ja! zonder dat zoude de boosheid ftxaffeloos haare gruwelen kunnen pleegen , en bij de vermeerdering der rampen het geluk 0 * des



ÜÖ4 OVER DE VIJANDS.LIEFDE.
des menschdoms verwoest worden: — Men wagte zich maar, dat men, zonder zich zeiven of de maatfchappij van dienst te zijn , tot die hulpmiddelen den toevlugt neeme, of dat in zodanige gevallen de laage wraakzucht zich achter het mom der zelfsverdeediging listiglijk verfchuile.
Het is waar, de Zaligmaker beveelt zijnen leerlingen wel (*), „ om den boofen niet te „ wederftaan, om den geenen, die hun op „ de regter wang floeg, ook de andere toe „ te keeren , den geenen , die hunnen rok
nam, ook den mantel te laaten, en zo ie„ mant hen dwong om één mijl te gaan,hem „ twee mijlen te vergezellen." Maar het is ook waar, dat het oogmerk van den besten Menfchenvriend , in het geeven van deze les, daar toe alleenlijk ingericht is, om zijne leerlingen geduld en zachtmoedigheid in te planten, en hen te leeren om liever alles te verdraagen, dan om zich zeiven te wrecken, aangezien de eerfte Christenen, toen het vuur der vervolging woedde , zelfs bij de Richters , welke zij ook tot vijanden hadden ,
geene
(*) Matth. V. 39_41.



OVER DE VIJANDS-LIEFDE. 205
geene befcherming zouden vinden ; in die tijden dan eene buitengewoone maate van geduld oeffenende, konden zij de vijanden van den Christelijken Godsdienst daar door aangaande de verhevenheid en voortreffelijkheid van deszelfs zedeleer kragtiglijk overtuigen, terwijl zulk een uitftêkend gedrag op bedaarder en vreedzaamer tijden in die maate niet toegepast moet worden.
3. Een tweede grenslijn voor de vijands-liefde trekke ik bij de aanvallen op het Vaderland , waar door de vrijheid be. laagd, de welvaart des Lands ondermijnd, of op den oever van deszelfs ondergang gebragt word , in zodanige gevallen den gemeenen vijand des Vaderlands nog liefdeblijken te willen bewijzen, en denzei ven in zijne landverdervende onderneemingen nietkragtdadiglijk te keer te gaan , zoude een fnood verraad tegen zijn Vaderland, eene onthouding van dien liefdepligt zijn , welken hij aan zijne eigene behoudenis en aan de .welvaart zijner medeburgeren verfchuldigd is; — Neen .' in zodanige gevallen is elk verpligt om tot hulp en redding toe te fchieten, om gemeenfehaplijk den vijand van hun Vaderland te keer te O 3 gaan,



206 OVER DE VlJATf DS-LÏEFDE.
gaan , en hunne belaagde vrijheid en welvaart met vereenigde kragten te verdeedigen.
Doch dit neemt niet weg, dat men daarom niet edelmoedig omtrent zijne vijanden zoude moeten handelen , men moet dezelve wel tragten te overwinnen , maar ook* van de overwinning een betamelijk gebruik weeten te maaken, door zijne overwonnene vijanden niet verder te mishandelen , maar, terwijl men hen buiten de mogelijkheid fielt om ons of onze medeburgeren verder te benadeelen, hun teffens grootmocdiglijk hunne gewelde, narijen te vergceven, wijl men hen daar door dies te gemaklijker in onze belangen zal overhaalen, ten zij de veiligheid van den burgerftaat eene voorbeeldige ftrafoeffening in de. zen of geenen vorderen mogt.
Onder deze bepaalingen is het, dat men mijns oordeels verpligt is liefde en weldadigbeid omtrent onze vijanden uit te oeffenen, en wel
II. om de volgende redenen:
I. Gaarne zal de menfchenvriend erkennen, dat niet alleen hij zelf maar ook zijne
na-



OVER DE VTJ ANDS-L TEFDE. 20?
natuurgenooten tot geluk gefchapen zijn, en dat, om in dat geluk gemeenfchaplijk te deelen elk in zijnen kring verpligt is naar zijn vermogen het zijne tot bevoordering daar van toe te brengen, gaarne zal hij derhalven zien, dat mcnfchenhaaters, welke door hunnen nijdigen en vervolg-zieken aart zich zeiven van dat geluk bcrooven, zich ter verkrijging van hetzelve verbeeteren ; — Schoon hij nu eenen afkeer heeft van de gemeenzaame verkeering met zulke menfchenhaaters, zoo wil hij hen echter gaarne te recht brengen, doch dat moeijelijk werk zal allerminst door haat en wraak ter uitvoer gebragt kunnen worden, nadien de involging dier driften eerder eene verbittering dan verbeetering veroorzaaken zal, daar in tegendeel de boosaartiglte vijanden nog wel eens door liefde en weldadigheid vermurwd en tot menschlievendcr gevoelens overgehaald worden.
2. Een liefderijk gedrag omtrent onze vijanden kan wel eens een middel zijn, om een door hun berokkend onweder van rampen , 't welk boven ons hoofd dreigt los te barften , nog bij tijds te verdeelen en af te wenden, want een zacht andwoord keert de O 4 grim-



208 OVER DE VIJANDS. LIEFDE.
grimmigheid af, volgens het zeggen van Sa. Jomo (*); zoo bevallig de vijands-liefde dan van aart is , zoo wijs en verftandig is het ook dezen pligt uit te ocffenen, daar men door dit middèl onze vijanden zomtijds noodzaakt om hunne wapenen af te leggen ,cn van hunne hoosaartige oogmerken, om hunne natuurgenooten in rampen in te wikkelen, of te bederven, af te zien.
3. Maar welke wezens zijn onze vijanden? — zijn zij niet met ons deelgenooten van dezelfde natuur ? en dus zoo wel als wij zelve feilbaare menfchen , welke van de beste zijde befchouwdzijnde, niet zelden gereekend kunnen worden door overijling en een' oploopende drift tot vijandige daaden weggefleept te zijn, door gewaande beledigingen of mishandelingen misleid zijnde?—Van hoe groot een aanbelang is het dan, door verdraagzaamheid, grootmoedigheid, en wcldoensgczindheid omtrent onze vijanden te betooncn, hen te overtuigen, dat de gewaande gronden , waar op htinne vijandfehap fteunt, valsch zijn, en dat zij ons zonder reden gehaat, gelasterd, verongelijkt, 0f mishandeld hebben 1 Voorwaar in dat geval zoude een vijand alle rede-
(*) Spr. XV. t. *****



OVER DE VIJANDS-LIEFDE. 209
lijkheid enmenfchehjkheid moeten uitgefchud hebben,bij aldien hij door zulk een liefderijk gedrag niet bewogen wierd om zijne vijandfchap af te leggen , en niet ophield om het onfchuldig flagtoffer van zijnen nijd verder te mishandelen 1
Maar ftrekt de vijands - liefde tot verbeetering onzer natuurgenooten, en tot bedaaring der ons bedreigende ïtormcn, zij bevoordert ook
4. de inwendige ruste van ons eigen gemoed , niets is toch meer gefchikt om de kalmte en ruste onzer ziele te ftooren, dan haat en wraaklust, want hier door word eene aanhoudende en altijd knaagende kwelling veroorzaakt , welke als een voortvreetende kanker den wraakzuchtigen bederft; elk dan die eenig belang in zijne eigene ruste, en mitsdien in zijn eigen geluk Helt, zal alle haat en wraaklust moeten afleggen, en zijne vijan. den weldoen.
5- Elk vijand behoort tot de burgermaatfchappij, waar van hij, de ons door hem aangedaane beleediging of mishandeling uitgczondert zijnde, een nuttig lid kan zijn, onze O 5 ver-



$IO OVER DE VIJANDS -LIEFDE.
verpligting derhal ven om het welzijn der maatfchappij, tot welke wij behooren, te bevoorderen, verbindt ons in zodanige gevallen, door welke onze vijand aan die maatfchappij zelve geen wezenlijk nadeel toegebragt heeft, den zeiven de ons aangedaane beleedigingen te vergeëven, want wat zoude 'er van worden, bij aldien wij aan de wraaklust den vrijen teugel vierende onze beleedigers vervolgden, en hen in onheilen tragteden te ftorten ? —zoude het niet kunnen gebeuren, dat wij daar dooreenen braaven vader of eene tedere moeder, die ons nimmer misdaan hadden, in 't verdriet dompelden, of hen, door onzen vijand aan onze wraakzucht op te offeren, van den ftok hunnes ouderdoms en de onderfteuning hunner grijze jaaren beroofden ?— dat wij daar door weerlooze wichten , die voor hun beftaan niet kunnen zorgen, van eenen liefderijken vader of van eene tedcrhartige moeder, nabeftaanden van eenen broeder, den vriend van eenen raadgeever, en een' deelgenoot zijns vermaaks, de burgermaatfchappij van een nuttig lid beroofden ? — Meteen woord,zouden wij, door de wraaklust den vrijen teugel te vieren, niet in onze eigene ingewanden wroeten, en ons dus fchuldig maaken aan daaden, die de men-
fche-



OVER DE VIJ ANDS-LIEFDE. 211
fchelijkheid ontceren, de maatfchappij verderven, en aan de algemeene welvaart ten hoogften nadeelig zijn ? — Mijn hart krimpt in, als ik mij voor den geest Helle de verfchrikkelijke toneelen van onheil en verwoesting, welke de wraaklust onder het menschdom aangericht heeft; het gordijn der vergetelheid valle voor dezelve neder, en nimmer mogen de ijfelijkheden daar van door nieuwe vertooningen herhaald worden 1 W
6. Zijn de mishandelingen cn boosaartigheden, ons door onze vijanden aangedaan, hunnen oorfprong niet zelden verfchuldigd aan de nijd en wangunst over onzen voorfpoed, die hunnen boezem verfcheurt, dan verdienen zij wegens hunne onrustige gemoedsgeftalte eerder beklaagd, en met medelijden befchouwd te worden, dan dat men, door haat en wraaklust aangevuurd, zich tegen hen zoude aankanten.
7. Ja ! hoe dikwils gebeurt het, dat onze vijanden nog goede en loffelijke hoedanigheden bezitten, om welke zij de liefde en achting hurtner natuurgenooten waardig zijn, uit aanmerking dan van de dienften en het
nut,



212 OVER DE VIJANDS. LIEFDE.
nut,'t welk zij aan de zamenleeving toebrengen , moet men hunne feilen en gebreken, waar door zij zich aan icmant in 't bijzonder mogten vergrijpen, met geduld en eene édele grootmoedigheid verdragen.
8. Niet alle rampen, mishandelingen, of vervolgingen, ons door onze vijanden veroor* zaakt, dienen tot ons wezenlijk nadeel, maar hebben zomtijds een zeer nuttig einde, het zij om ons tot nadenken over de door ons zeiven begaane feilen te brengen , het zij tot onze tuchtinge cn verbeetcring, het zij om daar door ons aanflaande geluk te bewerken;— hoe fmertclijk de rampen ons dan ook op dat oogcnblik vallen mogen, waar in wij door dezelve getroffen enter nedergcflagen worden, niet zelden zullen wij van achteren, als wij het eindoogmerk daar van ontdekken , de Voorzienigheid , welke dezelve toeliet of verwekte, daar voor danken en verheerlijken, daarom was het eene verflandige aanmerking van eenen beroemden navolger van dien Jefus , welke het volmaaktfte voorbeeld van vijandsliefde gaf: „ alle kastijding, als die tegenwoor„ dig is, fchijnt geene zaak van vreugde, maar van droefheid te zijn, doch daar na geeft
» zij



ÓVER DE VIJANDS - LIEFDE. 213
zij van haar eene vreedzaame vrucht der „ gerechtigheid den geenen , die door dezelve „ geoeffend zijn." (*) — Maar hoe dwaas zoude het dan zijn, haat cn wraaklust tegen de zodanigen te koesteren, welke de Voorzienigheid als middelen in haare hand gebruikt tot onze beproeving of verbeetering, ja!zomtijds tot meerdere bevoordering van ons geluk!
9. Ik voege hier nog bij, dat de beoeffening der vijands-liefde den mensch boven den dierlijken ftand tot eene engelachtige fchoonheid verheft, en hem aan de Goddelijke natuur gelijkvormiger maakt , want daar het flegts eene daad van rechtvaardigheid is die geene te beminnen, door welke wij bemind worden, daar vertoont men door de liefde tot zijne vijanden zijne goedaartigheid en mensehlievenheid, want zich te bevlijtigen om door de liefde zijnen vijand in eenen vriend te veranderen, cn dus het kwaad door het goed doen te overwinnen, is de heerlijkfle zegepraal, welke iemant zoo wel over het boosaartig harte van zijnen vijand als over dekwaade neigingen van zijn eigen gemoed behaalen kan, ja! het uitmuntendst bewijs, 't welk hij van zijne verlochening aan kwaade driften kan
(*) Hebr. XII. 11. geö"



214 OVER DE VtJANDS-LrEfDÜ.
geeven, terwijl de zoete nagedachte, van zijDen vijand niet mishandeld , maar wél gedaan te hebben, zulk eenen menfchenvriend een allerflreclendst genoegen geeft, en hij dóór zijne liefderijke handelwijze eene gelijkvormigheid aan den hoogften Weldoener vertoont, die dagelijks de Zon doet opgaan over goeden cn boofen, en regent over rechtvaardigen en onrechtvaardigen.
Ik zwijge hier van veele voortreffelijke voor. beelden van menschlievenheid, die met geduld cn zachtmoedigheid zonder wraaklust de hun aangedaane mishandelingen verdragen hebben , onder welke de Verlosfer der wereld, als de Zon onder de mindere hemel-lichten, uitfchittert, die, als hij gefcholden wierd, niet wederom fchold, en als hij leed, niet dreigde; terwij] ik eindige met dien wcnsch , dat dezelve onder het tegenwoordig en de volgende geflagten zeer veele navolgers vinden mogen, ja! dat nijd en wraaklust voor altoos aan den band gelegd mogen werden , en dat waare menschlievenheid en langmoedigheid haare weldadige uitwerkzelen overal onder het menschdom verfpreiden mogen tot aan den afloop der ecu wen!
Uitgefproken in de Vergadering des Genoolfchaps voor hu imbnschcoii, den kiften van Louwmaand ,703. door dom'i-
nicus van übr schaaf.
IX.



IX.
D E
DEUGDZAME
ALLEEN LEEFT GELUJCK1G,



Le bonheur, dont fouvent on ne pourfuit que I'ombre, Ceft Ie contentement du cceur.
S AUBIff,



jy deugdzame leeft gelukkig, en hij alJeen lecft gelukkig. - Zie daar eene waarheid, waar tegen onze zinnen zich dikwerf aankanten, doch welke het hart, ook van den grootften booswicht, wanneer de bedwelmmg van het vermaak hem begeeft, en het ontwaakt geweten hare luidroepende ftem™ in z.jnen boezem doet horen, ondanks alle drogredenen, door welke hij zig liet misleiden, geredelijk moet toeftemmen. - Gewis de deugdzame alleen leeft gelukkig, het zij »n leven, het zij in dood; het zij voorfpoed hem toelacht, ofwel ftormen van tegenfpoeden z.ch boven zijn hoofd verzamelen, en hem dreigen te verpletten, nimmer begeeft hem dat geluk, waar van de bron in zijn eigen hart is befloten. - Slaan wij flechts een befchouwend oog op dien man, die, door den fakkel der rede en der waarheden van eenen geopenbaarden Godsdienst voorgelicht, rustig op den baan des levens zijnen weg vervolgt, en zien wij, hoe het genoegen alom op zijne fchreden ontluikt. - Verrukkend tafereel, hoe zeer onze aandagt waard'g! ja Mijne Heeren , ik zal heden mijnepo^ gin-



%1Ë DE DEUGDZAME ALLEEN
gingen aanwenden, om u hetzelve aftemaalen; en, fchoon flaauw van kleur, zal echter ieder minnaar van waarheid en Godsdienst de beeldtenis ontdekken van hem, die door de deugd alleen gelukkig is.
Maar wat is deugd? — De deugd beftaat in de overeenftemming van alle onze bedoelingen , neigingen en ondernemingen met de Goddelijke inrichting, die altoos met ons eigen geluk, cn het beste van onze medemenfchen, in de naauwfte betrekking ftaat. — Deugdzaam te zijn is dus alle die plichten, welke ons aan het Opperwezen, onzen medemensen en ons zeiven verbinden, op het naauwkeurigst uitteoeffenen; en hij die deze, naar zijne beste inzigten, overeenkomftig met Gods geopenbaarde wil, met een waarlijk getrouw hart poogt te vervullen, heeft dus alleen aanfpraak op dat geluk, waar toe de Voorzienigheid hare fchepzelen heeft gefchapen. — Wel is waar, wij kunnen op aarde niet volkomen gelukkig zijn, noch alle hindemisfen en rampen, welke aan onze natuur verknocht zijn, altoos van ons verwijderen; ook is het hier de plaats niet, v/aar ongefcoord geluk ons deel is, doch echter



LEKfT GÉLÜKKTG. s^
ter doet de deugd ons al dat geluk fmaken, waar voor wij, voor zo verre wij menfchen zijn, wier redeniet geheel gezuiverd, wier verftand aan talrijke dwalingen onderworpen is, en wier harstochten aanhoudendftormen, immer vatbaar zijn kunnen. — Zo zien wij derhalven den man, wiens rede door de waarheden van den geopenbaarden Godsdienst onderfteund en verlicht word, in den kring, waarin de Voorzienigheid hem plaastte, onvermoeid , en met eene waare te vredenheid des harte, voorttreden. Even zeer van het ongeloof dan wel van het bijgeloof verwijderd , erkent hij met diepen eerbied de voorfchriften der Goddelijke wille, hunne noodzakelijkheid en invloed op het welzijn van zijn leven: Ja, alware het ook, dat degetrouwe opvolging van dezelve hem niet, door het geloof, eene rijke vergelding in de ecuwigheid toelegde, zou hij echter nog voldoening in zijn eigen hart vinden door de bewustheid, dat hij naar den regel van recht en billijkheid heeft gehandeld, en dit doet hem dan ook de voorfchriften van den Godsdienst , door de ftem van het geweten nader aangedrongen, met eene blijmoedigheid gehoorzamen, welke zijn levenspad alom metro.
■P 2 zen



fc!iO DE DEUGDZAME ALLEEN
zen van genoegen verfiert, duurzamer van geur en kleur, dan wel die, welke het genot der ondeugd hem immer kan aanbieden. — Maar ook, onder deze rozen wasfen niet zelden doornen. Hoe , doornen! Ja , doch zij zijn zulks flechts voor den verwijfden, voor het troetelkind dezer Waereld , zij kwetzen dezen met bijna ongeneeslijke wonden , doch de vrind der deugd tast hen onverfchrokken aan , en gevoeld geen leed.
Heeft de Voorzienigheid den deugdzamen met ruime middelen bedeeld, matigheid echter befticrt zijne fchreden; en de rijkdommen , welke hem fchoon onbegeerd toevloeijen, openen voor hem eene vruchtbare bron van gelukzaligheden, welke hij zich in het onderfleunen van zijnen behoeftigen natuurgenoot bereid vindt. Is zijn vermogen integendeel gering, moet het werk zijner handen hem en de zijnen , van dag tot dag, het onderhoud verfchaffen, ook dan nog, terwijl hij bij zuuren arbeid , in het zweet zijns aanfchijns, voor zijn behoeftig gezin het brood verdient, gevoelt hij, dat hij niet geheel ongelukkig is. — Dus treedt de behoeftige arbeider, na het aflopen van zijn
zwaar



LEEFT GELUKKIG. 221
zwaar dagwerk, des avonds zijne fchamele hut binnen, en na het zweet van noesten vlijt te hebben weggevaagd, zet hij zich met graagte aan zijnen eenvoudigen disch neder: zijne wortelen en zijne aardappelen fmaken hem veel btter, dan wel de uitgezochfte gerechten aan den vorst; en wanneer hij dus, bij het genot van een fchoonen avondftond, aan de zijde van zijne geliefde huisvrouw is nedergezeten, en zijne kinderen aan zijne voeten ziet dartelen, terwijl de natuur, even mild voor eikenfterveling, hare fchoonheden om hem uitbreid, en door haar voorbeeld tot eene verkwikkende rust fchijnt uittenoodigen, dan, Ja dan vlieten tranen van zuivere erkentenis langs zijne bruine wangen neder, en erkent hij zijn geluk; behoeftigheid verdwijnt alsdan uit zijn oog, want geene wenfehen zijn hem hier meer over. Hij befpeurt in alles de zegenende hand van den Almogendcn vader, die, volgens de overtuiging van zijn fchuldeloos hart, ook zijn vader is, en met eene tedere zorg over hem en de zijnen zal blijven waken. — "Neen, het genoegen, door dezen dcugzamen gefmaakt, verbeidt ons niet aan. den prachtigen disch van den rijken Klitander, noch in de wellustige armen van P 3 de



22ï DE DEUGDZAME ALLEEN
de bloozende Ccphife! — De wederwaardigheden van dit leven mogen den dcugdzamcn treffen, voor hem zijn zij min fmartelijk, om dat zijn hart niet aan de voorbijgaande voorwerpen dezer waerekl gebegt is. Bedrog of geweld mogen hem van 'tijdelijke goederen beroven; de rust echter van zijne ziel is zijne grootlte fchat, deze blijft hem bij, en kan, zo lang hij onfchuldig leeft, hem nimmer ontrukt worden. De dood mag eene geliefde wederhelft, een bemind kind uit zijne armen fcheuren hij zal fchreijen , doch de herinnering, dat zij voor altoos het geweld der hoosheid zijn ontheven, zal wel ras deze tranen , welke natuur hem ontwrong, opdrogen, en met een vierig verlangen ziet hij het ogenblik tegemoet, het welk hem met deze geliefde panden, in volmaakter oord, wederom zal vercencn.
Gelijk de Zon weldadig hareftralen over de geheele fchepping uitbreid, cn alles wat zij befchijnt een nieuw leven, kracht en werkzaamheid bijzet, dus ook de deugdzame, niet alleen dat hij voor zichzelven gelukkig is, maar ook dit geluk, het geen hij geniet,
breid zich uit tot allen, die hem omringen
In-



LEEFT GELUKKIG. 22J
Inwienzal de Staat een'getrouwer dienaar vinden, die het belang van het Vaderland, zo wél met het heil en voordeel van elk bijzonder weet te verbinden, dan wel in den man van deugd? Waar een' dapperder krijgsheld, die voor gefchonden rechten weet te ftrijden, en teffens omtrent vervvonnene vijanden edelmoediger is? Waar vind men getrouwer en infchikkelijker echtgenoot ? Welke kinderen kunnen beter opvoeding, dan wel vaneen' waarlijk deugdzaamen vader, verlangen? een vader, welke hen al vroeg bij de hand die zelfde paden opleid, welke hij met zo veel te vredcnheid bewandeld. En dan de vrindfchap! — ö welk eene zegening is het niet, aan de hand van eenen deugdlicvendcn vrind op het doornig levenspad te mogen voorttreden; door zijnen raad van de ondeugd te worden afgetrokken, door zijn voorbeeld het goede te leren beminnen! — Kunstenen wctenfchappen ziet men, onder het opzicht van den deugdzamen, eene nieuwe waarde verkrijgen; en verre dat hij dezelve alleen Hit zucht naar roem , of eigen belang zou beoefenen, zoo weet hij zijne verkregen kunde fteeds ten beste van zijn' medemensen, te doen gelden, en alle zijne pogingen ftrekP 4 ken



r
224 DE DEUGDZAME ALLEEN
ken daar heen, om iets nieuws, iets goeds, tot welzijn van het algemeen, uittedenken.
Uitmuntend beeld, geen ideaal maar waarheid! Mocht gij alom voorzitten, waar niet zelden eigenbaat, of wel nog verderflijker oogmerken, het geluk cn de rust van den mensch ondermijnen, hoe ras zou niet deze aarde als in een Eden herfchapen worden 1
_ De deugdzame leeft dan gelukkig; maar, is hij het alleen, die zich hier op kan beroemen, cn heeft eene valfcbe verbeeldingskracht, of wel mogelijk eenzijdigheid hier niet het penceel gebezigt om de kleuren van dit tafercel te verlevendigen? Moe wel kan zulks niet mogelijk zijn ! Immers alom, waar wij de oogen wenden, vinden wij ons van een aantal wezens omringd, welke, fchoon met één trek van dit voorig af beeldzcl bezittende, ons echter toeroepen, dat zij gelukkig zijn; en die ons al Juichende, den gulden beker, waar uit zij het vermaak, met volle teugen, inzwelgen , toereiken. Dwalen wij dcrhalven, wanneer wij hetgcluk m de deugd alleen ftellen ? - Neen, o neen' De ware vrind der deugd mag hier gewis
zegen-



LEEFT GELUKKIG. 225
zegenvierendc uitroepen: elendig bedrogen wezens, houdt vrij uwen bedwelmenden beker' voor u, doch beeft, wanneer de laatfte droppel aan uwe lippen reikt, en gij op den bodem het beeld van wroeging en naberouw u ziet aangrijnzen, terwijl wanhoop uwe ziel inneemt, en nergens een ftraal van hoop noch troost uw ledig hart toelicht: dan zult gij, maar te laat, ondervinden, dat het geluk, waarop gij u beroemdet, flechts eene kleine flikkering was, gelijk aan die konflig.gewrochte vuurwerken, die voor eenige ogenblikken het oog betoveren, cn den aanfchouwer in fharende verwondering bezig houden, doch welras niet dan een flikkende damp, cn een onaangename reuk achterlaten. — Van waar die hatelijke govolgen van zulk een geroemd geluk? Van waar die reeks van jammeren, welk zo velen treffen? Niet anders ontfpruiten zij dan uit het valsch bezef, het welke de meesten zich van het waar geluk vormen. — Eene al te toegevende opvoe. ding, de ontluikende driften , het verderflijk voorbeeld van anderen, deze alle fchetzen ons, bij het aanwasfen van onze jaren, wanneer het jeugdig hart, voor alle indrukken vatbaar, noch geene keuze heeft gedaan, P 5 het



22Ö DE DEUGDZAME ALLEEN
het geluk af, als in eerambten, rijkdom, wellusten overdaad, en zoortgelijke vluch* tige genoegtens, befhande. Naar mate nu van ons temperament of bijkomende omflandigheden, hegten wij ons aan een of ander dezer tijdelijke voldoeningen, cn deze word weldra het troetelkind van ons verdoold hart; deze richten wij als het ware outers op, en offeren haar gedicnstelijk alle middelen, welke alleen vermogend waren ons waar geluk te bevorderen, een duurzamer heil voor ons te bewerken, een heil en geluk, waarvan wij ons meer en meer verwijderen, naar mate wij ons zelvcn toejuichen dat wij gelukkig zijn. — Wel is waar, wij ontwaken wel eens uit deze dronkenfehap der zinnen, maar veeltijds, wanneer het te laat is, om dc ware te vredenheid van het hart, en met deze het eigenlijk geluk, reeds zo verre van ons vervlogen, te kunnen achterhalen:, want ook, al keren wij tot de deugd weder, 'er blijft ons altoos noch iets van onze voorgaande dwaasheid bij; Ja de herinnering is genoeg om alle toekomende vreugde iets bitters bij te zetten. — Heilzaam echter , maar ook verfchrikkelijk ontwaken! Dan zien wij eerst, dat de vrek niet gelukkig was,
die,



LEEFT GELUKKIG. 127
die, uitgeteerd door vrijwillige behoefte, bij volle geldkisten den geest gaf: noch ook de ftaatsdienaar, die, trotsch op zijn gezag, in den morgen, met de houding van een' vorst, zijne veel-belovende wenken aan zijnevleijer uitdeelde, doch eer de avond daar was, in ongenade verviel, en de befpotting, zelfs van het graauw, ten doel ftond: en wij hebben een walg van alle gierigheid en trotsheid. De wellust heeft dan voor ons alle hare bekorelijkheden verloren, wanneer wij zo velen onzer vorige medemakkers, in de lente van hun leven , met uitgebluschtte oogen en waggelende fchreden, zien grafswaarts treden, waarin de gevolgen eener tomelooze wellust hen ieder ogenblik dreigen neer te ftorten. — Van deze en vele andere dwaasheden erkennen wij als dan de ongenoegzaamheid tot ons geluk; en , bij het helder licht der waarheid, het geen ons als dan omfchijnt, roept het geweten ons menigwerf toe: Gelukkig ja duizendwerf gelukkig ishij, die niet in de fchool der ondeugd heeft geleerd, hoe het de deugd is, die alleen gelukkig maakt.
Wees



228 DE DEUGDZ. ALLEEN LEEFT GELUKKIG. Wees matig in 't geluk, bedaard in tegenbeden;
Beveel in alles, u aan 't wijs beilier van God: Zo volgt het waar geluk alom op aarde uw' fchreden,
En fmaakt gij eens hier na het zaligst heilgenot.
MIJNE



X.
MIJNE WANDELING;
EEN
LEERDICHT.



Hebt me vijanden lief, zegentze, die u vervloeken, doet wel den geenen, die u haaten, ende bidt voor den geenen , die u geweld doen , ende die u vervolgen.
MAT TH. V: VS. 44,



MIJNE WANDELING.
LE ERDICHT.
■De zon, gedoscht met gouden glans,
Zonk zagtkens aan den westertrans; Haar eed'Ie purp'ren gloed blonk aan den wolken-hemel:
De landman, van geen zorg bewust,
Noch door angstvalligheên ontrust, Ging welvernoegd naar huis, vermoeid door 't ftadgewemel,
En fpoedde zich naar 't blij gezin. Een andar, afgemat door 't vlijtig akkerpleegen,
Tradt reeds ter fchaamle ftulpdeur in; Daar hem de rust verbeidt, bij *t vreedzaam ftil genoegen.



232 M U NE WANDELING.
'l Was toen dat ik het ftad gewoel Ontweek. - om bij het Z3gt gevod
DerJand.aantrekk'Iijkheên naar ziele-rust te ftreeven.
Mijn' ziel, nog zuchtende om haar lot,
Betrachtte toen het heil genot van hun, die ftil op 't land voor afgunst veilig leeven.
Hoe zalig, dacht ik, is uw' ftaat! O ftulp bewooners! die hier 't aardsch geluk moogt fmaaken:
Zeer zeldzaam woont bij u de baat; De zwarte laster huist fchaars onder laage daken.
Gelukkig land, beveiligd oord!
Wat fterv'iing wordt bij u geftoord Door fooode ondankbaarheid, gepleegd van valfche vrinden?
Daar in de ftad de boosheid prijkt,
En blanke deugd het hart ontwijkt; Moest ik dit niet helaas! te treurig ondervinden?
De haat, dat monfter, greep mij aan, En kronkelde om mij heen, gelijk een giftige adder;
Bemorste mijne wandel paên; De bitfe laster fpuuwde op mij zijn helfchen zwadder.
Toen



LEERZANO. 2*3
Toen fprak de drift in mij — houd moed;
Kom, wreek uw eer — de wraak is zoet: i Zoud gij een bloodaard zijn? gij voor de woeden beeven?
Betoon grootmoedigheid en kracht:
Gij hebt uw' haters in uw' magt. i Wel aan 't is meer dan tijd; doe vrij d'onzaalgen fneeven.
Befcberm, verdadig dan uwe eer: Of is die dierb're fchat voor u te min van waarde?
Ga rustig zijn geweld te keer; iüw goede naam is 't best, het edelst pand op de aarde.
Neen! handel met een wijs beleid;
Zei de infpraak der zagtmoedigheid. Hi; was wel eer uw vriend, en deelde in uw genoegen;
Gij hebt met gunst hem ovcrlaên;
Gij hebt veel goeds voor hem gedaan; Bet zal ten eeu'gen tijd zijn' ziel op *t fmert'lijkst wroegen:
Vergeef — vergeef het uwen vrind: Door edelmoedigheid zult gij hem overtuigen.
Heeft hij eertijds u niet bemind, Wil door goedaartigheid zijn hart tot vriendfchap buigen.
q db



234 MIJNE WANDELING
De toorn hernam: wees onbevreesd;
't Is waar, hij is uw' vriend geweest: Dan met te meer gevoel moet dit uw hart doen bloeden.
Gij zucht! — hij juicht om uwe fmart;
Ja! hij verguist uw goeddoend hart. Wil door toegevenheid de vuige laster voeden;
Of heel door wraak uw boezem-pijn: Laat gij hem ongefhaft, gij zult hem ftouter maaken.
Gij zult ten fpot der waereld zijn; En hij, hij zal't genot van zijn' bedoeling fmaaken.
Bij dezen tweeftrijd ging ik voord,
Toen 't nachtfloers dekte 't fomber oord, Waar ik het voog'Ien heir zag in het bosch verfchuilen.'
De doodfche ftilte, en angst en fchrik
Omringden me op dat oogenblik; Daar mijn gehoor niets trof dan 't naar gekras der Uilen.
De donder brulde, en 't bh'xem-vuur Verbleekte 't licht der maan, en and're hemellichten.
'k Dacht toen aan 't jongfte waereld • uur, Wanneer de Richter God de onzalige aard' zal richten.



LEERZANG. I35
Mij dacht, elk' ratelende flag
Verkondigde dien grooten dag; Wanneer zijn' ftem mijn' ziel voor 't hoogst gericht zal daagen,
Daar zijne wraak de vierfchaar fpant;
Toen vreesde ik zijn' geduchte hand, Die op dat oogenblik mij kon van. de aarde vaagen.
Hoe duchtend was mijn naadrend lot? Wijl nog het vuur der wraak mijn bange boezem griefde,
Zoude ik verfchijnen voor een' God, Die ook bij ftorm-geweld een kenmerk toont van liefdel
Dan ziet, ook in den bangften nood,
Blijft zijne goedheid even groot Voor den ondankb'ren mensch. — hij doet den ftorm verdween»
Het ftarrenheir herfpreidt zijn glans
Aan d'opgeklaarden hemel-trans; Terwijl de zilv'ren maan gluurt door de wolk-gordijnen.
Ik las, bij 't fchijnzel van haar licht, Op ijder plekjen gronds, in die verkwikte ftreeken,
Zijn menfchen - min, zijn toeverzicht; Die mij uit iitfde duldt. — en 'k zou mij liefd'loos wreekenl
Q a Hoe



336 MIJNI WANDELING
Hoe was mijn matte ziel gefield,
Toen ik verliet bet eenzaam veld, Om op de legerkoets mijn leden te verkwikken?
Pas lag mijn (lof in flaap gezust,
En fmaakte eene aangenaame rust, Of 'k voelde mijne ziel op 't onverwagtst verfchrikkea:
Mij dacht, een treffend fchitt'rend licht Beftraalde mij alom, waarop ik vreezend (harde:
Toen daalde voor mijn aangezicht Uit eenen wolkentroon een' hemelmaagd op de aarde.
Een golvend hemel-wit gewaad
Bewees mij haar' verheven ftaat. Ik ben de Godsdienst (zegt ze) in 't hemelhof geboren;-.
Betracht gij waare zaligheid,
Ze is u als Christen toebereid : Kom volg mij fterveling; wil naar mijne iiitfpraak hooren;
Verban de wraak uit uw gemoed: Hoe nijd en lasterzucht op u ook zijn gebeeten :
Een Christen fmaakt een eed'ler zoet In 't zelf-bewuste hart — in 't vlekkeloos geweeten.
o<



Ï.ËER2ANC. 23^ O! welk een dierb're troost bevat Het God-gewijde orakel blad Voor 't fchuld'loos lijdend hart! — zie hoe Gods lievelingen Hier zijn veracht — en vaak gehaat; Hoor hen gelasterd en verfmaad. Door haters onderdrukt, Gods liefde en goedheid zingen. Zij worden door geen wraak bezield : I Hoor hen gelaaten, ftil, gerust, zelfs in het midden Der folteringen neergeknield, Voor hunn' vervolgeren God om vergeving bidden.
ï
¥u =
Held Jofef toont u 't heilrijk fpoor: Geen Koninglijke pracht of gloor i Benevelde zijn' ziel voor teed're broeder - liefde; Voor broed'ren, welker bitfe nijd, Wier afgunst, in een vroeg'ren tijd, Zijn' fchuldelooze ziel en jeugdig harte griefde.
- Hoe vorftelijk trad Jacobs zoon i Zijn' broed'ren te gemoet, met liefderijk ontfermen?
Vergeetende geleden hoon, Drukt hij zijn' haateren, als broeders, in zijne armen.
Q 3 Eadt



138 MIJNE WANDELING
Bad de getrouwe hemel - tolk, De groote leidsman van Gods volk, Niet voor dat Israël, daar 't hem vaak dong naar 't leven?
Geen wraakvuur gloeide in Davids borst,
Toen hij den fluimerenden Vorst, Zijn' dwingland fpaardo , dien hij ftoorloos kon doen fneevent
Ëliza» die zijn' vijand fpijst, Toont u het heilrijk pad, om moedig in te treeden:
Daar 't wetboek van genade u wijst Op 't meer doorluchtig fpoor der Chriflelijke zeden.
Zie Stefanus, vol geest en kragt,
Die fchoon door 't Sanhedrin misacht, Ter dood gedoemd, nog fmeekt de ontflaaking hunner zonden.
Al droomt op hun bevel zijn bloed;
't Verdoofde nimmer zijnen gloed, Zijn liefde-gloed ontvonkt, bij 't aantal zijner wonden.
Onwrikbaar ftaat de martelaar, En offert God zijn' ziel, door vuurige gebeden,
Doch biddend voor der moord'ren fchaar, Knielt h.ij ter neêr, en bidt", vergeef hen *t overtreeden;»
Zo



LEERZANG. J39
Zo treedt m' in 't kruisfpoor van Gods Zoon;
Zo ftreeft men naar de glorie-kroon; Om de eeuwige eerlaurier, in *t rijk der rust, te erlangen.
Dus volgt men Jcfus wijzen raad;
"Bemin den geenen, die u haat, ,',1Vil hem, die u vervolgt, als eenen vriend ontvangen".
Gelukkig die op 't voorbeeld Haart -* Van zijn' gekruisten Heer, die toen hij werd gefcholden,
Zagtmoedig zweeg — en ft.il, bedaard, Ja liefderijk het kwaad met goeddoen heeft vergolden.
O! gij die wraak in 't harte teelt, Befchouw des vaders evenbeeld Geklonken aan het kruis; zie hem angstvallig ftrijden: Voor u is hij daar uitgerekt: Voor u met gudzend bloed bevlekt: Hij, die oufchuldig was, wil voor uw' fchulden lijden.'
Wat heeft uw* heilborg niet verricht; Hij, die uit loutre min uw' zieken heeft geneezen.
Die aan de blinden fchonk het licht, Op wiens vermogend woord, uw* dooden zelfs verreezen;
Q 4 Wijk



2.0 M ÏJ N E WANDELING
Wijk wraakzucht, wijk op Golgotha:
Daar fmeekt de Godmensch om genaê, Voor 't moord'ren rot, dat, hoe door wraakzucht aangedreven,
Hem flervend' lastert en befpot.
Hoor zijne jongste beê tot God; ''Wil (zegt hij) Vader! wil hunne euveldaên vergeeven:
Zij zijn onweetend , wat zij doen. Ai! reken 't hun niet toe, om 't roepbloed mijner wonden:
Dit bloed ftroomt zelf ook hun ten zoen: Ik fterf als borg voor hun — voor al der waereld zonden.
Gi'fchapen ftof' keer u tot hem,
Daar zijne liefderijke flem TJ toont zagtmoedigheid, vernedering en liefde:
Doof dan de wraak, die in u woedt,
In 's heilands vrede - aanbrengend bloed: Zijn bloed geneest de fmart, die uwe ziel doorgriefde:
Zijn voorbeeld leert zagtmoedigheid, En dringt u daar toe aan, in zijn' volmaakte bede;
Dus wordt reeds hier uw' troost bereid, En de eeuwige eerekroon in 't zalig rijk van vrede.
Ge-



LÏERZANG. »4I
Gelijk een kooren air op 't veld,
Door bulderende ftormgeweld, Gebogen ligt op de aarde, en 't hoofd niet op kan heffen;
M;ar, door een zonneftraal gebroeid,
Herrijst, en weder vrugtbaar groeit: Zo kon der Godsdienst taal mijn weifflend harte treffen;
De Godsdienst fchetste dus mijn pligt; Waar door mijn matte ziel in vrede-liefde blaakte:
Nog zag mijn oog haar hemel-licht; Toen *k uit de zoete rust op 't aangenaamst ontwaakte.
H: H:
Q 5






XI.
Diatribe de a*n vel EST S. S.
Unicornu Verfionis vernaculas.






/^uemadmodum univerfa historia animalium non uno nomine perobscura est, ita et zoölogia? facra? quam plurima nee minima capita crasils adbuc tenebris occultata et obvoluta latent, imo plus quam Cimmeriis. Par ratio imprimis nobilisfimi animantis, de quo hac vice disputandi animus est, et eo quidem accuratius atque enucleatius, quantum eius fieri potest, quo crebrius et frequentius, in facris et exteris literis , prsefertim poëticis, recurrit. Hinc opera; pretium fua fponte patescit.
Videamus in antecesfum, quid alii pra?ftiterint: vel fic tarnen , ut variorum allucinatione» (i) ficco pede tranfeuntes , potisfimis eruditorum fententiis recenfendis contenti fimus.
Haud paucis monoceros vel unicornu est. Prasëunt Alexandrini. Sed emunclioris naris critici,acerrimi rerum naturalium ruspatores, hoe, quicquid est, veterum figmentum esfe perhibent,et in fabulas rejiciunt. In nulla, nem-
pe,
CO Vide lis Polygl. Bibl. Cric. Comm. Rabbin. &c.



