01 2125 1771 UB AMSTERDAM






LEERZAAME GESPREKKEN
VOOR. DE
JEUGD,
O F
KORT BEGRIP
Yan veele nuttige
WETENSCHAPPEN.
Te AMSTERD A Af, By JOH. WESSING wiLLEMSZ. MDCCLXXXIV,






VOORBERICHT.
^^üÜtHat voornaame Schryvers, zoo H D j| in ons Vaderland, als byzonder in Duitfchland zich verledigt hebben, om eenige Werkjens voor kinderen of ter onderwyzing van de Jeugd te fchryven; is zekerlyk van zeer groote nuttigheid bevonden , en met een* goeden uitflag van verfcheiden na gevolgt ; welk eene lees- en leerlust (de eerfte trappen om tot wysheid te genaken) het aan 't opkoomend geflagt ingeboezemt heeft; is over genoeg bekent. Het is waarlyk van een on* 3 fchat-



VI VOORBERICHT.
fchatbaar nut dat kinderen doof het lcezen van zodanige "Werkjes, zich zelve kunnen vermaaken , met voordeel onledig houden 3 en opgewekt worden tot verder onderzoek en nuttige gefprekken; het welk ik denk dat niemand ontkennen zal.
Om aan dit heilzaam oogmerk mede iets toe te brengen, en tevens myne ledige uuren op een nuttige wyze te bededen, befloot ik uit liefde tot de Wetenfchappen iets van dezen aart in het licht te brengen , dat tevens leerzaam en vermakelyk mogt bevonden worden, trachtende onder het opftellen in 't oog te houden s de volgende regelen van den Vcnufynfchen Dichter „ Dat men kort moet zyn „ in alles wat men leert, want dat
ii het



VOORBERICHT, vu
het overtollige toch maar vergeten a, wordt, maar dat hya die het nut„ tige en het vermaaklyke heeft we* „ ten te paaren allergoedkeuring weg „ draagt.»
Horat. art. Poët. v. 335. feqq.
't Is verre van my, dat ik denk hier aan volkomen voldaan te hebben, zynde ten vollen overtuigt dat dit Werkje in geen aanmerking komt by die van den Geleerden Heer De Perpnfcher, van Mejuffrouw Le Prince de Beaumont, van den Heer Campe 3 JRaf, Berkhey en anderen, die ten dienft van de Jeugd gefchreven hebben. Evenwel durf ik my met
een geringe hoop vleien, dat er in het myne wel iets zal gevonden worden 3 * 4 het



vm VOORBERICHT.
het welk in andere "Werkjes te vergeefs gezocht wordt. En of fchoon zulks noch in dit Deeltje niet mogt befpeurt worden, zo gelieve den lezer evenwel zyn oordeel zo lang optefchorten tot ik myn plan voltooid zal hebben, het geen nog in een of op zyn hoogst in twee Deeltjes zal afloopen.
i
O P-



IX
O P D R A G T
AAN DE
NEDERLANDSCHE JEUGD.
.A.an U Nederlandfche Jeugd! vreugd uwer Ouderen, Hoop van het Vaderland , en in vooruitzigt nuttige Leden der Maatfchappy, zy dit Werkje uit zuivere genegenheid opgedragen en tocgeweid.
De prysfelyke leeslust, dewelke gy betoont door het gretig ontvangen van het gcenc voor U gefchreven wordt , moedigt geftadig allerlye Schryveren aan, om U al wat tot opfcherping van het verftand , en nuttige uitfpanning dienen kan„ te verfchaffen. In 't voorleden jaar werd ik, fchoon by U onbekent, aangezet, cm het voctfpoor van anderen ten uwen nutte tc volgen, en dit Werkje te vervaardigen.
Myn hoop is alleen, dat gy er wat nieuws in zult vinden, en dat het be* 5 val-



x OPDRAGT.
vallen zal, komt er iets in voor dat gy in de eerfte leezing niet begrypt, laat u dit niet affchrikken, maar veel meer aanzetten} om onderricht te vragen, misfchien zult gy by de herleezing er meer van bevatten.
En mogt ik bemerken dat het u bevalt, dan zal ik u denkelyk nog zo een, of twee Deeltjes mede deelen, en wilt gy vooraf weeten wat die al behelzen zullen, gy kunt het eenigzints nagaan uit de eerfte Zamenfpraak, daar gy op bladzy 4 en 5. wel iets van het ontwerp zult vinden.
Ondertusfchen wensch ik u veel vermaak onder het leezen, en ben
Uw Vriend
De NSchryver.
I N-



INHOUD
DER
ZAMENSPRAAKEN.
Eerste, Inleiding, tot de kennis der Sterren.
Tweede, over de Stemkunde, en oorfprong dezer Wetenfchap.
Derde, over de Zeevaart, en de eerfte beginfeku derzebe.
Vierde, over de Chronologie, of algemeen begrip der Tydre-
kenhmde.
Vyfde, Inleiding tot de Geographie cn befchryving van Portugal'j Spanje, Vrankryk, Engeland, Schotland en Ie> land, Zet.
k



xii IïNHOUD der
Zeeland3 Holland, Utrecht, en ook iets van de zeven Werelds-wonderen.
Zesde, Befchryving van Gelderland , Buur en en Kuilenburg s Overysfel, Friesland, Groningen, Drenthe, en een verhaal van de Heidenfche Goden en Godinnen.
ZevendEj Befchryving van Brdband s Vlaanderen, Artois Henegouwen , Namen, Luxemburg , Limburg en het overkwartier pan Gelderland.
Aötste, Befchryving van Duitfchland, en Zwitzerland.
Negende, Befchryving van /taliën, en een verhaal van den opkomst. en aanwas van Rome,
Tien-



ZAMENSPRAAKEN. xui
Tiende, Befchryving van Denemarken, Noordwegen, Tsland, Zweden, Lapland, Pruis-
fen , Poolen, Rusland, Hongarien, het Euroopie-
fehe Turkyen en het ver* volg en Jlot der Romeynfchs Gefchiedenis.
Elfde, Befchryving van het Afiatiefche Turkyen, en iets van de gewoontens en zeden der Perjïaanen.
twaalfde, over de Godsdienst-Plechtigheden, Zegepraaien en Heiriaanen of grooie wegen der Romeinen.
Dertiende, Befchryving van PerZién en Ooft-Indien.
Veer-



xiv INHOUD die
"Veertiende, Befchryving van Groot Tartarie, China en de jifiatifche Eilanden.
Vyftiende, over dc Mythologie of Fabelkunde en een korte Inleiding tot de Natuutlyke Hijlorie.
Sestiende, Verdeeling van de viervoetige Dieren in vier Cl assen of Geflagten , en de befchryving van eenige Dieren tot de Eerste Classe behoorende.
Zeventiende, Befchryving van eenige Dieren die tot de Tweede Classe behooren.
Agt-



ZAMENSPR A AKEN. xv
Agttiende, vervolg van het voorgaande , en befchryving van eenige Dieren die tot de Derde Classe behooren.
Negentiende, Befchryving van eenige Dieren tot de Vierde Classe behoorende.
Twintigste, Befchryving van het geflagt der Aapen en Baviaanen.
Een en Twintigste, Befchryving van het geflagt der Katten.
Tweeën Twintigste, Befchryving van het geflagt der Honden.
Drie.



xvi INHOUD DER ZAMENSP.
Drie en Twintigste, Befchryving van het geflagt der . Wezels en einde van de viervoetige Dieren.
Vier. en Twintigste, Befchryving van de ElcStrishe'n.
LEER-



EERSTE ZAMEN SPRAAK.
-Loüisa, Papa waar gaat gy heen?
'vader. Ik ben van zina een kleine Wandeling te doen; wilt gy met my gaan Loiii/a? Willem en Jantje zyn byde Cyffermeester , anders zoude ik hun ook mede nemen.
LOutsA. Als het D belieft, Papa!
V a n r r. Kom dan , laateft wy eenert flillen weg kiezen.
LouiSA. Zo als het Papa belieft.
vader. Wy moeten .de wandeling niet te ver uitftrekkeri , Want de avond zoude «os overvallen.
A LOUt-
LEERZAAME GESPREKKEN
VOOR
DE JEUGD.



2 EERSTE
i.ouisa. Ik hou wel van een avondluchtje, Papa.'
vader. Dat is goed in het beste van den zomer , en dan nog niet te lang , by avond zich te vertrecden, maar nu, daar de zomer, reeds aan 't afgaan is, is de avondlucht der gezondheid nadeelig.
louisa. Wat hebben wy daar een ver, en ruim uitzigt over dat Wyland Papa!
vader. Dat is wél waar; zulke gezigten zie ik zeer gaarne, en voomaamlyk wanneer de Avondftond, de Sterren doet zigtbaar worden aan den hemel.
louisa. Zigtbaar worden Papa , wat wil dat zeggen?
vader. Over dag, Loui/a! zyn de Sterren even zo wel aan den hemel, als by den avond, en des nachts, maar het licht der Zon verdoofd dat der Sterren.
louisa. Maar Papa , als nu de Zon niet fchynt?
vader. Al fchuilt de Zon achter de wolken, zo geeft zy toch Licht aan de aarde,



2AMENSPRAAK. .&
tle, en dac licht is veel fterker, dan dat van de Sterren, let'er maar ftrakjes eens op, hoe donkerder het word, hoe meer de Sterren gszien kunnen worden.
louisa. Dat heb ik nooit geweeteh PapSi
vader. Daar is nog zo veel voor u te leeren. Maar gy zyt nu recht in die jaaren, waarin gy de meefte voorraad van nutte kundigheden moet opleggen , om 'er naderhand de vruchten van te plukken.
louisa. Papa zei daar even, dat uwe zo gaarne de Sterren mogt zien blinken, waarom toch?
vader, is het niet eene luifterrykcvertoning, den hemel met zo veele duizenden Van lichten, als geïllumineerd te zien? voor'naamlyk als men zich te binnen brengt, dat die flonkerende vuuren , die zo onmeetbaar ver van ons afftaan , reeds zo veele Eeuwen in een vafte ftandt gefchenen hebben, hoewel 'er cenige zyn die zich beweegen en wel in de uiterfte ordes
Louisa. Zyn *er. dan Sterren die ,zicti beweegen Papa\
A ft vA«



*, EERSTE
vAder. Ik zie dat gy leergierig zyt, daarom wil ik wel by de eerfte gelegenheid, omtrent dit onderwerp, iets meerder verklaarcn , en dan kan Willem, indien hy kift heeft, 'er ook by zyn.
louisa. En Jantje Papa"!
vader. Die is nog wat jong kindlief! maar echter, zo hy'er luft coe mogt hebben, mag ik het wel leiden.
LouiSA.Ik heb'er tenminften grooten zin in.
VADER. Nu dat is my lief, en als gy daarin behaagen vind, zal ik ook over andere zaaken, die leerzaam en vermakelyk zyn , met u fpreeken: by voorbeeld , uit de Sterrekunde is de Zeevaart ontfprooten, door de Zeevaart zyn de Landen ontdekt, door het ontdekken der Landen heeft men kennis gckreegen aan de wonderen der Natuur, die in andere Landen zyn, en door den omgang met vreemde Volkeren , zyn de menfehen befchaafd geworden , en de Konften cn Weetenfchappen tot een hoogen top geklommen. Hier mede wil ik zeggen, zo gy 'er luft in hebt dat ik dan zal fpreeken over de Sferrekuncle, pyer de Zeevaart en Geograpbie, of
Aard-



ZAMENSPRAAK. 5
'Aardryksbefchryvinz, over de ISatuurlyke Historie, en eindelyk over den Menfch, en in't byzondcr over de Handwerken, Konsten en Weetenfchappen, welke hyoeffent, en tusfchen beiden zal ik uw verftand met andere nuttige dingen trachten op te fcherpen.
louisa. ö Papa! daar ben ik recht blyde om: ik hoop maar dat ik van al die din« gen veel zal kunnen onthouden.
vader. Dat hoop ik ook, en als gy daar uw beft toedoet, zal ik myne moeite wel betaald achten. Maar laatcn wy onzen tred watverhaaften, de avondlucht begint te vallen.
louisa. Het word reeds koel Papa.
vader. Dat voel ik ook kindlief, en daarom is het goed dat wy haaft thuis zyn. Ziet gy nu wel dat 'er langzamerhand meer Sterren gezien worden , ziet maar eens naar boven.
louisa. Ja wel Papa, hoe flerker ik 'er op let, hoe meer ik 'er zie, en zy worden hoe langer hoe du'.delykcr, ik verlang al om 'er wat meer van te hooren.
vader. Nu, ik zal by de eerfte geleA 3 gen-



6 EERSTE ZAMENSPRAAK. genheid aan uw verlangen voldoen. Met dett Sterrenhemel zal ik dan beginnen ; en vervolgens over al het geen dat ik u ,belooft heb, 20 'er geene verhindering komt, naar de reeds gezegde orde trachten te fpreeken.
louisa. Hoe eer hoe liever Papa.
vader. Misfchien zal ik het morgen reeds doen.
louisa. Dat hoop ik Papa, ik ben verzekerd , dat, als ik het Willem en Jan zeg, 2y 'er zeer mede in hun fchik zullen zyn.
vader. Gy kund het hun welzeggen, maar, als Jantje 'er geen groote zin in heeft, behoeft gy 'er hem niet toe aan te zetten.
louisa, Neen Papa dat zsl ik niet doen,
vader. Zie daar wyzyn thans weer t'lwis,
louisa. Ik begon al moede te worden , daarom ben ik blyde dat ik nu ruften kan. Nu Papa, ik zal dan aan myn Broertje zeggen , 't geen uwe my beloofd hebt.
vApE^. Pqe dat Louifa.
TWEE-



TWEEDE ZA MEN SP RAAK,
Vader. Loui/a hebt gy nu uwe broertjes verwittigd van het geen ik voorneemens ben? ik heb 'er dit uuz voor gefchikti
louisa. Ja Papa , ik denk dat zy wel dra hier zullen koomen. Daar zyn zy al.
vader. Wel Jan, zyt gy daar ook?
Jan. Ja wel Papa, al ben ik nog jong, daarom wil ik evenwel wel iets nuttigs keren.
vader. Nu ik hoop dat gy 'er veel van begrypen zult. WmWiBm, hebt gy wel lust om zulke lesfen by te woonen.
willem. Zeer veel Papa, toen Louifa het my zeide, was ik zeerverblyd over uwe goedheid»
vader. Nu dan is het wel. Ik Zal dan myn beloften beginnen te voldoen , en u lieden eerst iets zeggen van den oprfprong der Stemkunde,
A 4 Toca



8 TWEEDE
Toen Noach's Kinderen het gebergte Ararat vcrlaaten, en zich in de vJaktens van Sinear neergeflagen hadden, beflooten zy, On weerwil van Gods gebod, om de aarde t» gaan bevolken,) by één te blyven, en begonnen eene Stad en Tooren, (dewelke men van verre, als een téken om by één te blyven konde zien, en ook zoude dienen tot eene fchuilplaats voor een tweede Zondvloed) te bouwen. Doch gy weet hoe dat afliep. Die Toorenbouwers, door de verwarring hunner fpraake verftrooid ^ *«S« ras, dat zo zy geen orde op hnnnê zaake* fielden, en alles op zyn tyd deeden, ^ hun arbeid vruchteloos zoude zyn. Dit overwecgende , kwam het hun voor dar de verwisfelingen der M,an voor hun den tyd konden afmeeten , en eenige plechtighe «•en, den Godsdienst nakende, bepaalcn: gelyk zy dan ook al aanftonds de Nieu We Maans feesten begonden te vieren, en öeeze feesten zyn naderhand tot de Egyp tenaaren, Arabieren, Perflaanen, Turken Grieken en Romeinen , zelf tot de Caraïben Apa;achiten en andcre Amelicaanfch?
VYilden , overgegaan,
loui-



ZAMENSPRAAK. 9
Louisa. Maar Papa hadden de Men* fchen voor den Zondvloed geen kennis van de Sterren?
f ader. Adam heeft inden ftaat der rechtheid misfchien de volmaakfte kennis van God, en van zyne heerlyke werken gehad, en dan ook zekerlyk aan zyne kinderen geopenbaart ; maar, dewyl de mcnfchen hoe langer hoe meer van God afweeken, üoegen zy ook weinig acht op zyne verhevene werken ,. en dus raakte ook deeze Weetenfchap door den Zondvloed waarfchynlyk vcrlooren, HoeWel de Joodfche Historiefchryver Jofephus verhaalt, dat de Sterrekundigcn voor den Zondvloed, verftaan hebbende dat de Waereld eens door water en eens door vuur zoude vergaan , twee Zuilen , de eene van gebakken fteen , en de andere van hardfleen, op welke zy hunne verlucrgene kundigheden graveerden, opgericht hebben , en dat deeze laatfte, naamlyk de hardleene Zuil, by Zyn tyd , nog in het land van Siriad gezien werd; doch de H. Schrift fpreekt hier niets van. Wanneer nu de mcnfchen deze waarneeming omtrent de Maan gedaan hadden f A 5 wen-



•o TWEEDE
wendden zy hunnen aandacht naar de Zon"t om den geheelen ichynbaaren loop derzelvc naauwkeurig na te gaan.
Zy hadden reeds een jaar dat uit twaalf nieuwe Maan feesten beftond, vastgefteld: maar zy namen waar , dat de Zon in die twaalf maanden maar ééns haaren weg fcheen te volbrengen, derhalven wilden zy deeze éénc omwenteling der Zon, in twaalf gelykedec len verdeden.
Willem. Hoe konden zy dit doen Papa ?
vader. Ik zal u de middelen die zy daartoe in het werk Helden, verhaalen.
Voor eerst begon men dit voorneemen uit te voeren, door het leeren kennen van alle de Sterren, welke zich in den weg, die de Zon fchynbaar doorloopt, bevonden. Vervolgens gaven zy deeze Sterren naamen, om de byzondere Saizoenen daar by te onderfcheiden, en daar door aantewyzen wat 'er op aarde ten opzigte der Saizoenen zoude gebeuren, wanneer de Zon by zulk,of zulk een geflernte kwam.
Doch



Z AM EN SPRAAK. \i
Doch eer ik voortgaa de wyze deezer tcw decling te vevklaaren, is het noodzaltelyk u vooraf een denkbeeld te geeven, van den loop der Zon . zo als dezelve (van onze aarde gezien,) fchynt te zyn. Ten dien einde h-b ik hier deeze hoepel Spheei doen brengen om U nvyne kinderen dezelve uitteleggen.
Willem. Wel, Papa.' datgclykt een:g2ins na onze Tuinfphcer die hutten in b*< middenpad van onze Tuin ftaat.
vader. Daar hebt gy gelyk in, maar die ftaat daar tot een ander oogmerk als deze hier, en in het zamenftelzel is ook nog al cenig onderfcheid.
Deeze tloepelfpheer dan is een zamenfklzel van yirfcheiden hoepels of ringen , zo geplaatst, dat zy de verfcheidene cirkels nabootzen , welke men aan den hemel bedacht heeft, om den loop der Sterren , dje 'er zich in beweegen, tc verbeelden.
Als wy den hemel aanfehouwen , vertoont hy zich als een holle halve kloot. Nu moet gy u verbeelden dat gy in deze fpheer op de aarde Üond, die hier in het middenpunt
ver-



ï* TWEEDE
Terbeeld word, als dan zoud gy naar bove» Ziende een hol halfrond gewaar worden.
De eerfte Cirkel ofringdanvan die Spheer i« de Horizon , of gezicht-cinder, zy omringt de gantfche Spheer, en ftaat op vier pilaartjes die haar onderfteunen. Deze Cirkel is in de natuur te zien, wanneer men op een ruim veld, of op de zee is, en 'er niets voor onze oogen zich bevind , dat ons gezicht beperkt: alsdan ziet men dat die geheele ruimte die ons oog rondsom ons bereiken kan , een Cirkel uitmaakt, over welken wy niet heen zien kunnen; dit is de Horizon, Ktmcirkel of Gezicht-einder.
De tweede Cirkel is de Meridiaan óf Middagcirkel; zy deeld den Horizon in twee gelyke doelen, en ftaat rechthoekig op dezelve, dat is, dat zy niet meer na den eenen <*an na den anderen kant overhelt. Zy is verdeeld', gejyfe alIe Cirkels, in 3Ö0 graden, elk ten graad woid weer verdeeld'in 60 minuten, (prima) of eerfte vernederingen , elke minuut weder in 60 fecunda (minuta ) of tweede verminderingen en zo vervolgens.
Willem. Papa, dat heb ik nooit gewee-



ZAMENSPR.AAK. IS
■weeten, men zegt doorgaans, van den tyd fpreekende; het is zo veel minuien voor of over dit of dat uur.
vader. Dan verftaat men daar onder (prima) of eerfte vermindering.
willem. Maar Papa waarom word ieder Cirkel toch in 360 graden verdeeld?
vader. Het getal 360 kan men dlkwyïs verminderen , en echter in ronde getallen blyven , daarom heeft men dat getal Veikooren , om alle Cirkels te verdeden.
Nu , de derde is de Mfmtéffiaat of Evenaar.
De vierde hetTaanrond, Eclip'icaof'Zonsweg ; deeze Cirkel fnyd den Evenaar in twee punten , die Evennachts punten genaamt worden , vervolgens de Kruiscirkel der Evennachten ; — de Kruiscirkel van den Kreeft; — de Kruiscirkel van den Steenbok; en dan dc twee PooiCirkels. Dit zyn de negen'Cirkels waaruit dc Spheer beftaat.-
louisa. Papa fpreekt van de Zonsweg, waar vind men die ?
vader. De Zon fchynt aan de Eclip-
ü-



M TWEEDE.
tica te flaan, en daaglyks met den gamfcaeii hemel, en alle de Cirkels, behalven de Horizon , eens van het oosten naar het westen zich te wenden, en 's anderen dags, (wanneer zy, geduurende dat het by ons nacht is. het andere halfrond van den aardbodem verlicht heeft,) des moigens weder uit het Oosten tc verryzen. Dit is ecne beweging der Zon, zo als het aan den hemel fchynt te zyn, en deeze noemt men de djagljkfcke. Ik zal u deeze beweeging op de Spheer ajntoonen.
Ik zal de Spheer op zyn fpil, die de As van de aarde verbeeld te zyn, eens omdraaien; verbeeld i« nu eens dat ik een klein zonnetje zette ,. onder tegen de Ecliptica: ik zal er maar eens dit gefpleeteq pennetje aanzetten,, nu dit verbeeld de Zon. Dit .pennetje word door de Spheer,. die. ik doe draaien, van het oosten r,a het weten undgevoejd ; daar zakt het achter den Horizon , dit verbeeld het daalen van de Zon, zo als ik het gisteren avond noch met Louifa zag.-. -2iet«ns; daarrystzy wtder uit het obsten op.
louisa. Dat heb ik klaar ,en duidelyk begreepen,
VA-



ZAMENSPR.A.AK. i$
VADER. Nu de Ecliptica is verdeeld in 360 graaden, en in twaalf hemclsteekens : de Ram, de Stier, de twee Bokjes of Tweelingen, de Kreeft, de Leeuw, de Maagd, de Weeqfchaal, de Scorpioen, de Schutter , dc Steenbok, de Waterman en de Visfchen. Dus zyn tusfchen ieder hemelstceken 30 graaden , want twaalfmaal dertig is 360. Verbeeld u nu dat de Zon langs deeze Ecliptica alle dagen van het westen naar het oosten een graad voortgaat, dan komt zy in 360 dagen eens dcezen weg rond: dit is de tweede fchynbaare bewecging van de Zon, en deze noemt men de Jaarlykfche.
Gy begrypt nu ook wel, dat de Zon dus in 360 dagen ook eens door ieder punt van de fnyding der Ecliptica en /Equinoctiaal* of Evennachts Cirkel moet pasfeeren ; en wanneer de Zon deeze punten doorgaat, zyn ■dc dagen en nachten even lang;.maar. als de Zon in den Kreeft, of op het hoogile punc van de Ecliptica is, is het de langfte dag; en als zy in den Steenbok of in het laagfle punt van de Ecliptica is, is het de kortfle dag.
Thans dunkt het my, myne kinderen , dat ik u zq klaar en duidelyk als het my
moog-



ió TWEEDE
mooglyk was, de twee fchynbaare bewee-> gingen van dc Zon heb aangetoont. Vaft de overige Cirkels zal ik liefst nu zwygcn, om uw geheugen niet te veel te vergen , en daar door de dingen met elkander te verwarren.
Dit hebbe ik u alleen willen zeggen, om u dies te beeter te doen - begrypen het belang, hetwelk dc oude Stenekykers hadden , om den Zonswcg te verdeden, en dat Wel in twaalf deden: om dat zy hadden waargenoomen , dat de Zon maar een keer deed, terwyl de Maan 'er twaalf volbragt. En van welk. een middel bedienden zy zich toch wd na uw gedachten Liuifa?
louisa-. Ü zulk een middel aintewyzen Papa, daar zie ik geen kans toe; maar ik wenschte dit wel van u te hooren. .
vader. Ik zal het u dan verhaalen. Zy maakten twee groote kopere vaten, van boven open, aan het eene vat was van onderen een kraan; dit vat met de kraan vulden zy met water, en fielden het andere vat 'er zodanig onder, dat, wanneer men «len kraan open deed, het water uit het boven-



ZAMENSPRAAK. i*
venfte in het onderfte vat moest loopen. Zo dra zy nu een Ster, van die geene die in den zonsweg {taan, boven den Horizon zagen opkomen , openden zy den kraan, en lieten het water met een dunne ftraal loopen in het onderfte vat, zolang, tot dat die zelfde Ster, weder boven den Horizon ten voorfchyn kwam; zo ras zy dien zagen, floten zy de kraan en gooten het overige water weg. Dus hadden zy zo veel water ah 'er tyd tot eene geheelc omwenteling des hemels verloopen was. Dan verdeelden zy dit water in twaalf gelyke deelen , het water wederom in het vat gegoten hebbende, hadden zy twee kopere maatjes gemaakt, waarvan ieder net zo een twaalfde gedeelte water konde bevatten. Daarop verwachtten zy den opgang van het gefternte hetgeen zy de voorige reizehet eerst gezien hadden,noemden hetzelve den Ram, openden den kraan, lieten een maatje vol loopen, en noemden dat gefternte, dat zy boven den Horizon zagen reizen , toen dat eerfte maatje vol geloopen was, den Stier, voort zetten zy het andere maatje weder onder den kraan, gooten het eerfte ledig en gingen dus voort, B tot



i8
TWEEDE
tot dat zy dndelyk de geheelc Ecliptica in twaalfdeelen verdeeld, en aan ieder gefternte dat er aan den Horizon verfcheen , wanneer'er een maatje vol was, een naam gegeeven hadden. Dusdanig was hunne uitvinding om den zonsweg in twaalf gelyke deelen te verdeden.
louisa. Wel Papa, my dunkt dat was wel vernuftig van die oude Sterrekykers uitgedacht.
Willem. Dat dunkt my ook. Maar Papa waarom gaven zy zulke naamen aan diegefterntens; als, by Voorbeeld , het eerfte gefternte de Ram, het tweede de Stier, enz. ?
vader. Dat zal ik u zeggen. Hunne waarneemingén omtrent den Zonsweg, begonnen zy in dc Lente, noemden daarom het eerfte gefternte den Ram, het tweede den Stier, helderde de twee Bokjes of Tweeïwgen; om dat deze dieren in 't begin der Lente in het veld pleegen te komen. Het vierde noemden zy den Kreeft, om dat de Zon wanneer zy in dit teeken gekomen is, •niet hooger ryst , maar den langften dag
maakt



ZAMENSPRAAK. 19
maakt, en wederom terug fchynt te loopen, het geen de Kreeft of eigentlyk de Krab pleegt te doen. Het vyfde teeken gaven zy den naam van Leeuw, om dat onder dit teeken de fclfte hitte gevoeld wordt, die even als de Leeuw voor Menfchen en Beesten nadeelig is, en vooral in de Oosterkhe Landen , daar deze verdeeling gemaakt is. Het zesde teeken is dat van de Maagd, die met koorn-aiicn op het hoofd verbeeld wordt, dewyl onder dit teeken het graan gemaaid en ingezameld wordt. Het zevende noemden zy de Wetgjchaal, om dat onder dit teeken de dagen en nachten even lang 7.yn, en dus als in balans ftaan. Het achtfte werd Scorpioen genaamd , een dier dat met zyn venynigen ftaart veel kwaad doed, om dat de Zon in dat teeken komende, veele befmettelyke ziektens achterlaat. Het negende de Schutter . om dat onder dit teeken de jagt begint. Het t ende teeken de Steenbok, die altyd gewoon is van den voet der bergen, na derzelver top te klimmen, zy gaven vooral deze naam aan dit teeken , om dat de Zon in dit teeken komende weder begint te klimmen. Het elfde de Waterman, die duidelyk het B 2 re-



20 TWEEDE
regenachtig jaargety verbeeld. En eindelyk noemden zy het twaalfde de Visjcber, om dat op dien tyd van het jaar de meeste visch goed otn te eeten is. Ziet daar de gistingen die men omtrent den oorfprong der naamen van de zogenaamde Hemelhuizen of Hemels. Teekens, en zéker niet onwaarfchynlyk, gemaakt heeft. Nu kunt gy gemaklyk het nut bcgrypen, dat men van deze verdeeling trok, en nog trekt.
Hier door konden zy de Jaargetyden net bepaalen; hier door wisten zy eene zekere tyd om het gezette akkerwerk te verrichten; — hier door konden zy den langften en den kortflen dag voorfpellen enz.;— ja, fommige dachten ook, om hier door voorzeggingen te kunnen doen omtrent de lotgevallen der Menfchen die onder deze of geene Hemelstekenen , gebooren waren, en hun zogenaamd , Horoscoop opmaaken.
Nu heb ik u myne kinderen een denkbeeld gegeeven , van de fchynbaare beweeging der Zon. Maar eer ik nu voortgaa u eene befchryving van den waaren ftand der HemelfcheLichaamen te geeven, laat ik u eerst eene vraag doen: Wat denkt gy.loopt deZwx om de Aarde, of loopt dc Aarde om de Zon ? loui-



ZAMENSPRAAK. 21
louisa. Wel Papa , my dankt men kan duidelyk zien , dat de Zon loopt en de Aarde ftil flaat, want wy zien haar des avonds, op een geheele andere plaats als 's morgens.
vader. Dit was de gedachte der oude Wysgecren, maar het tegenovergeftelde is waar. Wanneer gy rydt of fnel vaart, fchynt het immers dat huizen, boomcn en andere voorwerpen, die op het vaste land flaan, voortgaan , en dat de wagen , of fchuit waarop of waarin gy zit, flilftaat ?
willem. Dat fchynt ook 20 Paps, als men in de trekfchuit zit.
vader. Nu Kinderen, zo is het ook met de Aarde en de Zon ; de Zon houdt haar ftand byna in het middenpunt des Hemels; de Aarde met de overige Planeeten draajen om dezelve* Behalven dat, de Zon is de grootfte der Planceten en vaste Sterren, dezelve is tien honderd duizendmaal grooter dan onze Aardej nu zoude het immers met Gods oneindige wysheid niet overè'èn te brengen zyn, dat Hy zulk een verbaazend groot lichaam om kleinderen liet beweegen. — Neen, de Zon is als eene toorts, en verlichtende lamp, voor alle B 3 de



22 TWEEDE
de rianceten , dus moet zy dan ook in liet midden ftaan , op dat ieder nut van haar zoude kunnen trekken. Er zyn ook nog andere bewyzcn voor deeze (telling, die als nog boven uw begiipgaan zouden.
De Hoepcl-Sphccr dien ik U uitgelegt heb, verbeeldt het Hemelsgéftél zo als het zig van onze Aarde gezien , vertoont; maar aan den Hemel fiaat de Zon , zo a'.s ik L' reeds gezegt ■ heb, in het midden, en de Aarde loopt in de daad langs den Ecliptica, op die wys als de 2.on, van onze Aarde befchouwt, het fchynt te doen.
Evenwel moet gy U niet verbeelden dat de Ecliptica, waar langs de Aarde loopt, aan den Hemel een eigentiyke Cirkel zy; neen: deeze Cirkel beftaat net zo min als de overige, maarden weg, die de Zon infehyn , doch de Aarde in de daad, jaarlyks aflegt, wordt de Ecliptica genaamd.
willem. Maar Papa wat zyn Planeeten ?
\ vader. Planeeten of Divaalfterren, zo genaamd om haare geduurige plaat? verandering , als of zy als 't waare dwaalden , zyn .Herren die hun licht van dc Zon ontvangen,
daar



ZAMENSPRAAK. sj
daar de vaste fterren hun licht uit zich zeiven hebben, daarenboven is de eigenfchap van de Planeeten zich rondom de Zon te bcweegen , daar de vaste Sterren niet van plaats veranderen. Hunne naamen zyn Mercurtus, die het digtst by de Zon ftaat, en in zeven en tachtig dagen osn dezelve loopt; de tweede is Venus, haaren weg rondom de Zon volbrengende in twee honderd en vyf en twintig dagen; de derde is onze Aarde, die in drie honderd vyf en zestig dagen en zes uuren rondom de Zon loopt, deze zes uuren maaken in vier jaaren tyds vier en twintig uuren uit, waardoor dan om de vier jaaren een fchrikkeljaar, of jaar van 366 dagen voortkomt. Onze Aarde loopt in een minuut drie honderd en tachtig mylen af. — Welk eene verbaazende fnelheid, die wy echter niet gewaar worden, om dat de lucht met de Aarde mede draait! daar en boven draait de Aarde alle dagen eens geheel om haaren as, door welke beweeging Dag en Nacht veroorzaakt wordt, daar door de eerfte, naamlyk jaarlykfche beweeging, de Saizoenen gebooren worden.
De vierde Planeet is Mars, die omtrent B 4 vier-



24 TWEEDE
viermaal kleiner dan onze Aarde is, en loopt in zes honderd zeevenen tachtig dagen rondom de Zon.
De vyfde is Jupiter, die in twaalf jaaren maar eens de Zon omloopt, 'er byna honderd en zeven en zestig Millioenen uuren Tan afftaat, en veertien honderd negen en zeventig maal grooter dan onze Aarde ie. De zesde is Saturnus, die meer dan negen «n twintig jaaren tot zynen loop hefteed, duizend en dertig maal grooter dan onze Aarde is, en drie honderd en zes millioenen mylen van de Zon afftaat Maar zommige van deeze Planeeten hebben Wachters by zich, die rondom hunnen Planeet draajen, en met denzelven zich rondom de Zon beweegen. Venus heeft één Wachter. De Aarde heeft 'er ook één, en welke is die?
louisa. Dat zal zeker de Maan zyn.
vader. Welgeraaden ! het is de Maan, die des nachts onze Aarde verlicht; zy loopt in omtrent acht en twintig dagen rondom de Aarde , is vyftig maal kleinder dan onze Aarde, ftaat omtrent vyf en tachtig duizend uurén van ons af, en ontvangt, even als de
an-



ZAMENSFRAAK. *s
andere Planecten , haar licht van de Zon, het welk zy dan op onze Aarde terug kaatst. Zy veroorzaakt ook de Eclipfen, wanneer zy naamlyk, of geheel of ten deele , tusfchen onze Aardbol en de Zon komt; want dan onderfchept zy het licht van de Zon, en wy worden dus meer of min verduisterd , en dit wordt eene Zon Eclips genaamd; maar wanneer onze Aarde tusfchen de Zon en de Maan komt te ftaan , dan onderfchept onze Aarde het licht der Zon , en verduisterd dus de Maan, en dit noemt men eene Maan Eclips. Uit deeze Eclipfen heeft men, bchalven andere waarneemingen , ook gezien dat onze Aarde rond is , dewyl zy op dc Maan eene ronde fchaduwe geeft. Jupiter heeft vier Wachters, of Maanen en Saturnus vyf, welke deeze Planeet ook wel noodig fchynt te hebben tot verwarming en verlichting.
louisa. Maar Papa waartoe kan die Planeeten licht en warmte dienen?
vADRK. Kindlief! zommige geleerden gelooven , dat alle Planeeten, ja zelve de Maan, door onderfcheidene zoorten van lecB .? ven-



ao" TWEEDE
vcndige Schepzelen bewoond worden: moeten dan die Schepzelen geen licht nog warmte hebben ?
louisa. Zouden de Planeeten dan bewoond zyn Papa?
vader. Srrekt deze onderftelling niet tot grooter verheerlyking van den Schepper, en zoude men wel denken kunnen: dat alle die grooteLichaamen, waarvan de mecsten.zo als gy reeds gehoord hebt, veel grooter dan onze Aarde zyn , geene andere beftemming hadden, dan alleen om het Firmament te vcrfieren ?
louisa. Och Papa, indien dat waar is, dan kan ik my over Gods grootheid en wysheid niet genoeg verwonderen.
vader. Gods oneindige grootheid en wysheid ftraalt in al het gefchaapene ten duidlykften door. Echter is het bewoond zyn dier Lichaamen maar waarfchynlyk, en wy weetên daar niet genoeg van, om het zeker te flellen. Maar weet gy wel kinderen , dat de dagen der week hunnen naam van zommigen dezer Planeeten veikreegen hebben ?
WIL-



ZAMENSPRAAK. 27
Willem. Neen Papa.
yader. Het is evenwel zo. Onze voorouders, de braave Batavieren, waren Afgodendienaars, en ba ien het Gefternte in plaats van den waaren God aan. Zy wydden daarom den Zonaag aan de Zm , den Maandag aan de Maan, den Tywesda^ of Dingsdag, aan Tuisko, den Wodensdag of Woonsdaa aan Woden , (die dezelve was als Mercurius,) den Thurnersdag of Donaerdag aan Thume of Thor, den Prigedag aan de Afgodin Friga, cn eindelyk den Saturdag aan Seater of ÓV turnus. Nu de Zondag en Maandag hebben zekcrlyk hunnen naam van de Zon en de Maan ontvangen , doch van de andere dagen is het zo zeker niet te btwyzen. Echter, wan neer wy'de latynfche benaamingen nagaan, die de Romeinen aan de dagen der week gegeeven hebben , zo zuilen wy hun allen met de naamen der Planeeten vereerd zien , den Zondag noemden zy Dies Solis, van Sol dc Zon; den Maandag, Dies Lunce, van Luna de Maan; den Dingsdag, Dies Marlis van Mars die de vierde Planeet in rang is, maar by hun dc naam van den God des Krygs was ; den Woensdag, Dies Mercurii , van Mercurius
de



s8 TWEEDE
de eerfte Planeet in rang, maar by hun erkend voor den God des Koophandels en ook voor den Bode der Goden; den Donderdag, Dies Joris, van Jupiter de vyfde Planeet in rang, maar by hun voor den opperflen der Goden bekent, en ook de Dondergod of Donderaar genaamt; den Vrydag, Dies Ventris, van Venus de tweede Planeet in rang, maar by hun voor de Godin der Liefde gehouden, en eindelyk den Saturdag, DiesSaturni, yanSaturtius.
louisa. Papa ! dat is regt aardig, maar ik heb wel eens van Comeeten hooren fpreeken, wat zyn dat toch?
tader. Comeeten, of Staartfterren, zyn vuurige Lichaamen, die zich zomtyds met eenen langen vuurigen ftaart aan den Sterrenhemel vertoonen ; en dan weer in veele jaaren niet gezien worden , en dat komt voort uit hunnen loop, die eenonbedenklykegroote eironde kring befchryft. Onkundige Mcnfchen waanen dat zy voorbodcns zyn van allerlei rampen en onheilen, dan dit is niets, als enkel by geloof. Nu lieve kinderen , dunkt aiy dat ik u voor eerst genoeg van den Sterren-



ZAMENSPRAAK. 29
renhemcl gezegd heb, en u daardoor in ftaat gefteld, om die boeken , die over dit ftuk breeder handelen, te kunnen leezen: daarom zal ik nu fpreeken van de nuttigheid der Sterren omtrent de Zeevaart. Zal zulks u wel aanftaan, kinderen?
louisa. Ja zeer wel Papa, wy hoorcn en leeren gaarn van u.
vader. Nu dan zullen wy morgen ochtend hier weer by elkander komen zitten, en ik zal voortvaaren hier over meerder met u te fpreeken.
Jan. Van de Zeevaart hoop ik iets te leeren , want ik mag zoo gaarne eens vaaren, en ik ben niet bang om te zeilen.
DER.



DERDE ZA MEN SPRAAK.
ader. Eertyds was het nut der Sterren, en wel in 't byzonder der vasten Sterren in de Zeevaart groot, thans echter is het Compas wel het voornaamfte middel om den weg op Zee te vinden, hoewel de Sterren als rog hier aan veel vootdeel toebrenpen. Ik heb u reeds gezegd, dat de ganfche Hemel in 24 uuren zich met alle vaste Sterren van het oosten naar het westen fchuins fchynt om te draaien.
De Zeeluiden zagen dat de meeste Sterren uit het Oosten kheenen op te komen, en in het Westen wederom onder te gaan , maar dat 'er eenige Sterren in het Noorden van den Hemel flonden die weinig van plaats veranderden, en by helder weêr naasten by op dezelve plaats alle nachten aan den Hemel gezien werden. Zy begreepen ras dat zy zich van deeze Gefterntens tot nuttige eindens zouden bedienen kunnen , indien zy hunne tochten over wyde Zeeën neemen zouden , alwaar zy het ftrand uit het gezigt verlooren.
lou 1-



DERDE Z AMENS PR AAK. 31
LOUISA. Welke Zeeluiden waren dit toch Papa, die deeze gefterntens ontdekten?
vader. De Pkeniciers , menfchen die zeer op winst gezet, en daarom ook de gevaaren der Zee verachten , en de ftoutfte Zeelieden wierden.
Deeze Phenicifche Stuurlieden noemden dit gefternte Parrafis, of onderwyzing , om dat dit gefternte hun den weg op Zee leerden , cok Doubé het geen fpreehend of onderwyzend (gefternte) betékend. Doubé werd in het Phenicisch ook Beerin genoemd, en daarom wordt ook by misvatting aan dit gefternte nog tot heden toe de naam van Beer of Beerin gegeeven.
willem. Maar Papa, wat is de rede dat dit gefternte niet veel van plaats veranderd?
vader. Dit zal ik u met weinig woorden zoeken bevatlyk te maaken Willem. De Hemel fchynt even als een Globe, op twee punten als om eene fpil te draaien. Deze punten noemt men de Poolen , waarvan de bovenfte de Noordpool, en de tegen overgeitelde of benedenfte de Zuidpool is. Nu is
het



32 DERDE
het immers zeer klaar te begrypen dat, hoe nader een Ster by een van deze Poolen zich bevind, hy in het draaijen om dezen Pool een kleinder cirkel befchryft, en dus geenc aanmerkelyke plaatsverandering heeft , in vergelyking van die Sterren, die verder van den Pool afftaan. Begrypt gy dit nu wel?
willem. Ja zeer wel Papa.
vader. Nu , om dan voort te gaan, dit zeven - gefternte veranderde nog te veel van plaats, om er naauwkeurig acht op te geeven, zo dat men naar een ander gefternte dat nog nader aan den Noordpool ftond, zogt. Men vond het ook: het was een gefternte, dat uit drie Sterren in een kromme lyn beftond, men noemde het den kleinen Beer, in vergelyking van den gtooten, en Cynofura of Honden/taart, om dat die drie Sterren aan de figuur van een en Hondenftaart beantwoorden, en de derde of laatfte Ster van deezen kleinen Beer, noemde men de Pool- of Noordfter, om dat hy zeer naby het Noorder Aspunt van den Hemel ftaat. Onze tegenwoordige Stuurlieden noemen dit gefternte de Tramontaal, en zyn zeer in ver-
lcc-



ZAMENSPRAAK. -3$
legenheid, wanneer zy dit gefternte uit het oog verliezen. Het fchynt hier uit te ontfpruiten, dat men van iemand die zeer verlegen ftaat, pleegt te zeggen: Hy is de Tramontaane kwyt, hoewel dit fpreekwoord nog wel van iets anders kan afgeleid worden, dat thans buiten ons beftek is.
Dc kennis van deezen Pool of Noorcl/ler maakten de Zeeluiden ftouter en geruster, en de Pheniciers die dit ontdekt hadden, dorften nu diep in Zee te ftecken, daar andere volken uit gebrek aan deeze kennis, niet dan langs het ftrand durfden vaaren. De Pheniciers dus, die van te vooren flegts een klein ftuk van Syrien bezaten, verrykten zich zeer door deeze floute Zee-tocht. Zy doorkruisten de geheele Middclandfche Zee, en ontdekten veel Eilanden, als Sardinien, Corfica, Creta, Cyprus en veele anderen. Zy zeilden na Spanjen, en haalden daar goede wynen , en timmerhout, ook goud, zilver en tin van daan; van welke Metaalen ter dier tyd ryke Myncn in Spanje gevonden wierden. Vervolgens zeilden zy door het naauw van de Straat van Gibralter, toen Fretum Gaditanum genaamt, zy vermeefterden C Ga.



