AAN
het letteroefenend genootfihap TOT NUT o BESCHAVING,
TEN GESCHENKE GEGEVEN
door ^ deszei fs medel^
DE HEER, I
den V!»n maand 18






VERHANDELING
van het
PROVINCIAAL
UTRECHTSCH
GENOOTSCHAP
van
K V N S T,E N
e n
WETENSCHAPPEN.
Te UTRECHT,.
Bij de Wed. S. de WAAL en Zoon,
Drukkers van het Provinciaal Genootfehap * 7 9 2-
ZE V ENDE DEELS Eerste Stuk.






ANTWOORD
op de
VRAAG,
voorgesteld door het
PROVINCIAAL UTRECHTSCIT GENOOTSCHAP FAN KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
„ Welke is de aart van de Rhachitis, of zogenaamde „ Engelfche Ziekten -. welke zijn de Redenen, dat men ,, de eerfte beginzelen zelden na het derde Levensjaar „ der Kinderen befpeurt ? Welke zijn hare kenmerken : „ Welke is hare Voorzegging P Kan men ze door eenige „ middelen voorkomen? Zo ja; door welke? Welke zijn „ de beste Middelen tot hare genezing" ?
door
JOHANNES VEIRAC
M. D. enz. te Rotterdam.
onder de Zinspreuk
Ware roem is roem bij God, Maar niet bij Menfchen Kinderen.
G e l l e r t.
Waaraan eene Goude Medaille is toegewezen.






VERHANDELING
over dé
ENGELSCHE ZIEKTE.
FERDEELING.
Ter Verdeelinge dezer Verhandeling erlangen pij, 'uit de Vraag", eene gefchikte aanleiding:
Het eerfte Hoofdftuk zal het onderzoek van den aart der Rachitis, of zoogenaamde Engelsche Ziekte, hevatten.
Het tweede zal handelen over hare Oorzaken.
Het derde zal de Reden, waarom men derzelver eerfie begin/els zelden na het derde levensjaar lefpeurt, onderzoeken,
* Het



VERDEELING.
Het vierde zal /preken van de Kenmerken dezer Ziekte.
Het yijfde van hare Toevallen.
i
Het zesde van hare Gevolgen.
Het zevende van haare Voorzegging.
Het agtfte zal de Vraag onderzoeken, of men die Ziekte door eenige Middelen kan voorkomen?. — Zo ja; door welken?
Het negende zal de beste Geneesmiddelen moeter, aanwijzen.,
VER-



GENEESKUNDIGE VERHANDELING
OVER DB
EMGELSCHE ZIEKTE*






geneeskundige verhandeling
OVER DE
ENGELSCHE ZIEKTE.
BOOR
J. Fe ACKERMANN,
M. D. Medelid van hei Geneeskundig Gmootfchap te Mentz.
MET ÏLAATE
Te UTRECHT,
Bij j. de waal, sz.
i 7 9 4-






VEïLHANBEEÏNG
óver. de
ENGELSCHE ZIEKTE,
EERSTE HOOFDSTUK Van den Aart der Ziekte. § L
D e aart eener Ziekte beftaat ia dat géén, waaf door zij onderfcheiden is van alle anderen, en waar van de bepaling derzelve worde afgeleid. — Wij zijn dus in de onvermijdelijke verpligting', óm die onderfcheidingen optezoeken ert aantewijzen. ——« Ten dien einde zal ik die eigenfehappen verzamelen, waar door de Rachitis (welke ik, in het vervolg, altijd den naam van Engelfehe Ziekte zal laten be A hou



s Van den Aart
houden) van die Ziekten, welken meest met dezelve overeenkomen, eigenaarcig onderfcheiden is.
De Engelfche Ziekte heeft de meeste overeenkomst met eene foort van Uitteeringen, welke den jongen kinderen eene langzame kwijning en doorgaands den dood veroorzaakt; doch uit de
navolgende bijzonderheden zal de verfchillende geaartheid dier Ziekten duidelijk genoeg blijken.
Voor eerst: de Engelfche Ziekte is nooit aangeboren, het geen van de Teering (Marasmus} niet altijd doorgaat. —. Meermalen zag ik een kind dit gebrek ter waereld brengen, en daar door fukkelende fterven.
Ten tweeden: Beiden behooren zij op de lijst van die der Kinderen; maar dikwerf belpeurt men de beginfels der Teering' reeds zeer kort na de geboorte; doch de eerfte blijkbare teekens der Engelfche Ziekte verneemt men zelden voor het einde des eerften Jaars. —- De Teering verfchijnt bij veelen na het derde jaar en later,- doch bijna nooit vertoont de Engelfche Ziekte zig als dan, in hare eerfte verfchijning.
Ten derden: Beider oorzaken, teekenen, toevallen, gevolgen, gronden van voorzegging', voorkoming' en geneeswijze, zijn, in veele opzigten , zeer onderfcheiden, gelijk in het vervolg , met opzet, zal bewezen worden.
Een



der Engelfche Ziekte» 3
Ëen oplettend Lezer zal (dit gevoel ik duidelijk) met deze stlgemeene teekenen van onderfcheiding' niet voldaan^zijfl. — Hij vordert middelen, om de Engelfche Ziekte alzoo te kunnen bepalen, dat hare natuur daar uit overtuigend blijkt; — doch hier omtrent eischt de voorzigtigheid eenigen aandacht. ■—»
De meeste Schrijvers en Waarnemens warert omtrent de helft dér voorgaande eeuw', toen men deze Ziekte voor de eerftemaal, in Engeland ontdekte, met Glissonius van gevoelen, dat hare natuur in eene vochtige koude ontaartiug van hét bloed moest gezocht worden, wanneer zij tevens een gebrek onderftelden , waar door de Zenuwen van het Ruggemerg gezegd werden beledigt te zijn * terwijl zij tevens beweerden, dat de Zenuwen des Hoofds onbeledigt waren. — Hier uit verklaarden zij de toevallen en gevolgen: — Ook daar op
fteunde hunne Geneeswijs. Daar na hebben
velen den aart dezer Ziekte in eene Scbeurbuikigö
kwaadfappigheid gezocht. Sommigen ftelden
eene Venerieke verdunning van het bloed. »
Eenigen voegden het een en ander zamen. f*> Anderen namen de toevlugt tot verpoppingen in het hoofd, of de ingewanden en klieren des buiks § of tot eene gebrekkige voeding i en dergelijke $ meer of min oppervlakkige en ongegronde, meest'5 al onbewezen, gisfingen.
A& fit»