C H6 )
pe, doftrinffi pbyficce parte, ut rcctc monet M. T. Thomafius (i) plus fabularum repentur , quam in historia animalium. Mira certe funt, dummodo vcra , quas Ctefias Cnidius C2), Plinius (3), Philoftorgius (4) > plurimique nugivenduli , memoriae prodiderunt. Ex parte faltem procul omni dubio futilia. Ideoque inanes et incptae, quee hinc petuntur, commentatorurn quorundam allegoria?. Exemplo fit Tirinus. (5) Defendunt tarnen etquafipostliminio revocant profcriptum animal Aldrovandus (6) et Kircherus (7), indequc facrum codicem interpretari fatagunt gravisfimi Thcologi, e quibus unum inftar omnium nominasfe fufficiat Rivctum (8). Utrimque cautelis opus est. Non unius generis Unicornia dari, indubium. Sed monoceros ille, quem pingit antiquitas , hucusque fufpeétus est. Ostcntantur quidem variis in
lo-
(O PhiloC inftium. & tbeor. C. 37. quaifi:. 27. p. 134,
(2) Hist. rer. Indicar. p. 663-
(3) Natur. Hist. L. VIII. C. 21.
(4) Hist. Ecclef. III. 5- 11.
(5) In Pentatcuchum.
(6) Op. T. III. L. I. C. 6. p. 396.
(7) Mundi Subterr. T. II. L. VIII. C. 5.
(8) Op. T. II. Comm. in Pf. XXII p. til.



C 24? )
locis, ut in rede Maria? Trajeétinaj, cornua, fed alii quovis pignore certant, dentes esfe ceti Nergal , feu Narwal. Ceterum, fiquis plura de monocerote in utramque partem difputata legere velit, videat, quse fcripferint G. Voetius (r), T. Bartholinus (2), Linneus (3), Houttuin, alii (4).
Nos gradum ad alia do&orum fcita promoveamus. Aliis, Hieronymo praslucente, rhinoceros placet, Ut Steucho Eugubino, Pinedfe, Ludolpho (5), Shawio (*), Quam eandem opinionem inprimis urfit et ornavit Petrus Camper. Cornua nempe rhinocerotis aeque ac monocerotis contradictionem, ut ajunt, in adjefto involvere vifa funt. Ad quam tollendam ille ad caput rhinocerotis binis cornibus munitum , ad cornuum par, ab ipfo vi-
fum,
(1) Disput. Select. T. I. p. 729.
(2) Disf. de unicornu, a Gaspare- fïlio recufa.
(3) Nat. Hist. der Dieren. I. D. III. Stuk. p 434-
(4) L'EncycIop. H. Kippingi Antiq. Rom. L. IV. in Coroil. de Orac. Bilcami. p. 612. J. G. Herder's Pcrfepolis, pcrftrcnte SSIattet , brifte ©ammlting. p. 305 , 308. & Vadert. Mbiioth. V. D. N. 5. Mengeld, p. 216.
(5) Hist. Aethiop. p. 155. (*) T. II. p. 196.



( 248 )
fum , provocat (i). Viderunt et alii. Sed quid hoe novi ex Africa ?
Aliis allibuit Urus, tauri feri fpecies, bubulo generi affinis, cornuum magnitudine et robore ferox. Hunc in medium produxit A. Bootius (2). Monftrum est horrendum et in-
gens.
CO Algem, Vaderl. Letteroef. IV. D. N. 13. p. 577» L'Efprit des Journaux. Mars 1783- p. 4to' Quoique M. de Buffbn foit d'avis , que les Grecs & les Romains n'ont point connu Ie rhinoceros a doublé corne, M. Camper tacbe de prouver, que c'est l'Opposfum de Plutarque. II entend egalement de ce rhinoceros le vers de Martial, namque gravem gemino cornu fic cxtulit urfum , qui a beaucoup tormenté les interprctes. Et Ie doit entendre egalement de ce même rhinoceros Paufanias , Liv. IX. C. 21. Les cinq rhinoceros, qu'on a montrés en Euiope dtpuis 1513. n'avoicnt qu'une corne, mais la tête, que M. Camper a recue du Cap de Bonne Efperance a precifement deux cornes, telles, que Paufanias les decrit, la plus petite derrière 1'autre, telles qu'on les voit fur quatre medailles de Domitien, a Casfel en petite flatue de bronze, & auffi en mofalque de Preneste. Job XXXIX: 9. doit être entendu de ce rhinoceros, de même Pf. XXII: 22-. II y a un grand nombre de pareilles doublés cornes dans les Cabinets des curieux, la plupart venant de 1'Afrique. Les rhinoceros d'Afie n'ayant qu'une corne d'une fubftance differente.
(a) Animadv. Sacr, L. III. C. 1.



C 249 )
gens. Germanice fonat aurochs, vel urochs (*). Mentionem ojus injicit Caifar, in coramentariis, ubi de fylva Hercynia (1). Pallai illum cumbonafo Aristotelis contendit, quem Bootius tarnen removet.
Huic Bochartus (2) Orygem, Schultenfius (3) bifontem, oppofuit. Animalia diverfisfimi genei-is. Oryx est e genere caprino, bellicofa , acutis, longisque cornibus munita , ferro, aere, faxo, durioribus, queis et urfos, leones, tauros et apros excipere aufit. Frequens est in Aegypto, unde Hebneis innotuerit. Montana ejus regionis hisce feris abundare, testis est luculentus Paulus Lucas (4). — Bocharto adftipulatur Doederlein, fcholiis in Jobum. Renituntur Clericus (5). etStalpart van der Wiel (6), qui posterior orygem capreis unicornibus annumerat, ut et Prosper Alpi-
nus
(•) Buffon XI. D. p. 201. Beikhei N. H. III. D. p. 153. CO De Bello Gall. L. VI. (a) Hieroz. L. III. C. 27.
(3) Comin. in Job XXXIX.
(4) Voyage T. II. L. VI. p. 243.
(j) Annoc. ad Qi^st. parentis Stephani. p. 296, 60 O bi", rar. oiedic. Cent. i.
R



( 250 )
nus (ï). Ipfe 'quoque Bochartus hujusmodi oryges in tabula vario fitu defcripfit (2). Videat, qui velit, monumentum illud Italicum, ab Huëtio fuppeditatum, indeque experimento capto discat, quam proclivi errore ex his bifidis capris unicornibus iblidungulos monocerotes nonnulli effinxerint.
Quod ad bifontem attinet, quem Schultenfius alio nomine bubalum dici posfe putat, is alia tauri feri fpecies est, Dantur enim plures ejus generis. Imo vero feptem, recenfente Bodartiofj}). Bifons autem, utSchultens existimat, Arabum bos fylvestris est c*^^" ab albis nigrisque maculis ab oculo-
rum magnitudine u-^ a nitidisfimo candore ïW*" & dicendus, et a forma,
decore , fronte, collo, reliquis, maximope» re laudandus in fcriptis Arabum. Quibus argumentis adverfus Bochartum pugnet • vxvvy et quicquid una cum eo objecerit Bootio , fuis locis videre est. At fiquidem ea, qua;
vir
(1) Rer. Aegypt. loco post cit. (a) Hieroz. 1. c. p. 055.
(3) Nieuwe Geneesk. Jaarb. V. D. 5. Stuk. N. ag>.



C *5' )
vir fummus e Bellonio et Prospero allegat, non fint manifesta StuSmm in uKhe yme, qua de re posthac judicandi locus ent, parum fab tem juvant; multo minus ea, quaï fcribit Solinus, bifintes collo fetofos esfe (i) ; omnium minime tota belluae facies ct ftruclura, quam harum rerum periti delineant et ad vivum ob oculos fistunt, adeo diiFormem , ut omnia e diametro oppofita fint eleganti feras, quam V. C. indidem illustrare ftuduit. „ De Bifons
zyn (2) in Noord-America te huis. Zij zijn „ de grootile van alle de osfen, en ook de 5, wildften. Zij hebben, aan den hals en de „ borst, zeer lang, ros, bruin hair, en op „ den rug een hanige bult Zy zijn zeer „ grimmig, en moeten met ketenen vastge-
bonden worden, en in bijzondere hokken „ opgeflooten, wanneer men ze naar Europa
brengt. — De naam is afkomflig van het „ woord Wifant , en betekent een woudos.
Aurochs , of Urochs, is van het oude j, Duitsch ur herkomftig, van gelijke beteke„ nis." Concinit Buffon : ,, het Runddier
zonder bult heet in de taal der Germaanen
„ Urochs,
CO Pülyhist. C 20. C2) Berkhei, 1. c.
R 3
■



( *5* )
„ Urochs, en het Rund met een bult wierd „ in dezelfde taal Vifen genaamd. De Ro„ meinen, die noch de eene noch de ande„ re deezer dieren kenden , hebben deeze „ naamen overgenoomen , en er Urus en „ Bifonvan gemaakt. De hals, de fchouders, „ en het onderfte van de keel zijn bedekt „ met zeer lange hairen. De Urus is onze „ gemeene Stier in zijn natuurlijken en wil„ den ftaat. De Bifon verfchilt van den„ zeiven niet dan in toevalligheden. De bult „ en lengte van het hair zijn de eenige kenj, merken" (i).
Vidimus haftenus prjecipua fententiarum divergia, et tanta quidem, ut nihil mirum fit, alios dubios bserere , alios judicium penitus fufpendere, alios omnem indagandas veritatis fpem prorfus abjicere. Urum inter et Bifontem anceps est Cyprianus (2). Scribit enim, nobis est taurus ferus, Bifonsne an Urus, definiri nequit, Clodius, magna, inquit, estt tnanebitque forfan quastio, quale fit animal ("3).
Ha*
(1) Algem, Nat. Hist. XI. D. p. 17L
(2) Hist. Anim. P. J. C. t. p. Ö14. N. 35;
(3) Lexicon Hebr. in voce.



C 253 ")
Harent etiam J. D. Michaëüs (i), J. J. Re;s. ke (2), J. £. Faber (3) aliique. Ille diferte profcsfus est, fe, post tot tantosque ab eruditorum corypheis exantlatos labores, nihil adhuc certi, nihil explorati, compertum esfe, omnia aeque dubia et obfcura manfisfe, ac dudum ante. Proxime tarnen ex ejus arbitrio Sehultenfius confulendus , utpote qui facera omnium optime praïtulerit , et cujus duélu animai, quale demum cumque fuerit, ad genus bovinum, loei Jobei caufa, referendum fit. Ceterum Golius, pi^ vertens dorcademy pollicem premente Jacobo Scheidio , ei immerito vapulat. Faber vero, fub calcem übri , Saadiam laudat, qui ^£==^£==a hoe est, unkornu, verterit, et eo judice re&e quidem, a veteribus , ut conjicit , conflatum e rhinocerote Afiatico (4) unicorni, et
ru-
(1) Vragen. N. 46. p. 142.
(2) Annot. in Job.
(3) Archajoi. p. 63.
Clar. Hamelsveld judicium inter Schultenfium & Bochartum Leflori liberum relinquit. Paled. P. II.
(4; Africanus, enim teste James Parfons, in Nat. Hist. of the Rhinoc. in Phil. Tranfaft. quem citat, bicor.ri» est. Confer qua; fupra.
R 3



( 254 )
rupicapra. Quó etiam Ezechiël (i) et interpres Chaldseus refpexerint (2). Sed ex his aliisque adfperfis (3) conjecluris nihil efficitur. AHoqui fatis conflat, alios quoque bene muitos rhinocerotes unicorniumnomine exaudire (4).
Mirari vero fubit, fingularem eam nominis bubalini confufionem, de qua jam fuo tempore questus est Plinius (5), cujus vestigiis infiftit Solinus, plerumque negligi. Scripferam juvenili aetate, eam ncmini in mentem venisfe. Verum video jam, eandem Buffonium non fugisfe. Dixit reapfe Solinus , funt et uri, quos imperitum vulgus bubalos vocat. Qua eadem opera hocce vocabulum uris, bifontibus , aliisque iftiusmodi (6) in univerfum abjudicasfe, cenfcndus est. Juvabit itaque praecipua veterum loca excitare et excutere, ut probem, quantum ab omni hoe boum Sylvestrium genere veri nominis bubali diftent.
Br.
O) XXVII. 6. (a) Ad h. I.
(3) Llb. cir. p. 406. 407.
(4) Marcui Paulus Venetus. Haitho. Alii in TheC Canifii.
(5) Hist. Nat. L. VIII. C. 15.
(dj Gesner, de quadrup. Op, T. III. L. I. p. 139.



( 255 )
B^aAoi & jSx|3eiXiJi{, fcribitur enim babalus et bubalis, a Graecis et Latinis pasfim junguntur cum ejusmodi feris, inter quas cura tauris feris nequaquam convenit. Herodotus (i) rntrn rat Nc/Wci{ J1* «si wximr *V«v , tt\K «aa« mJ't myotpytt, xce/ StfHUsfa, jcsu ^3wj3otAf/«, Strabo, (2) ubi Mauritaniam defcripfit,
SifKeiênt itcti fixfiaXar , x«i t«» •Hotpn'n'kwtut £«*ar
•xxvTo&onr» i %ufct ht. Simocratus , 'wt! yat — ?r«p — Jtpnas Mofxa, k'ti 0b/3«a<<?i?. Hefychius, /3»j3<tAd5, «tyxaJ/oc. Varinus, i/
@«tAe; i acfotytXoi. DiodorUS SiculllS (g) |ïs*j8«M*r'
soH Tf«e>6A«ipjsf juncTiim ponit in Arabia Fclice. Aefcbyli A«vT«£«/>T«r ^8j2«A<» Ariftophanes Grammaticus, obfervante Gesnero, per damalim explicat. Ex Ariftotele (4), Aeliano (5), aliis, ne nunc plura conferam, nonnihil etiam e Latinis fcriptoribus delibabo. Ammianus Marcellinus (6) haec habet: exuberat /iegyptus pecudibus muhis. Et in aridu quidem vifuntur capreoli et bubali. Plinius, postquam errorem
vulgi
Ci) L. IV. C. 194.
(») Geogr. p. 1138. Ed. Amft.
(3) Biblioth. L. II. p. 134. Ed. Rhodoman.
(4) Hist. Anim. L. III. C. 6. cervi, dama?, bubali.
(5) Hist. Anim. L. X. C. 25. XII. 19. C<5) Rer. Geft. L. XXII.
R 4



C 256 )
vulgi fupra (Mum notaverat et refellerat, fcribere pergic, Africam id genus alere , vituli potius cervique quadam fimilitudim (1). Solinus bubali pcene ccrvina facie in Africa procreantur. Verfio Vulgata denique , interpretes Alexandrinos fequens, cervis et capreolis bubalum addidit (2). Quippe qui, fide duorum codicum et lotidem editionum impresfarum , indice Lamberto Bos (3) , verba Mofis fic
reddunt, «*«p«v, *«/ icfnaU, x«, |3a,3*A«r, x*< rpctythupo» , xa.i rtvyapyer, Klti èfvyx, kui ka^Xo-
v*f<fxhn. Qua Ie&ionis varietas totidem animalium genera percenfet, quot Mofes.
Viden, B L. ex his irrefragabilibus documentis, veteres bubali nomine non indicasfe feros tauros, fcd animalis genus hinc longe diverfisfirnum. Aldrovandus nihüo fecius verum illum ac genuinum veterum bubalum eliminare fiuduit , fugillata eorum auétoritate, integritattque locorum in dubium vocata. At quis crediderit, omnia ea Joca in mendo cubare , ubi nulla probabilis ratio hujus fufpi-
cio-
(1) Hist. Nat, L VIII. C. 15.
O) Deuteron. XIII. 5.
(3) In notis Criticis ad h. I.



C 257 D
cionis, rrec vola nee vestigium corruptelss comparet ?
Verum enim vero, quam vellem , ut nos tanta accuratione et certitudine defcriptas ab antiquis hasce feras haberemus, quantam testimoniorum copiam ab iis accepimus, uno ore probantium id quod erat demonftrandum, bu. balin fcilicet veri nominis, et cum linguse aequis florerent legibus ita di&am, cervi, dorcadis , asfimiliumque inftar habere , a tauris feris probe distinguendam, et vulgari errore non amplius cum iis confundendam (i). Quam vellem infuper, ut ferioris a?vi zoologi, inprimis ii, qui rerum naturalium ftudio infigne hac aetate celebritatis nomen confecuti funt , exoptatam conjunétis viribus tulisfent opem! vel dicam potius, ut mihi non tam curta lectionis et do&rina; esfet fuppellex, fed ut tantum ex utrorumque thefauris , quantum abftrufae materiae illuftrandae fufficiat , abunde petere posfem! Nam ea mihi dudum fedit fententia , nos in examine , quod inftituimus, rite et feliciter abfolvendo ac perficiendo ,
quam
(i) Nos itaque diflinctionis ergo genuinum bubalum dicemus bubalio, oppofite ad fpurios illos.
R 5



( 258 )
quam plurimum inde hicraturos. Sed valde difpar harum rerum ratio , nee omni exceptione major. Veteres imprimis fpem maxime fallunt. Plerique etiam recentiores valde disfident. Ne tarnen omni au&oritate et auxilio deftitutusvidear,age,videamus nonnulla fpecimina,qua? documento esfe posfint qualicum» que, cujus indolis ct quibusnam naturse dotibus piasdita fit illa bubalis, quam tot tantique testes commemorant, et ad dorcades, capras, damas , pygargos, cervos , fimilesque referunt, ut fupra vifum. Hasc enim generalior defcriptio quum nimis laxa et dtibia fit, fpecialius quidpiam tentare fas est. Flinium atque Solinum luis jam fupra locis audivimus. Aristoteles ^»/3ctA«j mi Scpitoittots iis cornutis accenfet, quibus a^nat aripoxtK i nipatrmy «|e^;»> , ita tarnen, ut addiderit, vpttim /utv yap dvSiyt/Mm roi! xifxiriy d[A\irttT*i t r* it Stipiufti xai [xct%t[*« MTfOftvytSti (i).
Praeprimis notari meretur Oppianus,(2) qui bubalinas laudes omnium copiofisfime cecinisfe videtur.
ft.
(1) De part. ar.iui. L. Ifl. C. 2.
(2) Cyneget. L. II. v. 300.



( 259 )
Bsi/3*A»S ivu %i\tl fttiar itpm ivpvxtptitêf} fittvt ivpvx.ipaK>i xrap icpxu f*'.'/ mpnm, ifipt.ci<7t> iyMtii, fpxres xta*% <P*<fy*i ihr&ai lui xepctav hfjat ftêï turo xtpenu mpvcCTit i*p$pttii sr^«Tf»fi{» ii-^ü uvSti Trari m\ptpssv Mtvuri icct&iyvcifïrTtiirtt ix.0xa.lt
■ï,$u,?i:cif r' tw»i <piMot Tl l*T!Ul-l (liXtiZfn.
Bubalus rurfum est minor corpore eurycerote, Minor quidem eurycerote, at caprea multo piaefiantior. Oculis fplendidus, amaoilis colore, laeius alpeóiu. Et cornuum quidem recte e capite prognati func Rami protenfi. In fummo autem rurfum ad tergum Retrorfum vergunt flexuolis cuspidibus. Pjascipue autem hoe genus fuam domum diligit, Confuetaque cubilia, amicumque in fylvis te&um. Si vero ipfum tortis ligatum funibus Venatores abducant in peregrina loca, Proculque in pascuis liberum iterum emittant: Facile ad dulce domicilium revertitur, ubi habitavit; Neque fustinet tanquam hospes aliquis in exteris Iociï oberrare.
Non igitur folis cara est pa'.ria hominibus, Sed etiam rapidarum deilderium quoddam inflillatuia est animis ferarum.
Ad eximium hunc pcëtae locum, quem me* cum communicavit Petrus Wesfelingius, V. C. Prasceptor femper colendus, infpici velim
RiC



( ióo >
Rittershufium, praeter eos, quos ibi alibique citatos vidi , Servium puta, Xenophortem , Senecam , Macrobium , Budaeum, Natalem Comitem, Odoardum Florentinum. Sed quos omnes evolvere mihi non licuit.
Jafturam hanc, nimiamque veterum plerorumque in delineanda fua bubali negligentiam utcunque refarciant alii. Primas teneat Belloflius, qui bubalum fuum Afncanum, in quo bubalin iilam veterum reperisfe fibi vifus est, hunc in modum defcripfit (i): „ est corporis „ mole inferior, fed plenior et major capreo„ lo, membris omnibus tam feite compaclis, „ ut jucundisfimum fui afpeftum prsbeat , „ capite bubulo, at cornibus ad lunee cres„ centis inftar arcuatis, quibus non admodura „ defendere fe posilt,eo quod mucrones ver„ fus fe invicem fpeftent."
Adhajc non omittenda est notabilis Aldro. vandi relat?o(2). „ Horatius Fontana, cogna„ tus meus,qui non femel Africaeoras, fed et „ aliarum regionum, Turcas fubjeftarum, per-
„ lu.
(i) Obf. L. TT. C. 50. (») L. C. p. 36J.



C *tt )
luftravit, longe ab hoe Belonii bubalo di„ verfam mihi iconem, ad vivum, ut affir„ mabat, Benevento transmifit, capite et „ collo procerioribus et exilioribus, cornibus j> retro reflexis, et ut in rupicapra incurvis, j, facie cervina, aut capreolum potius, quam „ bovem referente. Quare quibusdam capreo», lus Africanus audierit."
Scaliger infuper fequentia tradit. „Bubalin, „ cujus inftrumenta pugnse, cornua, tantum ,, ab Aristotele defcripta funt, (atqui nos ex s, Oppiano fimile quid didicimus) Piinius ait, „ esfe vitulo fimiliorem cervove. Quid igi„ tur ea fit? Gazella? Non fane. Quod ex „ historiis Africanis libenter impertitum cu„ rabimus. Africanorum boum parvitas tanta -, est, ut nostratium vitulorum bimulorum ,, vix sequent magnitudinem. Sed itaet multo
agilior et expeditior. Ejusmodi fertur esfe „ celeritate, ut omnes feras curfu ante ver,, tat. Corium ejus impenetrabile. Sclopi ta„ men globulo pervium. Pilus albet."
Utraque Belonii & Fontana? defcriptio, tabellis expresfa, citatis locis conipicitur.



C 2ÓZ )
Huc quoque conferendus est Prosper Alpjnus, qui etiam nonnulla notatu digna literis confignavit, in defcriptione Aegypti (i). Agmen claudant et meliora doceant (2) fummae auftoritatis duumviri de Buffon & D'Au. benton, quorum, at quantorum virorum , judicio quisnostrum non ultro asfurgit? „ De „ Bubalus der Ouden is niet de Buffel, noch ,, het kleine runddier van Belon, maar het „ dier, het welk de Heeren van de Academie „ befchreevtn hebben onder den naam van „ Barbarijfche Koe. Alle de kenmerken vin„ den zich volmaakt vereenigd in dat, waar„ van Horatius Fontana de aftekening zond. „ Het rund van BJon is de Zebu, maar heeft „ geen der merktekens van den Bubalus. Hij „ verfchilt er byna zo veel van als het rund„ dier van eene Gazelle. Dus is Belon de „ eenigfte van alle de natuurbefchrijvers, die „ zyn klein runddier voor den Bubalus der „ Ouden genomen heeft. Het is alleen eene „ verfcheidenheid in de foort van runderen. „ Prosper Alpinus , die ook een aanduiding „ en afbeelding van dit dier gegeven heeft,
„ koomt
(1) L. IV. C. 8 p. 228. & C. p. p. 288.
C*) L. C. XL ü. p. 178-180. Figuras V. p.202.21c.



C i*3 )
9, koomt in zijne befchrijving met ons en Be„ Ion overeen. Het eenigst verfchil is in de kleuren van het hair en de hoornen. De Zebu van Belon was vaalrood onder den buik en bruin op den rug met zwarte hoor. „ nen. Die van Prosper was ros, met kleine „ vlakken, met hoorns van de gewöone kleur. „ De aftekeningen van beiden zyn hierin gebrekkig, dat de kwab of bult op de fchou,, ders niet genoeg getekend is, waarvan het „ tegendeel plaats heeft in de tekening van „ Edwards."
Et hasc quidem haflenus. Plura non addam. Minime vero eorum testimonia conftipabo , quae plane dubia funt utrum verum ac genuinum illud Bubalorum genus an falfo fic dieturn ob oculos habuerint. Neque etiam pluribus anquirere libet nee vacat, quae, praster, Bellonium et Profperum e Scaligero in medium attulimus. Confonant in nonnullis, disfonant in aliis. Cave tarnen putes, omnem hanc opinionum de reperta veterum Bubali (diverfitate e foli natalis, vel ejusdem generis diiferentia fpecifica derivari posfe. Est quidem magna ejusdem generis animalium diftinctio , et in quotuplices fimilitudines capras
trans.



( 264 )
transfigurentur, totidem verbis tescatur Pii. mus. Magna etiam bovini generis, cornuum, aliarumque partium discrepantia. Et fic in ceteris. Sed Bubalum illum veterum et Belonianum ac Prosperi non unius ejusdemque generis esfe, modo ante ad oculum demonftratura vidimus in opere quantivis precii comitis de Buffon.
^ PJurimi vero nostra interest Bubali Buffoniam notitia, five jam ille verns veterum Bubalus lit, ut illi vidctur, nee ne. Videamus itaque quid rei fit. Allamand, qui, qua? Buffoniano operi deficiunt, e fuo penu fupplet, hanc nobis fiftit ideam. (i) „ De Bubalus is een „ van de dieren, waarvan het ras door ge„ heel Africa verfpreid is. Hij is de waare M Bubalus der oude Grieken en Romeinen. „ Hij wordt door de Hottentotten Caama, en „ door de Kaifers Licama geheeten. ~ Ik „ zou geloven, dat Kolbe van dit dier ge„ fprooken heeft onder den naam van het „ Africaanfche Hert. Dit is inderdaad de „ naam, dien men hetzelve aan de Kaap geeft. „ Zijne lengte is 6 voeten, 4 duimen, 6 lij-
» nen.
(1) XVI. D. p. 10,



( *°5 )
„ nen. Zijne hoogte haait 4 voeten. De om„ trek van zijn lighaam is 4 voeten. De kleur „ donker op den rug, aan de zijden helder, „ de buik wit, gelijk ook het kruis. — De
„ kop is vrij lang De oogen ftaan zeer
„ hoog, zijn groot en levendig, zwart, naar „ den blaauwen trekkende. De hoornen bijna „ regt tot de hoogte van 6 duimen. — De „ /nelheid overtreft alle andere dieren zo 3» ver, dat een Paard bem niet zou agterhaaj> len. (1) Pallas heeft ook eene goede be„ fchrijving van den Bubalus gegeeven." Addi. mus et aüud fupplementum, his verbis. „Wij „ geeven bier op Plaat XV de afbeelding van „ den Bubalus, die in ons Werk ontbrak. De „ Heer Pallas zegt, dit dier levende gezien „ te hebben. Het is zagt, maar van eene j, minder bevallige geftalte, en van een fter„ ker maakzel dan de andere groote Gazel„ les. Hij heeft zelfs door de zwaarte van „ den kop, de lengte van den ftaart, en het „ maakzel des lighaams, eene vrij groote ge„ lijkheid met onze Veerfen. — Het overige „ van de befebrijving van den Heer Pallas ,, komt met de mijne overeen , en met die
,, van
(1) XVI. D. p. 81.
S



( 266 )
„ van de Heeren van de Academie der We„ tenfchappen, welke dit dier gegeeven heb„ ben onder den naam van Barbarijfche Koe. „ Ik zal alleen aanmerken, dat dit dier van „ alle de Gazelles genoeg verfchilt, om het te
moogen befchouwen als eene bijzondere j, foort uitmaakende tusfchen de Runderen
en de Herten, terwijl de Gazelles de feba. ,, duwing maaken tusfchen de Geiten en de „ Herten. De Heer Forfter vermoedt, dat „ de Bubalus endeKoba het zelfde dier zijn, „ of, dat zij ten minftc tot twee zeer nabij „ grenzende fooi ten behooren. Hij zegt ook, „ dat de groote bruine Koe, of het Hert van
de Kaap, hetzelfde dier zij. De jaagers zeg„ gen, voegt hij 'er bij, dat de Bubalus vier
voeten hoog, en in alles van grootte is als „ het Europisch Hert, maar tevens zo be,, vallig niet is vm geftalte. Hethair is bruinj, rood, glad en gegolfd. Buik en voeten zijn „ bleeker van kleur. — De figuur van de „ hoornen is volftrekt gelijk aan die, welke „ de Heer Buffon heeft laaten graveeren, en „ in het twaalfde Deel van zijne Natuurlijke ,, Historie geplaatst heefc." Sequitur mox nova lacinia. Dolendus enim bic loei magnifici opens prjeposterus ordo. „ Na dit artikel over
3j den



C *6? )
„ den Bubalus gefchreeven te hebben, heb ik 5, van den Heer Allamand deszelfs waarnee. „ mingen ontfangen, die, hetgeen ik gezegd „ heb, bevestigen. £n dewijl hij bij zijne „ waarneemingen eene afbeelding, naar het „ leevende dier getekend , gevoegd heeft, ,, heb ik dezelve overgenoomen, als oordee,, lende dezelve beter dan de voorgaande." Alibi rurfus fequentia, qua? fingulari attentione perpendi meren tur. „ De Bubalus ge. „ lijkt in eenige vrij duidelijke betrekkingen „ naar het Hert, naar de Gazelles, en naar de „ Runderen. Naar bet Hert in de grootte en „ geftalte des ligbaams, en inzonderheid in „ het maakzel der beenen , maar het heeft „ blijvende hoornen, en die ten naasten bij „ gemaakt zijn gelijk die der groote Gazelles, „ waarnaar het in die kenmerk en in de na„ cuurlijkegebi-uiken zweemt. Het heeft ech. „ ter een veel langer kop dan de Gazelles en „ het Hert. Eindelijk het gelijkt naar de „ Runderen door de lengte van den bek, en „ door de fchikking van de beenderen de* „ hoofds, waarin, gelijk als in de Runderen, „ het bekkeneel niet agter 'c voorhoofdsbeen „ overfteckt. Het zijn deze verfchillende be« „ trekkingen van maakzel , gevoegd bij de S 2 „ ver<(



( 268 )
„ vergetelheid van zijn ouden naam, die in „ deze larere tijden aan den Bubalus de zaam,, gefielde benaamingen hebben doen geeven „ van Bufelaphus, Hertftier , Bucula cervi,, na, Koehinde, Barbarijfche Koe, enz. De
naam van Bubalus zelf koomt van Bubulis, „ en is bij gevolg genoomen uit de gelijkheid, „ welke dit dier in fommige opzigten met de
Runderen heeft. De Bubalus heeft een ,, fmallen en gerekten kop , de oogen zeer 5, hoog geplaatst, het voorhoofd korten fmal,
de hoornen blijvende, zwart, dik, met
ringen omvangen, die ook zeer groot zijn, „ zij neemen hunnen aanvang zeer digt bij „ malkander,maar verwijderen zich veel aan
hun einde, zij zijn agterwaards gekromd „ en gedraaid gelijk een fchroef.— Hij heeft „ de fchouders verheven , zo dat zij een „ foort van bult op den fchoft maaken. De „ ftaart is omtrent een voet lang, en aan zijn „ einde met een kwast grof hair voorzien; 3, de ooren zijn gelijk die van de Antilope. „ Kolbe heeft aan dit dier den naam van 9, Eland gegeeven, fchoon het denzelven niet „ dan in een oppervlakkig kenmerk gelijkt. „ Het hair van den Bubalus is gelijk dat van „ den Eland, dunner aan den wortel, dan
„ in



„ in 't midden en aan 't einde. Dit is aan „ deeze tweedieren bijzonder, want bij bijna „ alle viervoetige dieren is het hair aan den „ wortel dikker dan in 't midden en aan de „ punt. Het hair van den Bubalus is ten naas„ ten bij van dezelfde kleur als dat van den „ Eland,fchoon veel korter, minder gevuld, „ en zagter. Dit zijn de eenigfte gelijkheden „ van den Bubalus met den Eland. In al het „ overige verfchillen deeze dieren volftrekt „ van malkandercn. De Eland heeft een bree. „ der en zwaarer gcfiel van hoornen , die „ 's jaarlijks afvallen, dcBubalus daarentegen „ heeft hoorns, die niet afvallen, geduuren„ de het geheele leven groeijen, en in fat„ zoen en weefzel gelijk zijn aan die der Ga„ zelles. Hij gelijkt daar ook naar in de ge„ Halte deslighaams, in de ligtheid van den kop, de verlenging van den hals, de plaat„ zing der oogen, der ooren, en hoornen, „ en in het maakzel en de lengte van den „ ftaart. Men ziet uit de befchrijving van de „ Heeren van de Academie, dat dit dier noch „ Gazelle , noch Bok , noch Koe , noch „ Eland, noch Hert is, maar eene bijzondsre „ foort uitmaakt, van alle andere foorten ver„ fchillende. 't Is het zelfde als de Bufelas 3 ii phus



( *?o )
phus van Cajus. L>e Bubalus is vrij gemeen „ in Barbarije en in alle de noordelijke dce„ len van Afrika. Hij is ten naasten bij van „ dezelfde geaartheid als de Antilope*, heeft „ even als deeze kort zwart hair, en zijn „ vleesch is goed om te ceten" (i). Quée quidem omnia quando attento animo volvimus et revolvimus , nulli dubitamus , hanc amplcfti fententiam , Hcbrxcorum et Cl Arabumque tfs hanc esfe, quam vidimus , Bubaün. Quadraht enim pleraque omnes proprietatcs. Videanuis: Bilcamus, vatcs Mefopotamcnus, copias Hebrajörum, ducc Mofe, Acgyptum cgresfas, asferta fibi libertate, iterum iterumque bis verbis deprgédicat, alacrilas Mms gehtis esl tanquam Qjn. Vocabu'um enim Hebraicum, quod vulgo yf. res vertitur, fic commode cxplica-i, dccuimus alibi {2). Mofes in carmine (3) cornua ad in. ftar comuum CD NI iisdem attribüit. Me. lias, in precibus ad Deum fufis (4) clamat , cripe meecormbus Q'ÜK"). Pfalmus vigcfimus nonus
. Deum
(O XII. D. p. 199-
(2) Numer. XXIII: 22. XXIV: 8. et Gomment. inferfc Symb. Haganis Cl. Barkey, Cl. I, Fase. 2. p. 278.
(3) Dteut. XXXIII: 17.
(4) Pf. XXII: 22.



C K* )
Deum laudat, qui Libanum et Sirium falirè jabeat tanquam QN1 (O- Alibi quisquam pius fupremum numen laato animo alloquitur , exaltabis cornu mtum ut Q.sT (*_). Jefaja, ftragem inter Edumeos edendam vaticirans, inter alia canit, et descendent ZZ^D^I, Ut mjftentur nempe (2). Apud Jobum denique legimus (3),
Num tibi ferviet ?
Num pernvttabit in aren tua?
An tu QH fune fu^ alligabis vomeri ? Num offringet valles post te? Num confiles ei, qitia muitóe vires ejus? Eique mandabis laborem tuum?
Interprete Schultenfio , a quo tarnen non nihil disfentic ReLkius Locus est apprime notandus. Habct nonnulla fibi priva. Quemadmodum Hebraicum est , ita Q'1
dialeclum fapit Arabicam, qua Jobus , origine Arabs, cum maxime utebatur. Deinde pingitur animal , omne rurale opus, quod bubus peragebant antiqui, aliaque jumentorum officia, refpuens.
Quod-
(1) Pf. XXIX: 6. (*) XCII: 11.
(2) XXXIV: 7.
(3) XXXIX: 9-13.
S 4



C 272 )
Quodfi^am ea, qua; fupra de Bubali nostra diximus , cum omnibus bis locis comparare velis , ulrro videbis, omnia optime quadratura esfe. Vidimus enim alacritatem, celeritatemque ejus incomparabilem , cornua validisfima , pugnte inftrumenta, feritatem indo, mi tam.
Scdais, quomodo Bubalis ista admitti posfet, dum non ea fit ejus in pugnando vehememia, non is cornuum terror (1), qualis plus fimplici vice in ficris literis adfpicitur? Vcrum testis est idem Buffonius, dari quoqueBubales, quae, prae aliis fui generis,cornibus dimicare ament, atque ad pugnam parata; fint (2), ad inftar antilopes, quae ferocior et robustior (3). Cornua Condomae , majoris Bubalidis , ut ipfi primum videbantur, terri. fica funt. Anne et arma pugna?, prouti in adjeélis tabellis elaborata funt, alia aliis grandiora et altiora, fic fatis valida, ut emblematis vices fustineant?
Nee
O) Ut ex Aristotele & Oppiano, Buffonioque ipfo affirmante, audivimus.
(2) Xir. p. 202. 203. Relege quoque qua; fupra ex Arist. & Opp. adduéta funt.
(3) XII. p. 159. 18?. Cornibusque anima maximis. XVI. p. 94.



C 2?3 )
Nee est quod objicias, locum /obeum aliaque anirnal requirere , quod nonnihil habet bovini generis. Vidimus enim, Bubalin partim quidem cer'vi, partim vero bovis, vel vituli formam referre, quapropter Academia Parifienfis nomen vacca;, Cajus bufelaphi, vel buculte cervina; nomen ei impofucrit (*). Neque id mirum.videri debet. Ecquisenim nescit, complura animalia, ut Diodori Siculi verbis utar, esfe fipoptpa, fj). Alterutra quoque facies et forma, qua Bubalis in piéturis Buifonianis confpicitur , fic comparata est, ut bovini quidpiam pra? fe ferat. Solvitur hinc itaque dubium , quod e loco Jobeo aliisque neóf.i posfet (2).
Alterum argumentum pro nostra fententia petimus ex attenta contemplatione Arabici procul dubio unuj idemque est ac Hebrceorum QST et O'"!. Quam vis autem in fcriptis Arabicis nihil fit frequentius, ita quidem, ut princeps quidam, harum ferarura ve-
na-
(*) Simüe quid IV & V fpeciei Gazellarum accidit. BufF XII. D.
(1) Loco antea citato.
(2) Vide fis iconem et judica.
S 5



(*74 )
natione celebris, nomine Katüorrimi tfjïï <J^> inclaruerit, quafi tu dicas den rim-dooder ; quam vis etiam Arabes in dciineandis hujus ferae charaéteribus minorem adbuc opcm prEellent, quam Greci et Latini in defcribenda fua Bubali: conftat tarnen , illos fuum rim cum aliis animalibus parili modo conjungere , ut horum Bubales, dorcades, etreliqua, in una fede morantur (i). Et ficut Bubalin aliquatenus bovino generi limilem e,-fe vidimus, ita et Arabum rim Bubus Sylvestribus, (bcfcker el wabs) ut fatis notum, annumeratur. t^iiv Ut utrimque bene quadrant, ita et apta nata funt, ad hiatum illum , qui alias inter Hebrscum DN1, Jobcum C3'"l et Arabum fJ/>, hujusque ufum ctafpcótum diverfi fimum , quo hinc bos Sylvestris, illinc Gazelia dicitur, ct haftenus emblema puclla; vel amafias fubminiftrat, primo obtutu gliscere videtur, rite et legitime componendum et explanandum. Quum enim partim Gazellis , cervis, fimilibusque , partim bubus , vaccis, vitulis , asfimilis fit bubalidum forma et figura , itaque facillime faótum est, ut Orientales aeque atqueEuropei, et iili his adhuc multo facilius, eas modo huc
modo
(i) Scoliastei Amralkeifii ad veifum Moallakat 33.