U DERDE
Gadir otCadix, bet geen voor hun een goe^ de haven was; en baanden zich dus een weg tot de kusten van Afta en Africa, door de ldumeefche of roode Zee.
WILLEM. Van de roode Zee heb ik wel in den Bybel geleezen , maar is het water van die Zee dan rood Papal
VADER. Neen WdJem , het water vaa die Zee is niet rood. Veele gisfingen zyn omtrent deezen naam gemaakt, onder alle dezen, is my altoos als het aanneemlykfte voorgekomen : dat de Zee, Edom of de Roode genaamt is om dat de Idumeérs die digt by deeze Zee woonden, afkomstig waren van Ezau, een Zoon van Ifaac; deeze Efau nu had den bynaam verkreegen van Edom, of de Roode, wegens de rosheid van zyn hair, en het is daarom dat ik meen reden 'te hebben van te gelooven, dat deeze Zee hiervan haaren naam ontleent heeft. Doch om weder ter zaake te koomen:
De Stuuilieden van HiramKoning \smTyrus, leerden de Hebreen omtrent duizend Jaar voor Christus geboorte, de Zeevaart, en wy kezen in de Heilige Schrift, dat dc Hebreérs
en



ZAMENSPRAAK. 95
én Tyriers te zaamen naar Ophir voeren; om daar van daan allerlei fchatten te haaien.
L o u t S A. In de Bybel ftaat, dat Salomo Goud, Elpenbeen, Aapen en Pauwen van Ophir kreeg; komen die dingen tegenswoordig nog daar van daan?
vader. Neen Louifa. De plaats waar Ophir geleegen heeft is zelfs niet recht bekent, echter gist men dat deeze vaart na Ophir langs de Kusten van Africa geweest is, ter oorzaake dat de reize drie jaaren duurde.
In deezen ftaat, (naamlyk dat men alleen 't gebruik van denPoolfter kende) bleef de Zeevaart zeer lang, tot dat eindelyk inde twaalfde Eeuw eene gtoote en zeer nuttige ontdekking gedaan werd, want men vond door de zylfteen een wegwyzer, namelyk het Compas uit. Het was te vooren wel reeds bekent , dat een Zyl., of Magneetfteen het yzer naar zich trok, en dat eene naald , aan dezelve geftreeken zynde, de ftreek van het Noorden aanwyzen konde; doch men had van deeze wetenfchap geen gebruik weeten te maaken. Maar in de twaalfde Eeuw, begon C 1 men



S6 DERDE
rnien op Zee van dit vermogen des Zylfteeri? zich ten nutte te bedienen. In 't eerst lag men een door den Zylfteen bckragtigde naald op een ftukje kurk in een kom met water, op dat dus de punt zich vryelyk naar hetNoorden konde keeren; daar na ftelde men de naald op een fcherp pennetje in evenwigt, en eindelyk vond men uit, om de naald tusfchen twee papiere cirkeltjes, waarop de Hoofdwinden afgetékent waren, intefluiten, en in eene, daar toe gefchikte doos, op een punt te laaten beweegen, in welke form dan, zy nog tegenwoordig, (behalven dat er eenige verbeeteringen aangemaakt zyn , om de doos door dc beweeging van het Schip niet te doen fchudden) gebruikt wordt.
willem. Maar Papa blyft die naald, die tusfchen die twee papiere cirkeltjes zit, zyn Zylltcens kragt altyd behouden?
vader. Neen, door electrieke ontladi^ gen uit den Dampkring, het welk by den Blixem plaats heeft, wordt zomtyds der naald haare kragt benoomen; hiervan zal ik u wel »cns door den tyd eene proef laaten zien met eene EJefirheer Machienc. ,
lo ui-



ZAMENSPR.AAK. 37
louisa. Daar verlang ik zeer na om de uitwerking van dat werktuig eens te zien; want toen ik het voorleden zag, kon ?k maar in het minfte niet begrypert , wat men daarmede uitvoerde.
vader. Hoe Louifa, hebt gy dan al eens eene Eleftrizecr Machine gezien?
louisa. Ja Papa, en mag ik het u Zeggen. Voorleden week was ik op ecnen zekeren morgen in de Zydkamer, wanneer ik twee knegts, met eene baliemand, die door een groen kleed overdekt was , de ftoep op zag komen en aanfchellen; ik was zeer nieuwsgierig om te weeten wat in die mand mogt zyn. Onze knegt deed de deur open en ik hoorde den eenen man zeggen : daar jongman , handeld dit wat voorzichtig, het is een Kleotrizeer Machine die hier zyn moet: de nieuwsgierigheid dreef my om te zien wat het was. en toen zag ik twee blaauwe glaze fchyven in een fraay gladhoute kasje, en nog zo veel koper goed, maar ik kon er geen begrip van maaken wat het was, en heb zulks niet durven vragen, te meer om dat ^k weer dat Papa gewoon is ons met nieuwigheden te verrasfen.
C 3 va-



§8 DERDE
vader. ]k zal by de eerfte gelegenheid het u uitleggen en het gebruik daarvan aanwyzen , doch laaten wy verder voortgaan; dat Electrizeer Machiene zou ons wat lang ophouden.
Gy kunt wel begrypen lieve kinderen dat de uitvinding van het Compas de Zeeluiden vrypostiger deed woiden , en zelfs hun geruster in 't midden van de Zee deed zyn, als te vooren digt aan het ftrand, en terwyl zy nu het Noorden of den ftreek naar het Noorden wisten te bepaalen, konden zy niet dwaalen.
Men waagden het geruster de Zee over te ftevenen , en dit was van dat gevolg, dat men veele nieuwe landen ontdekten en eindelyk ook de zoogenaamde Nieuwe Wereld , of dat gedeelte van onze Aarde dat America genaamt wordt.
louisa. Is het ook bekend Papa wien zulk een groote ontdekking gedaan heeft?
vader. Ja Louifa, deze daad voerde Chris, tophorus Culombus uit:, toen hy van Ferdinand de Tweede, Koning van Castiliën uitgezonden was om nieuwe ontdekkingen te doen — hoewel naderhand eene Amer^us Vespucius, uit Portugal in '% Jaar 1499. insgelyks eeni-
ge



ZAMENSPRAAK. %9
*e ontdekking omtrend America deed, en na verfcheide reizen derwaarts gedaan te hebben hetzelve zyn eigen naam gaf, noemende het geheele land America.
willem. En wie gaf hem daar vryhe.d toe, zoo had Columbus het wel Columbia, of Christophoria of het land van ChristotTel konnen noemen? —
vader. Dit ftond men Amencus toe, emdat hy by zyn terug komst zeer breed van zyne nieuwe ontdekkingen opgaf. Hier na begonnen deSpanjaarts de wilde inwoonde» uit die landen, te verjaagen , veel duizenden (het geen zekerlyk een affchuwelyke wreed, heid was) te vermoorden , en van tyd tot tyd het land met Spanjaards te bevolken.
louisa. Was toen het geheele land
reeds ontdekt?
vader. Neen! andere volkeren als dc Engelfche, Hollanders, Franfchenenz. hebben , in vervolg van tyd , veel nieuwe landen die tot America behooren ontdekt, er zich insgelyks meester van gemaakt en er volksplantingen opgerigt. Maarinhetvoorleeden jaar zyn , zo als gy weet 13 landfehappen van Noord America, na een langdnurigen oorlog te£enEngeland gevoert tobben, vry verklaart.



4P DERDE
JAN. Maar Papa, konde die wilde menfchen wan America dan niet vcgten, dat zy zich maar zoo lieten verjagen en doodflaan?
vader. Kind, het kruid en de manier om dat te gebruiken was reeds uitgevonden by de befchaafde Volkeren, en dat maakte dat deze wilde menichen, die'er zeer b/ing voor waren , niets van belang durfden uitrigten. Maar wy hebben ons reeds te lang opgehouden by America, myn oogmerk was maar om u te leeren dat de Zeevaart, het middel is , waar door de landen ontdekt Zyn, en dus zullen wy van de ontdekking van America afftappen.
willem. Nog een vraagje Papa als het u belieft. Is dan America, by de ouden geheel en al onbekent geweest?
vader. Deze vraag is niet gcmaklyk te beantwoorden Willem, evenwel wil ik u gaarne meededeelen 't geen ik er van denk. Diodorus Siculus, een Schryver, die gelyk Suidas verhaald , onder Augustus, en dus nog gelyk men het noemt in de gulde eeuw geleefd heeft, zegt in het vyfde.boek dat de Vhoemcicrs, wanneer zy buiten de Pylaaren
van



ZAMENSPRAAK. a\
van Hercules langs het ftrand van Africa voeren , door een fwaareftorm midden in Zee gedreven wierden, en geduurende veele dagen door de winden gcflingert zynde, eindelyk by een Eiland van een onbegrypelyke grootte tegen over Africa in het Westen kwamen , welkers grond vermaaklyk en vrugtbaar was, befproeid door bevaarbaare rivieren enz. ditEiland word van Plato Atlantis genaamd. Maar de Ouden zeggen ook dat dit Eiland naderhand door een aardbeeving zo ver vergaan is, dat er maar eenige kleine flukken van ovcrgeblceven zyn. Uit dit alles zamengenomen zou men zeggen dat de tegenwoordige Kanarifche.Kaapverdifche enAzorifche eilanden, die tot America behooren , hetoude Atlantis zyn. Dus fchynt het dat de Ouden ten minsten een gedeelte van de nieuwe Waereld kenden. Doch wat hier van 7.y durf ik niet zeker bcpaalen. Het zal u-lieden genoeg voldoen denk ik, dat gy nu begrypt dat de fchcepvaart aanmerkelyke vorderingen gemaakt heeft.
4
WILLEM. Papa was ik een Schipper ik zou nog meer landen trachten optezoeken.
C5 VA-



42 DERDE ZAMENSPRAAK.
vader. Gy zoud veidwaalen kind, men fpreekt nog wel Van een onbekent Zuiderdeel, of' van zeer grooie landen die waarfchynJyk in 't Zuiden nog zouden te vinden zyn, doch het klimaat en de winden die daar fterk wajen laaten niet toe, om het zonder levensgevaar te bereiken. Een Schipper heeft geen vryheid, om zich zelf, zyn Schip en al zyn Volk te wagen , om zyn nieuwsgierigheid te voldoen , en het Scheepsvolk is ook niet graag om zig op onzekere tochten te begeeven , het geen het geval van Colombus zelfs leert: want toen de reis wat te lang, (naar de meening van het Scheepsvolk duurde) begonnen Zy hem te dreigen dat, zo het land niet binnen drie dagen ontdekt werd, zy hem om Zouden brengen. Doch by geluk werd er binnen dien tyd land gezien, zynde het Eiland Guanahani , het welk Colombus S. Salvator, of de H. Verlosfer noemde , om dat het het middel was dat hy zyn leeven behield.
Willem. Dat is een wonderlyk gevalPapa,
vader. Ja lieve kind, als wy over de Geographie fpreken zult gy meer diergelyke gevallen hooren.
VIER-



VIERDE ZAMEN SPRAAK.
"Vader. Van daag had ik beloofd eer wy met de Geographie of Aardryksbefchryving beginnen, over iets anders te fpreken , en daar toe heb ik verkooren u een denkbeeld te geevcn van de Chronologie of tydrekenkunde; want deze wetenfchap is metdeGeographie zoo naauw verbonden, dat men door deze weten kan wanneer, en door de andere waar iets gebeurd is.
louisa. Alsikhetmaar begrypen kaa Papa, wil ik het gaarne leeren.
vader. Ik zal het u zo duidelyk maaken als my docnlyk is, en daarom zal ik piet Jantje beginnen.
jan. Als het u belieft Papa maar ik weet er niets van.
vader. Ja gy zult wel: heugt u wel wanneer het kermis was, toen gy u verfdoos kreeg?
JAN. Ja Papa, maar 't is al zoo lang geleden.
vader. Heugt u dan beter, dat gy ccn
zilvere penning kreeg in een doosje?
' jan.



.44 VIERDE
j a N. Ja Papa, dat was op Nieuwejaars-.dag.
vader. Kund gy u ook herinneren dat er iets gebeurd is in dien tusfchen tyd, tusfirhen Kermis en Nieuwe jaar ?
jan. Ja Papa, my heugt van de Blaas, die ik op flagttyd kreeg: — my heugt dat wy in een Ancflcde reeden toen het eens zo gefneeuwd had, en hoe koud het was toen het zo gevroozen had, en nog al meer andere dingen.
vader. Goed kind, er is dan tusfchen Kermis en Nieuwejaar, al veel gebeurt. Nu kan men nooit twee tydcn nellen of'ergebeurt iets tusfchen beiden: by voorbeeld, wat ge beurt niet eiken dag tusfchen den morgen en den avond , kleden , wandelen , eeten, leeren' gezelfchap houden enz.
louisa. Heb óankPapa, nu begryp ik dat de tyd riet anders is dan eene opftapelingof een verzameling van gebeurtenisfen , waar van de tyd-rekening mogelyk een ver deeling is.
vader. In een zeker opzigt hebt gy gelyk Louifa, maar anders befchryft men den tyd beter als een opvilging van ogenblikken,
waar-



ZAMENSP'R.AAK. 4Ï'
waarin tusfchen bet voorleedene, tegenwoordige , en toekomende onderfcbeid is.
En volgens die befchryving kan men dan ook de Tydrekenkunde in driedeilei opzigten befchouwen. I.Degeene die plaats heeft omtrent het voorleedene. II. Die plaats heeft omtrent het tegenwoordige. IIL Die plaats heeft omtrent het toekoomende.
v a d 'e r. Wat de eerfte aanbelangt, door dezelve leeren wy de juiste tyd nagaan waar in al het voorleedene voorgevallen is.
Door de tweede verdcelen wy den tyd in Jaaren, Maanden, Weeken, Dagen, Uuren enz. tot nut van de Burgcrlyke zaamenleeving, op dat alles gefchikt , geregeld, en met orde zoude kunnen gefchieden.
De derde is vooral betrekkelyk tot de Sterrekunde, voor zo ver naamlyk daardoor voorzeggingen , omtrent dc Saizoenen ,Eclipfen , geftaltens der Maan , verfchyningen van Comeeten , en diergelyke voorvallen aan den Sterrenhemel gemaakt worden. Begrypt gv dit kinderen.
louisa* Ja wel Papa. vader. Ik moet u evenwel nog iets zeggen omtrent de tweede foort van Tyd-
ree-



46 VIERDE
reekenkunde , naamlyk dat de verdeeling van den tyd in jaaren , maanden , dagen, uuren, enz. uit de Sterrekunde zyn oorfprong heeft, zo als gy wel kunt nagaan.
By voorbeeld de verdeeling van den tyd in dagen en nachten , die zeer oud is , komt, gelyk Mozes ons zegt in het eerfte kapittel van Genefis dat God zelfs het licht dag, en de duisternis nacht noemde, voort uit de fchynbaare op , en ondergang der Zon.
willem. Maar Papa wanneer begint eigentlyk den dag?
vader. Alle volkeren zyn het daar ever met elkander niet eens.
De Babyloniers, Perfiaanen , Syriers , en de meefte bewoonders van het Oosten, begonnen den dag met den opgang van den Zon ; gelyk ook nog de hedendaagfche Grieken doen:
De Athenicnfers begonnen even 'als nu nog de Jooden , Oostenrykers, Bohemers, Sileziers, Italiaanen en Chineezen den dag met den avond van de vooiige, of met zons ondergang.
De Astronomisten beginnen den dag op de middag, maar de meefte Europeaanfche
Vo^



zamenspraak; &
Volkeren ftellen het begin van den dag tejt sniddernagt, of om 12 uuren.
Behalven dit onderfcheid in de Dagen is 'er ook onderfcheid in de Maanden.
louisa. In de Maanden ook Papa ?
vader. Ja,'erzyn Zonne-Maanden," Maan-Maanden, en Burger-Maanden.
Een Zonne Maand is de tyd in welke de Zon van het eene Hemelsteeken tot het andere fchynt te loopen, en dat gefchied in 30 dagen 10 uuren en 5 Secundens.
Willem. WelkeMaanden tellen wyPapa?
vader. Burger-Maanden. Een Burger- Maand is niet anders dan dat beftek van tyd, waardoor wy het Jaar in twaalf deelen afdeelen; en zy verfchilt by onderfcheidenc volkeren.
Hoe veel de dagen van de Burgermaanden die wy hebben zyn , leert het bekende versje: Dertig dagen heeft September, April, Juny en November, ^ . February viermaal zeven, 't Schrikkeljaar nog een daar neven;" Voorts zyn ze een-en-dertig dagen, 't Jaar moet twaalf Maanden dragen.
LOUF>



«8 VIERDE
louisa. Is 'er ook geen onderfcheid in de Jaaren Papa?
vade r. Ja , 'cr zyn Zonne -Jaaren en Maan-Jaaren. Een Zonne-Jaar is de tyd waar in de Zon 12 Hemelsteekens doorloopt , en beitaat uit 12 Zonne-Maanden, die te zamen uitmaaken 365 dagen, 5 uuren 49 minuten ; een Maan-Jaar is de tyd van 12 Nieuwe Maanen , tezamen uitmaakende 554 dagen , 8 uuren, 48 minuten, en 36 fecunden. Het verfchil van deeze twee Jaaren is 10 dagen 21 uuren o minuten, maai 24 fecunden.
louisa. Nul Minuten! dat is fyn uitgereekent Papa.
vadcr. ja aj8 h£t 6q in plflats ^
fecundens waren, 20u het een minuut, en o fecundens zyn.
Willem. Maar geeft dat geen verwar, ring Papa?
vader. Deze ongelykheid der Zon- en Maan-Jaaren gafzekerlyk aan de oude Grieken en Romeinen een groote verwarring in
hun



ZAMEN SPRAAK. 4$
hun Jaars verdeeling: tot dat Julius Ccefaf 46 Jaar voor Christus geboorte ; het Jaar op 565 dagen en 6 uuren bepaalde, en ordonneerde dat voortaan elk gemeen Jaar uit 56$ dagen zou beflaan , maar , dat om die ó uüreh dan te vinden, om het vierdejaar het jaar één dag langer zou zyn, die dan tusfchen 23 en 24 February moesr ingevuld worden. Daarom heeft de maand February 29 dagen in hét Schrikkel of Cirkul Jaar, — en dus heeft elk 4de Jaar 366 dagen.
Niet onaardig vraagt men , die in st Schrikkeljaar op den 29 February gebooren is. wanneer is zoo iemand jaarig als het geen Schrikkeljaar is? Wat dunkt u hiervan Louifa?
Louis Ai Papa my dunkt als zoo iemand na 6 uuren geboren is , dat men de geboorte dag op den 1 Maart moet gedenken uitgezondert het Schrikkeljaar, dan valt de geboorte dag natuurlyk op den 29 Febr. in , — maar zo iemand voor 6 uuren geboren is, dan behoort het tot den laatsten February, Schrikkeljaar of niet.
vader. Het is zoobest is het dat fhen het altyd op den laatften dag van Febrüaïy fleld.
D ioui-



jo VIERDE
louisa. Maar Papa, gaat nu deze jaarrekening goed, zoo dat ze net uitkoomt?
vader. Deeze Jaarslengte was echtet nog Elf minuten te groot bepaald, zoo dat men in 't Jaar 1700 reeds elf dagen van den regten tyd was afgeweeken. — Deze Jaartelling wordt de Oude oijuliaanfche Styl naamt, welke men in 't algemeen onder de Christenen gebruikt heeft tot het jaar 1582, wanneer Paus Gregorius door behulp van den Mathematicus Leitas de Juliaanfche Almanach heeft verbetert, de tien dagen die deze tyds termyn toen vooruit was, terug gelaaten, et tot dat einde ordonneerde, dat men in plaats van 5 October, 15 Octob-ïr zou tellen , waar* door den tyds termyn weder op zyn regte tyd gebragt werd, voorts heeft men de Jnliaanfche verdeeling behouden, in gemeens en in Schrikkeljaaren- Maar om de rekening zoo na mogelyk te bepa'alen heeft Gregorivr geordonneert dat in elk 400?" Jaar 3 dagea zou uitgelaten worden, namentlyk 't Jaar 1700, i8ooenigoo telkens één dag,zullende die Jaaren geen Schrikkeljaaren zyn, gelyk ze anders moesten wezen ~~ v''aar mede de tyds-order al zcr naauw uitkomt, op deze
wy?



Z AMÈNSPRAAK. ji
wys is het verfchil in 400 Jaaren maar één uur en 30 minuten van het Zonnejaar. Deze tyds verdeeling noemt men de Nieuwe of Gregoriaanfche Styl, en is thans zeer algemeen in Europa.
willem. Papa, dit was een goede uitvinding van deze Gregorius, maar hoe begint men dan het Jaar?
vader. Alle Volken beginnen hun Jaar niet op dehzelfderi tyd , evenwel de meeste Europeaanfche Christenen beginnen hun butgerlyk Jaar volgens de oude ftellirig van Julius Csezar op den Eerften January.
De Venètiaanen, Florentyners, eenige Italianen en Perfianen, beginnen hun Jaar met het Voorjaars iEquinoctium.
De Chaldeen den Eerften October..
De Abefynfche Christenen en Kóptiten 29 Aug. Oude Styl, of den 9 Sept. Nieuwe Styl.
willëm. Papa, mag ik nog een vraag doen, hoe is het mogelyk dat men na kan rekenen hoe oud onze Aarde is, wy fchryveh 't Jaar 1783. na de geboorte onzes Hea-
ren; maar nu die voorige Jaarea7
Ö a Vin



52 VIERDE
vADF.R. Juist wilde ik u myne kinderen , hier van nog eenig bericht gceven.
De ganfche tyd die er van de Schepping der Waereld af tot op de geboorte van Christus verloopcn is, wordt gemeenlyk verdeeld in zes tydperken.
Maar hier moet by gecyffert worden , kom aan, fchryf eens op.
Het Eerfte Tydperk van het begin derWaereld tot den Zondvloed heeft geduurti65ójaaren.
HetTwetde, nameen aanvang met het eerfte Jaar na den Zondvloed en eindigde met het vyf en zeventtgfte Jaar van Abraham toen de Heere hem een zoon beloofde, wtlk tydsverloop teld 366 Jaaren.
HetDerde, wordt gerekent van het zes en zeventigfte Jaar van Abraham tot aan de uittocht van de Kinderen Israels uit iEgypten, en maakt , — — 430Jaaren.
Het Vierde van de Uittocht uit JEeypten tot het bouwen van Salomons Tempel, en dat wordt gereRentop — 510 Jaaren.
Het



ZAMENSPRAAK. 53
HetVyfde, teld men van de bou: wing van Sa'omonsTempel tot op de wegvoering van Israël naarJJabel, en rekent dan — 474 Jaaren. Het Zesde van de wederkomst uit tabel tot op de geboorte . onzes Kceten J. C. 't welk een tyd uitmaakt van 588 Jaaren
hoe veel maakt dit getal nu famen uTêl '
Willem. Een getal van drie Duizend negen Honderd en drie en tagtig jaar.
louisa. Dit heb ik ook Papa 3983 Jaaren.
vader. Goed kinderen, field daar nu onder, onze jaartelling 1783 Jaaren, en hoe veel maakt dat dan ?
louisa. Dat maakt t'zamen. vyf duizend zeven honderd zes en zestig — _ 5766 Jaaren.
vader. Nu dat is nu de geheele ouderdom van de Aarde.
; louisa. Maar Papa gaat deze verdeeling by alle Volken door?
vader. Neen , Louifa. De Grieken hadden maar drie tyd perken.
D 3 Het



54 VIERDE
Het Eerfte noemden zyAdylon, of het onzekere; dat is: van 't begin der Waereld tot den Zondvloed.
Het Tweede Muthicon of het Fabelachtige, om dat de Historiën van dien tyd met veel verdichtzelen'verfierd zyn.
Dit rekende zy van den Zondvloed tot op de eerfte Olympiade.
Het Derde Historicon, om dat daar in dc waare gcfchiedenisfen befchreven zyn , dit begon met de eerfte Olympiade, en daar in zyn drie honderd vier en zestig Olympiade verloopen , naar welke tyd het fchynt, dat de telling by Olympiades h opgehouden.
Jan. Olympiade wat is dat Papa$
vader. Een Olympiade was by de Grieken een tyd van vier Jaar, by welks uiteinde de Olympifche Speelen by de Stad Olympia in Peloponneius, met groote pracht en plechtigheid gevierd werden.
louisa. Telden de Romynen ook zoo Papa?
vader. Neen Louifa, deze telden eerst by deRegeeringe der Koningen: naderhand
toen



ZAMENSPRAAK. 55
toen de Koninglyke Regeering is afgefchaft, telden zy van den opbouw van Romen, en eindelyk telden zy by Burgemeesterfchap, pen; — dus was by de Romynen de gewoonte te zeggen dit of dat, gebeurde het zo veelfte jaar na Romens bouwing — of dit of dat gebeurden , onder het Burgemeesterfchap van die en die.
Nu denk ik heb ik genoeg gezegt van het geen de Chronologie of tyd-rekenkunde aan, gaat, het geen er meer toe betreklyk is, zal ik thans niet aanroeren, het zal my genoeg voldoen, als gy lieden iets van deze dingen onthoud.
louisa. Ik zal myn best doen, om 't geen ik wel begrepen heb te noteeren — waar over zal u volgend onderwys gaan Papa?
vader. Over de Geographie, doch dat kan ik in een les niet afdoen.
d 4 rrp.



FTFUE ZAMENSPRAAK.
v
▼ ader. Zyt gy nieuwsgierig lieve kinderen , om iets van de Aardryksbefcbryving te leeren, dan zal ik nu een begin maaken, óm u van dezelve een beknopt denkbeeld te geeven , doch wy kunnen alles niet in een Les afdoen , gy lieden dient er ook de Kaarten byte nemen, om na te zien, het geen dat ik u zeggen zal.
a l ou isa. Als het u geliefd Papa ?
vader. Het is toch fchande kinderen, als men wat'ouder wordt; dat men in 't geheel geen kennis heett van de Geographie, want zy is waarlyk een allernuttigfte wetenfchap.
Doch eer wy een aanvang maaken zal ik ecpige aanmerkingen, die in het vervolg te pas zullen komen, vooraf laaten gaan.
willem. En welke zullen die zyn Papal
vader. Luister, dan zal ik het u zeggen. De befchryving van de ganfche Waereld of al het gefchapene wórdt met een Griekfche naam Kosmagraphie, of Waereldbefchryving



VYFDE ZAMENSPRAAK. st
genaamd, van deeze Kosmographie is deGeo*grapbie een gedeelte, want zy handeid enkel over landen die by ons bekend zyn.
In het behandelen van de Geographie neemt men in agt, deChorograph'ie of de befchryving van- Koningryken en Landflreêken , de Topographie, of de befchryving van byzondere Steden en Plaatien , en de Hydrographie of de befchryving van Zeën en Rivieren.
wii.lem. Zyn dit al de aanmerkingen die vooraf gaan Papal
vader. Nog een ogenblik geduld, ik moet u nog iets meer zeggen.
Byna de zelfde Cirkels die ik u op de Hoepel Spheer getoond hebt, worden ook op de Aard Globes verbeeld, niet .om dat zy in de daad dus op onze Aarde zyn , neen , even zo min als aan den hemel, maar alleen om daar door gemaltkelykcr de geheele Aardbodem te kunnen verdeelen, en ook nog tot andere nuttige eindens.
Op de Aard-Globe dan, en ook op deMappe JMondes heeft men voor eerst dc Meridiaan, iié de Globe in het lang in tweën verdeeld , weike wederom door den fEquator Dj mid-



58 V Y F D E
midden door gedeeld wordt, en door deez* loopt fchuins de Ecliptica of Zonsweg.
Op 53 '> graaden ten Noorden van den JEquator, wordt de keerkring van den kreeft verbeeld , neem de Mappe Monde voor n kinderen , de naamen van de kringen ftaan et by, ziet gy dat Willem ?
willem. Ja Papa, ik zal ze Louifa en. Jan wel wyzen.
vader. Dan zult gy beter verdaan het geen ik zeg, nu, op dezelfde afftand ten Zuiden van den JEquator is de keerkring van de Steenbok.
Op 23-5- graad van de Poolen , zyn de Poolcirkels.
Deeze Cirkels nu verdeelen den Aardbol in vyf Zonaas, Riemen, of Luchrftreeken.
Tusfchen de twee keerkringen i| de verzengde Luchtftreek.
Tusfcnen de keerkring van den Kreeft es de Noorderpool Cirkel , is de gema&tigdV Noorder Luchtftreek.
Tusfchen de keerkring van den Steenbok *n de Zuiderpool Cirkel it de gematigde Zuider Latitfircek.
Tus-









ZAMENSPR.AAK. 59
Tusfchen de Noorderpool Cirkel en Noorder Pool, is de koude Noordcr Luchtftreek.
En eindelyk tusfchen de Zuiderpool Cirkel en Zuider Pool is de koude Zuider Luchtftreek.
Hebt gy dit wel begreepen? louisa. Ja Papa.
vader. Dan behoef ik hier nu niet meer van te zeggen. Gy weet dat er vier voornaame hooidgewesten zyn het Noorden, Zuiden, Oosten en Westen ? ~
Gy weet wat een Zee is?
Willem. Ja Papa. vader. En wat is een Meir? Jan. Een klein Zeetje Papa.
vader. Ja, maar beftaande uit zoet, en ftilftaand wate'r; let nu wel op.
Een Rivier is een Water dat ergens uitfprïngende altyd loopt, tot dat het zig in een ander water ontlast.
Een Golf of Baai is een grootc inham der Zee in het land.
Een Landengte 'is een gedeelte Lands tusfchen twee Zeen, echter aan het vaste Land verknogt. Een



°o V Y F D E
Een Zee engte, is een gedeelte der Zee tusfchen twee Landen.
Een Rheedc, is een bekwaameAnkerpIaats, alwaar de Scheepen voor de winden befchut Zyn
Droogtens , Hoogtens, Ondieptens en Zandbanken , zyn piaatze der Zee , daar weinig water is.
Een Kaap is een uitiTeekcnde berg in Zee.
Een Eiland, is een Land dat rondom in het water ligt.
EenSchier Eiland,eenLand byna geheel met water omringd, dog eehegtaan een ander land.
Dit vooraf hebbende laaten gaan, kunnen wy een begin maaken.
w i l LE m. Welke Kaart moeten wy dan
hebben Papal
vader. De Kaart van Europa, men begint hedendaags de Geographie met dat Waere.iddee!, het kleinfte van de vierwaereld deelen , ten Oosten heeft het Afia, ten Zuiden Africa, en ten Westen America, rondom ligt het in water, behalven ten Oosten, daar het met Afïa vereenigd is. • In .dit Waeiclddeel vind men tien Zeen.
De









ZAMENSPRAAK. 6i
De Atlantiflhe, de Schotfche, de Yszee, de Noordzee, de Oostzee, de witte Zee, de Kaspifche, de zwarte Zee, de Archipel, en de Middelandfche Zee. Daarenboven vyf Zee engtens , de Straat van Gibralter, het Kanaal, de Zont, de Vaart by Waigats» en de Dardanelle.
Geheel Europa verdeeld men in 18 groots Landfchappen.
Portugal, Spanje, Vrankryk, Engeland» Schotland, Ierland, Nederland, Duitschland , Zwitzerland , Italië , Denemarken , Noor weegen , Zweden, Polen, Pruisfèn , Moscovie, Hongarien, en het Europeesch Turkyen,
De Europeaanen zegt men dat van Japhet, een derZoonen van Noach, afkomstig zyn, zy overtreffen alle andere volkeren in verfland, welleevendheid, en in het oeffenen van konsten en wetenfchappen.
Laaten wy nu van ieder Landfchap in het byzonder iets zeggen, waarmede zal ik beginnen?
Willem. Papa heeft daar even Portugal het eerst genoemd.
va-



8'i V Y F D E
v a d É r. Wel opgemerkt , Por¬
tugal is het uiterfte Koningryk in Europa, ten Westen en Zuiden door de Atlantifche Zee omringd, maar ten Oosten aan Spanje grenzende.
De lucht is in Portugal gemaatigd, er wast weinig Koorn, maarveel Wyn, Olyven, Citroenen, en Oranje Appels, daar het aan Spanje grenst zyn groote bergen, waar in eertyds goud en zilver gevonden wérd.
Er zyn vyf Hoofdrivieren, de Taag, de Duero, deAnas, de Minno, en deMundego, en het land word in zes hoofdgewesten verdeeld; Estremadura, Beira, EntreMinho en Dóuro, Tra los Montes, Alentejo, en Algarbien,
In Estremadura, ligt ónder andéren dt hoofduad Lislabon , Welke Stad voor eenige jaaren dóór een aardbeeving geheel verwoest is geworden, doch nu word het getal der huizen daar weder op 30 duizend begroot, waar na gy de grootheid van die Stad kunt afmeeten: dit is vooreerst genoeg gezegt van Portugal, nu volgt ?
Ta n. Is het niet Spanje Papa 1
TA-



ZAMENSPRAAK. 6%
vader. Ja Ttxn lief, Spanje ligt ten Zuiden en ten Noorden aan de Zee, ten Westen en Noord Oosten ■, grenst het aan andere landen. ,
Ten Oosten grenst Spanje aan Vrankryk, maar tusfchen beide ligt een aller vervaarlykst gebergte, het geen duizend Jaar voor Christus geboorte, toen het in zes en twintig Jaaren in Spanje niet gereegend hadt door den blikzem in den brand geraakte , daarom zyn deeze bergen Montes Pyrenaei, of Pyrenaeifche Bergen, van bet Griekfche woord Puur, het geen vuur beteekend* genoemd , zy {trekken zig op zommige plaatfen meer dan 60 Duitfche myïen uit, en zyn op zommige plaatfen 20 op andere 6 mylen breed, een Duitfche myl is 2 uuren gaans.
De lucht is in Spanje zeer warm, de veefokkery is erniet groot, en by gevolg is er nok weinig Boter en Kaas, maar de Boter die ir is, wordt by de el verkogt.
i. c u isa. By de el Papa ?
vader. Ta , wegens de hitte kan de boter daar niet lang goed blyven, maar om ze «venwel wat te bewaaren> floppen zy die in
dar-



H V Y F D E
darmen, en maaken er worften van, die zy by de el verkoopen.
Er groejen ook Druiven , daar een heerlykê Wyn van gemaakt wordt, en verders allerlei goede vruchten.
De Rivieren in Spanje zyn vyf, waar van wy er drie in Portugal opgenoemd hebben, deTago, of Taag, de Duero, deAnas, de Guadalqui-virt en de Ebro.
Men verdeeld Spanje in Nieuw en Oud Kastilien , Leoh , Estremadura, Vandalitia, Granada, Murcia, Valentia, Gallicie, Asturie, Biscaje, Navarre, Arragon, en Catalonia.
De Hoofdftad van Spanje is Madrid, de Inwoonders van deeze Stad zyn zeer trots f en voornaamlyk de zo genaamde Grandes* die bezitters zyn van het een of ander Hertogdom , of Marquifaatfchap, en daarom het regt hebben , om , gelyk die van den eerften rang, den hoed op te zettenj voot dat zy met den Koning beginnen te fpreeken, of, gelyk die van den tweden rang , zig te dekken wanneer zy met fpreeken begonnen zyn, of, gelyk die van den derden rang, zig te dekken, wanneer zy met fpreeken gedaan hebben. Dé



ZAMENSPRAAK. 65
De-heerfèhende Godsdienst is hiér, gelyk ook in Portugal en Vrankryk , Roomsen Catholyk , en de geene die deeZen Godsdienst niet beleeden, werden eertyds door het Geregtshof van de Inquifirie verbrand, of op andere wyze zwaar gcflraft.
LOUISA. Wat is toch de Inquifirié Papa? ik heb daar zo dikwyls van hooren fpreeken.
vader. De Inquilitie is een Geregtshof, dat in het jaar 1477 door de Dominikaancr Monnikken uitgevonden , en opgerecht is, onder Thomas de Torquemada, als üpperInquifiteur, dit Hof had door het geheele Koningryk een zeer groot aantal Spions, die de zogenaamde Ketters moesten aandienen, en wanneer iemand verdacht was van kettery wierden er eenige Spions naar toegezonden, die anders niet tegen zo iemand zeiden , dan.» in den naam der Heilige Tnquifitie, en hem als gevangen mede namen ; daarop werd htm het hair afgefneeden , zyn goed verbeurd verklaard, en hy zelf in een droevige gevangenis geworpen, alwaar'hy drie , of meer maanden bleef zitten , eer men hem voor bet hooge Gerechtshof bragt.cn wanneer hy niet konde aangeven waaröm men hem hiergevitf



€6 V' Y F D E
gen hieldt, fmeet men hem weder in den K-erker, onder voorwendfel, dat hy zyn geweeten moest onderzoeken , wat hy al kwaads gedaan had , daaglyks werd hy door den Cipier zo lang geflaagen, tot dat hy eindelyk , of levendig verbrand, of voor al zyn leeven tot een Ga^ leiroejer gemaakt werd; dit Geregtshof was voorheen zo ftreng dat alle Vreemdelingen die dcnRoomfchen Godsdienst niet beleeden, op zodaanig een wys gehandeld wierden.
Jan. Ik geloof dat 'er dan niet veel vreemdelingen in Spanje kwamen.
vader. Dat is wel waar Jan, maar ik meen dat tegenwoordig dit Geregtshof zo niet geheel afgefchaft, ten minnen lang na zo ftraf niet meer is.
willem. Nu daar hebben de Heeren Spanjaards wel aangedaan.
vader. Welk Land volgt er nu lieve Jan?
Jan. Ik meen Vrankryk Papa.
v a d e r. Ja wel, Vrankryk, het ligt op drie plaatfen aan de 'Zee, ten Noorden aan .het Kanaal, ten Westen aan de Atlantifehe Zee, en ten Oosten aan Spanje, waarvan het
door



ZAMENSPRAAK. 6f
door bet reeds genoemde Pyrenacisch gebergte gefcheiden i». Vier Rivieren zyn er in Vrankryk, de Seine, de Loire, de Garonne, deRhone,en het wordt in XIIGouvernemens verdeeld, Isle de France, Picardie, Normandie, Bretagne, Oileans, Lions» Guienne, Languedoc, Provence, Dauphinè, Bourgogne, en Champagne.
In Isle de France ligt onder anderen de vermaarde Stad Parys, men teit er 800 ftraaten, 24000 Huizen, 25 groote Markten, io Burgen , of Casteelen , 44 Parochie Kerken , 30 andere Kerken, 45 Kloosters, 600 Toorens , 30 Gasthuizen , en meer dan een millioen lnwoonders.
louisa. Die Stad moet dan ontzagchelyk groot zyn ?
vader. Zeer groot Louifa; de menfchen die daar woonen zyn welgemaniert, levendig, behendig , edelmoedig, vriendelyk ,verftandig, vindingryk, doch , die zich dikwerf aan grootfpraak fchuldig maken; er zoude nog veel van dit Land te zeggen zyn , zo ik my niet moest bepalen, om dat ik nog zeer veel te zeggen heb; laaten wy daarom overgaan tot ?
E & l 0 u i-



«8 V Y F D E
louisa. Engeland, is het niet 20 Paptt!
vader. Het is zo, dog wy zullen Engeland en Schotland, anders genoemd Groot Brittan je, in eene behandelen.
Dit Groot Brirtanje werd in het Zuidergedeelte van ouds af bewoond door de Britten, (hospitibus feri tegen de vreemdelingen wreed , zo als Horatius Zegt) , nu dit Groot Brittanje is een Eiland, ten Zuiden door het Canaal van Douvre en Calais , van Vrankryk gefcheiden , en ten Westen van Ierland door het Canaal van St. George.
Op drie plaatfen is Engeland door de Zee omringt, ten Zuiden door het Canaal, ten Oosten door de Noordzee, en te» Westen door de Ierfche Zee.
De Hoofdrivieren zyn vier in getal, de Theems, de Severne, deHumber, deOnfe.
Engeland in den eigentlykflen zin wordt in zeven hoofddeelen gedeeld, Kent, Esfex, Susftx, Wesfex, Mercie , Northumberland , Oost Angelen, en dan is er nog het Prinsdom Walles.
Jri Middelfex ligt London dcHoofltad, London béftaat eigentlyk uit drie Steden, London , Wcstraunster en Soutwark. London i»
we!



SAMENSPRAAK. 60
•welgebouwd, het getal der Woonhuizen is zeer groot, en men begroot het getal derlnwoonders op fes-maal hondert duizend Perfoonen.
In London zelfs woonen meest de Ambagtsliedcn, in Soutwark, Zeevolk, en in Westmunster Edellieden.
Hun gemoeds gefteltheid wordt befchreven, als voorbaarig, haastig en oploopend, de Ambachtslieden zyn zeer geestig, en naarftig zo dat hun werk overal voor het fchoonfte gehouden wordr.
Nu nog iets van het Prinsdom Walles, het wordt in Zuid en Noordwallcs verdeeld , en in 12 Schires , of Graaffchappcn , het ligt ten Westen van Engeland, en is van drie z-)den door de ierfche Zee omgeevcn.
willem. Papa heeft nog niet van Schotland gefprooken.
vader. Ik was juist van zins om hier van te beginnen.
Van drie zyden is Scho'land door de Zee omringd, maar ten Zuiden gienst het aan Engeland, alwaar de Rivieren de Tweda , en Solway. tot grenzen verflfekken.
De naamen der Rivieren .-zyn, de Tay , de E 3 Nyth,



f° V T F D E
$iftk, de Clyde, de Spcy, de Tayne. Men verdeeld het land in Zuidelyk en Noordelyk Schotland, en het Zuidelyke Schot and is ia XXI Graaffchappen verdeeld, en het Noordelyk Schotland in XII. de Hoofftad van ZuidSchotland is St. Andrews , en van .Noord Schotland Old-Aberdeen , buiten dien behooren nog zeer veele Eilanden, die ik alle hier niet kan opnoemen, tot Schotland.
Jan. Schiet er nu niet nog Ierland over?
vader. Ja kindlief, het is een Eiland , van een eironde gedaante , ten Noordwesten on ten Zuiden wordt het door de Atlantifche Zee befpoeld, en door het Canaal van St. Gcorge is het van Engeland, en Schotland afgefcheiden; vyf Rivieren vind men er, de Schannon , de Blackwater, de Barrouw, deBoyne, de Banne
Ierland word-in vier Hoof 'Provincies, die weer in Graaffchappen verdeeld zyn onderfcheiden , Ulfter, Leinfter, Connaugt ea Mounfler; rnLeinfter ligt Dublin, de Hoofdftad van Ierland, het geen naast London, de grootfte en beste Sttd'vta Eogehnd, Schotland en Ierland i«,
D?