Van den Aart
§ I I.
Wij zullen minst afwijken van de gefchikfte orde, wanneer wij op deze wijs te werk gaan, namelijk: dat wij eerst, eeuige, ter zake dienende, aanmerkingen voordragen; — daarna, van dezelven gebruik maken, om de ware, en van alle andere Ziekten onderfcheiden, geaartheid der Engelfche Ziekte te doen kennen; — en eindelijk, de bepaling van de natuur dezer Ziekte, als bij een wettig befluit uit het voorgaande, opgeven.
S 111.
De voorloopige Aanmerkingen zijn dezen. Eerfte Aanmerking.
Een Kind , het welk zonder Zog of Melkpappen opgevoed is, zal nooit door de Engelfche Ziekte aangetast worden.
De zeldzaamheid van de voorbeelden, ten bewijze van deze ftelling', zal den Lezer dezelve met fchroom doen infremmen: — dit kan zijn; maar ik bedien mij van deze Aanmerking, om dat ik er grond toe heb. — Trouwens, kunnen meenigvuldige ondervindingen van eene, meer dan vijfentwintigjarige,
be-



der Engelfche Ziekte*
S
beoefening eener uitgeftrekte Praktijk, eenig vertrouwen vorderen, dan meen ik, dat mijn gezag iets beteekend: — daar op durf ik te fterker aandringen, om dat mij dit, en verfcheiden der overige Leden van ons Vraagftuk, jaren lang hebben bezig gehouden.
Verfcheiden Kinderen} van zwakke Ouderen geboren, en opgekweekt op eene wijze, en in zulke gedeelten van dit Land, die tot de aanleidende oorzaken dezer Ziekte behooren, of daar toe medewerken, zijn mij voorgekomen; welke Kinderen echter geen fchijn of fchaduwe derzelve, vertoonden.
Een oplettende navorfching van dit verfchijnfel gaf geene andere voldoende reden aan de hand, dan, dat die Kinderen enkel met Water- en Bierpappen gefpijsd, en voorts met Vleesch opgevoed waren. — Deze ondervinding wordt belangrijker, door de opmerking, dat andere Kinderen, met het Zog van derzelver moeders gevoed, meer of min onder die ziekte fukkelden. — In mijne nabuurfchap is een tamelijke uitgeftrekte ftreek lands, alwaar de Boerinnen, vrij eenparig, ongenegen zijn om haar kroost te zogen, maar het zelve liever verkiezen met
Waterpappen en gemeen Brood te voeden. 1
Schoon ik, bijna twintig jaren, op de gevolgen van die opvoeding gelet heb, is mij nochtans nimmer, onder de kinderen, een eenige voorgekomen, welke A 3 iets.



6
Van den Aart
iets van de Engelfche Ziekte te lijden had. Dit
weten deze Moeders, en even deze gelukkige uk? (lag dier opvoedinge is eene der drangredenen, waarom zij de Zoging verwerpen, te meer, daar zij door de ervarenis onderricht worden, dat de Engelfche Ziekte onder hare medelandbewoneresfen, of liever hare aframmelingen, welken door de Moedermelk of Melkpappen opgekweekt zijn, niet zeld-* zaam is.
Twiede Aanmerking.
Indien het Zog. niet ftrookt met de vertaeringkragten van den Zuigeling, wordt daar door dikwerf het Zuur vermeerderd, en de Engelfche Ziekte veroorzaakt.
Dit heeft zelfs plaats in het omgekeerde geval, te weten, wanneer de Zoogfter te zwak, ofte Merk, en haar Zog te teeder, of te Hevig is, in vergelijking van de kragten van het Kind.
Het zou minder moeijelijk, dan nutteloos zijn, om deze (lelling, uit mijne eigen ervarenis, proefondervindelijk ie (laven. — Laat mij flechts verzekeren, dat zij op een aantal waarnemingen (leunt, en laat ik mij voorts beroepen op de beproefde ondervinding van kundige en oplettende Geneesheeren, en het zal onnoodig zijn, om hier over verder uittewijden.
Der-



der Engelfche Ziekte. ? Derde Aanmerking.
Kinderen, die, na hun eerde levensjaar, iets vroeger of later, blijken vertoonen van de Ziekte, zijn vooraf onderhevig geweest, of worden alsnog afgemat, door eene Zuure fcherpte in de Maag en Darmen, en door de toevallen eener dergelijke ontaaning van het Bloed, zoo dat zelden een Kind, zonder dit voorafgegaan, of nog aanwezig, Zuur, door de beginfels der Engelfche Ziekte aangetast wordt.
De naauwkeurigfte onderzoeking heeft mij het tegendeel flechts in zeer weinige gevallen getoond.
Deze aanmerking behoudt hare kragt, of fchoon een Lijdertje, al ware het een Jaar na de fpeening, ziek wierd, het geen op reden, naderhand aantewijzen, gegrond is.
Vierde Aanmerking.
De Engelfche Ziekte gaat, in haar eerde begin, altijd gepaard met de teekenen eener Zuure fcherpte in het Bloed, en de daar van afgefcheide vochten, zoo wel als van die der Zuure vergooringe in de eerfte wegen, dat is, in den Mond, de Maag en de Darmen.
Dit blijkt uit de fletschheid des aangezichts, geA 4 paard