( 275 )
modo flhie rêtülèrmt. Laüdantur porro cornua hascis firaiüa. Et Ebn Tophail cornua (i) Bekkcr cl wahscornmemorat, validis cannis et baculis arboris alzan affixa, üt inïbar hasrarum esfent. Laüdantur et oculi, aliaque. Qu bus omnibus quam apte congrun fit defcriptiu bubalidis Buffoniance, per fe palet (2}.
Tcrtium argumentum ex itinerariis defumw mus. Thomas Shawius, tametfi fine damno caufa^prtetermitti posfet, tarnen primum occupet locum. „Onder de viervoetige dieren, 5, die uit hunnen aart niet tam of geene huis» „ dieren zijn, mogen wij de groote menigte
van dat hoornvee Hellen , dat Bekkcr el „ wahs genoemd word. Deze hebben ronder „ lijf, platter hoofd, en de hoorns meer toe„ geboogen , dan de tamme runderen. Men ,, kan ze voor den Bubalus der Ouden nee„ men, of den bos Africanus van Belonius, „ hoewel het dier, dat bij hem befchreeven „ word, weinig grooter is dan een Reebok, „ daar dat, waarvan ik fpreek, bijna dczclf-
3) de
(1) p. 70.
(2) V. loca e Diwan Hudcil. a Schuit, allegata, non pro bifonte, fed pro bubali militantftu



C 276 ï
„ de gedaante en dezelfde kleur heeft als het „ Hert. De naam van Beklcer el wahs wordt „ ook aan eene foort van Damhert gegeeven, „ wiens hoornen juist de gedaante van die „ van ons Hert hebben, maar de grootte is „ alleen tusfchen het Damhert en de Rhee. „ Die, welke ik gezien heb, waren in 't ge. „ bergte bij Sgigata gevangen, en fcheenen „ mij even zagt en handelbaar te zijn als het „ Bekker el wahs" (1). Liquet hinc, quam late pateat ufus phrafeologiee Arabicae Bekker el wahs c,^=»^J) J**, quam Schultenfius bifonti fuo , ut vidimus , applicuit. (2) Sed eandem, quam Shawii verba fignificant, fenfus amplitudinem e Damiiio Arabe probare posfem. Ceterum bis peccat Shawius, ut quisque, memor eorum, qua; nos Buffonius fupra docuit, me non monente, intelliget. Inferta quoque parenthefis (of Buffel) gravis error est, in his nimirum verbis obvia, „ verder „ word de Dorcas gemeenlijk te gelijk ge„ noemd met den Bubalus bij de Schrijvers H der Natuurlijke Historie" (3). Quis enim
bu-
CO T. L p. 255:.
(2) Arobiguitas laxi tituli fraudi fufsfe videtur.
(3) T. II. p. ijg.



C «77 )
bufalos istos (i) cum dorcade fociet ? Reliqua, qure adjicit, nos non morabuntur, utpote partim indigesta, partim plus infervientia defcribendis bubus Sylvestribus , quam illuftranda; veras bubali. Obiter notemus, Amplisfimum Meinardum Tydeman baud pauca multifaria eruditione refertisfima ad eum Shawii locum annotasfe, ad historiam literariara rhinocerotis et unicornu pertinentia.
Sed quid tandem novi ex Arabia retulit Niebuhr , vel erudita focietas Danica , quee regiis fumtibus, ad literarum Orientaliirm ftudia promovenda, in Arabiam profecia fuit? Ferparum fane. Sed tarnen plura, fi maj-us rei momentum fpectes , quam Shawius. «uil „ (txt ^ei$a ©boetten, ©iefeé fagte man ju %alé. „ SJ?<m btnutttc abet jiitjletcb , bnf man sdbnp nid)e „ in bcr gegcnb biefer igtabt finbet" (2). £n refponfum expe&atisfimum ad qua?stionem, qua; in mandatis data erat, quis demum fit DST & r>J^? breviusculum , fateor , defectivum, et fpe fuscepta minus , fed flocci tarnen non pendendum, utpote ex ipfo Oriente reporta-
tum9
(1) Sit venia verbo infims Lntinitatis.
(2) 8Sefd;r, von %rtbi«. 23crberid;c p, 38.



( 2?S )
turn, nobisque Jonge favorabi'iori fuiTragio, quam aliis.
Me mini me animadvertere > ut et hoe addam , Judceos quosdam ad eundem modura vertere & «ynro , vocabuiis eodem redeuntibus. Coincidit Arabum JJ^s , Gazella, commune nomen Sylvestrium caprarum et cervorum , inprimis eorum , qui magnis nigrisque ocuüs excellunt. Hinc nihil poëtïs 6'orutn familiarius hoe emblemate , quo fuas amafias ornent, ut ab alio celebri viro, qui (i) Shawium doclisfimis annotationibus locupletavit, obfervatum est, adduftis etiam quibusdam locis. Quibus unum addo Buffonium , qui tredecim,fi benememini,Gazellarum fpecies recenfet et expingit. Atque in bis et ejusmodi, qua; bubaün quodammodo rtferre videntur. (2) Lmo vero bubalcs et Gazellaa prte fimilitudine promiscue fumtas esfe , fcribit bis verbis. (3) De Bubalus, de Condoma, de Guib, de Geit van Grimme, enz. — wel-
ke
(1) I. D. p. 257. En ni me omnia fallunt Cl. Ravius, Doftor meüs phirimum veneranduj.
(2) XV. & XVI. D. & Linnè P. I. T. III. p. 190t confer qua: fupra adduxi.
(3) XII. P. i56.



ke dieren men ook heeft aangezien voor Gazelles. — Tribuit et illis indolera antilopes, inter Gazellas haud minima;.
Nostra tandrm fententia medium quodammodo tenet, a quo reliqua; omnes nimium quantum delirant. Bubalis nostra utriusque generis requifitas proprietates in fe una pariter involvit, quas in unicornu, fi forfan in rerum natura existeret, in rhinocerote, uro, bifonte , oryge , fiustra quccfiveris. Oryx enim nihil habet forma; bovinte: bifons et urus nihil Gazellse , cervi, fimiliumque: rhinoceros, et monoceros, fiquis fit, ab utrisque toto diftant coelo. Favet denique nobis patria , qua; vel negatur reliquis in folidum, vel valde dubia est. Afiam bubali, tanquam natale folum, asfertam vidimus. Quamvis autem eandem et incpluerint htec vel illa, pro quibus alii pugnant, animalia, hactenus pares fumtis: fed omnibus, ad qua; provocavimus, argumentis , in fubfidium adhibitis, calculisque bene fubduclis , vincit omnino bubalis. Siqua; porro fuperfint dubia , ea fortè folvi posfent, fiquidem bubalidura historia uberidre luce donata, et differentia; fpecifica; propius definita; fuisfent. Quocirca ampliandum. Jam
vero



( a8o )
vero acquiescendum iis, qua; vir illustrfc, cujus toties totiesquc honorifice meminimus, in orbem eruditum immific, et quae nos, pro virili nostra parte, in ufura nostrum et publicum convertimus. Adjicio , ut dciinam, fequentia: er zijn onder de Bubales, even als onder de Gazelles, de Antilopes, enz. verfcheidenheden in de grootte des Jighaams, en in de figuur der hoornen: maar die verfcheidenheden koomen ons niet aanmerkelijk genoeg voor, om er onderfcheidene en afgezonderde fooiten van te maaken (i).
(i) N. H. XII. P. J02. & P. 225, & feq. en zi£ A daar Plaat xxxtx. xj..
VER-



XI.
VERHANDELING
over den DM of D"l (Rem, of Rmi)
of den
EENHOORN
in de HEILIGE SCHRIFT.
volgens de overzetting in onze moedertaal.
{Zijnde eene vertaling van de voorgaande Virhandeling.)






Gelijkerwijs de natuurlijke historie des ganfchen Dierenrijks in verfcheidene" opzichten zeer duister is, alzoo zijn ook zeer veele, en geene geringe ftukken der gewijde Dieren.kunde met dikke duisterheden bekleed, en bedekt, ja meer, dan in de fpelonken derCimmeren verhooien. Op gelijke wij. ze is het ook gefield met het zeer Vermaarde Dier, over het welk wij thans voorneemens zijn te handelen, en wel dies te nauwkeuriger, en uitvoeriger, voor zoo verre het door ons kan gefchieden, hoe veel te meermaalen het zelve zoo in de heilige als ongewijde Schriften , vooral in die der Dichteren,ons voorkoomt: waar uit onze taak van zelfs blijkt der moeite waardig te zijn.
Laat ons vooraf zien, wat anderen hier van aangeteekend hebben; echter Zoo, dat wij, de gisfingen van verfcheidene overilaande , ons met de voornaamfte gevoelens der Geleerden op te noemen zullen te vreeden houden.
Bij niet weinigen word het dier gehouden Voor den Eenhoorn, op het voetfpoor der Alexandrijnfche Overzetters.
T a Maar



( 284 )
Maar de meer ervaarene Taalkenners, de nauwkeurigfte onderzoekers der natuur, beweercn dit, wat het ook zijn mooge, een louter verdichtfel, en uitvinding te zijn.
In geen gedeelte der Natuurkunde worden trouwens meer verdichtfelen gevonden , dan in de Historie der Dieren, gelijk M. T. Thomafius te recht aanmerkt.
Het zijn voorwaar wonderen, zoo ze maar waar zijn, die Ctefias Cuidius, Plinius , Philoftargius , en zeer veele Wonderfchrijvers ons daar van verhaalen, ten minfte gedeeltelijk, zonder twijffel , beuzelingen, en daarom zijn de leenfpreuken, welke zommigen daar uit haaien, ij del en dwaas , gelijk bij voorbeeld die van Tirinus.
Nogthans verdeedigen Aldrovandus en Kircherus, en verleevendigen het bijna vergee. ten Dier, en zeer deftige Godgeleerden willen de Heilige Schrift daar uit verklaaren , van welken het alleenlijk eenen genoemd te hebben genoeg zal zijn, namelijk Rivet.
Men moet intusfehen van beide zijden omzïgtig zijn.
Dat



C 285 )
Dat er Dieren van vcrfcheiden foort met een hoorn voorzien gevonden worden, is geenzins twijffelacbtig:
Maar dat er zulke Eenhoornen, als ons de Oudheid afmaalt, gevonden worden, is tot nog toe verdacht.
Er worden wel op verfcheidene plaatfen, zoo ook in de Marie-Kerk te Utrecht, hoornen van dien naam vertoont , doch andere beweeren op het fterkfte , dat dezelve van den Nergal, of Narwal zijn.
Voor 't overige, zoo iemand meer van den Eenhoorn voor en tegen begeert te leezen , die zie het geen G. Voetius, T. Bartholinus, Linneus, Houttuin, J. G. Herder, de Vaderlandfche Bibliotheek, en anderen gefchreeven hebben.
Laat ons nu overgaan tot de kundigheden van andere Geleerde Mannen.
Zommigen , waar onder Hieronijmus de eerfte is, gevalt meer de Neushoorn, gelijk mede aan Steuchus, Eugubinus , Pineda, en Ludolphus, welker gedaehten bijzonder aangedrongen en vermeerderd heeft Petrus Camper, namelijk, dat hun de hoornen van den T 3 Neus-



( 285 )
Neushoorn, als ook van den Eenhoorn eene tegenftrijdigheid in de zaak zelve fchijnen te behelzen; om welke weg teneemen, Hij zich beroept op het hoofd van den Neushoorn, met twee hoornen voorzien, en de twee hoornen van Hem zeiven gezien (*): anderen hebben éi: ook gezien.
Maar, wat baat dit Nieuws uit Africa?
An-
(*) Algem: Vaderl: LetteroefF: IV D. N. 13. p. 577. CL'Efprit des Journaux. Marf. 1783. p. 410. fchrijft:)
M Schoon de Heer de ISuffon van meening is, dat „ de Griekeq en Romeinen den Rhinoceros (Neushoorn) „ met twee hoornen niet gekend hebben, tracht de „ Heer Camper te bewijzen, dat het de Opposfam vati „ Plutarchus is , Hij verfiaat insgelijks van dien Neut„ hom het vaers van Maitialis:
11 Want Hij heeft den zwaaren Beer met zijne twee „ hoornen dus opgeligt.
„ 't Welk de Uitleggers zeer veel moeite heeft ver„ oorzaak t.
„ En men moet ook van denzelven Eenhoorn ver„ ftaan Paufanias B. IX. c. 21. de vijf Neusdoornen, die „ men in Europa vertoond heeft, zcdert het' jaar „ 1513 . hebben niet meer dan eenen hoorn gehad , >, maar het hoofd, dat de Heer Camper vaij de Kaap
» de



C 287 )
Anderen verkiezen meer den Urus, (Buffel) een zoort van wilde Stier , gelijkende naar eenen Os, ftrijdbaar door de grootte zijner hoornen, en krachten:
Dcezen brengt Bootius op de baan, het is een verfchrikkelijk en zeer groot beest, in het Hoogduitsch genoemd Aurochs, of Urochs:
Van dcezen maakt Ca?far gewag in zijne Gedenkfchriften, daar Hij van het Hircijnfche Woud handelt.
Pallas vergelijkt Hem met den Bonafus, (of het wild dier in Pasonien, met een Stieren kop , lijf en maanen als een Paard, zwaare
krom-
„ de Goede Hoop heeft ontfangen, had even zoo twee „ hoornen , gelijk Paufanias die befchrijft; de kleinfte „ van achteren, de andere, gelijk men dezelve ziet op ,, vier Penningen van üominitianus te Casfel, in klei,, ne afbeelding van koper , als ook in het Mofaïcq „ van Preneste, Job XXXIX vs. g moet verftaan worden van dien Neushoorn , gelijk ook Pfalm XXII „ vs. 22. Er is eene groote menigte van gelijke twee„ hoorns in de Cabinettcn der Liefhebbers, komende „ het grootfte gedeelte van Africa , terwijl de Neus,, hoorn van Afie niet meer dan eenen hoorn heeft * „ van verfcheiden: maakfel."
T 4



( 288 )
kromme hoornen voorzien) bij Aristotelesdoch deezen wederlege Bootius.
Tegens deezen Stier ftelt Bochart den Oryx (of zoort van Geitebok,) en Schultens den Bfon (of zekeren anderen wilden Os,) beide Dieren vaneen zeerverfchillend geflacht. De Oryx is van het zoort van Bokken, ftrijdhaf. tig,metfcherpe cn lange hoornen gewapend, harder dan ijzer, ftaal, of fleen, durvende daar mede Beeren, Leeuwen , Stieren, en wilde Zwijnen beftrijden , zeer gemeen in Egypten, waarom dezelve den Hebieërs niet onbekend geweest is. Dat op de bergachtige plaatfen van dat Landfchap overvloed van dit wild gedierte gevonden wierd, getuigt ons in het breede Paulus Lucas.
Met Bochart ftemt Doederlein nevens anderen overeen in zijne uitleggingen over Job.
Clericus, en Stalpart van der Wiel, fpreeken Hem tegen, welke laatfte den Oryx onder de Eenhoornige Bokken telt, als ook Prosper Alpinus.
Bochart zelve heeft dergelijken Oryx, in Verfcheidene houdingen verbeeld , befchree-
ven 't



( 289 )
ven; die lust hebbe, zie het Italiaansch gedenkftuk, Hem van Huët bezorgd, en leeze nagedaan onderzoek, hoe zommigen uit deeze tweeklauwige Eenhoornige Bokken de Kenklauwige Eenhoornen zich verfiert hebben.
Wat den Bifon betreft, welken Schultens den Bubalus , (of Buffel) meent te konnen genoemd worden, deeze is een andere zoort van Stier;
Want er worden er meer van dit flag gevonden:
Zelfs telt er Bochart zeven op.
De Bifon (of wilde Os), gelijk Schultens denkt, is der Arabieren Bosch-Stier J** o^o-^jj (bekker el wahs), om zijne zwarte en witte vlekken LA*->, om de grootte zijner oogen i^c , om zijnen zeer helderen glans , en «k^UIJ genoemd; en wegens zijne gedaante , fchoonheid , gelaat , hals, en andere deelen, in de Schriften der Arabieren zeer beroemd; met welke bewijsredenen Hij zich geheel en al tegen Bochart verzet, en wat Hij te gelijk met Hem Bootius tegengeworpen heeft , kan men op zijne plaatfen zien.
T S Maar



C 290 )
Maar indien het geen de zeer groote Man uit Beilonius en Prosper aanhaalt, niet blijkbaar een overgang is in een ander gcflacht, waar over naderhand plaats zal zijn om te oordeclen, zoo zal het hem weinig helpen, en nog minder dat, het welk Hij uit Solinus aanhaalt, die fchrijft, dat de Bifons, (of wil. de Osfen van deezen naam) aan den hals borftelig zijn; en in het geheel zal de ganfche gedaante en form van dat wild dier, het welk ons des kundige Mannen, als Buffon en Berkhei , naar het leeven afbeelden , en voor oogen ftellen, zoo veel afdoen, dat alles ten eenemaal ftrijdig is met het fraaijc wild dier, het welk de beroemde Man daar uit getracht heeft te verklaaren.
„ De Bifons (zegt Hij) zijn in Noord„ America te huis; zij zijn de grootfte van
alle de Osfen , en ook de wildftc ; zij
hebben aan den hals en de borst zeer „ lang, ros, bruin hair, en op den rug „ een hairigen bult; zij zijn zeer grimmig, „ en moeten met ketenen vastgebonden „ worden, en in bijzondere hokken opge. „ flooten , wanneer men ze naar Europa „ brengt ; de naam is afkomftig van het
woord IVifanl) en betekent een Woudos.
„ Au-



C 291 )
„ Aurochs of Urochs is van het oude „ Duitsch Ur herköinftig, van gelijke be„ tckenis.
„ Buffon ftcmt hier mede in, als hij vermeit : het Runddier zonder bult heet „ in de taal der Germaanen Urochs, en
het Rund met een bult wierd in de„ zelve taal Vifen genaamd. De Romei„ nen , die noch de eene noch de ande„ re deezer dieren kenden , hebben dee-
ze naamen overgenoomen , en er Urus
en Bifon van gemaakt. De hals, de fchou„ ders en het onderfte van de keel zijn s, bedekt met zeer lange hairen. De Urus „ is onze gemeene Stier in zijn natuurlij. ,, ken cn wilden ftaat. De Bifon verfchilt „ van denzclven niet dan in tocvalligbe„ den. De bult en lengte van het hair zijn „ de eenige kenmerken."
Wij hebben tot dus ver de voornaamfte verfchcidenheid van gevoelens opgemerkt , welke voorwaar zoo groot is, dat het geen wonder zij, dat zommigen in twijffel ftaan, anderen hun oordeel ten eenemaal opfchorten , anderen wederom alle hoop van naarfpooring laaten vaaren.
Cy.



( 2Q2 )
C3-prianus is in 't onzeker tusfchen den Buffel en den Bifon, want Hij fchrijft OiO is bij ons een wilde Stier, maar of het een Bifon is, of Buffel, kan niet bepaalt worden.
Clodius zegt: het is bedenkelijk, en het zal het mogelijk blijven, welk een dier het zij.
J. D. Michaëlis, J. J. Reiske, J.E. Faber, en anderen, twijfelen insgelijks.
De Eerfte heeft uitdrukkelijk beleeden, dat Hij, na vergeeffche moeite in het onderzoek der voornaamfte Geleerden , niets zekers, niets bepaalds bevonden heeft, en dat Hem alles even onzeker en duister gebleeven is, als lang te vooren ; volgens zijne gedachten koomt Schultens zeer nabij,'als die het best van allen ons heeft voorgelicht, en volgens wiens oordeel dit dier, welk het eindelijk ook geweekt zij, tot het geflacht der Stie. ren , uit hoofde van een plaats uit Job, moet gebragt worden ; voor 't overige gispt Hij Dolius niet zeer te recht, die tfs vertaalt dorcas, 't welk door Jacobus Scheidius begunftigd word.
Faber haalt Saadia aan in het flot van zijn boek, die het wVa-==^-==i (carcand) dat is Eenhoorn



C 293 )
hoorn vertaalt heeft, en volgens zijn begrip van de Ouden terecht, zoo Hij denkt,t'faamengefleld uit den eenhoornigen Aiïatifchen Neushoorn, en den Steenbok, waar op ook Ezechiël en de Chaldeeuwfche Uitlegger zouden gezien hebben. Doch uit deeze en andëre bijgebragte gisfingen word niets opgemaakt.
Voor 't overige is het zeker genoeg , dat zeer veele anderen den Neushoorn onder den naam van Eenhoorn verdaan.
Ik heb mij ondertusfchen wel eens verwonderd, dat-die bijzondere verwarring van den naam van Bubalus, waar over Plinius, wiens voetftappen Solinus gevolgt heeft, reeds klaagde , gemeenlijk niet in acht genoomen word: ik fchreef in mijne jeugd, dat dezelve niemant in gedachten gekoomen is; doch ik zie nu, dat zulks Bufon niet onbekend geweest is.
Solinus in de daad heeft gezegd, er zijn ook Uri (of zoort van Buffels,) welke het onkundig gemeen Bubalos noemt.
Om welke oorzaak Hij in 't algemeen deeze benaming den Buffels en wilde Stieren moet geoordeeld worden niet toegekend te hebben.
Het



{ 294 )
Het'zal dus best zijn de voornaamfte plaat-" fen der Ouden aangehaald en ouderzogt te hebben, om te bewijzen, hoe veel de waare n^am van Bubalus van allezoorten van Woud. osfen verfchilt.
De Bubalus, of Bubalis, zoo als men het beide fchrijft, word in 't gemeen bij de Grieken en Latijnen gevoegd bij zulke wilde die. ren , tüsfchen welken met de wilde Stieren geene overeenkomst is.
Herodotus, Strabo , Simocratus, Hefychius, Varinus, Diodorus Siculus, Aristoteles, Aristophanes, Aefchilus, fpreeken allen hier eenerlei taal.
Om nu uit Aristoteles,iElianus en anderen niets meer bij te brengen, zal ik nu ook iets van de Latijufche Schrijvers aanhaalen.
Ammianus Marcellinus fchrijft dit volgende: Egypte heeft overvloed van veelerhande vee} en in de dorre plaat/en worden veele Bokken en Bubali gevonden.
Plinius, na dat Hij de gemeene dwaling, hier vooren aangehaald, had aangemerkt, en wederlegd, vervolgt te fchrijven:<to Africa dee>
ze



( 295 )
ze zoort voortbragt, doch meer onder de gedaante van een Kalf en Hert.
Solinus zegt: de Bubali worden in Africa bijna in gedaante als een Hert voortgeteeld.
De gemeene Latijnfche Overzetting eindelijk, de Alexandrynfche Overzetters volgende , voegt de Bubalis bij de Herten en Bokken , als die, volgens twee affchriften , en even zo veele gedrukte uitgaaven, naar aanwijzing van Lambertus Bos, de woorden van Mozes dus overzetten ; bet Hert enz., welke verfcheidenheid van leezing juist zoo veele zoorten van dieren optelt, als Mozes.
Gij ziet (G. L.) uit deeze onwederleggelijke bewijzen, dat de Ouden onder den naam van Bubalus geene wilde Stieren hebben te kennen gegeeven , maar een zoort van een dier van dezelve zeer verfchillend.
Echter heeft Aldrovandus des niet te min dien waaren en oprechten Bubalus der Ouden getracht weg te ruimen, het gezag van hun verdagt gehouden, en de juistheid der aangehaalde plaatfen in twijffel getrokken hebbende.
Maar wie zal gelooven, dat alle die plaatfen



( 296* )
fen valsch zijn, daar geene bewijzeJijke reden van dat vermoeden plaats heeft, en daar geen fchijn of fcbaduw van vervalfing blijkt.
Ik wenschte wel, dat wij met zulk eene nauwkeurigheid en klaarheid deeze wilde die. ren van de Ouden befchreeven vonden, als Wij overvloed van getuigenisfen van dezelve hebben ontfangen, gelijk als uit eenen mond bevestigende, 't geen te bewijzen ftond; dat namelijk de waare Bubalis, toen de taaien nog zuiver waaren, dus genaamd, voor een dier, t welk geleek naar het Hert, de Rheebok, of dergelijke, gehouden werd, van de wilde Stieren wel moetende onderfcheiden, en naar de gemeene volksdwaling niet meer met deeze vermengt worden.
Hoe wenschte ik insgelijks, dat de Dierenbefcbrijvers van laatere tijden, inzonderheid die geene, die door de kennis der Natuur, lyke H.storie zich in deezen tijd eenen beroemden naam verworven hebben, ons met vereende krachten gewenschte hulp hadden toegebragtj of zal ik liever zeggen, dat ik zulk een geringen voorraad van beleezenheid en ondervinding niet hadde, maar dat ik uit derzelver fchat overvloedig had konnen haaien,



( *97 )
Jen, zoo veel als genoeg was tot het verklaaren van deeze zoo duistere ftoffejwant ik ben lang van gevoelen geweest, dat wij om het onderzoek, dat wij voorgenoomcn hebben, wel en gelukkig ten einde te brengen, en uit te werken, zeer veel voordeel daar uit zouden hebben konnen trekken.
Maar de gefteldheid van zaaken is zeer verfchillende van mijne wenfchenjde ouden bijzonder hebben onze hoop meestal zeer te leur gefield ; de meesten van laateren tijd verfchillcn ook zeer van eikanderen.
' Op dat ik echter niet van alle gezag en hulp ontbloot fchijne , welaan, laat ons eenige proefftukken zien, die ons tot eenige ondcrrechting konnen ftrekken, van welken aart, en met welke natuurgaaven die Bubalis voorzien zij, van welken zoo gewichtige eö zoo veele getuigen gewaagen , die dezelve tot de zoort van Rheebokken , Gazellen , Steengeiten, Herten, en dergelijke brengen, gelijk wij boven gezien hebben: want nademaal deeze algemeene befchrijving al te onbepaald en onzeker is, betaamt het' ons feta bijzonders daar omtrent te beproeven,
Wij hebben Plinius en Solinus hier te vooV ren



C 298 )
ren op hunne plaatfen gehoord: Arisfoteles ftelt de Bubali en de Berggeiten bij die gehoornde dieren, wien de Natuur weinig gebruik van hunne groote hoorns geeft; zoo nogthans , dat Hij er bijvoegt , dat zij er partijen mede tegcnltaau en beilrijden.
Bijzonder verdient Oppianus aangemerkt te worden, die den lof van den Bubalus het uitvoerigfte van allen fchijnt opgezongen te hebben.
„ De Bubale (zegt Hij) wederom is kle> „ ner van lijf dan het Hert, wel kleiner dan „ het Hert, maar voortreffelijker dan de „ Rhee, helder van oogen, fraai van cou„ leur, vrolijk van uitzicht, uit deszelfs „ kop groeijen lange hoornen. Doch aan „ bet einde krommen zich de punten naar „ den rug , hij bemint vooral zijn eigen „ leger, in de bosfehen, wanneer de ja. „ gers hem gevangen en gebonden weg-
voeren naar een vreemden oord, en hem „ uaar wederom zijne vrijheid fchenken, „ zoekt hij ligt zijn vorig geliefd ver„ blijf weder op,cn wil niet gaarne als een „ vreemdeling in vreemde Landen zwer„ ven ; dus is het Vaderland niet alleen
„ dier-



( 299 )
,j dierbaar voor den mensch , maar er is „ ook een verlangen naar hetzelve bij het „ fnelle wild gedierte."
Op deeze uitneemende plaats van dien Dichter, welken mij de zeer beroemde P. Wesfeling, eertijds mijn zeer geacht Leermeester, heeft aan de hand gegeeven, verdientRitters* hufius naargezien te worden , behalven de geenen, welke ik daar en elders aangehaald gezien heb, namelijk Servius, Xenophon, Seneca, Macrobius, Budceus , Natalis Cornes, Odoardus de Florentijner , welke allen ik echter niet heb konnen naarflaan.
Laaten echter eenigzins dit gemis, en de al te groote onachtzaamheid der Ouden in de befchrijving van hunnen Bubalus, anderen vergoeden.
De eerfte plaats bekleede Bellonius, die zijnen Africaanfchen Os, waarin Hij zich verbeeld den Bubalis der Ouden gevonden te hebben, op deeze wijze befchrijft:
,, Hij is van lichaamsgeftalte kleiner, doch 5) gevulder en grooter dan een Geitenhok, „ in alle zijne leeden zoo in een gedron„ gen , dat hij een aangenaam gezichtsV 2, „ voor-



C 300 )
voorwerp opleevere, met een Osfenkop, }, maar met hoornen, gelijk een wasfende
Maan omgekromd , met welke hij zich „ niet zeer kan verdeedigen , vermits de „ punten zich tegen eikanderen omkrom,, men."
Hier bij moet men niet overflaan het aanteekenenswaardig verhaal van Aldrovandus, zeggende:
„ Horatius Fontana , mijn bloedver„ wand, die meermalen de gewesten van „ Africa niet alleen, maar ook andere on-
der het Turks gebied gelegene Land„ fchappen doorreisde, heeft mij eene af„ beelding van eenen Bubalus, veel ver„ fchillende van die van Bellonius, naar het „ leeven , gelijk Hij verzekerde, afge„ fchetst, van Benevento toegezonden , „ dunner en langer van hals en kop, de „ hoornen achterwaarts geboogen, en ge,, lijk als een Steenbok gekromd, van ge„ daante als een Hert, of liever meer ver„ beeldende een Geitenhok, dan een Stier, „ waarom hij van zommigen de Africaan„ fche Geit genoemd word."
Sca-



C 3or 3
Scaliger vervolgens geeft dit volgende op:
„ Dat de Bubalis, wiens hoornen als „ werktuigen tot vechten alleen van Aris„ toteles befchreeven zijn, (doch wij lee„ ren ook dit van Oppianus) zeer gelijk ,, is aan een Kalf, of Hert, volgens het j» zeggen van Plinius: maar wat is het dan ? m is het een Gazel ? neen zeker, het geen „ wij uit de Africaanfche gefchiedenisfen „ gaarne zullen trachten mede te deelen. j, De kleinheid der Africaanfche Osfen is j, van dat aanbelang, dat ze de grootte van „ onze tweejaarige Pinken nauwlijks kon„ nen evenaaren, maar zoo, dat ze veel „ rasfer en vlugger zijn , zoo dat ze alle „ wilde dieren in fnelheid van loopen over. ,, treffen: derzelver huid is ondoorboor„ lijk , nogthans met een kogel wel te „ doorfchieten; het hair is wit."
Beide de befchrijvingen van Bellonius en Fontana, in plaat gedrukt, worden op de aangehaalde plaatzen vertoond.
Hier bij kan ook gevoegd worden Prosper Alpinus,die het volgende aanteekeningswaardige ons opgeeft in zijne befchrijving van Egypten:
V 3 „De



C 302)
„ De Bubali worden aldaar zeer groot „ en zeer fchoon gevonden; die meerma.
len de warmte vermijdende, in het wa„ ter van de rivier de Nyl het grootfte ge-
deelte van den dag zich plecgen te ont-
houden, en liever in het water dan op „ het land leeven, cn derzelver lichaamen „ worden, door dat water verkoeld en nat „ gemaakt zijnde , vetter , en derzelver
vleesch is aangenaam om te ceten , en „ gemakkelijk te kooken."
En een weinig daar na:
,, Het ontbreekt hun ook niet aan jonge ,, Veerfen, die niet grooter zijn dan Gei„ ten, en die twee hoornen hebben op de „ wijze der Koeijen, dik en kort, naar „ binnen als een halve Maan omgeboogen; „ het hoofd en het overig lijf fchijnt vol ,, kleine vlakken , zij hebben gefpleeten
klaauwen, en een dikken buik, en zijn a, van een glinfterende kleur, zij worden „ ligt tam gemaakt : een zekere Chiaus „ „ met wien ik gemeenzaam was, had er „ een, die zeer mak was, zoo dat ze niet „ uit ons gezicht week, en men haar on„ befchroomd en naar genoegen met de „ handen kon betasten.
„ Dee-



C 303 )
„ Deeze denken wij dezelfde te zijn „ met den Africaanfchen Os van JJeilonins, „ fchoon de hoornen niet zwart zijn, maar ,, van dezelfde couleur, welke de hoor„ nen onzer Osfen hebben; voor het ovej, rige zweemen zij in alles naar den Afri-
caanfchen Os.
,, Doch dat hij de Bubalus der Ouden zij, heb ik mij nooit konnen overreden, ,, nademaal de Bubalus niet onderfcheiden „ word zoo in grootheid als gedaante van den Os, maar van de zwarte couleur, „ en dat hij gaarne in het water leeft.
,, En het is geen ander zoort van Os„ fen, dan dat gemeenlijk Buffel genoemd ,, word, welke naam vcrvalscht is van de „ oude naam Bubalus: want de Woudos, ,, of Kalf, is klein, gelijk gezegt is, die „ ligt tam gemaakt word, en het vleesch „ van dezelve heeft de fmaak en reuk van „ eenen Os, en niet van een Koe."
Laat ons ten befluite nog wat beters leeren uit twee Mannen van de grootfte geloofwaardigheid, de Buffon, en d'Aubenton, en V 4 wie



( 3«4 )
wie onzer zal niet gewillig inflernmen met het oordeel van zulke groote Mannen , zeggende:
„ De Bubalus der Ouden, is niet de Buf„ fel , noch het kleine runddier van Be-
Ion, maar het dier, het welk de Heeren „ van de Academie befchrceven hebben „ onder den naam van Barbarijfche Koe. „ Alle de kenmerken vinden zich volmaakt „ vereenigd in dat , waar van Horatius ,, Fontana de aftekening zond; het rund „ van Belon is de Zebu, maar heeft geen „ der merktekens van den Bubalus : hij „ verfchile er bijna zo veel van als het „ runddier van eene Gazelle. Dus is Belon >, de cenigfte van alle de Natuurbefchrijs, vers, die zijn klein runddier voor den „ Bubalus der Ouden genomen heeft. Het „ is alleen eene verfcheidenheid in de foort „ van runderen: Prosper Alpinus,die ook „ eene aanduiding cn afbeelding van dit 9, dier gegeeven heeft, koomt in zijne bes, fchrijving met ons cn Belon overeen;
het eenigst verfchil is in de kleuren van „ het hair, en de hoornen. De Zebu van „ Belon was vaalrood onder den buik, en ï, bruin op den rug, met zwarte hoornen:
„ die



C 305 )
„ die van Prosper Alpinus was ros, met „ kleine vlakken, met hoorns van de ge„ woone kleur; de aftekeningen van bei„ den zijn hierin gebrekkig, dat de kwab, „ of bult op de fchouders niet genoeg ge„ tekend is, waar van her tegendeel plaats „ heeft in de tekening van Jtdwards."
En dit dus verre: meer zal ik er niet bijvoegen : en in het geheel zal ik zulke verhaalen van zommigen niet vermenigvuldigen, die geheel twijffelachtig zijn, of zij het waar en eigenlijk geflacht van de Bubali, of het zoogenaamd verzonnen foort zich voor oogen gefield hebben ; de lust en tijd ontbreeken mij ook om meer aan te haaien, dan het geen wij behalven uit Bellonius en Prosper Alpinus, uit Scaliger hebben bijgebragt.
In zömmige omftandigheden komen zij overeen, in andere verfchillen zij.
Denk echter niet, dat alle verfchil van gevoelens wegens de bevondene verfcheidenheid van den Bubalus der Ouden, uit de verfchillende geboortegrond of zoort derzelve kan afgeleid worden.
Er is wel een groot onderfcheid van dat V 5 zoort



(206 y
zoort van dieren, en in hoe veelerlei flag de Geiten worden voortgebragt, getuigt ons met duidelijke woorden Plinius : er is ook een groot verfchil in de hoornen en andere deeJen van het Osfengeflacht; en zoo ook in het overige: maar dat die Bubalus der Ouden , en die van Bellonius en Prosper Alpinus niet van een en het zelfde geflacht zijn, hebben wij zoo even klaar aangetoond gezien, uit het zeer kostbaar Werk van den Graaf de Buffon.
Dan van de grootfte aangelegenheid is ons de kennis des Bubalus van Buffon, het zij dezelve de waare Bubalus der Ouden zij, gelijk het Hem toefchijnt, of niet: laat ons derhalven zien, wat er van de zaak zij.
Allamand, die het geen aan het Werk van Buffon ontbreekt, uit zijn voorraad aanvult, geeft er ons deeze verbeelding van:
„ De Bubalus (zegt Hij) is een van de dieren, waar van het ras door geheel „ Africa verfpreid is, hij is de waare Bit„ bolus der oude Grieken en Romeinen. Hij ,, word door de Hottentotten Camaa, en s, door de Kaffers Licama geheeten. — Ik
„ zou



C 307«)
„ zou gelooven, dat Kolbe van, dit dier „ gefprooken heeft, onder den naam van „ het Africaansch Hert. Dit is inderdaad „ de naam, dien men hetzelve aan de Kaap geeft. Zijne lengte is fes voeten, vier „ duimen , fes lijnen; zijne hoogte haalt „ vier voeten. De omtrek van zijn lichaam „ is vier voeten. De kleur donker op den „ rug, aan de zijden helder, de buik wit, „ gelijk ook het kruis. — De kop is vri „ kng. — De oogen ftaan zeer hoog, zijn „ groot en levendig, zwart, naar den blaau„ wen trekkende. De hoornen bijna regt, „ tot de hoogte van fes duimen. — De „ fnelheid overtrefc alle andere dieren zo „ ver, dat een Paard hem niet zou achter„ haaien. — Pallas heeft ook eene goede „ befchrijving van den Bubalus gegeeven."
Wij voegen er ook nog een ander ftuk bij met deeze woorden;
„ Wij geeven hier op Plaat XV de afbeelding van den Bubalus , die in ons „ Werk ontbrak. De Heer Pallas zegt dit „ dier levende gezien te hebben. Het is „ zagt, maar van eene minder bevallige



„ gefhltè, en van een fterker maakfel dart „ de andere groote Gazelles; hij heeft zelfs „ door de zwaarte van den kop, de lengte 5, van den ftaart, en het maakzel des lig. n haams, eene vrij groote gelijkheid met „ onze Veerfen. — Het overige van de „ befchrijving van den Heer Pallas koomt „ met de mijne overeen, en met die van de Heeren van de Academie der Weeten„ fchappen, welke dit dier gegeeven heb„ ben onder den naam van Barbarijfche „ Koe. Ik zal alleen aanmerken, dat dit „ dier van alle de Gazelles genoeg verfchilt, „ om het te moogen befchouwen als eene „ bijzondere foort uitmakende tusfchen de „ Runderen en de Herten, terwijl de Ga. „ zelles de fchaduwing maaken tusfchen „ de Geiten en de Herten. De Heer For„ fter vermoedt, dat de Bubalus en de Ko„ ba het zelfde dier zijn, of, dat zij ten „ minfte tot twee zéér nabij grenzende „ foorten behooren. Hij zegt ook, dat de „ groote bruine Koe, of het Hert van de „ Kaap, het zelfde dier zij; de jagers zeg. „ gen, (voegt Hij er bij) dat de Bubalus „ vier voeten hoog, en in alles van grootte „ is als het Europisch Hert, maar tevens
n 200



C 309 ) >
„ zoo bevallig niet is van geftalte. Het hair „ is bruin-rood , glad, en gegolfd: buik
en voeten zijn bleeker van kleur : de „ figuur van de hoornen is volftrekt gelijk 3, aan die, welke de Heer Buffon heeft laa-
ten graveeren, en in het twaalfde Deel
van zijne Natuurlijke Historie geplaatst
heeft."
Hier op volgt wederom een nieuw ftuk; want de verwarde orde van dat heerlijk Werk is te beklagen.
„ Na dit artikel over den Bubalus ge„ fchreeven te hebben , heb ik van den „ Heer Allamand deszelfs waarneemingen j, ontfangen, die, het geen ik gezegt heb, „ bevestigen. En dewijl hij, bij zijne waar„ neemingen, eene afbeelding naar het le„ vende dier getekend gevoegd heeft, heb „ ik dezelve overgenomen, als oordeelen-
de dezelve beter dan de voorgaande."
Elders fchrijft Hij weder het volgende , 't welk met eene bijzondere opmerkzaamheid verdient overwoogen te worden.
„ "De Bubalus gelijkt in eenige vrijduide-i „ lijke betrekkingen naar het Hert, naar
„ de



C 310 )
9, de Gazelles, en naar de Runderen. Naar „ het Hert, in de grootte en geftalte des s, lichaams, en inzonderheid in het maak. „ zei derbeenen, maar het heeft blijven„ de hoornen , en die ten naastenbij ge„ maakt zijn gelijk die der groote Gazelj, les, waar naar het in dit kenmerk en in „ de natuurlijke gebruiken zweemt. Het „ heeft echter een veel langer kop dan de „ Gazelles, en het Hert. Eindelijk, het „ gelijkt naar de Runderen door de lengte „ van den bek, en door de fchikking van „ de beenderen des hoofds, waar in, ge„ lijk als in de Runderen, het bekkeneel „ niet achter het voorhoofdsbeen over„ fteckt. Het zijn deeze verfchillende be„ trekkingen van maakzel, gevoegd bij de „ vergeetelheid van zijn ouden naam, die „ in deeze laatere tijden aan den Bubalus „ dezaamgeftelde benaamingen hebben doen „ geeven van Buielaphus, Hertftier, bit3, cula cervina , Koehinde , Barbarijfche j, Koe, enz. De naam van Bubalus zelf „ koomt van Bubalis, en is bijgevolg ge. „ noomen uit de gelijkheid, welke dit dier „ in zommige opzichten met de Runderen „ heeft: de Bubalus heeft een fmallen en
n ge-