ZAMEN SPRAAK. *fi
Dc Icren(zcgt men)zyn uerk.handig.wreed, bygeioovig, driftig en onverzoenlyk.
louisa. Zo 'Papa dat kan gaan, ik ben "dan wel blyde dat ik geen Ier ben.
ta der. Ik zeg niet dat er geen goede luiden onder kunnen zyn , maar- in het gemeen hebben zy die kwaade hoedanigheden, en ook is dit maar enkel van die Ieren, die in velden en bosfehen, maar niet van de be-^ fehaafde, die in de Steden woonen , gezegt.
Nu kinderen volgt :ons lieve Vaderland, daar zult gy denk ik wel veel van weeten *<
Louisa. Och neen Papa, ik mocht al de Provincies kunnen opnoemen, maar gat is het ook al.
vader. Ik zal er u dan wat .meer van zeggen. Dit land werd in oude tyden door de Belgen bewoond, en daarom Belgium genaamd, maar nu Nederland, of Ncderduitsebland.
Het beftaat uit de zeven vereenigde Nederlanden , het welk eigentlyk ons-lieve Vaderland, het gezegende land onzer inwpon.ing is. Het zelve is eene vrye onaf hang-
» E 4 -y-



fi V Y F D E
lyke Rcpublyk of Gemeenebest, en deszelfs byzondere Provinciën worden genoemt; Holland, Zeeland .Vriesland, Gelderland, Overysfel, Utrecht en Groningen. Buiten deeze zyn nog de zogenaamde Oostenrykfche Nederlanden die onder ve,rfchi!lende Mogendheden behoorcn , en welkers byzondere Provinciën genaamt worden: Artois, Vlaanderen , Hennegouwen , Braband , Limburg , Luxenburg, Gelderen en Naamen.
Nederland grenst aan de landzyde, aan Vrankryk en Duitschland, en aan den anderen kant aan de Noordzee, deeze Zee maakt dat Nedeiland, zeer voor den Koophandel gefchikt is, dog die zelfde Zee doet ook veel kwaad door het inflokken van het vaste land, gelyk Zeeland dit reeds ondervonden heeft, want in die Provincie heeft de Zee verfcheide doortochten gemaakt.
Er zyn niet meer dan drie groote Rivieren in ons Land de Rhyn , de Maas, en de Schelde.
De Rhyn ontfpringt in Zwitferland, by het gebergte S. Gothardvan waar hy door Duitschland gaat, en door de Nederlanden tot by Catwyk, alwaar zy in het zand loopt.
De



Z A M F/N SPRAAK. ?s
De Maas begint by Lotharingen , en loopt tot aan het Slot Locvenftein. wanneer zy zig met een anderen Rivier, de Merwe genaamt, vereenigt, tot by Dordrecht, alwaar zy weder zig in tweën fplist, en zig eindelyk in de Noordzee ontlast.
De Schelde, heeft haar begin in Picardie by Casteïet, en loopt door Henegouwen ea Vlaanderen tot aan Gent, alwaar zy den Ley ontmoet, en met den zeiven tot Zandvliet voortloopt, alwaar zy zig in tweën fplitst en eindelyk in de Noordzee uitwatert.
WILLEM. Papa dat is moejelyk om na te gaan.
vader. Dat geloof ik heel wel Willem, maar ik zal u de Geographische Oefeningen (*) geeven, en dan, al de Landkaarten die gy yan nooden hebt er by, dan kunt gy 't zamen al wat ik gezegt heb op de Kaarten nagaan; en naderhand zal ik u boeken die wydloopiger over de Geographie handelen , in handen geeven.
Maar laaten w*y nu voor (gaan , als wy d:t eerst vootaf behindelen zal het u naderhand
(*) Gedrukt by de Erve Houttuy^i ie AnifterdaniT
E s



74 V Y F D E
gemakkelyker va'Ien , om her met uw Zusje en Broertje op de Landkaarten na te gaan.
Wy hadden dan de voornaamfte .Rivieren xan Nederland opgenoemd. . De lucht in de eene Provincie van de Nederlanden is veel gezonder dan in dè anderen.
Het Land beftaat uit vlakke Velden , Akkers , Weilanden , Boomgaarden., Hei, Veengronden , Duinen en ook Bosfchen. Ons Land is.te fterk bewoond om groote Koornvelden , waarvan alle de Inwoonders zouden kunnen .gevoed worden, te bezitten, derhalTen moet het Koornuit Polen en andere gewesten ontboden worden.
Wy hebben noch Goud, „och Zilver of andere'Mynen, ook is er geen hout genoeg om het -noodige van tebouwen.—Dewyl dit Land dan zo«rm van voorbrengzels is, is de Koophandel zeer noodzakelyk, waardoor al het uoodige, hier van buiten ingebragt wordt.
louisa. Maar zou Papa ons niefeens Ten heel kort-befebryvingje kunnen geeven , t.an de lotgevallen die:ons Land overkomen 4yn?
f a-



Z, A M E N S P R A A K. 7$
vader- Dit zoude heel kort zyn, maar ik zal er eens de proef van nemen.
willem. Papa daar ben ik blyd om, als het kort is, zal het mogelyk te beter Zyn om te onthouden.
vader. In de Vroegfte ryden waren dc Nederlanden in XVII byzondere Landfchappen verdeeld.
Die XVII Landfchappen waren weder verdeeld in vier Hertogdommen , naamlyk Braband, Limburg, Luxemburg en Gelderland.
Zeven Graaffchappen, Vlaanderen, Artois,Hennegouwen , Heiland, Zeeland,Namen en Zutphen.
Vyf Heerlykneden , Friesland, Groningerland , Overysfel, Utrecht, Ivlechelen, en 't Marquifaat Antwerpen.
Alle deeze Landfchappen , waren onder het gebied van byzondere Hertogen, Graven en Heeren: deeze'tieeren voerden dik wyls zwaare oorlogen tegen elkander.
Eindelyk vervielen deeze Landen , -door serfebydene ■ verwisselingen, aan de kroon 399 Spart Sc
M«r



?ó V Y F D E.
Maar onder de regeering van FiIiPs de tweede, die de Nederlanden zo zeer kwelde en verdrukte, en den bekenden Hertog van Alba met een machtig leger, om de Nederlanders , die reets oproerig geworden waren , te bedwingen, uit Spanje zond, vochten zig Vil van deeze landen, (die zig in het jaar 1579 met eeden verbonden hadden, om goed en bloed voorde vryheid op te zetten) onder het beleid van Willem de Eerfte Prins van Oranje , door een 80 jaarigen Oorlog, vry! Alzo in het jaai» 1648 de Vrede teMun! fter geteekend wCrd, en de Nederlanden , zo door den Koning van Spanje, als door de overige Mogen heden van Europa voor vry verklaard wierden , en zedér't een vry onafhanglyk Gcmetnebesr gebieevcn zy , waar op dit volgende Versje het geen ook op de gefchilderde glazen , in de Oude Kerk te Amüerdam gcfchilderf is, gemaakt is: Filippus tekent met zyn handen Het vreêverbond' met zeven Landen, En ftaat zyn recht en tyttlaf, Dit tuygt het zegel dat hy gaf. De VII Vereenigde Nederlanden dan , die dus genoemd werden , nsar de reets genoem-



ZAMÊNSPRAAK. y
noemde Unie van Utrecht in het jaar 1570, fcyn, Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland , Overysfel en Groningerland.
Dit is althans zo kort als mogelyk , de oorfprong, der zeven Provintiën , opgehaald.
Jan. Nu kan ik het ook onthouden Papa.
vader. Dat is my lief, gy hebt dus een allerkortst begrip van de veiwisfelingen van uw Vaderland gehoord.
louisa. Als Papa ons nu nog op dezelfde wys iets van de Regeerïngs form van ons land geliefde te zeggen.zouons aangenaamzyn? want dat heb ik ook nooit kunnen begrypen.
vader. Ik zal u trachten te voldoen. De Staten, (welke beftaan uit afgevaardigden uit de Edelen en Burgers, anders de Ridderfchap en Steden genaamd,) zyn de hoofden van ieder Provintie. Deeze Staten hebben den tytel van Edelmoogende Heeren, maar die van Holland, die van Edele Grootmoogende. De Provintiën hadden reets zulke Staaten toen zy nog ieder op zig zeiven waren.
De Staaten Generaal beftaan uit afgevaardigd



tf v r F D E>
digden uit ieder Provincie, en zy hebben den tytel van Hoog Moogende Heeren.
%«« Staaten Generaal houden altoos hunnen byeenkom&t in s'Gravenhage en onder dezelve «aan de Raaden.'van Staaten die voornaamlyk hun bellier lubben over' alles wat tot de veiligheid der Republyk ftrekken moet.
De beftiering van de door de burgers opgebragte Lasten en Imposten , » toevertrouwd aan de afgevaardigden ter Generalite.ts Rekenkamer, waartoe behooren de Thefaurier en Ontfanger Generaal.
Ook ftaan onder de Staaten Generaal de Raden ter Admiraliteit , die het bewind over de Zeezaaken hebben , en verdeeld zyn »n vyf kamers die hun verblyf te Amiteldam Rotterdam, Hoorn of Enkhuizen, Middelburg en Harlingen hebben.
Eindelyk het Stadhouderfchap , dat de hoogfte waardigheid in de Republiek is, de Stadhouder voert het gebied als Kapitein en Admiraal Generaal over al de Krygsmagten te Water en te Land. is voorzitter in alle de bovengemelde Collegien . doch kan niers van öekng doen zonder permisfie der Staaten
Ge-



SAMENSPRAAK. 79
Generaal, kunt gy dit nu ook onthouden, lieve kinderen ?
louisa. Ja. Papa, dat zal wel gaan.
vadeb. Nu kunnen wy tot de byzondere befchryving van ieder Provincie overgaan.
WILLEM. De eerfte is dan Gelderland Papa,
vader .Gelderlandh wel de eerfte in rang, doch liefft wil ik met Zeeland beginnen , om van onderaan op de kaart een aanvang te maken.
Zeeland is de laatfte Provincie in het Westen , hebbende ten Noorden Holland en ten Oosten Braband, en ten Westen dc Noordzee.
Het beftaat uit Eilanden, Walcheren, Zuidbeveland, Tholen, Schouwen en DuiTeland, Wolfersdyk en St. Philipsland.
Deze Eilanden moeten met zwaare Dyken, tegen het water befchut worden , maat Zyn anders vruchtbaar.
DeHoofdftad Middelburg genaamt, is vry groot, byna rond , en van buiten meteen muur omgeeven, heeft een goede haven die in het jaar 1532 is aangelegt, en twee jaaren
daar



8o V Y P D Ê
daar na voltooit, voorts zyn er veel fraayé cn oude Gebouwen in deeze Stad.
Jan. En in wat gedeelte van Zeeland ligt Middelburg Papa?
vader. In Walcheren. Wy zullen over de Seven Provintiën om dat Nederland uw Vaderland is , wat meer zeggen , en de voornaamfle Steeden en Dorpen in ieder Provincie opnoemen.
Willem. O Papa dat is goed.
vader. Op Middelburg volgt Vlisiingen, vervolgens Vccre, en nog verfcheide andere kleine PlaatZen.
In Zuid Beveland is de eenigfte Stad, ter Gocs, maar er zyn nog eenige Dorpen en Vlekken, als Övezande, Driewegen enz.
In Wolfersdyk ligt het Dorp Oostenand, de andere Dorpen die hier geweest zyn , zyn door het water overftroomd.
l o u i 3 a. Papa ik ben blyd dat ik niet in Zeeland woon.
vader. Het Land moet doorDyken bewaard worden , en met zwaare itormen is het er zomtvds erg genoeg gefield.
r. • In



SAMENSPRAAK, ii
In Noord Beveland, is tegenwoordig het Vlek Kortgene, en de drie Dorpen Wisfeökerke, Kolynsplaat en Kats.
In Schouwen: dc Stad Zirkzee, BrouWefshaaven , Bommenê eh eenige Dorpen enz.
In Duiveland, vindt men deHeerlykheedèn Nicuwerkerk, Ouderkerk, Capelleen Botland.
In ter Tholen, de Stad Tholen , St. Martensdyk, Stavenisie en eenige Dorpen.
Eindelyk op St. Philipsland, vindt men een Dorp van dien zelfden naam, en anders niet.
Gy begrypt wel kinderen dat als ik omflagtiger zyn wilde, het u te veel zou zyn, om te onthouden.
louisa. Ja Papa dat is wel, ik ben genoeg re vreeden.
Willem. Als wy dit eerst kundig zyn om het op de Landkaart natezien, dan zal Papa ons wel een boek geeven, dat er wat meer van behelst.
vader. Dat heb ik u reeds belooft.
Laaten wy nu tot Holland overgaan, als gy de Kaart inziet, zult gy wel zien waarom ik deeze orde houde.



_«2 V Y F D E
Deeze i'rovintie heeft haare byzondcrë kïyne Rivieren , naamJyk de Vecht, de Am. ftel, de Zaan, het Sparen, de Schie , de Gouwe, de Ysfel en de Linge.
Holland word verdeeld .in Zuid en Noord Hollandl .
Willem, Ik ben wel in den Haag geweest Papa, mogen wy daar meè beginnen?
vader. Goed met den Haag te beginnen , s'Gravenhage is een Vlek, dog het fiaayfte dat er in Europa gevonden wordt, aan het zelve ontbreekt niets dan dc Wallen en Foorten 'om een Stad te zyn, hier in wordt de Staatsvergadering gehouden, en ook is daar de Hofhouding van den Prins Erffladhouder.
Op den Haag volgt Dordrecht , een der oudfte Steden van Holland, alwaar dus veel Oudheden moeten zyn.
Vervolgens Haarlem, daar gy dikwy.ls ge. Weest zyt , het is een goede Stad en heeft een fraay Bosch, dat men.den Hout noemt.
De volgende Stad is Delft, zy is byna vierkant van gedaante', zindelyk gebouwd, dog niet zeer levendig, zy is voorzien met grachten, daar alle dagen versch water in kccmt, door het openen van de Sluizen. ■ li '1 Daar



Z A'JVi E:NS PR 'A A K. f*j
Daar digt by \\éïl)elfshaaven , een fchoon Vlek, aan de rivier de Maas.
Daar opvolgt Lejden een zeer oude Stad, die .zeer fraay met bre'ede itraatcn en grachten voorzien is, en met een muur omringt, men vindt daar een oude Buigt, (die men zegt dat^door de Romeinen geftigt is,) een AkadCmie, fchoone Bibliotheek en andere merkwaardigheden.
Jan. Nu derik ik dat wy haast by AmJlcldam zullen zyn.
" 1 ■"■"'•fc' MUSt, , 153], f:' ;•>/ fBaibflis
vader. Ja wel, Amfteldam is gclcegcri aan het Y, en heeft zyn naam van den Ri. vier denAmftel» in het eerst was dccze Stad niets anders dan een Visfchers Viek , zy is niet eerder dan in het Jaar 1482 tot een Stad gemaakt, maar naderhand heeft rncn haar viermaal vergroot, eindelyk is 'deeze .Stad door de bloejende Koophandel tot dat toppunt- van grootheid gereezen a!s zy nu is. Het prachtig Stadhuis mag mes regt voor een agtfte Waeiïldsv/onder doorgaan j jropt het overige zyn . er; zo veele befchry vingert van deeze Stad , dat ik het onnoódig achte tier iets meer by te voegen.
I * toui.



84 V Y F D E
louisa. Een agtfte Waereldswonder Papa, wat wil dat zeggen ?
v a d e r. Van de vroegfte tyden af tot hu toe, zegt men dat er agt of negen fraaje Gebouwen, en Konstflukken uitgemunt hebben , dewelke daarom wonderen der waereld genoemd zyn.
louisa. En welke zyn die Papa?
vader. Als gy daar zo nieuwsgierig na zyt zal ik het u eer wy ons gefprek eindigen -vernaaien, maar laaten wy nog wat voortgaan.
Op A mfleldam volgen de fchoone Steden Gouda, Rotterdam , Gorichem , Schiedam, Schoonhoven , Briel , Naarden , Muiden , Weefp, Woerden , Oudewater, Nieuwpoort en voeg er by deNieuwerüuis, en het Slot Loevenftein , zynde de gevangenis van Staat, enz.
Verders is het platte Land van Zuid Holland in de agt volgende Baljuwfchappcn verdeeld, Gooiland, de Loosdrecht, Amftelland, Rhynland, Woerden, Schieland en Delfland , dit alles is Zuid Hollapd.
willf.m. Is Zuid Holland nu afgehandeld Papa?
t va-



Z A M E N S P R A A K. 85
vader. Ja, behalven de Eilanden, Voorn, Putten, Beierland, Stryen , Overflacque , Goeree, Rozenburg en Ysfelmonde, die digt by Zeeland liggende, echter tot Holland behooren, deeze worden by elkander genoomen Maasland genaamd.
Nu gaan wy over tot Noord Holland.
Het wordt in de drie volgende Baljuwfe hap pen Noord Kennemerland , Waterland en West - Friesland, verdeeld, daarenboven behooren er nog eenige Eilanden , in de Zuiderzee gelegen, by. Deeze zyn Texfel, ir'lieland, ter Schelling, Wielingen, Marken , Urk en Schokland.
Eer dat wy nu van Holland afiiappen zal ik nog de voornaamlle Zandplaaten of Banken, die in de Zuiderzee zyn, opnoemen.
Twee er zulke zyn; tusfchen de welke de ondiepe fmalle doortocht, Pampus ligt.
Een tegen over Enkhuizen, het Enkhuizer zand genaamt.
En Noordwaards op zyn er nog eenige anderen als het Kreupelzand , het Bieezand, het Vogelzand enz.
1. ou ISA. Zal Papa nu lot Utrtt In overgaan ?
E 3 VA-



8ó V Y . F D E
vader. Ja kindlief ik heb nog wel Zo veel iyd om dat af te handelen. i
In Utrecht is de lucht .zeer gezond, de grond is ook op de meeste plaatfen zeer vmgtbaar, het zoete water van de Vecht, maakt deeze Provincie by uitftek aangenaam.
Utrecht verdeeld men in vier Kwartieren , het Over- en Neder-kwartier, Eemland en Montfoort,
willem. Is Utrecht niet de Hoofditad van dit Land Papal
vader. Ja , het is een vry grootc en fraaje Stad , dc Dom Toorcn en Kerk die daar gevonden wordt, houd men voor de hoogde van ons land, niet onaardig is de vinding dat de letters D. O. M. waar uit, als men niet op de punctums let DOM, lezen kan, beteekend De'o Optimo Masimo, den hesten en qrootften God. Anders brengt men het af van het woord Domus't welk een Huys , en wel byzonder met opzicht tot dit gebouw, een Huis des Heeren , betekend.
De tweede voornaame Stad van Utrecht is Amersfoort, de derde Rhene, de vieide Wyk by Duurftede en de vyfdc Montfoort.
l o u i-



ZAMENSPRAAK. $ï
louisa. Zal Papa ons nu van de Waefelds wonderen iets vei haaien?
vader. Dat is ook waar ik dacht er niet meer om.
De Pyramiden van JEgypten, drie in getal , waarvan de grootfte 500 voeten hoog , en 082 in het vierkant breed , doch fpits toeloopende, uit zeer groote fteenen door een Koning van /Egypten gebouwd, en tot begraafplaatfen voor hem, zyn Vrouw, en Kinderen gefchikt was, houd men voor het eerfle Waereldswonder, drie honderd en festig duizend Arbeidsluiden hebben er 23 Jaaren aan gewerkt, waarna gy de zwaare onkosten van dit werk kunt afmeeten.
WILLEM. Was het tweede niet het beeld van Jupiter Papal
vader. Ja, maar weet gy ze dan in. order ha malkander optcnoemen , hoe weet gy dat het beeld van Jupiter het tweede Wonder genaamt is ?
Willkm. Uit eenige Latynfche Versjes Papa weet ik dat.
De Stad Memphis, was beroemt, door de groote Pjranüdenl
F 4 Phi--



«8 V Y F D E
Phidias, maakte een fraay beeld van Jupiter. Om Babyion waaren fterke Muuren en hangende Tuinen.
De Ephezié'rs beroemde zig om den Tempel van Diana.
't Eiland Rhodus was vermaard ; om het Collosfus Beeld.
In Caricn, was een kostbaare begraafplaats voor Maufotus.
Het Paleis van Cyrus, verftrekte tot een zevende Wonder.
Dus meen ik volgen deze Wonderen.
vader. Gy weet dan ten minsten de naamen, ik zal er nog het een en ander by, voegen.
De Tempel van Jupiter in de Stad Olympia, eigentlyk alleen het beeld van Ju, piter dat allerkonstigst van yvoor.levens giootc door Phidias gefneeden , en' met allerlei konstig bywerk vercierd was , hield men voor het tweede Wonder.
Voor het derde Wonder verftrekten dc Muuren van Babylon , die van gebakken fleen met Joden lym in het vierkant gemetfeld, 8j voeten dik en 350 hoog waren, daarenboven 60 mylen in den omrrek hadden, aan ieder van de vier zyden waren 35 Poorten met kopere Deuren, behalven
dee-



ZAMENSPRAAK. 89
deeze Muuren waaren de zo genaamde hangende Tuinen, die op hooge Gaandcryen waren aangelegt, hier niet minder aanmerkens waardig.
louisa. En het vierde Papal
vader. De Tempel van Diana tc Ephefen , waar van ook in den Bybel gewag gemaakt wordt. Tot het bouwen van deeze Tempel heeft geheel Alie geld opgebracht, hy was 42$ voeten lang, 220 breed, ftond op 127 Kolommen, en was verder met aller lei fraay beeldhouwwerk uit cederen en cy» prcsfcn hout vercierd.
Jan. Wat was het vyfde Papa?
vader. Het Colossus Beeld op het Eiland Rhodus; dit beeld van koper gegoot§n, verbeelde Apolio, ftond aan den ingang van de haven , en was zo hoog, dat de Ouden verzeekeren dat Scheepen met volle zeilen tusfchen zyne beenen doorgingen , na dat het zes en vyftig Jaaren geftaan had , werd het door een aarbeeving ter neder gefmeeten.
Louisa. Maar Papa fpreekt van Jupifer,
F 5 Di a



oo V Y P r> E
Diana en Apollo, waren dat dan zulke uit* muntende menfchen?
▼ ader. Het ware Heidenfche Afgoden , mogelyk zal ik u lieden daar op een ander tyd orer fpreeken.
Het zesde Wonder was het Maufoleum of Praalgraf van Mausolus, Koning van Caiien.
Deze Maufolus was getrouwd met zyn zuster Artemifia, dewelke hem zo liefhad, dat zy toen hy geftorven, en zyn lighaam, zo als by de Ouden de gewoonte was, verbrand was, de ascli daar van met wyn vermengd , opdronk , daarenboven een allerprachtigfte Tombe 411 voeten in den omtiek, ellen hoog, en op 36 Kolommen rustende, voor hem iiet bouwen.
Het zevende Wonder was het Paleis van Cyrus waarvan de fleenen in plaats van met kalk, met goud waren vast gemaakt.
louisa. Maar Papa fprak van te voo^ ren van agt of negen Wonderen.
vader. Ja lieve Louifa, dan tel ik er de prachtige Tempel va» Salomo, en het Amfterdamfche Stadliuis by.
On-



VYFDE Z AMENS PR AAK. t>i
Onze zamenfpraak is nu lang genoeg geweest, Wy zullen het er voor van daag by laaten.
louisa. Mag ik nog een woordje vraagen Papa, zyn al die Konstftukkcn nog in weszen 1
vader. Och neen! de Pyramieden in lEgypten zyn nog maar alleen van dc zeven Wonderen over, de andere fes, zyn niet meer in wezen, ook is den Tempel Salomons verbrand, maar het zogenaamde agtfte Wonder, is nog in goede ftand, den Hemel doe het zelve nog veele geüagten met vreugde aanfehouwen.
ZES.



ZESDE ZA MENS PR AAK,
V
v ader. Wy zullen van daag Gelderland behandelen.
vvili.em. Hoe verdeeld men Gelderland Papa?
vader. In Opper en Neder Gelderland, doch het eerste behoord maar onder de zeven Provinciën, het laatfte heeft een andere bezitter.
Deeze Provintie wordt bevochtigd door den Rhyn , met zyn drie armen dc Waal, de Ysfel en de Lek, ook loopt er de Maas door.
Behalven deeze heeft Gelderland nog andere kleindere Rivieren , als de Lingcn, de Oude Ysfel, en de Berkel.
Daarenboven zyn ook op de Veluwe nog veele loopende Beeken, die daar veel Papiermoolens doen gaan.
louisa. Papiermoolens Papa] wordt dan het Papier gemaalen?
VADER. Ja Louifa. van linnen en andere
vod-



ZESDE ZAMENSPRAAK. 93
vodden, die fyn gemaalen worden, wordt Papier gemaakt, maar ik zal u dat wel eens nader uitleggen als ik over de Fabrieken, en Handwerken met u zal fpreeken.
Doch laaten wy voortgaan, Gelderland is Zekerlyk de gezondfte van al de Provintiën.
Men vind daar veel Boomgaarden van Appelen ,. Peeren en Karsfen, ook veel Bouw en Weiland.
Het wordt in drie kwartieren verdeeld , het kwartier van Nymegen, van Arnhem en van Zutphen.
Jan. Waar ligt de Stad Nymegen Papal
vader. In het eerstgenoemde kwartier, ook zyn daar de Steden Thiel en Bommel.
Nymegen is de Hoofdftad van de geheele Provintie , liggende aan den Waal, op verfèheide niet zeer hooge bergen, dezelve is treffelyk verfterkt en zeer oud.
Thiel is ook een oude welgebouwde en volkryke Stad.
Bommel is minder bebouwd en minder volkryk, maar aan landzyde beter verfterkt.
Dit kwartier van Nymeegen word in zes Ambt-



54 2 È S D E
Ambtfchappen Verdeeld, die ieder een gerechtsbank op zig zeiven hebben, wier leden uit den Ambtman en Ambtjonkers beftaan, dewelke alle Edellieden zyn.
WILLEM. En welke zyn de voornaamfle Steden in het kwartier van Arnhem Papa?
VADER. Arnhem, Harderwyk, Wageningen , Hattem en Elburg.
En van het kwartier van Zutphén, de Steden Zutphen , Doesburg , Deutekom , Lochcm en Grol. Welke Kwartieren we» derom in verfcheide Ambtfchappen verdeeld worden.
Gelderland dus afgehandeld hebbende, zal 't het best zyn om hier van de Graaffchap ■ pen Buuren en Kuilenburg te fpreeken, dewelke wel niet tot Gelderland behooren , maar evenwel aan het kwartier van Nymcegen grenzen, in het eerfte ligt de Stad Buuren , en in het tweede de Stad Kuilenburg, benevens in beide eenige Dorpen en Vlekken , deeze Graaffchappen . zyn onder verfcheide Heeren geweest, doch behooren nu aan het huis van Oranje.
louisa. Welke Provinu'e vtilgt'er op Gelderland Papa? va-



ZAMENSPRAAK.
Vader. Overysfel, dcezc Provintie heeft .zyn naam van den rivier den Ysfel, waar aan zy ligt, en is wel voorzien van Weilanden en Veengronden , waar uit Turf gemaakt wordt, maar over het algemeen is het niet fterk van Inwoonders voorzien.
De naamen der Rivieren die men hier vind zyn dc Ysfel, het Zwarte water, de Vecht, doch niet die by Utrecht is, de Regge, de Schipbeek, de Havëlter-Aa, de Steenwyker-Aa, en de Linde.
Jan. Hoe wordt deeze Provintie verdeeld Papal
vader. In driè'n Salland, Twenthe en Vollenhoven.
In het eerfte liggen de Stéden Deventer, Kampen , Zwol , behalven eenige andere kleindere zo Steden als Dorpen, en adelykc huizen.
Het tweede kwartier behelst niets dan veele Vlekken en Dorpen.
En in het derde de Steden Vollenhoven, Steenwyk, Blokzyl enz. en zeer veeie Dorpen.
Willem. Dccze Provintie is gaauw afgedaan Papa. ' y



96 2 É S Ü Ë
■vader. Ja kindlief; of ik u nu al de naamen van die kleine plaatsjes in ieder Provintie opnoemde, zou u niets helpen, ja eer verveelen.
Jan. Zal Papa de volgende Provintie er nog maar by doen ?
vader. Als het u lieden niet verveeld dan wil ik het gaarne doen.
Friesland dan , levert veel Wei, Koornlanden en Veengronden op , de Friefche Paarden , Osfen en Koeyen zyn ook zeer goed, hier en daar vind men veele ftilftaande wateren , die door het uitveenen der gronden veroorzaakt worden, de voornaamfte Rivier is de Kuinder.
Geheel Friesland is in driè'n verdeeld Oostergo, JVestergo en Zevenwolden, ieder van welke wederom in verfcheide kleindere deelen, Grieternyen genaamd , verdeeld worden.
In Oostergo ligt behalven verfcheide Dorpen de Hoofdftad Leeuwaarden, en de Stad Dokkiim.
In Westergo de Steden Fianeker, Harlingen, Boiswerd, Sneek, Ylst enz. insgelyks een grcote meenigte Dorpen.
In



SAMENSPRAAK. g?
In Zevenwolden is de eenigfte Stad Sloten , doch de Dorpen zyn menigvuldig.
louisa. Behoord er niets meer tot Friesland Papa?
vader. Ja nog twee Eilanden, Ameland en Schiermonnikoog, die voor de Friefche Kust in de Noordzee liggen, zy behoorden wel eer tot het vaste land van deze Provintie, doch zyn er door het geweld der haaren van afgefèheurd.
Nu fchiet er nog een Provintie over, en welke denkt gy dat de laatfte is Willemï
willem. Is het niet Groningen Papa ?
vader. Ja, deze wordt Ook Stad én Larfden, of Groningen en Ommelanden genaamd'.
Die Provintie heeft veel overeenkomst aangaande de gronden, en de vrugtbaarheid met Friesland waar aan het te vooren verr knogt was.
De Hunfé is de grootfte Rivier die dit land doorloopt.
Deze Provintie wordt in tweën verdeelds de Stad Groningen, met haar onderhoofigg G 3&t»



$8 ZESDE
Dorpen, en de Ommelanden die wederom in byzondere Landfchappen gedeeld worden.
De naamen der Ommelanden zyn , Westerkwartier, Hunfingo, Fivellingo, 't Oldampt en Westerwold.
De naamen van al de Vlekken en Dorpen in deeze kwartieren ga ik ftilzwygend voorby om de meergemelde reden.
Behalven deze plaatfen , liggen 'er nog twee Eilanden , regen over de kust van Groningen , die ook tot deeze Provintie behooren , genaamd Bosch en Rottum.
Dus hebben wy de zeven vereenigde Provintiën afgehandeld, alleenlyk blyft er npg het Landfchap Drenthe over.
louisa. Is dat een agtfte Provintie Papal
vader. Neen Loui/a, het is een Landfchap dat wel onder de befcherming van de algemeene Staaten begrepen is , en daarom ook iets tot de gemeene las-ten opbrengt, maar eigenlyk niet tot de vereenigde Provintiën behoord.
Jan. En waar ligt dat Land Papa?
vader. Tusfchen Overys/êl, Friesland
en



ZAMENSPRAAK. 99
en Groningen; de grond is er vry hoog, met veele Bosfchen , Veengronden, Wei en Koornlanden voorzien.
Het geheele Landfchap wordt in zes zogenaamde Ding/pillen verdeeld, en die wederom in kleindere deelen, dieSchoutsamptsn genaamd worden.
De Hoofdplaats is Asfen, buiten deze heeft men er nog twee Steden: Koeverdert en Meppel, de overige plaatzen zyn Dorpen , Vlekken en Heerlykheden.
De volgende keer moeten wy dus fpreeken over de zogenaamde Oostenrjk/che Nederlanden.
louisa. Papa by het eind van ons voorig gefprek, zy ÜE. dat gy wel eens nader over de Heidenfchc Afgoden zou fpreeken , zal Papa daar nu wat tyd toefchikken?
vader. Gy kunt goed onthouden Loulfa om u nieuwsgierigheid te voldoen, maar waarom zyt gy daar zo begeerig na ?
louisa. Papa, om dat, toen Willem, my eens zyne Thema Boeken liet zien, ik daar in veele vertellinge van die Afgoden las , G s daat=



ioo ZESDE
daarom wilde ik nu gaarne eens weeten of dat waarheden zyn of niet?
vader. Wel Willem zal het dan ook wel kunnen vertellen; kom aan Willem wie hielden zy voor de oudfte God.
willkm. De oudfte was Saturnus door deezen God verftonden zy den tyd , want men verhaald dat hy zyn eigene kinderen opat, gelyk de tyd de jaaren, maanden en dagen verflind, evenwel Jupiter, Neptunus en Pluto drie van zyne kinderen ontkwamen het gevaar van opgegeeten te worden , groot geworden zynde, verjoegen zy hunnen vader uit den hemel, en verdeelden daarna de regeering; zoo, dat Jupiter het gebied over hemel en aarde, Neptunus over de zee, en Pluto over den afgrond of hel zoude hebben.
louisa. Dat zyn gekke gedagten Papa.
vader. Ja Louifa deeze arme heideien wisten voor het grootfle gedeelte niet béter, en vervielen daarom tot deeze buitenfpoorigheid.
Maar hadden zy niet nog meerGodenWillem?
willem. Ja Papa, Mars den God des Oorlogs. Vul-



ZAMENSPRAAK. ior
Vulcanus deSmit der goden, die met zynCyclopen , 't welk reuzen waren die maar een oog hadden , de wapens voorde goden fmeedden,
Apollo of Phoebus, een god van de Genees- Dicht- en Waarzegkunst, die ook zo als de Heidenen dachten: de Zon op een wagen door den hemel voerde, om dag en nacht te maaken.
Bachus, een God van den Wyn.
Mercurius de boden der Goden en de be. fchcrmer der Koopluiden en dieven.
iEolus een God der Winden en ftormen.
Vervolgens hadden zy nog eenige mindere Goden , als Pan de God der Herderen.
Sylvanus, Priapus en Faunus befchermers der Tuinen.
De Satycs of Boschgoden , en daarenboven had ieder mcnsch zyn eige Penates of zyn Huisgoden , die elk in het byzonder aanbad,
vader. Buiten deze Goden aanbaden zy ook een meenigte Godinnen.
De eerfte van die was ]uno de zuster en vrouw van Jupiter , die over het Huwelyk de beftiering hadt.
Minerva of Pallas: de Godinne der Wysheid , uit het hoofd van Jupiter gebooren.
G 3 Ve-



Ï02 ZESDE
Venus de Godin der Liefde, welkers zoon. Cupido haar daar in behulpzaam was.
Ceres de Godin van het Koren en Veldvruchten.
Vesta de Godin der Aarde en van hetVuur.de2e wicrd by deRomynen doorPriesteresfcn gedient dieVestaalfcheMaagden genaamd werden.
louisa. Wat moeiten die Maagden doen Papa?
vader. Zy moesten een vuur dat dooide ftraalen van de Zon aangeftooken Was , geduurig brandende houden, en wanneer zy dit by ongeluk lieten uitgaan , werden zy van den Opperpriester gegeefeld, en zo zy zig niet eerbaar gedroegen , levendig begraaven^
louisa. Foei dat is hard.
va per. Echter was deeze post zo aanZienlyk dat zelfs Juffrouwen van fatzoen zig aan den dienst van deze Godin verbonden , maar dan moesten zy ten minsten 30 Jaaren , en dat wel ongehuwd in dienst blyven.
Buiten deeze hadden zy ook een Jacht Godin Diana, die ook voor Luna dat is de Maan, en Profèrpina de vrouw van Pluto gehouden werdt, daarom noemt Horatius haar éva triformis de Godin met drie gedaantens.
Plu-



ZAMENSPRAAK. 103
Pluto en Proferpina heerschten in de hel, alwaar iEacus, Minos en Radamanthus het vonnis over de afgeftorvene zielen velden, zommige werden door Charon in een boot naar de ElizeefcheVelden gebracht, andere die veel kwaad in hun leeven gedaan hadden moesren in de hel blyven, en hun werden allerlei ftraffen opgelegd, Cerberus een hond met drie koppen , bewaarde den ingang van deezen plaats, zo dat er niemant uit kon.
Voor het overige hadden zy nog eene groot getal andere Goden en Godinnen minder in magt dan deze, van die zal ik niet fpreeken , want daar aan zoude ik nog wel een geheelen dag konnen befteeden , het geen ik nu gezegt hebbe is genoeg om u als gy eenige' Romynfche, of andere gefchiedemsfen leest, of hoort vertellen: dezelve te doen verdaan.
Het was ook nog wel noodig dat gy iets van de Fabelkunde wist. daarom zal ik u misfchien tusfchen beiden daar van iets verhaalen.
Maar lieve Kinderen dit moet ik u vooral waarfchouwen, dat gy toch het geen ik verteld heb , voor niets anders dan voor hersfenfehimmen , en beuzelaryen van de G 4 Hei-



IP4 ZESDE ZAMENSPRAAK.
Heidenen , die geen kennis van de waare God hadden, houd, hoewel ik geloof dat er Zelfs heidenen geweest zyn die geheel andere gedachten hadden, en hymelyk met deeze vertellingen den fpot dreeven, nu , lieve kinderen morgen zullen wy met de Geographie voartvaaren.
louisa. 't Zal ons aangenaam wezen » als het Papa belieft.
ZE-



ZEVENDE ZAMENSPRAAK.
"Va der. Gy weet wel dat, toen vry met de Nederlanden begonnen , ik u zei dat er 17 Provintiën in dezelve waren, maar dat er maar zeven van die met elkander vereenigt waren.
willem. Staan die overige tien dan op hun zelfs Papa ?
vader. Neen, zy zyn tusfchen vier verfcheide Mogendheden verdeeld, naamlyk Oostenryk, Vrankryk, Pruis/en en den Staat van de vereenigde Nederlanden.
De Landen die onze Republiek daar bezit , wprden de Generaliteits Landen , of het Resfort der Generaliteit genaamd.
louisa. Van welke Godsdienst zyn de Volken in die tien Provintiën Papa ?
vader. In de Landen die aan ons behooren heerscht de Hervormde Godsdienst, maar in de anderen de Roomfclie.
Jan. En welke is de eerfte van die Provintien Papa ?
G 5 VA3



10(5 S E V E N D E
vader. Braband, is de grootfteen aanaienlykfte Tan alle, de lucht is in deeze Provintie gezond , de gronden zyn op zommige plaatzen heiagtig, maar op zommige Zeer vruchtbaar, men vind er verfcheide Ri. vieren, als de Maas, de Schelde, de Denier, deGete, deDyl, deSennes, en meer andere.
Deeze geheele Provintie wordt in IV kwartieren verdeeld.
Namelyk het kwartier van Brusfel, van Leuven, van Antwerpen en van 's Hertogenbosch.
De twee eerfte kwartieren benevens een gedeelte van het derde behooren aan het huis van Oostenryk, en het overige aan onze Republiek.
Jan. Hoe heeten de vooinaamfte Steden van Braband Papa?
vader. Brusfel, Leuven, Antwerpen, 's Hertogenbosch, Breda, Bergen op Zoom en Maastricht.
In Brusfel wordt fraaye kant in de Kloosters gewerkt, in Leuven is een Academie voor Roomschgezinden, en in 's Hertogenbosch wordt veel Glaswerk geblazen.
loui-



ZAMENSPRAAK. io? louisa. Welke Provintie volgt nu
vader. Vlaanderen, zynde een groot Graaffchap , de lucht is hier zo gezond niet als in Braband, maar de grond is op de meeste plaatzen zeer vruchtbaar, de voomaamfte Rivieren die men hier vind zyn de Schelde, de Ley , de Escarpe en de Dender.
Men verdeeld dit Landfchap in StaatsOostenryks- en Fransch Vlaanderen.
De voornaamfte p'aatzcn in het eerfte zyn Sluis, Aardenburg, Hulsten Sas van Gent.
willem. Welke zyn de vooinaamfte van Oostenryks Vlaanderen Papal
vader. Gent, alwaar men de zogenaamde Belforts Toren die vry hoog is, vind, in dezelve hangt een Klok Roland genaamd, weegende uoco ponden, deeze wordt nooit dan in tyden van a'arm geluid, waarom ook op den rand van dezelve het volgende versje ftaat.
Roland, Roland, a's ik kleppe&m is't brand, Als ik luie dan is 't Oorloge in V laanderland.
De overige vooinaame plaatien zyn Often-
de,



ic8 ZEVENDE
de, waarvan by de Kooplieden dikwils gcfprooken is, en Doornik en Yperen.
Jan. Nu nog iets als het Papa belieft van Fransch Vlaanderen.
vader. Ja, de voornaamfte plaatzen Zyn er Rysfel of 1'Isle , en Duinkerken.
louisa. Welke Provintie nu Papa 1
vader. Het Graaffchap Artois.
Dit Graaffchap is kleinder dan de twee voorgaande Landfchappen , men vind er Bergen en Bosfchen, maar ook goede Koornlanden, de Rivieren de Ley en dc Duelle beginnen hier bunnen loop, buiten deeze zyn er nog eenige kleindere Rivieren.
Dit Graaffchap behoort geheel en al aan den Koning van Vrankryk.
Willem. Welke voornaame Steden zyn er Papa ?
vader. Arras, Bethune, Aire, S.Venant, S. Omer en Hedin. Nu volgt het Graaffchap Henegouwen.
louisa. Behoort dat ook maar een Heer Papal
V Ai



ZAMENSPRAAK. 109
vader. Neen het eene gedeelte behoort aan Oostenryk, en het andere aan Vrankeryk,
De lucht wordt in deeze Provintie voor zeer gezond gehouden, de grond is er zeer vruchtbaar, men vind hier ook veele YferLood- en Steenkool Mynen, en wyduitgeftrekte Bosfchen.
De Rivier de Schelde loopt ook door deze Provintie, behalvcn deze zyn er nog eenige rivieren van minder belang.
willem. Welke is de Hoofdftad van Oostenryks Henegouwen Papal
Mons of Bergen, buiten deeze zyn de Overige van weinig belang,
In Fransen-Henegouwen vind men de Steden Condé, Valentienne, Bouchaia, Bavay, Avesnes enz.
Tot het Fransen-Henegouwen wordt ook nog het Kameryks gebied gevoegd, welk gebied op de grenzen van Artois en Picardïe liggende, tusfchen de rivieren de Schelde en de Sambre beflooten is.
Het is een heerlyk Land , uitonderfcheiden Vlaktens beftaande, die fchoon Koorn draagen , ook groeit hier een zeer fyn Vlas,
waar-



Ho S E V E N D E
waarvan het zogenaamde Kameryksdoek gémaakt wordt.
De Hoofdrad van dit Landfchap is Kamcryk, behalven deeze zyn Crevecoeur, Vauchelles en Chateau éle voornaatnfte plaatfen.
Nu zyn wy tot aan het Graaffchap Namen ge\ordert.
Dit Graaffchap is zeer klein, maar gezond van lucht en vruchtbaar, van Wei en Koornlanden wel voorzien, óp zommige plaatfen vind men er bergen van blaauwe fteen, welke fteen veel voor gebouwen gebruikt wordt, ook is hier zwart en wit Marmer, veele Steenkoolgroeven, benevens Yfer- en LoodMynen.
De hoofd Rivier is de Maas, waar de Sambre en de Mehaigne doorloopen.
Het Land is in Oostenryks en Fransch Namen verdeeld,. hoewel het Oostenrykfche byna de geheele Provintie beflaat.
In dit Oostenryks Namen, is de Hoofd frad Namen of Namur, alwaar allerlei zoorten van Mesfen , Schaaren , Degens en ander Staal- en Yzerwerk gemaakt worden.
Deeze Stad is voornaamlyk vermaard wegens haare ongemcene fterkheid, het geen de Franfchen tot hunne fchaden ondervonden hebben. '. Waar-



ZAMENSPRAAK. fit Waarom er dit Versje opgemaakt is.
Olim Namur eram.Batavus me verrit inUrnam, In qua tot Galli membra fepulta jacent.
willem. Dat is heel aardig Papa.
vader. Zet het eens voor u Zusje en Broertje over, hoewel er de aardigheid door het overzetten uitgaat.
willem. Wil het niet Zeggen? Myn naam was eertyds Namur, de Batavier veranderd dien in Vrnam (*), in welke zeer veel lighaamen vanFranfchen begraven liggen.
vader. Ja Willem, maar laat ik u lieden iets van de Urna zeggen, de- Romeinen hadden de gewoonte om hunne lyken te verbranden, en de as daar van in een Urna, of Lykbosch te doen, om in een Graf of Grafkelder bewaard te worden.
willem. My dunkt Papa dat ik wel «ens geleezen heb dat zy aanzienlyke Perfbonen, die geftorven waren, in linnen dat niet verbranden kan wonden, om dus de at Zuiverder te kunnen vergaderen.
VA-
(*) Vrna betekent «en Lyk-busch of ook wel een Graf.



li» ZEVENDE
vader. Dat is ook zo, dat linne» wordt van een vezelachtige fteen gemaakt Asbest genaamd, en is onverbrandbaar, ik heb wel handfchoenen van zulk linnen gezien , die als zy vuil waren maar op het vuur gegooid werden, en dus fchoon gebrand zyade, er weder werden uitgehaald, en even goed als te voren waren.
louisa. Dat is wonderlyk Papa, men moest dunkt my meer dingen van dat linnen maken.
vader. Ja, maar het kost te veel moeite en geld eer het bereid is, daarom zou het te kostbaar uitkoomen.
Doch laaten wy voortgaan , behalven Namur ligt hier ook de flerke vesting Charleroy, de overige Steden zyn zeer klein.
ïn Fransen Naamen is de voornaamfte plaats Charlemond.
Nu fchieten er nog drie Provinties over. Luxemburg, Limburg en het Overkwartier van Gelderland, die zullen wy tot een volgende Zamenfpraak bewaren?
Willem. Papa't zou ons aangenaam we» Zen, als TJE. die drie Provintiën nog kort geliefde te verklaren. va-



ZAMENSPRAAK. 113
vader. Nu dan, het Hertogdom Luxemburg is insgelyks in Oostenryks- ea Fransch Luxemburg verdeeld, waar in ook het öostenrykiche gedeelte, even als in Namen het grootite is.
De grond is hier meest berg en zandachtig , en met zwaare bosfchen op veele plaatfen bezet, ook vind men hier veel Yzermynen.
De Rivieren die men hier vindt zyn dc Maas, de Moezel, de Chiers, de Semois en andere.
toufs-a. Hoe heet de Hoofdftad van Oostenryks Luxemburg Papal
vader. Gy hebt hem al genoemd Louifa, Luxemburg, de overige plaatzen zyn zeer kiein.
De voornaamfte Stad van Fransch LuXemburg is Diedenhoven.
Jan. En wat volgt nu Papa ?
vader. Limburg, een kleine maar aan-" genaame Provintie, wegens de veelvuldige bergen en dalen, en de gezonde luchtsgeiteldheid; Yzermynen en goede Weilanden zyn hier veel.
» - H 1,0 u j«



i!4 S E V E N D É
LOUISA. Hoe wordt het gedeeld Papa ?
vader. In Oostenryks- en Staats Limburg, doch de plaatzen die aan twee Mogenhedcn toekomen liggen door elkander.
Tot Oostenryks Limburg behoort de Stad Limburg.
En tot Staats Limburg Maastricht, Wyk Valkenburg en meer anderen zo Steden als Dorpen. Wat moeten wy nu nog hebben?
willem. Het Over kwartier van Gelderland.
vader. De grond van deze Provintie is dor-, hei, en veenachtig , dus onbe» kwaam om veel koorn voort te brengen.
De vooinaamfte Rivieren die er doorleopen zyn de Maas, de Roer, de Zwalm en de Niers.
Het wordt verdeeld in Oostenryks-, Pruiftsch en Staats Gelderland.
Oostenryks Gelderland beflaat maar een klein gedeelte vin deeze Provintie, devoornaamfle Stad van hetzelve is Roermond.
LOUISA. Welke is de voornaajnfte Stad van het Pruifisch Gelderland Papa 1
VA-



ZAMENSPRAAK. nj vader. Gelder, de overige zyn klein. En van het Staats Gelderland is Venlo
de voornaamfte Stad.
Dit kort begrip zy genoeg; indien gy
er lust tóe hebt zullen wy morgen Duitscb-
'land behandelen;
« ai MÓT.