8 Van den Aart
paard met Zuure Brakingen, eenen heeten Zuuren Adem, vergoorde kappelachtige, of donker bruine, zuurftinkende Afgangen, Sprouw, Uitflag op den huid, en dergelijke toevallen, welken nimmer, op die wijs, door eene loogzoute, of andere fcherpte , veroorzaakt worden. — Dit zal, bij de overweging der toevallen, nader blijken.
Vijfde Aanmerking.
Indien deze teekenen en toevallen van het Zuur niet voorgegaan, of tegenwoordig zijn, dan zal de zwakheid der kinderen, hoe aanmerkelijk die ook bij deze Ziekte zij, hen wel eene voorgefchiktheid tot de Uitteering, waar van wij te vooren gefproken hebben , maar nimmer van die, welke zig doorgaans bij de Engelfche Ziekte voegd, verfchaffen.
Zesde Aanmerking.
Het zoo eeven gezegde heeft ook plaats ten aanzien der gevolgen van deze Ziekte, welken aan geene andere oorzaken, dan aan een Zuur bederf van het voedende gedeelte des Bloeds, rflet eenigen fchijn van regt, kunnen toegefchreven worden.
Ze-



m
der Engelfche Ziekte. 9 Zevende Aanmerking.
Zaken , welken den getreenen man ten nutte moeten dienen, kunnen hem niet genoeg geërinnerd worden, voor al ten aanzien der gronden,
op welken die zaken Meunen. Daarom zeg
ik nog eens, het geen ik naderhand, ter gepaster plaatfe, zal bevestigen: dat de wijs van voorbehoedinge en genezinge der Engelfche Ziekte, fchoon zij beiden de verMerking des Lijders, als medewerkende hulpmiddelen , bedoelen , echter allerbijzonderst tegen eene Zuure kwaadzappigheid
moet ingerigt worden. De verfchijnfels en
gewrochten, in en na eene meergevorderde Ziekte, of welken hunnen oorfprong aan andere bijkomende oorzaken verpligt zijn , kunnen onfe tegenwoordige Aanmerkingen niet verzwakken. —. Wij Memmen nu i bij voorraad , zeer gaarne toe , dat de tegenzuurige geneeswijs, in alle graden der Engel* fche Ziekte, echter altijd in haar eerMe begin, meest te pas komt.
Agtfte Aanmerking.
Ten opzichte der bovenMaande Aanmerkingen zal men, misfcbifn, de ontdekkingen in lijkjes van Kinderen, onder de Engelfche Ziekte geMorven, A 5 te.



ïö
van den Aan
tegenwerpen. Het zal onnut zijn, om die
waarnemingen hier te laten volgen, om dat ik, zonder eenigen fchroom, de drijdigheid dier ontdekkingen met mijne grondflagen toeda.
Maar die tegenwerping is, ten minden, onzeker. — De Engelfche Ziekte is, in haar begin, zoo zacht van aart, dat zij, uit zich zeiven, nooit den dood veroorzaakt. — Ja, ik heb de Engelfche Ziekte, als zoodaning, cn in het afgetrokkene van derzelver gevolgen befchouwd , zelfs in haren hoogden graad, nooit doodelijk gevonden. —Bijkomende omdandigheden kunnen hier in eene aanmerkelijke verandering te weeg brengen. —— Ik zag dit te dikwils, om 'er aan te twijfelen; — Maar is men dan niet in gevaar, om het geen in de lijken ontdekt wordt, aan valfche oorzaken, aan de Engelfche Ziekte, en niet aan de bijgekomen omdandigheden , of de uitwerkfels van de toevallen der Ziekte , toetefchrijven , en alzoo eene tegenwerping, die op eenen valfchen grond deunt, te vormen? — Stelt men echter, ondanks het gezegde, eenigen prijs op die tegenbedenkingen , datzig mijn Kunstbroeder dan verledige, om alle de waarnemingen van dien aart, met den inhoud dezer Verhandelinge, betrekkelijk tot de naaste oorzaak der Engelfche Ziekte, te vergelijken, en hij -zal, vertrouw ik, mijn gevoelen beaoien.
Nie-



der Engelfche Ziekte. ir
Niemand echter moet, op gronden mijner ftellinge,; eene beginnende Engelfche Ziekte verzuimen , want zulk een befluit zou zeer valsch zijn. — Ik herhaal, dat deze Ziekte, hoe zacht van aart, aan zich zeiven gelaten, de vochten en vaste deelen in dier voegen kan ontaarten, dat de gevolgen gevaarlijk , zelfs doodelijk , kunnen zijn; -—Doch indien men die ontaarting tegen mijne Helling, nopens den waren aart der naaste oorzaak van de Engelfche Ziekte, wilde doen dienen, dan zou men eene ongerijmdheid Maande houden, welke Üjnregt ftrijdig is tegen de regels eener gezonde redeneeringe.
Het is wijders mogelijk, dat de oorzaak van de weekwording' der beenderen, welke na den dood allerduidelijkst blijkt, als eene drijdigheid tegen mijn denkbeeld, aangemerkt worde.
Hier omtrent zal ik mij, in het vervolg, duidelijk genoeg verklaren, terwijl ik nu, als in het voorbijgaan, ftel, dat die weekwording der beenderen en kraakbeenderen, waarfchijnlijk, haren eerften grondflag, doch nimmer haren voortgang, aan de naaste oorzaak onzer Ziekte, dat is aan de
Zuure fcherpte des bloeds, verpligt is. De
ontaarting van het geene die deelen voedt, eenmaal beftaande, zal dit gebrek van voeding en verharding toenemen, al ware de werkoorzaak der
En-



ï'2.
Van den Aart
Engelfche Ziekte volkomen uitgerooid. Hoe
weinig kan dan het befluit, van het geene in dergelijke ligchamen gevonden wordt, gelden tot de naaste oorzaak der Engelfche Ziekte ?
§ I V.
Ik zal echter de boveniteande Aanmerkingen met eenige Proeven ftaven.
Eerjie Proef.
Een Kind van anderhalf Jaren ftierf aan de Roodvonk, na dat het zelve, zedert vier maanden, met de Engelfche Ziekte was gekweld geweest, en dezelve tot die hoogte was geklommen, dat de uitgebreidheid van het hoofd de natuurlijke grootte verre overtrof, de buik aanmerkelijk opgefpannen, arm - fcheen - en kuitbeenderen ecnigzins gekromd, en de knokjes aan de handen en voeten uitgezet waren.
Terftond na den dood verzamelde ik een gedeelte van het bloed. — Een weinig van het zelve, met overgehaalden azijn gemengd, onderging geene verandering. — In andere gevallen, befpeurt men eene ligte gisting.
Bij een ander gedeelte van dit bloed vermengde
ik