C 3» )
„ gerekten kop, de oogen zeer hoog ge„ plaatst, het voorhoofd kort en fmal, de „ hoornen blijvende, zwart, dik, met rin. „ gen omvangen, die ook zeer groot zijn, ,, zij neeraen hunnen aanvang zeer digt bij „ malkander, maar verwijderen zich veel „ aan hun einde, zij zijn achterwaards gekromd, en gedraaid , gelijk een fchroef; „ hij heeft de fchouders verheven, zoo dat „ zij een zoort van een bult op den fchoft ,, maaken. De ftaart is omtrent een voet ,, lang , en aan zijn einde met een kwast „ grof hair voorzien: de ooren zijn gelijk „ die van de Antilope : Kolbe heeft aan „ dit dier den naam van Eland gegeeven, „ fchoon het denzelven niet dan in een op„ pervlakkig kenmerk gelijkt: het hair van „ den Bubalus is, gelijk dat van den Eland, „ dunner aan den wortel, dan in 't midden, „ en aan 't einde. Dit is aan deeze twee „ dieren bijzonder, want bij bijna alle vjer„ voetige dieren is het hair aan den vvor„ tel dikker dan in het midden en aan de „ punt. Het hair van den Bubalus is ten „ naastenbij van dezelfde kleur als dat van „ den Eland, fchoon veel korter, minder „ gevuld, en zagter: dit zijn de eenigfte



C 3" )
,, gelijkheden van don Bubalus met den j, Eland. In al het overige verfchillen dee„ ze dieren volftrekt van malkanderen: de 3, Eland heeft een breeder en zwaarer ge,, ftel van hoornen, die 's jaarlijks afval,, len , de Bubalus daar en tegen heeft 3, hoorns, die niet afvallen, geduurende 3, het geheele leeven groeijen, en in fat5, zoen en weefzcl gelijk zijn aan die der 3, Gazelles. Hij gelijkt daar ook naar in de
geftalte des lighaams, in de ligtheid van ,, den kop, de verlenging van den hals, ,, de plaatzing der oogen, der ooren, en ,, hoornen, en in het maakzel cn de lengte ,, van den Haart. Men ziet uit de befchrij,, ving van de Heeren van de Academie, „ dat dit dier noch Gazelle , noch Bok , „ noch Koe, noch Eland , noch Hert is, ,, maar eene bijzondere zoort uitmaakt van ,, alle andere zoorten verfchillende. 't Is
het zelfde als de Bufelaphus van Cajus. „ De Bubalus is vrij gemeen in Barbarije, 3, en in alle de noordelijke deelen van Afri„ ca. Hij is ten naastenbij van dezelfde „ geaartheid als de Antilopes, heeft even ,, als deeze kort zwart hair, en zijn vleesch
is goed om te eeten,"
Als



C 313 )
Als wij dit alles met eene oplettende aandacht bedenken, en herdenken, twijffelen wij geenzins het gevoelen te omhelzen , dat de DM en D*"l der Hebreen en de ptf der Arabiers dezelfde Bubalus of Bubalis zij, welken wijbefchouwd hebben; want meest alle eigenfchappen komen overeen.
Laat ons het onderzoeken.
Bileam, de MefopothamifcheProfeet, verheft een en andermaal de heirbenden der Hebreen onder het geleide van Mozes uit Egypten als een vrij volk uitgetrokken; de fnelheid van dat volk is als DM, want dat het Hebreeuwfche woord, dat in 't gemeen door kracht overgezet word, ook zoo gemakkelijk kan verklaard worden, hebben wij elders aangetoont. Mozes kent in zijn Lied hun toe de hoornen, als hoornen eenes DM. Meslias roept in zijn gebed, tot God opgezonden , uit: verlos mij van de hoornen der Q3M. De negenentwintigfte Pfalm roemt God, die den Libanon en Sirion doet huppelen als een DM. Elders fpreekt een Godvruchtige den Alroachtigen met een blij gemoed dus aan: Gij zult mijn hoorn verheffen als E3M.
. X Je-



( SH )
Jefaia,'de nederlaag derEdomiten voorfpel. lende, zegt onder anderen: Ende de OWl zullen met haar afgaan, en de Varren met de Stieren, om gedacht te worden.
Eindelijk leezen wij bij Job:
Zal de U willen dienen ?
Zal Hij vernachten op uwe dorschvloer?
Zult gij Hem met zijn touw aan de ploegkouter binden ?
Zal Hij de omgeploegde valleijen achter u weder ombreken?
Zult gij op Hem vertrouwen, om dat zijne kracht groot is?
En zult gij uwen arbeid aan Hem overlaaten ?
Volgens de uitlegging van Schultens, van wien echter eenigzins Reiske verfchilt.
Deeze plaats moet wel aangemerkt worden: zij behelst iets haar bijzonder eigen; gelijkerwijs non een Hebreeuwsch woord is, zoo heeft het woord een Arabifchen tongval , welken Job , een Arabier van geboorte, gewoon was te gebruiken.
Daarna word dit Dier befchreeven als onwillig om het akkerwerk te doen , 't welk oudtijds de Osfen verrichtten, zoo als ook ander werk der lastdieren.
Zoo



C 315 )
Zoo gij nu, liet geen wij boven van onzen Bubalus gczegt hebben, met alle die plaatfen wilt vergelijken, zult gij van zelfs zien, dat alles zeer wel zal overeenkomen: want wij hebben de onvergelijkelijke vlug- en fnelheid van hetzelve opgemerkt; de zeer fterke hoornen, als ftrijdbaare wapenen, de ontembaar© woestheid, &c.
Maar gij zult zeggen: Hoe zal die Bubalfs hier te pas koomen , wijl deeze zulk eene groote kracht in het ftrijden niet bezit, noch zulke vreeslijke hoornen heeft, gelijkerwijs men op verfcheidene plaatfen der H. Schri/: aanmerkt? doch dezelve Buffon ftrekt ten getuige , dat er ook Bubales gevonden worden, die boven anderen van haare zoort vermaak fcheppen met de hoornen te vechten, en tot den ftrijd gereed zijn 5 gelijk de Antilopen, die dapperder en fterker zijn.
De hoornen van de Condoma, een grooter zoort van Bubalis, gelijk het Hem eerst toefcheen, zijn verfchrikkelijk; en zijn het ook geene wapens ten ftrijde, gelijk in de bijgevoegde Plaaten zijn afgebeeld, groot en fterk genoeg om tot zinnebeelden te verftrekken ?
X 2 Het



C 316 )
Het doet niet af, dat gij mij tegenwerpt, dat die plaats van Job cn anderen een Dier vereisfchcn, dat naar bet gedacht der Stieren zweemt ; Want wij hebben gezien , dat de Bubalis de gedaante heeft ten deele van een Hert, ten deele van een Stier of Kalf; waarom de Academie van Parys het den naam geeft van Koe; Cajus van Koe-Hert; en dit moet geen wonder fchijnen: want wie weet niet, dat zeer veele dieren, op dat ik de woorden van Diodorus Siculus gebruike, <fytopp<*, dat is twceflachtig zijn.
Een van beiden ook de gedaante en geftalte, in welke de Bubalis in de afteekeningen van Buffon gezien word, is zoodanig gefield, dat ze iets van een Os heeft; en hier mede word de zwarigheid, die uit de plaats van Job en anderen mogt getrokken worden , opgelost.
De andere bewijsreden voor ons gevoelen haaien wij uit de oplettende befchouwing van het Arabisch tfs, het welk zonder twijffel het zelfde is met het Hebrecuwfche OM en DH.
Hoewel nu in de Arabifche Schriften niets gemeenzaamer is, en wel zoo, dat een der
voor-



C 317)
voornaamfte van hun, beroemd wegens zijne jacht op die Beesten, met den naam van Ka-
tilorrimi tf/JiJ^-» pronkte, als of men zeide den rim-dooder ,• en hoewel de Arabieren in het befchrijven der kenmerken van dit dier minder moeite hebben aangewend , dan de Grieken en Latijnen, in de befchrijving van hunnen Bubalis: is het nogthans zeker, dat geene hunnen rim met andere dieren op gelijke wijze vermengen, als deezer Bubales met Rheebokken, en de overige onder eene benaming genoomen worden.
En, gelijkerwijs wij gezien hebben, dat de Bubalis eenigzins het gedacht der Osfen gelijk is, zoo word ook de Arabifche rim onder de Bosrunderen , (Bekker el wahs) geteld, gelijk genoeg bekend is , 't welk , gelijk het allcrwcege wel overcenkoomt, zoo is het ook bekwaam en gefchikt om den afftand, die anders tusfchen het Hebreeuwfche ONT cn het CD van Job , en het tff der Arabieren in den eerden opdag grooter word, en deszelfs zeer verfcheiden gebruik en inzicht, volgens het welk dan eens een WoudStier, dan eens een Gazel genoemd word, en in dat laatfte opzicht een fchets van een jonX 3 ge



( 3i« )
ge Dochter of Vrijster te kennen geeft, wel overeen te brengen en te vereffenen: want nademaal de geftalte en gedaante der Bubali ten deele met de Gazellen, Herten, cn dergelijke , ten deele met de Stieren , Koeijen, en Kalven, eenigzins overeenkomt, zoo is het zeer ligt gebeurd, dat de Oosterlingen even gelijk de Europeërs, en de eerfte noch veel lifter dan de laatfte, dezelve dan met deeze, dan met geene vergeleeken hebben.
Vorders worden de hoornen als fpiesfen geroemd , en Ebn TophaiJ meld van hoornen van Bekker el wahs , aan fterke fprieten en ftokken van den boom Alzan gehecht, op dat ze gelijk fpiesfen zouden zijn.
Ook worden derzelver oogen en andere deelen geroemd.
Uit welk alles van zelve blijkt, hoe gepast en overeenkomftig de befchrijving van den Bubalis van Buffon is.
De derde bewijsreden ontkenen wij uit de reisbefchrijvingen. T.Shaw,(alfchoonHijzou konnen voorbijgegaan worden, nogthans zullen wij Hem de eerfte plaats vergunnen)
zegt;



C 319 )
zegt: „ Onder de viervoetige dieren, Sï die uit hunnen aart niet tam , of gee. „ ne huisdieren zijn , mogen wij de ,, groote menigte van dat hoornvee* ftel,, kn, dat Bekker el wahs genoemd word. „ Deeze hebben ronder lijf, platter hoofd, „ en de hoornen meer toegeboogen, dan de „ tamme Runderen; men kan ze voor den „ Bubalus der Ouden neemen, of den Bos ,, dfricanus van Bcllonius, hoewel het 5, dier,*dat bij Hem befchreeven word , j, weinig grooter is dan een Rheebok, daar 5, dat, waar van ik fpreek, bijna dezelfde „ gedaante en dezelfde kleur heeft als hec „ Hert. De naam van Bekker el wahs word „ ook aan eene foort van Damhert gegee„ ven , wiens hoornen juist de gedaante „ van die van ons Hert hebben, maar de s, grootte is alleen tusfchen het Damhert ,, en de Rhee. Die, welke ik gezien heb, „ waren in 't gebergte bij Sgigata gevan„ gen, en fcheenen mij even zagt en han„ delbaar te zijn als het Bekker el wahs"
Hier uit blijkt, hoe uitgebreid het gebruik der Arabifche fpreekwijze zij Bekker el wahs, welke Schultens op zyjn Bifon, X 4 ge-



C 320 )
gelijk wij gezien hebben, toegepast heeft.
Maar dezelfde ruimte van zin, die de woorden van Shaw beteekenen , zou ik ook uit 'Damirius den Arabier kunnen bewijzen.
Voor 't overige heeft Shaw tweemaal mis, gelijk ieder een, gedachtig aan hetgeen Euffon ons hier boven onderricht heeft, ook zonder mij zal opmerken. De ingevoegde tusfehenftelling (of Buffel) is een grove misflag, namelijk in die woorden, welke daar voorkoomen.
„ Verder word de Dorcas gemeenlijk te „ gelijk genoemd met den Bubalus bij de „ Schrijvers der Natuurlijke Historie."
Want wie zal de Buffels met de Rheebokken vereenigen ? Met het overige, dat Hij er bijvoegt, zullen wij ons niet ophouden,als ten deele verward, ten deele meer dienende om het Woud-rund te befchrijven , dan om den waaren .BnZWHjaantewijzen en op te helderen.
In 't voorbijgaan moeten wij aanmerken, dat de W. E. G Heer M. Tydeman niet weinige, met veelvuldige geleerdheid zeer opge. vulde, aanmerkingen op deeze plaats van Shaw gemaakt heeft , behoorende tot de geleerde Historie van den Neushoorn en Eenhoorn,
Maar



C 3" )
Maar wat voor nieuws heeft eindelijk Niebuhr uit Arabie medegebragt, of het geleerde Dcenfche Genootfchap, het welk op 's Konings kosten tot bevordering der Oosterfcbo Letterkunde naar Arabie vertrokken is? waarlijk zeer weinig; echter, indien men het gewicht der zaak befchouwe, nog meer dan Shaw.
„ tfj* Eine art Weifzer Ghazellen. Diefes „ fagte man zu Haleb. Man bemerkte aber „ zugleich, dafz man zelvigen nicht in der ,, gegend diefer Stadt findet."
Zie daar het zoo lang verwagt antwoord op de vraag, welke opgegeeven was, wat toch eindelijk de DM en was.
Ik beken, het is zeer kort, en gebrekkig, en minder dan de opgevatte hoop, echter niet gering te achten, als uit het Oosten zelve afkomftig, en voor ons vrij gunftiger , dan voor anderen.
Mij heugt opgemerkt te hebben, (op dat ik er dit nog bijvoege) dat zommige Joodfche Schrijvers op dezelfde wijze het woord DM overzetten "-fiy en VfTW» woorden, op het zelfde uitkoomende.
Hier



( 322 )
Hier bij koomt het Arabisch woord J^, (Gazelle) een gemeene naam der wilde Geiten en Herten, vooral van zoodanige, die met groote en zwarte oogen boven anderen uitmunten.
Niets was daarom gemeenzamer bij derzelver Dichters, dan dit zinnebeeld,.waar mede zij haare Vrijsters opfchikken, gelijk van een ander beroemd Man,fzoo ik mij niet bedriege) den zeer geleerden Profesfor Raw, voorheen mijn zeer Eerwaardigcn en geachten Leeraar, die Shaw met zeer geleerde aanmerkingen verrijkt heeft, opgemerkt is, met bijvoeging van zommige plaatzen; bij welke ik nog alleen Buffon voege, die , zoo ik wcï heb, dertien zoorten van Gazellen optelt,en afgebeeld heeft, en onder deezen ook dergelijke, welke eenigermaate' den Bubalis fchijnen te vertoonen.
Ja, dat de Bubales en de Gazellen wegens haare overeenkomst voor eikanderen genoomen worden, fchrijft Hij met deeze woorden;
,, De Bubalus, de Condoma, de Guib, de „ Geit van Grimm'e, enz. welke dieren „ men ook heeft aangezien voor Gazelles."
Hij



C 3*3)
Hij kent hun ook toe den aart der Antilopen, geenzins de minfte onder de Gazellen.
Ons oordcel houdt eindelijk eenigzins de middelmaat, van welke alle de overige al te zeer afd waaien : onze Bubalis bevat te gelijk in zich de vereischte eigenfchappen , welke gij te vergeefsch in den Eenhoorn, zoo er die mogelijk ooit geweest is, in den Neushoorn, in den Buffel, in den wilden Stier en den Oryx zult gezogt hebben.
Want de Oryx heeft niets van de gedaante van een Os.
De wilde Stier en de Buffel niets van de Gazelle, 't Hert, of dergelijke.
De Neushoorn en Eenhoorn, zoo 'er een is, verfebilt van beide hemelsbreedte.
Eindelijk begunftigt ons derzelver Vaderland , het welke aan de overigen of geheel ontzegd, of zeer twijffelachtig gefield word.
Wij hebben gezien, dat Afie als de waare geboorte-grond aan den Bubalis word toegekend.
Alfchoon nu deeze en geene Dieren het zelfde Land bewoond hebben , voor welke
an-



C 324 )
anderen ftrijden, zoo zijn wij nog in zoo verre gelijk. Maar, alle bewijsredenen , die wij bijgebragt , en tot ftaving aangevoerd hebben, wel overwoogen, en de fom wel opgemaakt zijnde, wint het de Bubalis.
Zoo er nog verder eenige twijffel overblijft, zal dezelve mogelijk konnen opgelost worden , als er over de historie van den Bubalis een meer licht verfpreid , en de bijzondere onderfcheidingen nader bepaald waaren, weshalven er iets aan nader onderzoek moet overgclaaten worden.
Nu moet men berusten in het geen de beroemde Man, van wien wij zoo dikwerf met lof gewag gemaakt hebhen , aan de geleerde waereld heeft medegedeeld, en het welk wij, zoo verre onze krachten hebben toegelaaten, ten onzen en algemeen gebruike hebben gebcczigd.
Ik voeg er het volgende bij, om te eindigen : er zijn onder de Bubales, even als on. der de Gazelles, de Antilopes, enz. verfcheidenheden in de grootte deslighaams, cn in de figuur der hoornen: maar die verfcheidenheden koomen ons niet aanmerkelijk genoeg voor om er onderfcheidene en afgezonderde foortcn van te maaken.



XII.
VERHANDELING
OVER DE
ONSTERFELYKHEID
DER
ZIELE.






geachte medeleden.'
zeek aandachtige TOEHOORERs!
is genoeg bekend, en mij, zo in openbaare Leerredenen of bijzondere Verhandelingen , als in uitgegeevene fchriften dikwijls voorgekomen, hoe dat men die gewigtige waarheid den grondflag der Zedekunde de onfterfelijkheid der ziele naamlijk uit de Rede poogt te verklaaren; zoo dat veelen in die bewijzen zeer veel kragt ftellen.
Dan wat mij betreft bij nader en meer bepaald herdenken fchijnen mij dezelve daartoe bijgebragt dus verre onvoldoende.
De gewoone bewijzen voor die waarheid, uit de Rede afgeleid, welken men bij veele fchrijvers aantreft: (Zie naamlijk steele, Spectator, IIde deel, het vijf - en-twintigfte vertoog; b. bosch, Leerredenen}pontoppidan over dit onderwerp, en meer andere fchrijvers.) De gewoone bewijzen, berzegge ik ^ die hier omtrent zoo dikwijls bijgebragt worden, zijn deze volgenden: De onftoffe-
Y 2 lyk.



328 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
ïykheid der ziele: De toejtemming van alle volkeren hieromtrent : De toeftand der goeden en kwaaden op deze wereld: De zucht en begeerte tot meerder volmaaktheid in ons, welke niet voldaan word: De begeerte tot het leven in onze natuur, en het Geweeten. — Zie daar de zes redenen, welker kragt mijn oogmerk is thans nader te onderzoeken. Een onderwerp, zoo als het mij toefchijnt, niet ongefchikt om verhandeld te worden in deze Vergadering, nuttig aan het menschdom poogende te zijn door bevordering van kennis en deugd; en uit aanmerkinge van het gewigt dcrftoffe, vleije ik mij , G. T. , met uwe gunfüge aandacht.
I. Wat dan betreft het eerfte gemelde bewijs van de Onftc-felijkheid der ziele uit haare Onftojfelykheid ontleend bij dezen en genen voorkomende: dit bewijs fchijnt mij onvoldoende en van geene kragt; het bewijs zelve komt hier op neder ;
Om dat de ziel naamlijk onftoffelijk en alzo ondeelbaar is, kan dezelve niet in deelen gefcheiden of ontbonden worden, gelijk liet lichaam in den dood zulks ondergaat, en
daar-



DER z I E L E. 32p
daarom kan de ziel in den eigenlijken zin niet gezegd worden te fterven gelijk ons lichaam. Dan offchoon dit waar zij volgt daaruit echter geenszins, dat de ziel bij den dood van het lichaam noodwendig moet blijven voordduuren , lceven en haar beftaan behouden. De Godlijke almagt immers, die de ziele haar aanwezen gaf, toen dezelve alzoo te vooren niet beftond, kan ook de ziel tot haare voorige nietigheid doen wederkeeren en haar beftaan doen ophouden ; want even zo min als de onftoffelijkheid van onze ziele bewijst, dat zij van eeuwigheid geweest is, het welk niet zijn kan, als wegens haare onvolmaaktheid , door de zorge, verdriet en kwelling een'ieder dui(lelijk blijkende: even zoo min kan de onftoffelijkheid der ziele, mijns bedunkens, een beflisfchend of voldoend bewijs opleve. ren van haare onfterfelijkheid of voordduurend beftaan, na den dood van het lichaam j omdat , herzegge ik , de ziel even ras tot haare voorige nietigheid kan wederkeeren als zulks den aanbiddelijken oorfprong van haar wezen behaagt. Zodat alleen de Goddelijke wil, van welken al het gefchapene zonder eenige uitzondering zijn beftaan en voord-' Y 3 duu-



330 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
duuring erlangt, en geenszins de onftoffelijke natuur der ziele de oorzaak van haare voordduuring en onfterfelijkheid is, gelijk ik vertrouw dat ieder onbevooi oordeelde met mi) zal erkennen en toeftemmen: Derharfve.het gene de Goddelijke Almagt hier omtrent zal en wil doen berust alleen op het onfeilbaar getuigenis van èene bijzondere Goddelijke openbaaringe ons bekend gemaakt, en de rede alleen kan dit geenszins beflisfchen of ons overtuigend leeren.
Ik heb ook voor eenige jaaren in dc Maatfchappij Felix Meritïs, in eene Verhandeling over de noodzaaklijkheid van des menfchen dood uit zijn geftel of natuur afgeleid (welke Verhandeling ik op verzoek van vcelen in druk heb uitgcgceven) toen meer opzettelijk poogen te bewijzen hoe dat naamlijk de onfterfelijkheid zelve, uit haaren eigen aart en natuure, alleen tot het Opperwezen behoort, en alzoo nooit aan iets, dat buiten Hetzelve en dus niet noodzaaklijk beftaat, als natuurlijk kan toegeëigend worden, gelijk ik zulks uit den aart der zaake en uit de gewijde fchriftcn heb getracht te bevestigen en buiten billijke tegenfpraak te ftellen.
Drie



DER ZIELE. 331
Drie gewigtige Hellingen heb ik toen oiriflandig onderzocht en aan het onpartijdig oordeel der nadenkenden , voor welken alleen ik fchrijve, aanbevolen; naamlijk: Dat de mensch onbepaald uit zijne natuur volflrekt nooit onfferfelijk kan zijn : Dat de Hoffelijke wereld door bet zedelijk kwaad niet veranderd is : En dat Adams lichaam vóór den val hetzelfde is geweest als na den Val en als ons lichaam nu nog is; gelijkerwijze ik mijne bewijzn met de openbaaring heb getracht te bevestigen.
Tot bet bepaalen van zaaken , tot den Godsdienst betrekkelijk, eerbiedige ik naamlijk geenszins eenig menschlijk gezag, maar alleen het onfeilbaar Goddelijk gezag der Heilige fchrift , wier grondwaarheden van den natuurlijken enChristelijken Godsdienst, zoo vol troost en heil en zoo duidelijk voor ieder' oplettenden , daarom , naar mijn gevoelen , verre te ftellen zijn boven eenige leering van menfchen of Hellingen van conciliën of fynoden, door feilbaare (en hoe vaak partijdige?) menfchen daar bij gevoegd j dewijl niet zelden een ftaatkundig willekeurig gezag daar bij de hoofdrol fpeelü.
y4 ik



332 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
Ik erken naamlijk in den Godsdienst, even als in andere weetenfchappen tot de natuur betrekkelijk, veel zeer veel plaats te hebben het gene boven het bepaald menfchelijk vernuft zich uitftrekt, en alzoo door de rede niet kan verklaard worden , maar echter in de daad en waarheid beftaat. Doch niets, volftrekt niets, erken ik te kunnen beftaan, zo min in onzen voortreffelijken en troostrijken Godsdienst, die een redelijke Godsdienst is en genaamd word, als in eenige andere weetenfchap, dat met de zuivere of gezonde rede ftrijd , en dat het daarom , mijns bedunkens, even ongerijmd is iets te verwerpen of te ontkennen alleen om dat men hetzelve niet begrijpen kan (de. wijl men alzoo aan zijn eigen beftaan of wording zou moeten twijfelen , vermids de wijze, hoe? geheel ondoorgrondelijk is voor ons bepaald vernuft; als iets aan te neemen, het gene met de rede duidelijk ftrijd en daarom volftrekt onbeftaanbaar geacht moet worden ; want dus doende zou men ftellen kunnen , dat tegenftrijdige dingen , als dag en nagt bij voorbeeld , te gelijk op dezelfde plaats zouden kunnen beftaan, dat immers geen wederlegging behoeft, even ongerijmd
en



DER ZIELE. 333
en ten eenemaal tegenftrijdig is bij mij te ftellen gefchapen te zijn (dat is begin genomen te hebben en dus geen volftrekte noodzakelijke oorzaak van beftaan te hebben) en onfterfelijk uit de Natuur te zijn als daarom mijns oordeels geheel onbegaanbaar. En deze twee uiterften naamlijk, verborgenheden voor onzen geest, welker beftaan echter duidelijk blijkt en kan beweezen worden te ontkennen en geheel te verwerpen, of zaaken aanteneemen die volgens de zuivere rede duidelijk tegenftrijdig zijn, kunnen mijns bedunkens voor de waare oorzaaken gehouden worden van ongeloof en bijgeloof. En hoe ras men van dit eene uiterfte tot het andere kan overflaan, daarvan zijn genoeg voorbeelden tot bewijs, waarom zulks in het algemeen met recht toegeftemd word; zoo dat men zeggen kan, de natuur doet geen' fprong op eenmaal maar het menschlijk feilbaar oordeel waarlijk des te meer.
II. Dus verklaard hebbende, hoe dat de onhoffelijkheid der ziele mij toefchijnt geen voldoenend of beflisfchend bewijs te verfchaffen voor haare onfterfelijkheid , ga ik Y 5 over



334 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
over tot het volgende of tweede bewijs uit de Rede voor die gewigtige waarheid, welk bewijs men fielt gelegen te zijn in de toefcemminge van dezelve waarheid bi] allerlei je volkeren. Men wil naamlijk dat bij allerleijc volkeren kennis van deze waarheid ontdekt wordt en bij fommige heidenen zelfs duidelijke blijken.
Ik merke hier omtrent aan, dat indien de mensch als met het denkbeeld der onfterfeBjkbeid geboren werd alsdan allerlei volkeren kennis hiervan zouden hebben, en dat lieden onder de beidenen in gunitigcr omftandigheden van meerder onderwijs en onderzoek alsdan hier van duidelijke kennis zouden bezitten kunnen. Ik merke hieromtrent aan, herzeg ik, dat veelen zulks wel gefield hebben, zoo dat de een den anderen hier in getrouw navolgt of nafchrijft, gelijk het gewis bij ons niet ontbreekt aan getrouwe nafchrijvers in verfchillende takken van wcetcnfchappcn ; maar dat men dus verre naar mijn inzien en zoo veel mij bekend is, dit gemelde omtrent allerlei volkeren nimmer beweezen heeft ja zelfs niet voldoende bewijzen kan. Verbaazend groot is de aflland
waar-



Der ziele. 335
waarlijk tusfchen ftellingen te maaken en dezelven te verklaaren en te bewijzen, het geene echter nu en dan wel door deze of gene fchrijvers zekerlijk om de minfte moeite verwaarloosd word. Dit laatfle naamlijk de onmogelijkheid om het gefielde voldoende te bewijzen heeft gelijk ik meene ook omtrent deze flelling plaats, alzoo het bewijs van dezelve, mijns oordeels, niet blijkbaar voldoende is, gelijk ik met de volgende aanmerkingen zal trachten aantetoonen.
Wie heeft naamlijk eene gegronde en genoegzaame onderrichting van de kenqisfe , die bij alle onbefchaafde volkeren in het algemeen en omtrent deze waarheid in het bijzonder plaats heeft; zoo dat men daaruit met recht ftellingen , die bij hun aangenomen worden en waartoe ook deze flelling behoort kan opmaaken ? Hoe onmogelijk is het in de daad om nauwkeurig te kunnen bepaalen, hoedanig de kennis omtrent deze waarheid en andere, bij alle vreemde onbefchaafde volkeren met recht geacht kan worden te zijn, nademaal de omgang met zoo veele onbefchaafde volkeren niet alleen op zichzelve niet nauwkeurig en gemeenzaam genoeg is,
maar



33Ö OVER DE ONSTERFELIJKHEID
maar ook uit aanmerking der onkunde van hunne fpraak zeer gebrekkig en onvoldoende moet zijn , om van de kennis dier onbefchaafde volkeren volkomen overtuiging te kunnen bekomen ? Nimmer heeft ook deze of gene onder dczclven, die tot ons overgegaan is, hunne kennis met behoorlijke overtuiging hier omtrent verklaard , maar wel in tegendeel hunne onkunde geopenbaard, zo als bij nader onderwijs ten vollen blijkbaar geworden is. Nimmer heb ik ook gehoord, dat een negerflaaf tot zijnen pligt word opgewekt met zedelijke aanmerkingen omtrent de toekomende vergelding, maar alleen door bedreiging of daadelijke uitvoering van ftraffe bij verzuim van zijnen pligt, ten bewijze, dat men geene kennis van deze zaak bij hun voorönderftelt. Uit het gene ook hier van nu wijders zal gezegd worden zal ten vollen meene ik blijken, dat zij, die hier in geen behoorlijk onderwijs genooten hadden, zeer onkundig waren. Als wij naam. lijk overweegen hoe zelfs bij befchaafde volkeren bij beroemde heidenen , dwaaling en onkunde heerschten en zulks bij allen, ja zelfs bij veelen onder hun eene volftrekte ontkenning: zoo dat bij niemand onder bun
eeni-



der ziele. 337
eenige volkomene overtuiging omtrent deze waarheid plaats heeft, en men uit dien hoofde, gelijk in het vervolg nader zal blijken alzoo billijk dit befluit hierdoor kan opmaaken, dat de Rede, op zichzelf alleen, omtrent deze waarheid het niet verder brengen kan dan flechts tot gislen en hoopen, en dat tot eene volledige en genoegzaame kennis en verzekering van dezelve eene bijzondere nadere openbaaring verëischt wordt.
„ Wanneer de Rede", zegt nekke r, in zijn werk over den Godsdienst, „tot een richtfnoer van onze handelingen dienen kan, zo gefchied zulks door middel van den Godsdienst." En de beroemde hug o de groot zegt in zijne Commemarien over 2, Tim, I. 10. „ dat alles, wat de Philofophen gezegd hebben van de onfterfelijkheid der ziele, is louter duisternis, als men zulks vergelijkt met het licht des Euangeliums." Ten bewijze, dat onze Rede zonder verfterking door den Godsdienst veel te zwak is om ons met zekerheid hiervan iets te leeren. Geen wonder dus de dwaalingen der bcroemdfte heidenen hieromtrent welken wij nu zullen aantoonen.
Ik



333 over de onsterfelijkheid
Ik zal evenwel niet breedvoerig melden, wat 'er van alle befchaafde heidenen met betrekking tot mijn onderwerp kan bijgebragt worden, alzoo zulks eene ruime ftoffe oplevert voor eene afzonderlijke verhandelinge, en men het zelve daar en boven bij veele fchrijvers omftandig kan nazien , als onder meer anderen inzonderheid in het vierde deel der Verhandelingen van Teylers Godgeleerd Ge. nootfchap, en bij lel and, in zijn werk over de noodzaaklijkheid en nuttigheid der Christelijke Openbaaringe, gelijk ook bij van nuys klinkenberg in zij n werk over de voordeelen van den Godsdienst 2de deel ifte ftuk. Ik zal daarom alleen zoo veel melden , als ik ter ftaavinge van mijn gevoelen noodig oordcelc, om een gegrond befluit te kunnen opmaaken , wat niet flechts deze of gene onder hun hier omtrent geweeten heeft, maar hoe. danig de kennis aan de onfterfelijkheid der ziele bij allen of in 't algemeen plaats had, zoodanig dat overal, en ook zoo wel bij de leeraaren onder hun als bij het gemeen onkunde, dwaaling en twijfeling gevonden werden , die alleen de Rede zonder verdere bijzondere openbaaring hadden. Want indien men flechts bij eenigen onder hun volftrekte
on-



der ziele. 339
onkunde hierin bevond plaats te hebben, en bij anderen onder hun in tegendeel hicrömr trent gegronde kennis en overtuiging: als dan zou men kunnen aanmerken, dat 'er zelfs in tijden van meer verlichting altoos menfchen gevonden zijn, die deze waarheid geheel ontkenden ; gelijk 'er ten tijde van onzen Verlosfer die deze waarheid den Jooden duidelijk leerde, evenwel eene geheele fefte, Saduceè'n genaamd gevonden wierd die deze waarheid lochende, gelijk 'er ook nog in deze onze dagen eenige aanhangers van la mettrie zijn of zoogenaamde Mate» rUüisten die deze waarheid waarvan wij handelen beftrijden. Doch welke Materialisten men onder anderen zeer fraai wederlegd vind in dat met recht beroemd werk van verfcheiden Geleerden in Duitschland, 't welk onder den naam van Den Mensch bekend en in 't Hollandsch vertaald is in het tweede deel het twee-en-festigfte vertoog, als ook in het fraaije franfche werkje tegen de Materialisten door J. de pinto.
Geene waarheid is 'er, op dat ik dit bij deze gelegenheid als in 't voorbijgaan kortlijk aanmerke, of dezelve kan beftreeden worden,
in-
i



34° over de onsterfelijkheid
indien dezelve niet aan wiskundige proeven naamlik onderworpen is of onder het bereik der zintuigen valt. Maar alle de voornaamfte bewijzen voor deze of gene met recht aangenomene waarheid, te vernietigen of geheel kragtloos te ma ken (dat echter verëischt wordt om zekere voorgeftelde zaak met kragt van bewijzen te keer te gaan, en alzoo met grond te verwerpen) dit is volftrekt niet mogelijk omtrent de voornaamfte bewijzen voor zekere waarheid, en dit ftrekt tot een voldoenend bewijs aan alle onbevooröordeelden, die voor overtuiging vatbaar zijn tot bevestiging der waarheid, welke waarlijk in haare natuur onveranderlijk is, gelijk men hier over kan nazien den geleerden Engelfchen fchrijver j, beattie, in zijn boek over de onveranderlijkheid der waarheid in haare natuur, 't welk reeds in 't Hollandsch vertaald is.
Laat ons nu, na dit als mij niet ongepast fchijnende vooraf gemeld te hebben, onderzoeken de kennisfe der beroemdfte heidenen, aangaande de onfterfelijkheid der ziele , als welke alleen de Rede hadden en van eene bijzondere openbaaringe verftookcn waren.
Vol-



der ziele. 341
Volgens Diogew.s Laërtius zou Thales één der beroemde zeven Griekfche Wijsgeeren de eerfte geweest hebben , die leerde ■dat de ziel onfterfelijk was ; maar volgens Aristoteles den oudften en geloofwaardigften Schrijver over Thales blijkt, dat het gevoelen van Thales niet uit zijne eigen fchriften maar volgens gerucht gemeld is. Dus ziet men hieruit welken graad van zekerheid dit gemeld gevoelen van Thales heeft. Zie wyttenbach in het gemelde vierde deel der werken van Teylers Genootfchap.
Het bijzonder ongerymd gevoelen der Py. thagoristen van de zielsverhuizing is genoeg bekend, als onder veelen bij hun verfpreid en ftrekt tot een bewijs van hunne grove dwaaling en onkunde hieromtrent.
Dan het ontbreekt geenszints aan beroemde heidenfehe Wijsgeeren die de onfterfeJijkheid der ziele lochenden. Aristoteles naamlijk een beroemd Gricksch Wysgeer, het hoofd of de inftcller der Peripatetifche fecie, geleefd hebbende ruim driehonderd jaaren vóór de geboorte van onzen Heiland heeft geleerd dat de ziel Hoffelijk en verganglijk Z was.