AGTSTE ZAMENSPRAAK.
I. ou isa. Zal Papa nu met Duittchland beginnen?
vader. Ja wel; maar laat ik vooraf iets in het gemeen, van het Land en de Inwoonders zeggen.
Het weer is in Duitschland gematigd, de lucht gezond, het land brengt overvloedig Koorn , Wyn en andere behoeftens voort, men heeft er ook geen gebrek aan Vee, en hier en daar vind men zelfs goud-, zilver-, koper en yzer - Mynen,
De Hoofd-Rivieren zyn dc Don au, de Rhyn , de Eems, de YVefer, de Elve en de Oder.
Willem. Hoe zyn de Duitfchers geaart Papal
vader. Het zyn vernuftige, vriendelyke luiden, veele beminnen den Oorlog.
louisa. Hoe verdeeld men Duitschland Papal
vader. In Negen deelen of kreitzen^
de



ZAMENSPRAAK. uZ
'ie Oosttnrykfche , de Beyerfche, de Fr tutkifche, de Zivabifche, de Opper- en NederMynfche, de Westphaalfche, en de Opperen Neder Saxifche. Kund gy deze negen Kreitzen onthouden?
Jan. De Eerfte was dc Oostenrykfche Kreits, niet waar Papa ?
vader. Ja, deeze Kreits is zo fterk bewoond dat het getal der Inwoosders op een Millioen gefchat wordt, de heerfchende Godsdienst is cr de Roomfche.
Deeze Kreits wordt in Neder en OpperOostenryk verdeeld , welke twee wederom ieder in vier kleindere deelen verdeeld worden.
Dc Hoofdftad van het geheele Ryk, en de refidentie plaats van den Duitfchen Keizer, die Keizer van het Roomfche Ryk genaamd wordt, is het vermaarde Weenen.
Tot deeze Kreits behoort ook nog het Hertogdom Stiermarken, Karinthie, Karniole, het Graaffchap Cilley, dc Windifche Mark, Histery, het Graaffchap Gom, en Tirol. Wat hïb ik de Tweede genoemd Louifa ?
louisa. De Beyerfche Kreits Papa?
H 2 va-,



Ïl8 A G T S T E
vader. De Beyerfche kreits is irl Opper- en Neder Beyeren, en dan in vier zogenaamde Lands-Regeeringen verdeeld.
De voornaamfle Stad is Munchen.
Tot deze Kreits behoort ook de Oppei^ Palts, welke zeer veele plaatzen in zig behelst. Welke is nu de Derde ?
willem. De Frankifche Kreits Papa:
vader. Zo is het. DeFrankiiche Kreits, waar door de Rivier de Main loopt, is verdeeld in vier geestelyke en zes waereldlyke Handen , die ik kortsheid halven niet opnoemen zal, de welbekende Stad Neurenberg ligt in de eerfte van de waereldlyke ftanden.
Welke Kreits volgt nu Louifa ?
louisa. Ik geloof de Zwabifche Papa.
vader. Zo is het Louifa, deze Kreits. bevat vierentwintig geestelyke, en tien waereldlyke ftanden, de voornaamfle Stad is Augsburg,voorts liggen er veele Plaatzen in Zwaben die aan Oostenryk en Beyeren behooren.
Welke volgt nu?.
louisa. De Opper en Neder Rynfche
Papa,
v a-



ZAMENSPRAAK.
vader. In de Opper Rynfche Kreits liggen de vier volgende Landfchappen Bazel, Mumpilgard, het IVesterryk, en de NederPalts benevens verfcheide Graaflyke goederen.
In de Neder Rynfche: deze vier, de Keuryorstelyke Palz, Mentz, Trier en Keulen.
Gy merkt wel kinderen dat ik alles zeer kort afdoe, want anders zouden wy het in geen acht gefprekken kunnen afdoen, zo veel Plaatzen liggen er in Duitschland.
willem. Ja Papa, maar op de Kaart van Duitschland zien wy nog al veel Steden die Papa niet opnoemt.
vader. Zo is het ook, het zou te veel tyd kosten indien ik die alle ging opnoemen. Gaarne zag ik dat gylieden, die met elkander opzocht.
Nu zyn wy tot de Westphaalfche Kreitz gevordert.
Deze Kreits bevat veele geestelyke en waereldlyke ftanden ; de vooinaamfte geestelyke zyn het Bisdom Luik, Munster, Osnabrug en Paderborn.
willem. En wat zyn dan de voornaamfle waereldlyke Papa?
H 4 v a-



9% A G T S T E
vader. Die zyn, het Hertogdom Gv> lik, Kleef, Bergen , hetVorstendom Verden, Minden, Oostfriesland , Meurs, en de Hertogdommen Angeren en Westphaalen.
Nu volgt de laatfte Kreits, welke is die houifa?
i.quisa. De Neder en Opper Saxifche.
vader. Regt zo, in de Neder Saxifche liggen de Hertogdommen Bremen , Sleeswyk, Holftein , Mecklenburg, Saxen, Lunenburg, Bronswyk - Lunenburg en meer andere,
In de Opper Saxifche Kreits zyn de voo.r. naamfte Landfchappen , het Vorstendom Anhalt, de Saxifche Keurkreits, het Landgraaffèhap Thuringen enz.
Duitschland hebben wy nu afgehandeld , maar nu moeten wy overgaan tot de vier Landfchappen die ten Oosten naar den kant van Polen aan Duitschland grenzen, en ook aan Duitfche Vorsten behooren.
Ja n. Welke zyn die Papa ?
vader. Het Koningryk Bohemen, het Hertogdom Silefie, en deMarkgraaffchappen Moravie en Lausnitz.
Het



ZAMENSPRAAK. m
Het Koningryk Bohemen is rondom tusfchen bergen geflooten , en wordt befproeit door de Rivier de Elbe , die zig in verfcheide takken uitbreid, het is in twaalfKreitfèn verdeeld, en heeft tot hoofdftadPraag.
louisa. Dat is kort Papa.. •
vader. Nu volgt Silezien: door dit land loopt de Rivier de Oder, het wordt verdeeld in Opper en Neder-SJezien, bevat verfcheide Vorstendommen , en heeft tot hoofdftad Breslau, nu volgt Moraviën,
Willem. Moravie Papal
vader. Ja, Moravie is een Markgraaffchap en wordt door de Rivier Moraw en Oder befproeit, is in zes Kreitzen 'verdeeld , en heeft Olmutz tot hoofdftad.
Het Markgraaffchap Lausnitz ligt tusfchen twee Rivieren de Elbe, en de Oder in, wordt in Opper en Neder Lausnits verdeeld, en de voornaamfle Stad is Bautzen.
Welk Land moeten wy nu behandelen Louifa ?
H 5 loui-



?3ï A G T S t E
louisa. Dat ben ik vergeeten Papa; maar is het niet Italien.
vader. Neen kindlief, Zwitzerland, een land dat zeer bergachtig , doch niet te min zeer vruchtbaar is, en voornaamlyk veel vee voed.
De voornaamfle gebergtens zyn de Alpen, die dit land van Italië fcheiden, men vind hier ook,veele Meiren en Zeè'n.
Willem. Welke Rivieren zyn er Papal
vader. De Rhyn, de Rhone, en de Tesfmo, welke alle drie in dit land by den berg Sint Gothard ontfpringen , daarenboven de Aar, de Reuts , en de ln, die hier ook hunnen loop beginnen.
De Zwitfers zyn eerlyke en trouwe luiden , waarom zy by veel Mogendhecden tot lyfwachten gcfteld worden.
J a n. Is Zwitferland een Koningryk Papa 1
vader. Neen, Zwitzerland is eenvry gevochte Gemeenebest of Republiek , zoo als de Nederlanden, het beftaat uit 13 zo. genaamde Kantons.
louisa. Hoe zyn de naamen van die Kantons Papal
v a-



ZAMENSPRAAK. nj
VADER. Zurich, Bern, Lueern, Uri, Schweitz, Unterwalden , Zug , Glads, Bazel, Freyburg , Solothurn, Schaff hauzen, en Appenzell.
Jan. Hoe heet de hoofdftad Papal
vader. Bern, buiten deze Kantons, die ieder in. verfcheide kleindere. deelen ver» deeld worden , en waar in zeer veele Steden en Dorpen liggen, zyn er nog eenige Landfchappen en Steden, die ook aan Zwitlerland behooren.
willem. Welke zyn die Papa?
vader. Het Graaffchap Baden en Roure, het Landfchap Tburgou, en Rheinthal, het Graaffchap Sargantz, het Land Gafrel, en de Voogdy Garns, alle deze liggen op de Duitfche Grenzen , maar de volgende op de Grenzen van Vrankryk.
Granzon, Murten, Orben en Zwartfen» burg.
En op de Itaüaanfche Grenzen , Lugano, Locarno, Mendrifio en Magia.
louisa. Nu zal Papa tot Italië overgaan ?,
va-



124 AGTSTE ZAMENSPRAAK.
vader. Neen Louifa, ik moet u eerst nog iets zeggen van de Zwitferfche Bondgenooten.
Deze bewoonen de Landfchappen Grauwbunderland, Wallisferland, Bienna, Neufchate!, Geneve, Sint Gall en Toggenburg.
Nu hebben wy Zwitferland af, het befchryven van Italië zal ik tot de volgende les uitflellen.
louisa. Zo als het Papa belieft, evenwel verveelt het my niet, ik mag gaarne de Hoofdlieden opzoeken; en zal myn beft doen, alles te onthouden.
wille m. Ik ook.
Jan. Nu dan verzoek ik , dat UE. my Wat helpt.
2V£.



NEGENDE ZAMENSPRAAK.
Ader. Zullen wy nu eens de reis naai Italië onderheemen?
louisa. Zeer gaarne Papa?
vader. Neem dan de Kaart voor u kinderen , dan zal ik er u het een en ander van zeggen.
De gefteldheid van grond is op de eene plaats veel vrugtbaarer dan op de andere, de lucht is er heet, en door het vuur dat in de gronden verhooien is: ontftaan erdikwyls zwaare aardbeeviDgen.
willem. Zyn de 'Italiaanen goed* menfchen Papa?
vader. Zy 2yn vernuftig en voornaamlyk in de Muzyk ver gevordert, maar zy zyn ook achterdenkende, en wraakzuchtig.
De voornaamfle Rivieren in Italië zyn de Po, deTiber, de Arno, de Adige, en dc Daro, men vind hier ook het Alpifche en Apenninifche gebergte.
• JLn



Ï26 NEGENDE
In het befchryven van Italië komt eerst het vaste Land, en dan de Eilanderi in aanmerking.
Dewyl Italië zo als gy op de Kaart Ziet de gedaante van een laars heeft , verdeeld msn het in het bovenfte , middelde en onderfte gedeelte.
Het bovénfte gedeelte wordt Lómbardie genaamt.
Jan. Welke Landfchappen liggen er iii Lómbardie Papa?
v a d e r. Het behelst Zeven groote, Tien kleine Vorstendommen en Drie Republieken.
louisa. Hoe heeten de Zeven groote Vorstendommen Papal
vadBr. I. Savoye,het geen in zes kleindere Landfchappen verdeeld is, en tot hoofdftad heeft Chambery»
II. Piemont, in Elf kleindere Landfchappen, wrdeeld, en tot hoofdftad hebbende Turin..
III. Montferrat, een Hertogdom, tot hoofdftad hebbende Cafal.
IV. Milaan in 13 Landftreékén verdeeld i heeft een hotfdftad van dezelfde naam.
V. Par»



ZAMENSPRAAK. tt)
V. Parma in vieren gedeeld, heeft tot hoofdftad Parma.
VI. Modena, ook. in vieren gedeeld, heeft tot hoofdftad Modena.
VII. En het Hertog-dom Mantua, heeft insgelyks een Stad van dezelfde naam tot hoofdplaats.
willem. Welke zyn de tien kleine Vorstendommen Papal
vader. Mirandola, Guastalla, Sabioneda , Bozzolo , Castiglione , Novellara, Masfa en Carrera, Monaco, en eindelyk Masferano , welke alle. onder byzondere Htcren ftaan.
LOUISA. Zal Papa nu iets van Venetien zeggen ?
vader. Ja eenige Inwoonders van Italicn werden in de vyfde eeuw door Attili Koning der Hunnen, die in Italien een inval deed, verdreeven , en begaven zig naaide Eilanden in de Adriatifche Zee , deze Eilanden digt by één liggende verbonden zy langzamerhand aan malkander, waar door eindelyk, dat fchoone Gemeenebest, dat over
de



ii8 K E G E K D È
de Adriatiiche Zee het gebied voert ontftaan is.
Willem. Hoe wordt Venetien verdeeld Papal
vader. In vyf Provintiën, het (i) Hertogdom Venetien, (2)VenetiaanschLombardyen , (3) Threvifer Mark, (4) Frioul en (5) Istrie.
Jan. Is de Stad Venetien niet dc hoofdflad van deze Republiek Papal
vader. Ja, deVenetiaanfche Republiek bezit ook nog een goed gedeelte van een Koningryk, dat tegen over Italien aan de Adriatifche Zee ligt.
louisa. En hoe werd dat genaamd?
v a d e r. Dalmatie, waar van het huis van Oostenryk, de Republiek Venetien , dc Turken , en de Republiek Raguza ieder een deel bezitten, doch dc Venetiaanen hebben het grootfte.
willem. Wat volgt nu?
vader. De Republiek Genua, dezelve wordt in twee deelen gedeeld, het eene la Riviera de Levante, het andere la Riviera
di



ZAMENSPRAAK. ifirj
di Pofiente, de Stad Genua is de hoofdplaats.
De Republiek Lucca is zeer klein, en heeft tot hoofdftad de Stad Lucca.
Nu zyn wy tot aan het middelfte gedeelte van Italien gevordert.
Dit midden wordt in drie groote deelen verdeeld, ( i ) het Groot- Hertogdom Toskanen , (2) deKerkelyke of Pausfelyke Staat;, en (3) eenige kleine Stastenl
Toskïtanen is naar de drie groocfte Steden, Florence, Pift en Siena, in drien verdeeld, daarenboven behooren er nog eenige Eilatidentöé, dié in de Tyrrheenfche Zee liggen.
De Pausfelyke Staat is in twaalf Provintien verdeeld, de hoofdftad van dezelve is: de van ouds zo befaamde waereldftad Romcj die nu de verblyfplaats van de Paus is, dat merkwaardig Rome daar zd veel van gefchreven is,dat eerty ds zo onnoemelyk prachtig was.
1. 0 u i s a. Als Papa ons iets van de lotgetallen van die Stad geliefde te «verhaalen , dat zou ons zeker aangenaam zyn.
vaüf. r. Nu dat wil ik wel doen. éer v,y ons gefprek eindigen, zal ik u kort iets
I T4Ï1



ï3o NEGENDE
van den opkomst, aanwasch, en afneeming van deze Stad verhaalen.
Jan. Wat was het detde gedeelte?
vader. De kleine Staaten welke agt in getal zyn, die ik kortheidshalve niet zal opnoemen , derhalven moeten wy overgaan tot het onderfte gedeelte van Italië.
willem. Is dit niet Napels Papa?
vader. Ja wel, het Koningryk Napels maakt het onderfte gedeelte, van Italië uit.
Midden door dit Koningryk loopt het Appennynfche gebergte, voor het overige is het land zeer vruchbaar, de lucht by uitneemenheid heet, veroorzaakende dikwyls befmettelyke ziektens, de vuur, zwavel, pik en fteenen fpouwende Berg Vefuvius wyst hier, gelyk de ^JEtna in Sicilië, klaar hoe de grort^ den in deze Koningryken gefteld zyn,
willem. Welke Landftreeken behelst Napels Papal
vader. Dit Koningryk beftaat uit vier hoofd Pfbvintien , waarvan ieder weder in kleindere Landfchappen verdeeld wordt.
louisa. Hoe heeten die Papal
vader. Tetra di Lavorno, Abruzzo en Calabrie. De



ZAMENSPRAAK. 131
De Hoofdftad van 't Koningryk Napels is de Stad Neapoli of Napels.
Nu hebben wy het vaste Land van Italien afgehandeld, dus moeten wy tot de voornaamfle Eilanden die er omftreeks liggen , overgaan.
JAN. Welke zyn die Papa?
vader. De voornaamfle zyn de Koning, ryken Sicilië, Sardinië, Coriïca en Maltha, Sicilië is door de zeeëngte Faro di Mesfina, van Napels gefcheiden, in deze engte ligt de gevaarlyke klip Scylla, en de draaikolk Charybdis digt by een , zo dat de zeevaarende de eene willende vermyden gevaar loopen om door de andere verilonden te worden.
Sicilië beflaat uit drie hoofd Provintiën , Val di Demona, Val di Noto en Val di Mazarre.
De Hoofdftad is Mesfina, alwaar onlangs 20 een deerlyke verwoesting heeft plaats gehad door een ontzaglyke aardbeving.
Sardinië is in twee Stukken, Capg diCagliari, en Capo di Lugodori, verdeeld, en de hoofdplaats is de Stad Cagliari,
I a Van



132 NEGENDE
Van het kleine Koningryk Corfica is de hoofdftad Bastia, en van Maltha Valette.
Buiten deeze Koningryken zyn er nog eenige Eilanden, de Lipari en Tremiti genaamd , die ook tot Italien behooren. '
Italiën hebben wy nu geheel afgehandeld. De Befchryving van Denemarken zullen wy tot een volgende gelegenheid uitftellen.
Nu wil ik wel myn belofte voldoen'en ü iets van het oude Rome vernaaien. louisa. Als het Papa belieft. vader. In Latium een Landfchap van Italië, hebben van zeer oude tyden af veele Koningen geregeerd , een van deze, Amulius genaamd, had een broeder Numitor, (wien eigentlyk de regeering toekwam) en deeze een dochter, welke Rhea Sylvia heette , deze was de moeder van Romulus en Remus, doch deze kinderen wierden, op bevel van Amulius in denTyber gegooid , maar by geluk levendig aan ftrand gefpoeld zynde, door een Herderin opgenomen, en opgevoed.
Dez| broeders begonden al vroeg hunnen wilden aart te toonen , zy flroopten op de gemeene wegen zo lang, tot zy eindelyk ge}vangen voor den Koning Amulius gebragt,
en



ZAMENSPRAAK. iS5
"en daar aangeklaagd werden, by die gelegenheid werd het bekent dat het de kleinkindeden van Numitor waren , waarop zy Amulius ombragten en hunnen grootvader Numitor op den troon herftelden, die hen, om aan hun doorftraalendeheerzuchteenigzints te voldoen, aanraade om een Stad op dePalatynfchen heuvel te fligten ; het welk zy deedcn, en dezelve ROME, dat is kragt of fterkte, noemden; terwylzy bezig waren met dit te doen, krecgen de twee broeders verfchil, wie van hun beiden Koning zou zyn, het geen Zo hoog liep, dat Romulus zyn broeder doodfloeg. De Stad volbouwd zynde noodigde Romulus allerlei Ballingen, Roovers, Moordenaars, Dieven en andere Schurken om in zyn Stad te komen woonen, waar op hy een meenigte onderdaanen kreeg.
Maar tot nog toe hadden deze onderdaanen geen vrouwen, daarom noodigde hy de nabuurige Volkeren om een Schouwfpel dat hy vertoonen zou, te komen zien, deze kwamen met hunne vrouwen en dochters, wanneer nu dit fpel regt aan den gang was, gaf Romulus de zynen een teken, en terltond maakte ieder dat hy een van deze Vrouwen I 3 kreeg,



i34 NEGENDE
kreeg, en ging er mede weg, dus bekwamen
zy ieder een V rouw.
De Nabuuren namen dit zeer kwalyk , en verklaarden Romulus den Oorlog, maar hy overwon ze alle en vergrootte dus zyn macht» doordien hy de overwonne Volkeren nietnitroeyde, maar tot Bendgenooten aannam.
Na dat by verfcheide zaaken uitgevoerd had, werd hy van de honderd Raadsheere'n, die hy zelfs uit de oudfte van het volk had aangefleld, vermoordt, iaaar zy maakten het volk wys dat hy in den hemel was opgenoomen.
Na dat deze Raadsheeren een zeer korte tyd geregeerd hadden, werd er weder een Koning, Numa Pompili.us, aangefteld, die de Romeinen veel nut gedaan heeft, door het maaken van allerlei wetten , en het inflellen van verfcheide Godsdienst plechtigheden , doch hy heeft niet eens geduurende de vier en dertig jaaren, dewelke hy geregeeit heeft, oorlog gevoert.
Op hem volgde Tullus Hostilius, die de Oorlogen hervat, en verfcheide Volkeren overwonnen heeft.
Na deze regeerde Ancus Marcius , die ook geooileogd heeft, cn de Stad vergrootte.
Daar-



ZAMENSPRAAK. 155
Daarna kwam Tarquinius Priscus aan de regeering, die nog 100 Raadsheeren aanftelde , verfcheide gebouwen ftichtte, en de Sabynen nabuuren der Romynen, overwon.
Na hem vatte Servius Tullius de regeering op, hy vergrootte de Stad , en bracht de Sabynen een tweede flag toe.
De zevende en laatfte Koning was Lucius Tarquinius Superbus , die verfcheide volkeren overwonnen heeft, doch om dat zyn zoon een zeer flegt ftuk had uitgevoerd, werd hem door het volk, op aanraading van Brutus , de regeering ontnoomen , dcKoninglyke regeering' geheel en al afgefchaft, en hy zelve met zyn vrouw en kinderen weggejaagt, deze zeven Koningen hebben met elkander Ü43 jaaren geregeerd.
Van het geen er verder gebeurde zal ik 11 by een volgende gelegenheid nog iets vernaaien.
louisa. Dit is waarlyk wonderlyk Papa.' Romulus verlostte eerst zyn broeder, en naderhand üoeg hy hem dood, dat was een heerschzugtig mensch.
vader. Dat was hy, nu morgen zullen wy met Denemarken beginnen.
I 4 TIEN-



Tiende, samenspraak.
v ader. Denemarken , lieve kinderen, ligt tusfchen de Noord en Oostzeën , men vind er Drie Zec-engtens , de kleine Belt, de groote Belt en de Zont.
De lucht in Denemarken is vry koud.
De Inwoonders van dit Koningryk zyn gezonde, fterke en hupfche luiden.
i lquisa. Hoe verdeelt men het Papal
vader. In twee groote Eilanden, Seland en Eunen, eenige kleine te veel om hier te noemen, en een Schiereiland, het geen in tweën gedeeld wordt, het eene gedeelte heet Jutland, en het andere Sleeswyk.
willem. Is Koppenhagen niet de hoofdftad Papal
vader. Ja, zy ligt op het Eiland Se]and, nu moeten wy van Noorwegen fpreken.
louiSa. Dat is geloof ik een koud land Papa.
va-



TIENDE ZAMENSPRAAK. 137
■vader. Ja dc naam zelfs brengt hee mede.
Dn Koningryk het geen ook aan den Koning van Denemarken behoord, is overal vol Bergen en Boafchen.
De twee voornaamfle Rivieren zyn dc Teno, en de Glamer.
Men verdeeld het in Zuidelyk en Noordelyk Noorwegen, de Hoofdftad is Bergen.
Het Eiland Yslajd omtrent 150 mj len ten Westen van Noorwegen liggende, en de Eilanden van Fero en Hitland, die over Schotland liggen , behooren ook tot deze Koningryken.
Jan. Zal Papa niet iets van Ysland Zeggen 1
VADER. Ja dat wil ik wel doen.
De Mannen die in Ysland woonen houden zich meest al op met jaagen en met visfehen , terwyl de Vrouwen de wol, die daar overvloedig is, bewerken, en ds kleederen voor hunne mans maaken.
Het land is byna altyd met fheeuw en ys bedekt, de Inwoonders leeven in hooien, en van graszodens gemaakte wooningen, 1 5 men



Ï38 TIENDE
men vind hier ook een vuurfpouwende berg Hecla genaamd.
louisa. Welk land volgt nu Papal
vader. Het Koningryk Zweden.
De grond is hier niet zeer bekwaam tot den landbouw, maar overal vind men er zwaare Bosfchen, ook zyn er veel Mynen.
De lucht is op de eene plaats veel kouder dan op de andere , naar den kant van het Noorden is het byna dc helft van het jaar nacht, en de helft dag, doch op de hoogte van Stokholm, de hoofdftad van dit ryk, duurt de winter 9 en de zomer 3 maanden.
willem. Vind men veel water in dit land Papal
vader. De Oostzee flrekt zig hier met twee groote armen uit, en maakt twee groote Golven of Zeeboezems , de Golf van Bothnie ten Noorden, de andere ten Oosten de Finlandfche Golf.
Behalven deze zyn er nog zeer veele kleindere, welke allen op te noemen te veel tyd zou kosten.
louisa. En hoe verdeeld men het land Papa? v a-



ZAMENSPRAAK. 139
vader. Het beftaat uit vyf groote Landfchappen , Sueonia, Gothland, Noordland, Finland en Lapland.
Jan. Welke gedeelte is het daar het
20 lang nacht is Papa?
vader. Lapland; de Bergen zyn daar jaar uit jaar in , met fneeuw bedekt, vruchtboomen worden er in het geheel niet gevonden, maar Rendieren in overvloed, in de zomer kleeden de Inwoonders zig in leer, en des winters in bont, zy dienen dc afgoden, en hebben allerlei wonderlyke begrippen van de afgeftorvenen.
Nu volgt het Koningryk I'ruisfcn.
Dit Koningryk is vruchtbaar, op de oever van de Oostzee vind men het welbekende Barnfteen.
De Weichfel en de Pregel zyn de twee Rivierïh die door dit Land loopen, de Inwoonders zyn doorgaans gezonde , flerke, arbeidzaanc en dappere luiden.
willem. Hoe wotdt het land verdeeld Papa ?
vader. In het Vorstelyk of Poolsch,
en



140 TIENDE
en bet Brandenburgfche of Koninglyk PniiV Cn, welke beide deelen wederom in verfcheide kleindere Landfchappen verdeeld zyn.
De twee voornaamfle Steden van Pruisfen Zyn Dantzig en Koningsberg.
Nu volgt Polen ?
louisa. Polen Papa?
vader. Ja Louifa, dit Koningryk is vruchtbaar voornaamlyk in Graanen, het is de Koornfchuur van Europa.
De voornaamfle Rivieren zyn deWeichfel, de Niestcr, de Dnieper en de Dwina.
De Inwooners zyn gezond, fl'erk, dapper en vrolyk van aart.
Het geheele Land wordt in drie groote Landfchappen verdeeld , Groot- of NederPolen, Klein-Polen, en Klein - Rusland of Littbauweit, van welke ieder wederom in verfcheide kleindere Landfchappen verdeeld is, de hoofdftad van dit ryk is Cracau.
Nu volgt Rusland of Moscovie.
louisa. Wat is dat voor een Land Papa?
vader. Het is een Land dat ten Wes-
ten



ZAMENSPRAAK. 141
ten redelyk vruchtbaar, maar ten Noorden zeer moerasfig en koud is.
De voornaamfte Rivieren zyn de Dnieper, dc Wolga, de Don Stroom, de Dwina, en de Oby.
De Rusfen zyn vreeslyke grove en fterke mcnfchen, die veel van ceten en drinken, en voornaamlyk van fterke drank houden.
umli.em. Wordt dit Keyzerryk ook verdeeld Papa?
vader. Dit Keyzerryk verdeeld men in vier groote Landfchappen, het Westerlyken Oosterlyk-Ruslandhet Moscoviscb-Laplaml en het Moscoviscb-Tartaryen, dewelke alle wederom in verfcheide kleindere Landfchappen gedeelt worden.
De hoofdftad is Moscou.
jan. Welk Land volgt nn Papa !
vader. Zo haastig niet, Ruslandis nog niet afgedaan.
De Rusfen bezitten ook nog een Land aan de Finlandfche Zeeboezem liggende , dit land wordt Lyflanel genaamd, de hoofdftad van dit landfehap is Riga.
Ook



I4ï
TIENDE
Ook zyn zy bezitters van het Landfchap Ingermerland genïamd, niet verre van het eerfte liggende, de hoofdftad van het zelve is Petersbuig. Nu volgt Hongaryen.
willem. Volgt nu Hongaryen Papa?
vader. Ja Willem, dit Land is buitengewoon vruchtbaar, men vind er allerlei Mynen, Steengroeven, en Mincraale Bronnen.
De voornaamfte Rivieren in dit Koningryk Zyn de Donau, de Tbetsfe, en de Draw.
De Inwoonders zyn gezond en fterk.
Hongaryen is van Polen door het Carpatifche gebergte , dat altyd met fneeuw bedekt is, afgefcheiden, men verdeeld het in Opper- en Neder - Hongaryen, welke verdeeling door. de Rivier den Donau, die door dit land midden doorloopt, gemaakt wordt.
JAN. Is dit de geheele verdeeling Papa?
vader. Ja, behalven dat Opper-Hongaryen in zes en dertig, en Neder-Hongaryen in dertien Graaffchappen verdeeld is , de voornaamfte Steden zyn Presburg en Offen.
Tnt<



ZAMENSPRAAK. ï4j
Tusfchen Hongaryen en Polen ligt het Vorstendom Zevenbergen , door driederlei natiën de Saxen, de Zecklers, en Hongaaren bewoond, de hoofdftad van dit land is Herman ftad,
Nu moeten wy het Europtfche Turkyen nog behandelen, en dan hebben wy geheel Europa afgedaan.
louisa. Ik wist niet dat er een Tutkye in Europa lag.
vader. Ja zeker! dit T'trkye beftaat uit eenige vaste Landen ten Zuiden van den Donau, tusfchen de zwarte, en Middellandfche Zeën, en den Archipel liggende, en uit Eilanden die meest in den Archipel, of iEgeefche Zee liggen.
louisa, Hoe heeten die Landen Papal
vader. Bosnië, Servië, Bulgarie, Romanie, Macedonië, Albanië , Epirus , Thcsfalie , Livadie , en Morea. Deze Landen zyn ongemeen vruchtbaar, de hoofdftad en vcrblyfplaats der Turkfche Keizers is Konftantinopolen in Romanie gelegen, en in het Turksch Stamboul genaamd.
wil-



144 TIENDE willem. Welke zyn de Eilanden Papal
vader. Candia, Negroponte, Andro, Gea , Goiouri , Cythuns , Delos , en meer andere, die met elkander de -Cydades, of Itingeilanden genaamd worden , buiten deeze zyrt er nog eenige andere de Sporades of verfpreide Eilanden genaamd.
Alle deze zo vaste Landen als Eilanden zyn den Turkfèhen Keizer onderworpen , maar daarenboven zyn er nog eenige Landen die den Keizer Cynsbaar zyn, of hem febactitig n óeten opbrengen.
Jan. Welke zyn die Papal
vader. De Vorstendommen Moldavië , Wallachie en klein Tartaryen.
Moldavië ligt aan de Zevenbe^gfihe- en Poolfche - grenzen , de Stad Jasfy kan men als de hoofdplaats aanmerken.
Waüachïe grenst ten Noorden aan Moldavië, en Bucherest is er de hoofdplaats van.
Klein Tariarjen ligt aan de Zwarte zee, neemt zyn begin by den Donau, en ftrekt Zig uit tot aan den Don Stroom.
Jan. Zyn de Tartaren niet wilde menfchen P.ipa ?



ZAMENSPRAAK. 14S
tader. Heel befchaafd zyn zy niet, hoewel zy, gelyk de Turken ook meest dc Mahomedaanfche Godsdienst belyden : zy leeven vry ruuw , eetende gaarne raauw, Paarden - vleesch en drinken Paarden-melk , de mecsten van hun woonen niet in huizen, maar üecpcn al hun huisraad, en losle tenten, op vragtbeesten en wagens overal mede, hun koophandel beflaat veelal in het fteelen van de kinderen hunner nabuuren , die zy, dan aan de Turken wederom verkoopen.
Nu zullen wy van Europa afïlappen.
louisa. Is Europa dan nu geheel afgedaan Papal
vader. ]a kinderen, onthoud er veel van.
louisa. Belieft Papa ons dan nog wat van de Romeinfche gefchicdenisfen te verhaaien 1
vader. Zeer gaarne Louifa.
Na dat de koninglyke regeering was afgefchaft, werden er twee Burgemeesters Lucius Jumus Brutus, en Tarquinius Collatinus, verkoren , deze bekleedden het hoogfte atnpt, K doch



ï4<5 TIENDE
doch op dat Zy hun macht niet zouden misbruiken, moesten zy, wanneer een jaar om was, afgaan; en dan werden er andere in hun plaats voor dezelfde tyd aangefleld, Callaünus werd terftond na zyn aanftelling weder afgezet, om dat het volk den naam van Tarquinius niet eens mocht hooren, deWyl de laatfte koning van deze naam, het zo liegt gemaakt had , Valerius Publicola kwam in de plaats van Collatinus aan de regeering.
In het negende jaar na het verdryven der Koningen , kwam de fchoonzoon van Tarquinius met een talryk leger op Rome aan, en maakte het den Romeinen zeer bang, zo dat zy genoodzaakt waren een Diclator aan te Hellen, die lbuveraine macht had: om alles te doen wat hy goedvond tot wclzyn van het gemeenebest, niemand kon hem geduurende den tyd dat hy regeerde iets beletten , maar hy mocht niet langer dan 6 maanden die magt behouden, deze eerfte Dictator was Largius, en Spurius Casfius was zyn onder bevelhebber of Meester over de Ruitery.
Eenigen tyd daarna kwam er binnen Rome een opftand, om dat het volk klaagde dat zy
vin



ZAMENSPRAAK. 147
van de Burgemeesters gedrukt werden, en toen koozen zy zelfs Gemeensmannen, die altyd by de raadsvergaderingen moesten oppasfen. dat er niets met de voorregten van net volk ftrydig, beraamt werd.
louisa. Hadden die dan zo veel macht
Papa ?
vader. Ja kindlief, 20 ras als er iets beflooten zou worden dat dc Gemeensman niet goedkeurde riep hy VETO, ik verbiedt /iet; en dan was de zaak afgedaan.
Onder de veelvuldige Oorlogen die de Romeinen gevoerd hebben, zyn die met de Samniten, met Pjrrhus Koning van Epiru* in Griekenland , en voornaamlyk met dc Carthaginienfers, zeer zwaar geweest.
Maar de dappere helden Marcus Curius Dentatus, Fabritius , Regulus, Scipio en andere hebben deze alle veel afbreuk gedaan.
Willem. Kan Papa ons niet wat byzonders daar van verhaalen ?
vader. Ik heb zo weinig tyd, maar zou her. u niet vcrveelen als ons gefprek wat langer duurde.
K a Loui-



i48 TIENDE
louisa. In het geheel niet Papa.
VADER. Nu dan zal ik my nog eenige ogenblikken by u lieden ophouden.
Marcus Curius Dentatus als Burgemeefter met zyn amptgenoot naar het leger vertrokken zyndc, want dat was by de Romeinen de gewoonte, kwamen de Samnitifche Gezanten by hem tcrwyl hy bezig was raapen te braaden , Zy boodden hem een groote Ibmme gelds aan, zo hy zyn vaderland wilde verraaden, maar Curius zeide al lagchende een man die met zulke geringe fpys te vreeden is behoeft geen goud, de fpys fmaakt %o goed, uit aarde fchotels, dan uit goude of zilvtre.
Nadien tyd ftrecd hy tegen Pyrrhus en ontnam hem zo veel land en volk, dat hy in de raad te Rome zeide, ik heb zo veel land genomen, dat by aldien ik ook niet zo veel menfehen gevangen had, het onbebouwd zoude moeten blyven liggen, en ik heb zo veel menfehen gevangen , dat byaldien ik er zo veel land niet by genomen had, dc mcnfchen van honger zoude moeten fterven.
De bekende Dichter Vondel heeft cr dit volgende Ver»je op gemaakt.
Op



ZAMENSPRAAK. 149,
Op Burgemeefterswacht, mag Rome veilig flaapen,
Als Marcus Curius het aangeboden goud,
Verfmaadend, zig vernoegt met een geregt van raapen ,
Zo vordt door matigheid en deugd de Staat gebouwd.
willem. Dat was een regte Patriot Papa.
vader. Ja Willem , Fabricias niet minder.
Deze Fabricius werd van de Romeinen als gezant naar Koning Pyrrhus die met een zwaar leger aan kwam, gezonden, dewelke vernomen hebbende dat Fabricius zeer arm was, hem een vierde gedeelte van zyn ryk beloofde, zo hy tot hem wilde overgaan, maar hy floeg het af, des anderen daags liet Pyrrhus hem weder komen en had zyn Soldaaten belast, dat zy een Oliphant agter zyn tent zouden plaatfen; terwyl nu Pyrrhus met Fabricius fprak floeg de Oliphant hem onverwagt met de fnuit op het hoofd, en maakte een ysftlyk gcbulk.
Fabricius zeide toen tegen Pyrrhus, gistercn heeft my uw aangeboden goed , en heK 3 den



iSo TIENDE
den deze Oliphant niet kunnen beweegcn: door deze en andere blyken van ftandvastigheid heeft hy van Pyrrhus zelve deze loffpraak ontfangen, Fabricius, die moejelyker van zyn plicht dan de Zon van haaren loop kan afgetrokken worden. En Vondel zegt.
Fabricius houdt fïand in Pyrrhus leger tenten,
Het goud verzet hem niet, nog fchandelyke zugt.
Nog Elephants gebriesch, en felle dreigementen , ' °
Zo zwigt een man van Staat voor gaven noch gerugt.
louisa. Zulke menfehen worden er tegenwoordig weinig gevonden Papa?
vader. In alle tyden zyn er zeker dappere mannen geweest, en ook nu nog, maar laat ik u ook iets van Regulus verhaalen.
Marcus Attilius Regulus de Burgemeester, op een zekeren tyd met een leger tegen de Carthaginienfers gezonden zynde , werd overwonnen, en met veele andere Krygsgcvangen gemaakt.
De Carthaginienfers ftuurden hem naar Rome om daar over het uitwisfelen der gevan-



ZAMENSPRAAK. 151
vangenen met den Raad te fpreeken, doch eer zy hem los lieten deeden zy hem zwecren, dac hy, hoe de zaak ook afliep, naar Carthago zoude wedcrkeeren.
Jan. Hy was zelve een gevangenen, en dus zal hy dat gaarne gedaan hebben, om ook vry te komen?
vader. Dit zou men zeggen, maar deze dappere man , Helde meer belang in 't welzyn van bet algemeen, dan in 't behoud van zich zelfs , want te Rome gekomen zynde, raadde hy den Raad zeer fterk het vrykoopen, of uitwisfelen der gevangenen af.
louisa. Maar lieve Papa, was dit een trouwe daad, dacht hy dan niet aan zich zelf, en aan al zyn mede gevangenen ?
vader. Konde dan zyn perfoon en die weinige mede gevangenen, in vergelyking van geheel Rome, opwegen tegen de welvaard van alle zyn land en fladgenooten: Neen kinderen , deze brave man llrekt ren voorbeeld van alle Regenten , en Hoofden des Volks; — de flag was nu verlooren, maar men moest zorgen dat dit in het vcrK 4 volg



152 TIENDE
volg niet ligt weer gebeurde. Begrypt gy nu niet klaar, dat een foldaat nooit zo dapper vechten zal, als hy weet, dat, zo hy gevangen wordt, hy wederom zal worden vrygekogt, daar hy integendeel anders allerlei wreedheden van zyne vyanden te wachten heeft, om deze en andere redenen dan ried Regulus het den Romeinen af; en alfchoon hy wist hoe de Carthaginienfers hem zouden behandelen, indien hy te Rome niet wel geflaagt was, keerde hy in weerwil van de beeden van den Raad, en van zyn Vrouw en Kinderen, en het gantfche Volk, naar Carthago weder: achtende dat het beter was te flerven dan zyn eed te breeken.
Daar gekomen zynde, hebben zy hem met de allergruwelykfte pynigingen , als van de ©ogenleden af te fnyden en diergelyke, ter dood gebracht.
Na dat dus het Romeinfche gemeenebest door toedoen van deze en veele andere Helden tot zo een hooge top gefteegen was, dat het zig byna de geheele waereld, ónder het Staatsbefhmr van Burgemeesters, onderdanig gemaakt had, verloor hetzelve veel van zyne vryheid door dc opkomst der Keyzerlyke regeering. WiL.