der Engelfche Ziekte.
13
ik even zoo veel Geest van Ammoniak. ■ Deze mengeling, even laauw gemaakt, vertoonde ■ eene ligte opbruisfching , en gaf eene zuurachtigen reuk, het geen nooit plaats heeft, wanneer de proef met het bloed van andere lijken genomen wordt.
Tweede Proef.
Hoe weinig vertrouwen op die proeven na den dood genomen, moge geileld worden, meende ik echter de geiegendheid niet te moeten verzuimen, om eeniae Scheikundige waarnemingen te doen op de beenderen , kraakbeenderen, het merg, en de geleding - klieren van het zelfde lijk, in hoop' van, door dezelven eenige nadere inlichting, ter ontdekkinge van de oorzaak van de belemmerden groei en de Hevigheid der beenderen, te zullen verkrijgen, ten minden iets zekerers, ten aanzien van den waren aart der Engelfche Ziekte, te kunnen navorfchen. — Öm hier in des te beter te Hagen , nam ik even dezelfde proeven, met dezelfde deelen van een ander lijkje; ook met de Pis, de Kwijl en het Braakfel van levende kinderen. — Ik mag verzekeren , dat deze proeven met de meeste oplettendheid genomen zijn.
Dan, alles wel overwogen zijnde, zal eene korte
voor-



14 Van den Aart'
voordragt van den uitflag deezer Proeven voor den gemeenen Lezer verkieslijker zijn, dan een omflachtig verhaal van haare gantfchen toedragc, welken ik echter, bij betere gelegenheid, niet ongenegen ben, bekend te maken — Het kwam dan hier op uit. —
Voor Eerst, dat de vochten van een Kind, met de Engelfche Ziekte gekweld, eene Zuure geaartheid bezitten; — want Vlugzoute bijvoegfels bragten eene blijkbaare gisting te weeg, gepaard met eenen Zuurachtigen damp.
Ten Tweeden ,• Even dit bleek uit de Proeven, genomen met het Merg der beenderen en de Kliervochten der geledingen; in dier voegen, dat de kraakbeenen van een jong lijk, in een plantaartig zuur, onder eene natuurlijke warmte des ligchaams geftoofd, weeker en buigzamer werden, dan zij te voren waren. — Men moet, op dat deze waarneming niet mislukke, de hoeveelheid van het Zuur juist bepalen.
Ten Derden: de Proeven met Vlugzouten, op dezelfde wijs genomen , toonden duidelijk het tegendeel: zoo dat de kraakbeentjes van het bovengemelde, onder de Engelfche Ziekte geftorven, Kind , harder werden , dan zij waren , en die van een ander, van die Ziekte vrij, daar door geene vcran.kling ondergingen. — Ik heb m'j, in dit
ge-



der Engelfche Ziekte. 15-
val, altijd van den vluggen geest van Amoniak» zout bediend.
Ten Vierden: Ik heb ook de Kraakbeenen^ het Gebeente en het Merg van eenige, aan de Uitteering , of aan Venus-fmet geflorven, Kinderen beproefd, en ik heb daar door geleerd, dat de kwaadfappige natuur der vochten bij dezelven, blijkens die proeven , niets met den aart der Engelfche Ziekte gemeen heeft.
Ten Vijfden: De aart van het Zuur, indien ik mij niet bedrieg, ftrookte meest met die, gelijk ik zoo even aanftipte, van een zacht plantaartig
Zuur: Een denkbeeld, waarin ik, door
nadere proeven, volkomen gefterkt ben.
§ V.
Ik begeer niet, dat men op deze Proeven meer prijs frelle, dan zij verdienen, want wilde ik uit dezelven gewisfe gevolgen trekken, dan zou dit tegen mijne bovengemelde gronden ftrijden ——« zij zijn echter, mijns erachtens, niet geheel nutteloos , om eenig fteunfel aan de, ftraks gegeven, Aanmerkingen te verfchahen.
Zij, die den waren aart der Engelfche Ziekte in eene Zuure fcherpte niet willen gezocht hebben, maar dezèlve beweeren in eene Scheurbuikige, of
Ve-



ifj Van dm Aart
Venerieke kwaadfappigheid te beftaan, brengen de wijs van genezing , geenzins tegen het Zuur, maar tegen, de laatstgemelde fcherptens ingericht en gelukkig volbragt, ter onderfteuninge van hun denkbeeld bij.
Schoon wij hier te voorbarig van de herftelling zouden handelen , kan ik nochtans mij niet ontllaan, om deze tegenwerping optelosfen. — Niemand ontkent, dat de Engelfche Ziekte fomtijds, en, laat mij zeggen, meestal, zoo zachtaartig is, dat zij, zonder gevolgen en geneesmiddelen, door den tijd flijt. — Ook niet, dat deze Ziekte zeer dikwils met andere ongefteldheden der vochten verzeld is, welke de toevallen der Engelfche Ziekte kunnen doen voortduuren, of fchoon derzelver naaste oorzaak opgeruimd is. — Van de herftelling dier toevallen hebben fotnmige Artzenijen den grootfchen titel van fpecifieke middelen tegen de Engelfche Ziekte, ten onrechte verkregen.
Bevroedt gij nu noch de zwakheid der tegenwerping niet ? befchouw dan een Lijdertje, het welke onder de gevolgen eener overgeërfde befmettelijke Ziekte kwijnt, terwijl het zelve daarenboven onder de Engelfche Ziekte gebukt gaat. —■ De Arts behandelt dit kind ten tijde, wanneer Natuur of Kunst de naaste oorzaak der Engelfche Ziekte overwonnen heeft. — Hij flaagt niet met
de