342 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
was. Zie vossius de Origine Idololatria het tiende hoofdftuk; zie ook mosh eim ai Cudworth Tom. ï. , en brucker, Historia Critica Philqfcphia Tom. I Volgens het gevoelen van deze beroemde Schrijvers leerde Aristoteles dat de ziel fterflijk was , gelijk ook niemand het tegendeel van hem duidelijk beweezen heeft. — Als hoofd zijner feéle heeft hij dus deze dwaaling onder zeer veelen verfpreid.
Dicearchus, een tijdgenoot van Aristote' les, heeft gelijk Cicero meld in het één-endertigfte hoofdftuk van het eerfte boek van zijne Tusculaanfche Verhandeling boeken ge. fchreeven ten betooge , dat de ziel fterflijk was.
Doch behalve deze gemelden onder de beroemde heidenen , was 'er nog onder hun eene geheele fecie, die zeer beroemd en aanzienlijk geacht werd, als een zeer geruimen tijd gebloeid hebbende, welke fccte deze waarheid volftrekt ontkende ; ten bewijze, hoe dat een' zeer langen tijd en bij een groot aantal menfchen , en daaronder beroemde mannen, onkunde in dezen heeft plaats gehad ,



der ziele. 343
had, gelijk dit van de fctte der Epicuristen bekend is, waarvan Epicurus de inlteller zijnde bijna driehonderd jaaren vóór onze jaartelling leefde, en wiens fchool (zie stanley) ruim tweehonderd jaaren heeft ftand gehouden.
Ja vóór Epicurus is deze dwaaling openlijk geleerd en onderzeer veelen alzoo verfpreid, nademaal Democritus honderd-vijftig jaaren vóór Epicurus lecvende, reeds leerde dat de ziel met het lichaam verging zoo als stanley uit Plutarchus de plac. libr. 4. heeft aangehaald. Men kan van deze en andere Griekfche Wijsgeeren omflandiger leezen bij Diogenes Laërtius, Plutarchus , en anderen , en ook in het in 't hollandsch vertaalde werk van stanley over deze Wijsgeeren, inzonderheid uit deze twee gemelde Griekfche Schrijvers getrokken.
Zietdaar dus hoe de volftrekte ontkenning van deze waarheid in het openbaar is geleerd, en wel een' zeer geruimen tijd, en uit dien hoofde onder veele menfchen van allerleij rang is verfpreid geworden.
Z 2 Wat



344- OVER DE ONSTERFELIJKHEID
Wat betreft die genen onder de beroemde heidenen die deze waarheid niet openlijk lochenden, dezen echter hadden daarvan ook geenszins eene volkomen kennis en overtui* ging; maar gaven hunne dwaaling en onkunde hierin even duidelijk te kennen, door het zoo verward verfchillend en onbeftaanbaar denkbeeld het welk zij van deze zaak voorfielden.
Dus getuigt Diogenes Laërtius, in het leven van Zeno een' tijdgenoot van Epicurus $ar. 84 , dat de ziel wel na den dood voordduurt maar echter vergangelijk bleef. Welk een verbaazend ongerijmd denkbeeld !. waar* lijk geheel verward in zichzelve, ten blijke Van hunne onkunde hier omtrent. En het is intusfchen dezelfde fe&e der Stoïcijnen , van Welke Zeno de infteller was, die de beroemdfte en beste geacht word onder de heideneq plaats gehad te hebben. Het algemeen zoo Ongerijmd gevoelen der Stoïcynen is bekend te zijn, dat de ziel na den dood wel over* blijft, maar niet altoos zal voordduuren, en eindelijk in de algemeene verbrandinge door bet noodlot vast bepaald zal vernietigd worden «zodanig dat zij haare bewustheid en denking



t> e r ziélë. 345
kihg (waarin immers eigenlijk het leven der ziele beftaat) zal verliezen , en wel dat dit langer beftaan der ziele eenigen tijd na den dood zich alleen bepaalt tot de ziele der wijzen. Zie de Verhandeling van Wijtend b a c h in het vierde deel der werken van Tey. Iers Genootfchap. Hierom zegt Cicero Orat. Tascul. Lihr. I. pair. %i. De Stoïcynen geeven ons uitftel gelijk aan de kraaijen zij be^ weeren dat de ziel lang zal leeven doch niet altoos." Als wij wijders nagaan, dat de beroemdfte heidenfche zedenkundige wijsgeeren, als Seneca, Epiftetus, Marcus Antoninus en anderen tot deze frêle behoord hebben,dan kunnen wij daaruit opmaaken hoedanig hunne dwaaling en onkunde hierin was, offchoon dan Zelfs bij fommigen van deeze fee» te fterke uitdrukkingen omtrent de onfterfelijkhcid der ziele voorkwamen, nademaal dö woorden onjlerfelijk of onfterfelijkheid die mert bij de Stoïcijnen aantreft, geenszins bij hun die ruime betekenis hebben als bij ons; ver•mids uit het gemelde blijkt, dat die woorden bij hun niet te kennen geeven eene volftrekte oneindige voordduuring maar eenen zekeren onbepaalden tijd; gelijk dit ook door den ongenoemden Schrijver in het meerge* Z 3 mei-



346" OVl.* DE ONSTERFELIJKHEID
melde vierde deel der Werken van Teylers Genootfchap te recht is opgemerkt. Zietdaar derhalve in welke dwaaling en onkunde de Stoïcynen , die de beste Philofophifche fe&e geacht worden te zijn, verkeerden omtrent de waarheid van de onfterfelijkheid der ziele.
Plinius de oude, een man van groot aanzien wegens zijne geleerdheid, en zelfs ge. leefd hebbende ruim eene halve eeuw na de geboorte van onzen Heiland toen deze waarheid door veele Christenen reeds overtuigend was aangenomen, — deze Plinius echter een onverlicht heiden zijnde,geeft zijne onkunde omtrent den toeftand van onze ziele na den dood duidelijk te kennen , als hij zegt, in het zevende boek het vijf-en-vijftigfte hoofdft. van zijne Natuurlijke historie, dat alle menfchen in denzelfden ftaat zijn na den laatften dag van het leven als zij vóór den eereerften waren, en geen meer gewaarwording in hun lichaam of ziele hebben na hunnen dood als vóór dat zij geboren waren.
Laat ons nu hoewel kortlijk overweegen wat Socrates, wiens kennis aan deze waarheid bij veelen geacht word volkomen geweest



DER ZIELE. 34^
Weest zijn , ons toefchijnt hieromtrent geweeten te hebben. — Het gevoelen van So» trates ruim vier eeuwen vóór onze jaartelling geleefd hebbende, moet uit de fchriften van Piato en Xenophon onderzocht worden} en wegens de volgende aanmerkingen fcbijnt mij dus verre de gemelde overtuiging geenszins zoo duidelijk geweest te zijn.
Volgens de meergemelde bekroonde verhandeling van den hoogleeraar r>. wijten* b a c h is Xenophon van meer gezag in het beoordeelen der gevoelens van Socrates dan Plato i en Socrates fpreekt zeer zelden en dan nog zeer duister over de onfterfelijkheid der ziele bij Xenophon. Wat wijders zijne bekende ver. handeling betreft over dit onderwerp onder den naam van Phcedon door Plato bekend gemaakt , deze verhandeling heeft naar het oordeel van den zoo evengenoemden Schrijver wij te nb ach ter gemelde plaatfe, niet den roem en gezag verkreegen door defterkte de bewijsredenen, als wel door de welfpreekendheid van Plato, en gelijk ook van nuVs klinkenberg in zijn reeds aangehaald werk omtrent die verhandeling van Socrates aanmerkt, bepaalt Socrates omtrent de ziele aldaar Z 4 niets



348 over de onsterfelijkheid
niets ftelligs en fpreekt in dezelve omtrent deze zaak zodanig dat hij zulks meer hoopte dan verzekerde.
Bekend is ook het zeggen van Socrates, dat hij niets wist ten bewijze in welke onzekerheid hij verkeerde.
Cicero aanhaalende uit Plato een gefprek van Sotrates op het laatst van zijn leven met zijne rechters gehouden eindigt Socrates die gefprek aldus: „ Ik ga fterven doch gijlieden blijft leeven, wie het beter zal hebben mogen de onflerfelijke Goden bellisfchen geen mensch denk ik weet zulks." Zie Tufcul. Orat. i par. 42. Cicero zegt ook nog in die gemelde verhandeling aangaande Socrates, dat dezelve deze gewoonte van niets te bevestigen tot het uiterfte toe vasthield. Volgens Xenophon zeide Socrates: „ De dood is of een diepe flaap, of eene reize uit het Vaderland, of de vernietiging van ziel en lichaam". Zie dit ook bij Plutarchus aangehaald in zijne troostrede aan Apollomus.
Kan men uit al dit gemelde met voldoende reden befluiten dat Socrates volkomen over--
tuigd



ÖER ZIELE. 249
taigd is geweest van de onfterfelijkheid der ziele, en hij des aangaande niet zou getwij. feld hebben gelijkerwijs veelen meenen ? Daar het tegendeel mijns bedunkens hieruit zoo duidelijk blijkt, als de twijfeling en onzekerheid van Socrates in dezen openbaarende, en zulks inzonderheid ten volle daarom als zijn gevoelen van twijfeling meldende in een tijdftip, waar in geene reden van veinzerij bedacht of bevonden kan worden plaats te hebben , naamlijk in dat gemeld tijdftip toen hij ras zijn leven met een' geweldigen dood zou eindigen, gelijk een ieders woorden in het tijdftip van zijn fterven buiten alle verdenking van veinzerij gehouden worden: zoo dat daarom dit getuigenis van Socrates in dat tijdftip mij van zoodanig eene bijzonderen nadruk toefchijnt om zijne twijfeling omtrent de ziele te bewijzen , dat andere getuigenisfen in dit opzicht van geene waarde kunnen gehouden worden, als dit eene nu gemeld getuigenis niet voldoende is we. derlegd. Zoo dan om dit alles fchijnt het mij toe dat Socrates, welke voorftanders hij hieromtrent ook hebbe,even min volkomen overtuiging van deze waarheid gehad heeft als andere wijsgeeren, dewijl zijne twijfeling en Z 5 on-



35© over de onsterfelijkheid
onzekerheid uit het bijgebragte volkomen blijken.
Laat ons nu tot Plato overgaan, die insgelijks door fommigen om zijne Godsdienfti. ge kennis zo zeer geacht word. Als wij echter onderzoeken wat andere beroemde Schrijvers van dien vermaarden leerling van Socrates melden : dan verfchilt in de daad zuiks zeer veel.
Volgens den beroemden en geleerden mosHeim ad Cudworth Tom. I , heeft niet één wijsgeer Plato zelfs niet geloofd dat de ziel onftoffelijk was. Want bij de Ouden, volgends mosheim betekende de onlichaamlijke zelffbandigheid niet de onftoffelijkheid, zo als wij over de ziele denken, maar 't gene van grover lichaam ontbloot was. Zoo dat de geleerde mosheim ter gemelde plaatfe fielt, dat het volftrekt niet duidlijk blijke of wel één wijsgeer , Plato zelf niet uitgezonderd, in den eigenlijken zin de onftoffelijkheid der ziele gekend en erkend hebbe zoo als wij dezelve erkennen.
Ja de wijsbegeerte van Plato word door
vee.



der ziele. 351
veelen zeer duister gehouden, en wel zoo onverftaanbaar dat volgens aantekening van b r u c k e r Hist. Crit. Tom. I., veelen onder de ouden reeds geloofden dat Plato eigenlijk geen ilelfel had.
Inzonderheid word ook Plato zeer duister gehouden omtrent zijn gevoelen over de on. iferfelijkheid der ziele, volgens aantekening van den ongenoemden Schrijver der meergemelde verhandelinge in het vierde deel der werken van Teylers Genootfchap.
De onkunde en dwaaling van Plato omtrent de onlterfeüjkheid der ziele, blijkt ook uit het gene hij hier over bijbrengt in zijn boek, onder den naam van Phcedrus bekend, alwaar hij het bewijs dezer waarheid daaruit afleid, „ omdat de ziel zich beweegt door haar eigen en niet door een vreemd vermogen". Dus de beweeging uit zichzelve hebbende moet de ziel altoos beftaan hebben; want hetgene uit zichzelve beweeging heeft is zonder oor. fprong: de ziel, de beweeging uit zichzelve hebbende, is alzoo zonder oorfprong. Dan wie ziet niet hoe valsch dit gevoelen, en welke de dwaaling van Plato omtrent de ziele, als
haar



352 OVER DË ÖNSTÈRFELIJKIIEIÖ
haar zonder oorfprong Hellende geweest fj; Die gevoelen echter vind men ook bij Cicero in den droom van Scipio en bij anderen insgelijks erkend. Daar zijn 'er ook die Plato berispen dat hij zichzelf hierïn tegenfpreekt, als zeggende in zijn boek Titnaus dat de ziel van God gefchapen is. Mosheim Zegt ook in zijne latijnfche verhandeling over de fchepping, dat Plato zoo min als andere heidenfche Wijsgeeren geen waar denkbeeld over dit Huk had en even als anderen hierïn zeer on» onkundig was.
Wie zal na dit alles zich kunnen overreeden, dat Plato van deze waarheid en van andere Godsdienftige waarheden volkomen ken* nis had: zoo dat veelen hem wegens zijne Godsdiendige kennis zoo zeer verheffen , dat hij zelfs de Godlijke Plato genoemd word; terwijl het bijgebragte ons wijders leert , dat hij van deze gewigtige waarheid zoo min duidelijk gewaagt, overeenkomstig den vvaaren aart der zaake, als eenig ander heidensch wijsgeer , en hij in andere zaaken van den Godsdienst insgelijks onkundig was ?
Wat nu den beroemden Cicero aangaat den
Va-



DER ZIELE. 353
Vader der Romeinfche welfpreekendheideene halve eeuw vóór onze jaartelling leevende, wanneer hij fpreekt van de ziele in die bekende eerfte van zijne Tusculaanfche Verhandelingen , dan meld hij de verfchillende gevoelens omtrent de ziele, en zonder te bevestigen wat daaromtrent waarheid zij , befluit hij in het einde van die verhandelinge dat zulks te bepaalen moeijelijk zij, en openbaart alöm in die verhandeling zijne twijfeling. Dus zegt hij aldaar, paragr. 33 en vervolgens: „ De dood is geen kwaad het zij de ziel vernietigd wordt of dat dezelve haare gewaarwording behoud."
In zijn bekend werkje over den ouderdom zegt hij, dat indien hij over de onfterfelijkheid der ziele dwaalt hij dan met genoegen dwaalt, het welk immers insgelijks geene volkomene zekerheid of overtuiging maar onzekerheid en twijfeling in zich bevat, als eene j;.aak zijnde welke hij meer wenschte dan zeker verwachtte.
Cicero noemde ook veele dingen welke anderen zeker noemden flechts waarfchijnlijk en g?zo twijfelachtig. Zie dg Officiis Lib. 2: 2.
Den



354 OVER DE ONSTERFELVKHEID
Den Academifchen Leertrant volgende tot welke fefte Cicero gezegd word behoord te hebben, brengt hij gemeenlijk de gevoelens van anderen bij zonder iets te bepaalen of het zijne te verklaaren. Zie * Natura Beorum L.ib. i: r. En het eigen zijnde aan de Academ.fche feóte niets zekers te bepaalen en alzoo te twijfelen zegt Cicero (Acad. Outest. L'b. 4= 4 ) daarom te zuchten naar de~ontdekking der waarheid. Tuscul. Qu0st. Lib 1 paragr. 9. 2egt hij, dat het omtrent de ziel met verder te brengen is dan gisfen, en paragr. 11. dat dit zelfs zeer moeijelijk is.
Uit dit alles mogen wij dan , meene ik met recht befluiten, dat men met geene ze' kerheid bewijzen kan dat Cicero van deze waarheid overtuigd geweest zij, dewijl het zeer moeijelijk is omtrent zijne gevoelens in t algemeen iets met zekerheid te bepaalen en met betrekking tot mijn onderwerp blijkt* wel zijne twijfeling volgens het bijgebragte maar geenszins zijne overtuigende kennis Ja' warburton meent in het tweede deel z.jns werks te bewijzen dat Cicero een Epicurist is geweest die deze waarheid lochende
Se.



DER ZIELE. 355
Seneca , de beroemdfte latijnfche wijsgeer na Cicero die geleefd heeft onder den Keizer Nero , en welke behoorde tot de meest geachte fecie der heidenfche wijsgeeren. Deze beroemde zedenkundige Stoïcijnfche wijsgeer openbaart niet minder a!öm in zijne fchriften, en wel allerduidelijkst de grootite verwarring en onzekerheid omtrent deze waarheid.
Ten bewijze van deze twijfeling zegt Seneca in den vier-en-twintigften brief: „ De dood vernietigt ons geheel of maakt ons los". In den vier en - vijftigffen brief zegt hij ,dat hij na den dood in denzelfden ftaat zou zijn als voor zijne geboorte; want hij zegt aldaar: „ Wat onderfcheid is 'er tusfchen niet beginnen en eindigen? De uitwerking", zoo vervolgt hij, „van beiden is niet te zijn. Ik laat niet af met deze en dergelijke ftille vermaaningen mijzelve aantefpreeken". Wederom in den vijf- en- festigften brief zegt hij: „De dood is of een einde of een doorgang". En eindelijk, om meer andere zoodanige duidelijke bewijzen van zijne twijfeling voorbij te gaan, maakt Seneca gewag in den agt en-tagtigften brief van de menigvuldige verfchil-
len*



356 OVER DE ONSTERFELYKHEID
lende gevoelens over de ziele, zoo omtrent haare natuur en de wijze van haar beftaan als haare voordduuring, en maakt dan daaruit dit befluit dat zulks niets anders dan vermoeijing te wege brengt. — Zijn alle deze getuigenisfen niet duidelijke blijken van zijne twijfeling als niets over de ziel met zekerheid bellisfchende, ten bewijze welk een twijfel, achtig en onzeker denkbeeld van deze waarheid bij dezen zoo beroemden zedenkundigen wijsgeer plaats had ?
Zietdaar zoo veel mijn beftek gedoogde en ik tot mijn oogmerk noodig achte gemeld, wat de beroemdfte heidenen (waaruit men alzoo vanzelve tot het algemeen onder hun of andere befchaafde heidenfche volkeren befluiten kan) omtrent de onfterfelijkheid der ziele gedacht hebben, als naar mijn inzien uit aï het bijgebragte genoegzaam en duidelijk blij. kende hunne dwaaling, twijfeling, en volftrekte onzekerheid zonder eenige overtuiging derhalve des aangaande, dewijl de voornaamften immers onder hun 't niet verder hebben kunnen brengen dan flechts hoopen of gisfen, dat wel twijfeling in zig bevat maar geenszins' tot bewijs van eenige zekerheid kan ftrekken.
Der-



DER ZIELE.
35?
Derhal ven offchoon 'er ook uitdrukkingen en wel bij hunne voornaamfte feéte gevonden wierden, welke oppervlakkig hierïn meerder fcheenen te bewijzen, dezelve echter in de daad, bij nader overweeginge, even min toe overtuiginge ftrekken künnen als zulks door mij gemold zijnde. Gelijk ook wijders bekend is, dat de Stoïcijnen ftelden dat alles door het noodlot bepaald zijnde, waaraan zelfs dé Goden onderworpen waren, eindelijkind© verwoesting van het Geheelal deelen zoude.
Zoo dat mét betrekking tot mijn onderwerp ook zij zelf naamlijk, die met mij verfchillen en aan de heidenen in deze zaak meer toefchrijven, echter insgelijks die ongelijkheid van gevoelen hierïn bij hun erkennen en toeftemmen. Dus getuigt PONTOPPiDANj die hiertoe behoort, in zijn boek over de on* fterfelijkheid der ziele, dat Cicero, Plato en Se» neca zichzelven hierïn zeer ongelijk zijn, na alvoorens hun eenige kennis te hebben toegefchreeven. Ja hij meld van Cicero een bewijs van tegenftrijdigheid omtrent deze zaak. Hoe kan men dus van hunne kennis hierïQ zich overtuigd houden l
Aa In*



358 OVER DE ONTERFELÏJKHEID
Immers de ftrijdigheid en onbeftaanbaarheid Van gevoelens met betrekking tot den Godsdienst in 't algemeen even als omtrent mijn onderwerp gemeld is, vind men alöm bij de heidenfche Wijsgeeren , zoo dat zelfs de beroemdfte zedenkundigen onder bun,als Epictetus en Marcus Antoninus hiertoe behooren. Want als men bij dezen aantreft fterke uitdrukkingen van vertrouwen, vind men kort daarna bij dezelfde Schrijvers verdeediging ja'aanprijzing van den zelfmoord.
Ook is de groote afgoderij der beroemdfte volkeren zoo Grieken als Romeinen , door gewijde en ongewijde Schrijvers aangete» kend insgelijks ten vollen bekend: zoo dat men met recht befluiten mag, dat bij geenen der vermaardfte heidenen eenig famenftel van Godsdienst plaats vond ; maar dat zij, bij gebrek van nadere openbaaringe hieromtrent alzoo bezaten verwarde en geheel onbeftaanbaare denkbeelden, zoo met betrekkinge van Godsdienftige waarheden of zedenkunde in 't algemeen, als in het bijzonder omtrent mijn bepaald onderwerp volgens al hetgene omtrent de ziele immers nu door mij is bijgebragt geworden. Die van hunne dwaaling
om-



DER ZIELE. 359:
Omtrent den Godsdienst omftandiger bericht begeert onderzoeke de reeds te vooren gemelde fchrijvers leland en van nuis klinkenberg, zoo met betrekkinge van dé dwaaling der beroemde heidenen in Godsdienlb'ge waarbeden of ftellingen als in dei zedenkunde^
Ja het is zelfs opmerkelijk, om als in 'fc voorbijgaan kortelijk hiervan iets te melden, dat de afgoderij bij woeste en onbefchaafde volkeren zoo verregaande niet gevonden word als bij befchaafde volkeren bij beroemde natiën. Want gelijk men weet dat bij woeste onbefchaafde volkeren Zon en Maan aangei beden worden: zoo is bij de fchrandere Egijp£ tenaaren den os en nog minder zoo als bekend is afgodifche eere beweezen. En bij de beroemde Grieken en Romeinen werden niet alleen voor de koorts en dergelijke £ maar ook voor de ondeugden zelve als voor* Venus altaaren gefticht; gelijk men bij po» mey, hoogstraten en anderen de verbaazende menigte afgoden gemeld vind. Ovi. dius klaagt ook deswegens in het tweede boek van zijne treurdichten, zeggende: „ Welke plaats is heerlijker dan de tempelen ! Maar Aa 2 dé-



360 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
deze moet eene vrouw vermijden, die zich. voor wanbedrijven wachten wil". Ja door hunne voornaamfte wijsgeeren zelfs werden veele ondeugden verdeedigd volgens 't zoogemelde, zoo als ook dit genoeg uit hunne fchriften bekend is, en nog nader blijken zal.
Nimmer hebben dus de beroemdfte heideïien een volledig famelftel of overtuigende kennis van den natuurlijken Godsdienst gehad, en nimmer kan dus de Apostel Paulus zodanige genoegzaame kennis bedoeld hebben in zijnen brief aan de Romeinen het eerfte hoofdftuk Maar gelijk ook henry zich zoodanig over deze plaats verklaart, bedoelde de Apostel eene kennis die flechts oppervlakkig , dus zeer gering en gebrekkig was naar aanleiding alzoo van eenige bijzondere uitdrukkingen, die men bij dezen en genen onder hun ontmoet; doch die in de daad niet hooger kunnen befchouwd worden dan bloote gezegden , 't zij met betrekkinge tot Godsdienftige waarheden of natuurlijke zedenkunde geheel op zichzelven ftaande, en in geen verband niet alleen met andere maar zelfs daartegen ftrijdende ; dewijl volkomen ftrijdigheid hieromtrent bij dezelfde beroemdfte
hei-



DER ZIELE. 36*1
heidenen bevonden word , volgens 't gene reeds van de beste fecte, die der Stoïcijnen naamlijk, reeds gemeld is, gelijk ook Plutarchus van de tegenftrijdigheid der Stoïcijnen gewag maakt.
Al het welke alzoo de natuurlijke reden is van die dwaaling, onkunde en afgoderij, welken men bij de beroemdfte heidenen aantreft,, en welken de Apostel Paulus (Hand. XVII) zelf getuigt bij de beroemdften ondervonden te hebben. En dus indien voornoemde Apostel in den gemelden brief aan de Romeinen eene genoegzaame kennis van den Natuurlijken Godsdienst aan de heidenen toefchreef, dan zou hij zich niet alleen tegenfpreeken in hetgene hij kort daarna getuigt van hunne afgoderij, maar ook op gelijke wijze nopens de afgoderij in het beroemd Athene, volgends bet aangehaalde Hand. XVII. Desgelijks zou zulks ook ten volle ftrijden met zijne bijzondere betuiginge in 't afgodisch Athene, en wel tegen beroemde wijsgeeren,dat hij hun naamlijk dien God zou verkondigen welken zij niet kenden,- tot een overtuigend bewijs alzoo,dat de beroemdfte heidenen onkundig zijn geweest van den éénen waaren God , welken Paulus hun verkondigde, en welke onkunde Aa 3 al.



302 OVER b|E ONSTERFELIJKHEID
alzoo oorzaak was van die grove dwaaling en afgoderij, van welke hij op de genoemde plaats gewaagt.
Te recht zegt daarom de geleerde Schrijver PE pauw, in het tweede deel van zijne wijsgeerige befpiegelingen over America fpreekende van de onfterfelijkheid der ziele, dat indien de denkbeelden van zaaken van eene verhevene natuur, — (zoo als van de heidenfche wijsgeeren immers nu gemeld is) — zoo onzeker, ingewikkeld en zoo moeijelijk zijn om met zekerheid iets te kunnen bepaalen, hoe zal men dan hieromtrent eenige kennis kunnen verwachten bij woeste en onbefchaafde volkeren, die nog zoo verre niet gevorderd zijn om eene geregelde maatfchappij opterichten, en hoe kan men dus geloof flaan aan het getuigenis der genen, die dit denkbeeld ftellen bij alle woeste volken zelfs eenigzins plaats te hebben ?.
De beroemde wijsgeer locke zegt insgelijks in het tweede deel van zijn werk over den Christelijken Godsdienst: dat het in de daad blijkt dat de menschlijke rede alleen ge? laaten in haar eigen werk van zedenkunde gefeild



der ziele. 363
feild hebbe. Zij heeft nooit uit onwederfpreekelijke grondbeginfelen met klaare gevolgtrekkingen een volkomen famenftel van de wet der natuure kunnen opmaaken. Is 'er intusfchen eene waarheid, die allernauwst met de zedenkunde verbonden is,ja de grondflag der zedenkunde te achten is? het is gewisfelijk deze van mijn onderwerp.
Met grond heeft daarom dezelfde logkï in zijn beroemd wijsgeerig werk , genaamd Proeve over het menschlijk verftand, zeer fraai uit het Engelsch in 't Fransch vertaald het Idea innata of aangeboren denkbeeld zeer omftandig cn met kragt wederlegd, gelijk ook waarlijk zulks ieder onbevooröordeelden bij ondervinding blijkt, dat wij van geene zaaken een juist denkbeeld of waare kennis be« komen dan door bijzonder onderwijs , hetwelk derhalve altoos voorafgaat tot het in werking brengen zoo wel als ter uitbreidinge onzer verftandlijke vermogens.
Wat geeven alle de dwaalingen tot den Godsdienst betrekkelijk , bij gebrek van behoorlijk onderwijs, eene volitrekte overtuiging dat hier omtrent geene aangeboren kenAa 4 nis



5^4 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
nis blijkt te zijn! Immers dan konden 'er ook waarlijk zoo veele verfchillende gevoelens en dwaalingen bij zoo veele verfchillende heidenfche volkeren omtrent de Godheid geene plaats hebben zonder eenig juist of waar denkbeeld, als desaangaande eene ingefehapene kennis wezenlijk bevonden werd? En wat word wijders die zelfde flelling van aangeboren denkbeeld, bij zoo veelen aange. nomen, niet kragtig wederlegd en ongegrond bevonden bij alle die beklaagelijke perfoonen onder de Christenen, die, wegens een' ten hoogden dcerniswaardigen toeftand, ins. gelijks van ar het onderwijs in den Godsdienst ten eenenmaale verftoken daarom ook ten vollen onkundig hierïn zijn offchoon reeds tot een' volwasfen ftaat geraakt ?
Ik bedoele hiermede die zoo allerbekiaagelijkfte voorwerpen die doof geboren , of zeer kort na hunne geboorte onherftelbaar doof geworden zijn en alzoo uit dien hoofde ftom zijn, dat is, wel geluid kunnen geeven maar geene taal kennen of fpreeken kunnen; menfchen van alles onkundig dat niet onder hunne zintuigen valt, offchoon reeds genoeg. » zaamen ouderdom bereikt hebbende. Dan
om-



DER ZIELE 365
omtrent welke ongelukkigen de ondervinding echter getoond heeft door verfcheiden aanmerkelijke voorbeelden, zoo in Vrankrijk en Weenen Czie naamlijk het Geneeskundig Kabinet , tweede deel.) als ook zedert weinige jaaren in ons Gemeenebest, dat die ongelukkigen, als daartoe een onvermoeid geduld en arbeid word aangewend, dan vatbaar zijn voor al het onderwijs, daar anderen met een volkomen gehoor toe kunnen geraaken. Gelijk immers daar van ook in ons land reeds bekend zijn bijzondere voorbeelden door het allerloffelijkst en menschlievend inftitut te Groningen, onder opzicht van den waarlijk verdienstelijken menfchenvriend den Predikant guiot; dewijl reeds door openbaaren druk bekend geworden is zoodanige gelukkige herftellinge tot onze verwondering en ernltige opwekkinge van deelneeming in dat fonds,ter inftandhouding van eene inrichting om die zoö ongelukkige ten eenen maale onkundige menfchen tot denkende wezens tot Christenen te vormen.
Ik heb het genoegen gehad in't voorgaande jaar een' geruimen tijd mij te mogen aangenaam bezig houden, met het onderzoek van Aa 5 twee



366 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
twee welëer zoodanige ongelukkigen, doch thans zoo gelukkig door hunne kunde in verfcheiden zaaken, wegens het genooten onderwijs in de gemelde inrichting: zoo dat naamlijk één van dezelven, genaamd Jan Hillebrands, zijne belijdenis van den Christelijken Godsdienst reeds had afgelegd, en die desaangaande zoo veel kunde bezat, dat ik om. trent alles wat ik toen vernam mij zoodanig verwonderde, dat ik wel wil betuigen dien tijd onder den genoeglijkften te reekenen, welken ik met dezen perfoon doorbragt. Ik nam die gelegenheid namelijk waar om te onderzoeken hoedanig zijne kennis van den Godsdienst was vóór dat hij onderwijs ontving, offchoon toen reeds tot een' genoegzaamen ouderdom en volwasfen ftaat gekomen. Hij andwoordde op alle mijne vraagen die ik op eene lij voorfchreef wel zeer langfaam gelijk hij ook zoodanig las doch echter zeer duidelijk. Met betrekking tot den Godsdienst zeide hij niets te weeten vóór het onderwijs fchoon toen negentien jaaren oud; dat hij verder zoo nadrukkelijk verklaarde en uitbreidde, dat zelfs hun geweeten hen geens-' zins alle Hechte daaden als ondeugden had doen kennen , zulks bevestigende met een
voor-



DER ZIELE. $6?
'voorbeeld onder hun, die tot diefftal geneigd alleen daar van afgefchrikt wierd vóór heton. derwijs naamlijk door de ftraf die hij deswegens ontving, en dat hij 'zonder die llraf niet begreepen had de gemelde zaak kwaad te zijn.
Het verder onderzoek met hem in dien avond en den volgenden namiddag gehouden, waarïn hij mij behalve 't gemelde en eene volkomen bekwaamheid in leezen, ichrijven en cijfferen, ook nog blijken van eenige kunde in de franfche taal, Geographie en gefchiedenisfen gaf, tot mijne zeer groote verwonderinge, zou veelen te wijdloopig misfchien zijn om hier te melden offchoon eens ieders aandacht ten hoogften waarlijk waardig. Dan het gemelde meene ik zij genoeg ter verklaaringe van het zoo bijzonder nut van deeze zoo loffelijke inrichting voor alle zoodanigen, die dezelve inrichting welke zoo veel eere aan de menschheid doet laat ftaan aan het Christendom nog zoodanig niet mogten kennen.
Maar in 't bijzonder meene ik dat het gemelde hier ter plaatfe zeer voegzaam zij om aantetoonen hoedanig de kennis van Godsdienst



3<5S OVER DE ONSTERFELIJKHEID
dienst zij waarmede wij geboren worden, als volftrekt van nader onderwijs alleen en gebeellijk afhangende: zoo dat de flelling van Locke, het Idea innata beftrijdende, op de ondervinding zij gegrond, als bevestigd door de onkunde in dezen van de beroemdfte heidenen en van zoodanige geboren Christenen, welke van behoorlijk onderwijs hieromtrent verftooken waren, volgens hetgene van beiden gemeld is. En hetgene omtrent den Godsdienst waarachtig zij is daarom ook omtrent alles waarachtig. Zonder bijzonder onderwijs zijn wij onkundig van alles en als een Tabula rafa, dat is in 't hollandsch als wit papier aantemerken daar nog niets op te leezen ftaat, en dat zoo wel zeer nuttig als nutteloos of ten kwaade kan ftrekken. Dus hangt het van de gelegenheid en het onderwijs afin alles om in iets te vorderen zonder hetwelk ieder mensch onbekwaam of nutteloos blijft. Het is ook daarom dat wij fpreeken om dat wij van jongs af hooren fpreeken, daaraan alzoo gewennende zulks allengskens leeren en door onderwijs dan verder toeneemcn: zoo dat wij, van jongs af eer wij kunnen fpreeken, in een bosch buiten alle verkeering met menfchen opgroeijende en aldaar een' gerui-
men



DER ZIELE.
Uien tijd blijvende en dus dan geen fpreeken hoorende $ ongetwijfeld rnet een volkomen gehoor even flom zouden zijn als die befchreeven doofgeborenen, die immers flom zijn omdat zij niet hooren fpreeken , als zijnde bij hun alleen 't gebrek in 't gehoor en niet In de fpraakdeelen, dewijl anderszins niemand onder hun kon leeren fpreeken, zoo als evenwel van dezen en genen der zoodanigen door onderwijs volgens 't reeds gemelde bevonden word. Dus is het dan zeker dat wij niet hoorende fpreeken , 't zij wegens doofheid of gebrek aan onderwijs zonder doofheid volftrekt ftom moeten en zullen zijn ; dat is» wel geluid geeven maar geene verftaanbaare woorden fpreeken kunnen , en dus misfen dat zoo voortreffelijk en weldaadig vermogen der fpraake, waardoor wij dan van zoo veel genoegen in de famenleeving der menfchen beroofd worden. Wij vinden aangeteekend twee zeer merkwaardige voorbeelden van zeer jonge kinderen ; welke in een bosch weggeraakt van hunne ouders of vrien. den en eenige jaaren onder de beesten op. groeijende en verkeerende , en niet alleen door gebrek aan eenig onderwijs van alles onkundig, maar ook alzoo geen fpreeken hooren-



370 over dè onsterfelijkheid
rende daarom ftom waren en alleen het geluid van die dieren maaken konden onder welken zij geleefd hadden en 't Welk alleen zij gehoord hadden, zoo als bleek toen zij naderhand gevonden wierden en ook wijders den aart van die dieren hadden. Het eene geval: van zoodanig een jong kind verboren door de ouders in een bosch en door eene wolvin gezoogd en opgevoed en daarom ook het geluid der wolven maakende , word zeer ornftandig bcfchreeven door den bekenden dichter jacob cats in dat gedeelte van zijn werk , 't welk den naam van het Huwelijk draagt, als zijnde dit verhaal een geval naar waarheid opgegeeven door s. goülaut, in het tweede deel van zijne Historiën. Het andere geval is van dien blaatenden jongen, onder de fchaapen gevonden, bij welken hij .ook van jongs af eenigen tijd geleefd had en daarom geen ander geluid kunnende geeven.Deeze jongen is in 't midden der voorige eeu« we te Amflerdam te zien geweest,en is befchreeven door den beroemden Geneesheer tulp zie naamlijk zijne waarneemingen. Dan hoe men ook over deeze twee gevallen denke, 't zij men daaraan twijfele of zulks erkenne: die zaak blijft echter zeker dat wij
van



DER ZIELE. 3^1
van jongs af niet hoorende fpreeken met een volkomen gehoor niet zullen kunnen fpreeken en even flom alzoo zullen opgroeijen als de doofgeborenen. Want alles hangt af van onderwijs dat wij weeten en wij worden geenszins geboren met eenige kennis maar met meer of minder vatbaarheid tot kennis.
Ten befluite zegge ik daarom omtrend de aanmerkinge voor de onflerfelijkheid der ziele gegrond op de toeftemminge der volkeren, en uit dien hoofde gefield zoo wel plaats te hebben eenigzins bij woeste volkeren als meerder duidelijk bij beroemde heidenen, gelijk fommigen immers beweeren doch waarvan ik verfchille. — Ten befluite hiervan herzegge ik, dat naar mijn inzien als zulks waarlijk plaats vond , dat men dan bij alle heidenfche volkeren de kennis omtrent deze waarheid eenpaarig en genoegzaam moest aantreffen en alzoo kon achten zulks aangeboren te zijn en uit dien hoofde niemand onder hun deswegens onkundig kon zijn ; en dat dan wijders bij beroemde heidenen, aan meerder onderzoek zich overgeevende, deze waarheid van mijn onderwerp even duidelijk en voldoende moest gekend wezen ais thans bij
ons.



3f 4 OVER DE CNSTERFELYKHEID
óns. Dan daar in tegendeel volftrekte ön>; kunde, grove dwaaling en zoo verfchillende gevoelens hieromtrent bij onbefchaafde en befchaafde heidenen duidelijk blijken, zonder dat wij bij iemand onder de beroemdfte heidenen volftrekte verzekering en overtuigende kennis hiervan aantreffen, volgens al hetgene hiervan nu opzettelijk gemeld is, volgt daarom hieruit, mijns bedunkens , dat deze dwaaling omtrent deze waarheid even als alle andere dwaalingen of verkeerde begrippen door overlevering is voordgeplant van 't eene gedacht op 't andere en alzoo verfchillende wanbegrippen onder de heidenfche volkeren ontftaan zijn omtrent deze zaak, dewijl ieder dwaaling aanleiding geeft tot andere dwaalingen. Want zoo het mij toefchijnt althans word de mensch zoo min met dwaling van Godsdienftige kennis of menschlijke weetenfchap geboren als met eenig juist en waar denkbeeld omtrent voornoemde zaaken; maar dit alles hangt alleenlijk af van bijzonder onderwijs of bijzondere omftandigheden van verkecring of van tijd en plaats waarin wij ons bevinden*
En daar zelfs hoopen of gisfen nooit kan ftrekken tot bewijs van kennis met eenige zeker*



DER ZIELE. 373
keVheid, als fteeds twijfeling en onzekerheid Sn zich bevattende, kan althans verfchillen* de dwaaling en gevoelen nog minder dienen tot grond van eenige kennis, en daarom kan volgens al dit voorheen verklaarde de aanmerking volgens fommigen, gegrond op eeni. ge kennis der heidenen in 't algemeen betrekkelijk de Onllerfelijkheid der Ziele, nimmer naar mijn inzien tot een voldoend bewijs bijgebragt worden om daardoor te verklaaren dat bij de heidenen waarlijk eenige kennis met zekerheid en alzoo zonder dwaaling of twijfeling heeft plaats gehad; en daar dit iaatfte plaats heeft kan immers geen kennis gefield worden, want dan was 'er geen onder* fcheid tusfchen twijfeling en dwaaling of waare kennis en overtuiging.
En hierom acht ik dit bewijs uit de Rede voor deze waarheid ten eenenmaale onvol* . doende als op geene zekerheid van kennisfe gegrond.
III. Mijne tweede aanmerking over de onfterfelijkheid der ziele uit de rede verklaard, en mijn gevoelen desaangaande gemeld hebben* Eb de,



374 OVER, DE ONSTERFELIJKHEID
de, gaa ik over tot de derde aanmerking volgens de gemaakte fchikking*
Men zegt naamlijk: Hetgene den goede en kwaade menfchen op deze wereld wedervaart fenijnt een fterk bewijs te zijn voor de leere van een' toekomenden ftaat en dus van de onfterfelijkheid der ziele; vermids,zegt men, het zoo dikwijls gebeurt, dat braave menfchen zeer ongelukkig en godloozen zeer gelukkig zijn op deze wereld fchijnt alzoo hieruit te volgen , dat 'er na den dood eene rechtvaardige vergelding zal zijn en dat alzoo de ziel moet overblijven en onfterfelijk zijn om na den dood voor die vergeldinge vatbaar te wezen.
Het is niet onbekend hoe veelvuldig men deze voorftelling ten allen tijde heeft vernomen* en bij zoo veele Schrijvers ontmoet. Dan deze zaak meer nauwkeurig overwoogen fchijnt mij dezelve even min een beflisfchcnd en voldoend bewijs te behelzen als de voorige reeds gemelde.
Ik zal ter wederlegging van deze aanmerking en ter verklaaring van mijn gevoelen,
om



DER ZIELE. Z7S
firn buiten noodzaaklijkheid hier niet wijdloopig te zijn, thans niet melden hoe in tegendeel verfcheiden aanmerkelijke voorbeelden bekend zijn van rechtvaardige vergelding zoo van belooning of uitredding uit gevaar als van ftraffe, zoo wel geheele volkeren als bijzondere perfoonen betreffende ; dewijl gewijde en ongewijde gefchiedenisfen veele zoodanige voorbeelden opleveren en zulks genoeg bekend zijnde gaa ik daarom met flilzwijgen voorbij lk zal alleen twee gevallen kortlijk melden die thans nog plaats hebben en een* ieder bekend zijn.
Wien is dus onbekend hoe dit Gemeenebest na een' hardnekkigen oorlog en zeer hevige vervolgingen eene volkomen zegepraal over den dwingeland van Spanje bekomen heeft, en daar door teffens die vrijheid van Godsdienst en geweeten erlangd heeft, welke wij reeds zo gelukkig twee eeuwen genooten hebben ?
Wie weet ook niet welk een ontzaglijk oordeel zedert bijna agttien eeuwen op de Jooden rust, wegens hun aanhoudend hardnekkig verachten van den Zaligmaaker door hunBb 3 ne



3?6 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
De zoo fterke vooröordeelcn in dit hun ongeloof moedwillig volhardende, zonder zich aan een onpartijdig onderzoek desaangaande overtegeeven; welk ongeloof en verachting oorzaak is dan zij al dien tijd als ballingen overal zwerven, zonder ergens eene gevestigde Maatfchappij onder hunne natie te hebben, en ook nergens hunnen Godsdienst zoodanig oefenen, als hunne voorvaderen en zij in eene andere gefteldheid zijnde konden doen ? En welke gewigtige tijden zoo opmerkelijk voor den nadenkenden wij nubeleeven, fchoon niemand het oogmerk der Voorzienigheid hieromtrent bepaalen kan , maar zulks als nog een ondoorgrondelijk geheim voor ons eindig verftand is, fchijnt dit echter nog geene de minfte aanleiding te geeven van te kunnen verwachten of te kunnen voorzien dat herftel der joodfche natie tot haare oude voorrechten , met betrekking naamlijk tot de joodfche natie in 't geheel gelijk dezelve geweest is.
Ik zal Inzonderheid thans mijne aandacht vestigen op zoodanige perfoonen , welken men acht zeer braaf en zeer ongelukkig te zijn, en op hen die fchoon voor zeer flecht
ge-



DER ZIELE. 377
gehouden echter zeer voorfpoedig blijven, en daartoe zal ik de volgende aanmerkingen maaken.
Zijn wij menfchen naamlijk wel genoeg bekwaam en in ftaat om zeer juist en naar waarbeid in het algemeen de goeden van de kwaaden te kunnen onderfcheiden? Alle deugd, die ons zoodanig toefchijnt is echter altoos geen deugd , omdat het oogmerk dat daarïn bedoeld wordt van de gefteldheid van het hart afhangt, die een' ander immers dikwerf niet genoeg bekend eigenlijk de waarde van de deugd uitmaakt. Zal het dus noodig zijn bij voorbeeld , omftandig aan te merken , hoe die gewigtige zedelijke pligt van milddaadigheid kan geoefend worden alleen om een' naam te maaken maar ook waarlijk uit de bezeffing van pligt en van zeer gevoelig medelijden en hartgrondige deelneeming in de elende van zijn' evenmensch? En hoe verfchillend intusfehen en rechtftreeks tegen elkander aangekant is niet de gefteldheid van 't gemoed in die beide gevallen offchoon anderen daardoor nut erlangen ? Wie weet niet hoe de farizeeuwfche deugden alleenlijk Bb 3 ge-