ZAMENSPRAAK. 153
willem. Hoe kwamen zy onder de Keizerlyke Regeering' Papa, daar zy zulke brave Burgemeester* hadden ?
vader. Dat zal ik u zeggen, Cajus Julias Ccefar Burgemeester van Rome omtrent 698 of 99 naar den opbouw der Stad, uit Gallie of Frankryk met het Leger als overwinnaar wedergekeerd zynde, eischte een onbehoorlyke zaak , en toen hem die geweigerd werd , voerde hy zyn leger tegen zyn Vaderland aan, fchoon Cnaeus Pompejus hem met een talryk leger tegen ging, heeft hy echter na verfcheide maaien hevig flaags geweest te zyn , eindelyk Pompejus doen vluchten, vervolgens zette hy den Oorlog zo fterk voort dat hy nog verfcheide Landfchappen aan het Romeinfche gebied voegde, en na dat hy veele overwinningen behaald had, keerde hy na Rome weder, alwaar hy te veel den baas willende fpeelen in den Raad, door Brutus en Casfius met drie en twintig fteeken vermoord werd.Maar hier mede was het niet gedaan, Rome fcheurde zig toen in twee partyen, waar van de eene de moordenaars van Caefar en de andere zyne Vrienden begunstigde, en na dat er wederom verK 5 fchei-



i54 TIENDE
fcheide Oorlogen van deze twee partyen gevoerd waren , kwam eindelyk Cajus Julius Coefar OEtavianus Augustus, de erfgenaam, en klein zoon van Ccefar alleen aan de regeering, dat is hy werd Keizer, onder wiens regeering Rome wederom zeer in macht toegenomen is; na hem volgden Tiberius , Caligula, Claudius , Nero , Galba, Otho, Vitellius, Vespafeanus, Titus Vespafianus en Domitianus, en na dat er nog zeer veele anderen tusfchen beiden geweest waren kwam er eene Valentinianus, die i na dat een van de voorgaande Keizers Conftantinus de Groote, de zetel van het gebied van Rome naarByzantium overgebragt, en die Stad naar Zyn naam Conftantinopolis, of de Stad van Conftantinus genaamd had,) met zyn broeder Valens het geheele Roomfcheryk zo verdeeld heeft, dat hy het bewind zou hebben overliet westelyke deel, en te Rome Keizer zyn, maar zyn broeder over het oostelyke, en te Conftantinopolen zyn verblyf houden, aan de regeering, na welken tyd voornaamlyk, het geheele Roomfche Ryk begon te gronde te gaan ,en nadat verfcheide vreemde volkeren als de Ostrogothen, Vandalen . Hunnen, Longo-
bar-



ZAMENSPRAAK. 155
barden en andere er invallen in gedaan hadden, is eindelyk. na veele wisfelvalligheden , het geheele gebied onder bizondere volkeren verdeeld, Rome de zetel der Pauzen geworden , en Conftantinopolen van de Turken ingenoomen.
Nu lieve kinderen heb ik u kortelyk de voornaamfte lotgevallen van dit wel eer zo luisterryk volk verhaald, wanneer ik eens weer wat tyd heb zal ik u nog het een en ander van hunne Godsdienst plechtigheden, zegepraalen, enz. zeggen.
louisa. Dat is my lief Papa want dit heeft my wel bevallen.
willem, My ook Papa.
jan. Maar wanneer zal Papa dat andere verhaalen.
vader. Ik heb u immers gezegt als ik weer wat tyd heb. Nu, de volgende keer zal ik met de Geographie weder beginnen.
ELF-



ELFDE ZAMENSPRAAK.
V ader. Zullen wy nu onzen taak vervorderen ?
louisa. Als het Papa belieft, ik verlang reeds na het vervolg van de Geographie.
vader. Wie van myne kinderen weet nu waar wy gebleeven zyn?
jan. Ik geloof aan Asia Papa.
vader. Regt zo, aan Asia, wel aan, dan zal ik een begin maaken.
Men rekent dat A si a vyfmaal grooter is dan Europa.
louisa. Wel Papa dan zal er veel van te zeggen zyn.
vader. Dat zou er ook, lieve Louifa, maar wy zullen het zo lang niet uitrekken.
Het grootfle gedeelte van Afta is van het zelfde klimaat als Europa, een gedeelte van het Aftatisch Tartarie is zeer koud, maar in de Oost - Indien is het voor het grootfle gedeelte byuitflek heet.
In









ELFDE ZAMENSPRAAK. 157
In de zuidelyke Landfchappen is de grond ongemeen vrugtbaar, brengende behalvcn het geen tot 's leevens onderhoud nodig is, ook veelerhande Speceryen, Goud, Zilver, en Porcelynaarde voort, de Zcën brengen zeer veele en groote Paarlen te voorfèhyn.
LOUISA, Dat is dan een ryk Land. Is het Paradys niet in Afta geweest Papal
vADER. Dat is zeer waarfchynlyk , ten minden dit Land is het eerst bewoond van al de werelddeelcn , de Israëliërs hebben hier als in het beloofde Land zeer lange gewoond. Den Zaligmaker is er in gebooren, en heeft geduurende zyn drie en dertig jaarige leeftyd, dit Land alom doorryst, gelyk ook zyn Apostelen.
willem. Waar ligt dit waerelddecl Papal
vader. Ik zal u zeggen door welke Zeëu het omringt wordt, dan zult gy het gemakkelyk op de kaart kunnen vinden.
Ten Noorden is de Tszee, ten Oosten de Stille, ten Zuiden de Indiaanfchc Zee, waar uit landwaarts in, vyf Zeeboezems loopen, de Arabifche, die Afia en Africa gedeeltelyk
van



153 ELFDE
van ecnfcheidt: deze wordt ook de Roode of Schelfzee genaamd; de tweede is de Perfifche, de derde de Rengaalfche, de vierde die van Siam, en de vyfde die van Cochinchin.
Ten Westen wordt Afia door de Middelandfche, Mgeefche en Zwarte Zeën bepaald.
Aan den kant van Rusland is Europa met Afia vercenigd.
Jan. Zyn er in Afia geen groote Rivieren Papa?
vader. Ja wel, zeer veele, als de Ohy, de Jerüsfa, dc tïM, de ludigerka, dc Kowma , dc Amur, de Hoang, de Kiang, de Ganges, dc Laqtda, dc Indus, dt- Tigrts, dc Euphrates, de Gi/zo». de >5ïAc», en Araxis.
Dc voornaamite Bergen zyn de Taurus, dc Caucafus, cn Imaus.
louisa. Welke menfehen woonen er in Afta Papa'!
vader. Mahomédaanen, Heidenen , Jooden en ook Christenen, die in drie foorten verdeeld worden, naamlyk Europifche, Armenifche, ca S. Thomas Christenen.
lou i-



ZAMENSPRAAK. i59
louisa. Wat zyn toch Mahomedaancn Papa?
vader. Het zyn Menfehen die volgens «c leer van den vallenen Profeet Mahomed leeven.
willem. Wie was Mahomed-Papa?
vader. Dat zal ik u wel zeggen.
Muhamed, Mahomed of Mohamed AbuU kafim zoon van Abdalla, en Emina, by de Stad Mekka in Turkyen gebooren , in het vyf honderd vyf en negentigfte jaar na Christus geboorte, was een zeer ilim mensch , die de kunst bezat, van zig gezien tc maken by zyn natie , die, toen hy tot mannelyke jaaren gekomen was, het volk wys maakten dat God hem geroepen had om een nieuwe Godsdienst in te voeren, en hem ook de kragt van voorzeggen gegeeven had.hy maakte eenige aanhangers en vervolgde daarna met de wapenen , de gecne die aan hem niet wilden geloovcn; waardoor hy eindelyk veel volk op zyn zyde kreeg, na met verfcheide rampen gesvorfteld te hebben, zyn leer doordrong , en een boek maakte den Alkoran genaamd, dat tot een Byoel verflrekte, en waarin de
wet-



16b ELFDE
wetten van zyn Godsdienst vervat waren; geftorven zynde zegt men , dat hy te Mekka begraven is, althans in die Stad is een Tempel gefticht; daar men zyn graf toont, het welk alle Turken ten minftcn eens van hun leeven moeten bezoeken, en er gcfchcnkcn brengen.
willem. Is dit nog zo Papal
vader. Ja kind, de Turken onderhouden zyne geboden zeer naauwkeurig , en zyn Alkoran is by hun zeer geacht.
louisa. Is die Alkoran niet vertaald Papal dan wilde ik hem wel eens leezen.
▼ Ader. Ja, maar hy beftaat meest uit brabbeltaal, daar geen zin of flot van te maken is: om dezelve te lezen, daar zotid gy niet veel aan hebben, keeren wy liever weder tot ons plan, en zien hoe wy Afia best Terdeelen.
Wy zullen eerst het vaste Land, en dan de Edanden behandelen.
Het vaste Land beftaat uit vyf byzondere heerfchappyen.
Het



ZAMENSPRAAK. 161
Het Afiatisch-Turkye', het Koningryk Per. fie, Oost-Inéë, Groot-Tartarië, en het ryk van China.
Laaten wy nu van alle deze Landfchappen iets in het byzonder zeggen.
willem. Als het Papa belieft.
vader. Eer ik het Land zelve befchouw zal ik u iets van de Turken in het gemeen zeggen.
De Turken fchynen weinig begeerte te hebben tot de verbeetering der Konsten en Wetenfchappen , behalven tot het aankweeken hunner Landeryen, zy fchatten een lui en lekker leven boven alles, de grootfle onder hen brengen hunnen meesten tyd door met hunne vrouwen, in de zogenaamde Harams of Vrouwenhuizen.
Zy zyn geen liefhebbers van reizen, eri in het geheel niet nieuwsgierig; een heel gezelfchap van hun, zal een langen tyd al rookende ftilzitten , zonder een woord te fpreeken.
Hunne liefdadigheid omtrent armen is pryfenswaardig. Aan de groote wegen zyn Karavanferaas L of



lót ELFDE
of Herbergen, daar de Vreemdelingen voor niet hun intrek in kunnen neemen.
Hun gewoon voedfel, is ryst gekookt in het nat van hoenderen, ook houden zy zeer veel vanKoffy, Serbet en Confituuren.
De grooten Heer of Sultan is hun Opperhoofd, wiens eerfte Staats Minister de Groot Vifier is, behalven deze zyn er nog/ mindere Vifiers van den Raad of Divan.
De Troepen die hun Soldy van den Sultan ontfangen , beftaan voornaamlyk in twee foorten , de Spahis en Janitfaren, de eerfte zyn ruiters, de andere voetknegten.
De inkomften van den Sultan worden zeer •Vergroot, door de grooie geldfommen die hy van zyn Onderkoningen afperst.
DeMufti, is het Opperhoofd inhetkerkelyke, geen Staatsgevangen kan ter dood gebracht worden zonder toeftemming van de Mufti, doch indien deze zyn toeftemming niet wil geeven kan de groote Heer hem afzetten, en een beleefder Mufti in zyn plaats aan Hellen.
WILLEM. Ik heb wel horen zeggen: dat de Turken wreed zyn; zyn daar geen zwaaïe ftraffen voot misdadigers Papa?



ZAMENSPRAAK. i«3
vader. Een Moordenaar word in Turkye onthoofd, een Dief gewurgt, een afvallige verbrand, een Verrader aan de ftaart van een paart gefleept, en dan aan een paal gereegen, mindere misdryven worden met ftokflagen onder de bloote voeten geftraft.
De groene koleur is by de Turken heilig zo dat dezelve niet in klederen als anderzints mag gebruikt worden; hier zal ik u een aamerkelyke en doch waare gebeurtenis van vernaaien.
Zeker Hollands Schipper in de Levant aangekomen zyndej'ging met zyn Vrouw, welke groene muilen aap had aan land, terftond kwam er een meenigte volks op de been die deze Vrouw te lyf wilde, doch de Schipper {telde zig hier zo dapper regen dat hy een Turk doodiloeg, daarop ontftond er zulk eene algemeene verbittering tegen de Christenen in Turkyen , dat dezelve groot gevaar liepen van door de Turken geheel en al, uitgeroeit te worden, het geen ook waarfchynlytc gebeurt zoude zyn , indien het niet met ten vry groote zom gelds was afgekogt.
louisa. Dat is een zeldzaam geval Papa, en dat enkel om groene muilen.
L a ta-



i64 ELFDE
vader. Dat is het, maar laaten wy nn tot de korte befchryving van het Land zelve overgaan.
willem. Zeer gaarne Papa.
vader. Door het Afiatisch Turkyen loopt den Eufraat in het midden door en maakt dus eene fcheiding, de landen die aan de eene kant van die Rivier liggen zyn Natoiie, Soria of Syria en Arabie', aan de andere kant Georgië, Turkomannie enDiarbek.
Geheel Natolie wordt tegenwoordig de Levant genaamd , hoewel het eigentlyk uit vier groote landfchappen, die ieder eene byZonderen naam hebben beftaat, in oude tyden noemden men het klein Afia.
De voornaamfte Steden zyn hier Scutari, Smirna, •Ephefiis, Tocat, Cogni en Maratz, hier lag ook in oude tyden de in de historiën wel bekende Stad Troje.
By Natolie liggen de twee groote Eilan-. den Cyprus en Khodus.
louisa. En wat is er van Syria te zeggen Papa?
vader. Heel veel, maar dat laat ons kort beftek niet toe.



ZAMENSPRAAK. 165
Onder de naam van Syria wordt alles begreepen dat voorheen Syrië, Pkoenicie en Palaeftina genaamd wierd.
.Syrië is in drie gouvernementen verdeeld, welken hunnen naam hebben van de drie voornaamfte Steden, Aleppo, Tripoli en Datnascus , voor het overige zyn hier al de Plaatfen , Bergen, Rivieren en Zeen die in den Bybel, als in het beloofde land liggende, voorkomen.
Waar van moeten wy nu fpreeken?
willem. Van Arabie geloof ik Papa.
vader. Zo is het.
Arabie, of zo als de Oosterlingen zeggen Arabiftan , is een groot land,maar op zommige plaatfen niet fterk bewoond , het regend er zomtyds in een geheel jaar niet, in het Zuidelyke gedeelte woond het beste foorc van menfehen, maar in het Noordelyke rovers, die door het ganfche land zwerven, en veel kwaad doen.
Het geheel Arabie is in drien verdeeld, Steenachtig, Woest en Gelukkig Arabie.
Men heeft daar de voornaame Steden Herac , Eloth , Mecca , de bergen Sinai en Horeb.
L 3 In



166 ELFDE
In het woest Arabie zyn byzonder aanmerkelyk de Zand Woestynen, of Zeè'n , die 50, 60 en meer mylen zig uitftrekken , de Karavanen die hier zomtyds moeten doortrekken , rigten hunnen koers naar het Compas, moeten hun water en andere voorraad op Kameelen met zig voeren, lyden onbefchryfclyke hitte, en zyn dikwyls in gevaar om by een opkomende wind door het Huivend zand geheel en al begraven te worden.
louisa. Dat is raar Papa.
vader. Dat is het zeker, maar het is evenwel wel eens zo gebeurd.
Zo een Karavaan dewelkedikwyls uit eenige duizenden Pelgrims beftaat, Helt zig in dit gevaar enkel om te Mekka by het Graf van Mahomet te komen, zulk een belang Hellen zy in hunnen Godsdienst.
louisa. Nu moest Papa nog van Georgië , Turkomanni en Biarbeck fpreeken.
vader. Laat ik dat ook maar eens kortjes afdoen.
Georgië ligt tusfchen de Zwarte en Caspifche Zeën, iet is een land wiens Inwoonders



ZAMENSPRAAK. 167
ders fchoon van gedaante, maar flegt van inborst zyn.
Men deeld dit land in Westlyk- en Oostelyk-Georgië, waar van het eerfte aan de Zwarte en het laatfte aan de Kaspifche Zee ligt, de voornaamfte plaats van het eerfte is Savastopoli, en van het tweede Tefiis.
Jan. En Turcomannie Papa?
vader. Dit land noemde men oudtyds Armenië, nu onderfcheid men het insgelyks in Westelyk- en Oostelyk Turcomannie.
De voornaamfte plaatfen zyn Erzerum en Erivan, men heeft hier ook het gebergte Ararat.
Biarbek was oudtyds Mefopotamia , zo genaamd om dat het tusfchen twee rivieren den Tiger en Eufraat in ligt, want Mefopotamia wil zeggen een land dat tusfchen twee rivieren ligt.
Het wordt in driën gedeeld, vooreerst het eigentlyke Biarbeck, dan Curdiftan en Yerack.
De voornaamfte plaatfen zyn Diarbeckir ¥ Moful, Haran , Cherafour , Bagdad en Basfora of Balfora.
L 4 Nu



168 ELFDE
Nu hebben wy het Af,atisch Turkyen af ■«c volgt dat vy van ha >
Perfie moesten fpreeken, maar dat zal beter m ee„ Tolgcnd grfprek ^
Evenwel kan ik u van daag ^
van de geaartheid en gewoontens der Pe.fi. aanen vertellen.
LorjISA. Het zou ons niet verveelen al wrlde Papa verder voordgaan.
vader. Dat kan zyn , maar ik zal nu nog alleen het volgende zeggen: de Perfiaanen zyn doorgaans menfehen van groote begaafdheden, vry levendig, eergierig, dapper en beleefd, by*>nder tegen vreemdelingen , de verwaandheid en overdaad in pracht, is hun grootst gebtek meemgmaal gebeurt het dat een Perfiaa„ eea" groote fomme gelds krygende, dezelve in wei^Jge weeken geheel aan flaven. flavinnen, Weederen en „„belen.bcftect, en wederom de ganfche masfa binnen een korten tyd hu gebrek aan geld, verkoopt.
li,faUn kJeeding " deftI'g' ov«hetbloote ^ r "-Senzyeen wyde rok, van zyde of katoen gemeenlyk blaauw van koleur,
mid-



ZAMENSPRAAK. 169
midden om het lyf met een meer of min kostbaaie gordel toegebonden , naar mate zy ryk zyn , het hoofd der mannen is met een Tulband voorzien, en de vrouwen binden hun hoofdhair van agteren met een fraaye Tiera, of kroontje met Juweelen bezet, te zamen.
Hunne reizen gefchieden op Kameelen.Paarden en Muilezels , want ry tuigen zyn by hun niet bekend , men vind hier ook zogenaamde Schatirs of Bodens die de brieven belttllen , en zeer fnel kunnen :oj'en.
De eerfte Staats Minister van den Koning of Sophy , is de Atama Doulet. Wanneer een moo denaar gevat is: wordtdic aan dc nabeftaande van de vermoorde ter ftraf overgegecven , doch dc Rechter die dit doet zegt cr de volgende woorden by , ik lever den Moordenaar aan u over volgens de wet; doet u zelfs vergoeding met zyn bloed, voor het bloed dat hy vergooten heeft, maar gedenkt dat God barmhartig is.
Als de Hofdames reizen wordt er een gebod afgekondigt, dat alle mansperfoonen zig moeten uit den weg begeeven , een mpagn,ie Ruiters marcheert honderd lebreden voor L s uit,



17° ELFDE
uit, en een andere Compagnie honderd fchredeh achter hun , roeiende Courac, Couracl 20 veel als uit den weg, uit den weg ! en als er evenwel een man ergens op den weg gevonden werd, kost het hem zekerlyk het leeven.
louisa. Welke Godsdienst belvden 2y Papa?
vader. Zy gelooven in één Goddelyk wezen , dat Almachtig, Alweetend en Eeuwig is, en in Mahomet als zyn Propheet.
Ook zyn er onder hun die Gaures genaamd worden, dewelke het vuur aanbidden.
In het gemeen zyn zy zeer groote liefhebbeis der Sterrekunde , en willen daar uit veel toekomstige dingen voorzeggen.
willem. Papa UE. heeft voorleeden gezegt.dat UE. ons by gelegenheid van de Godsdienst en andere plechtigheden der Rcmei»<?»heteen en ander van dien aartzoud gezegt hebben, maar UE. heeft zulks nog nietvolbragt, mogen wy UE. vriendelyk verzoeken dat gy Cr ons dan iets van gelieft te verhaalen ? *
V A-



ZAMENSPRAAK. 171
vader. Ik kan u verzoek niet wel afflaaq; ik zal er dan morgen een uurtje voor fchikken.
louisa. Papa zal ons zeer veel plaizier doen; wy hooren zo gaarne iets van dien aart.
TWAALF-



TWAALFDE ZAMENSPRAAK.
Vader. Nu verwagte myne kinderen, het geen ik gisteren belooft heb, niet waar?
louisa. Als het u belieft Papa, wy Zullen luisteren.
vader. Ik zal u dan vooreerst iets zeggen van de Wicchelaars of Waarzeggers.
Deze menfehen waren by de Romeinen hoog geacht, zy voorfpeldcn het toekomende uit het vliegen, fchreeuwen, en eeten der vogelen , dc ingewanden der Offerbeesten en andere dingen, geen zaak van gewicht werd er ondernomen ten zy dc Wicchelaars eerst waren raad gevraagt.
Voor dat men een oorlog begon : moesten altyd hunne Wicchelaaryen voorafgaan , in den kryg had men altoos een hokje met geWyde Kuikens, die men, eer den flag begonnen werd, eeten voorwierp, en dan zeer naauwkeurig op de wys hoe zy dat aten, acht gaf, ten einde daar uit goede of kwaa! de vóorteekens optemaaken. Buiten deze zogenaamde Waarzeggers, hadden



TWAALFDE ZAMENSPRAAK. 175
den zy zo wel als de Grieken hunne Orakels of Godfpraaken.
Deze Orakels werden door de Paesters in «en Tempel aan de een of andere Godheid toegeweid aan de raadvraagers gegeeven.
De voornaamfte van allen was die van Apollo te Delphos in Griekenland , doch zelfs deze, zyn advyswas zotwyfelachtig en dubbelzinnig dat men er meest altyd twee antwoorden die vlak ftrydig waren uit kon op maaken.
louisa. Dan kon men er immers nieC veel op aan, dunkt my.
vader. Gybegrypt wel dat al dit zoort van Waarzeggingen enkel bedriegery was, om het volk te misleiden, evenwel was het er zeer op gezet, zo als ik u reeds gezegt heb.
Nu zal ik u iets van hunne Offerhanden zeggen.
louisa. Als het Papa beliefd.
vader. In de vroegfte tyden offerden men in gewyde bosfchen op geringe Altaaren, een hand vol koorn en kruiden , de beelden hunner Goden waren uit een ftuk hout zeer flegt vervaardigt, doch naderhand begon den
27



ï?4 TWAALFDÉ
zy Tempels te bouwen , en vèe te Offeren; Aan Jupiter offerden zy gemeenlyk een witten Stier, aan Apollo, Neptunus en Mars den Ram, den Stieren het Zwyn; aanBao chus den Bok; aan Diana de Geit; aan Mercurius een Kalf, en aan Minerva een Koe.
De plechtigheden die zy in hunne Offerhanden waarnamen, waren zeer verfchillende; maar het Offer moest altyd zonder eenigen vlek zyn, waarin zy zeer nauwkeurig waren. De Priester bereidde zich zeiven tot zyn bediening door onthouding en reiniging, of door het wasfchen zyner handen met zuiver water. Voor den rei der Offeraaren ging een bode, uitioepcnde: hoe age , let hier ep, om dus de aandacht des volks te vestigen op het geen men verrigten zou. De Priester was in het wit of in het purper gekleed, en gekroond met een krans van de bladeren des booms, die aan den God,-voor welken men offerde, was toegewyd. De hoornen van het Offerdier waren verguld, en gekroond met een krans van de zelfde bladeren, met linten en andere dingen verfierd. Wanneer dan het offeren beginnen zoude riep de Piestcr met een harde ftem
Pro-



ZAMENSPRAAK. 17$
Procul este Profanil van hier gy onheilige, Tervolgens laghy zyn hand op het Offerdier dat Toor het Altaar ftond, daarna deed hy een gebed aan alle de Goden, en zo lang dit duurde heerschte een diep ftilzwygen. VerTolgens wierp men op den kop des Offerdiers koorn, wierook, meel met zout doormengt, en wyn, dan trok de Priester zyn mes en beftierde zyne dienaars om het beest te dooden. Een zeker Dichter zegt daarom:
Het Offerdier, gekroond met groente en frisfche bloemen,
Treedt moedig op 't geluid van 't heilig fpeeltuig aan.
't Schynt, fierlyk opgetooid, met pracht ter dood te gaan.
Zo ras het beeit dood was wierd het open gefneden en dan moest de Wicchelaar het van binnen befchouwen , indien hy het goedkeurde, goot hyer wyn in, daarna werd een gedeelte van het beest verbrand, het overige voor de Priesters en Offeraars aan een zyde gelegt. Doch indien het een Brandoffer was , werdt alles door de vlammeh verteerd. Somtyds werdt er een Hecatombe welke beftond uit honderd Stieren, Schaapen, Zwynen , of andere Dieren, geofferd.
lo ui-



176 TWAALFDE
louisa. Dat moet een kostbare Offerhande geweest zyn.
vader. Zy wierd ook niet, dan door aanzienlyke perfoonen gedaan.
In de eerfte tyden was elk Priester in zyn eigen huis , doch naderhand werden er algemeenc Priesters en Priesteresfen aangefteld, onder dezelve was de Pontifex Maximus, of Opper • Priester de voornaamfte, zyn gezag en waardigheid waren zo groot dat alle Keizers dit Ampt zelfs waarnamen , of ten minften den tytel er van hadden , op hem volgde de Rex Sacrorum , of Koning der Heiligheden , behalven deze waren er ook veele mindere Priesters als de Flamines, de Feciales, de Salii, en andere.
Dit zy nu genoeg van hunne Godsdienst plechtigheden, laat ik u daarom nog wat zeggen van hunne zegepraalen.
Jan. Wat wil dat zeggen Zegepraalen Papal
vader. Wanneer een Burgemeester of ander Bevelhebber een groote overwinning behaald, en een nieuw volk onder het juk der Romeinen gebragt had, verzocht hy gemeen-



ZAMENSPR AA K. i77
meenlyk den Raad en het Volk, hoewel het ;Volk alleen het wel eens kon toeftaan , om in Zegepraal de Stad in te mogen komen; wanneer het hem werd toegedaan , klom hy . deftig gekleed, met een lauwrierkrans gekroond op een kostbaaren wagen, die het fatfoen van een ton had, met vier paarden naast elkander befpannen ; voor hem ging de gantfche Romynfche Raad, en de overwonnene Koningenen Veldheeren en hunne Familien met goudc of Zilvere ketenen geboeid; ooi; werd de buit, de vaandels en krygsteekens van de overwonne Volkeren voor den overwinnaar gedraagen; achter den Overwinnaar flondt er een die geduurig deeze en andere woorden hem toeriep :
Refpice post te: hominem memento te.
Zie achter u: en denkt dat gy een mensch zjt.
En daarna volgden de bloedverwanten van den Overwinnaar , en zyn geheel Leger, waarvan al de Soldaaten, (gelyk alle die by den zegenpiaal tegenwoordig waaren), met lauwerkranfen gekroond waren, en lofzangen en ook fchempliederen op de overwinnaar zongen.
In deze ftatie ging men langs een weg die met bloemen en reukwerk beftrooid was naar M het



178 TWAALFDE
hetCapitolium , alwaar dan ter eere van Jupiter eenige witte Osfen geflagt werden , en de dag verder met groote blydfchap werdt doorgebragt. De geene die de vyanden ter Zee overwonnen had, hield zomtyds een diergolyke zegen praal ter Zee.
louisa. Papa dat moet Zeer mooi geweest zyn, maar waarom wierden hem die Woorden en fchempliederen toegeroepen ?
vader. Op dat hy zig niet al te zeer op de groote eer die hem werd aangedaan zou verhovaardigen.
Nu zal ikUlieden nog een befchryving geven van de groote wegen der Romy nen, die hunne prachtige Schouwburgen, Renbaanen, Markten , Waterleidingen, Tempelen, Badflooven, en diergelyke openbaare geftichten , in kostbaarheid verre overtroffen. Deeze veelvuldige ftraatwegen, om welke te maaken niet alleen de nabuurige volken , maar ten tyde des vredesook de foldaaten zelfs gebruikt werden , namen alle hunnen aanvang van den gulden> mylpaal, welke Keizer Augustus op de markt te Rome, alszynde het middenpunt des ryks, had opgericht, en «rekten zig dus onafgebroken tot de uiterfle grenzen der onder zyn gebied flaande landen uit,
loui-



ZAMENSPRAAK. i?a
louisa. Hoe was dat mooglyk Papa-, daar waren immers bergen en wateren ia de weg ?
vader. De in de weg leggende bergen werden voor zulke wegen geflegt , de fteemotfen doorgehouwen, de laagtens en poelen gevuld, de moerrasiige gronden met balken onderfteund en groote ileenen, en andere materialen met oneindige kosten, tyd en vlyt daar na toe vervoerd.
willem. Dat moet onnoemelyk veel moeiten, en geld gekost hebben.
vader. Ik zal 'er u nog meer van Zeggen ; een zodanige geplavyde weg liep 'er van de meergemelde gulde mylpaal van Rome tot Milaan , van daar door het Appeninifche gebergte tot Ments,en van daar langs Keulen naar Nymegen, aldaar fcheidde zy zig in tweën , liep eensdeels langs de Waal, andersdeels langs de Lek en den door Leiden loopenden Rhyn, voorby eert Oude plaats Lugaunum genaamd , aan de Noordzee digt by het verzwolgen Huis te Britten , alwaar deze twee wegen zig wêM a der-



i8o TWAALFDE
derom vereenigden en tot aan het Dorp' Naaldwyk voortliepen. Het geen uit het opfchrift van een zekere Grenspaal, ( hoedanigen de Romeinen de gewoonte hadden yan op de uiterfte grenzen der onder hun gebied ftaande volkeren te plaatfen) dewelke in het begin van de zestiende eeuw by geval by Naaldwyk uit de grond gehaald is, blykt.
louisa. Dat is wonderlyk en aanmer^ Menswaardig Papa. Maar waar toe dienden zulke wegen 1
vader. Dezelve dienden tot de volgende eindens; op dat de Raad de noodige berigten van de ver afgelegenfte ryksgrenzen met de vereischte vaardigheid door de alom aangeftelde rerbooden bekomen; en de daarop genomene beiluiten weer te rug konde zenden; even gelyk ook de krygsbenden, flormgevaarten en andere grove krygstoerustingen over dezelve, waar het de nood vereischte, konden henen voeren»
Dit maaken der Straatwegen was doorAppius Claudius in het 442 jaar naa Romcns opbouw, dat is 311 jaaren voor Christus geboorte begonnen , en zedert door anderen ,
niet



ZAMENSPRAAK. i8r
piet alleen langs de ondcrfcheidene gewesten van italie , maar zelf, naar maate Zich het gebied der Romeinen tot aan den Eufraat, Donau, Rhyn, en de uiterfle einden van Frankryk en Spanje, ja door Egypte tot op de Grenzen van Fesch en Marokko, in Afrika van tyd tot tyd uitftrekte, voortgezet.
Van alle deze dingen in het byzonder kan men breeder de Aloude Hollandfche Hiftorte van den Heer G. van Loon , nazien, daar in 't eerfte deel ook een fraaye plaat te vinden is , waar op eenige van deze wegen, zo als dezelve na de befchryving van oude Schryvers moeten geweest zyn , zyn afgebeeld,
louisa. Ik hoop dat Papa ons die plaat eens zal laaten zien.
vader. Ik beloof het u.
willem. Maar is 'cr niets mee* van die wegen over Papa?
vader. Neen niet dan flaauwe bewezen dat zy 'er geweest zyn, als eenige M 3 myl.



182 TWAALFDE
myl en grenspaalen , en dietgelyken, he<f geen in een zeker opzigt zeer te beklaa :en is, maar dus ziet gy wederom ook hier uit dat de tyd alles verjlind,
Mi6fchien zal er na verloop van eenige eeuwen net zo weinig van ons vaderland, als nu van het oude Rome en haare uitgeftrckte regeering, over zyn.
Een ryk of burgeriiaat koomt uit geringe beginzelen op , groeit langzaamerhand aan, maar gaat eindelyk doorgaands weder onder om voor een ander plaats te maaken.
Neem flegts onze Stad Amfterdam eens tot een voorbeeld: hoe gering was die in haare beginzelen , ( zo dat men , om dezelve te kunnen vinden moest, zeggen : Amfterdam by de voornaame Koopfiad Weefp,) en, tot welk een top van aanzien en magt is dezelve nu gefteegcn 1 maar is het wel te denken, dat zy altoos in dien bloey zal blyven ?
Doch wy zouden hier ongevoelig tot een redeneering, die buiten ons beftek is ver vallen , laaten wy dan liever bidden dat de Algoede God die ons lieve Vaderland zo djkwyls klaarblykelyk uit nooden gered,
en



ZAMENSPRAAK. 183
en het gioot gemaakt heeft, het nog lang onder zyn hoognoodige bijzondere befcherming gelieft te neemen.
Nu lieve kinderen heb ik, denk ik, myn belofte wel voldaan.
louisa. O ;a, Papa heeft ons meer gezegt dan wy verwagt hadden.
vader. Nu , dan zullen wy ook mor: gen de Geographie weder opvatten.
M 4 DER-



V
» ader. Waar waren wy met de Geo-
graphie gebleeven ?
louisa. Aan het Koningryk Ptrfie. Papa.
vader. Dat is ook zoo. Parfie of volgens de Qosterfche taal Parfiftan, is een groot ryk , welks nabuuren ten westen de Turken, ten noprden deTartaaren, ten oosten de Indiaanen zyn, en ten zuiden is de Indifche Oceaan, Men heeft er vier groote rivieren , de Eu/raat, de Indus , de Oxui en de Aras of Araxgs.
Het land hoewel zeer droog , is echter ryk van allerhande voortbrengfels, het levert ook allerlei metaalen, mineraalen , edele gefteentens en reukwerken op, en men zegt dat er geheele bosfehen met moerbezieboomen zyn, die vol zywormen zitten, dewelke zeer goede zyde opleeveren.
Willem. Op welk eene wys wordt het verdeeld Papa?
V a-
DERTJENDE ZAMENSPRAAK.



DERTIENDE ZAMENSPRAAK. 185
vader. In festien Landfchappen: Est erabat, Chorasfan, Sablustan, Sigistan, Makera», Kerman , Farfeftan, Chriftftan, Cardeftatt, lrac , Aderbeitzan , Chïrvon , Dagoftan , Qilan , Mazand rar. en een gedeelte van Georgië, behalven de eilanden Baharem , Keckinisfe, en Lareza.
louisa. Welke voornaame Steden zyn er in Periie Papa?
vADER. De voornaamfte zyn Ispahan , Tauris, Derbent, Gamrom, Srhiras en Lar.
Nu zyn wy tot Oostindi'en of lndoftan , of het ryk van de groote Mogol gevorderd , het grenst ten westen aan Periie, ten noorden aan groot Tartarie, ten oosten aan China en ten zuiden heeft het de Indifche Oceaan.
De voornaamfte rivieren zyn de Indus, de Ganges, de Guenga en de haquia. De voortbrengzels van dit Land zyn, zo als gy weet van groote waarde.
De inwoonders zyn bekwaame handwerkslieden , het geen men uit hunne werken die naar andere landen worden overgebragt kan zien.
Het eigentlyk lndoftan in onderfcheiding M 5 van



i86 DERTIENDE
van de fchier-eilanden is in vyfendertig kleine Koningryken verdeeld, van de welke twee Bengalen en Guzuratte het meest bekend zyn.
j a n. Zyn er geen groote Steden in al die Koningryken Papal
vader. Ja wel , de grootfle zyn Agra, Jehannabat, Suratte en Daka,
louisa. En welke zyn die fchier-eilanden Papa?
vader. Zy zyn twee in getal, het eene ligt bewesten , en het andere beoosten de rivier de Ganges.
Het gebergte Gate loopt midden door het eerfte door, deelt het in tweën, waar van de westzyde de Kust van Malabaar, en de oostzyde de Kust van Coromandel genaamd-wordt.
Op de Kust van Malabaar liggen de Koningryken Decan, Visapour, Canara.Canamor, Calicbut, Taunoor, Crangnor, Cocbin, en meer andere v-elke byna alle een hoofdftad van dezelfde naam hebben.
wil-



Z AM ENSPRAAK. 187
Willem. En welke zyn de Koningryken van de Kust van Caromandel Papa?
vader. Die zyn Madura, Mirava» Maisfour, Tanjour en meer andere.
louisa. Welke merkwaardige plaatzen zyn er in het fchier-eiland beoosten de Ganges Papa ?
vader. Het Koningryk Achem , Ava, Ptgu , Aracan , Tipra , Siam, Malacca, Camboya, Codun China, Tonquing en Laos.
Dus hebben wy ook dit land afgedaan , maar eer dat- ik er afflappe zal ik u nog het een en ander van de inwoonders zeggen,
louisa. Daar zal Papa ons veel vermaak mee doen.
vader. De groote Mogol die dit land beftierd is onfehatbaar ryk, zyn inkomsten bedraagen zo men zegt, zeshonderd millioenen , het leger dat hy geduurig op den been houd beüaai uit een zeer gtoot getal ruiters, voetknegten en ook Oliphanten, zyn klederen die met allerlei juweelen bezet zyn , veranderd hy alle dagen , en geeft het kleed dat hy eens aan gehad heeft aan zyn
voor-



ï8S
DERTIENDE
voornaamfte bediende, zyn troonen zyn alle Tan een onnoemelyke waarde wegent het goud en edele gefieentens.
Wat de Godsdienst aanbelangt, dezelve is meest de Heidenfche en Mahometaanfche, in het Koningryk Pegu offeren de Heidenen alle jaaren een jong meisje aan hunnen Afgod op , het vleesch wordt van de Priesters gegeeten , en door dit offer wordt de geheele famielje van dit kind zeer vereerd: zelfs de ouders zyn zeer verheugd , als hunne dochters tot deze eer kunnen geraaken.
louisa. Dat is wreed Papa, by die menfehen wilde ik niet gaarne wezen.
vader. Gy zyt mogelyk bang voor dit zoort van offeren, maar wat zal men van een Godsdienst van blinde Heidenen anders verwachten kindlief, als dat zy in diergelyke diensten moet beftaan ; maar ik geloof evenwel dat die gewoonte, hoe lan? ger hoe meer door het omgaan mét befchaafde volkeren vervalt.
Men verhaald ook dat wanneer een Koning begraven wordt, zy een houte Pyra-
mi-



samenspraak; 189
mide oprichten . die in het midden een groote mast heeft . waarop het lyk in een goude kist gezet wordt, daarop wordt de pyramide in brand geftooken, en uit he« gefmolten goud een afgodsbeeld gegooten dat haar de overleedene gelykt, geduurendedeze plechtigheid moet elk huilen , en de nalaatige wordt daar toe met ftokflagen gedwongen.
willem. Dat is een goede remedie om te doen huilen dunkt my.
vader. Dat geloof ik ook.
Laat ik nu nog iets van de inwoonders van Tonquing Zeggen. Zy zyn heidenen , dog verdeelen zig in drie iborten 4 het eerfte volgt de leer van de Chinees Confucius , het tweede die van den Kluizenaar Cbacabiii, die de volgende tien geboden gemaakt heeft: gy zult niet dooclen, gy zult niet fteelen, gy zult u lighaam niet befmetten, gy zult niet liegen, gy zult niemand fchelden , gy zult geen dubbelhartige redenen voeren , gy zult geen onbetaamlyke begeerten hebben , gy zult geen grootfpreeker zyn, gy zult u niet te zeer door toorn
laa'



i9o DERTIENDE ZAMENSPRAAK.
haten vervoeren , gy zult alle mogeiyke vlyt aanwenden om u uit de enwetenbeid te readen. Het derde foort volgt de leer van de Chinees Landbu.
louisa. Die tien geboden komen veel met de onze overeen Papa.
vader. Zo is het ook, maar men zou zeggen hoe koomen deeze heidenen hier aan, moet men dan niet bekennen , dat zy Zig zeiven een wet zyn , en betoon en het Werk der wett gefebreeven in bunne harten?
Wy zullen ons hier nu niet verder mede ophouden, ons gefprek is lang genoeg geweest, dus moeten wy in een volgende les tot de beichry ving van Groot Tartarie overgaan.
VEER-



VEERTIENDE ZAMENSPRAAK.
ader. Van daag ftaat óns Groot Tartarie te behandelen, is het zo niet 1
LOu is a. Ja Papa.
vader. Nu dan, Groot Tartarien beftaat meer dan de helft van het -vaste land van Afia.
Ten westen grenst het aan Europa, eigentijk aan Rusland, ten zuiden aan Per' fie, lndoftan en China, ten oosten wordt het door de Zuid- , en ten noorden door de Tszee omvangen.
Midden door dit land ftrekt zig het groote gebergte Imaus uit , de voornaamfte rivieren zyn de Oby, de Wolga, de Don en de Irtis. De lucht is in Tartarie op de eene plaats geheel anders dan op de andere, gelyk gy wel kunt begrypen: van de in« woonders zal ik u ftrak iets zeggen.
Jan. Hoe woidt dit groot land verdeeld Papal
ta-



ipa VEERTIENDE
vader. In het afhanglyk, en onafhanglyk Tartarie, het afhanglyke wederom in Rusfisch, en Chinees Tartarie.
Het Rusfisch Tartarie verdeeld men in drie gouvernementen , Cafan, Astracan en Tobolskoi, of Siberien , welke alle drie een hoofdftad van de 2elfde naam hebben en dan behoort er nog toe het fchier-eiland Kamfchatka, ih Neder-, en Opper Kamfchatka verdeeld.
louisa. En het Chineesch Tartarie
Papal
vadÈr. Dat is in twee deelen , het Öostelyk en Wcstelyk gedeeld , het eerfte wordt bewoond door Mancbeous en het andere door Mongols; de voornaamfte fteden van dit Tartarie zyn Chyniyan , Kirin, en Ttiticar.
Jan. Volgt nu niet het onafhanglyk Tartaryen Papa?
vader. Ja, het behelst de volgende groote Koningryken, Turkiftah, groot en klein Bocaria, en groot en klein Tibet, de voornaam-



ZAMENSPRAAK. 10$
naamfte lieden zyn Bocara, Samarakand, Eskerdou, en Chaparangue.
Nu hebben wy dit land afgedaan, ik had u belooft dat ik nog het een en ander van de inwoonders zon zeggen;
louisa. Daar zullen wy gaarne naar luisteren Papa.
vader. De Tartaren zyn in verfcheide lborten verdeeld.
De geenen die onder het gebied van den Keizer van China (laan worden Mongols , of Mugalen genaamt, die van het Ruslïfch gebied, zyn meest van deRusiifche religie, de onafnangelyke worden Kalmukken genaamd , zy hebben nergens een vast verblyf, maar woonen in Tenten , en verreizen orider het bevel van een Chan, of Vorst, met geheele troepen van de eene plaats naa den anderen, om de bekwaamfte weiden voor hun vee, waaiin hun meeste rykdom beftaat, te zoeken ; ook doen zulke legers dikwyls veel kwaad aan hunne nabuuren.
Sommige van hun hebben een fbort van Hogepriester, Dalai Lama genaamd ; dewelke zyn Tempel op een hogen berg in N _iet



,04 VEERTIENDE
het koningryk Tangut heeft, aan den voe; van dezen berg woonen zeer veele mindere Priesters, die den Hogepriester ten dienden Haan.
Deze zit, gelyk de Reisbefchryvers verhaalcn, in een vertrek dat met goud beflaagen , en met lampen verlicht is. Veele duizenden Tartaaren reizen derwaarts , om met deze Hogepriester te raadpleegen, het geen niet diredt maar door middel van de mindere Priesters gefchied , die daarvoor rykelyk beloond worden.
Ondertusfchen moet deeze Hogepriester Zig dagelyks met een once meel, gemengd met azyn, en een kop thee behelpen.
De mindere Priesters maaken het volk wys, dat hy wel derft , maar ook voort weder op (laat; doch als dit gebeurt, zetten zy aandonds een ander , die hem wat gelykt, in zyn plaats.
Voor het overige, als een Tartaar wel met den fabel en boog kan omgaan , is hy wel te vreeden , dewyl hy dan zo wel tot den oorlog als tot de jacht bekwaam is.
willem. Papa, het komt my voor, ;Öat deze menfehen leven zo als men van
Abra-



ZAMENSPRAAK. m
Abraham leest , die goede Weilanden opZocht, en zyn Knegten krygslieden maakten: de Nabuuren mogen wel vrede met hun houden.
vader. Uw aanmerking en vergelyking met Abraham is niet kwaad , maar denkt vooral aan £zau , die was met regt een Jager en een Krygsman : — doch laaten wy tot het keizerryk China overgaan.
louisa. Zal Papa nu het keizerryk van China befchryven?
vader. Ja. Dit keizerryk grenst ten noorden en ten westen aan groot Tartarie, ten oosten en zuiaen wordt het van den Oceaan omringt.
Dit land is van groot Tartarie door eene zeer lange muur, in 't jaar 215 voor Christus geboorte, door keizer Chius gebouwd, ge: fcheiden.
De rivier de Kiang verdeeld dit land in twee deelen , het noordelyke en zuidelyke.
Nog loopen de Rivieren de Hoang en de Tai er ook door.
Aangaande de lucht, dezelve is in het N 2 ooei-



toö VEERTIENDE
noordelyke gedeelte zeer koud, maar in het Zuidelyke gematigd.
De vruchtbaarheid van grond is hier buitengemeen voordeelig.
De Mynen leveren veel kwikzilver , tin , yzer, kooper, en zelfs edele gefteentens uit.
louisa. Zal Papa niet iets van de inwoonders zeggen?
vader. Ja. Maar liever eerst iets van het land zelve.
China wordt, gelyk gezegd is, in twee deelen, het noordelyke en zuidelyke verdeeld.
Het noordelyke behelst vyf Provintiën r Peking, Xanfi, Xienfi, Xantung en Honan.
De noordelyke hoofdftad hiet Peking.
XVIL L E M. Heeft het zuidelyke gedeelte ook vyf Provintiën Papa?
vader. Neen. Tien, naamlyk Su~ Chuen, Huquang, Kiangfi, Nanking, Chekiang, fokten, Qaoangtong, Quangft, Quie. cheon en Jounan. Nankin is de hoofdftad en wel eer de refidentieplaats van het hof, dewelke nu te Peking i«„
Aan



ZAMENSPRAAK. 10?
Aan de zuid - oostelyke kusten van China liggen nog eenige eilanden die ook tot dit keizerryk behooren.
Jan. Hoe heeten die Papal
vader. llainan , Formofa, Macao; Chantchuen, en eenige kleindere.
Nu zal ik u iets van de Inwoonders verhaaien.
louisa. Dat is my lief Papa. vader. De Chineefche Mannen zyn doorgaans dik, en in een gedrongen van postuur, met breede aangezigten , zwarthair , kleine zwarte oogen , korte neuzen, en een dunnen baard die zy op de lip en onder aan de kin laaten groejen.
Zy draagen lange kamifoolen en daarover een lang kleed met wyde mouwen; de Vrouwen zyn doorgaands lang,maar langzaam ter gang;want zodra als een meisje geboorenwordt, worden haare voeten zo ftyf gezwagteld dat zy niet kunnen groejen , zo dat de Chineefche vrouwen byna niet kunnen loopen. louisa. Waarom is dat Papa? vader. Men zegt, om dat de Chineefche N 3 Y"»*



toS VEERTIENDE
vrouwen voorheen gewoon waren om den ty$ met wandelen door te brengen, en dus niet op hun huishouden konnen pasfen , het geen toch der vrouwen zaak is Louifa; wat is het gelukkig dat de Hollandfche vrouwen haar eer daar in ftelien, om goede acht te nemen op haar huishouden, en daar toe niet door finerte gedwongen behoeven te worden.
In 't algemeen zyn de Chineefen vermaard voor een zeer vernuftig volk, hoewel zy zig zelve meer inbeelden , dan in de daad waar is. Hun taal en fchrift is zeer moejelyk, zy hebben geen enkelde letters, als ons A.B.C. maar zy hebben zo veel letters , als woorden , dewyl ieder letter een geheel woord uitmaakt; depemeeneluiden kunnen, met <5o duizend zulke woorden te regtkoomen, maar de geleerden moeten er 2 of 4 duizend meer van buiten leeien. Hoewel de Europeaanen hun dikwyls de gemaklykheid van ons fchrift, en taal aangetoond hebben, willen zy dezelve evenwel niet aanneemen.
Wat hun Godsdienst aanbelangt, zy volgen meest alle de zedelesfcn van Cor.fufms, maar her gemeen dient ook een afgpd, Fa genaamd, de Keizer dient den Dalai Lama.
Nic-



ZAMENSPRAAK. 19»
Niemand wordt ooit binnen de Stad begraaven. Hoewel de doodkisten fraai verguld, en verlakt zyn»
louisa. Gaan ze dan niet in de rouw i Papa, terwyl de doodkisten verguld zyn.
vader. In hun zwaarfte rouw dragen zy een grof wit linnen kleed, met een touw om het lyf gegordt.
louisa. Dan gelyken het wel morj*
neken Papa, doen zy ook Negotie?
vader. Zy zyn groote kooplieden, en handelen flerk met andere natiën, in allerlei Stoffen, Forcelyncn en andere Manufactuu-, ren, die in China gemaakt worden.
Willem. Is dit niet het laatfte land dat in Afie ligt, Papa ?
vader. Ja, maar eer wy van Afie aftoppen , moet ik u nog wat van de Eilanden , die ten zuiden en ten oosten van de Afiatifche kust liggen, zeggen, met elkander worden zy onder den naam van Oostinduti bcgreepen.
m 4 vvii.-



ftoo VEERTIENDE
Willem. Welke zyn die, Papa?
vader. De kleinte zyn de Mal-divifche en Laque-divifche , welkers getal onzeker is, maar van fommige op meer dan duizend begroot wordt.
Het eiland Ceilon, dat hier digt by ligt, is by uittrek vrugtbaar, voornaamlyk groeit daar veel kaneel.
De inwoonders zyn Heidenen , IVLhoroetaanen, Roomfche en Hervormde.
Dit eiland wordt in drie groote landfchappen verdeeld. Ten noorden ligt het landfchap JVanny, in het midden Cancty, en ten zuidwesten liggen de Kaneel landen.
De Stad Candy is de ve, blyfplaats van den Keizer, die dit land, behalven eenige plaatZen, die andere Natiën toekomen, onder Zyn magt heeft.
De voornaamfte Steden op dit eiland zyn Colombo, Jafianapatnam, Trinkonomale, Gale en NI at ure.
Noordwaarts tegen over de westkust, liggen nog eenige eilanden , die de Nederlanders Delft, Hoorn, Enkhuizen , Leiden en Amfteldam, genaamd hebben.
Jan.