der Engelfche Ziekte. ï?
de genezing' der gevolgen, welken Hij ilog aaii de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte toefchrijfr. — Met het zelfde denkbeeld beproeft Hij anderé Middelen : — Hij doet dit op het gezag van dezen of geenen waarnemer: — Hij geeft zijn Lijdertje de Kwik — het herftelt! — Vraag nü, of dit befiuit doorgaat.' „ Dit kind is van de Engelfche „ Ziekte genezen, door Middelen, welken eigen* „ aartig ingericht zijn tegen de Venusfmet: —„ bijgevolg beftaat de naaste oorzaak der Engel„ fche Ziekte in eene Venerieke ontaarting van het „ bloed." — neen; — de Am is bedrogen* — De Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte had geen beftaan meer, en de Kwik heeft het kind van een Veneriek bederf genezen.
Anderen willen, dat de aart der Ziekte alleen in de verllapte Veêrkragt der vezelen beftaat. -— Zij gronden hun ftelfel op de genezing der Ziekte, door Staal — of andere Verfterkende Middelen ; — maar, behoudens de waardij van foortgelijke Mid* delen en leefwijze, ten regcen tijde gebezigd, meen ik te moeten beweeren , dat dergelijke behandeling , gelijk in het vervolg blijken moet, eigenlijk ingericht moet worden tegen de Zwakheid, welke de Engelfche Ziekte verzeld, of na dezelve overblijft. — Op die wijs zou men zich dikwerf, ten onregte, beroemen. —— Of beftaat eene RotB ziek-



18 Van den Aart
ziekte alleen in de Zwakheid der Vezelen , omdat de Lijder, na dat de rotting gefluit is, door den Koortsbast en Wijn, nieuwe kragten krijgt?
Men voelt de zwakheid van dergelijke tegenwerpingen al te duidelijk, om 'er ons langer mede optehouden. -—- Wij zullen liever onze voorloopige. Aanmerkingen en Proeven nader tot ons oogmerk bezigen.
§ V L
Dit bevat het tweede gedeelte van ons tegenwoordig bedek (§ III.) het welk tevens drekken moest ter nadere aanduidiging' der eigenaartige onderfcheiding' van de Engelfche — en alle overige Ziekten.
Dan , hier opend zich een onöverzienlijk veld. — Zou dit de ware bedoeling des Genootfchaps zijn? — Zou het zelve dan niet bij den gemeenen man eene vatbaarheid begeeren,- welke in dit antwoord niet kan worden onderdeld; zelfs niet, al bepaalden wij ons alleen tot de Ziekten, welke het
naaste met de onze drooken ? Neen, wij
vermeenen het gezegde liever onder een korter gezichtpunt te moeten trekken , om daar na het befluit, bij wettige gevolgen, te kunnen opmaken.
Voor Eerst: De Engelfche Ziekte is zoo vol-
ftrekt



der Èngeïfche Ziekte. 29
ftrekt eene Ziekte der Kinderen» dat daaromtrent geene uitzondering kan gemaakt worden*
Ten Tweeden: Dezelve bepaalt zich, ook zonder uitzondering, aan eenen zekeren Leeftijd» zoo dat de eerue beginfels zelden voor het eerfte, en na het derde levensjaar, zich duidelijk vertoonen.
Ten Derden: Nooit valt zij in kinderen, welken niet met Zog , of Melkpappen gevoed zijn.
Ten Vierden : Weinige Lijdertjes worden door de Engelfche Ziekte aangetast, bij welken zich de toevallen van een overheerfchend Zuur in dé Maag en Darmen vooraf niet vercoond hebben. —— Nu en dan heb ik echter het tegendeel opgemerkt.
Ten Vijfden: De Huid dezer kinderen is veelal, meer, dan bij anderen, geneigd tot Uitwaasfeming'en CJitflag.
Ten Zesden: Onze Aanmerkingen toonden duidelijk, en uit onze Proeven geven wij vrijheid eenigzins te gisfen, dat de vochten, vooral het Weiachtige gedeelte van het bloed of liever dat gedeelte der vochten van het Lijdertje, (het welk onder de Ziekte kwijnt) door het welk anders de voeding en waschdom der vaten, zoo wel als de behoorlijke ververfching der vloeibare deelen, geregeld voortgaan, zoo lang de naaste oorzaak der Engelfche Ziekte beftaat, eene fcherpte bezit» waar door de regelmatigheid, op verfchillende wijBa gen



20
Van den Aart
zen gebroken werdt; — als mede dat die fcherpte eene Zuure of Zuurachtige, natuur heeft.
Ik erken , dat de Klasfe der Zuuren verfcheiden foorten bevat, — maar noch hier, aoch elders in dit antwoord, kan men daar omtrent een gezet onderzoek vetwachten. — Het zij genoeg te hebben herhaald, dat deze fcherpte eene Zuure Plantaardge eigenfchap vertoent, terwijl eene meer fnipperachtige bepaling derzelve blijken zal onnut te wezen.
s vi i.
Nu kunnen wij aan de Vraag: Welke is de natuur der Engelfche Ziekte? beter voldoen dan te vooren, en daar door ook het derde oogmerk van dit Hoofdftuk (§ II.) bereiken.
Wij bepalen dan de Engelfche Ziekte, opzigtelijk haren Aart, in onderfcheiding van alle overige Ziekten, „ dat zij beftaat in eene, door het Zog, „ of andere Melk, veroorzaakte Scherpte desBloeds „ in 't gemeen, doch bijzonder van dat gedeelte „ deszelven, waar door de wording, groei en fte„ vigheid der Kraakbeenderen , van het Gebeente „ en deszelfs Hoofden, bij kinderen tusfchen hun „ eerfte en derde levensjaar, op verfchillende wij„ zen belemmerd en vertraagd worden, of onor-
„ de-



der Engelfche Ziekte.
2.1
„ delijk gefchieden, terwijl het Lijdertje tevens in „ eenen zwakken en kwijnenden toeftand geraakt."
Deze bepaling, aangedrongen met het geene boven (§ VI.) gezegd is, kan op geene andere, dan de Engelfche Ziekte, mee eenig recht, worden toegepast. —— Dit erkend elk bedreven Geneeskundige , en in deze erkentenis zal de gemé&ne man, zonder verder onderzoek, gelieven te berusten.
B 3