378 over 'de onsterfelijkheid
geveinsdheid waren en met een flecht hart gepaard gingen?
De beroemde wijsgeer zimmerman drukt zich hieromtrent ook dus uit in het vierde deel van zijn werk over de Eenzaamheid zeggende : Veelen doen goed ambtshalve en
niet uit de neiging van 't hart. Dus „ troost men , verfchaft men recht, men „ geneest omdat men moet. Men kan dus „ goed doen zonder goed te wezen; men „ kan groot zijn in bezigheden en klein „ van hart. De deugd" , zoo vervolgt dio Schrijver , „ heeft zeldzaamer plaats dan
men denkt en goede werken zijn derhal„ ven niet altijd godsdienst".
Derhalve offchoon wij anders van alle goede werken zonder eenige andere overtuiging fteeds verpligt zijn het beste te hoopen, ja dezelve te prijzen wegens het nut dat anderen hiervan trekken: zoo kan echter de gefteldheid van het hart hierïn zeer verfchillend zijn, zoo dat die goede daad flechts fchijnt of in de daad waarlijk goed en lof* waardig is, hetgene niet altoos blijkt.
Wie



der ziele. 379
Wie zal derhalven altoos weeten dit behoorlijk onderfcheid te maaken , daar evenwel de juiste waarde der deugd in dit onderfcheid gelegen is of die deugdzaame daad uit een oprecht welmeenend gemoed, dan uit een geveinsd flecht hart ontftaat ? Kennen wij de menfchen daartoe genoeg om in deze zaak een waarachtig vonnis tc vellen en die zaak naar haare juiste waarde te btöordeelen, dewijl de gefteldheid van iemands gemoed een' ander zoodanig verborgen in 't algemeen is, ja het zelfs moeijelijk is altoos zijn eigen hart recht te kennen: zoo da; de ziel in haar eigen verblijf zelfs vaak een vreemdeling is, en de mensch als een wonder voor den mensch te achten zij, om met den verheven yoüüg in zijn' eerften nagt te fpreeken? Ja wie zal daarom het zoo arglistig hart recht leeren kennen? vraagt zo gegrond de Propheet Jeremia.
Dit alles ftrekt dus ten bewijze hoe weinig wij iemands daaden ons goed toefchijnende naar waarheid kunnen beöordeelen, daar de gefteldheid van iemands hart ons zoo zeer • verborgen is en ons alzoo ligtelijk iets als eene deugd kan toefchijnen, hetgene echter Bb 4 in



380 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
in de daad 'er verre af is, doch het welk het veinzend gemoed niet toelaat te ontdekken.
Maar eens gefield wij kunnen dezen of genen voor zeer goed of zeer kwaad erkennen, zoo als in fommige gevallen door bijzondere betrekking , nauwer verbindtcnis , of door een' genoegzaamen omgang en ondervinding met de zoodanigen kan plaats hebben : dan evenwel kunnen wij niet met allen recht zeggen , offchoon wij dezen of dien in het bijzonder om gemelde redenen volkomen kennen, dat ons oordeel juist en gegrond is als wij den goeden ongelukkig en den kwaaden gelukkig achten, omdat dc eerfte met tegenfpoed worilelt en de laatfte beftendig voorfpoed geniet, cn zulks hierom omdat ons oordeel ten uiterften dwaalt in het bepaalen van iemands ongeluk of geluk , cn het ons zoo bepaald vernuft volftrekt niet mogelijk is om het waare goed en kwaad van het fchijnbaar geluk en ongeluk altoos tc kunnen onderfcheiden met betrekking tot onszelvcn laat ftaan met betrekking tot een' ander, nadien wij menfchen te kortziende wezens zijn om nauwkeurig te bepaalen welken invloed en betrekking de tegenwoordige omftandigheid
met



DER ZIELE. 3§r
met de volgende heefc op onzen ftaat en welk een verband hierömtrenc plaats hebbe, dat echter verëischt word zullen wij de tegenwoordige omftandigheid op haare rechte waarde fchatten.
Het verbaazcnd verfchil immers, het welk tusfchen den tegenwoordigen en' den toekomenden ftaat van denzelfden perfoon zoo dikwijls bevonden word en zoo veel invloed heeft op zijn geluk dat zulks daardoor geheel verandert, maakt dat wij iemand, fchoon van nabij kennende, en daarom hem tegen of naar verdiensten achtende behandeld te worden, evenwel niet naar waarheid of met grond beöordeelen kunnen omtrent zijnen tegenwoordigen gelukkigen toeftand, zoo als men althans gewoonlijk zich verbeeld om dat het vervolg daarvan hem zelve zoo wel als anderen onbekend is, het welk echter zoo gewigtig omtrent zijn voorheen gewaand gelukzijn kan dat zulks geheel daarvan verfchilt. Hoe menig een bij voorbeeld die zijn leven tot hooge jaaren gebragt zag en wegens de ach. ting die men hem voorheen betoonde zich gelukkig noemde, heeft door zijn langer leven echter zijn' voorigen .roem overleeft en is Bb 5 met



g82 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
met verachting ten grave gedaalt? Ja de aanzienJijkfte ftand en rang op deze wereld kan het volgend lot niet bepaalen dewijl zelfs een koning treed van den troon op het moord, fchavot! Hoe menig een ook wierd gelukkig befchouwd door zijne onverwachte verheffing tot den aanzienlijken eereftand van regeeten, 't zij zulks naar waarde zij of niet indien wij dezclven mogten kunnen bcöordeelen door hem van nabij te kennen , die echter bevonden werd gelukkiger geweest te zijn als hij in zijn voorigen ftillen kring van vergeeten burger gebleeven was? De tegenwoordige tijd vordert biervan geen omftandig bewijs als genoeg zullende tocgeftemd worden. En dit zelfde verfchil heeft ook dikwijls plaats omtrent iemands tegenwoordig ongeluk, als niet zelden oorzaak zijnde van een volgend geluk. Men herdenke flechts het zoo bekende geval van Jofeph, den zoon van den aartsvader Jacob, wiens rampen middelen waren tot zijnen volgenden zoo verfchillenden Ievensftand van zoo groot aanzien. En wie weet niet in zijn gemeene leven voorbeelden, wier ongeluk oorzaak geweest is van hunnen verbeterden ftaat? Derhalve fchoon wij iemand van nabij kennen en hem daarom het
zij



DER ZIELE. 383
zij billijk of onbillijk, toe zekeren ftand van aanzien en vermogen zien geraaken: wij kunnen echter niemand in zijnen tegenwoordigen gelukkigen ftaat met betrekking tot het vervolg beöordeelen, als zulks geheel onbekend zijnde en zoo verbaazend verfchillen kunnende met zijnen tegenwoordigen toeftand, als zijnde zoo wel aanzien als rijkdom ten allen tijde wisfelvallig en aan verandering blootgefteld.
En daar wij in 't algemeen de menfchen wegens den toeftand van 't hart niet genoeg van nabij kennen, zijn wij echter altoos gewoon ieders geluk of ongeluk naar zijne uitwendige omftandigheden te beöordeelen. En waarlijk niets is meer ongerijmd en onzeker, om dat in de daad het waar genoegen niet afhangt van de dingen buiten ons, de goederen van deze aarde naamlijk, maar volftrekt alleenlijk en in de daad gelegen is in de inwendige gefteldheid des harten. En dit is waarlijk eene zeer wijze fchikking der weldaadige Voorzienigheid; want hier door is het nu dat in ieder ftand in dit leven iemand gelukkig zijn kan , dewijl een ieder van welken i ran£



3^4- OVER DE ONSTERFELIJKHEID
rang hij ook zij gelukkig of ongelukkig is naar dat zijn hart daarbij gefield is.
Daarom kan iemand, geen oorzaak van zijne rampen zijnde, die zelfde flilJe bedaardheid in zijne ziele hebben in zijnen geringen flaac of tegenfpoed als een ander in zijnen rechtvaardigen voorfpoed geniet; terwijl hij, wiens aardsch geluk op onrechtvaardige middelen gegrond is, offchoon niet ftrafbaar voor den wereldlijken richter, echter zoo dikwijls in zijn gemoed naderhand kwelling ondervindt, wanneer hij ten eenigen tijde zulks nadenkt. Van deze kwelling fchoon niet openbaar of bekend die niet zelden den gemelden kan hevig folteren is de onfchuldige lijder geheel bevrijd.
Hoe dikwijls ziet men ook minder zorg meerder vrolijkheid in het algemeen bij geringe lieden van veele goederen van 't zoogenaamd aardsch geluk verfloken dan bij zeer vermogende menfchen, welke laatflen evenwel gewoonlijk bij een' ieder gelukkiger gehouden worden dan de eerfien! Hoe veel zorg immers vervult gefladig het gemoed van zoo veele rijken, en houd de aandacht onöp-
hou-



DER ZIELE. 3851
houdelijk bezig om den fchat niet alleen te behouden maar ook te vermeerderen, dewijl de rijkdom of geldzucht gelijk bekend is bij de waterzucht gepast vergeleeken word, als in beiden de begeerte fteeds blijvende en toeneemende, en daarom ook de geldzucht bij zoo veele rijken plaats heeft zonder ooit verzadigd of voldaan te worden! Hoe veele voorvallen zijn 'er ook in dit leven, die den rijken onophoudelijk met zorg vervullen omtrent zijne goederen , en welken hij met al zijn vernuft niet voorzien of met alle zijne voorzichtigheid niet vermijden kan; welke toevallen hem geheel van zijne goederen berooven kunnen en waarvoor hij ten allen tijde is blootgefteld, het zij door openbaare vijanden in den oorlog , het zij door zoo veele ftreeken van den listigen bedrieger, het zij door een onvoorzienen brand of watersnood of gevaar op zee als anderszins 1 Alle welke toevallen nauwkeurig te bepaalen waarlijk boven het menschlijk vernuft of voorzichtigheid is.
Hoe menig rijk mensch verflijt derhalve niet zelden hierdoor zijne dagen met veel zorg, waardoor hij dat genoegen niet geniet
het



386 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
het welk een ander zich van zijnen ftaat voor* fielt, welke dien rijken zoo dikwijls ten onrecht om zijnen voorfpocd gelukkiger acht dan anderen min met aardsch geluk bedeeld 1 En hoe zeer vermeerdert die zorg en werkt met onophoudelijke angst, wanneer bij dien grooten voorfpoed gierigheid zich voegt zoo als niet zeldzaam plaats heeft, als onophoudelijk en onvermoeid zwoegende en angftig zorgende ter vermeerdering zijner fchatten, zonder immer in het genot derzelver voldaan te wezen door vergenoegdheid; welke deugd een gierigaart midden in zijnen overvloed niet alleen niet kent, maar zelfs lijdt zoodanig een vaak gebrek aan 't noodwendige bij alle zijne fchatten, en wel fomtijds meer dan een in een' geringen of nedei igen ftaat. Hoe grievend is ook de fmert voor ieder'rijken, door het een of ander toeval zijnen ruimen ftaat zoodanig te moeten verminderen dat hij zich tot eenen aanmerkelijken geringen ftaat ziet gebragt! Hoe veel wenfchclijker is het dan niet, dien ruimen ftaat, waaraan men federt lang gewoon was, nooit gehad te hebben, dewijl hem daardoor nu die geringe ftaat dcstegevoeliger treft* dan wanneer hij nimmer dien overvloed gekend had, en hoe menig



DER ZIELE. 387
öig rijke treft intusfchen zoodanig lot ten bewijze van de nietigheid der aardfche goederen !
Wie zal derhalve om al dit gemelde ftellen kunnen, dat iemand met grond gelukkig te achten is omdat hij rijk is, gelijk men echter gewoonlijk doet, daar zoo veel kwellingen zorg met dien ftaat meesttijds en in het algemeen gepaard gaat , dewijl niemand eenige verzekering bekomen kan van dien ruimen overvloed te zullen behouden zoo lang hij leeft?
Maar daarenboven al eens gefteld: een rijke blijft zijn groot vermogen bezitten, waarvan hij echter nimmer verzekering heeft, en neemt zelfs het genot van zijnen overvloed: ook in dit opzicht heeft hij meerder voorzichtigheid en zorg noodig om tewaakenover zijn eigen hart, dan een geringe die dien overvloed mist en zijne nooddruft heeft, nadcmaal het een beweezcn waarheid is op eene genoegzaame ondervindinge gegrond , dat een onafgebroken groote voorfpoed de aller* zwaarfte beproeving op den duur voor den mensch te achten is, zoo dat zeer veelen
zoo



388 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
zoo niet de meesten daaronder in hunnen pligt bezwijken. En in de daad hoe veel ftcrkte van geest heeft men niet noodig als men zijne zinnelijke lusten, die zoo veel vermogen op den mensch hebben in alles kunnende opvolgen en in alles zijnen wil kunnende voldoen, denzelven als dan behoorlijk weet te breidelen om niet inde eene of andere ondeugd üittefpatten. Hoe veelvuldig immers zijn de ondeugden, daar aanhoudende groote voorfpoed den mensch voor bloot ftelt, als onder anderen onmaatigheid , trotschheid, gierigheid , al te fterke verkleefdheid aan de goederen van deze wereld, waardoor zoodanig een onwillig van dezelven fcheid als de Natuur van hem den laatften tol eischt! Daar dus ons zedelijk charakter zoo veel teftrijden heeft in een aanhoudenden voorfpoed is het te recht dat zoodanig een ftaat de allerzwaarfte beproeving geacht word , welke flechts weinigen over 't algemeen weeten behoorelijk te draagen.
Veelvuldig en zeer fterk zijn daarom de getuigenisfen bij gewijde en ongewijde Schrijvers omtrent het zoo groot gevaar des rijksdoms , zoo als de Zaligmaaker zelf dit leert
LUCAS



i>ER ZIELE. 380»-
Lucas XVIII. Dus zegt ook de Apostel paulus in zijnen eerften brief aan timot h e u s, 't 6de Hoofdftuk, dat de rijken in zoodanige verzoekingen en dwaaze en fchadelijke begeerlijkheden vallen dat dezelven hun toe verderf ftrekken; en de Christen-Wijsgeeren sturm en tiede hebben in hun beroemd zedenkundig werk een geheel vertoog om het gevaar des rijkdoms te bewijzen; zeggende,dat het oogmerk der rijken om zichzelf door den rijkdom gelukkig te maaken niet erlangd word; dat de rijkdom zulks niet doet als den weg baanende tot veele ondeugden en het gemoed zoo ras bedervende , en dat duizendjaarige ondervinding den mensch hierïn had reeds verftandig moeten maaken, hoe dat in 't algemeen de rijkdom de rust desgemoeds niet bevordert.-
Het is ook wegens de Zeer zwaare beproeving van dien ftaat en dus veel grooter dan in den middelbaaren of zelfs geringen ftand, dat het bekende hollandfche fpreekwoord ontftaan is: „ Het zijn fterke beenen, die de weelde kunnen draagen." Te recht wehscht daarom ook de verheven young in zijnen negenden Nagt, dat de Hemel nimmer zijnen C c vriend



39"0 OVER DE ONS TE RFELYKHEID
vriend voorfpoed toebetrouwe , dan vooraf door tegenfpoed hem geleerd te hebben dien te kunnen verdraagen; ten bewijze hoe gevaarlijk aanhoudende groote voorfpoed voor den mensch is.
Ik beken, een mensch aan het ander meerite in dezen onderworpen en met gebrek aan nooddruft worstelende , zoo dat hij de onontbeerlijke noodwendigheden des levens mist en in den volftrektften zin in de grootfte en uiterfte armoede leeft, zoodanig een mensch, herzeg ik, verkeert ook gewis in eenen zeer zorglijken ftaat waarin het hart niet min te ftrijden heeft. Want het is altoos zonder eenige uitzondering ten vollen waarachtig tot welke zaak men zulks ook betrekkelijk maakt, dat alle uiterften te mijden zijn als volftrekt altoos nadeclig en gevaarlijk voor onze natuur. Zoodanig een mensch daarom in het uiterfte van armoede gebragt, is in de daad aan onbefefbaare zorg, dieverij, murmureering, ja zelfs twijfelmoedigheid blootgefteld.
Maar omtrent dezen ftaat van uiterfte armoede merke ik aan, dat als men hieromtrent nauwkeurig kon nagaan en afzonderen, welke



ï> E U' Z I É L E. 391
ke onder dezen zelf oorzaak zijn van dit hun groot ongeluk , het zij door een flecht over* leg of verkeerde handelwijze en voor goeden raad ter verbetering niet vatbaar willende zijn alzoo door hunne eigen fchuld ongelukkig blijven , of die zelf oorzaak zijn van hunnen ellendigen ftaat door een zeer onbetaamclijk en flecht gedrag , welken immers hier aan gewend niet geholpen wierden, offchoon zij eenige redding ondervonden, maar ras tot hunnen voorigen flechten ftaat zich zouden gebragt zien. Hoe veelen dus bij voorbeeld, maaken zichzelven en hun huisgezin op den duur moedwillig zeer ongelukkig en blijven zeer armoedig, zonder eenige hoop van beterfchap offchoon zelfs onder, ftand bekomende die aan luiheid en dronkenfchap zich overgeeven! Indien men dus dezen van alle anderen kon afzonderen , dan geloove ik voor mij dat in de daad niet alleen 'er zeer weinigen zijn, maar 't zelfs nauwlijks te ftellen is , met betrekking naamlijk tot dat behoeftig gedeelte van het menschdom dat gebrek aan de volftrektfte nooddruft heeft, dewijl de milddaadigheid de zoo gemeenzaame deugd der christenen is. Ten bewijze hiervan alom zoo veele geftichten tot Cc 2 on«



392 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
onderhoud der behoeftige ouden en zeer jonge kinderen en zieken, welken alle als ongefchikt tot werken , zonder die loffelijke geftichten, wegens hunne armoede gevaar hadden door gebrek aan levensbehoeften te fterven. Doch nu word hierdoor een zeer groot aantal zoodanige zeer be.hoeftigen in 't leven onderhouden en voor gebrek bewaard,en teffens zoo veele kinderen onder die behoeftigen worden tot nuttige leden der Maatfchappij opgevoed en tot deugd en goede zeden opgewekt, indien zij flegts willen dat behoorlijk gebruik maken van die voorregten welke zij in die gedichten erlangen. Wijders bekomt 'er ook een zeer groot aantal behoeftigen door zoo veele uitdeelingen onderftand in hunne groote armoede ter verbetering van hunnen levensftaat, indien niet deze en gene gelijk ik gemeld hebbe moedwillig oorzaak blijven van hunne elende.
Hierom Helle ik dat menfchen buiten hunne fchuld en onbekwaam tot eenig werk, nauwlijks zoodanig armoedig gevonden worden , dat zij in het uiterfte gebrek verkeeren met gevaar van daardoor te fterven, zonder dat deze waarlijk beklaagelijken alzoo eenigen
on-



DER ZIELE. 393
enderftand zouden bekomen en 'er in hunnen ftaat niet voorzien word. Hoe zeldzaam daarom niet alleen maar geheel vreemd is het tot een aangenaam herdenken te hooren, dat onder zoo een onbepaald en groot getal behoeftigen 'er één door gebrek aan levensbehoeften fterft, 't welk om 't zoo gemelde niet zijn zal zoo niet een moedwillig flegt gedrag alleen als onwaardig eenige onderfteuning deeze of geene behoeftige door eige fchuld zulks veroorzaakt. Als men daarom ook nagaat en vergelijkt het groot nadeel en levensgevaar dat 'er ontftaat bij overgroote hitte en ongemeene felle koude, dan is het ontwijfelbaar dat onder allerlei rang en ftand van menfchen zeer veelen fterven door groote hitte veroorzaakt door zich daarvoor niet behoorlijk in acht te neemen omtrent kleeding en drinken , zoo als een ieder immers doen kon, dewijl men bijna niet hoort dat 'er onder zoo een groot aantal armen door overgroote koude iemand bij gebrek van noodig dekfel en verwarming fterft. Jk kan niet zien als zulks plaats had, waarom die fterfgevallen meer bedekt zouden blijven dan die fterfgevallen, die door verwaarloozing in groote hitte zoo wel bij den gemeenen en geCc 3 rin-



394 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
ringen man als bij den meer aanzienlijken ontftaan en ras kenbaar worden, zoo dat bij het uiterfte gebrek van noodig dekfel of verwarming tegen groote felle koude in groote armoede het ten vollen waarlijk zeldzaam is te hooren dat iemand daardoor bezweeken is, terwijl anderszins wegens hun beroep en dus niet wegens armoede zoo dikwijls foldaaten op hunnen post of postrijders door felle koude bezwijken en ras hun leven eindigen. Om dit alles meene ik dan dat die uiterfte ftaat van armoede, op zichzelf befchouwd allerbeklaagelijkst, echter zoodanig geheel zonder hulp nauwlijks beftaat , en dus in geen vergelijking althans te ftellen is met den ftaat van 't andere uiterfte van den zeer grooten voorfpoed en ruimften overvloed. En offchoon ieder levensftand en ieder mensch in dezelve met zijne bijzondere verzoekinge te ftrijden heeft, zijnde deze wereld voor een iegelijk van ons een fchool van beproeving als zulks ter deugd noodzakelijk, want zonder beproeving of moeite is 'er geen waare deugd en ponder deugd geen waar geluk, zoo is even. wel wegens al het verklaarde de ftaat des grooten rijkdoms en van ruimen overvloed de grootfte beproeving en dus meer dan eenige



DER ZIELE. 395
ge andere ftaat, het is in den overvloed immers het allermeest dat men zijne lusten, driften of neiging kan volbrengen zonder daar in die belemmering te ondervinden welke in andere leevensftanden plaats heeft,maar hoe ligtelijk word men dan niet een Haaf van zijnen bijzonderen lust, terwijl in tegendeel ieder overëenkomftig zijne redelijke natuur en zijne zedelijke verpügting over zijne driften heerfchen moest, om niet ras de droevige gevolgen als zoo veele door 't vrij opvolgen zijner lusten zonder dezelve te bedwingen te ondervinden.
Uit het gezegde blijkt alzoo hoe zeldzaam die zwaare beproeving voor den mensch is in de uiterfte armoede zonder eenig vermogen van zich te kunnen helpen, nademaal zoo veele behoeftigen in daartoe bepaalde geftichten en door zoo veele uitdeelingen onderfteuning tot redding van hunnen toeftand bekomen, zoo dat 'er buiten eigen moedwil of flegt gedrag nauwlijks een behoeftige van alle onderfteuning verftooken blijft , en dus heeft buiten fchuld nauwlijks die zwaare beproeving in groote armoede plaats, terwijl daartegen de beproeving in het uiterfte van Cc 4 zoo



goS OVER DE ONSTERFELIJKHEID
zoo grooten en onafgebroken voorfpoed niet alleen blijft maar zelfs toeneemt Derhalve de ftaat der beproeving in deze twee ftanden in hun uiterfte gefteld geene vergelijking met elkander heeft, als wordende in den eenen of voorzien of dezelve geheel weggenomen , terwijl die zwaare beproeving in den anderen ftaat blijft.
Met recht alzoo is de middelbaare ftand ook boven dien van grooten rijkdom of hoogften rang ten allen tijde bij de verftandigften gefteld en voor den gelukkigften en wenschlijkften ftaat gehouden, omdat dezelve van de twee befehreeven uiterften overvloed of gebrek naamlijk zeer verwijderd is, daarom was de zeer verftandige wensch en bede van Agurzoo wel voor rijkdom als armoede bewaard te zijn. En even gelijk zoo meenig zeer rijk mensch in zijnen grooten overvloed offchoon zelfs daarïn blijvende, het genoegen op den duur niet ondervind, wegens de groote zorg en beproeving in den grooten rijkdom volgens ?t voorheen gemelde, even zeker is het hoogfte aanzien van rang zelfs als men daaiïn voorfpoedig is van waar genoegen verftoken, gelijk Keizer Karei de Vijfde met zijn eigen " bij-



DER ZIELE. 397
bijzonder voorbeeld zoo nadrukkelijk bevestigt ; want fchoon deze Vorst zeer voorfpoedig ruim dertig jaaren als Keizer geregeerd had , gaf hij bij zijnen vrij willigen afftand van de regeering en zich toen aan een ftil leven overgeevende, dit opmerkelijk bekend getuigenis, dat al de voorfpoed dien hij ooit genooten had met zoo veel verdriet was gemengd geweest, dat hij nimmer eene waare vergenoeging gefmaakt had. Herdachten dit gezegde veelen men zoude dezen en genen zoo ijverig of gewillig niet zien naar den hoogen eerepost, (vooral als het gezag zich kan doen gelden) , offchoon zelfs zoo menig één onder dezelven tot dien post ongefchikt is.
Vergelijkt men dan wijders bij dien zoo onafgebroken voorfpoed en overvloed, niet den middelbaaren wenschlijkften ftaat, maar den geringen nederigen Itand , die geen gebrek heeft aan de noodwendigheden des levens maar den overvloed mist: de ondervin* ding leert hoe veel gelukkiger die ftaat zelfs in 't algemeen te achten zij boven den ftaat van den ruimften overvloed. Zonder diepzinnig te denken weeten zij bij eigen ervaaCc 5 ring



398 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
ring met hoe weinig de natuur voldaan is om te kunnen leeven , terwijl verbaazend veel overtolligs de begeerte bevat zonder ooit voldaan te zijn. En omdat tot den nooddruft geen overvloed verëischt word, daarom open. baarcn zoo veelen in dien nederigcn flaat minder zorg meerder vrolijkheid dan zoo menig een van groote fchatten. Zij zijn ook in hunnen geringen flaat waarlijk niet zeldzaam meer gelukkig dan menig zeer vermogend mensch, omdat zij in hunnen geringen ftaat door hunne werkzaamheid meer gezondheid genieten, die de grootfte fchatis, als alleen ons vatbaar maakende voor redelijk aardsch genoegen Deze werkzaamheid , niet zoo gefladig gepaard met grooten overvloed en zoo noodzaakhjk tot de gezondheid, veroorzaakt dat zoo menig zeer vermogende die gezondheid mist van den geringen man, welke daarom ook met meer frnaak en genoegen zijne geringe fpijs gebruikt, dan de rijke aan zijne volle zoo voorziene tafel van lekkernijen ondervind, Dus moet 'er in het algemeen meerder vrolijkheid bij den geringen, dan bij den zeer vermogenden en in den ruimflen overvloed leevenden vernomen worden zoo als ook de ondervinding bevestigt. Een
wa-



DER ZIELE. 390
wagen vol juichende maaijers bij het eindigen van den oogst is een bewijs dat de vreugd niet aan het goud verknocht is.
Dus is 'er dan meer vrolijkheid meer vergenoegdheid in 't algemeen bij den geringen dan bij den zeer vermogenden ftaat. Hoe vaak verkeerd beöordeelen wij derhalve volgens dit alles den toeftand der zeer rijken, daar zelfs de geringe nederige ftaat (laat ftaan de middelbaare die nog veele verkwikking buiten den nooddruft kan genieten) zoo veel wenfchelijker is boven den ruimften overvloed , dewijl de geringe laat ftaan de middelbaare ftand een genoegen ondervind, dat zoo menig rijkaart niet kent of gevoelt.
Dan dewijl het genoegen van de gefteldheid van het harte afhangt en in iederen levensftand kan plaats hebben, daarom kunnen ook die menfchen dit inzonderheid ondervinden, welken in hunnen zoo vermogenden en onbekrompen ftaat van grooten overvloed een onbekrompen en gevoelig hart bezitten, waardoor zij uit een waar beginfel van medelijden aan zeer behoeftige en teffens waardige voorwerpen zoo bijzonder weldoen , dat zij aan
de-



4©0 OVER DE ONSTERFELYKHEID
dezelven den noodigen onderftand in hunne groote armoede verfchaffen en alzoo den druk van zoo veele ongelukkigen verzachten. Het is dan uit dien hoofde, dat deeze vermogenden genieten dat zoo bijzonder voorrecht boven anderen van minder vermogen , al hoewel ook met zucht tot weldoen vervuld , dat zij deswegen een genoegen fmaaken dat zekerlijk beter gevoeld dan befchreeven kan worden, zoo dat de zoodanigen verdienen in nadruk den eernaam van waare vrienden van het menschdom te zijn , gelijk hunne naam in heugelijke gedachtenisfe na den dood overblijft en fteeds met waare dankbaarheid genoemd word door alle die beweldaadigde behoeftigen, die de grootheid dier menfchenliefde gevoelen en met zoodanig getroffen gemoed daarvan fteeds melding maaken en zulks erkennen. Dit immers verdienen zij die bijzondere gedichten als te Hilverfum, Utrecht, te Amfterdam en elders in ons Gemeenebest alleen door hun groot vermogen oprechten en in ftand houden, ten nutte en ter onderfteuning van noodlijdende ouden of jongen; gelijk ook hiertoe behooren die vermogenden, die door hunne bijzondere uitdeelingen alleen zeer behoeftige huisgezinnen
. den



DER ZIELE. 40I
den noodigen onderftand waaraan zij gebrek hebben doen erlangen, als zijnde dit dus afgezonderd van alle die zoo gemelde giften, in welken deze zoo vermogende deelen met de overige leden der maatfchappij tot onderfteuning der armen. Offchoon dus eenige zoo braave en waare menfchenvrienden hun groot vermogen bijzonder befteeden tot dat waare oogmerk waartoe zulks dient, naamlijk om meer bijzonder noodlijdenden te onderfteunen en dus andere zoodanigen door hunnen rijkdom gelukkig te maaken, waardoor die vermogenden alzoo in hunnen ftaat van groote beproeving aan hunnen pligt beandwoorden, zulks beneemt echter niet de waarheid van het befchreeven gevaar der groote rijkdommen , als in de daad bij de meeste zoodanige rijken en dus in 't algemeen onder hun plaats hebbende, waardoor de meeste zeer rijken bezwijken in hunnen pligt, als zulks onbetwistbaar zeker blijkende uit al het gemelde en gegrond op het eenftemmig getuigenis der gewijde en ongewijde fchrijveren , als gevestigd op de ondervinding van alle tijden. Zoo dat het hierom onder de zeer vermogenden flechts weinigen betreft, in vergelijking naamlijk gefproken of
met



402 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
met betrekking tot alle anderen onder hun , die uitmunten in weldaadigheid op eene wijze overéénkomfrig hunnen grooten rijkdom: hoe weinigen verdienen dus de achting, die immers algemeen aan de zeer rijken wegens hunnen rijkdom en niet wegens hun bijzonder braaf en edelmoedig character beweezen word! Maar ook hoe weinig oprecht is daarom zoo vaak deze uitwendige achting omtrent de rijken , als in de daad zijnde in zoo veele gevallen laffe vleijerij, eene zoo verachtelijke ondeugd waarlijk als den mensch zoo zeer vernederende en hem zijne waarde niet doende gevoelen, nademaal het geld op zich zelf befchouwd nooit waare achting verdient, en zoo dikwijls integendeel door de trotschheid of gierigheid, die met rijkdom gepaard gaat, zoo menig rijken bij alle braaven verachtelijk maakt. Dan wat maakt trotschheid of gierigheid iemand ongefchikt voor waar medelijden en weldaadigheid. Geen wonder dus dat deze deugden niet zoo algemeen bij alle zeer vermogenden als flechts bij weinigen onder dezelve vernomen worden.
En moet deze of gene in zijnen geringen ftaat buiten zijne fchuld met tegenfpoed wors-
te-



der zïeï.e. 403
telen : het is ongetwijfeld dat rampen , die aan allerlei levensbanden verknocht zijn en dus de rijken niet uitzonderen, nuttig kunnen zijn ja zelfs uit haaren aart daartoe ftrekken ; waarom David zegt dat hij vóór zijne verdrukkingen dwaalde. Het zal ook niet noodig zijn omfbmdig uittewijden in al het nut dat ramp of tegenfpoed te wege kan brengen zelfs met betrekking tot dit leven. Dus zal een ziekte iemand leeren naderhand meerder op zijne gezondheid acht te geeven en maatiglijk te leeven, en dus meer zorgvuldig te zijn om dien fchat die door 't gemis best gekend word te bewaaren 't Is ook algemeen en genoeg bekend , dewijl zoo veele fehriften opzettelijk daartoe ingericht zijn om dat nut der tegenfpoeden omftandig te verklaaren, gelijk onder anderen hier van ten bewijze ftrekt het fraaije dichtftuk van de beroemde dichteresfe l. w. van merken onder dien naam uitgegeeven.
Is 'er dus op deze wereld zoo veel fchijn* baar goed en fchijnbaar kwaad, en is het zoo moeijelijk hetzelve van het waare goed en kwaad te kunnen onderfcheiden; omdat zulks •van de gefteldheid van 't gemoed afhangt,
dat



404 OVER DE ONSTERFELIJKHEID'
dat voor ons zoo zeer verborgen is: boe kan men dan iemands geluk of ongeluk naar zijne uitwendige omftandigheden beöordeelen, gelijk echter zoo veelen ten onrecht doen ja gewoonlijk gefchied. Het is hierom dat ik het bewijs voor een' toekomenden ftaat ge* grond op den uitwendigcn toeftand van den mensch , offchoon veelvuldig voorgedraagen en zoo algemeen aangenomen, door mij nu meer opzettelijk en omftandig onderzocht wegens al 't gemelde zeer onvoldoende en niets beflisfchend achte^
Ik zal deeze aanmerking, gegrond op den uitwendigen toeftand en daarom bij mij van geene kragt, eindigen met het zeggen van den wijzen koning Salomo met mijn gevoelen zoo volkomen overëenftemmend,als hij naamlijk omtrent onzen ftaat op deze wereld betuigt dat het ons niet bekend is wat goed is, dus niet wat zoodanig fchijnt maar in de daad is, zeggende naamlijk Pred. VI: 12. Want wie weet wat goed is voor den mensch in dit leven? Dewijl immers deeze gelukkiger en waarlijk in wenfchelijker ftaat in zijnen geringen ftaat ja zelfs in tegenfpoed dan gene in zijnen voorfpoed zijn kan, als van de gefteldheid



der ziele. 405
heid van 't hart afhangende en daarom voorfpoed niet altoos geluk, en ramp of tegenfpoed niet altoos flraf of onheil bewijst volgens 't geen hier van nu verklaard is.
IV. Men zegt wijders, op dat ik volgens gemaakt beftek overgaa ter verklaaringe van de vierde aanmerkinge of het bewijs voor de onfterfelijkheid der ziele uit de rede, „ dat in „ onze ziele eene zucht ontflaat omtotmeer„ der volmaaktheid van kennis en geluk te „ geraaken , en dat die begeerte op deeze „ wereld niet voldaan word , dat dit alzoo „ fchijnt te leeren dat de ziel voor eene an„ dere huishouding, voor een beter flaat na „ na dit leven gefchikt zij ter volmaakinge „ van haar geluk en ter voldoèninge alzoo „ van haare begeerte, en dat dus de ziele „ overblijft na den dood, om die begeerte ,, wier vervulling zij hier te vergeefsch ver„ wachtte, in dien toekomenden flaat te ge,, nieten in tegenilelling van een dier dat binnen kort zijnen flaat volbrengt,en het„ zelfde zou blijven offchoon het langerleef„ de". — Deeze gedachten naamlijk, voorgefield en omflandiger uitgebreid door den zeer beroemden Engelfchen Schrijver addiDd son



406 over de onsterfelijkheid
son, leest men in hctvijf-en-twintigfte Vertoog in het tweede deel van het mee recht zeer geacht werk de Engelfche SpeStator.
Deeze gedachte van dien vernuftigen en fchranderen fchrijver is veelen als een zeer kragtig bewijs voor die waarheid voorgekomen, en in de daad dezelve is eene aandachtige overweeging wel waardig. Wij zullen daarom dezelve nauwkeurig, zoo als wij de. zelve vinden, nagaan opdat alzoo de kragt van het bewijs meer onderzocht worde.
In de eerfte plaatfe zal ik overweegen des fchrijvers aanr,erking ter gemelde plaatfe omtrent de dieren, en dan de zucht of begeerte naar meerder volmaaktheid in ons, die hier in dit leven niet voldaan word.
Vooraf merke ik kortlijk aan, dat het van zelve fpreekt, dat de fchrijver hier bedoelt de zedelijke volmaaktheid, gegrond op verheven kennis en deugd en aan waar geluk verknocht, dewijl hij deze wereld noemt eene fchool om zich bekwaam te maaken tot een ander leven, en ook geene andere zucht tot het ander leven of de eeuwigheid betrekke-



DER ZIELE. 4©7
kei ijk gemaakt kan worden. Want fchoon een gierigaart zijne zucht of begeerte hier ook niet voldaan ziet, deeze begeerte of geldzucht echter in wier voldoening hij zijn geluk ftelt, zal ook in de eeuwigheid niet voldaan worden, dus geene zucht naar geluk, dat ieder naar zijne verfchillende neiging zich voorftelt en tot dit leven alleen behoort, als geen waar en beftendig geluk in zich bevattende, maar alleen die zucht naar waar geluk en dus naar volmaakinge onzer zedelijke natuur, die zich tot den toekomenden ftaat bepaalt en het waardig onderwerp is voor onzen redelijken geest, alleen dus, herzeg ik, die zucht naar meerder volmaaktheid of geluk in een ander leven bedoelt hier de fchrijver als alleen betrekkelijk tot de eeuwigheid en ter voorbereiding van dezelve is het dat de fchrijver ter gemelde plaatfe meld, dat de mensch eigenlijk in dit leven gefteld is, als zulks gelijk het ook in de daad is zijne eigenlijke en waare beftemming alhier uitmaakende.
Of nu deeze zucht, overeenkomstig des menfchen waare beftemming en wier voldoening hier niet erlangd word en daarom kwelling verwekt, zoo algemeen kan befchouwd D d 3 wor-



408 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
worden, dat dezelve niet flechts bij weinigen is maar tot het ganfche menschdom in 't algemeen zich uitllrekt en dus als in onze mtuure gegrond is, gelijk zulks behoorde plaats te hebben zal de gemelde gedachte naar mijn inzien kragt van bewijs hebben. Zulks zal in het vervolg nader verklaard en onderzocht worden, offchoon ik reeds met een woord niet ontveinze te zeggen, dat mij die zucht of begeerte naar befebreeven wijze niet toefchijnt zich algemeen tot het menschdom uitteftrekken , maar flechts tot zeer weinigen in "t algemeen gefproken te behooren, gelijk ik in het vervolg de redenen van mijn gevoelen zal melden.
Wat dan eerstlijk betreft de dieren, opdat ik des Schrijvers gedachte nu omflandiger melde : wij leezen in het gemelde vijf. entwintigfte Vertoog, dat de beroemde Schrij. ver van de dieren kortlijk het volgende meld, met betrekking tot zijn onderwerp: Een onvernuftig dier komt tot zekere volmaaktheid boven welke het nooit kan geraaken binnen weinig jaaren, en al had hetzelve alle de hoedanigheden waartoe het bekwaam is. en al leefde het om zoo te fpree-
kerk



DER ZIELE* 409
ten duizend jaaren lang, zou hei toch altoos ten naasten bij hetzelfde wezen dat het nu is.
Deeze gedachte, welke wij woordelijk aldaar kezen, waaruit de Schrijver dan zijne flelling omtrent den mensch als een gevolg afleid , als hierïn zeer verfchillende van de dieren; — deze gedachte , herzeg ik, bevat mijns bedunkens twee ftellingen, welken ik nu afzonderlijk wat meer van nabij zal befchouwen. De eerfte is, dat een dier word binnen weinig tijds wat het worden kan en dus aan zijne beftemming hier voldoet. En de tweede flelling is, dat al leefde een dier nog zoo lang hetzelfde in vermogens of hoedanigheden zou blijven.
Omtrent het eerfle gemelde maake ik deeze aanmerkinge. Indien ik naamlijk bij eene aandachtige en meer bepaalde overweeginge bevond, dat alles in de natuur op deze wereld zijne beftemming kreeg daar hetzelve voorgefchikt en vatbaar is: — ik zegge met nadruk alles, zonder iets te willen uitzonderen, om dat alles aan dezelfde wijze Oorzaak zijn beftaan verfchuldigd is, zoo dat des Scheppers grootheid, wijsheid en goedheid niet minder Dd 3 in



41» OVER DE ONTERÈELÏJKHEÏD
in de geringfle fchepfelen gelijk als in een worm, zoo wel als in het verhevenfte fchepfel van deeze wereld den mensch naamlijk doorftraalt; vermids ten aanzien van Gods werken niets gering kan geacht worden, maar wij, volgens ons zoo bepaald vernuft 't welk dat alles niet genoeg of behoorlijk beöordeelen kan , gewoon zijn met deze onderfcheiding te fpreeken. — Ik herzeg dus, dat als ik bevond , dat alles in de natuur op deze wereld zijne beftemming kreeg , waarvoor hetzelve ons toefchijnt gefchikt te zijn, en dus word wat het worden kan, dan zou ik met den Schrijver befluiten, erlangt onze ziel haare beftemming en volmaaktheid niet in dit leven, en word zij niet wat zij worden kan, gelijk dit van alle andere fchepfels op deze aarde gezegd word; dan fchijnt onze ziel tot eene andere huishouding te behooren die zich na dit leven dus uitftrekt.
Maar als ik nu bij nadere overweeging bevind , dat zeer veele dingen in de natuur niet bekomen die beftemming of meerder volmaaktheid, waartoe dezelve zijn gefchikt en dus zeer veel niet word,buiten'smenfchenfchuld
het-