ZAMENSPRAAK. aor
Jan. Als ik dan ooit eens in Oostindien kom: zou ik het eiland Amfterdam verkiezen.
v ader. Gy zoud een groot onderfcheid zien , tus fchen dat Eiland of Amfteldam in Holland.
louisa. Zyn er nog meer eilanden die tot Afie behooren , Papa ?
vader. Ja, Louifa , zeer veele, als Sumatra, Java, Borneo, die de eilanden van Sunda genaamd worden. Celebes of Macasfar, de Molukfche , de Fillipynfche, de N ieuwe Fillippyr.Jclie en de Dieven eilanden, eindelyk nog het groote eiland en Keizerryk Japan.
Om het evenwel niet enkel by opnoemen te laaten , zal ik 'er wat meer van zeggen.
De drie eerstgenoemde eilanden worden de eilanden van Sunda genaamd , naar de zecëngte Sunda , die Java en Sumatra van een fchcidt.
Sumatra is een groot en zeer vrugtbaar eiland, echter ongezond.
De inwoonders van dit eiland beftaan , gelyk ook op de overige , uit Heidenen en Mc» N s ho"



'tot. VEERTIENDE
hometaanen , hoewel er ook andere Nadert Zig hebben neergezet.
De hoofdftad , daar de opperfte koning, (want er zyn er veele van dit eiland,) zyn paleis heeft, is Achem.
Men vind op Sumatra ook veele plaatfen die andere Natiën in bezit hebben.
Van de overige kleine eilanden, die hier rondom liggen, zal ik maar niet fpreeken; op de kaart kunt gy er de naamen van zien.
willem. Maar van het eiland Java, Papa?
vader. Het eiland Java is ongemeen vruchtbaar, voornaamlyk in Koffy. De lucht is er gematigd, en gezonder dan op Sumatra.
De inwoonders zyn van het zelve flag als op het voonge eiland.
Dc voornaame Steden zyn Bantam en Batavie.
Jan. Volgt nu niet het eiland Borneo, Papa ?
vader. Ja, dit is een zeer groot eiland , en by uitftek vruchtbaar in allerlei
kost-



ZAMENSPRAAK. acj
kostlyke voordbrengzels van Speceryen ,Mctaalen , cn edele Gefteentens.
De vier grootfle koningryken op dit eiland zyn Borneo, Benjarmasfin , Succadana en Sambas, in welke ook Steden van dezelfde naam liggen.
willem. Welk eiland volgt nu, Papal
v a d f. r. Celebet. Twee koningryken , Celebes en Maccasfar liggen op dit eiland, en de voornaamfte Stad is Macasfar.
De Molukfche eilanden zyn Ternate, Tidor, Machian, Motir , Bachian , Gilolo , Ceram, Bouro, Ambo», en Ba»Ja; beneevens veele andere, die gy op de Kaart kunt vinden : alle' deeze eilanden zyn vruchtbaar in allerlei kostbaare voordbrengzels, even als de Filippynfche, naamlyk ManiUa , Mindano , S. Juan, Paragoa, Mindoro , Cebu, Mata», ea Tendate.
De overige eilanden buiten Japan zyn klein , men noemt ze de Nieuwe Filippjnfche , de 'Dieven eilanaen , de eilanden der Zyle», enz.
Ik zoude in het fpreeken over alle deeze eilanden u wel gezegt hebben , welke land-
flree-



t04 VEERTIENDE
ftreeken en lieden de Porrogeezen, de Span: jaards, de Nederlanden , en Engelfchen in bezit hebben zo dit altoos beftendig zo geweest was en bleef', maar dewyl den oorlog dikwyls veranderingen maakt achte ik dit onnodig.
louisa. Zal Papa nu niet nog iets van Japan zeggen?
vader. Dit Keizerryk is gezond van lucht en vruchten , en beftaat uit drie groote en 24 kleine Eilanden.
De drie grooten zyn Niphon, Xicoco, en Ximo, Het eerfte wordt ook Japan , het tweede Bongo, en het derde Ton/a genaamd.
Dc 24 kleindere eilanden zal ik niet opnoemen, maar alleen zeggen dat alle de Japan fehe eilanden te zamen in zeven groote landfchappen verdeeld worden, welke genaamd worden Saikor , Xicoco , Jamafou , Jenfengo , ^eifegen , Quanto , en Ochió. Deeze worden wederom in zeer veele kleindere Provintiën verdeeld.
De voornaamfte Steden van Japan zyn Jeddo, Ofacka, Meaco, en Nangazakki.
Nu zal rk u nog wat van de inwoonders Zeggen.
louisa,



ZAMENSPRAAK. ïv$
LOUISA. Als het Papa belieft.
vader. De keizer van Japan is een vry Vorst; alle de byzondere koningen ftaan onder hem; zyn Raaden worden Mandarins genaamd. Hy heeft altyd een groot leger op de been. Zyn inkomflen zyn zeergroot.
Het Opperhoofd van de geeftelyke regeering wordt de Dairo genaamd, zyn kleed is Zwart met een roode kraag . op het hoofd draagt hy een muts ; zyne voeten mogen nooit de aarde taaken ; en zyn hoofd mag nooit door de zon befcheenen worden; daarom wordt hy altyd in een beflooten draagftoel gedraagen ; vooruit gaat een prachtige lyfwacht, en aan weerskanten van den weg liggen zeer veele Japanners met hun aangezigt op den grond. Zyn paleis is altyd met 365 afgoden voorzien , waarvan er alle nachten een by Zyn bed moet ftaan , en wanneer den Dairo des nagts een ongeluk overkomt, wordt de afgod gegeefeld , en in eenige dagen niet weder gebruikt.
Dit is het geen de regeering aanbelangt, voor het overige zyn de Japanners gaauw van begrip, zedig , beleefd , en kundig;
hun



ic>6 'VEERTIENDE
hun kleeding heeft veel overeenkomst met die der Chineefen. Eenige Secten onder hun dooden en eeten niets dat leven ontvangen heeft , dewjl zy geloven dat de ziele der menfehen by hun dood in de beesten overgaan, maar hun eigen leeven achten zy zo gering , dat wanneer een groot heer een gastmaal heeft , fnyden de dienstboden zig zelfs, ter eere van de gasten, hetlyfop.
jan. Wel foei, dan izyn de beesten gelukkiger als de dienstboden, my dunkt het flryd tegen alle redelykheid.
vader. Zy flellen daar haar eer in; want een misdadige , die ter dood veroordeeld is, kan zig zelfs van kant helpen , en het is fchande wanneer hy naar de beul wagt.
willem. Welke Godsdienst belyden toch deze menfehen?
vader. Zy zyn Afgodendienaars, zyndc hunne voornaamfle Goden Amida en? ara; ook bidden zy Zon en Maan, ja zelfs den duivel aan.
VOUIS&.



ZAMENSPRAAK. ao?
louisa» Dan wil ik het wel geloven dat zy zo handelen; maar is 'er nog meer van Afia te verhaalen, Papa ?
vadf.r. Neen Louifa, Afia hebben wy nu ook kort afgehandeld , wy zullen de Geographie eenigen tyd laaten rusten om dat ik vcorneemtns ben, u over andere wetenswaardige zaaken te onderhouden.
louisa. TJE. had nu belooft wat van de Fabelkunde te zullen verhaalen , maar dat is 'er in gefchooten, geloof ik.
vADF.s. Neen , Louifa, dat was ik juist voorneemends morgen te doen.
louisa. Dat is my lief, Papa. Maar Papa als ik de kaarten van Europa en Afia inzie, vind ik daar nog zo veel landen, als Lapland, 'Nova Zembla, en Nieuw Holland, van welke Papa nog niets gezegt heeft, ik denk evenwel dat zy tot Europa of Afia behooren.
vader. Gy hebt gelyk, Louifa, maar dit zyn landen die men onbekenden noemt,
om



2o8 VEERTIENDE ZAMENSPRAAK,
om dat men tot nog niet dan een klein gedeelte daarvan heeft kunnen doorreizen weegens de groote koude , en meenigvuldige fneeuw en ys. Van alle deeze landen dan zal ik u iets zeggen , wanneer wy de meest bekende Geographie hebben afgehandelt.
VI F-



PTFTJENDE ZAMENSPRAAK.
der. Gy wild dan gaarne iets van de fabelkunde weeten? 't is goed, ik wil uw nieuwsgierigheid niet tegengaan, maar ik zal u vooraf iets van den oorfprong der Fabelen moeten zeggen.
Het oogmerk der Fabeldichters was, hunne uitvinding te toonen, hunne konst te oeffenen, geleerden te vermaaken , onkundige te misleiden, en zomtyds onder verbloemde woorden zedelesfen te geeven. Sommige van hunne Fabelen zyn opgefmukte waare gebeurtenisfen, anderen zyn geieel en al verzonnen, doch dienstig om de een of andere menfehelyke ondeugd ter verbeetering, daar door ten toon te ftellen. Tot dit laatfte einde zal ik 'er u eenige van verhaalen , en wel volgens de aanmerking die de Abt de la Pluche maakt in het XI deel van zyn Schouwtoneel der Natuur , door den Heer ]e Clercq in het Nederduitsch vertaald, over de wys , waarop men kinderen de Fabelhistorie met het meeste nut zou kunnen leeren,
O lol'l-



(ro VYFTIENDE
louisa. En welke manier is dat Papa.?
vader. Om by wyze van vrage, de kinderen te leeren, nu zal ik Willem, (die den Poëet Publius Ovidius Nalb geleezen heeft ) eenige van die Fabelen als in een Schildery voordellen , en hem 'er dan de beteekenis van vragen.
willem. Papa, ik weet 'er weinig ineer van!
louisa. Ik nog minder.
vader. Als gy in het een of ander fluit zal ik u helpen , en om geen tyd te verhezen , zal ik van de verbeeldingen , als Schilderye fpreeken
Verbeeld u tens een Schildery, waarin al de hoofdftoffen , vuur, water, lucht en aarde onder een gemengd zynde, zig allengs door de bewerking van een achtbaar man van een begonden te fcheyden, wat denkt gy dat dit zou verbeelden ?
Willem. De Chaos of ongefchikre hoop van alle lighaamen die, zo als de Heidenen dachten , door Saturnus in orde gebracht is.
vader. Zeer wel, dit is het door de
Hei-



SAMENSPRAAK, ttf
Heidenen verbasterd denkbeeld van de fchep-: ping van het heelal.
Dit hebt gy wel geraaden , maar wat zond gy van het volgende zeggen? verbeeld U eens nog vier fchilderyen; in het eerfte,' menfehen die zig op allerlei wyze met elkander vermaakten, in een altoosduurende Zomer.—Verbeeld u een ander wat mindet vermaakelyk , waar in gy de aarde zaagt beploegen. Verbeelduverder een nog minder,
waar in gy de menfehen zaagt oorlog voeren en zwaar arbeiden.—Verbeeld u eindelyk een vierde, waar in gy zaagt dat de men. fchen allerlei boosheden tegen elkander bedreeven, onder andere dat eenige reufen, bergen op een ftapelden, en den hemel wilden beftryden. Wat zoud gy daar van zeggen?
Willem. Ik zou zeggen dat daar door de vier leeftyden , de goude , de zilvere, kopere en yzerc afgebeeld waren, in welke laatfte de reuzen den hemel, om de Goden te verjaagen beftormden, doch de bergen die zy tot ladders gebruikt hadden, op hun lyf kreegen, en dus verfmoordden,
louisa. Papa, met dat Willem daat O a yaU



sta V TFTIENDE
van ladders fpreekt, koomt my een zeer aattig raadfel, dat ik onlangs gehoord heb, ia den zin.
vader. Wel Louifa, wat is dat dan?
louisa. Ik zal bet eens voorleezen. De grootfle Predikant der Haagfche Predikanten ,
Een van de minfle niet , die tegen het gevoel'
Der Remonftranten , zig liet hooren op den Stoel,
Heeft onlangs zelfs aanvaard de leer der Remonftranten,Dit maakte veel gebaar, aan die het niet verftaan,
En dies te meer, dewyl de ganfche Conilftorie,
Schoon haar de waarheid) blykt, zeer klaar van deez' Hiftorie, Hem laat in zyn beroep, ja keurt het wel gedaan,
Om diens wil, dat de leer der Remonftrantfche kerke Den Hemel nader kwam dan 's Leeraars eigen Leer.
, v. Doch



ZAMENSPRAAK. ai3
Doch die 't regtzinnig vat, verwondert zig niet zeer. Hy koos de beste Leer , waar meê hy 't best kon werken.
vader. Ik moet bekennen Louifa , dat dit een aardig raadfel is ; en als gy u zelfs in het eerst, toen gy van ladders fprak , niet verklapt had , zou ik het niet geraaden hebben.
louisa. Ja, Papa heeft het geraaden. E-en Predikant, die in den Haag digt by de Remonftrantfche kerk woonde, liet aan zyn huis werken , en om dat zyn leer of ladder te kort was, verzocht hy die van de Remonflrantfche kerk te leen.
vader. Het is zeer aardig, maar die Fabel van de vier lecftyden is wederom een verbasterde beeldtenis vanhetlangzaamer hand toeneemend bederf der menfehen ; de goude leeftyd verbeeld de ftaat der regtheid. En de reuzenftryd, waarfchynlyk de toorenbouw tc Babel, welke gebeurtenis, als by de Heidenen niet befchreeven zyndc > door ovcrleevering dus is verbasterd.
O 3 LOUI-



SI4 VYFTIENDE
louisa. Ik heb my wel laten wys maken , dat de yzere eeuw noch duurt, Papa.?
vader. Ja, zo is 't ook ; om hier van overtuigd te zyn , behoeft gy flegts eens het oog te Haan op het woelen der Natiën tegen elkander, op de daaglykfche fchelme. ryen', op de verwaandheid der menfehen, die met hun natuurlyk verftand overal door willen , en er den hemel ab mede beftormen, doch echter, als de Keuzen in den Fabel, in hun onderneeming 2ullen misfen.
Verbeeld u nu eens een Schildery, waarin gy een geheele 2ondvloed zaagt, en hoe ook , twee menfehen niet in een ark, maar in een klein fchuirje op een hoogen berg ftrandden.
Willem. Dat zou, denk ik , verbeelden dc zondvloed van Deucalion, die, na dat de geheele aarde om de grouwelyke misdaaden der menfehen door water verwoest Was, met zyn vrouw Pyrrha alleen overbleef.
vader, Wel gezegt. Dit is duidelyk de verbasterde gefchiedenis van de zondvloed , waarvan in onzen Bybel gefprooken wordt. Maar de Heidenen verhaalen er by dat deeze Deucalion en Pyrrha, om de aarde
wc-



ZAMENSPRAAK. 215
wederom te bevolken , keifteenen over hun hoofd moeiten goojen, 't geen hun door de Godin Thcmis geboden was , en dat uit de keifteenen, die Deucalion gooide jongetjes, en die zyn vrouw gooide meisjes werden. De zotheid hiervan begrypt gy zelfs. Zy wilde hier mede deonbegryplykheid van fchielyke bevolking naa den zundvloed verbeelden.
Als gy nu eens een Schildery zaagt , waarin een wagen met vier witte paarden in de lucht rydende , door onvoorzigtigheid van den voerman aan het hollen fchccn te raaken.
willem. Dat zoude ik zeker voor den val van Phaeton aanzien.
vader. Zo is het ook. Phaeton de zoon van Apollo, die, zoals ik u reeds gezegt heb , door de Heidenen geloofd werd, de zon op een wagen door den hemel te ry» den , verzocht eens zyn vader om dc zonnewagen voor één dag te mogen mennen. Apollo raadde het hem fterk af, doch Phaé~ ton hoorde nergens na , en verkreeg het eindelyk tot zyn ongeluk ; want de paaiden werden hem meester, cn raakten langs een verkeerden weg op hol. De Mtkkplers werO 4 den.



aió VYFTIEJJDE den , door dat de zon hun zo digtbv kwanT gansch zwart verbrand; en de geheele aarde zou in brand geraakt zyn, zo Jupiter Phagton met zyn wagen en alles niet van boven neder gegooid had.
wille M. Wy zouden wel allen , denk ik, zwart of dood wezen, als de zon ons Zo naby kwam.
vader. Hoe zot deeze vertelling ook is, zy leert ons echter dat kinderen, die na de raad hunner ouderen niet willen Imiteren , hun ongeluk te laat ondervinden.
Maar om voort te gaan , wat' zoud gy van het volgende zeggen?
Verbeeld u een vrouw met twee kleine kinderen aan de hand by een water, waarin boeren de biezen affneeden , en dat zommige van die boeren half mensch half kikvorsch waren.
Willem. Die Fabel weet ik niet. Papa.
vader. Het is de Fabel van^atoua, die met haar twee kinderen Diana "en Apollo ver gereist hebbende, van dorst byna ver-
fmach-



ZAMENSPRAAK. 2I?
fmachtende, by een water kwam, waarvan zy meende te drinken, doch de boosaartigc boeren wilden het niet hebben, en maakten het water, hoe zeer Latona ook bad, troebel. Daarop werden zy op de bede van Latona alle in kikvorfchen veranderd. Die verdigtfel leert ons , dat onbarmhartigheid altoos vroeg of laat geftraft wordt.
Maar al verder; verbeeld u eens een Schildery, waar twee menfehen met wasfche vleugels over een groote zee vlogen, doch dat de eenen , te digt by dc zon komende, nedcrviel.
willem. Dat zou vast de hiftorie van TSatdalus en learus zyn.
vader. Zo is het ook. Daedalus ,een Zeer bekwaam en vernuftig werkman, die verfcheide nuttige dingen, als de Zaag, de Schaaf, het Pasloot en diergelyke heeft uitgevonden , werd om een zekere misdaad met zyn zoon learus, van Minos op een eiland in een hooge toorn gevangen gezet. Om daar van daan te komen, zeggen de Dichters, dat hy voor hem cn zyn Zoon vleugels maakte, metwsichaan een gevoegt.
O 5 Dlur



*i8 VYFTIENDE
Daarop vloog hy boven van den toorn oveï 2ee, en waarfchouwde zyn zoon niet te veel op zyn vleugels te vertrouwen , maar deeze had zoveel vermaak in het vliegen, dat hy eindelyk, te digt by de zon koomende, door het imelten van het wasch zyner vleugels van boven neder in zee viel (*). Welke zee naderhand naar zyn naam genoemd is, het latynfche versje zegt:
learus leariis nomina dedtt aquis.
learus heeft zyn naam aan de Icarifche Zee gegeeven.
Deeze Fabel leert ons insgelyks , dat wy in alle gevallen onze ouders moeten gehoorzaam zyn, en doet ons de eigenzinnigheid veragten.
Laat ik nu nog eens een ander fchilderv .Voordellen. Verbeeld u een boere hutje , waarin rondom
(*) Het is waarfchynlyk dat Daedalus het eerst de konst van zylen te gebmiken uitgevonden hebbende, dus de vlugt zogt te nee.-r.en, doch dat zyn zoon het zyl te veel in top haaiende, zvn vaartuig dm deed omflaan.



ZAMENSPRAAK. 219
om een oude tafel met allerlei zobcre kost voorzien, twee oude luiden man en vrouw, en twee andere perfoonen, een met vleugels aan zyn hoofd en voeten, en de andere met een Gans tusfchen zyne been en zaten , wat zoudt gy daarvan zeggen?
willem. Zou dat de hiftorie van Phi; lemon en Baucis niet verbeelden, Papa?
vader. Ja. Ik zal u dezelve verhaalen : Ovidius zegt ons , dat Jupiter en Mercurius op een tyd de menfchelyke gedaante aannamen, om dc aarde te doorreizen ; op een zekeren avond kwamen zy in een groot dorp, en verzochten om huisvesting, dewyl zy arme luiden waren, maar niemand wou hen inneemen.
Nadat zy op verfcheide plaatfen vruchteloos hadden aangeklopt , kwamen zy eindelyk aan een hutje met riet en dorre bladen gedekt, in dit hutje woonde een man Philemon, met zyn vrouw Baucis. De beide Goden baden deeze luiden om herberging , en deeze braave menfehen waren aanftonds gereed. Phihmon maakte terftond vuur om water te kooken, om daarmede de voeten van deeze vreemdelingen (het geen by de oude
vol-



tso VYFTIENDE
volkeren het gebruik was) te wasfchen. Terwyl Phikmon dit deed , maakte Baucis de tafel fchoon, en fpoelde die met kruismunt ^ater na, om er een goede reuk aan te geeven, daarna zette zy een bank voor dc Goden , ging naar den hof, plukte wat pruimen, en op een wyngaarts blad, haalde zy wat honing, een ftuk kaas, en al wat zy verder by een konde fchraapen.
Phikmon verfchoonde zig by zyne gasten over het Hecht onthaal , maar bedacht dat hy nog een Gans had, dien hy wilde dooden, en de Goden voorzetten ; dan dit beest liet hem moe loopen, zonder dat hy het konde krygen , en vluchtc eindelyk tusfchen de beencn van J upiter. Toen ftond Jupiter op, en Zeide , het is genoeg goede luiden, ik heb u welmeenendheid gezien, volgt my op dien gindfehen hoogen berg. Toen zy nu boven op dien berg gekomen waren , namen de Goden hunne natuurlyke gedaante wederom aan , en zeide, zegt nu wat gy van ons te verzoeken hebt, het zal u worden toegeftaan.
Phikmon en Baucis verzochten dat hun hutje op dien berg in een groote tempel, daaT Jupiter door hun beiden in zou gedient
wor-



ZAMENSPRAAK. aaï
w"orden, mocht worden veranderd, en dat zy dan eindelyk alle beiden op een dag mochten koomente fterven. Dit gefchiede, terwyl het ganfche dorp in een Meir veranderd werd. Philemon en Baucis leefde lange jaaren vergenoegt en gezond, en werden eindelyk op een zekeren dag, voor de deuren van den tempel ftaande , in boomen veranderd. Wat dunkt u hier van?
louisa. Dat is nog al een mooje vertelling , Papa. Die Philemon en Baucis ware regte hupfche luiden.
vader. Gy begrypt wel dat het een verdichtfel is, tot dat einde bedacht, om de belooning der barmhartigheid en ftraf deiwreedheid aan te toonen.
louisa. Ja zeer wel, Papa.
willem. Heeft Papa nu niet nog een fabel voor te Hellen ?
vader. Ja, maar ons gefprek is al zo lang geweest.
louisa. O, als Papa nog tyd heeft,
zal



22a VYFTIENDE
zal het ons aangenaam zyn dat UE. nog wat meer van die vertelzeltjes verhaalt.
vader. Nu dan, ik z"al er nog één by voegen. Verbeeld u eens dat gy eenSchildery zaagt, waar in een koning aan een rykelyk opgediste tafel zit, doch die niets in zyn lyf kon krygen, door dien al wat hy aanraakte in goud fcheen te veranderen. Welke uitlegging zoud gy daar aan geeven ?
willem. Ik zou zeggen dat het de fabel van Midas verbeelde, hoewel ik deze fabel niet regt weet te verhaalen.
vader. Dan zal ik het wel doen. De Dichters verhaalen, dat er in oude tyden een koning van Phrygie was , Midas genaamd , deeze werd door Bacckus , dien hy een dienst beweezen had , vryheid gegeeven om al te wenfchen wat hy wilde. Daarop verzocht hy dat al wat hy aanraakte in goud mocht veranderd worden , welk verzoek hem toegedaan werd. Toen Midas des middags wilde eeten , veranderde alles wat hy maar met zyn vork of lepel aanraakte in goud, dus kreeg hy niets binnen.
Jan.
»



ZA MENSPRAAK. aif
'jan. Wel Papa , hy had zig kunnen laaten voeren , wat behoefde hy juist de fpys zelfs aan te raaken ?
vader. Dat is ook waar , maar dan had een ander het ook wel voor hem m zyn mond mogen fteeken ; want zo dia "/lidas er maar met zyn lippen of verhemelte aanraakte , was het aanftonds in goud veranderd. Midas wel ziende dat hy du* gaauw ryk en dood zou zyn , bad de Goden om de vernietiging van zyn wensch , het geen ook gebeurde; maar niet lang daarna gaf hy weder een teken van zyn zotheid.
louisa. Wat was dat dan , Papa ?
vader. Het gebeurde eens, zo als men verhaalt , dat Apollo en 1'an om het best fpeelden en zongen , en Midas tot fcheidsman verkooren. Midas , die in het geheel geen kennis van de Mufiek had , fprak het verfchil ten voordeden van Pan uit, waarop Apollo zo boos werd, dat hy de ooren van Midas in ezels ooren vcianderde , op dat een ieder mocht zien dat het een domkop was.
Uit beide dccze verdichte verhaalen kunnen



aa4 VYFTIENDE
nen wy leeren , vooreerst dat het goud cn de andere kostbaarheden in zig zelve geen waarde hebben, dewyl een mensch die zeer veel er van bezit , echter groot gebrek kan hebben ; ten andere, dat men zig nooit in eenige gefchillen moet fteeken , waarvan men geen kennis heeft, om niet, by manier van fpreeken met ezels ooien t'huis te koomen.
louisa. Dat laatfte geloof ik wel, Papa, maar iemand die goud of geld heeft, kan zig immers al het noodige verfchaffcn?
vader. In zommige gevallen niet, kindlief. Breng u maar eens te binnen , hoe bedroefd Robinzon Crtifoë was, toen hy zo veel geld in het verongelukte Schip vond; want waar toe kón het hem dienen? in die Haat waar in hy was, zou hy veel liever wat brood of iets anders van dien aart hebben willen vinden, het geen hy gebruiken kon.
louisa. Nu begryp ik het, Papa , waren er geen menfehen die er andere dingen voor wilden verruilen , wy zouden ras met ons geld verlsegen zyn.
va-



samenspraak. 225
vader. Regt zo, Louifa, 't is niet alleen niet goed alles te wenfchen , maar wy hebben daar ook geen verliand genoeg toe.
Deze vertelzels, dien ik uit Ovidius uitgekipt heb , zyn wel dc leerzaamfte , de meefte overigen ftichten niet veel; daarom zal ik ze met ftilzwygcn voorbygaan. Ook hebt gy nu, zo als ik hoop, eenig denkbeeld van de Mythologie of Fabelkunde gekreegen.
louisa. Ja Papa , wy bedanken UE. Maar heeft Papa nu niet nog iets anders?
vader. Toekoomende week zal ik een aanvang maaken , met het behandelen van het kort begrip der Natuurlyke Hiftorie , dan zullen wy fpreeken over de viervoetige Dieren, Vogels, Visfchen, Infecten, Boomen, Planten, Metaalen en al wat verder tot de ryken der Natuur behoort.
louisa. De rykeri der Natuur ! wat wil dat zeggen , Papa ?
vader. Kindlief, al het gefchaapene brengt men tot dc drie volgende rykcn , het P ryk



u6 VYFTIENDE
ryk der Dieren , het ryk der Planten , ea het ryk der Gegraavene dingen.
louisa. lVlaar de mensch , Papa , die behoort immers onder geen van dieRyken.
vader. Wel Louifa, kunt gy nog niet geloovcn, dat de mensch een redelyk dier is? Heugt het u niet meer , dat gy op zekere avond , toen uw Oom' Jan en nog een jong Heer, die er by was, als wy over deze zaak fpraaken , U ook zo verwonderde ; dat de mensch tot het geflagt der dieren behoort, en daarin alleen van de overige dieren onderfcheiden is, dat zyn lighaam met een voortreffelybe en onfterfelyke ziel vereenigd is.
louisa. Ja , Papa, maar de mensch gaat immers regt op, ea is veel fchoonder dan de dieren.
vader. De Ourang Outang gaat ook op zyn agterfte pooten regt op, en zyn de Leeuw en de Paauw in hun foort ook niet fchoon ?
louisa. Ja Papa , maar die kunnen niet redeneeren.
t a-



ZAMENSPRAAK. aa?
vader. Daar hebt gy gelyk aan, maat redeneeren doet de ziel, en niet het lighaam. Zyt gy nu overtuigd dat niets dan de ziel het onderfcheid maakt , en menfehen en beesten onderfcheid?
louisa. Ja Papa.
vader. Nu, dat is my lief , toekoomende week zullen wy dan over de opgenoemde zaaken beginnen te fpreeken.
P a ZES'



ZESTIENDE ZAMENSPRAAK.
der. Zyn myne Kinderen wederom met dezelfde nieuwsgierigheid aangedaan, als in onze voorgaande lesfèn ? dan wil ik gaarne nu, Ulieden een algemeen denkbeeld geven van de Natuurlyke Historie.
willem. O ja, Papa, wy verlangen allen iets van U onderwys te mogen hooren.
vader. Dat is my lief Kinderen, ik zal dan nu de Natuurlyke Hiltorie eens opvatten ; dat is een kennis of denkbeeld van de zaaken , die ons omringen Ulieden meêdeelen. Dezelve verdeeld men in drie voornaame deelen ofRyken : in het ryk der Dieren , der Planten , en der Delfftoffen of Mineraalen.
louisa. Waar zal Papa dan meê beginnen, met wat voor ryk?
vader. Met het ryk der dieren , en wel voor eerst met de viervoetige.
Maar om het op een\ gevoeglyke wys te behandelen, zullen wy vooreerst de viervoetige



ZESTIENDE ZAMENSPRAAK. 229
tige dieren in eenige clasfen oï rangen, moeten verdeelen. De eene Natuurkundige doet dit zo , een ander wederom anders , en ieder heeft byna zyn eigen fchikking. Ik voor my , denk dat de eenvoudigfte verdeeling, althans voor Ulieden, de beste zal zyn.
willem. Zekerlyk Papa , ik verlang reeds hoe UE. dat doen zal.
VADER. Aangaande de viervoetige dieren zal ik u aanftonds myn voorncemen te kennen geven.
Al de viervoetige dieren zal ik in vier clasfen verdeelen.
Tot de eerfte clasfe zal ik brengen de dieren met een ongefplecten hoef, welke dieren niet herkaauwen , hier toe behoort het Paard en den Ezel.
Tot dc tweede Clasfe breng ik de dieren met een in tweën gefpleeten hoef , die herkaauwen , gelyk de Stier, de Os , de Koe, het Schaap, de Geit, en het Hert.
Tot de derde Clasfe de dieren, met een in tweën gefpleeten hoef, die niet herkaauwen , 20 als het zwyn
P 3 En



ftS° ZESTIENDE
En in de vierde clasfe, de dieren die hunne klaauwen in vingers verdeelen; hiertoe behoort
De Oliphant, de Rhinoceros en het Rivierpaard. De Kameelen , de Aapen en Baviaanen, de Katten , de Honden, de Wezels , de Haazen , en eindelyk ook de Vledermuizen , welke laatflen den overgang van de viervoetige dieren tot de Vogelen uitmaaken.
louisa. Papa heeft onder die beesten , de Leeuwen, de Beeren , de Tj'gers, de Wolven, de Konynen, en nog meer ande ren niet genoemd,
vader. Ik dacht wel kindlief, dat gy deeze aanmerking zoud maaken.
Doch weet dat de Leeuw, de Tyger, en andere, volgens deeze verdeeling onder het geflagt der Katten behooren.
De Wolven, en eenige meer, onder het geflagt der Honden.
De Fretten, Hermynen, Bonfings, Marters, Sabeldieren , Genetkatten enz. onder het geflagt der Haazen.
willem. Papa lief,dat is toch vreemd, dunkt my?
va-



ZAMENSPRAAK. as* tAder. Men vind in alle verdeelingen zwaarigheid ; wanneer men de dieren na hunne tanden onderfcheid , zo als de Heer Linnxus doet, worden er dieren , by voorbeeld de Mensch , en de Vlcderm-.us r die nog veel minder na elkander gelyken , dan de Haas naaf den Muis , tot een föort ge bragt.
Ik heb dan de gemelde vetdeeiing te meel verkooren , om dat de dieren , die ik ;niet op eigen gezag,) tot een foort breng, zo a! niet in gedaante , echter in eigenfehappen en geaartheid ov.-r een koomen , ook is. deeze verdeeiing dunkt my zeer gemakkclyk.
louisa. Dat begryp ik wel , Papa, want de Kat heeft toch de eigenfehappen ran veifcheurende dieren.
De Wolven koomen zelfs in gedaante met de Honden veel overeen.
De Haazen , Konynen, Rotten en Muizen, zyn alle vreesachtige dieren.
vader. Dat hebje heel wel gevat, Kindlief. De Wezels, fretten, Heru.yr.c-.t, Eunfings, .Marters , Sabeldic-to ca Genetitstfcn , zyn alle Hoender* er. Duiver.p'a.1' 4 S' :1 •



232 ZESTIENDE
gen , dus koomen zy in geaartheid overeen.
ja iv. Zal Papa dan met het eerfte ryk een begin te maaken ?
v a d f. r. Ja wel, volgens deeze verdeeling moeten wy met bet Paard beginnen.
Het Paard is,20 als gy weet, is een allernuttigst dier , en wanneer het wel gedresfeerd is , met weinig moeite te regeeren.
In Afia , America en andere landen , vind men zeer veele wilde Paarden , die byna ontembaar zyn , en altyd zig in de boafchen onthouden.
Naar de verfchillende landen daar zy aangelokt worden, is ook hun onderfcheid zeer groot. -
De Franfche paarden zyn over het algemeen gansch de beste niet ; de Hoogduitfche en Hongaarfchc,zyn beter; dog de Engelfche overtreffen deze alle in het harddraaven ; de Nederlandfche zyn het best om de koets te trekken ; de Napelfche en Spaanfche vooral , zyn goed voor Rypaarden ; de Turkfchc en Barbaryfchen zyn grof en flerk.
wil-



ZAMENSPRAAK. 233
willem. Papa, kan men de ouderdom, der paarden niet aan de tanden zien?
vader. Ja. Na de vier veulen tanden die dc eerfte zyn , krygt het Veulen , wanneer het tusfchen de twee en drie jaaren oud is, twee tanden boven en twee onder, die men nypers of plukkers noemd , en langer en brecder dan de voorfte zyn; vervolgens krygt het wederom zo veel tanden aan beide zyden van de nypers , en dan is het beest omtrent vier jaaren oud; dan koomen de üagtanden , en zo vervolgens; wanneer de üagtanden afgefleeten zyn , is het een teeken dat het paard ten minften tien jaaren oud is.
Maar Jan, weet gy we1 ■ 'ar de fchoonheid van een paard in beftaat?
jan. Neen, Papa.
vader. Een regt fchoon paard moet een dunnen en korten kop hebben , de ooren moeten regt op en digt by een ftaan, pok kort zyn , de oogen levendig en vol vuur, de neus wat krom, de neusgaten redelyk wyd , de hals regt op, de rug gelyk P 5 CS1



234 ZESTIENDE
en glad , het lyf kort , de dyen grof en vet, de kniën van vooren rond, de pooten dun , en de vetlok agter aan de voeten niet dik. Doch dit vind men byna nooit in een paard alles te gelyk. Maar laaten vry nu tot het geflagt der Ezels overgaan , weet gy wel waardoor 'de Ezel van het Paard onderfcheiden wordt ?
louisa. Wel een Ezel kent men immers aan zyn ooren, Papa.?
va der. Niet alleen, kindlief, de Kaapfche Ezel of Zebra , waarvan wy ftraks zullen fpreeken , heeft ooren die niet langer zyn dan de langfle ooren der paarden , dus gaat dit niet door. Maar het onderfcheid is in de ftaarten. De ftaart van het paard is maar een korte ftomp, waai aan een bos lang hair hangt, dog het geflagt der Ezels heeft een flaart, beftaande (even als die der osfen en koejen,) uit een lange pees , die rondom begroeit is, en waar aan op het eind een vlok hair hangt.
willem. De Ezel is, dunkt my, een Jeclyk dier; wat zal UE. hiervan zeggen?



ZAMENSPRAAK. 235
vader. Alfchoon de Ezel zo fchoon niet is als het paard, bezit hy egter goede hoedanigheden , hy kent zyn meester en weldoender , de weg die hy eenige maaien gegaan heeft, kan hy zonder leidsman wedervinden, en wanneer de paarden zo zeer niet in gebruik waren, zoude men zig wel met den Ezel moeten behelpen.
jan. Ik heb de Ezels wel de lippen zien optrekken , en zo leelyk kyken , waarom doen zy dat Papa 1
vader. Uit boosheid, wanneer zy te veel geflaagen worden ; hun gebulk is ook zeer onaangenaam, gelyk gy wel eens zult gehoord hebben , voor het overige kunnen de Ezels vyf en twintig of dertig jaaren leeven, zy zyn fterker en minder aan ziektens onderworpen dan de paarden , maar kunnen beter hitte, dan fterke koude verdraagen.
louisa. Zyn er ook geen wilde Ezels, Papa.?
vader. Ja, zeer veele die in gedaanten van elkander verfchilkn, onder anderen.



230" ZESTIENDE
ren wordt er een loort van wilden Ezel, Onagor genaamd, gevonden; hy is zeer vlug, en kan daarom niet dan door list gevangen worden , zyn koleur is ligter als die van den gemeenen Ezel , hy heeft over het ganfche lyf, van den kop af, tot aan den ftaart, een witte ftreep. Van het agterfte gedeelte van hun huid wordt het bekende Segrynleer Vervaardigt.
willem. Maar ik heb wel eens van Muil-Ezels gehoord , Papa , wat zyn dat voor dieren ?
vader. De Muil Ezel is een by zonder zoort, en wordt van een Ezel en een Paard geboren, is zeer flerk , en vlug , ook gefchikt om zwaare lasten te draagen , byzonder over bergen, dewyl zy zeer vast op de pooten ftaan , en daarom gemakkelyk p fteiltens kunnen loopen. Zy worden in Spanje voor de koetzen gebruikt, en ook om er op zittende, mede te reizen.
louisa. Zo even fprak Papa van een Kaapfche Ezel , is daar ook iets byzonders van te zeggen?
va-



ZAMENSPRAAK. ag?
VADER. Ja wel. Men houd dit beest Voor 't fchoonfte van alle viervoetige dieren. Het heeft de groote van een middelmaatig Rypaard, en is byna van dezelfde gedaante, de maanen zyn kort, en ftaan regt op, de bek is donker van koleur, over de kop loopen witte en zwarte ftreepen , die in het voorhoofd als in een middenpunt te zaamen loopen, de ooren zyn insgelyks gevlekt, de hals heeft breede bruine ftreepen , verder is de rug, het lyf en de pooten, insgelyks met bruine, zwarte en witte ftreepen , zeer fraai gefchakeerd, hoe die loopen , zult gy beter in de afbeelding kunnen zien, als ik het u befchryven kan. Voor het overige is de Zebra wild van aart, en gansch niet te vertrouwen , gelyk uit de geene, die voor eenigen tyd hier te zien is geweest, bleek, dewyl hy zyn Oppasfer dikwils fchopte en trapte , en zomtyds zeer veel moeite deed van los te koomen.
louisa. Dat beest moet doch regt mooi zyn, my dunkt zulke dieren moest men in plaats van paarden voor de koetfen fpannen.
va-



i$S ZESTIENDE ZAMENSPRAAK.
vader. Als dat gefchieden Zon, moesten zy van jongs af daar toe gewend worden , en ik weet niet of de Zebra by ons wel zou willen voortteelen ; want het is hier gansch zo heet niet als aan de Kaap de Goede Hoop.
Nu moeten wy tot de dieren met gefpleete hoeven , die herkaauwen, overgaan. Maar dat zullen wy tot de volgende keer uitflellen, terwyl wy dan de tweede Clasfis moeten obferveeren.
ZE-



ZEVENTIENDE ZAMENSPRAAK.
l e m. Zal Papa ons nu wat van de herkaauwende dieren zeggen?
tader. Ja wel , ik heb er den tyd toe gefchikt, om aan uw verzoek voldoen. Maar laat ik u eerst eens vraagen , wat
herkauwen is?
louisa. Papa dat weet ik niet regt.
vader. Herkaauwen is de halfverteerde fpys weder in den bek optrekken , om ze daar verder fyn te maaien, en dan wederom doorilokken: tot dit herkaauwen hebbende herkaauwende dieren vier maagen, gelyk men zegt, nodig. De eerfte maag wordt de Pens genoemd , zy ontfangt het voedfel , na dat het eens gekaauwd is; wanneer het daar eenigen tyd in geweest is, komt het weder in den mond, en wordt op nieuw gekaauwd , zo als ik u reeds gezegt heb.
De tweede heet de Byekorf, de derde de veelvouwige of Boekpens , en de vierde de Lebbe, waardoor de boeren de melk in
het



a4o ZEVENTIENDE
het kaas maaken , doen ftremmen , door deeze Tier wordt de verteering der fpys volvoerd.
Tot de herkaauwende dieren behooren zo wel gehoornde, als ongehoornde, zo als Wy ras zullen zien.
Nu, met welk herkaauwend beest zal ik beginnen ?
willem. Ik denk met Osfen en Koejën Papa.
vader. Ja, dat is wel, maar de Stier , Bul, of mannetje van de Koe, vergat gy.
De Bul wordt niet dan tot het voortplanten van zyn gefkcht gebruikt . terwyl hy te wild is om aan het werk gezet , en zyn vleesch te taai, om gcgeeten te worden.
De Os wordt of voor den ploeg gezet, of vet gemest, gelyk ook de Koe; de Kalveren laat men opgrocijen , of flaehtze jong.
Het is u allen bekend, hoe groot het voordeel is , dat Osfen en voornaamlyk Koejen , wegens hunne melk, daar boter en kaas van gemaakt wordt, den Landman toebrengen.
louisa. Ik heb ook wel van wilde Osfen gehoord Papa , die moeten , dunkt my, gevaarlyk zyrr,
VA



ZAMENSPRAAK. 24Ï
TADER. Ja, deBi/o» die in West-Indien gevonden wordt, behoord onder hec geflagt der wilde Stieren.
De Biion is een zeer flerk en verwoed dier, van vooren gelykt hy naar een Leeuw, zyn maanen zyn lang en gekruld, de kop is klein, de oogen rood en vuurig, de hoorns zyn fcherp en ftaan na vooren, en op het midden van den rug heeft hy een bult byna 20 groot als die van een Kameel , hoewel het dier zelfs niet grooter dan een gcwoone volwasfen Os is.
Wanneer dit dier een Tyger ontmoet » bntftaat er tusfchen deze beesten een heevig gevegt, dog de Bifon verliest het doorgaans»
jan. Dat is toch wonderlyk Papa, ik denk evenwel dat zo een Bifon veel fterkeï is dan een Tyger,
vader. Dat geloof ik ook , maar dc Tyger is veel gezwinder, en ontwykt daardoor het ftooten van den Bifon.
De lndiaanfche Bonafus behoord ook tot de wilde Stieren. De hoornen van dit dier ftaan naar binnen omgeboogen , zo dat hy er om te ftooten weinig gebruik van heeft, Q mm



s42 ZEVENTIEN DÏl
maar als hy zig moet verweeren , Haat hy niet Zyn pooten , even als de paarden vinnig agteruit, en met dat agteruitflaan werpt hy de fteenen, die op den weg liggen, met een verbaazende kragt tegen zyn vervolger, en wykt dezelve nietdan ontlast hy door verwoedheid zyn fcherpbytenden afgang ^odaanig', dat het zyn vyand in de oogen fpat , die dus belet wordt hem verder te volgen.
willem. Behooren de Buffels ook niet tot dit foort van dieren, Papa ?
vader. Zekerlyk ja , ik zal er u een korte befchryving van geeven.
De Buffel is grooter dan degewooneStier, en ziet er zeer verfchrikkelyk uit. Zyn lighaam is donker graauw, de hoornen , dieniet grooter dan Osfènhoorns zyn , zyn zwart. Voor de Reizigers zyn deeze dieren zeer te vreezen , wegens hunne wreedheid,ook kunnen zy, als zy iemand aan den overkant van een Rivier gewaar worden, zeer fnel over dezelve zwemmen, om hem als hunnen prooi "machtig te worden.
Buiten 'deze , die ik opgenoemd heb , ' zyn er nog meer van dit foort van wild
Rund-



ZAMENSPRAAK. aay
Rundvee, die juist niet heel veel byzonders» bezitten, daarom zal ik er maar van zwygen , en tot een tweede foort van herkaauwende, en de klaauwen verdeelende dieren oyergaan , naamlyk Schaapen en Geiten.
louisa. De Schaapen zyn ons wel bc-kend, Papa.
vader. Laat ik u echter dit er vani Zeggen. Het foort van Schaapen , dat gemeenlyk aangefokt wordt, vind men nergens in het wild, het zoude ook niet lang in dé bosfchen kunnen-blyven, gelyk gy wel kunt begrypen , deze domme , en weerlooze dieren , zouden zeer fchielyk van het wild getiierre verflonden worden: derhalven zyn zy aan de befcherming der menfehen door deii wyzen Schepper toebetrouwd, welke moeite zy rykelyk, door hun wol, vleesch, huid, melk en vet, betaalen. — De Ram behoort ook tot de Schaapen.
jan. Is de Ram niet het mannetje vaa
het Schaap, Papa?
vader. Ja. Doch laat ik u na iets van de uitheemfche Schaapen zeggen.
Q 2 Ia