ga Van de Oorzaken
TWEEDE HOOFDSTUK
Van de Oorzaken der Ziekte.
§ V I I I.
D e naaste oorzaak der Engelfche Ziekte is, door haren geheelen loop, een en dezelfde, het geen hij, die het voorgaande Hoofdftuk, met eenige aandacht gelezen heeft, reeds zal opgemerkt hebben. .— Zij beftaat in eene Zuure fcherpte, yit de Darmen opgefurpt en onder het Bloed gehragt , waar door bepaaldelijk het Weiachtig gedeelte zoodanig ontaart wordt, dat, door die miaarting, en de noodzakelijke gevolgen daar van, de toevallen ontjiaan, welken dezer Ziekte eigen zijn.
Uit deze oorzaak kunnen alle verfchijnfels dezer Ziekte , gelijk in het vervolg blijken zal, worden opgelost. -T- Ik beroep mij daar op, bij voori * É raad,



der Engelfche Ziekte. 23
raad, in vertrouwen, dat zulks beter ftrookt met de hoofdbedoeling , ten nutte van het algemeen , dan dat ik mijne ftelling met een drom van fchijngeieerde aanhalingen bekragtige.
Men befluite echter, uit deze opgave der Naaste Oorzaak, geenzins, dat ik de beletzels van den ordenïijken waschdom en de lievigheid der Beenderen , in alle gevallen , in een Zuurachtig bederf van het Lijm, het welk de beenwording bevordert, of der Kalkaartige ftoffe», welke het beenwezen verhardt, wilde gezocht hebben. — Het beken, de geval van Juffrouw Suppiot , en anderen, vvederfpreken dit. —• Ook toont de ervaring te dikwijls, dat een Lijmige, Scheurbuikige , Venerieke kwaadfappigheid de beengroei ftremmen kan; — dat de te rug gedreven boosaartige Etter van vuile Zweeren, en van de Kinderpokjes; dat de Mazelen Roodvonkige Ziekteftoffen even dezelfde uitwerking deeden.
Deze ondervinding heeft, mijns oordeels, ten onregte, eene gelegenheid verfchaft aan verfcheiden verdeelingen en onderdeelingen der Engelfche Ziekte, welken geene andere nuttigheid hadden, dan dat zij blijken gaven van een uitfpattend, en niet genoeg onderfcheidend vernuft; — Doch wij zoeken geen pleitgeding over zaken van dien aart, en verkiezen liefst altijd het oog te houden B 4 op



F 4
Van de Oorzaken
op zaken, die met de geheele Vraag een onmiddelijk veiband hebben- — Wij hebben alleen tè doen nut de Engelfche Ziekte en hare toevallen, gekjk zij zich bij kinderen, voor hun derde jaar, vertoonen, en geenzins met toevallen en gevolgen , wecken ook uit andere oorzaken kunnen worden verklaard.
Het verder beloop van dit Antwoord zal mijne Helling van de Naaste Oorzaak ophelderen.
§ I X.
De verwijderde Oorzaken zijn: i de Ziekte, zaden; i. de Opwekkende Oorzaken.
§ X.
De Vatbaarheid, de Voorgefchiktheid, of Ziektezaden, zijn: i. de Algemeene, 2. de Bijzondere.
§ X I.
De algemeene Vatbaarheid beftaat in die eigen» fchap der Ingewanden en Vochten, bepaaldelijk van dat gedeelte derzelven, het welke ter voedinge ftrekt, door welke eigenfchap de Wei s van
het



der Engelfche Ziekte.
25
het Zog, of andere Melk, gefcheiden zijnde, door de opflurpende einden der Melkvaten, door de Darmen allerwegen vcrfpreidt, ingezogen en onder het bloed gebragt wordt. —. Indien deze Wei eene Zuure geaartheid erlangt en het voedende gedeelte der vochten ontaart, dan is het eerde beginfel der Engelfche Ziekte gevormd.
Deze Vatbaarheid, uit het natuurlijk gedel des ligchaams vloeijende, is aan alle kinderen eigen, en daarom algemeen.
§ X II.
De Bijzondere Fatbaarheid (§ X.) is die, waar door het eene kind boven het andere gefchikt is, om door dezelfde oorzaken der Engelfche Ziekte beledigd te worden.
Ik zal dit onderwerp zoo veel befnoeijen , als deszelfs gewigt en uitvoerigheid gedogen.
Na eene bedaarde overweging van het geen de Reden , eigen Ondervinding en het gevoelen vaa mijne Voorgangeren, aan de hand gaven, ben ik volkomen overtuigd, dat deze Bijzondere Voorgefchiktheid eeniglijk moet worden toegefchreven aan eene meer dan gewone zwakke gefteldheid van bet kind, befchouwd in verband met den aart van het Zog.
B 5 Laat



26
Van de Oorzaken
Laat ons deze ftelling , eerst in het gemeen; daarna met betrekking tot de Engelfche Ziekte, onderzoeken.
§ X I I I.
In het gemeen. — Een zwak gcftel en verminderde veêrkragt der vaten geven de voedzels tijd en gelegenheid, om in hunne eigen geSaitheid te verwandelen. — Zij worden noch naar behooren opgefiurpt, bereid, noch gekleinsd. — De Melk , in de Darmen te lang verpoozende , fchift niet alleen, maar het kazige gedeelte bezet de Darmen, en brengt tooneelen van rampen te weeg. - 1 ■ De Wei erlangt eene prikkelende fcherpte, en veroorzaakt gedurige, fomtijds uitteerende , Afgangen of andere Ziekten. — Geraakt de Wei onder het Bloed, en wordt dezelve aldaar niet naar eisch bereid, dan erlangt zij ook eene nadeelige fcherpte, fchadelijker naar gelang van de grootere flapheid der vaten, en meerdere verdunning van het bloed. ■— Hier uit ontftaau Ziekten, onderfcheiden naar mate van het verfcbillende vermogen der Opwekkende Oorzaken , waar in tevens de reden te vinden is, waarom nier, alle zwakke zuigelingen door de Engelfche Ziekte aangetast worden.
§ XIV.