DER ZIELE. 4 IÉ
hetgene hetzelve worden kan: dan fchijnt mij dit bewijs van den Schrijver te vervallen.
Zeer veele dingen immers en levendige fchepfels worden niet dat zij worden kunnen^ en waartoe zij alzoo fchijnen beftemd te zijn. Hoe veele vruchten naamlijk worden door den wind, die buiten 's menfchen magt is$ te vroeg afgeworpen en bereiken dus die rijpheid niet, daar zij voor vatbaar waren everi als andere vruchten, en welke rijpheid volftrekt verëischt word om tot gebruik der menfchen te kunnen dienen ? Ja hoe menig nuttige boom word door wind en gedierte, of ander toeval buiten onze magt, geheel en al van alle zijne vruchten beróofd eer dezelveri den mensch tot voedfel of zeer nuttig gebruik ftrekken kunnen en waartoe dezelveri gefchikt zijn?
Hoe veele dieren Zelfs zeer nuttige, fterven door ziekten of toevallen buiten onze fchuld nog jong, en bereiken dus ook niet door belette verdere opgroeijing dien ftaat van meerdere volkomenheid van hün gelijkeri voordteteelen , waartoe zij in 't leven blijvende vatbaar waren, als omtrent andere dieDd 4 ren



412 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
ren van hunne foort plaats heeft ? Zoo dat die alles niet word wat het worden kan en de mensch 'er alzoo dat nut niet van trekt waartoe het fcheen beftemd te zijn : zoo dat veele dieren hunne beftemming niet bereiken, waartoe zij uit haaren aart en natuur vatbaar waren en gefchikt fcheenen.
Wat zullen wij zoo kortziende menfchen hieromtrent nu bepaalen kunnen ? Zullen wij zeggen dat dit niet wijslijk is gehandeld, of dat God zijne oogmerken in het fcheppen van deze dingen niet bereikt; dewijl hij aan dezelven vermogens fchenkt, en dezelven belet te doen werkzaam zijn. Mogen wij zelfs zulks eenigzins denken van dingen die alleen naar onze verbeelding en onkunde gering geacht worden? Met betrekkinge immers tot de hoogfte Wijsheid in het Opperwezen is dat zelfs , 't welk naar onze verbeelding het gcringfte geacht word van het. zelfde gewigt alshetvoornaamftebij ons. Zeer gewigtige gevolgen immers kunnen uit de gcringfte zaaken ontftaan dat niet ontkend zal worden, en ook niet het minfte gebrek moet in eenige zaak ontdekt worden dat met die wijsheid ons duidelijk blijkt te ftrijden om dat aan bes
denk-



DER ZIELE. 41J
denkbeeld van volmaaktheid niets ontbreeken kan of het beftaan der Godheid word alsdan teffens vernietigd.
Kunnen wij menfchen van zoo bepaald vernuft de verhevene wegen en handelingen van den onëindlgen alwijzen Albeflierer doorgronden ; dewijl wij menfchen niet verder kunnen oordeelen dan gelijk ons' toefchijnt en op het tegenwoordige betrekking heeft, daar Gods beftier in verband flaat met het toekomende , waarvan wij onkundig zijnde alzoo het waare nut omtrent de Godlijke befliering in alle voorvallen met ons bepaald vernuft niet bevroeden kunnen ? Wie zal derhalve omtrend Gods ondoorgrondelijke wegen zoodanige bepaaling onderneemen, om daar uit ftellingen optemaaken? En kunnen wij dan uit dien hoofde omtrent eene zaak, 't zij dezelve ons gering of niet gering toefchijnt, een bcfluit opmaaken, met betrekkingtot Gods oogmerk in dezelve, als zulks niet duidelijk blijkt, of door bijzondere openbaaringe of in 't vervolg bij nader ondervindinge,maar zulks alleen berust inmenschlijke gedachten die offchoon dan vernuftig echter in dit geval in 't bijzonder onzeker en feilbaar zijn ?
Dd 5 Dus



4*4 OVER DE ONSTERFELIJKHEID^
Dus heb ik het eerfte gedeelte van des Schrijvers bedcnkinge omtrent de dieren overwoogen, en mijne aanmerkingen daaromtrent gemaakt, waardoor ik met den Schrijver verfchflfe.
Ik gaa dan nu over volgens mijne gemaakte fchikking tot de andere aanmerking over de dieren van den beroemden addison, dat naamlijk de dieren nog in vernuft en vermogen dezelfde zijn als zedert de fchepping, en dat zij al leefden zij nog zoo lang niet meer vorderingen dan zedert het begin maaken zouden.
Ik merke hieromtrent aan, dat mijns bedunkens 'er geen grooter geheim in de geheele natuur is , dan eene waare duidelijke bepaaling te maaken omtrent de vermogens of het vernuft der dieren Hoe verbaazendgroot is de afftand der gevoelens omtrent de dieren,< dewijl deze wijsgeeren in navolginge van CARTEsius de dieren als Automata, dat is gevoellooze werktuigen befchouwen, die de oorzaak van beweeginge in zichzelven hebben gelijk een uurwerk; terwijl in tegendeel de naavolgers van den beroemden Zwitfer-
fchefl



der ziele. 41$
fchen hoogleeraar bonnet den dieren zoo veel vermogen toefchrijven dat dezelven gefchikt zijn voor eenen toekomenden ftaat!
Verwacht niet, Geachte Toeh.! dat ik den tijd verfpillen zal met een omftandig onderzoek van deze twee uiterften, dewijl bij het einde daarvan veele zwaarigheden onopgelost zouden overblijven om in een zoo duister ftuk ééne van die twee gewigtige ftellingen duidelijk te kunnen bewijzen.
Mijne aanmerkingen omtrent de dieren zullen daarom zich alleen bepaalen tot hetgene wij allen bij ondervinding zien bij hun plaats te hebben en daarom niet ontkend kan worden, en zulks zal ik dan inzonderheid betrekkelijk maaken tot mijn onderwerp, zonder daarom een van die twee gevolgen daaruit afteleiden, als zulks niet duidelijk geopenbaard zijnde.
Verbaazend groot naamlijk ziet een ieder is het onderfcheid van de vermogens het vernuft of inftin£t, zoo als men zulks verkiest te noemen, hetgene bij de dieren plaats beeft cn voor ieder oplettenden duidelijk blijkt.
Hoe



4IÖ OVER DE ONSTERFELIJKHEID
Hoe zeer verfchillend is her vermogen zotf als ons althans toefchijnt van eene bije en een oester? Ja welk verfchil befpeuren wij zelfs bij dieren van dezelfde foort als bij de honden inzonderheid? En hoe veel meer bedachtzaamheid gelijk wij het althans naar't gene ons blijkt niet anders kunnen uitdrukken, befpeurt men in 't algemeen befchouwd , niet bij 't eene dier in vergelijking van een ander dier, zoo dat de natuurlijke vermogens der dieren onderling in 't algemeen ten hoogden en als tastbaar verfchillen ?
Maar, mijne Vrienden ! kan na eene aandachtige overweeging ook dit zelfde niet gezegd worden van den mensch met betrekking tot zijnen natuurgenoot? Hoe groot is ook hier het onderfcheid van natuurlijke vatbaarheid en vermogen van den eenen mensch in vergelijking van den ander? En hoe groot is hierdoor ook het onderfcheid der vorderingen naar aanwending van behoorelijke moeite tusfchen den eenen en den anderen mensch ? Zien wij dus niet overeenkomst in dezen, omtrent de natuurlijke vermogens der dieren onder eikanderen in vergelijking der natuurlijke vermogens der menfchen onder eikanderen,



DER ZIELE. 417
ren, of fchoon des niet te min de affland der natuurlijke vermogens tusfchen mensch en dier zonder eenige bepaaiinge altoos ongemeen groot blijft, en dat daarom mijns oordeels wegens dit zoo groot onderfcheid, de gevolgtrekking van bonnet in dezen altoos moeijelijk en duister blijft om zeker te kunnen beweezen worden-
Dan wat betreft, dat de dieren niet meerder vermogens hebben of toonen dan zedert de fchepping: — opdat ik mij nader bepaale tot het gemeld gevoelen van ad dison in dezen; — ik voor mij kan dus verre zulks niet toeftemmen of mij met deeze flelling verëenigen.
Ik beken het werk der bevers en bijën is nu nog even vernuftig als zedert de fchepping, en zij werken dus nu nog als in 't begin naar dat natuurlijk vermogen hetgene hun zoo bijzonder eigen is en onze aandacht met verwondering tot zich trekt. Ik flem dit toe dat dit hun bekend werk nu nog zonder eenige verandering of verbetering gelijk het altoos geweest is zich vertoont; maar volgt daaruit ontwijfelbaar zeker, dat diezelfde bij
ons



418 OVER DE ONSTERPELYKHEID
ons zoo vernuftige dieren niets, volftrekt niets in vermogen zouden zijn toegenomen en evenwel dezelfden zouden gebleeven zijn, offchoon eenige menfchen onvermoeid hunne poogingen aanwendden om te beproeven of die vermogens vatbaar zijn voor eenige vorderingen ? Zullen wij met volkomen grond en zekerheid bepaalen, dat die bekende bekwaamheid van die dieren de uiterfte grenspaal is van hunne vermogens waartoe hunne natuur gefchikt is, en zij alzoo naar aanwending van behoorlijke moeite en geduld, door ons menfchen omtrent hun in 't werk gefteld, echter niets zouden vorderen maar dezelfde volftrekt blijven gelijk zij te vooren waren, zonder eenig onderfcheid in de eene of andere zaak aangaande hunne vermogens te laaten blijken? Strijd dit niet met de ondervinding, als wij zien hoe verbaazend de vermogens verfchillen en vermeerderen in deze en gene dieren , naar maate de menfchen daartoe moeite befteeden ? Dan zien wij immers dingen uitoefenen door verfcheiden dieren, welken anderen van hunne foort aan welken die moeite niet befteed is niet doen blijken.
In-



der ziele 419
Indien wij buffon, r a y, smellif. en andere Schrijvers van de Natuurlijke Historie nagaan, hoe veel onderfcheid van natuurlijke vermogens in de dieren ontdekken wij dan, en hoe veele aanmerkelijke voorbeelden van bijzondere vermogens in deze en gene dieren zullen wij dan aantreffen die door moeite der menfchen veroorzaakt zijn , en daaiöm niet behoorende tot het natuurlijk inflincl: der dieren, zich ook niet openbaaren bij andere dieren van dat zelfde foort? Wie weet niet boe de eene hohd en aap bij voorbeeld verfchilt met den anderen hond en aap naar aanwending van moeite en geduld 't welk aan die anderen niet gefchied ; en wie zou gedacht hebben voor eenige eeuwen, dat paarden ja vogeltjes dingen geleerd kunnen worden, zoo als dikwils aan veelen vertoond is Waartoe immers meer geheugen en nadenken ons toefchijnt verëischt te worden als ooit bij die dieren in hunne natuur blijkt. Men vindt in verfcheiden Hukken van de Letteroefenin' gen van 't Jaar 1797. uittrekfels uit het Engelsen werk van smellie over de natuurlijke Historie, alwaar met veele voorbeelden de leerzaamheid der dieren gemeld word. En met betrekking tot den Oiifant zegt zeker Engelsen



420 over de onsterfelijkheid
gelsch historiefchrijver edward terry, dat de bedrijven van dit dier meer aan de rede, dan aan een inflincl; zijn toetefchrijven wegens de ongemeene leerzaamheid en bijzondere vermogens welken deze dieren bezitten , 't zij met betrekking tot loosheid, oplettendheid, vriendfchap als anderszins. Ziet hiervan onder anderen N°. 9. van de gemelde letteroefeningen. Buffon fielt insgelijks dat de bijzondere hoedanigheden van den bever, aap en hond in den olifant vereenigd zijn.
Wie zal na dit alles kunnen befluiten Xe zeggen: een dier is niets te leeren en allen blijven dezelfde vermogens behouden zonder eenige vermeerdering, offchoon daartoe moeite befleed is, als zij allen zedert het begin der fchepping hadden? En wie zal onderneemen te bepaalen den grenspaal der vermogens in de dieren, daar wij bij ondervinding weeten en genoeg algemeen bekend is, dat naar aanwending van behoorlijke moeite en geduld zoo veel verfchil in de vermogens van dieren en wel van 't zelfde foort blijkt met betrekking tot anderen van dat foort aan welken die moeite niet gedaan is, dat wij niet wel fchijnen te kunnen bepaalen hoe veel verder
hun-



DER ZIELE. 421
hunne vermogens zich nog zouden uitflrekken als meer moeite en geduld aan dieren van dat foort in 't werk gefield wierd ? Daar wij dus naar aanwending van moeite en geduld veele dieren en zelfs van verfchillende foorten in vermogens van oplettendheid en geheugen zien toeneemen, waardoor die dieren dingen doen , welken dieren van dezelfde foort uit hun natuurlijk inflincl: zonder aanwending van eenige moeite omtrent dezelven nimmer doen; kunnen wij dan met rede een dier uitfluiten als niet vatbaar voor eenige tocneeming van vermogens of leerzaamheid, of fchoon die toeneeming van vatbaarheid altoos geëvenredigd blijft aan de natuurlijke vermogens der dieren , welke vermogens immers bij dieren van de eene foort tot dieren van een ander geflacht zeer veel verfchillen, en men bij gemelde fchrijvers omflandiger kan nazien, en met betrekking tot den grenspaal van het vernuft der dieren heeft niemand dusverre beweezen , dat zij volftrekt niet verder naar aanwending van meer moeite zouden kupnen komen dan men tot biertoe bevind. Hoe zeer beklaagen zich de wijsgeeren bij gebrek van behoorlijke genomene moeite over de onkunde van de bepaaling van 't vernuft E e van



422 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
van den Orang-outang , van welken buffon en anderen niet zonder grond bijzondere verwachting hebben ? Ja de meergemelde Schrijver addison fchijnt zelf te aarzelen in het bepaalen van den grenspaal der vermogens der dieren , dewijl hij zich in de reeds gemelde plaatfe dus uitdrukt: „ Een dier zou altoos ten naasten bij hetzelfde wezen dat het was". Kan dit gezegde danbefchouwd worden als dat een dier onvatbaar is voor eenige verandering in dit opzicht?
Laat ons nu zien welke overeenkomst in dit opzicht tusfchen een dier met den mensch plaats heeft, opdat des Schrijvers flelling in dezen destemeer onderzocht worde of dezelve genoegzaame kragt van bewijs bezitte.
Bij een dier naamlijk gelijk nu gemeld is (aan zichzelve overgelaaten het zij zelfvan bijzondere natuurlijke vermogens en aan hetzelve door ons geene moeite in 't werk gefield) blijven zijne vermogens dezelfden, en neemen niets toe dan alleen in grootte naar her. hchaam en daardoor in fterkte; doch de vermogens van het natuurlijk inflincl; waardoor het eene dier ons vernuftiger dan het
an-



DÉR ZIELE. 423
andere toefchijnt wegens 't gene wij zien gebeuren, blijven dezelfden zonder eenige ver* andering in dien ftaat. Maar naar aanwen, ding van moeite en geduld , ftaan wij ten hoogften billijk verwonderd over de verbaazende toeneeming van vermogens en bekwaamheden omtrent zeer veele en zelfs verfchillende foort van dieren, zoo als gefchriften en genoegzaame ondervinding overvloedig bewijzen, en welke bekwaamheden en vermogens nimmer bij dieren van dat zelfde foort aan welken die moeite niet gedaan is zich openbaaren; offchoon zoo als reeds opgemerkt is het eene dier gefchikter fchijnt tot leering om mij zoo eens uittedrukken, dan een ander dier, wegens het onderfcheid dat zich zoo groot openbaart omtrent de natuurlijke vermogens der dieren in 't algemeen.
'Wat nu den mensch aahgaat die immers op zichzelve gelaaten zonder eenig onderwijs blijft, offchoon zijn wasdom van 't lichaam toeneemt , even onkundig van alles als in zijnen ftaat kort na de geboorte en blijft alzoo tot alles even onbekwaam daar meer dan de kragten van het lichaam toe verëischt worden. De vermogens van den geest immers Ee 2 nee»



424 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
neemen volftrekt zonder onderwijs niets toe,. maar blijven dezelfden in zijn' volwasfen ftaat als bij de geboorte. Uit hetgene reeds kort te vooren door mij omftandiger is verklaard , nopens doofgeborenen en ftommen en alzoo nu niet behoeft herhaald te worden is zulks ten vollen bevestigd.
Bij een mensch dus zonder behoorlijk onderwijs blijven die vermogens zonder toeneeming of vermeerdering;daartegen een mensch aan onderwijs en leering overgegeeven zijnde: hoe verbaazend verfchillen dan de vermogens zijner ziele in kennisfe van deze of gene zaak in vergelijking van zijnen ftaat vóór het onderwijs ; doch welke trap van vermeerdering van kennisfe altoos verfchilt naar maate de natuurlijke vermogens verfchillen van den eenen mensch in vergelijking van den anderen mensch, welk onderfcheid indedaad niet gering is en ook nog afhangt naar maate de moeite en arbeid onder het onderwijs meer of minder zij.
Is 'er derhalve in dit opzicht waarlijk niet eenige overeenkomst tusfchen den mensch en de dieren, hoe beiden naamlijk zonder onder-



der ziele. 425
derwijs niets toeneemen maar met onderwijs en genoegzaame moeite in beiden groot onderfcheid in de vermogens befpeurd word, gelijk ook even omtrent de dieren onderling als omtrent de menfchen onderling groot onderfcheid van natuurlijke vatbaarheid vernomen word plaats te hebben, zoo als ook smellie zich zoodanig over de leerzaamheid der dieren uitdrukt, zeggende: het menschlijk verftand aan zichzelve overgelaaten en verdoken geheel van onderwijs verfchilt niets van de onvernuftige dieren in kennisfe , dewijl de dieren vatbaar voor onderwijs zijnde insgelijks het veel verder brengen dan zonder eenige onderrechting, offchoon hierïn gelijk die Schrijver vervolgt omtrent de dieren zoowel verbaazend onderfcheid gevonden word als bij de menfchen, waardoor deze meer vatbaar is voor onderwijs dan een ander.
Wie moet dan niet uit al het bijgebragte toeftaan eenige overeenkomst hier omtrent tusfchen den mensch en de dieren, zonder dat daaruit volgt, dat de mensch niet boven de dieren is nademaal de vermogens tusfchen mensch en dier een' grooten af ftand blijven behouden, dewijl de fpraak zoo verEe 3 mo«



426 over de onsterfelijkheid
mogend tot vermeerdering van kennis bij de vernuftigfte dieren ontbreekt, en aan dezelven zulks niet geleerd kan worden bij gebrek der fpraakdeelen zoo als tulp en andere ontleedkundigen verklaaren? En hoe gebrekkig blijft de fpraak bij die dieren die zulks kunnen leeren in tegenftelling van een kind dat zulks leert? Aanmerkelijk is het ook dat men bij de Schrijvers vind gemeld dat welke moeite men met fommige dieren heeft aangewend, hen als nog met vuur niet heeft leeren omgaan, dat zelfs bij zeer veelen eene vrees voor 't vuur is. Zoo dat de Schepper ons hierïn zijne wijsheid en goedheid wilde doen opmerken, om zoo een geducht en ontzaglijk element alleen toetebetrouwen aan den mensch als zoo veel vernuftiger dan de dieren.
Het is ook door de list en meerder vernuft dat de mensch zich weet meester te maaken van die dieren welker kragten de onzen verre overtreffen.
Was het ook niet dat de mensch door de gaaven van zijnen geest verre boven de dieren was, dan was hij waarlijk minder dan de dieren te achten , dewijl wij naar het lichaam
aan



DER ZIELE. 427
aan zoo veel meer ziekten en ongemakken zijn blootgefleld dan eenig dier, offchoon de mensch zelfs den pligt van maatigheid in zijne levenswijze behoorlijk betracht.
Dus heb ik het gevoelen van den beroemden addison omtrent de dieren overwogen en onderzocht, en in tegenftelling van dien Schrijver meene ik niettegenfhande onze groote voortreflijkheid boven de dieren, echter wegens al het gemelde wel degelijk eenige overeenkomst hierïn tusfchen den mensch en de dieren aantetreffen , waardoor zijne gevolgtrekking hieromtrent haare kragt naar mijn inzien alzoo verliest.-
Ik gaa dan nu over tot de andere gemaakte aanmerking aangaande die zucht en begeerte in den mensch tot meerder volmaaktheid die echter hierïn dit leven niet voldaan word.
Ik zal thans niet herhaalen dat door addison alleen bedoeld word de zucht naar verhevene kennis en bevordering onzer zedelijke volmaaktheid als reeds zulks te vooren gemeld hebbende , en daarbij toen aanmerkende dat ook hier niets anders bedoeld kan worden dewijl wij hierdoor aan onze waare £c 4 be-



428 OVER DE ONSTERFELIJKHEID "*
beltemming bcandwoorden, en die zucht alleen op den toekomenden flaat betrekking heeft als aldaar voldaan zullende worden.
Ter overweeginge van gemelde aanmerkinge van den Schrijver en ter verklaaringe van mijn gevoelen hieromtrent dienen dan de volgende bedenkingen.
Men zou naamlijk mijns bedunkens kunnen vraagen of die gemelde zucht naar kennis en begeerte ter bevordering onzer zedelijke volmaaktheid wel zoo onafgefcheiden van de menschlijke natuur kan befchouwd worden, dar dezelve bij alle volwasfenen plaats heeften als de zucht naar 't leven in onze natuur bevonden word ; dan of hetgene met betrekking tot die zucht naar verhevene kennis en volmaaking onzer zedelijke natuur in de daad alleenlijk niet zich uitftrekt flechts tot zeer weinigen met betrekking tot het algemeen , en of zulks zoo zijnde dan wel tot een algemeen bewijs voor de Helling van den Schrijver als in onze natuur gelegen kan gehouden worden?
Jk zal ten dien einde niet melden hoedanig
VQr-



der ziele. 429
verbaazende domheid in zaaken van verhevene natuur bij 't menschdom heerscht: zoo dat naar 't gevoelen van den wijsgeer sturm ziet het reeds aangehaald Zedekundigwerk en anderen immers van de leevende menfchen op deze wereld nauwlijks een tiende gedeelte leezen en fchrijven kan. Eene meer of mindere nauwkeurige bepaaling hieromtrent doet niets ter zaake, dewijl toch verre de meerderheid hierïn erkend word, omdat zoo een groot aantal onder dezen volftrekt door gebrek aan onderwijs en bekwaame gelegenheid tot eenige vordering in kennis buiten hunne fchuld geheel en al verftoken zijn van deze zoo noodwendige en volftrekt onontbeerlijke hulpmiddelen, leezen en fchrijven naamlijk, om te kunnen bekomen eenige kennis van zaaken van verhevene natuur en tot meerder nadenken opgeleid te worden. Ik zal dus niet in aanmerking neemen welk een verbaazend onderfcheid en afftand 'er is tusfchen het verftand en de onophoudelijke zucht naar vermeerdering van verhevene kennis tusfchen eenen leibnitz en een hottentot, omdat als de laatfte en zoo veele andere foortgeb'jken in gunfliger omüandigheden geplaatst was, hij zeer veel van Ee 5 zij-



430 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
zijnen tegenwoordigen beklaagelijken toeftand kon verfchillen, en meer den mensch in zijne redelijke natuur en in zijne verhevene beftemming kon vertoonen, dewijl de zoodanigen in hunne tegenwoordige omftandigheden alleen het uitwendige of de gedaante van den mensch flechts bewijzen.
Ik zal daarom om eenig befluit te kunnen opmaaken in deze betrekking de bcfcbaafde menfchen, de verlichte Christenen befchouwen. Maar wat moet men dan ook niet van een verbaazend aantal onder dezen zeggen tot fchande van hunne voorrechten? Hoe diep onkundig zij zijn omtrent verhevene zaaken betrekkelijk tot hunne waare beftemming, waartoe zij in dit leven gefteldzijn, maar ook daarenboven zoo gewillig in hunne onkunde volharden zonder eenige kwelling te betooncn tot meerder befchaaminge van de vcrwaarloozing hunner redelijke vermogens, en daarom zelfs met geene zucht geen* geest van onderzoek bezield zijn, die zich uitftrckt naar vermeerdering van kennisfe van verhevene natuur, waartoe zij verpligt zijn, waarïn dus geene yverige begeerte ter bevordering van die zedelijke volmaaktheid
vol-



DER ZIELE. 431
volftrekt plaats heeft en niet befpeurd word? Hoe groot in de daad als wij aandachtig met de ondervinding raadpleegen is het getal der christenen alom,die nooit verheven denken, en zelfs zulks onder lieden van verfchillenden rang, cn door zulks ongewoon te zijn en. daartoe geen' lust bij zich te bevinden ook zoodanig niet denken kunnen ? Hoe veelen ook welker verftand en kennis zich alleen tracht uittebreiden en zich daarom alleen ert geheel bepaalt omtrent zaaken van hunnen tijdelijken voorfpoed en welvaart , en derwaards onvermoeid alle hunne zorg en werk* zaamheid van geest en lichaam uitftrekken en zich dan voldaan achten als zij hierïn wel fiaagen, en zich dan wijders met dingen van een' voortreffelijker aart betrekkelijk hunne verhevene beftemming niet bekommeren, althans niet om daarïn zoodanig te vorderen als hunne verpligting eischt, achtende daartoe niet zelden den tijd te misfen, fchoon eigenlijk gebrek aan lust en zucht tot zoodanig onderzoek dat uit diepe onkunde hieromtrent ontftaat als de voornaamfte oorzaak hiervan moet gehouden worden ? Zoude men dus uit dien hoofde onder een groot aantal menfchen van allerlei rang onder ons niet
met



43* OVER DE ONSTERFELIJKHEID
met grond kunnen aanmerken dat die zucht naar kennis en geluk meer algemeen tot de menschlijke natuur kan betrekkelijk gemaakt worden , welke zich uitftrekt tot vermeerdering van aardfchen voorfpoed en uitwendigen ftaat, dan die zucht welke zich bepaalt tot onderwerpen die 's menfchen verheven kennis vermeerderen en alzoo meer betrekking hebben omtrent des menfchen waare beftemming, waardoor alzoo zijne verftandelijke vermogens in zaaken van verhevene natuur meerder worden uitgebreid en een mensch alzoo zijne rechte waarde kent, en daardoor zich gefchikt maakt voor dien toekomenden ftaat , waarin zekerlijk meerder verhevene kennis een gewigtig deel van onze zaligheid zal uitmaaken , zich alleen te bepaalen bij bezigheden die tot dit leven be. hooren, word dus niet volbragt volgens het geene ons is bekend gemaakt het oogmerk waartoe wij op deze wereld gefteld zijn ?
Hoe veelen intusfchen onder ons zijn ten uiterften onkundig ajs het tot denken van een' verhevener aart zich bepaalr. en zulks alzoo geheel afgezonderd is van hun gemeen dagelijksch beroep? En hoe veelen zijn ook
on-



DER ZIELE. 433
onbekwaam tot zoodanig denken door lustloosheid en onverfchilligheid, en daarom zich niet bekommerende over die onkunde van zaaken van verhevener natuur, daar ieder Christen overeenkomftig zijne bijzondere voorrechten die hij boven zoo veele andere volkeren geniet, volftrekt verpligt is zich te bepaalen bij die gewigtige vraagen die op ieder betrekking hebben en tot welken, zonder diepzinnig te denken een iegelijk van bun, die flechts denken wil zoo als hij kan ten vollen in flaat is, naamlijk: Wie ben ik? Van waar ben ik? En waartoe ben ik op deze wereld? Als ieder onder ons hierïn naar zijne vermogens te werk ging zou die groote onkunde bij zoo veelen niet vernomen worden. En die zich dan al hierïn door ernflig nadenken niet kon voldoen, zou ras met de zucht van onderzoek bezield worden en genoegzaame gelegenheid van onderrechting vinden en erlangen,ten bewijze hiervan meerder kunde en zucht tot onderzoek bij deze en gene geringe lieden. — Daar intusfchen zoodanige diepe onkunde tot ernftig en meer bepaald nadenken, en gebrek van kennisfe in 't algemeen van zaaken van verhevener aart bij een zoo groot ja verbaazend aantal menfchen van
ver-



434 over de onsterfelijkheid
verfchillenden rang gevonden word, dat om in dezen eene bijzondere en waarlijk naïve uitdrukking te gebruiken van de Schrijvers van het reeds aangehaalde beroemde werk De Mensch, indedaad zoo veelen niet meer befchouwd kunnen worden als geflopt menfchenyleesch. Zie naamlijk het 38^ Vertoog; waardoor die Schrijvers de diepe onkunde van een groot aantal menfchen trachten uittedrukken. Ook zoodanige diep onkundigen zonder onderfcheid van rang als niet weinig of zeldzaam zijnde bedoelt de braave gel leut in zijne fabel van den honderdjaarigen grijsaart; menfchen naamlijk, die nooit de vermogens hunner ziele behoorlijk daartoe gebruiken of daartoe lust betoonen om in ecni. ge kennisfe van verhevener aart te vorderen, en alzoo met geene zucht tot weetenfehap overeenkomftig hunne redelijke natuur bezield zijn.
Nimmer kan ook gebrek aan tijd onder lieden van allerlei beroep of gebrek aan gelegenheid oorzaak van de diepe onkunde gehouden worden , welke zoo algemeen befpeurd word, om dat men dan geenszins zou bij deze en genen onder lieden van allerleij
rang



der ziele. 435
rang en beroep eenige meerder kennis en zucht tot onderzoek waarneemen. Want fchoon dit met betrekking tot het algemeen wel een zeer gering getal uitmaakt kan men echter niet ontveinzen, dat waarlijk alom bij eenigen zonder onderfcheid van rang of Hand zucht tot nadenken en onderzoek van gewigtige kennis gevonden word; menfchen die meer dan oppervlakkig denken en de vermogens van hunne redelijke natuur en overeenkomftig hunne gewigtige beftemming doen werkzaam zijn, en zulks tot hun grootst vermaak ftellen en daartoe alle bekwaame gelegenheden waarneemen. Want fchoon lieden van geringer ftand wel zoo veel gelegenheid niet hebben daartoe als menfchen van aanzienlijker ftand is het echter zeker, dat 'er weinig toe behoort om zich eenige en wel zodanige boeken te verfchaffen om meerder kennis te bekomen. Hoe veele fchriften of boeken immers zijn door een sturm, martin et en anderen uitgegeeven welken over de Natuur zoo fraai en leerzaam gefchreeven hebben, dat dezelve op een aangenaame wijze een ieder tot verhevene gedagten opleiden, ja hoe veele fchrijvers werken onvermoeid in onze dagen om den een=.
vou-



43*5 OVER DE ONSTERFELIJKHEID'
voudigen en van minder vatbaarheid tot zoo veel kennis en waare deugd optewckken, dewijl bij ons zoo veele boeken betrekkelijk Godsdienst, Natuur als anderszins zoo duidelijk en teffens zoo ligtelijk verkrijgbaar, opzettelijk ingerigt zijn dat zij tot Nut van het Algemeen dat daar mede bedoeld word ftrek» ken kunnen, alle welke loffelijke fchriften wat meer beflaanbaar met opvoeding en goede zeden kunnen geacht worden, dan het vertoonen van openbaare fchouwburgen op den dag aan den Godsdienst toegewijd, zoo als nu nog alhier zedert eenigen tijd plaats heefc, doch waarvan ik de verdeediging niet kan nog wil begrijpen maar zulks aan anderen overlaat, dewijl ongetwijffcld bij veelen die niet nadenken de Godsdienst hier door den indruk nog meer moet verliezen, daar echter de Godsdienst en eerbied voor den* zeiven zoo volftrekt noodzakelijk is tot welzijn van den Staat, dat zeer veelen met mij ten vollen zullen toeftemmen. Die derhalven met de zucht tot verhevene weetenfehappen bezield is, en zich met ernst daar op toelegt heeft in de daad door die gemelde boeken gelegenheid om meerder kennis en onderrechting te erlangen.
Ja



DER ZIELE. 437
Ja het is mijns oordeels ontwijfelbaar zeker , dat indien ieder zonder onderfcheid van rang en ftaat of beroep dien tijd cn gelegenheid waarnam tot onderzoek, welken men met behoorlijk overleg en moeite kon waarneemen dat men dan evenwel niet hen allen geleerden zou zien worden, dat flechts zeer weinigen zijn en ook bij alle menfchen geene volftrekte noodzaaklijkheid is, en ook niet zijn kan wegens het groot onderfcheid van vatbaarheid of natuurlijke vermogens tusfchen den een' en den anderen , maar dat men niet te min dan geenszins ook zou befpeuren die zoo groote onkunde en die onwilligheid naar eenige verhevene kennis, zoo als ongetwijfeld bij een groot aantal menfchen van allerlei rang en ftand bevonden wordt.
Kan men dus zeggen bij voorbeeld dat 'er in het algemeen behoorlijke kennis van Godsdienst plaats heeft, en kan men hier bijvoegen of voor een' ieder zonder onderfcheid gebrek aan tijd en gelegenheid als oorzaak van die groote onkunde moet gehouden worden ? Onbetwistbaar zeker immers dat niemand ontkennen kan is alleen lustloosheid en onwilligheid tot onderzoek om meerder kenF f nis



438 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
nis te bekomen hiervan de moedwillige oorzaak, niet tegengaande ieder onkundige overtuigd is van het gewigt en de noodzaaklek, heid dezer kennis, en dat hun verftand ongetwijfeld in dezen meer zou vorderen naar aanwending van moeite offchoon zelfs deze en gene geringe vermogens had. Js waarlijk de onkunde in deze gewigtige zaak niet tot befchaamens toe onder een groot aantal menfchen , en zelfs van die genen die reeds belijdenis van hunnen Godsdienst hebben afgelegd , als zich daarna niet meer bekommerende met eenig onderzoek en bepaald nadenken , waardoor die geringe kennis bij zoo veelen immers flechts oppervlakkig zeer ras daarna geheel verdwijnt? Zoo dat geenszins gebrek aan tijd en gelegenheid, als oorzaak van onkunde in den Godsdienst onder lieden van allerlei rang te erkennen is maar lustloosheid en onwilligheid tot onderzoek.
Ik wil echter dit niet zoodanig verflaan hebben als of voiflrekt niemand door gebrek aan gelegenheid onkundig bleef met hartlijke zucht naar verheven kennis. Ik geloove dat hier of daar achter den ploeg of in eenen verborgen hoek, en bij de wereld onbekend
wel



dhr. ziele. 439
wel eenen gevonden word die zoo hij in dezelfde omftandigheden geplaatst was , een* leibnitz of newton misfchien evenaaren zou. Ik herïnnere mij zoodanig voorwerp van natuurlijke fchranderheid en grooten weetlust aangetroffen te hebben in een' zeer geringen enzeerbehoeftigen flootwerker, met een talrijk huisgezin voorzien en wiens zeer bekrompen omflandigheden van jongs af oorzaak waren dat hij noch leezen noch fchrijven kon,en dus verre daartoe geene gelegenheid gehad had, zichzelf des wegen daarover ten hoogflen beklaagende, de bijzondere achting welke ik in een gehouden gefprek voor dien perfoon bekwam, deed mij zijne beklaagelijke omflandigheden zoo veel ik kon voordraagen bij den vermogenden eigenaar van de hofftede alwaar ik mij bevond.
Dan deze en zoodanigen, welken zich bevinden buiten hunne fchuld in die zoo ongelukkige omflandigheden van hunnen weetlust niet te kunnen voldoen fchoon ernflig begeerende zijn gewisfelijk in geene vergelijKinge te ftellen met alle diegenen die moedwillig en dus zonder eenige kwelling daarover te gevoelen onkundig blijven als niet van de gelegenFf 2 heid



4+0 over de onsterfelijkheid
heid tot kennis zoodanig ontbloot en zelfs van veel natuurlijke vatbaarheid zijnde,doch met geene zucht tot kennis bezield om daartoe de behoorlijke moeite te befteedcn als Zijnde mij zoodanigen genoeg bekend. Wat bewijst de algemeene klagt van onverfchilligheid in den Godsdienst, helaas! met zoo veel grond niet duidelijk de onkunde van zoo veelen als zijnde die de natuurlijke oorzaak van die onvcrfchilligheid!
Indien ook gebrek aan tijd door het beroep de oorzaak was van die onkunde bij zoo veelen onder dezen in zaaken van verhevene natuur en afgezonderd alzoo van het beroep dér meesten: dan zou men gewis bij lieden van vermogen zonder eenig flaafsch verband van beroep eene algemeene zucht naar kennisfe , die hun eere aandoet en groot genoegen op den duur verfchaft moeten ontdekken. Dan, kan dit algemeen gezegd worden omtrent de zoodanigen plaats te hebben ? Hoe veelen immers onder dezen , zegt de Christen - wijsgeer sturm maaken gewag fteeds van paarden en honden of dergelijken en niet van onderwerpen van edeler aart? Wat is de natuur. Een boek dat voor ieder
open



DER ZIELE. 441,
open ligt, maar vooral voor hun die buiten op het land Jeeven en genoegzaamen tijd hebben , die flechts denken willen en opmerken, als zijnde vol van aangenaame en verhevene, befpiegelingen, die zoo veel invloed hebben op de \rerbetering van het verftand en 't gemoed, en hoe veele fraaije werken over de Natuur te vooren gemeld zeer leerzaam en ernflig behandeld, kunnen' dit zelve groote nut zeer behulpzaam zijn en meer bevorderen. Dan kan men wel met grond ftellen dat het landleven der vermogenden in 't algemeen of volftrekt bij hen allen daartoe gebruikt word, daar immers deze en geene onder dezelven die opmerken of leezen niet gewoon zijn door de eenzaamheid dan ras zelfverveeling moet ondervinden en altoos naar gezelfchap haaken, dewijl de eenzaamheid die immers meer op 't land dan in de ftedenheerscht, voor een'ieder die denkt en opmerkt zoo veele bijzondere voorrechten en waar genoegen verfchaft, en zoo vermogenden invloed heeft ter befchaaving van verftand en hart, gelijk dat nut der eenzaamheid zoo omftandig in het beroemde werk van zimmerman over de Eenzaamheid het vierde deel verklaard word. Wat geeven insgelijks de zoo vernuftige werken van de Ff 3 be-



442 over de onsterfelykheid
beroemde fchrijffter e. m. post, dat cieraad niet alleen van haare kunne maar ook van onze natie bewijzen van de bijzondere voordeelen van 't landleven , dewijl de natuur alöm fteeds aanleiding geeft tot verhevene gedachten voor een' ieder, die met zijn verftand v/erkzaam wil zijn en wiens hart voor gevoel vatbaar is!
Hoe gunftig zijn derhalve niet de omflandigheden van dezen en genen onder hun, die dit gevoelen boven anderen, daar deze zucht tot het landleven ook zoodanig plaats heeft doch daarvan verftoken zich voornaamlijk tot hunne boeken moeten bepaalen!
Zou men ook niet moeten verwachten door zoo veele Genootfchappen van Weetenfchap onder ons, en door vermogenden of lieden die genoegzaamen tijd hebben inzonderheid opgericht en onderhouden , dat onder , dezen rang algemeen geoefend verftand zou vernomen worden ? En wie moet met mij bij ondervinding niet erkennen, dat een groot aantal onder dezen even onkundig blijven en met geene zucht tot onderzoek bezield zijn ? Zoo dat van zeer veelen onder dezen gezegd
kan



DER ZIELE. 44|
kan worden hetzelfde plaats te hebben als voorheen van de Atheners getuigd is; menfchen naamlijk,wel gedreeven door eeneijdele nieuwsgierigheid, maar geenszins met eene loffelijke weetgierigheid vervuld , en zulks in 't algemeen openbaarende bij het doen van de eene of andere vermaakelijke natuurkundige proeve , in tegenftellinge van het bijwoonen eener Verhandelinge om in kennisfe te vorderen en ter oefeninge van het verftand opzettelijk ingericht.
Ja hoe veele menfchen van geringer rang en vermogen befchaamen niet een aantal menfchen van meer uitwendig aanzien en vermogen met betrekking tot oefening van hun verftand en zucht naar verhevenekennislHoe bèklaagelijk zou ook de toeftand van zeer veelen zijn en ftrijdig met de weldaadige Voorzienigheid, die algemeene menfchenlief* de oefent , indien alleen het vermogen tot denken in zaaken van verhevener natuur en de zuche tot kennis alleen zich kon bepaalen tot lieden van meer uitwendig vermogen of aanzien! Neen, allen zonder onderfcheid van rang of ftaat hebben het vermogen om verheven te kunnen denken , indien zij flechts Ff 4 wil-