B44 ZEVENTIENDE
In Afia en Africa heeft men Schaapen, ■wier Staarten ieder vyftïen , ja zomtyds dertig ponden weegen, en die de herders op een plankje met rolletjes , dat het Schaap zelfs voorttrekt , moeten leggen , om ze niet door de distels en andere fcherpe kruiden van het veld te befchaadigen.
WILLEM. Dat moet raar fiaan, Papa.
VADER. Ja, maar deeze fiaarten zyn dik met wol begroeid, zo dat men er veel voordeel van heeft.
Op het eiland Creta, vind men Schaapen met iegt opftaande hoornen op de kop.
In Africa zyn er, die in plaats van wol, hair op het lyf hebben.
In Angola, die de ooren laaten hangen, hoornen en maanen hebben , hair in plaats van wol, en kwabben aan de keel , gelyk als de Osfen,
Voor het overige, vind men in Vrankryk witte, bonte en bruine ; in Spanje roode, en in Schotland geele Schaapen.
louisa. Wat onderfcheid is er tusfchen de Geiten en de Schaapen , Papa?,
TA-



ZAMENSPRAAK. 245
vader. De Geit is daarin van het geWoone Schaap onderfcheiden , dat hy hair op het lyf, een baard aan den kin, en hoorns op het hoofd heeft. Het mannetje of de Bok, is fterk , en kan met zyn ftooten zomtyds veel kwaad doen.
willem. Zyn er in andere landen ook zo veel verfchillende foorten van Geiten «1 Bokken Papa, als Schaapen ?
vader. Jawel. Onder anderen de Steenbok, die veel op het Alpifche gebergte gevonden wordt, en hoornen van een ongemeene langte heeft , die agter over liggen, zyn pooten zyn dun, en de kop klein , het hair rosbruin , behalven zyn langen baard die zwart is.
De Gafellen , behooren ook tot de Bokken ; en verfchillen weinig van de gemeene Geiten, Zy zyn gezwind in het loopen, hun onderlyf is wit, het bovenlyf vaal, de oogen zyn zwart, de ooren breed , van het oog tot aan den bek. loopt een bruine flreep , de flaart is zwart, de hoorns glad en zwart, gcwoonlyk 15 duimen lang , en van onderen een duim dik, zommige die deeze dieren Q 3 U-



-446 ZEVENTIENDE
heichryven, zeggen , dat de voorpooten aan de kniën met dik en lang hair voorzien zyn , om het dier, wanneer het knielt, gemakkelyker te doen rusten.
jan. Zyn die dieren dan zo mak, dat ze knielen?
▼ ader. Neen, zeer wild, en wanneer men ze in diergaarden heeft, doen zy andere beesten veel kwaad; evenwel moeten zy .knielen wanneer' zy flapen. In Africa loopt dit zoort in het wild.
- In Perfie en Oostindiën vind men Gabellen of Hertebokken , kleiner dan de eerstgenoemde, die een fraay geplekte huid , en zeer lange hoorns hebben , cn wi«r vierde maag een {teen oplevcrd, Bezoar genaamd , die in de Medicynen althans voor.heen, zeer flerk gebruikt werd.
louisa. Zyn er geen meer ioorten van Bokken en Geiten Papa ?
tader. Ja wel , maar zy verfchillen Weinig van de geene die ik u befchreeven heb , doch eer dat ik deze Zarnenfpiaak befluit, laat ik u nog iets Zeggen van den Gcrnsbok.
wil-



ZAMENSPRAAK. 24?
willem- Wat is dat voor «en beest
Papa? ...
" vader. De Gemfèn,die op het hoogde gebergte van Zvvitferland gevonden worden , verfchillen weinig van de Steenbokken , hunne hoorns zyn haakswyze krom , hun hair bruin of roodachtig , het onderlyf vuil wit. Deze dieren zyn zo vreesachtig, dat, wanneer zy grazen, er altyd een vooruit de wagt houd, die, wanneer er onraad is , door een zeker geluid de overige waarfchouwt om te vlugten. Behalven andere dieren , is de zogenaamde Lammer Gier hun vyand , die wanneer hy een Gems op een deile rots ziet daan graazen, zo digt voor by dezelve heen vliegt, dat de Gems door fchrik van boven neder in de valyen valt, en dus den Gier ten prooy wordt.
Dit zy nu genoeg van het geflagt der Geiten en Bokken , de volgende keer zal ik het hier naast bykoomend geflagt, namelyk dat der Herten, befchryven.
louisa. Maar Papa, waarin verfchillen de Herten van de Bokken ?
Q 4 JTA-



148 ZEVENTIENDE ZAMENSPRAAK.
vader. De Herten verwisfelen jaarlyks hunne hoornen.de Bokken niet; de hoorns der Herten zyn vol, maar die der Bokken hol van binnen.
AGT-



AGTTJENDE ZAMENSPRAAK.
Jan. Papa heeft beloofd, om ons nu wat van de Herten te zeggen?
vader. Ik heb u reeds gezegt , waar in de Herten van de Bokken verfchillen , zo dat ik dit nu niet behoef te herhaaien.
Hert is de naam van het mannetje, Hinde van het wyfje , en Kalf'van het jong. In het eerfte jaar heeft het Kalf geen hoornen, in het tweede j^ar koomen de hoornen zonder takken te voorfchvn.in het derde jaar krygen zy twee , in het vierde drie takken, en zovervolgens tot zes toe, gednurende welke tyd men de ouderdom van het dier ligt kan kennen. De oude Herten ftooten hunne hoornen in het eind van February af, de zevenjaarige in het eind van Maart, de zesjaarige in den maand April, en zo vervolgens ; wanneer zy hunne hoornen verlooren hebben , verbergen zy zig, niet dan by nacht eetende , zy leeven in het gemeen veertig jaaren, doch veele brengen het zo ver niet, Q S maa*



CS® AGTTIENpE
maar worden niet alleen door het wild gedierte , maar ook door de Jagers gedood. Want de Hertejagt is, zo als gymogelykweet,een van de grootfle uitfpanningen der Vorflen.
louisa. Is er niet meer dan een foort van Herten Papa?
vader. Ja, zeer veel foorten , ik 23I er flegts van eenige fpreeken.
In China vind men Herten , die niet grooter dan gemeene huishonden zyn. In Nieuw Spanje zyn er die pik zwart zyn, lange ooren , groote tanden , en een Ianghairigen flaart hebben, dog deze zyn grooter.
In Duitschland, Vrankryk , Spanje en America, vind men Damherten, kleiner dan de gemeene Herten , hun hals is lang , de kop klein , de pooten hoog , de hoornen . zyn plat en van boven breed, fbmtyds over de twee voeten lang.
willem. Zyn er nog meer foorten Papa?
vader, Zekerlyk , nog zeer veelen, die tot het geflagt der Herten gebragt worden , hoewel zy in uiterlyke gedaante er van verfchillen, als de Rhee , de Eland , de
Ka-



Z A M E N S P R A^A K. 25r
■ Kameel-Pardel, en het Rendier, van welke ik u nog iets zal zeggen.
jan. Nu , de Rhee dan , wat is dat vóór
een dier Papa?
vader. De Rheën zyn veel kleinder, en hebben veel korter en ronder hoornen dan
het Hert, maar zy zyn onbegrypelyfc vlug, hunne leeden zyn zo buigzaam dat zy zeer ver kunnen fpringen , de oOgen glinsteren in de kop, en zy zyn in het gemeen veel fraajer ' en zindelyker dan de Herten , hun leeftyd
gaat niet veel boven de vyfticn jaaren. Deze Rheën verfchillen wederom naar de landen , alwaar zy gevonden worden.
Onder anderen is het Guineesch Reetje Zeer fraay. Het lighaam van dit beesje is niet grooter dan dat van een Kat , het hair is grys , tusfchen de cofen is een
tZwarte ftreep , boven de oogen ook een zwarte vlak, de hals is aan beiden zyden, gelyk de borst van yooren, en de buik op zy, zwart,
>de voorfte kniën zyn ook van vooren zwart, en langs de pooten loept een fmalfe zwarte ftreep, de ftaart is van onderen zwart, hoewel er opk gevonden worden , die anders
jcekouleurd zyn,
LOUISA.



Ï52 AGTTIENDE
louisa. Dat moet een lief beesje weeZen Papa, my dunkt het was goed voor een fchoothondje.
vader. Dit beesje is wel mooi, maar het is hier van wegens de koude niet in het Ieeven te houden, maar buiten dat, is het zo kribbig,' dat het alle kleine dieren voor hem doet vlugten , dezelve met zyn kleine hoornen van zig ftootende.
Nu zyn wy tot den Eland gevorderd.
De Eland is zo groot als een kleine Os, graauw of bruinagtig van boven , dog aan den buik en de borst wit van koleur, zyn hoorns beftaan uit breede getande bladen. Met zyn voorpooten verweert hy ?ig, of vlugt zeer fnel, indien zyn vervolgers te magtig worden. In koude'landen is hy gemeenlyk te vinden.
willem. Is van het Rendier veel te
zeggen, Papa?
vader. Het Rendier is grooter, fterker en gezwinder dan het Hert , zyn hair is ruuw en fterk , en veranderd in verfchillende jaargetyden van koleur, zyn hoornen zyn hoog, in takken verdeeld» zyn vaderland



ZAMENSPRAAK.
land is eigentlyk Lapland. De noordfche Volkeren trekken groot voordeel van dit dier , zy eeten het vleesch, gebruiken de Zenuwen tot touw , de melk drinken zy, en maaken er kaas van , van de huiden kleederen , en voornaamlyk gebruiken zy ze als paarden , fpannende ze vöor hunne ysfleeden, dewyl het Rendier op een dag wel 70 mylen kan afleggen , en zig voedt met een foort van wit mos, dat daar overvloedig op de Wegen gevonden wordt.
louisa. Papa, UE, heeft ook van de Kameel-Pardel gefproken , wat is dat voor een dier?
vader. De Kameel-Pardel, of Giraffa, is een dier dat in Africa gevonden wordt, zyn hair is roodagtig, bond, gevlakt ; hy heeft twee kleine hoornen aan het voorhoofd, een langen hals, en nog langer voorvoeten , maar dc agtervoeten zyn wel een el korter dan de voorfte , zo dat dit dier op zyn hurken fchynt te zitten , gemeenlyk voed hy zig met boom bladeren, om dat hy niet gemakkelyk met den kop op dea grond kan koomen.
jan.



«f$ AGTTIENDE
JAN. Hoe drinkt hy dan Papa?
▼ ADER. Dan moet hy op zyn voorpooten knielen , om met de agterpooten gelyk te zyn.
LOUISA. Is het een kwaad dier Papa?
vader. Neen, hy is zagtmoedig, en vreesagtig.
Nu moest ik ulieden nog iets van het geflagt der Zwynen zeggen.
willem. Als het u geliefd Papa, dog ik twyffel of er veel goeds van dit dier zal kunnen gezegd worden ; evenwel zullen ze denkelyk in foorten ondcrfcheidcn zyn.
vader. Ja tóch, in wilde en tamme» gelyk by de meeste dieren plaats heeft.
Willem. Zyn de wyfjes en mannetjes ook onderfcheiden in naam, Papa?
vader. Het mannetje van een Varken noemt men een beer, het Wyfjc een zog , en de Jongen biggen: de Varkens zyn gulzig, en
mor-



ZAMENSPRAAK. 255
üiorfig, zo als gy weet; de gemeene wilde' Varkens zyn zwart , ruig , en met verfchrikkelyke tanden, die uit den bek koofflen , voorzien, en maaken de jagers en honden Zomtyds moeite genoeg.
Onder de vreemde Zwynen zyn de Baby-" rousfaas, of Zwynherten, de Muskus , en breedfnuitige Varkens het aanmerkenswaardigst, daarom zal ik u van die drie iets b:ïonders zeggen.
louisa. Wat is dan de Babyrousfa Toor een dier Papa?
vader. De Babyrousfa wordt in Oostin dién gevonden, is zo hoog als een groote hond, maar dikker , 2yn oogcn en ooren zyn klein, zyn ftaart kort en gekrinkeld, zyn pooten gefpleeten, in het onderfte kakebeen heeft hy een paar kromme üagtanden , en in het bovenfle kakebeen twee, die zo krom gaan dat zy in het voorhoofd vast groejen.
jan. En het Muskus Varken Papa ?
vader. Dit Varken , het geen ook Tajasfu , en Pakari genaamd wordt , vind
men"



sjó AGTTIENDE
men in Zuid America , zyn beenen zyrï kort , de borftels zwart en wit, de Haart is byna niet te vinden, op den rug heeft het een klier, waarin zig een vogt vergadert, dat van verre als Muskens ruikt , dog van naby vreeslyk Hinkt.
louisa. Dan kómt van dat dier de Muskus niet, Papa?
vader. Neen , de Civetkat heeft de regte Muskus, doch daarvan zullen wy op zyn tyd fpreeken.
Nu fchiet er nog over, dat ik van het breedfnuitig Varken fpreek.
Het hoofd van dit dier is, zou men zeggen, mismaakt , de fnuit breed, plat en hard , de neusgaten zyn groot , het heeft geen voortanden, de oogen zyn klein, en ftaan digt by een , in Afrika wordt het veel gevonden , het is hier eens levendig geweest, en toen merkte men op, dat hef zeer tam , vreedzaam , goedaartig doch fnel was, en dat het bizonder veel van roggenbrood hield, want een ieder die dat by zig had, liep het als een hond naVerders is er niets bizonckrs meer van het
ge-



ZAMENSPRAAK. 5jj geflagt der Varkens te zeggen , en omdat Wy nu tot de dieren die gevingerde klaauwen hebben, moeten overgaan, en met den Olifant beginnen zuilen , zal ik dat liever tot een anderen tyd uitftellen.
Willem. Daar zal wat meer van te 2eggen Zyn, Papa.
vader. Wy zullen dan van d<* Rhinoceros , en het Rivierpaard ook fpreeken. Doch ftel uw nieuwsgierigheid tot morgen uit, «Jan zal ik dezelve trachten te voldoen.
Louisa. Als het Papa belieft, maat iïal Papa dan van de Kameelen ook fpreeken,
vader. Als het eerfte ons niet te lang ophoudt, zal ik er de Kameelen by voegen» en anders op een anderen tyd.
R Af Ei



NEGENTIENDE ZAMENSPRAAK.
Van daag moeten wy over het grootfle van alle vfervoetige dieren handelen.
louisa. Dat is denklyk de Olifant Papa.
vader. Zo is het, laat ik er u een korte befchryving van geven. De Olifant is zomtyds vyftien voeten hoog, en naar evenredigheid dik. Zyn voorhoofd is zeer breed, de ooren lang en neêrhangend , hy heeft na proportie kleine oogen , zyn fnuit ■wordt van den kop af , naar het uiterfte einde toe dunner; aan het einde is dezelve plat, en heeft twee gaten; het beest kan met deezen fnuit verfcheide dingen van den grond opneemen , en dezelve als een hand gebruiken. Zyn voeten zyn dik en grof, van onderen rond, en aan dezelve zyn vyf hoornagtige hoogtehs , welke men voor teenen houdt. De flaart is niet ongelyk aan die der Zwynen , uitgezonderd dat dezelve onder aan hairig als die van een Koe is , de huid is hoornagtfg, ruuw. Uit zyn bek koomen twee groote üagtanden , die zomtyds het
paar



Negentiende zamenspraak.s&
paar meer dan vierhonderd ponden weegen „ welke tanden de beste ftof uitleeveren, om door het graveer yzer en den draaybytel bewerkt te worden; al het ivoorwerk, als ballen , kokertjes, doosjes en meer andere dingen worden daar uit vervaardigt.
Willem. Maar hoedanig zyn deze beesten van koleur Papa?
vader. In Oostindiën zyn witte Olifanten , en op het eiland Ceilon gevlekte, de gemeene zyn vaal bruin.
Louisa. Zou een Olifant ook drinkea door de fnuit, Papa?
va der. Ja ; maar zy ademen er ook door, en kunnen dezelve uit en intrekken naar goeddunken, zwaare lasten er mede opneemen , boomen uit den grond rukken , en menfehen over hun kop werpen , de Indiaan-^ fche Vorsten gebruiken de Olifanten in den Oorlog , doch wanneer zy door het fèhieten der vyanden in wanorde geraaken , zyn zy ruim zo gevaarlyk voor hunne eigenaars , dan voor de vyanden,
r a jan.



»&> NEGENTIENDE
jan. Leeven zy lang, Papa?
vader. Men zegt over de honderd jaar.'
willem. Zyn er veel Olifanten Papa?
vader. Ja; men vind Ze meest altoos by groote troepen, waarvan de oudfte vooruitgaan , de middelmaatige achteraan , en de jongen in het midden.
louisa. Dus durft men ze niet aan,' hoe vangt men ze dan?
vader. In het Bosch , waar in men Olifanten befpeurt heeft, maakt men van in den grond geflaage paaien een lange en wyde gang, die met een deur kan toegcHooten worden.
In deeze gang brengt men een tamme wyfjes Olifant , zo ras als die begint te fchreeuwen, komt er een wild mannetje op af, dan koomen de jagers , doen de deur toe, werpen het beest ftrikken om de poo* ten, brengen er meer andere tamme Olifanten by, en zoeken hem op alierlei wyzea te temmen.
Zomtyds vangt men Ze ook in kuilen,
die



ZAMENSPRAAK. iSt
die met dunne planken en loof overdekt zyn, doch wanneer de Olifanten daar op koomen inftorten. Ook zaagt men wel boomen byna door, op dat ze, wanneer zy er tegen leunen, met dezelve omvallen, en terwyl hun lichaam 2waar, en de poten ftyf zyn , kunnen ze zich niet weder oprichten.
Hunne weïdoerdtrs kennen zy , maar wreeken zig aan de geenen die hun kwaad doen of voor de gek houden.
Men heeft hier veel voorbeelden van: Onder anderen verhaald men , da: een zeker Olifant , die door zyn voerman daaglyks zeer flegt gehandeld werd , eindelyk verdriet beginnende te krygen , hem van zyn nek met zyn fnuit afgenoomen hebbende; doodiloeg , en met zyn pooten geheel verbryzelden, de vrouw van den dooden mart werd zo uitzinnig , dat zy ook haar twee kinderen hem toewierp, doch de Olifant kreeg daarop berouw , nam het oudfte kind op , en zette het in den plaats van den vader op zyn nek, en wilde nooit een andere voerman hebben.
Tot een teken van zyn erkentenis kan ook dit volgende ftrekken:
R 3 Een



$63 NEGENTIENDE
Een Soldaat was gewoon alle dagen aan een Olifant een ftukje brood en wat brandewyn te geeven ; op een zekeren tyd was deeze Soldaat dronken , en had zig onder den Olifant te flaapen gelegd , de wagt 2ogt hem lapg te vergeefsch , eindelyk vonden zy hem, en men wilde hem wegfleepen , maar de Olifant gaf den geenen, die dat doen zou, zulk een flagmet zyn fnuit, dat er twee ribben in zyn lyf van braken, en hy kort daarop fiierf, de andere dit tiende gingen fchielyk heen, ziende wel dat het anders erg met hun zoude afloopen.
Maar nu weet gy, denk ik, genoeg van den Olifant.
louisa. Nog iets Papa, ik heb wel geleezen , dat Zy in den kryg heele ltasteelcii pp den rug kunnen draagen, is dat waar ?
vader. Ja wel waar, in oude tyden placht men dit veel te doen , en de groote Mogol doet het nog, hy zet er fomtyds twintig Soldaaten in, die zelfs Kanonnen , die vyf of zes ponds kpgels fchieten , by zig hebben.
ï-euiï



ZAMENSPRAAK: a6*$
louisa. En fchrikt dat dier dan niet Papa, als het kanon gelost wordt? en wat moet dan zo een battery dat beest fchudden.
vader. Dat zyn zy gewend , en de battery kunnen zy gemakkelyk draagen, dewyl zy wel drie duizend pond op hunnen rug kunnen vervoeren.
Nu moeten wy van de Rhinoceros fpreeken.
j a n. Is de Rhinoceros ook zo groot als de Olifant, Papa?
vader. Neen, hy is merkelyk laaget op de pooten, doch gelykt anders wel naar den Olifant, behalven dat hy op het einde van zyn neus een hoorn heeft; zynbovenftp lip is langer dan dc onderfte , dezelve kan hy beweegen zo als hy wil, en er de wortels van planten mede uit den grond trekken , zyn ooren zyn lang en ftyf, dc oogen zeer klein , zyn huid zeer hard en zonder hair, en met kreuken , vouwen en rimpels voorzien, dat het een harnasch fchynt te zyn.
willem. Is zyn hoorn zo lang als de tanden van de Olifanten Papa?
R 4



»*4 NEGENTIENDE
vader. Neen , maar men zegt dat hy zomtyds meer dan twee voeten lang is , en groeit zo lang als het dier leeft; het geen doorgaans 40 of 50 jaaren beloopt. Verdere byzonderheden van dit dier weet ik niet, derhalven zal ik maar tot het Nylpaard overgaan , alleen zal ik nog iets van de naam van de Rhinoceros zeggen.
In 't Grieks is deze faamengefteld van het woord neus en hoorn, zo dat zyn naan m het hollandsch eigentlyk Neushoorn is.
Het Rivicrpaard of Hippopotamus is een zeer groot dier, zyn pooten zyn kort, de kop zeer groot, de bek afgryslyk wyd, de tanden zyn ftomp en lang, en veel harder dan ivoor , zyn oogen en ooren Zyn klein , zyn klaauwen in vieren verdeeld, en zyn ftaart is 2eer korf< Tegenwoor,' dtg houd men dit dier voor den Behemoth waar van in den Bybel gefprooken wordt'. Des avonds komt het uit het water om te Jlaapen, en over dag loopt het onbelemmerd angs den bodem der rivieren , en kan daar langen tyd blyven, zonder t? behoeven boven het water te koornen.



ZAMENSPRAAK. 26e
1,0 u 1 s A. Leeft het dan van het watct Papa?
vader. Meest van waterplanten, maat hy eet ook andere groentens, indien hy z» krygen kan.
Maar wordt ons gefprek niet wat te lang» verveeld het u niet kinderen ?
louisa. Och neen, Papa.
vader. Dan zullen wy tot het geflag: der Kameelen overgaan.
De Kameelen zyn onderfcheiden naar de plaatfen daar zy gevonden worden.
De Turkfche zyn de fterkfte en grootfle, de Arabifche zyn klcinder , en minder flerk.
In het gemeen zyn de Kameelen zeer groote dieren , hun hals is breed en zeer lang , de kop klein , de (taart kort, de pooien zeer lang, dc klaauwen een weinig gefpleeten ; de Arabifche Kameelen hebben één bult op den rug, doch de BactriaaniChe en Chineefche twee bulten. Het hair en de kleur daarvan verfchilt ook. Dat van de Arabifche is lang, gekruld, en graauw van kleur. Dc Chineefche hebben lang en rootagtig hair.
R 5 wil-



265 NEGENTIENDE
wille m. De Drommedaris, is dat ook een Kameel, Papa?
tader. De Kameel en Drommedaris,of Snellooper, worden beiden in Afia en Africa gevonden , doch de Drommedaris is klein? der, heeft langer hair, en loopt veel fpoediger dan de Kameel, kunnende op een dag omtrent honderd mylen afleggen, en de bult van den Drommedaris beftaat meest uit hair dat ftyl 0p ftaat, doch beide voeden zy Zig met geringe fpys, en kunnen meer dan agt dagen zonder drinken wezen, byzonder de Arabifche. Dit geeft dus een groot gemak aan de Reizigers, die zomtyds voor zig zelf op zommige plaatfen in Arabie geen water kunnen krygen, en dus zouhetonmogelyk zyn voor de paarden water te bezorgen. Deze dieren keven gcmeenlyk vyftig jaar.
louisa.' Papa, dat moet dan goed reizen zyn met Zodaanig een dier.
vader. Ja. De Arabieren die.van den roof leeven , gebruiken deze dieren om Jiunne nabuuren te befleelen , en dan fchielyk op den Kameel met de geheele buit te vlugten,
Tot



ZAMENSPRAAK. 261
Tot het geflagt der Kameelen brengt men ook nog de Uama of het Kameelfchaap.
jan. Wat is dat voor een dier Papa?
vader. Een dier dat veel in Peru gevonden wordt, en veel kleiner dan de Kameel is 1 zyn - oeten en hals zyn lang, de laatfle geboogen als die van d«n Kameel, maar bet beest heeft geen bult op den rug, zyn klaauwen Zyn geheel gefpleeten , en zyn lyf is met een wollig, bont hair bedekt, zyn bovenlip is in tweën gcfplitst, en door dezelve fponwt hy zyn vervolgers een zeer bytend vogt op het lyf, wel vyf ellen ver. . Nu zal ik er uitfeheiden , en de volgende keer ovei bet Aapen gellagt fpreeken-
willem. O, dat is goed Papa, dat zal aiet onvermaakelyk zyn.
vader. Dat is wel zoo, zy richten fomtyds misfelyke potzen aan, maar anders zyn ze gevaatiyke dieren daar men zich voor wagten moet. Ik wil u geen fchrik voor eenig dier inboezemen, anders zou ik u bevreest maken : maar waarfchouw u bovenal voor de Aapen.



TWINTIGSTE ZAMENSPRAAK.
der. Wel aan Kinderen , laaten wy nu eens wat over de Aapen en Baviaanen van daag fpreeken, terwyl ik het u belooft heb,
louisa. Als het Papa maar belieft, ik «al braaf luisteren, en tusfchen beiden, als ik mag, wat vraagen.
vader. Dat moogtge wel doen, dooï vraagen wordt men wys.
De dieren die tot dit geflagt behooren, gelyken in veel opzigten naar de menfehen. Zommige van hun hebben {taarten, andere misfehen dezelve. Eenige iborten zal ik maar belèhryven.
louisa. Zal dan de Ourang-Outang niet de eerfle plaats hebben, Papa?
▼ ader. Vast, want hy koomt het naast aan de menfehelyke gedaante. De OurangOutang is de grootfle Aap die er bekend is, Zomtyds wel drie ellen hoog, en naar maate dik, zyn kop is groot en hairig , de ooren
cs



TWINTIGSTE ZAMENSPRAAK. 26$
en het gezigt kaal, de neus plat, de mond breed, zyn handen en voeten zyn als die van een mensch , hy heeft geen ftaart, maar in zyn nek en aan de zyden van zyn kop lang hair, doch op andere plaatfen zo lang niet. In de Africaanfche en Oostindifche bosfchen worden zy gevonden , en leeven van boomvrug» ten, kruiden, enz. gelyk de andere Aapen.
JAN. Doen zy aan de menfehen geen kwaad, Papa ?
vader. Ja , zy fleepen zomtyds de Negers kinderen weg; en goojen, wanneer zy getergd worden, met fteenen.
Tam gemaakt zynde, zyn zy zeer mensch* lyk, dan eeten zy van een bord met vork, mes en lepel, maaken hun eigen bed op, dekken zig met deekens toe, gebruiken een waterpot , ja kunnen, zo men zegt , een tafel bedienen.
willem. Welke Aap volgt na hem Papa ?
De Gibbon, of langgearmde Aap , die veel naar den eerstgenoemden gelykt, doch veel langer armen heeft.
Na



a?o twintigste
Na hem dc Magot, die in Zuid Tartarye» gevonden wordt , hy kan lang in ons land leeven, en verfcheide konsten leeren.
Dit zy genoeg van de Aapen.
jan. Nu nog wat, als het Papa belieft, Tan de Baviaanen.
tader. Zo is het ook , de Baviaan heeft groote bioedroode plekken op dedyen, dc flaart is gekromd doch niet lang, zyn bek is grof cn lang, zyn ooren bloot, zyn hair rosagtig : zy loopen meer op vier dan op twee pooten , en zyn de kwaadaartigfte en flerkfte van alle Aapen , Zo dat men ze altyd in hokken met yzere traliën moet opfluiten, dikwils knerfen zy dan op de tanden , en fchudden huhne hokken met de pooten dat men er van zou fch-ikken; wanneer zy in het wild loopen , zo als op het eiland Borneo, gaan zy dikwils met ganfche troepen naar tuinen en koornvelden , en rigten er groote verwoestingen aan.
Het derde foort van Aapen noemt men Meerkatten,
louisa. En waarin verfchillen die van de voorige Papa ?
va-



ZAMENSPRAAK. s?t
vader. De Meerkatten hebben zeef lange {taarten , zomtyds zo lang als het geheele lyf; men teld wel negenderlei foorten van Meerkatten.
De Meerkat die het naast aan de Baviaanen koomt, is de Macaquo, hy heeft even als de Baviaanen een kort en fterk lighaam, zyn kop is grof, de bek breed , de neus plat, de ftaartlang: deze worden in Congo en andere zuidelyke deelen van Africa gevonden.
Een andere Meerkat Mana , of Mon'ma genaamd, kan in onze luchtftreek rcdslyk wel aarten; maar Arabie, Barbaryen en Periie , is Zyn vaderland.
willem. Hoe vangt men toch de Aapen Papa?
vader. Op verfcheidene wyzen ; dewyl Zy altyd naa aapen, het geen zy zien, neemt de Jager zomtyds een pot met vogellym, en wanneer hy Aapen ziet, doet hy juist of hy Zyn gezigt er mede beftrykt, en gaat dan heen , laatende de pot ftaan, daarop koomen de Aapen, doen het zelfde, en maaken dus dat de oogea toe blyven, en dus worden zy
ge-



*ïs TWINTIGSTE
gevangen; anders trekken zy hunne fchoe: nen uit en aan, en laaten kleine fchoentjes ftaan , die ze van binnen niet lym beftryken , en die dan dc aapen aanrrekken, en dus, dewyl zy daar mee niet voort kunnen, gevangen worden.
By deeze gelegenheid komt my een klugtige hiftorie met een Aap te binnen.
t.ouisa. Belieft Papa ons die dan te vertellen ?
vader. Ja wel. Een zeker Priester had voor zyn vermaak een Aap opgevoed, dewelke hy altyd , wanneer hy moest preeken , opüoot. Doch op een zekeren tyd floop de Aap ftil met hem in de kerk, en gong boven op de kap van de preekftoel zitten. De Priester begint te preeken; maar dc Aap deed hem al de beweegingen, die hy onder het fpreeken met zyn handen maakte, naa, waarop al de Toehoorders begonnen te lagchen. De Priester beftrafte hun, doch het kon niet helpen , daarop begint hy hevig uit te vaaren , en maakte nog fterker beweeging, de Aap deed hem dit ook naa, zoodat de vergadering nog eens zo fterk begon te lagchen,
ein-;



>;- ZAMENSPRAAK. 273
eindelyk toonde iemand den Priester den aap, waarop hy zelf zodaanig begon te lagchen, dat hy niet in ftaat was om voort te gaan.
louisa. Ik zou ook braaf gelagchen hebben.
vader. Ik wil het wel gelooven; als ik meer tyd had, zou ik u meer van die Aapen hiftorietjes vertellen.
Nu zouden wy het gevoeglykst iets van de Menfehen kunnen zeggen, en van de byzondere foorten , maar dat zal ik uitftellen tot dat ik van de fabrieken, ambachten, konsi! ten en wetenfehappen , die het befchaafde ge9 flagt der menfehen uitgevonden heeft, zal
I ïpreeken.
Wy moeten nu de volgende keer het ge; flagt der Katten befchryven, waar onder ook de Leeuw, Tyger, en andere verfcheurende
II Dieren gerekent worden.
I jan. Behooren de Leeuw en de Tyger
look tot de Katten?
\
vader. Ja, die behooren, zo als ik u reeds gezegt heb, onder dit geflagt.
lu 'f.v..dt'. WJ 'ïEEfl! , 7'.V3t; 3'jri \ii 2f77/ï$
S EEN.



EEN-EN-TWINTIG STE ZAMENSPRAAK.
ader. Wy zullen nu over de Dieren, welke tot het geflagt der Katten behooren, moeten fpreeken.
In de eerfte plaats komt dan hier de Leeuw in aanmerking.
De Leeuw is een fterk , moedig , maar verfchriklyk Dier, hebbende een groote kop, breede borst, zyn flaart heeft op het eind het langfte hair, de maanen zyn zeer lang t zyn hals fterk, de klaauwen zeer verfchriklyk met lange kromme nagels voorzien; de Leeuwin heeft geen maanen , een langer bek en kleinder klaauwen.
louisa. Is de Leeuw niet wreed Papa ?
VAPER. Zo wreed niet als de Tyger, Wolf en andere Dieren- Hy moord niet dan uit hongersnood, en niet meer dan hy in een of twee dagen verteeren kan, wanneer hy een Mensch en een Beest by een ziet, grypt hy het Beest, maar de oude Leeuwen,
die



'ZAMENSPRAAK. 57$
'die geen kragt meer hebben om groote dieren te dooden, vallen dikwils op Menfehen aan, en houden ook veel van Aapen.
Wanneer een Ruiter een Leeuw ontmoet, doet hy wel om van het paard te fpringen en te vlugten, dewyl dan de Leeuw op het paard aanvallende, den man laat loopen.
Geen verfchrikkelyker gezigt is er, dan een brullende Leeuw te zien, die zyn verfchrikkelyke tanden laat kyken, terwyl hy zig zelfs met den ftaart op den rug flaande, hoe langer hoe woedender maakt.
In Africa, daar zy het meest gevonden worden, wordt het Leeuwenvleesch gegeeten , en de huid die met een rosbruin hair bedekt is, gebruiken de inwoonders tot dekens, mantels, en andere dingen.
Willem. Nu de Tyger Papa.
vader. Ja, De Tyger is kleiner dan de Leeuw, zyn hals is kort, zyn huid vol ftreepen of langwerpige vlakken , zyn oogen Zyn glinflerend, de tanden fcherp, de klaauwen krom, de ftaart lang en glad,even als die der katten. Zyn fterkte is zo groot dat hy meer dan vyf honderd ponden kan voortüeepen. Men S 2 ver-



H76" UEN-EN-TWINTIGSTE
verhaald dat de buffel vaneenen armen boer is een moeras gevallen zyn de; de boer het beest onmogelyk alleen kunnende helpen , eenige buuxen tot hulp moest verzoeken, maar onderwyl was er een groote Tyger gekomen, die hun de moeite uitwon en het dier reeds uit de moeras getrokken en gedood had, en bezig was zy» prooi wegtefleepen, toen de boer met zyn buuren kwam, dog op 't gezicht van zoveel menfehen liet hy echter het dier liggen.
jan. Is de Tyger met ronde vlakken gevlakt Papa?
vader. Neen, dat is het Luipaard, even als de Tyger in Africa en Afie t'huis hoorende, doch fraajer en kleiner.
Nu zal ik nog eenige dieren die tot dit geflagt behooren , befchryven , naamlyk de Los, de wilde Kat, de Hyaëna en de Beeren.
l ou isa. Word de Los ook in Afie en Afrika gevonden, Papa?
vader. Neen, maar in de noordfèhe Landen, hy is zo groot als een hond, zyn kop en voorhoofd breed , de knevels zyn zwart, zyn oogen groot en helder, zyn ooren puntig , en van boven met een bosje
ho-



ZAMENSPRAAK. afl?
hoger als van vooren , zyn borst is rosbruin met kleine zwarte plekken, langs het lyf en de pooten, zyn ftaart is kort en dik , zyn gezigtis zo fterk dat hy altyd eerder een dier ontdekt dan hy kan gezien worden ; was dit zo niet, dan zou hy in het geheel geen levendige dieren kunnen vangen, dewyl zy alle zo ras zy hem zien, vlugten.
willem. De Los is dan verfchrikkelyk: maar de wilde Kat is die veel van de tamme onder£cheiden, Papa?
vader. Ja, hy is veel grooter, van boven donker bruin, met zwarte vlakken, de borst en buik zyn wit , hy heeft verfchrikkelyke tanden, klaauwen en knevels, genoegzaam in alle gewesten wordt dit dier gevonden. In het vangen van zyn prooi, gaat het even als de kat met de muis te werk.
louisa. Wat byzonders is er van de Hyaena, Papa?
vader. De Hyaena is een allerwoedenst dier, omtrent zo groot als een Bok , maar veel dikker , zyn nek is met borftels bezet, zyn kleur is vuil bruin, de fchenS 3 kels



*?8 EEN-EN-TWINTIGSTE
kels van onderen zwart, en de kop van voo^ ren grys. Menfchenvlees is Zyn liefile fpys, en wel zo ver, dat hy de lyken op kerkhoven opgraaft,en verüind; alle andere beesten, zelfs de Leeuw, durft hy aan ; zyn woonplaats is als die van het voorige dier.
Tot befiuit van deeze Zamenfpraak zal ik nog iets van de Beeren zeggen.
Willem. Ik geloof dat er Bcercn van Terfchillende kleuren zyn.
vader. Dat is ook zo , er zyn ook Land- en Waterbeeren. De Waterbeercn houden zig meest op by het water en op het ys in de Noordfche landen.
De Landheer is traag en knorrig', met Zwart bruin hair bedekt, zyn klaauwen zyn breed , de flaart kort. Pruisfen, Poolen, Rusland en andere noordelyke landen is zyn vaderland, dog deeze verfchillen alle inkleur.
Des winters flaapen zy zomtyds veertien weeken agter een, zonder voedzel te gebruiken , op hooge boomen maaken zy zig een nest van done bladeren, ook wel in kreupelboschjes.
De Ysbeeren zyn meest wit, en zomtyds wel zo groot als een Os; Groenland en Spits-
ber-



ZAMENSPRAAK. 2?o
bergen is hun verblyfplaats. Wanneer er een beer gewond wordt, koomen anderen hem te hulp en verweeren zig dapper, zo dat de menfehen in die landen er gevaar genoeg van uitftaan.
' louisa. Papa is er ook iets byzondêrs van onze gewöone Katten aantemerken? —
vader. De gewoone Huiskat, is algemeen bekent, er zyn er van verfchillendekoleuren , de Heer, de Buffonzegtdateizyn die de lippen en voetfooien zwart en audere die de lippen hoogrood hebben;ook fpreekt hy vanSpaanfche Katten, die ros zyn met witte én zwarte vlakken.KarthuizeiKattendie blaauwzyn.maar dat de zogenaamde Kat van Angora het langde hair van allen heeft: in't gemeen zyn alleKatten valsch van aart, fnoepachtig, en ontrouw, 't meede nut dat ze ons aanbrengen is, datze Muizen en Rotten vangen, die ze een wreede dood aandoen, en zich er dan mee vermaken.
jan. Papa, volgt op het Katten geflagt niet dat der Honden?
vader. Jawel, maar daar zullen wy van daag niet aankoomen.
louisa. Dan morgen Papa ?
v A d e r. By welzyn kindlief.
S 4 TWEE-



TWEE- EN-TWINT IG ST E ZAMENSPRAAK.
Va der. Van daag zouden wy ons gefprek zeer lang kunnen maaken, want hef geflagt der Honden is uitgeftrekt.
willem. Welke dieren behooren er al tot dit geflagt ?
vader. Alle die hier toe behooren zal ik n.et ophaalen; maar ik zal u iets zeggen voor eerst van den Wolf, 0m dat die tot dit geflagt behoort.
•De Wolf is zekerlyk het grootfle en wrldfle dier van dif geflaeht, hy heeft veel overeenkomst met een groote Hond , het opflag zyner oogen is vinnig, en zyn gang « vlug, ]ange„ tyd kan hy honger lyden de roofzugt van deeze dieren is genoeg bekend: *
Trute lupus Jlabulis -
De Wolf is een droevig ding voor de
jS uct zo niet Willem? willem. frPapo, zo als Damoetas in d« Virgiliaanfche Herderszang zingt.
VA.