der Engelfche Ziekte. 27 § X I V.
Wij zullen , ten aanzien der Bijzonderheden (§ XII. n. 2) met betrekking tot de Engelfche Ziekte, deze zwakheid uit de volgende oogpunten moeten befchouwen , en toonen : —
Eerftelijk : dat die zwakheid in vergelijking ftaat met het Zog.
Ten. anderen : dat zij kan aangeboren zijn en plaats hebben , fchoon het kind anders gezond is.
Ten derden : Zij kan door eene Ziekelijke gefteldheid der Ouderen, en. vooral van de Moeder aan de Vrucht medegedeelt worden; en
Ten vierden: Ook kan zij, door verfcheiden Ziekten, na de geboorte, veroorzaakt worden.
jxv.
Wat het eerfte betreft, Elk kind heeft zijne bijzondere verteeringkragten, zoo dat het zelve gelukkigst gevoed wordt ^rtiet zulk Zog, het welk geene meerdere kragten ter verteeringe vordert, dan de Zuigeling bezit, en niet te flap is om het kind te voeden.
Deze onderlinge Overeenkomst van het Zog en de Kragten van het kind, is zoo volflrekt noodig, dat het tegendeel met regt tot de Opwekken-



23
Van de Oorzaken
kende Oorzaken der Engelfche Ziekte mag betrokken worden.
Het Zog eener fterke Voedfter kan , zoo ten aanzien van deszelfs Kazig als Weiachtig gedeelte,
te lijvig zijn voor een gezond kind. Dit voed'
zel kan door gemis van kragten, niet behoorlijk verteerd worden; wanneer het geval niets verfchild van eenen bejaarden , welke voedzels nuttigd, die door zijne maag niet gemakkelijk verduwd worden. Het zwaare ftremfel blijft onverteerd hangen, terwijl de Wei gemakkelijk vergoort, of naderhand onder het bloed eene Zuure kwaadfappigheid brengt.
Ik heb de Engelfche Ziekte dikwils ontmoet bij kindertjes, bij welken, in dit opzigt, de oplettendheid verzuimd was.
Te zwak Zog verflapt het kind, door mangel aan voedzel; — doch de aadere overweging hier van moet in het vervolg voorkomen.
$ X V I.
Ten tweeden: Dat veele kinderen gezond, maar zwak ter waereld komen (§ XIV. n. 2) weet elk. — Buchan, wiens Huishoudelijke Geneeskunde in elks handen zijn moest, meent zelfs, dat men, in onzen leeftijd, meerdere gelegenheid
heeft



der Engelfche Ziekte.
29
heeft om van de waarheid dezer ondervindinge overreed te worden, dan in vroegere dagen, wanneer ook de reden, waarom de Engelfche Ziekte nu gemeener is, dan voormaals, gemakkelijk zou te vinden zijn; — doch of, behalven de blijkbare meerdere flapheid des ligchaams van de Ouderen , ook des Vaders uitgemergeld zaad, hier van de fchuld heeft, laten wij voor rekening van den gemelden Engelfchen Arts. — Zeker is het, dat de voeding in de Lijfmoeder eener zwakke zwangere , eene flappe vrucht doet vreezen.
Deze (telling is nochtans aan uitzonderingen onderhevig. — Of zien wij niet veeltijds welgefpierde en doorvoedde kinders uit zwakke en teedere Ouderen voortgebragt ?
Wij nemen hier de gelegenheid waar, om de fchande en fchade der Zelfbevlekkig te gispen, en hen tot nadenken te vermanen , welke hunne liefdedriften, in het bloeijen der jeugd, op allerlei wijaen, gaande maken, en zich daar door onwillig bevlekken. — Daar men thans zoo ijverig werkt, om de Vrijheid der Drukpersfe te bepalen, moest men ten minften zorgen voor het toeneemende bederf der jeugd, door wellustige boeken en prenten. — Dit in bet voorbijgaan.
Dat de zwakke ligchaamsgelteldheid der kinderen in de daad tot de Voorgefchiktheid der Engelfche
Ziek-



3ó Van de Oorzaken
Ziekte behoord, kan men ook daar uit gisfen, dat dezelve gemeener is in laage mocr'ge waterachtige ftreeken, dan elders. — Trouwens, oplettende Waarnemers verzekeren, dat zij in Engeland, in het laage gedeelte van Duirschland, en in Holland, onder een gegeven getal kinderen, meer voorkomt, dan in hoogere en bergachtige landen. — In Parijs is de Engelfche Ziekte veel gemeener, dan in het hooge en drooge gedeelte van Frankrijk.
Het is ook niet zeldzaam, dat zwakke Moeders gezonde kinderen voortbrengen, die naderhand met deze Ziekte zukkelen. — Ik zag vijf van de zeven kinderen ééner Moeder daar mede behebt. — Een Duitscher verzekert, elf kinderen van dezelfde Ouderen daar onder te hebben zien kwijnen.
De ervaring toont, eindelijk, dat bejaarde en luije, vadfige Ouders inzonderheid gefchikt zijn , om de zaden der Engelfche Ziekte, zoo veel die in de zwakke gefteldheid des kinds gelegen is, aan hun kroost te verfchaffen. — Zou daarom deze Ziekte minder gemeen zijn bij den noesten landman, dan bij den loggen ftedeling ?
§ x v 11.;
Ten derden: De gemeene ondervinding leert,
dat



der Êngeljche Zieke.
3i
dat Ziekelijke, of, door Ziekte, verzwakte Moeders , llappe kinderen teelen: Zulken, die daar door vatbarer zijn voor de Engelfche Ziekte, dan anderen (§ XIV. n. 3)
Hier toe behooren alle Ziekten, vooral zulken, welken de vaste deelen van de vrucht verzwakken, hare vochten verdunnen, of kwaadfappig maken. —■ Onder de kortftondige Ziekten, behooren hier toe alle Ontstekingen , zoo wel bijzondere, als inzonderheid , algemeene; als mede Galkoortsen , vooral wanneer het bloed in het bederf der Galle deelt. — In het eerfte geval moet de Kunst het bloed verdunnen in het laatfte doet dit de Natuur , terwijl de Arts de bedreigde rotting weert. — In beide gevallen komt eene verflappende Genees- en Leefwijze te ftade.
Tot deze Clasfen van Ziekten behooren ook de Bloedftortingen, vooral uit de Schede, welken, behoudens het leven van de vrucht, doch met verlies van derzelver kragten, fomtijds zeer aanmerkelijk kunnen zijn. Het verlies van veel
Bloed laat, ten minden gedurende eenigen tijd, flappe vaten en verdunde vochten na, waarin het kind noodzakelijk deelt.
Tot de fteepende Ziekten, of langdurige ongesteldheden der Zwanger en , waar aan wij hier gedenken moeten, betrekken wij voornamelijk de
hard-