444 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
willen en met den geest van onderzoek bezield zijn en welmeenend daartoe behoorlijke moeite aanwenden. £n offchoon dan allen niet even veel in kennis zullen toeneemen maar naarmaate van hunne verfchillende natuurlijke vermogens, deze allen echter zullen hiertoe moeite befteedende geftadig in kennis vorderen, en wegens deze vordering beftendig genoegen ondervinden en wel meer dan het vermaak geeft dat op de zintuigen werkt, waaraan de natuur door gewoonte meer onverfchillig word zoo zulks al niet met ongemakken verzeld gaat die kwelling en onrust baaren.
Hoe veelen ook die wegens gebrek aan tijd in dit opzicht door hun beroep klaagen weeten echter naar behoorlijk overleg hunne uitfpanning en vermaak nu en dan waarteneemen ? Ik beken uitfpanning en vermaak behoorlijk in acht genomen is niet alleen geoorloofd maar volftrekt noodzaaklijk voor den mensch. Want gelijk tot ons welzijn de verpoozing of afwisfeling van beweeging en rust door den flaap als anderszins geheel onontbeerlijk is,zoo is insgelijks volftrekt noodzaaklijk tot onze gezondheid en redelijk ge.
noe-



DER ZIELE. 445
noegen afwisfeling in de bezigheden zeiven, nademaal de mensch onbepaald wie hij ook zij, even ongefchikc is om altoos fterk te denken of met zijnen geest altoos ingefpannen en verheven werkzaam te zijn, als altoos met bet lichaam te werken, of altoos zijn vermaak te neemen. Zijn leven derhalve alleen en geheel aan eene van deze drie zaaken opteofferen is volftrekt te handelen tegen de inrichting van onze natuur en waar bij ongetwijfeld ziel en lichaam veel lijd. Maar de behoorlijke verdeeling des tijds omtrent deze drie zaaken is volftrekt nuttig voor ieder' mensch en dan kan hij eigenlijk gezegd worden als een redelijk wezen te handelen , aan de vereischten van ziel en lichaam te voldoen en de pligten te vervullen, die hij in betrek* king als mensch, als burger en als christen te verrichten heeft. Waartoe zouden ons ook de zintuigen gegeeven zijn indien al het zinnelijk vermaak ons verboden was of nadeelig zou zijn? Neen; een ieder hebbe flechts in dezen toe te zien als een redelijk wezen te handelen, dat dit vermaak niet bij hem van 't meeste belang gehouden worde en niemand zich onmaatig daaraan overgeeve, als een ie» der indedaad daarvoor zoo ligtlijk vatbaar Ff 5 zijn-



440" over de onsterfelijkheid
zijnde, dewijl men met young in zijnen zevenden nagt moet toeftemmen dat het tegenwoordige hetgene op onze zinnen werkt zeer fterk en groot van vermogen is, terwijl het toekomende waar bij gedacht moet worden den mensch flaauwlijk aandoet. En ziet daar dan' de natuurlijke reden waaiöm zoo veele menfchen wel genegen zijn den tijd tot hun zinnelijk vermaak uittevinden , maar geenszins tot oefening van verftand daar meerder denken en moeite bij verë'ischt word.
Om al dit gemelde meene ik met andere beroemde Schrijvers te mogen ftellen geene zucht tot verhevene kennis, overëenkomfiig des menfchen waare verpligtinge algemeen onder befchaafde volkeren ja verlichte chn's-. tenen plaats te hebben , maar zulks flechts bij zeer weinigen, in vergelijking gefproken vernomen word , dat hiervan zoo veel onkunde bij zoo veelen plaats heeft, en dat wij. ders de oorzaak van deze onkunde in zaaken van verhevene natuur bij zoo veelen niet kan gefteld worden in gebrek aan tijd of gelegenheid, maar alleenlijk in moedwillige lustloosheid en onverfchilligheid waarom zeer veelen
ver-



DER. ZIELE. 447
vergenoegd in hunne onkunde blijven zonder eenige kwelling in dit opzicht.
Ik heb dus het menschdom befchouwd zoo als hetzelve is en niet zoo als hetzelve in het algemeen moest zijn en konde zijn; en dit zal de reden van verfchil met addison zijn. Ja meer bijzonder op dezen tijd is onder ons deze aanmerking ook toepasfelijk , denken zoo veele menfchen dus en zelfs van verfchillenden rang onder ons in onze dagen over de gelijkheid en broederfchap zoo als zij alle konden en moesten denken , doen ook die aangehaalde zoo nuttige werken tot Nut van 't Algemeen opzettelijk ingerigt, en zedert een geruimen tijd genoeg bekend dat waare nut in het algemeen tot verligting en 'tot verbetering, zoo als indedaad kon en moest zijn volgens 't oogmerk van dat genootfchap,zoude men dan als dit plaats had over het bederf der zeden hooren klaagen en welzoofterk en met zoo veel grond, zoude men de ongodsdienftigheid en onverfchilligheid in den Godsdienst van dezen tijd wel dan zoo aanhoudend en nadrukkelijk hooren berispen, zouden derhalven de menfchen in 't algemeen door alle die zedekundige fchriften van onzen tijd
ook



44$ ovèr de onsterfelijkheid
ook voor eenvoudigen van ieder levensftand of rang ingerigi alzoo niet anders kunnen en moeten wcezen als ïndedaad bevonden word en 't welk zoo veel rede tot klagten omtrent 't bederf der zeden geeft? En offchoon ik, helaas ! bekennen moet mijn gevoelen omtrent 't befchaafd menschdom niet tot eere van zoo een groot aantal menfchen te firekken die hun voorrecht niet erkennen of hunne waarde gevoelen, durve ik echter hetzel. ve overëenflemmend met beroemde Schrijvers zoo als ik gemeld hebbe aan alle nadenkenden in onpartijdige overweeginge geeven, of mijne bijgebragte en verklaarde gedachten met de waarheid en ondervinding ftrijden.
Dit mij althans met anderen ten vollen daarmede fchijnende overëenteftemmen is zulks de reden waarom ik in dit gevoelen met den beroemden addison verfchille, en geenszins als dezelve die zucht naar verhevene kennis en bevordering daardoor onzer zedelijkei volmaaktheid, en uit dien hoofde ter beandwoordinge onzer waare beftemminge zoo algemeen vind plaats te hebben, dat dezelve bij alle menfchen bevonden word, maar flechts in tegendeel bij zeer weinigen in vergelijking
zich



DER ZIELE. 449
zich duidelijk openbaart, volgens al hetgene ik naamlijk hiervan nu gemeld heb en daarom meer omftaridig gedaan hebbe, als die gedachte van addison bij veelen aangenomen zijnde en door niemand voor zoo veel ik althans weet opzettelijk wederlegd is, en dus meene ik mijn gevoelen in dezen en de redenen daarbij verklaard te hebben.
V. Ik gaa dus over ter verklaaringe van de vijfde aanmerkinge omtrent de Onfterfelijkheid der Ziele uit de rede betrekking hebbende op de zucht tot het leven ons allen van natuure eigen.
Men zegt naamlijk: „Onze natuur is eene „ zucht en begeerte om te leeven ten vollen „ eigen, als zich uitftrekkende tot alle men„ fchen : zoo dat onze natuur een' afkeer „ heeft van den dood". — En dit vinden veelen een kragtig bewijs voor de Onfterfelijkheid der Ziele. Dan, om denavolger.de redenen fchijnt mij dit gevolg zoodanig niet hieruit voordtevloeijen.
Ik ftem naamlijk volkomen toe dat de zucht tot het leven allen menfchen in 't algemeen
van



450 OVER DE ONSTERFELYKHEID
van natuure eigen is. Maar ik erken geenszins het gevolg dat daaruit getrokken word, als of daaruit noodzaaklijk en volftrekt zeker voordvloeide dat de ziel daarom na den dood in wezen blijft en onfterfelijk is, gelijk fommigen willen doch van welken ik in deze reden verfchille.
Is de begeerte naamlijk tot het leven, die zekerlijk bij alle menfchen gevonden word wel meer aantemerken als die aangeboren drift tot het leven, welke bij de dieren even zoodanig als bij ons plaats heeft, zonder dat die fterke zucht tot het leven daarom bij de dieren erkend word bij ieder voor een zeker bewijs van hunne Onfterfelijkheid ? Zal een worm als hij getrapt word zich niet krommen en zich zoodanig terftond bewecgen, dat hij daardoor poogt het gevaar te ontvlieden en zijn leven alzoo zal trachten te behouden, gelijk dezelve ook in de daad ras doen zal als hem zulks mogelijk is? Zien wij die drift tot het leven en ter vermijdinge van gevaar niet even fterk bij alle dieren: zoo dat een ieder van hun zijnen vijand onder de dieren kent als ook de wapenen welken ieder dier gegeeven zijn, waardoor hij of zijn vijand altoos
fchuuwt



DER ZIELE.
451
fchuuvvt of aangevallen zijnde zich naar zijn uiterst vermogen met zijne wapenen verdeedigt ter ontvliedinge van 't gevaar en ter bewaaringe van zijn leven, gelijk daarom ieder beest door mensch of beest aangevallen zijnde altoos wederftand zal doen, en met alle zijne kragten en 't gebruik zijner wapenen zich zal poogen te verdeedigen tot redding van zijn leven? Dus kent ieder dier zijne wapenen en weet dezelven terftond te gebruiken om zijn leven te behouden, offchoon die wapenen zeer verfchillend zijn gelijk dit van veele dieren als paard, os, kat en meer anderen ieder genoeg bekend is, zoo dat nog anderen ook hun vergift ter befchadiging en ter verdediging kennen. Een ieder kent dus zijne wapenen en gebruikt dezelven ter ftond als zulks ter verdeediging verëischc word, ter ontkoming van het dreigend gevaar en tot behoud van het leven.
Ja wat weeten andere dieren bij gebrek van genoegzaame kragt om tegenftand te bieden hunne list in 't werk te ftellen om het gevaar te ontvlieden!
Daar dus de zucht tot. het leven bij alle
die-



452 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
dieren zoo fterk als bij den mensch gevonden word, zoo dat niet een dier gevonden word of hetzelve tracht het gevaar te ontkomen door fteeds wederftand naar vermogen te bieden , en zich gered hebbende uit het gevaar dan wijders door de vlugt ras geheel en al in veiligheid zich poogt te ftellen ter behoudenis van 't leven. Wie zal dan uit deze natuurlijke zucht tot het leven de Onfterfelijk. heid als een wettig gevolg afleiden", die dan even zeker erkend moest worden zich tot de dieren als tot de menfchen uitteftrekken ? En offchoon 'er beroemde mannen gevonden worden, gelijk ik reeds heb opgemerkt, die zulks aan de dieren toekennen is het 'er ech. ter verre af dat zulks voldingend beweezen geacht is en daarom ook geenszins algemeen is aangenomen. Zoodat als men geen zekerder bewijs had voor de Onfterfelijkheid dan 't gene in verband ftond met de Onfterfelijkheid der dieren, ongetwijfeld zou dan onze Onfterfelijkheid algemeen ontkend worden.
Ja afgezonderd van het denkbeeld der Onfterfelijkheid en met betrekking tot dit leven zelfs alleen is die natuurlijke zucht tot het leven noodzaaklijk. Hoe zou men zonder
dien



DER ZIELE. 453
trien zucht naar 't leven een' af keer ras van 't leven hebben om 't minfte verdriet, dat men onwillig dan zou draagen en hoe gemeenzaam zou dan de zelfmoord zijn, en welke verwarring en vermeerdering van verdriet zou dan daardoor geftadig plaats hebben zoo wel in de burgerlijke maatfchappij als in bijzondere huisgezinnen 1
Om al het gemelde achte ik het bewijs voor de 'Onfterfelijkheid ontleend uit onze zucht naar 't leven (welke wij met de dieren gemeen hebben dat toegeftemd immers woxd) als nietig en niets beflisfehend.
VI Eindelijk , zegt men volgens het zesde bijgebragte bewijs voor de Onfterfelijkheid der Ziele uit de Rede, fchijnt het Geweeten zulks te leeren , als het welk onze daaden goed of kwaad beoordeelt, waardoor alzoo genoegen of kwelling ontftaat, offchoon de wereld hiervan onkundig is en men zelfs daarom wegens het kwaad dat bedroeven is de bedreigde ftraf niet te vreezen heeft; het welk, dus zegt men, ons fchijnt te wijzen op eenen toekomenden ftaat van belooninge of ftraffe, en dat de ziel alzoo moet overblijG g veri



454 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
ven na den dood om vatbaar te zijn voor die vergelding.
Laat ons nu zien en van nabij overweegen* of het Gevveeten op zichzelf en alleen be* fchouwd altoos en in alle gevallen als een voldoenend bewijs voor de gezegde waarheid geacht kan worden , gelijk zoo dikwijls bevonden word voorgeiteld te zijn, doch hetwelk mij dus verre zoo als ik nu melden zal niet duidelijk blijkt.
Het Gemeten naamlijk of het zedelijk gevoel is een onderwerp in de daad daar nog zoo veel duisterheid voor den onderzoekenden Geest in overblijft, dat men zich daarom niet moet verwonderen over de zoo verfchillende gedachten van beroemde mannen van onzen tijd zelfs omtrent deze zaak, gelijk men onder anderen inzonderheid over dit onderwerp, en de zoo veelvuldige begrippen hieromtrent kan nazien de zeer geleerde Verhandeling van den beroemden Hoogleeraar cras , te vinden in het derde deel van het bekende werk genaamd Algemeen Magazijn van Weetenfchap, Konst en Smaak, alwaar men de duidelijke bewijzen van mijn gezegde omftandi-
gen



fa E R ZIELE. 455
ger kan leezen, werwaards ik den onderzoeker wijze en alzoo niet noodig achte daaiïii hier meerder uittewijden.
Men kan ook aanmerken indien het Geweeten op zichzelf befchouwd een onbedriegehjk Rechter in ons is, of in ieder mensch altoos en in alle gevallen omtrent de zede* lijkheid zijner daaden , van waar dan niet flechts bij woeste onbefchaafde volkeren, maar zelfs bij befchaafde menfchen , ja bij beroemde wijsgeeren deze zaaken tot deugden verklaard, die bij ons als fnoode gruwelen ftaan gebrandmerkt en algemeen bij ons als zoodanig erkend worden V Lycurgus naam* lijk een zeer beroemd Grieksch Wetgeever door Plutarchus ten hoogften geroemd , had ook onder andere deze bijzondere wet gemaakt waar bij de diefflal, indien de dief niet op de daad betrapt en gevangen wierd, dan geenszins als eene misdaad moest befchouwd worden; zoo dat aan dien dief of dieven als dan geene ftraf moest aangedaan worden of fchoon zij ten volle bekend waren, als zulks aanmerkende te dienen ter op-fcherpinge van het vernuft en opwekking tot vaardigheid en vlugheid van 't lichaam, Gg 2 en



45Ó". OVER DE ONSTER FEL IJ KHEID
en daarom als zij op de daad betrapt vvierdeil was hunne ftraf niet zoo zeer ingericht tegen de misdaad van dieverij maar inzonderheid tegen hunne traagheid of flecht overleg,
Het zal genoeg zijn hieromtrent alleen aantemerken, dat wij onzen tijd gelukkiger achten die zoodanig foort van beroemde Wetgeevers niet hebben maar de zoodanigen, de» welken in plaatfe van die gemelde dingen noodzaaklijk te erkennen toe oefening van den geest en van het lichaam , in tegendcei eene vergelding hebben ingericht voor die daad die niet ftrekt tot opwekkinge van dezelve, maar wel ter bewaaringe van de algemeene veiligheid omtrent onze wettige bezittingen,
Maar betgene nog verder gaat en niet zoo zeer verwondering als wel allerhevigst afgrijzen als ftrijdig met de menschlijke natuur bij ons verwekt, is hetgene wij leezen bij den bekenden StoïTchen wijsgeer Seneea in het vijftiende hoofdftuk van zijn eerfte boek hetwelk den naam draagt van de Gramfchap, hoedanig naamlijk eene allerverfoeijelijkfte gewoonte bij de Romeinen heeft plaats gehad
cn



DER ZIEL 'E.' 457
en ten ecnenmaale is geoorloofd geweest en goedgekeurd, om zwakke of verminkte kinderen wegtewerpen of te verdrinken. En liet is 'er zoo verre-af dat die zedenkundige Wijsgeer, die tot de beste fefte behoorde, deze zoo affchuuwelijke daad die tegen de menschJijke natuur immers ftrijd zou afkeuren, dat hij in tegendeel getuigt dat zulks geen gramfchap maar volgens de rede is het onnutte van het nutte aftefcheiden, meenen•de zij van dien tijd dat zoodanige jonge kinderen nutteloos waren als wegens hun gebrek aan het lichaam lastig voor zich en voor anderen.
Daar men intusfehen zoo dikwijls bevind dat de vermogens van den geest van zoodani. gen rijkelijk en dubbel het gebrek van het lichaam vergoeden, en- zij alzoo door die vermogens genoegen voor zichzelven erlangen cn zeer veel nut aan de Maatfchappij kunnen toebrengen, cn ook in de daad niet zelden verfchaffen : het welk dan alzoo in geene betrekking ftaat maar rijklijk vergoed den last die uit het gebrek van het lichaam voordvloeit.
Gg 3 Ik



458 over de onsterfelijkheid
Ik zoude dit gemelde met meer affchuwe* lijke goedgekeurde gewoonten bij de beroemde Grieken cn Romeinen kunnen uitbreiden, als ik niet oordeelde dat bet bijgebragtc genoegzaam ware om aan te toonen hoe het Geweeten, zelfs bij befchaafde menfchen, niet in drift maar in bedaardheid en zelfs met goedkeuring der verflandigen onder hun, ten hoogften dwaalen kan en ook in de daad bij zoo veelen gedwaald heeft. Die hier van meerder begeert te weeten, hoe fnoode ondeugden zijn geroemd cn goedgekeurd als waren dezelven geoorloofde zaaken ja pligten onder de befchaafde heidenen, leeze onder anderen het beroemde werk van leland, Uit de Engelfche taaie vertaald onder den naam van Nut en Noodzaaklykheid der Christe* lijke Openbaaringe, en het reeds gemelde werk van van nuis klinkenberg.
Ik zal alleenlijk nog één aanmerkelijk voor« beeld uit ons Vaderland hier bijvoegen, hoe de bekende moordenaar van Willem den Eeu Jlen nimmer berouw en zelfs onder de hevige pijniging over dien opzettelijken moord betoond heeft, maar zelfs in zijne gevangenis, zoo geheel toen van de waereld afgezonderd
en



der ziele. 459
en tot nadenken in die ftille eenzaamheid alzoo bijzonder gefchikt, zijn genoegen nog daarover betuigd heeft. Ten blijke hoe zijn Geweeten geenszins getroffen is geworden over die misdaad en zulks wel in den Jaatften tijd van zijn leven, waarïn het veinzen ophoud en hij voorzeker den dood ras verwachtte.
Zal men dus na dit alles het zedelijk gevoel, of het Gcweeten op zichzelf alleen befchouwd kunnen erkennen als een beflisfchend Rechter in ons naar waarheid over de zedelijkheid van alle onze daaden en zulks altoos en in alle gevallen ? Moet het bijgebragte ons niet duidelijk leeren hoe het vooroordeel omtrent deze of gene zaak , of gebrek aan behoorlijke kennis een' zoo vermogenden invloed ook hieromtrent bezit, dat ons Geweeten even als ons verftand daardoor waarlijk ten hoogden in eene zaak dwaaien kan: En is dat vooroordeel, of gebrek aan genoegzaame onderrechting niet •de waare reden waardoor het Geweeten bij dien aangebaaldcn moordenaar, en bij de befchaafde doch ,min verlichte heidenen in de gemelde gevallen zoo verbaazend gedwaald heeft,ja wat ftrekt de Apostel paulus zelfs tot een bijzonder bewijs, hoe 't geweeten Gg 4 door



4<5o over de onsterfeltjkheid
door vooi oordeel zodanig dwaaien kan da& het misdaaden goedkeurt, hij immers als een blinde ijveraar voor den Joodfchen Godsdienst was daardoor een hevige vervolger der christenen, en nam zelfs genoegen in den geweldigen dood van steph^nus, dan hoe verfchilt dit beftaan met zijn gedrag na de bekecring tot het christendom , wanneer hij integendeel deze voorige handelwijze ten hoogfte genadig verfoeit m:t hartgrondig leedweezen, gelijk zoo veelvuldig in zijne brieven blijkt: zoo dat het gezond verftand bevrijd van allo vooröordeclen, of de zuivere rede beftierd door een meer verlicht oordeel onaffchcidcf lijk verëischt word tot het zedelijk gevoel, op dat hetzelve of het Geweeten naar waarheid en overeenkomftig den waaren aart der zaake altoos in ons oordeele cn behoorlijk werkzaam zij, dewijl anderszins het zedelijk gevoel in deze of gene gevallen gelijk nu gezien is ten uiterften dwaaien kan,en hetzelve alzoo niet altoos als een befiisfend Rechter over alle onze zedelijke daaden te achten is? En dus op zichzelf kan het Geweeten daarom mijns oordeels geen voldoend bewijs zijn voor de Onilerfelijkhcid der Ziele.
D,us,



DER ZIELE. 4ÖE
Dus vleijc ik mij G. T. in mijne twee beurten aan de belofte voldaan te hebben, en mijns aanmerkingen omtrent de zes gemelde bewijzen voor deeze waarheid uit de Rede verklaard te hebben (*_) als zijnde dit onderwerp door het zoo dikwils voorftcllen van die bewijzen, daarom door mij alhier meer nauw, keurig en opzettelijk onderzocht,opdat alzoo des te meer blijke waarom ik hieromtrent van anderen verfchille, gelijk het mij dus verre toefchijnt na een bedaard onderzoek duidelijk te zijn, hoe onvermogend en gebrekkig de Rede op zichzelf alleen te achten zij tot het behoorlijk verklaarcn laat ftaan tot het bellisfchend bevestigen van die verhandelde gewigtige waarheid. Zoo dat wij volftrekt geene overtuiging of volftrekte verzekering omtrent dezelve uit de Rede alleen immer bekomen kunnen, maar flechts een hoopen of gisfen, dat noodwendig tot veele dwaalingen aanleiding geeft, die ook daarom hierïn
bij
(*) Behalven hier en daar eene kleine inlasfehing, is inzonderheid eene meerder uitwijding in deeze uitgaave gevoegd betrekkelyk het aangebooren denkbeeld door de aanleiding van het befebjeeven geval in 't Jaar 1797 mij voorgekomen, als mij zulks alhier zeer gepast fchijne.ide en wel weerdig om gemeld te worden. Gg 5



4Ö2 OVER 13 E ONTERFELÏJKHEIB
bij de beroemde heidenen zelfs zoo fterk plaats hadden gelijk gemeld is, zonder eene voldoende of overtuigende kennis hier van bij hun te ontdekken.
Zoo dat hier uit van zelve dus volgt dat eene bijzondere nadere Openbaaring, wier gezag duidelijk blijkt, verëischt word om den mensch van deze gewigtige waarheid zoodanig te overtuigen, dat 'er geene de minste twij-, feling overblijft gelijk bij anderen zonder die openbaaring ten fterkften plaats heeft.
En het is die Openbaaring aan Jooden en Christenen gedaan, waardoor een ieder onder dezen die waarheid nu zeker en overtuigend bekend is.
Zal het noodig zijn in eene Vergadering van Christenen , welken die bijzondere nadere Openbaaring met zoo veel grond en recht aanneemen en eerbiedigen , omftandig uittewijden in alle die plaatfen van het Oude en Nieuwe Testament, alwaar die waarheid van den toekomenden ftaat van vergcldingc en de onfterfelijkheid der ziele zoo duidelijk geleerd word? Men gedenke dus het zoo op.
mer-



DER ZIELE. 463
merkelijk bekend zeggen van den ftervenden Aartsvader Jacob, als toen geene aardfche zaligheid verwachtende en dus alleen de toekomende bedoelende, ten bewijze alzoo dat in de fchriften van Mof es hiervan melding ge. maakt word zoo als fommigen betwisten. Men herïnnere wijders het gezegde van David, Pfalm LXII, aan 't einde; de betuiging van Salomo, Pred. XII: 7 en 14. in welke en andere plaatfen van den toekomenden ftaat van vergeldinge en van 't overblijven der ziele na den dood melding gefchied. En inzonderheid is 't Nieuwe Testament overvloedig om deze waarheid te leeren: zoo dat bijna ontelbaar de plaatfen zijn daar men zulks ontmoet. Het zal genoeg zijn alleen te melden de duidelijke verklaaring van onzen Zaligmaaker in 't gefprek met zijne discipelen over de Onfterfelijkheid der Ziele Mattli. X: 28. en die kragtige wederlegging van die waarheid tegen de Sadduceen door onzen Verlosfer Matth. XXII. En laatftclijk , om een aantal andere bekende bewijzen voorbijtegaan in de fchriften der Apostelen, herdenke men dat merkwaardig gefprek van onzen aanbiddelijken Heiland aan het kruis met den bekeerden moordenaar Lucas XXIII: 43. Stervende toen
de



464. OVER DE ONSTERFELIJKHEID
de zoendood uit liefde en tot eeuwig heil voor zondige menfchen ; dit immers blijft de gevestigde grondflag van het geloof en van de blijde verzekerde hoop van ieder opregt Christen, hoe zeer het ongeloof ook zulks beftrijd het welk ik daarom wijze naar een uitmuntend vertoog van het bekende werk ge» naamd De Onderzoeker, en wel het 61 Vertoog , alwaar verklaard word hoe dat het leerftuk der voldoening de Goddelijke goedbeid allerduidelijkst openbaart.
Derhalve zien wij hoe wij door die bijzondcre Openbaaringe, in tcgenftellinge van de heidenen van dezelve verftoken, ten vollen overtuigd zijn van die gewigtige waarheid zoo duidelijk en bevattelijk zelfs voor den eenvoudigften oplettenden, daar de beroemdfte heidenen bij gebrek van dit onderwijs in zoo veel dwaaling, twijfelingen onzekerheid verkeerden omtrent de Onfterfelijkheid der Ziele, en daarvan zoo veele ongerijmde en onbeftaanbaare denkbeelden hieromtrent bij hun plaats hadden, volgens 't gene hiervan gemeld is; ter bevestiging alzoo dat geenszins de Rede op zichzelf deze waarheid beflisfchend leerde maar daartoe eene bijzondere Openbaaring



DER ZIELE 465
ring verëischt word welk voorrecht, wij genieten.
Ik zal als een blijkbaar gevolg uit deze Verhandeling alleenlijk nog de volgende aanmerkingen maaken met welken ik mijne Redevoering zal fluiten.
Heeft naamlijk nooit eenig heidcnsch Wijs* geer, hoe beroemd anders, alleen uit de Rede aangaande de Onflerfelijkheid der Ziele die overtuiging kunnen bekomen , welke wij Christenen aan die bijzondere Opcnbaaringe verfchuldigd zijn: zoo dat ook daarom geen der heidenen eenig famenftelvan Natuurlijken Godsdienst of Natuurlijke Zedenkunde gehad heeft maar dwaalingen ongerijmde gevoelens, volgens het geen hier van bij de bekende en aangehaalde Schrijvers duidelijk blijkt : — Het is alzoo dat de Deïsten geheel en al dwaaien als zij alleen aan de Rede toekennen, hetgene in de daad aan een meerder verlichting en verfterking der gezonde Rede door die bijzondere üpenbaaring ons Christenen gedaan toetefchrijven is, welke Openbaaring de Deïsten van jongs af gekend hebben offchoon naderhand dezelve beflrijdcndc. Het is derhalve



$66 OVER DE ONSTERFELYKHÈÏD
ve hierdoor dat het vermogen der Rede ka den Natuurlijken Godsdienst bij ons nu zoo Veel meerder is boven dat der fchranderftö heidenfche Wijsgeeren. Want was dit zoo niet dan vraage ik: Wat is de oorzaak waarom bij de beroemdfte mannen onder hun zoo veel dwaaling en twijfeling betrekkelijk den Godsdienst en mijn onderwerp in 't bij* zonder gevonden word, dat bij niemand onder hun eene voldoende overtuiging duidelijk blijkt, gelijk opzettelijk omtrent de verhandelde ftolfe is onderzocht;en waarom onder veele beroemde mannen onder de heidenen niet één' eenigen Hechts aangetroffen, die zoodanig juist en waar denkbeeld van Natuurlijken Godsdienst en Zedenkunde zonder eenige dwaaling of twijfeling door de Rede alleen beweezen heeft, als wij met de Rede door die bijzondere Openbaaring verfterkC -bezitten en verklaaren kunnen?
Dus ftrekken zoo veele beroemde mannen onder de heidenen tot ftaaving van mijn gevoelen , en ter wederlegginge der Deïsten als onwraakbaare getuigen ,dat de Rede alleen en op zichzelf befchouwd zonder nader verfterking geenszins volkomen kennis en overtuiging



DER ZIELÉ. 46?
ging verfchaft omtrent hetgene den natuurlijken Godsdienst betreft, maar wij alle gegronde kennis en overtuiging in denzelvert aan die bijzondere Openbaaringe verfchuldigd zijn, en aan welke alleen wij Christenen te danken hebben dat meerder vermogen der Rede, dat niet te ontkennen is , waarmede wij nu boven de fchranderfte heidenen den Natuurlijken Godsdienst zoodanig verklaaren kunnen dat deswege geene billijke twijfeling overblijft.
Dit meerder vermogen der Rede dat wij in onzen Godsdienst bezitten beneemt echter niet dat die Godsdienst, dien wij als Christenen met zoo veel grond belijden, ook teffens bevat waarheden geheel en al boven het begrip der gezonde Rede even als zoo veele andere Weetenfchappen, doch evenwel geenszins iets dat met de zuivere en gezonde Rede ftrijd als eene redelijke Godsdienst zijnde, zoo als te vooren dit verklaard is.
Derhalve de Rede door onzen Godsdienst zoo verfterkt geheel uit den Godsdienst te verbannen, is even zoo onbillijk tegen denzelven gehandeld als alles in den Godsdienst
met



4Ó8 OVER DÉ ONSTERFELIJKHEID
met de Rede te willen verklaaren. Maar in de daad rampzalige eeuw der Rede , als de Godsdienst zoodanig word behandeld dat ieder, die eenigen eerbied voör Godsdienst gevoelt, voor zoodanigen Schrijver de hoogfte verontwaardiging moet hebben, gelijk deeze tijd zoodanig fchandelijk boek onder dien naam oplevert, met zoo veel recht door de Schrijvers der Letteroefeningen nog onlangs ten uiterften Veracht! Offchoon volgens hetgene nu is gemeld onze Rede ongetwijfeld zoo veel meer vermag in het verklaaren van Godsdienftige waarheden en zedenkunde tot den Natuurlijken Godsdienst betrekkelijk boven zoo veele beroemde heidenen, ftelle ik echter dat in 't bijzonder die gemelde bewijzen uit de Rede betrekkelijk mijn onderwerp, welken nu nog bij veelen van kragt gehouden worden en daarom zoo dikwijls voorkomen, om al hetgene daarvan nu door mij verklaard is geheel onvoldoende zijn om de Onfterfelijkheid der Ziele uit de Rede met die bewijzen te kunnen leeren en behoorlijk tc ftaaven.
Daar dus al het verklaarde de ongenoegzaamheid der Rede op zichzelf bewijst tot
hefi



D È t Z I E L Ë.
het bevestigen van Godsdienftige waarheden» hoe zal een Deïst daarom volgens zijne grondbeginfelen kunnen verklaaren dat groot onderfcheid omtrent den Natuurlijken Godsdienst tusfchen de beroemdfte heidenen eil hem, dewijl hij' geenszins eenige dwaaling van de heidenen hierïn zal aanneemen , of ontkennen kan geheel geene dwaaling bij een' eenigen der beroemdfte heidenen in den Gods* dienst plaats te hebben ? Hoe zou hij , dit onderfcheid van kennis in den Natuurlijken Godsdienst tusfchen hem en de beroemdfte heidenen erkennende en met ernst nadenken* de, zijn vooroordeel dan hieromtrent afleg* gen en zich aan een onpartijdig onderzoek in eene zaak van zoo veel gewigt overgeeven, waardoor hij alzoo erkennen zou dat hij die meerder kennis van Natuurlijken Godsdienst boven de heidenen alleen verfchuldigd is aan die openbaaringe hem zedert lang en van jongs af bekend, en wijders zijn voorrecht boven anderen, van die openbaaring verdoken , befeffende , in navolging van veele waarlijk zeer kundige onbevooröordeelden en teffens zeer braaven als 'er onder de belijderen van den Christelijken Godsdienst in de daad gevonden worden, het welk een Deïst H h ira-



470 OVER DE ONSTERFELIJKHEID
immers met reden niet ontkennen kan, dien Godsdienst als zijnde zoo vol troost aanneemen en deszelfs weldaadigen Infteller eerbiedigen, dewijl aan de verweipinge van dien Godsdienst zoo veel gewaagd word , ende eene overtuigende aanneeming van de grondwaarheden van den Christelijken Godsdienst, en door een gedrag daarmede overëenftemmendc bevestigd, nimmer zoodanig waar of overtuigd Christen bij zijn affcheid uit deze wereld heeft berouw verwekt , maar in tegendeel die gerustheid waarvan een ad-dison en andere zoodanigen in dat tijdftip melding maakten.
Volgens hetgene reeds omftandiger van den Apostel Paulus gezegd is, verftrekt dezelve tot eenen bijzonderen getuigen nopens de onkunde der beroemdfte heidenen in den Natuurlijken Godsdienst, en teffens van de waare en meerdere kennis in denzelven door die nadere Openbaaringe, als zijnde hij een man van eene bijzondere geleerdheid , aan wien daarom de gevoelens en dwaalingen der beroemdfte heidenen bekend waren, gelijk dit ten .vollen blijkt in die aangehaalde' Verhandeling, niet tegens het gemeen, maar tegens
be-



B E R ZIELE.
47*
beroemde heidenfche wijsgeeren gehouden te Athene, die zoo vermaarde ftad in Griekenland , die zetel der geleerdheid van zoö veele menschlijke weetenlchappcn, doch teffens zoo diep verzonken in afguderije , a;s daarvan aldaar gefraagende en teffens hen omftandig onderrechtende van den Natuurlijken Godsdienst , waarvan zij Zoo onkundig waren; ten duidcliikLii tl-jke ferbtttc van dö volftrekte noodzaaklijkhtid van die Openbaaj-inge in welke Paulus boven hen onderwee, zen was, en aan welke dus hij die meerder kennis in den Natuurlijken Godsdienst in te* genftellinge van die wijsgeeren voor Welken hij fprak verfchuldigd was.
Dan in het bijzonder en niet minder nadrukkelijk erkent gemelde Apostel Paulus dé duidelijke overtuigende kennis van de Onfterfelijkheid der Ziele aan die Opcnbaaringe * welke onze aanbiddelijke Verlosfer heeft bekend gemaakt. Ten bewijze alzoo van de ongenoegzaamheid der Rede alleen en ter bevestiginge van mijn nu verklaard gevoelen irt dezen. Dewijl voornoemde Apostel als met ronde woorden hieromtrent getuigt (met welk bevestigend getuigenis ik deze Verhandeling Hh 2 feiri*



4?2 over de onsterfelykheid der ziele.
eindige, zoo als wij naamlijk leezen z Timoth. 1:10. dat onze Heerejefus Christus door zijne leere het leven en de onfterfelijkheid heeft geopenbaard en in 't licht gebragt.
Ik heb gezegd.
In den Jaare 1795 en 1796 uitgefprooken in de Vergadering des Genootfchaps voor het
menschdom döOr philippus zweerts
Med. DoEtor.



XIII. D E
LASTER.






w elk een Monftcr ftijgt uit d'afgrond opwaart voor 't verbaasd gezicht?
Wie mag 't zijn , die dol van woede herwaart hara fchrcden richt?
Vuur en vlam ftraalt haar uit de oogen; van haar lippen bruischt een ftroom
Vol van gal en helfchen zwadder; blanke waarheid vlucht van fcbroom,
Op het nadren dier harpije; deugd en braafheid ftaan verfteld»
fSien met droefheid neêr op 't offer door haar dolk tet neêrgeveld.
Ontrouw, Schande, Twistzucht, Logen', nimmerzatte. Wrok en Haat,
Volgen haar als lijftrawanten langs de wegen die zij gaat.
Ja, ik ken haar aan die trekken; 't is de Laster, valsch van aart.
Ondier! 'k heb om u te fchetfen thans mijn doffe lier gefnaard.
Dat 'k uw fnode gruwelflukken, en uw' helfchen euvelmoed
Poog in heldren dag tc ftellen, is alleen om aan uw' voet Hh 4 In



4/6 DE LASTER,
Injzijn dol en razend woeden perk te zetten, en de deugd,
Door uw addrentong beledigd, wraak te fchenken, —. Welk een vreugd,
Welk een ftreelend heil zou 'k fmaken , zo ik 't eeuwig jagend hart
Slechts van eenen enklen Lastraar niogt doen deeien in de fmart
Die bij andren heeft berokkend; hem 't gevolg ziju's kwaads doen zien,
Om hier door aan uwen invloed , vol van afkeer, 't . hoofd te biên !
Snode'. (leeds is 't fchreewendst onrecht 't echte kenmerk uwer daón ;
In hunn.' aanvang,, in hun einde blijkt uw goddeloos beftaan. Wat al fchuldloze offeranden flo) t gij, om u w haatlijk doe! Naar uw' wensch te doen gelukken, in den diepften jammerpoel!
Roem e:i lof met recht verkregen wekt uw nijd en wangunst op;
De eer aan eenen vrind bewezen jaagt uw woede hoog in top.
Ware Vroomheid,die alleenlijk op haar gids ,de Deugd, betrouwt,
En, niet vrcezend voor uw lagen, ongewapend.fier en flout,
Voortgaat op het pad des levens, valt in hare onnozelheid,
In de fijngevlochten ftrikken door uw loosheid haar gefpreid.
Der



DE LASTER 47?
Der Natuur ten hoon en fchande, menschlijkheid teil fpijt en fmaad.
Vindt men zulke lage fchepfels,die,met een vernischt gelaat,
U in uw bedriegerijen cn den toeleg dien gij fmeedt
Hülpc biên cn zich verheugen in eens andf en • grievend leed.
Blanke waarheid, hoe eenvoudig, hoe oprecht en gul van tiflrt,
Kan uwgramfebap niet ontvluchtenjhaare zegewekt u fmarf.
Niet flechts dat ge uw tegenflreefTtcr hier op aard' vervolgt en hoont,
Maar zelfs voor den troon der Godheid blijft hare onfchuld niet verfchoond.
Wraakzucht wordt met u vereeuwigd tot aan de andre " zij van 't graf;
't Kroost uit braven voortgefproten word bevlekt, alswaar 't een Itraf.
Door uw aandrift drukt de vader vaak den ponjaard iiï de borst
Van den Zoon , die wederkeerig naar het bloed zijns vaders dorst.
Hoe verfchriklijk is uw werking, als gij de onfchuU vangt en boeit;
't Bloed op hoge moordtooneelen uit doorkorvne flrotteu vloeit!
't Wreedfle Mon(cer,in de holen van 't Hirkanisch woud gebaard,
Moet veel minder fchrik verwekken , is van een' veel zachtren aart, • -
't Deot



4?8 DE LASTER.
't Doet aan zijn gehuil zich kennen, 't geeft nog tijd zijn klaauw tc ontvliên,
Maar gij fluipt op wollen fchoenen rond, om naar een prooi te zien,
Die uw wraaklust aan zal treffen in elk hart dat deugd bemint;
Wijl ge in Godvrucht, zuivre zeden ruime fiof tot lastren vindt.
Niemant kan zich voor u hoeden, daar ge zelfs in 't heilig kleed
Van den Godsdienst, (welk een kunstgreepQ fehaainteloos te voorfchijn treed.
Huichlares! die hart en ooren aan uw honigzoete laai
Vast kunt kluistren, en 's volks zwakheid met bedriegelijk onthaal
Weet arglistig te oveireden,dat de rampfpoed die hen drukt.
Als een ftrafvuur van de altaren door hunn' hand is afgerukt;
Heilloos Monfter , Afgunstkweekfter , Schendfter der Natuur en Wet,
Logenfmeedfter, Volkberoerfter, Pest die Land en Staat befmet.
Zult gij eeuwig blijven woeden? woed vrij , maar gij zult nochtans
Hem , dien gij vervolgde op aarde niet verfteken van den glans
Die zijn' fchedel zal verlichten als hij voor Gods Glorietroon ,
In't gejuich der Englcnreiën, frnaakt het zegenrijklte Joon