TWEE-EN-TWINT. ZAJYLENSPR. a8i
vader. Dat is ook zo; doch laat ons voortgaan, de dieren die met een gemeene naam Robben genaamd worden, en waar onder de Zee-Wolf, de Zee Koe, Zee Hond en meer andere dergelyke behooren, brengt men ook onder dit geflacht.
In Noord America en andere^ noordelyke landen worden deze fchepzels gevonden, en men kan ze aanmerken als de overgang van de viervoetige dieren tot de visfchen.
Zy hebben kort hair, fcherpe tanden', vinnen en ftaarten als de visfchen , en leeven op het land en in het water, zommige zyn wel agt voeten lang, en Verfchaffen veel fpek en traan, de meeste hebben geen agter pooten.
louisa. Behoord de Walrus ook niet onder die beesten Papa?
vader. Ja kindlief, de tanden van dit dier, Haan na beneden „ even als die der Oliphanten na boven, wanneer zy dik zyn, zyn ze van meer waarde dan die der Oliphanten, dewyl zy langer wit blyven, en een mooi pit van binnen hebben.
Nog veele andere dieren brengt men tot dit iöort, doch wy zullen die met ftilzwyS 5 gen



a82 TWEE-EN-TWINTlGSTE
gen voörbygaan, dewyl er niet heel Veel 6pmerkelyks omtrent te zeggen valt, lievef zullen wy weder tot de land dieren die tot dit geflagt behooren , overgaan. Onder die is dejakhals,diein het Oosten gevonden wordt, zyn groote is als een Patrys-hond, de huid blinkend kastanje bruin, waarom hy ook goud Wolf genoemd wordt, zyn hairen zyn lang en gelyk, de pooten zyn donkerder van kleur, en vry lang, de ftaart is byna als die van den Vos, en de fnoet is fpits, hoewel de kop van boven breed is; in hun vaderland vind men ze by troepen by een, die gezamentlyk op groote dieren aanvallen, doch ook zomtyds by het verdeelen van de buit verfchil krygen, en elkander verfcheuren.
jan, De Vos is my beter bekent, Papa.
vader. Daar zal ik aanftonds van fpreeken, maar eerst nog iets van de Veelvraat. Dit dier fchynt nooit verzadigt , en is zo groot als een groote vette hond , zyn hair is zwart bruin, de pooten kort, in de noordelyke landen wordt hy gevonden, en vangt de Rendieren op de volgende wys, hy neemt wat mos in den bek, en gaat er mede
op



ZAMENSPRA AI. -83
op een boom, als dan het Rendier daar komt laat hy wat mos vallen, het Rendier eet het op, en terwyl het daar mede bezig is, valt de Veelvraat hem op het lyf , zet zig zo vast, dat hy niet vallen kan , krabt het beest de oogen uit, en zuigt hem het bloed af, tot dat het Rendier dood valt, en van den Veelvraat verfcheurd wordt, die dikwyls zo lang vreet, tot dat hy er by neer rold.
louisa. En wat byzonders is er van de Vosfen Papa?
vader. De Vos is een listig dier, Zö groot als een middelbaare hond, zyn hair is geelachtig rood, ook graauw , zwart en wit.
Pluimgediertens zyn zyn liefde fpyzen, des nagts gaat hy gemeenlyk de hokken bezoeken , en verworgt al wat hem voorkomt. Wanneer zyn hol rondom met net. ten bezet is, blyft hy er zo lang in tot dat de honger hem noodzaakt om er uit te komen , en hy geen kans ziet om te ontkomen , de Vosfen vellen, en voornaamlyk de zogenaamde blaauwe en zwarte, leeveren een kostbaar bont uit.
willem. Wat voor een beest nu Papa?
va-



284 TWEE-EN-TYVINTIGSTE
va der. De Civet Kat.
louisa. Een Kat hoort die onder Honden, wat wil dit zeggen?
■vader. Men noemt dit dier Kat lieve Louifa , maar men moest het liever Civet Vos of Hond, heeten, want hy gelykt meer ten opzigte van de kop, bek en tanden naar de laatstgenoemde, dan naar de eerfte.
Hy is graauw en zwart geftreept, OostIndien en Africa is zyn vaderland, zyn fpys is dezelfde met die van den Vos, tusfchen zyn agterpooten zit een zakje, waar in een olyagtige ftof zit, welke Civet, of Muskus Jieet, daarom vangt men dit beest, fluit het in koo/en op, en haalt er om den anderen dag met een lepeltje het Civet uit.
jan. Is dat dan de regte Muskus Papa ?
vader. Ja Jan , verder brengt men nog tot het geflagt der honden de Mieten-eeters en Luiaards, waarvan ik nog iets zeggen zal, en dan nog eenige aanmerkingen over de gewoone Honden maaken.
willem. Als het Papa belieft.
vader. De Miereneeters, Mierenbee.
ren,



ZAMENSPRAAK. 28$
ren, of Tamandua's onderfcheid men in vier foorten, langhairige, kleine, middelfbortige, en groote.
De kleine is wel zo groot als een Eikhoorn, de groote als een flagers hond, alle hebben zy kleine hoofden , maar zeer lange fpitfe bekken, de ftaarten lang, de beenen kort, de tongen rond, en geen tanden in den bek, zyn tong fteekt hy in een Mieren nest , en als er dan braaf mieren door de kleverigheid op zyn blyven zitten, trekt hy ze naar binnen.
louisa. De Luiaart zal vast lui zyn, want waar zou anders zyn naam van daan komen ?
vader. Ja wel lui; de Luiaard of Ai die in Brafilien gevonden wordt is zo groot als een konyn, zyn kop is klein , het gezigt is byna als dat der menfehen, de oogen, ooren en het Haartje zyn klein, zyn hair is graauw bruin.
In een geheele dag komt hy pas 50 fchreden ver, en om op een boom te komen heeft hy wel drie dagen nodig, wanneer hy er op is beroofd hy de boom van al zyn
bla-



iB6 TWEE-EN-TWINTIGSTE
bladen, en zit dan zo lang flil tot dat de honger hem noodzaakt naar een andere te gaan.
louisa. Papa had belooft nog iets van de Honden te zeggen.
vader. Dat is ook waar, de getrouwigheid, oprechtheid en vriendelykheid der Honden is wel bekend , hoewel het eene foort beter dan het anderen is, want men teld er zeer ■veel foorten van op: als de Huishond.de Patrys, 't Schoothondje, 't Spaans Hondje, de Bolognees, 't Leeuwtje, de Bulhond, de Mops, de loop Brak , de Bengaalfche Brak, de Krulhond, de kleine Loophond, de Herdershond, de groote Hazewind, de kleine Hazewind , de Dashond, de Rocquet, de kaale Hond, de Yslander , de Siberifche Hond, en de Snuffelaar en meer anderen. Die alle bizondere eigenfehappen hebben, en zo wel tot de Jacht, als tot het waaken, en ook tot vermaak gehouden worden.
Dit zal denk ik genoeg over de Honden zyn, onze Zamenfpraak, is al redelyk lang geweest, daarom zal ik eindigen, en wanneer



ZAMENSPRAAK. a8?
neer ik weder wat tyd heb, het geflagt der Wezels befchryven. Daarna dat der Haazen en Vledermuizen , en dan zyn de viervoetige afgehandeld.
louisa. Dan zal Papa mogelyk niet lang meer over de viervoetige Dieten fpreeken.
vader. Neen Louifa, dus zal dit gedeelte van de Natuurlyke Hiftorie binnen kort zyn afgehandelt.
DRIE-



DR /E-EN-TWINTIGSTE ZAMENSPRAAK.
Het geflagt der Wezels flaat ons van daag te behandelen, ik zal er maar voort mee beginnen.
willem. Als het Papa blieft.
vader. De dieren die tot dit geflagt behooren zyn lang van kop en kort van pooten, en hebben niet zo veel tanden als de Honden.
De gemeene Wezel is zo gemeen in gemaatigde, en warme, als zeldzaam in koude luchtftreeken.
Hy heeft de groote van een kat, is op den rug, en aan de zyden vaal rood, maar onder den keel, en den buik wit, hy heeft knevels als een kat, de boven bek is wat langer dan de onderfte, de oogen zyn klein en zwart, de ooren kort en breed, en hebben van onderen een vouw.
Hy leeft van allerlei pluimgediertens, ook van Rotten en Muizen , en gaat des nagts daar op af.
Verder brengt men tot dit geflagt de
Her-



DRIE-EN-TW1NT. ZAMENSPR. 289
Hermelynen, Bonfings, Fretten, Marters, Sabeldieren, Genetkatten , Dasfèn, en ook den Ichneumon, of Rat van Pharao.
louisa. De Hermelyntjes, dat zyn lieve beestjes Papa.
vader. Ten minften zy zyn mooi, van hunne gedaante kunt gy gemakkelyk naar'de velletjes die gy er van gezien hebt een denkbeeld vormen. Deze velletjes zyn fpier wit, behalven dat de halve flaart pik zwart is; hun vaderland is Rusland, Sweden en Noorwegen ; hun kost is dezelfde als die der gemeene Wezels, gelyk ook de overige dieren van dit geflagt daar veel op gezet zyn , doch wanneer de Hermelyn in een kooj opgeflooten wordt, eet hy niets anders dan verrot vleesch.
louisa. Foei dat is vies.
t a d e r. Kindlief geen dier wordt er gevonden dat in alle opzigten volmaakt is; indien het Hermelyntje tam kon gemaakt worden, en dezelfde fpys gebruikte als de honden , en ook zo aanvallig en wachts was: de fchoothondjes hadden uit, en de Hermelyn zou overal in achting zyn.
T l o u i-



200 DR.IE-EN-T WINT1G STË louisa. Dat geloof ik ook Papa.
vader. Laat ik nu verder voortgaan» Dc Bunfing , is wel bekend wegens zyn onvcrdraaglyke reuk, des zomers loopt hy heen en weer om voedfel, doch des winters houdt hy zig meest op by Duiven en Kippenhokken om dat er dan geen eieren noch vogelen in 't woud te vinden zyn.
wille ivi. Van de Fret is geloof ik wel iets meer te zeggen.
vader. Schoon de Fretten thans hier gemeen zyn, en tot het vangen van Konynen gebruikt worden, is egter de Kust van Guinea hun vaderland, zy zyn wat kleinder dan de Bunilngs, hebben een lange, en puntige fnuit, het lighaam is lang, en dun en witagtig van kleur, de ooren kort en regt opftaande, de ftaart lang, de gulzigheid, en gezetheid op konynen vleesch is zo fterk, dat zy, wanneer men het hun niet belette, dezelve geheel en al zouden opvreeten.
jan. Wat byzonders is er van de Marter Papa?
vader. Er zyn Huis en Boschmarters , de Huismarter heeft een witte, en dc Boschmarter een geele keel, de eerfte woond omtrent



ZAMENSPRAAK. 291
tient de boeren huizen, de Bochmartcrs in de bosfchen , zy jaagen de Eikhoorns uit hun nest, en neemen er bezit van, beide zyn zy zo groot als een kat, geel bruin van hair, hun lyf en ftaart zyn lang, maar de pooten kort, in de Noordelyke Landen worden zy gevonden, en hun vagt duur verkogt.
louisa. Die van het Sabeldier niet minder, geloof ik, om dat aanzienlyke lieden er zig van bedienen.
vader. De vacht van dit dier is nog veel meer waard, naar maate hy dik, en glansryk zwart bruin is, hy koomt in gedaante den Marter zeer naby, en woond in de Sibenfche Bosfchen, alwaar hy met pylen die dunne punten hebben, gefchooten, of in ftrikken gevangen wordt.
willem. Waarom niet met een Snaphaan Papa?
vader. Dan zou zyn huid byna niets waard zyn, om de gaten die er door de hagel of kogel zouden inkomen.
De Genetkat, is zo groot als een kat, en hy koomt in kleur met den Marter wel over een, in Spanje en in andere landen wordt hy ge-, T 2 von=



592 DRIE-EN-TWINTIGSTÊ
vonden, in Afie houd men hem in de hui. zen om Muizen en Rotten te vangen.
louisa. Nu nog iets van de Das, en Ichneumon, als het Papa blieft?
vader. De Das, flaapt den geheelen dag, een goed gedeelte van de nagt, en den geheelen winter, hy is omtrent zo groot als een vos, heeft lang, dik, wit, roodagtig en Zwart hair, Zyn pooten en ftaart zyn kort, hy woond in holen onder de aarde in deEuropifchc wildernisfen.
De Ichneumon is zo groot en van dezelfde geflalte als de Marter, zyn hair is wit, zwart en geel gevlakt, Afia, Oost-Indien, en iEgypten is zyn vaderland, aan de oevers der Zeè'n, en andere wateren, aazende op dezelfde fpys als de dieren die ik reeds befthreeven heb.
In iEgypten worden zy op de markt gebragt, om als by ons de katten , tot het uitroeijen van ongedierte verkogt te worden.
Men verteld dat dit dier, den Krokodil in den bek kruipt, en by den buik weder uitkomt en hem dus ombrengt, doch dit is een volftrekte onwaarheid.
LOUI-



ZAMENSPRAAK. 20$
louisa. Zal Papa nu ook niet van het Haazen geüagt fpreeken?
vader. Ja, dewyl gy het my vraagt, zal ik er ten minften aan beginnen, en zien hoe ver ik kan koomen.
De Haazen, en Konynen zyn te veel bekend , om er iets van te zeggen.
Voor het overige brengt men tot dit geüagt het Stekel en Egelvarken , de Armadil, de Bever, Eikhoorn, en de Rotten en Muizen.
Het Stekelvarken leeft in de warmfte deelen van Afia en Africa, het is grooter dan een kat, en met lange beenachtige witte en zwarte, doorfchynende pennen, die puntig en een half voet lang zyn bedekt , deze pennen kan het nederleggen en ophefien ; wanneer er een wild dier op hem af koomt, trekt het zyn kop en pooten in , en zet zyn pennen op, dan kan geen dier hem genaaken , zyn fpys is üangen, muizen, rotten en ander ongedierte.
Het Egelvarken is weinig van het voorgaande onderfcheiden, maar kleinder, de pennen zyn dunder, en het is minder moedig.
T 3 JAN'



394 DRIE-EN-TWINTTGSTE
jan. De Armadil, wat is dat voor e*n^ dier Papa ?
vader. Een dier dat in Zuid America t'huis hoort; 20 groot als een konyn, en met fchilden bekleed, het heeft een lange fmallc kop, en een zeer lange dunne fnuit als een varken, lange ooren, flaart, en korte voeten , wanneer er gevaar voor hem is, rold het Zig als een bal in een , en dan laat het tóg rollen, even als of het geen gevoel had.
De Bever of Kastoor is wel zo groot «ft een hond, en heeft een fpitfe rotte kop, en een platte fchobagtige flaart, deagter klaauwen zyn met den huid aan een gevoegd, om te kunnen zwemmen , over zyn geheele lyf beeft hy een zwart bruin, of ook bont zagt hair, het welk in hooge waarde gehouden wordt, en waar van Kastoorhoeden Handfchoenen,Kousfen en andere dingen gemaakt worden, Deze dieren woonen aan de oevers, en maaken zich daar allerkonstigfle nesten'met verfcheide verdiepingen van hout, klei, moe en andere ftoffen , en leeven daar zeer gerust; tot het maaken van deze huizen komen veele bevers by een, en vellen zelfs groote boo. men ter neder, brengen die in het water,
zet-



ZAMENSPRAAK. "m
ietten er zig op en roeijen ze zo met de agterpooten en ftaart voort, tot aan d,e beftemde plaats, alwaar zy dan elkander helpen bouwen.
louisa. Heeft UE. zo een Bevqrs nest wel gezien , Papa ?
vader. Neen, maar ik heb eens ergens geleezen, dat men zo een Bevers huis gevonden had, dat aan één kant aan het vaste land gehegt was, maar voor het overige rondom 'in het water lag, agt voeten ftak het boven het water uit, het was omtrent veertig voeten van het een eind tot het andere breed,, de grond was van aarde met hout ingelegt , en verder was het van hout, klei en andere iloffen opgemaakt, met graszoden bedekt, en van binnen met gladde klei opgepleisterd, van boven met een rond dak bedekt, en ieder kamer was met dorre bladen beftrooid waar op de Bevers fliepen. Dit moet zefcerlyk wondertyk geweest zyn.
Willem. Waarlyk vernuftig van deze dieren! maar ik zal Papa niet hinderen, pro voort te gaan. >
T 4 v A'



*o6 DRIE-EN-TWINTIGSTE
ta der. Het Eikhoorntje is een zeer «rdlgdiertje>,twe!k .n ^ Afia ^
Noord America gevonden wordt, doch van verfchrllende koleuren . als rood, ?WartaKt.g en grys welke laatfte peüt gris genaarnt ™rdt, zyleeven van allerlei boomvrugten en^ bouwen hun nest op hooge hoornen, rondom toe, behalven dat er een kleine ope ™glnis om voordedeur te dienen, iB den herfst verzamelen 2y vrugten voorden win£,zy zyn verving i„ het fpringen van de eene tak op den anderen, ook kunnen zy goed zwemmen, in iEgypten er J
«« witte ftreepen op den gryzen rug ge. teekend yn#en 2ig op de p^JJ
onthouden.
Dikwyls hebt gy de ordinaire gezien daarom behoef ik ze niet te befchryven. '
louisa. Ja P^, ik heb ze wel geZien m een draaykooine.
v a der. Gy hebt ook wel Rotten en Muizen gezien, maar weeïge wel dat er ve-, icheidenen foorte zyn.
Als de groote en kleine Veldmuis, Berg. «t,ofJyIarmot,daardeSav.iaardfcheiongens
me-



ZAMENSPRAAK. 29?
jnede loopen , en die den geheelen winter flaapt, de Veldrot, de Bergmuis, de gemeene Rotten en Muizen, de Waterrot, de Boschmuis, de kleine en water Spitsmuis, ook behooren de Mollen tot dit geflagt.
De kleine witte, geftreepte en gevlakte Muisjes , die men in koojen tot vermaak houdt, hebt gy ook dikwyls gezien.
Maar laat ik u tot befluit van het geflagt der Haafen iets zeggen van den Philander, of Buidelrot, en de /Eneas.
j a N. Wat is dat eerfte voor een dief Papa ?
vader Een beest zo groot als een kat, het heeft een vosfe kop en vatkens bek , zyn hair is zwartgeel, de ftaart lang en dun , onder aan den buik heeft het een buidel of zak, waar in het haare jongen zoogt, koesterd, en voor gevaar bevrydt, dog anders dezelve er laat uitloopen; in de eerfte veertien dagen blyven de jongen er nagt en dag in, dog naderhand loopen zy er dikwyls uit en in, zo lang tot zy volwasfen zyn.
willem. Dat is byzonder aartig Papa, maar waarom heet dat andere dier JEneas?
T 5 , YA*
m



858 DRIE-EN-TWINTIGSTE
vader. Gy weet dat de JEneas zyn vader Anchifes op zyn rug uir den brand van Troje droeg, terwyl nu dit dier de gewoonte heeft, offl zyn "lange ftaarr over de rug te houden, ren einde de jongen die op zyn «g bitten, en hunnen Haartjes om de zyne vast flingeren, en zig dus door de oude laaten dragen , zo heeft dit in de eerfte opflag fchynbareovereenkomst met de bekende daad van JEneus. Dit dier wordt in Surinaamen gevonden, en is byna van dezelfde gedaante als den Philander.
louisa. Maar vallen die beestjes dan' niet van den rug af Papa?
vader. Neen, de oude JEneas houdt haar ftaart zo ftyf, en de jongen hebben de hunne er zo vast omgeilagen , dat zy geen nood van vallen hebben.
Tot het geflagt der Haazen behooren nog veel meer dieren, maar deze zyn de aanmerkelykfte, en daarom zullen wy er nu uitfcheiden.
willem. Wat fchiet er nu nog over van de viervoetige dieren?
VA-



ZAMENSPRAAK. 299
vader. Nu moeten wy het ge» flagt der viervoetige dieren voltooien, door het behandelen van de dieren die tot het geflacht der Vledermuizen behooren.
De Vledermuis is een viervoetig dier, dat echter vliegt, het fchynt een overgang van de viervoetige dieren tot de vogelen te maaken , even als de Aap de overgang van de viervoetige dieren tot de menfehen fchynt te wezen, en de Rob van de viervoetige dieren tot de visfchen.
jan. Dikwyls heb ik 's avonds de Vle*dermuizen zien vliegen Papa.
vader. Ik zal hem U lieden wat nader befchryven. Zyn lighaam is net als dat van een Muis, maar hy heeft geen ftaart zo als de Muizen, de pooten zyn door een vlies aan een verbonden, en dat vlies verftrekt hem tot vleugelen.
In dc eilanden van de Archipel vind men Vleermuizen, wier lighaamen zo groot als
Kat-



Soö DRIE-EN-TWINTIGSTE
Katten zyn , de bek van deze dieren is wyd, met vreeslyke tanden gewapend, de agterpooten zyn fterk, en de klaauwen verfchrikkelyk fcherp, het geheele lighaam is met ruig bruin en wit hair bedekt, en wanneer dit dier vliegt, is het in ftaat iemand een fchrik aan te jagen.
Dit zoort van beesten houdt zig op in donkere fpelonken, en is zeer gevaarlyk voor de reizigers. In Zuid America worden deze dieren ook gevonden, dog verfchillen van de eerfte, men noemd ze ook wel vliegende Katten, en denkelyk is het dat deze dieren de Harpyen zyn, waar van de oude Schry. vers gewag maakten.
Zie daar, nu hebben wy de viervoetige dieren geheel afgehandeld; wy zullen het met de Natuurlyke Historie voor eerst hier by laaten; gy weet wel dat de Geographie nog niet is afgehandeld?
Louis a. O ja, Papa, zal UE. die wederomopvatten, dat is ook al goed, als Papa dan maar naderhand weder met de Natuurlyke Historie voortgaat.
v a d f. r. Dat beloof ik u; doch eer dat wy de Geographie weder opvatten, zal ik
myn



ZAMENSPRAA K." '3oi
tnyn beloften, die ik lang geleeden u gedaan heb voldoen, en welke is die?
louisa. Dat kan ik niet bedenken Papa. willem. Ik ook niet Papa.
jan. Ik geloof dat ik het weet, Papa zal over de Konsten en Wetenfchappen en Ambachten gaan fpreeken.
vader. Dat is mis Jan, dat zullen wy nog wat uitdellen.
Maar toen ik over de Zeevaart fprak, werd er van een Compas gefprooken.
louisa. O Papa, nu weet ik het al; UE. zal ons de Electrizeer Machiene laa■ ten zien.
vader. Dat is het juist, wel geraaden Louifa.
Morgen ochtend zal ik u de Elearicitcit verklaaren, en door proeven ophelderen.
louisa. Dat is my lief Papa, zo zullen wy regt verdandig worden.
vader. Myn oogmerk is ten minden, om u van veel wetenswaardige dingen een
goed



Soa DRIE-EN-TWIMT. ZAMENSP goed denkbeeld te geeven, en als gy daar een regt gebruik van maakt, en het wel onthoudt , zal het u zeker altoos tot vermaak ftrekken.
louisa. Dat hoopen wy alle te doen Papa, die dingen die UE. ons geleerd heeft, 2yn al te nuttig om ze te vergeeten.
VÏÈ R.



der. Kom aan kinderen , nu zal ik myn beloften gaan voldoen.
Maar indien ik begeer dat gy er iets van Zult kunnen onthouden: zal ik u eerst het een en ander vooraf moeten zeggen.
louisa. Electriciteit is een wonderlyk woord Papa, wat beduid dat toch?
vader. Dat woord komt af van een Grieks woord dat Amber beteekend; nu, om dat men het eerst ontdekt heeft dat Amber dc eigenfchap had, om als het gevreeven Wordt,lichte lighaamtjes (als veertjes, kleine ftukjes papier enz.) na zig te trekken, heeft men die eigenfchap, die in andere lighaamen ook zit, Electriciteit genaamd; ik zegin andere lighaamen ook. Want weet dat de Eleétriciteit of Electricq Vuur in alle lighaamen is, in zommige meer, in andere minder; de lucht die ons omringt bevat ook Ele&ricq vuur. Wanneer dat vuur in onzen Dampkring lang opgepakt zynde, uitbarst, noemt
men
r/ER - EN- TWINTIGS TE Z A M E N S P R AAK.



304 VIER-EN-TWINTIGSTE
men het geluid dat daar door veroorzaakt wordt Donder, en de Blikzem is het uit de wolken uithardende Electricque vuur zelfs.
louisa. Dan kan ik niet begrypen Papa, hoe dat er zommige menfehen zo bang voor kunnen weezen.
vader. Dat is zeker waar, iemant die wel redeneerd moet dit met vermaak zien, en zig verwonderen over de wonderlykheid van dit verfchynzel; wel is waar, dat de Blikzem zomtyds onheil veroorzaakt, maar dit gebeurd zelden, althans, als men het middel van afleiders aan gebouwen en fcheepen te maaken, gebruikt; er is zelfs een voorbeeld dat iemand die lam was, door een blikzemflraal weder herfteld is geworden.
Ik geloof evenwel dat veel menfehen die by een donderbui zeer benaauwd zyn, zulks niet kunnen helpen, maar dat die fchrik uit de werking van den donder op hun geftel voorkomt.
Maar om voort te gaan, alle lighaamen hebben wel zodanig een vuur in zig, echter moet men hier eenig onderfcheid maaken.
Naamlyk , dat het Ele&ricque vuur door
zo m-



ZAMENSPRAAK. 305
Sommige lichaamen heengaat door andere niet; de eerfte noemt men Conductors, of geleiders, (om dat zy het vuur door zig heen leiden) de tweede Non-Condudtors, of geen geleiders; ook Eledtricque lichaamen.
willem. Kan Papa niet eenige lichaamen opnoemen die de eerfte, en eenige die de tweede eigenfchap bezitten?
vader. Ja, Conductors zyn alle Metalen , Planten, leevende Schepzels enz.
Non - Conductors , Amber, Glas, Pik; Zwavel, Harst, Zyde, gedroogd Hout en meer andere dingen.
Deze laatfte lichaamen, of de Non-Conductors , kunnen door vryving zo gemaakt worden , dat hun Eleftricq vuur zichtbaar wordt,' en, Wanneer er een Conductor bykomt van zig geeven.
Neem eens die pyp Lak, en vryf hem wat met u drooge hand, of een zachte doek,1 e* houd hem dan eens boven deze fyne, veertjes.
louisa; Papa , dat is aardig ; di> veertjes fpringen aan het lak.
y. y-vï



fcoff VIEK-EN-TWINTIGSTE
vader. Om u de rede hier van te gee; ten , moet ik n zeggen , dat, vermits alle lichaamen hunne natuurlyke hoeveelheid Electricq vuur hebben , zo is het klaar , dat wy by het eene lichaam geen Electricq vuuf kunnen voegen , of men moet er andere lichaamen van berooven. Indien wy danEleftrique lichaamen door vryving, of warmmaaking hun vuur ontneemen, is het klaar, dae het tot een ander moet overgaan.
Toen gy nu het lak vreeft, werdende onzichtbaare poriën van het Zelve geopend , en het Eleétrique vuur ging daar van over in uw hand die het lak vreef. Maar deze geftalte van het lak was niet natuurlyk, daarom kon het zo niet blyven. Toen gy dan het lak boven den tafel , daar de ligte veertjes op lagen , hield , ging het Electrique vuur uit de tafel over in het lak, en voerde in zyn overgang van de tafel in het lak de veeujes mede, tot zo lang toe, tot dat het lak weder in zyn voorige ftand was gekoomen.
willem. Maar Papa, hoe kreeg toe de tafel het verloorene vuur weder.
VA-



ZAMENSPRAAK. 30?
vader» Het Electrique vuur dat in de lucht is , vervulde terftond de lerdige poriën van de tafel weder, en het vuur dat uit het lak in uw hand was overgegaan , ging weder over in de lucht, en gaf daardoor weder zo veel aan de lucht, als de lucht aan de tafel gegeeven had. Dus kwam alles weder in zyn natuurlyke Hand ; ieder lichaam kreeg weder evenveel Electricq vuur in zig als het te vooren gehad had.
louisa. Dat begryp ik redelyk wel, JPapa.
vader. Dat is my lief. Door dat men dit van de Amber en het Lak ontdekt had , begon men te onderzoeken of er geen meer lichaamen die eigenfchap hadden: en men vond dat pik , harst en diergelyke, maar in. zonderheid ook het glas Electrique lichaamen waren. Daarop maakte men glaze buizen, die met de hand of een drooge zagte lap gevreeven zynde, dienen konden om eenige proeven re doen , maar naderhand ftelde men zodaanig een buis , of glaze bol op een fpil, en voegde daar een leere kusfen r.-.! , die, Wcarieei tle bol rond gedraaid V 2 werd,



3*8 VIER-EN-TWINTIGSTE
werd, tegen dezelfde drukkende, in plaats van een hand diende; eindelyk. vondt men uit om een, en daarna ook twee glafe fchyven , (en wel inzonderheid blaauwe giaaze fchyven die men beter dan witte bevonden had) op een fpil te zetten, kusfens er aan te voegen, en door een handvat rond te doen draajen, gelyk ik dan hier zodanig een werktuig heb ftaan.
Gy ziet hier twee blaauwe glaze Schyven (Eledricque lighaamen) op een koperen fpil zitten, welke fpil in een hout raam in een paar gaten kan rond gedraaid worden; in dat raam zitten agt kusfens van rood leer, aan weerskanten van de fchyven, aan deeze kusfens zyn lappen van geprepareerde zyde genaaid, dewelke aan twee zydenvan de fchyven, op de wys als gy hier ziet, zitten, voor deeze fchyven plaats ik deeze kopere Conductor op een glaze voet.
i. ouisa. Papa ik verlang al om de werking van die Machiene te zien.
vader. Heb nog maar een ogenblikje geduld. Eer ik kan beginnen moet ik u nog
wat Zeeffen . naamlvk • Har -,!!„ IPI.A.:_.._ i:« \
ht>«



ZAMENSPRAAK. 309
haamen, wanneer hun vuur, zo als men het noemt, opgewekt wordt, dezelfde verandering niet ondergaan.
willem. Niet Papa?
vader. Neen, indien men in zwavel of lak het vuur opwekt, verliezen zy hunne natuurlyke hoeveelheid Electriciteit, zo als ik u al van het lak getoond heb.
Maar als men het zelfde aan glas doet, krygt het zelve een vermeerderde hoeveelheid van Ele&riciteit, en geeft, indien er een Conductor bykomt, een gedeelte Electricq vuur aan dezelve over, welk vuur , wanneer de Conductor geïfoleerd of van andere Conöuctieve lighaamen afgefcheiden , en de Conductor goed gemaakt is, eenigen tyd in dezelve kan blyven , maar wanneer er een andere Conductor bykoomt tot dezelve overgaat, of anders door de lucht, die altyd met Electricque deeltjes vervult is, uit den Conductor opgevangen, en na de plaats daar het van daan gekomen was, gevoerd wordt.
willem. Waarom zyn er toch zo veel bollen aan de Conductor Papa ? .
V 3 VA-



fiio VIER-EN-TWINTIGSTE
vader. Om dat men opgemerkt heeft dat het Electricque vuur, door dit middel van bollen op de uiteindens van de Conductor te zetten, langer in dezelve beflooten blyft.
louisa. Maar Papa zeide zo even dat de Conductor van andere Condudive lighaamen moet afgefcheiden zyn , en de Conductor Haat hier op een houten tafel , die zo als Papa gezegt heeft, een Conductief ligiaam is.
v a d e r. Ja dat is ook zo; maar de Conductor ftaat op een glaze voet, en door middel van deeze voet is de kopere Conductor, van de tafel afgefcheiden , want het glas laat geen Eledïricq vuur door.
Maar nu heb ik genoeg vooraf gezegt, ik zal deMachiene eens draajen, zie daar; knap knap, die ftraalen vuur die er uit den Conductor, op myn hand, een Conductief lighaam, affprongen,noemt menEleftricq vuur, en dat vuur is van de fchyven in de Conductor overgegaan, zo als ik u reeds heb uitgelegd.
louisa. Ik had niet gedacht dat ik vuur zou zien Papa, 0p de fchyven komen ook
hoe.



Z AMENSPR A'AK. SU
iieele ftraalen vuur als zy rond gedraaid worden.
vader. Het is zekerlyk voor iemant die het nooit gezien heeft een aardig verfchynzel , maar dewyl ik u reeds zo veel vooraf gezegt heb, denk ik dat wy wel verder voort kunnen gaan met proeven, ter nader bevestiging van het gezegde, te doen.
willf.m. Ja Papa wy hebben er nu eenig denkbeeld van.
vader. Nu, dan zal ik voortgaan. " Gy ziet hier een hout plankje met glaze pootjes, wie wil daar eens op gaan ftaan ?
louisa. Ik wel Papa.
vader. Stap dan op, en neem dit kr> pere kettingje, dat aan de Conductor vast is , eens in uw hand.
Nu Willem, ik zal de Machiene draajen, raak u zusje eens aan den arm.
louisa. Ai, daar fchrik ik van, daar kwam een ftraal vuur uk myn aim.
vader. O het kan geen kwaad, wees tnaar niet bang; u ligbazm was door bet V 4 kct-



Si» VIER-EN-TWINTIGSTE
kettingje met de Conductor vereenigd, het Tuur van de glaze fchyven gong door den Conductor, en verzamelde zig in uw lyf; om dat het niet door de glaze pootjes, van het bankje daar gy opftond, kon, het bleef in uw lyf, zo lang tot dat een ander Conductief lighaam (u broertje Willem) er by kwam, toen gong het vuur tot dat lighaam over.
louisa. Dat begryp ik klaar Papa.
vader. Dan zal ik maar weer voortgaan. Hier heb ik een zogenaamde Leydfche Flesch. Die flesch is van binnen tot over de helft gevuld met fyn gevyld of gedraaid koper, en van buiten tot op dezelfde hoogte met plaatzilver bekleed , op de flesch zit een koper dekzel, door het dekfcl gaat een kopere pen, tot in het gevylde koper, en boven op die pen zit een koper gedraaid bolletje.
Deze flesch zet ik aan den Conductor, z» dat het bolletje er een weinig van daan ftaat.
Gy ziet ook wel dit houte voetje met zyn ffandaard, waaraan van boven een dwarspen met een koper bolletje zit, dit inftrumentje noemt men een Electrometer.
Pit



ZAMENSPRAAK. 313
Dit kopere kettingje maak ik onder aan den Elcctrometer met het eene end vast, en met het andere onder aan de Leydfche Flesch; het bolletje van de Elcctrometer zet ik een duim of drie van den Conductor af.
Ik draai eenige maaien dcMachicnc, pof.
louisa. Wat een flag Papa; het vuur fprong van den Conductor naar den bol van dc Electrometer.
vader. Wel opgemerkt; ik zal het o trachten uit te leggen.
Het glas van de flesch bevat Electricq vuur , maar door het draajen van de Machiene wordt het vuur van dc buiten kant van de flesch naar binnen getrokken , als nu de binnen kant van de flesch zo vol is als zy kan, klimt het vuur langs den koperen pen op, en fpringt van den bol, d!e daarboven opzit, af, op dc naadc Conductor, dewelke in dit geval de Elëctrbmet'er was, langs dezen Elcctrometer, en het kettingje liep het met een ongelooiiykc fiiclheid tot aan de buiten kant van de flesch, en kwam dus weder op zyn plaats.
Dat dit zo is, zal ik u duidèlyk do.n vollen.
v s l ou i-



SM VIER-EN-T WINTIGSTE
louisa. Neem Willem eens by de hand , en gy Jantje houdt u broer Willem aan zya hand vast, Louifa dit kettingje dat ik onder de flesch gelegd hebt, zult gy eens vasthouden; en Jantje dit kettingje van den Ele&rometer.
Blyft nn maar 20 flaan tot dat ik wat gedraaid heb.
Alle te gelyk. O.' 0! wat doet dat zeer!
louisa. 't Is net of ik myn ellebogen flerk geftooten heb.
WiLLEiw. Zo is het met my ook.
jan. De floot gong my zo dwars doorhet lyf.
vader. Nu hebt gy gevoeld dat het vuur op de bol van den Eledrometer afgefprongen zynde, langs dezelve, en langs het kettingje dat daar aan vast was, en dat Jan in zyn hand had, dooru lieder lighaamen heenen gong, en langs de ketting die Louifa in haar hand had , weder aan de buiten kant van de flesch, in een ogenblik zig herfteldc.
Nu ik u dit verklaard heb, moet ik u ook zeggen, dat er onderfcheid in Pofitief, (dat
is



ZAMENSPRAAK. 315
Is ftellender) en Negatief (dat is ontkennender wys) Electrizeeren is.
louisa. Wat wil dat zeggen Papa?
vader. Wanneer een lighaam meerder Electriciteit bekoomt, dan natuurlykaan het zelve eigen is, wordt het Poiltief geëlectrizeerd, zo als de binnen kant van de Leydfche Flesch , wanneer de flesch geè'lectrizeerd wordt.
Maar wanneer de natuurlyke Electriciteit aan een lighaam ontnomen wordt, zegt men dat het Negatief geëlectrizeeid is, gelyk de buiten kant van de Leydfche Flesch wanneer zy geè'lectrizeerd is.
willem. Maar hoe Eleétrizeerd men dan Negatief Papa?
vader. Om dat te doen moet ik de Machiene los maaken , en op dit plankje met glaze pooten vast maaken, en het plankje aan den tafel.
Nu zet ik dezen Conductor, die maar enkeld is, en de Negatieve genaamd wordt, digt by het hout van dc Machiene, en dit koperdraad maak ik aan den Negatieve Conductor vast met het eene end, en met het
an.



Si6 VIER-EN-TWINTIGSTE
andere end alwaar een bol zir, leg ik het op het hout van de Machiene, dit kettingje hang ik aan de Folitieve of groote Conductor die op zyn gewoorie plaats flaat, en laat het tot op den tafel neerhangen.
Nn zet ik een Leydfche Flesch aan de Negatieve of kleine Conductor, en draai de Machiene.
Doch vooraf zet ik deze Elcarometer, (een kopere pen met een bol van boven, waaraan een dun fpiertje hout met een kurken balletje .op het eind, hangt) boven op de bol van de Leydfche flesch.
Wanneer ik nu met dit glaze handvat de Machiene draai, ryst het fpiertje, en als ik de Machiene weder in ftaat ftel om Pofitief te werken, zal het fpiertje eerst daalen , en dan weder ryzen; maar als de flesch van te Toren niet Negatief geé'leclrizeerd was; zou het fpiertje, (wanneer ik de flesch Pofitief elech'izeerde) terftond ryzen.
louisa. Waar komt dat onderfcheid van daan, Papa.?
vader. Ik zal het u zeggen. Wanneer de flesch Negatief geëlectrizeerd wordt, wordt
al



ZAMENSPRAAK. 3*2
dl het vuur, dat van natuure in dezelve zit, er uitgehaald, en langs het kettingje, dat op den grooten Conductor en op den tafel ligt, weg geftootcn.
Daarom ryst dan het fpiertje, dewyl het in de lucht nieuwe Electrique ftof zoekt, waarvan de Machiene haar geduurig beroofd.
Wanneer dan zodaanig een flesch dieNegatief geële&rizeerd is , weder Pofitief geèlectrizeerd wordt, brengt dat Electrizeerea eerst weer het Natuurlyke vuur er in , en dan zakt het fpiertje ; dog z^ dra als het fpiertje begint te ryzen , is het een teken, dat er meer Electricq vuur in begint te komen als er natuurlyk in was, want als dat gefchied, komt er eerr*|^ectrique Dampkring of verzameling van Eiectricque uitvloeizelsuit dea bol van de flesch, die het kurken balletje, dat aan bet fpiertje hangt, wegftoor.
Dit is het onderfcheid tusfchen Negatief en Pofitief ele&rizeeren.
Nu zal ik de Machiene wederom in ftaat ftcllen , om Pofitief te Electrizeercn, en dan nog eenige proeven doen.
LOUisa. Wat zal Papa dan doen?



3iS VIER-EN-TWINTIGSTÈ !
vader. Ik heb hier drie kaarten, die ik tegen de buitenkant van de Leydfche flesch aanleg, ik laad de vlesch , en neem de ontlaadbeugel (een kromgebogen koperdraad, zo hoog als de flesch , en op ieder eind met een bol voorzien,) en zet het onderfte eind tegen de kaarten aan , met het boveneind raak ik de bol van de flesch aan , pof. Bezie de kaarten eens.
willem. Er is een klein gaatje in "Papa, ik bcgryp hoe het gekoomen is.
vader. Wel hoe dan?
willem. Het vuur fprong boven uit den bol van de flesch op dc h-1 van de ontlaadbeagel, en gong langs dezelve door de kaai ten weder op zyn natuurlyke plaats (dc buiten kant van de flesch) zitten. Is het zo niet, Papa?
vader. Ja wel. Uit deeze gedaanc proeven hebt gy genoeg de eigenlchappcn van het Elcctricque vuur kunnen leeien kennen. De andere proeven , als Kanonnetjes affchieten , Illuminaatics maaken , de Compasnaalden bederven , al dc Kaarfea in een
La-



ZAMENSPRAAK. §10
kamer in een ogenblik op fteeken, Beesten met een battery of verzameling van Leydfche flesfchen doodflaan, iemand met een glaze rotting een onvcrwagte fchok geeven , en meer andere aartigheeden , zyn op dezelfde wetten gegrond.
Alleen zal ik u nog eens het nut der afleiders toonen.
louisa. Wat is een afleider Papa ?
vader. Een metaaie draad of ketting, die boven aan de top van een toorn of huis , of aan de wimpel van een fchip vast gemaakt zynde, tot op de grond, of tot in het water afhangt.
Willem. En waar toe dient dat, Papa ?
vader. Het Electricque vuur of de Blikzem , is van dien aart, dat als bet ergens losbarst alwaar metaal is, het langs het zelve loopt tot dat het zig in de grond, of in het water verfpreid , en de gebouwen dus geen kwaad doet.
Met dit zogenaamde Donderhuisje zal ik »de waarheid hier van betoonen.
jan:



$*> VIERENTWINTIGSTE jan. Dat lykt wel een kerkje, Papai
vader. Dat verbeeld het ook , maai' de gedaante koomt er weinig op aan.
De toren van dit kerkje is op dc grondplank vast gemaakt , de zyftukken zyn ef met hengfels aan vast , en worden door veeren naar buiten uitgedrukt, zo dat, als men ze loslaat, zy plat neervallen, in de agtergevel zitten 'kopere pennetjes, die in de zyllukken , wanneer zy opgezet zyn , gefiooken worden , en dus ftaan zo wel dc zyftukken als de agtergevel vast; dog als de agtergevel er afgenoomen wordt, vallen ook de zyftukken , en het losfe dak dat 'er op gelegt wordt, uit elkander.
In de toren is een deurtje, waar door men een blik flesje, dat met zyn hals door een gat dat in de toren is, naar de agtergevel van het kerkje gekeerd is, Zet. Door de buik van dit flesje gaat een koperdraad, dat er in vast gefoldeerd is, dog binnen in het flesje is afgebrooken , alwaar de twee einden een halve duim van een liaan ; op het boveneind van dit koperdraad is een blik doosje met een hol dekzel vast gemaakt, en het onderfte eind van het koperdraad dat in het
flesj,



ZAMENSPRAAK. s»
flesje zit , gaat tot beneden in de tooren, alwaar het er van vooren even uitkoomt, en daar tot een haakje geboogen is ; aan dit haakje maak ik een koper kettingje vast.
Boven op de tooren ftaat een weerhaan , wiens fpil tot byna op het holle dekzel van het blikke doosje komt.
De galmgaten van de toren zyn van binnen met papier, waarop de figuuren van blikzemftraalen gefneeden zyn, beplakt, en in het dak van de toren heb ik wat papiere fnippers geflopt.
louisa. Wat zal dat uitvoeren Papa? my dunkt er is althans toeftel genoeg.
vader. Het is maar een aartigheid , gy zult er aanftonds de uitwerking van zien.
Het blikke flesje is met inflammabele, of brandbaare lucht vervuld, en met een kurk wel ftyf toegeftopt.
Het blikke doosje zal-ik met heet water vullen, en op het holle dekzeltje Spiritus Vini, (een overgehaald vogt, dat fchielyk ylam vat wanneer het warm is) gieten, het water zal deeze Spiritus warm houden.
Nu laad ik deeze Leidfche flesch, en maak het kettingje, dat onder aan de toren X zit



32i VIER-EN-TWINTIGSTE
zit van onderen aan dezelve vast; kinderen koomt nu naast my ftaan en let wel op de galmgaten van de tooren; met de bol van de flesch raak ik de weerhaan van de tooren aan: Pof; alles ligt in duigen, en er is brand, ik zal het gaauw uitblusfchen.
willem. Het was net of de Blikzemftraalcn in de tooien floegen , toen ik op de galmgaten keek Papa. Dat is regt aartig.
vader. Ik zal het u nu eens uitleggen.
Het vuur van de Leidfche flesch fprong op de weerhaan af, en ging langs de fpil alwaar het de Spiritus Vini in de brand-Aak, die de fnippers papier deed vlam vatten van daar vloog het door het blikke flesje,' pntflak de brandbaare lugt, waardoor dekurk' er af vloog, en tegen de agtergevel van de kerk koomende, dezelve wegftootte, en dus het geheele gebouw in duigen deed vallen; het vuur door het flesje gegaan zynde, liep verder langs de kopere pen en het kettingje weder naar Zyn plaats , (de buitenkant van de flesch,) en dit alles gefchiede in één pogenblik.
louisa. Papa.ózt is zeer aartig bedacht.
va-



ZAMENSPRAAK. 323
vader. Nu zal ik eens een afleider, of koper kettingje aan de weerhaan hangen, en het op de tafel doen neerkoomen, een ander flesje met brandbaare lucht er in zetten, nieuwe Spiritus Vini op het dekfeltje doen, en het geheele kerkje net zo als het is geweest weder in orde zetten. Met deeze gelaade fles raak ik wederom op dezelfde wys dc weerhaan aan; alles blyft ftaan, het vuur is langs den ketting , of afleider weggeloopen,
willem. Papa dat vind ik by zonder mooi.
vader. Het toont klaar het nut der afleiders: ik zal de fles nog eens laaden, en den afleider wegneemen, ik raak de weerhaan met de bol aan. Daar ligt alles wederom in duigen. Ziet gy wel, de enkele afleider had het belet.
jantje. Dat hebben wy zeer klaar gezien Papa-
vader. Het was dan te wenfchen dat men er wat meer gebruik van maakte.
louisa. Papa die heeft ons regt vermaakt, het zyn wonderlyke dingen die dooi' de Electriciteit gedaan worden.
x 2 i&



$44 VIER-ËN-TWINTÏGSTE
vader. Dat zyn het zeker; en daaglyks worden er nog nieuwe proeven mede gedaan, onlangs las ik van iemand die geprobeerd had om yeren door de Electriciteit uittebroeijen , het geen hem halverwege redelyk gelukt was.
Doch kinderen myn voorneemen, (om u naamlyk eenige denkbeelden van Electriciteit te geeven) heb ik uitgevoerd, en ik heb de grond geleegen om andere boeken, die daar wydloopiger en dieper over fchryven » te kunnen verftaan. Zo zal ik ook over al de andere wetenfehappen met u fpreeken.
Op een anderen tyd zal ik op dezelfde manier de uitwerkingen van de Luchtpomp verklaaren. En u de wonderen die in het werktuiglyke der infeclens, en in andere lighaamen gevonden worden , door het Zon en Stam Microscoop laaten befchcuwen.
Met een woord ik hoop u van alles dat aanmerkenswaardig is zo veel doenlyk te onderrigten.
Maar nu lieve kinderen Zal ik myn onder wys voor deezen winter befluiten, gy zult van de zorrier onze gefprekken die ik allen heb laaten drukken en met eenige plaatjes
op-



ZAMENSPRAAK. 325
ophelderen , kunnen beftudeeren. En al het geen gy in het eerst niet wel gevat hebt zult gy dan zo veel te beter kunnen begrypen.
Doet u best om alles te onthouden. Doch wordt dan vooral niet trotsch op uwe verkreegene kundigheden. Het geheugen, de fchatkamer der wetenfchappen, is een edel goed, dat wy niet van ons zelve maar van onzen Schepper, verkreegen hebben; wanneer wy Ons daarop verhoovaardigen, zyn wy trotsch op een geleend goed . van welker bezitting wy geen oogenblik zeker zyn. Verkrygt wysheid, verkrygt verftand om uw tyd hier op aarde vergenoegt, en met meer nut dan de redenlooze ichepzels doortebrengen. Maar verkrygt vooral waare wysheid, die u , wanneer gy uwen korten levensloopbaan zult ten einde geloopen zyn, in een gelukkige eeuwigheid zal inleiden.
louisa. Papa ik bedank UE. uit aller naam van harte voor het geen UE. ons geduurende deezen winter geleert heeft, wy hoopen er een goed gebruik van te maaX 3 ken,



326 VLER-EN-TW. ZAMENSPRAAK.
ken, en verzoeken dat Papa zyn aangenaam onderwys fchielyk zal gelieven te hervatten.
vader. Nu dat is wel. Wanneer ik Onzen taak weder zal opvatten weet ik nog niet, maar maak ondertusfchen gebruik van het geen ik u gezegt heb, gy zult er naderhand de vruchten van plukken.
ÈlNDE van het EERSTE DEEL.
DRUK-



DRUKFEILEN.
pag. reg. ftaat. . ♦ lees.
15. 26. klaar en duidelyk. duidelyk 17, 11. Dan . . Toen 20, 2. Visfcher . Visfchen 31. 4. gezet, en daarom . gezet zynde, daarom
31. 12. Beerin . een Beerin
50. 5. 1700 reeds enz. 1700, by die vol¬
keren, die'toen den Jlyl van Caefar nog volgden, reeds enz.
51. 18. Abefynfche . Abisfynfche
62. 12. Anas, . AnasofGuadiana, 75. 1. kort zyn, . kort moeten zyn; 75. 6. de vroegfte . vroegere 85, 18. Tjvee er zulke Twee zulke zyn
zyn; er;
96, 19. Grieternyen . Grietenyen 114. 3. aan twee . aan de twee 210. 23. Saturnus . Genius of de Natuur God.
277. 1. hoger als vanvooren,. hair bezet,
298. 1. de Aeneas . Aeneas
298. 10. Aeneus . Aeneas
Op pag- 64 moeten achter het woord Catalonia,
de volgende woorden gevoegtworden: De Eilanden Majorca, Minorca, Vvica en Formentera, die in de Middelandfche "Lee liggen, behooren ook tot Spanje. Op pag. 67. achter het woord Champagne, de volgende: Maar de Landfchappen Lotharingen, Franfche Comte', en de Elfas, behooren ook tot dit Koningryk.