32 Van de Oorzaken
hardnekkige voor- en najaars Koortfen, de Ver' ftoppingen der klieren, vooral van den buik, doorgaans verzeld van kwaadfappigheid, eenen uitmergelenden witten vloed, en dergelijke gevolgen van een vadzige leefwijze ; het misbruik van meel- en erwetlpijzen, Visch, zoete lekkernijen ; gemerkte Olie, warme water- en melk-dranken; van een' laauwvochtigen dampkring: zulke Moeders leveren fchier, altijd zwakke kinders.
Vooral gedenke men aan die traage Ziekten, welken eenen dikwils wederkeerende fcherpen witten vloed veroorzaken en uit het Venusfmet ontftaan. —— Ach! hoe dikwerf leerde de treurige ervarenis de rampen, welken de onfchuldige wichten hier van te dragen kregen ! — Sommigen ontkennen eene overgeërfde Venerieke vochtsgefteldheid; maar de ondervinding heeft mij te vaak de valfchheid der gronden van die ontkenning geleerd , om op dezelven eenigen prijs te (lellen. — Het zoude mij weinig moeite kosten, om een betoog te leveren, ten bewijze van het beilaan eener meenigte van Huidgebreken , en andere kwaadfappige Ziekten , welken alleen door Kwikmiddelen konden gedempt worden. —
Van de overige min gewone Ziekten, als zoo veele bronnen van zwakheid der kinderen, zal ik thans piet reppen , om dat het gezegde, mijns oordeels, kan voldaan. 5 XVIII.



der Engelfche ZiekUt
33
§ X V I I I.
Ten vierden ; Déze Zwakheid Wordt het kind , niet zelden, door verfchillende voorafgaande Ziek" ten (§ XIV. n. 4) berokkende
De Engelfche Ziekte verfchijnt niet na het derde levensjaar , des wij van geene andere Ziekteri behoeven te handelen , dan van zulken, welken in de drie eerfte jaren voorkomen * 1— Dezen zijn: Voor eerst : De gevólgén van kwaad Zog. — Om het kind, door het Zoogeri te verzwakken, behoeft liet Zog niet altijd eene Ziekelijke natuur te bezitten. — Wij hebben reeds aangemerkt, dat te ftevig , zoo wel als te flap Zog, in vergelijking vari de kragten van het kind, deze nadeelige hoédanigheid bezit. Het eene» zoo wel als het andere * vefweke Zuur» en een taaije Koek in de teedere Darmen —< gebrek van Voeding — Verzwakking.
De fcherpe Wei veroorzaakt Brakingen , Èuik« pijnen, geftadige Afgangen en Stuipen : —— Ofrt3 Handigheden, welken de kragten verarmen.
Goor en Scheurbuikig Zog paart de Knagifigeri én Kwaadfappigheid met het verval van krachten.
Zog , met het Venusëuvei doordrongen 3 bederft het ganfche ligehaamsgeftel des Zuigelings , efï C b#>



34
Van de Oorzaken
beneemt de gelegenheid van gefchikte voeding en verwerking. —.
Ten tweeden : Het gaat door, dat de gevolgen van Kappel en Zuur altijd aan het Zog moeten worden toegefchreven.
Zeer zelden verduurt een kind de Melk zonder
hinder. Zeer velen zijn onderhevig aan het
Zuur, ondanks het gefchiktfte Zog: — Getuigen zijn de Walgingen , Verpoppingen, Hardlijvigheid, Brakingen , Buiknépen, Buikloop en Kwaadfappigheid, waar mede onze kinderen veeltijds worftelen. — Zou zulk een kind die zwakheid niet erlangen , welke tot de Zaden der Engelfche Ziekte behoort ? ,
Ten derden: De Kinderziekte, de Mazelen, de Roodvonk , het Schurft en andere gebreken van de huid, kunnen afzonderlijk, of gezamenlijk eene hebbelijke Zwakheid veroorzaken.
Ten vierden : Men denke ook om het moeijelijke uitbotten der Tanden, als eene wezenlijke oorzaak van meenigvuldige Brakingen en Buikloop, Pijnen, Koorden, Hoesten, Rusteloosheid, Stuipen, en wat verder in ffctat is, om de kragten te ondermijnen.
Ten vijfden : Hier toe behoort ook de Geelzucht , welke bij ons gemeener is, dan elders, die fomtijds zeer hardnekkig is, of dikwils wederkeert ,



der Engelfche Ziekte. 35
keert, waar door de vochten ontbonden, en de voeding belemmerd worden, en veelerlei Ziekelijomftandigheden, Sprouw , Waterzucht, enz. ontdaan.
Ten zesden: Allerhande foorten van Hoesten, als zulken, die uit enkele verkoudheid, en anderen , welken uit aandoenlijkheid der Zenuwen en eene befmettelijkc eigenfchap der Lucht, geboren worden.
Hoe de kinderen, door de ftuipachtige aanvallen van den Kinkhoest, gefolterd en verzwakt worden , is bijna aan elk , die kinderen heeft, bekend.
Ten zevenden : Dat foort van Teering , waar van ik in het eerfte Hoofdftuk gewaagde, en die kenbaar is uit den dikken en harden buik, de vermagering der onderfte ledematen, en de verbazende verzwakking.
Ten agtften: Wij zouden, op deze lijst » verfcheiden andere Ziekten der kinderen, beneden hun derde jaar, kunnen ftellen , indien dezelven of, ?om dat zij te zeldzaam zijn, geene plaats verdienen , of, om dat zij gevolgen zijn van de opgemelde Ziekten, daar onder moeten begrepen worden.
Wie een breeder verflag hier omtrent begeert, kan zich tot het werk van den Heer Van Ro
C 2 sen-



3^ Van de Oorzaken
senstein en Tissot vervoegen, terwijl de bekroonde Verhandeling van den Rotterdamfchen Arts Veirac, over den Kinkhoest, en die van zij ie mededingeren , verfcheiden nuttige zaken, ten aanzien van dit onderwerp , bevatten.
Schoon ik deze Ziekten als Werköorzaken der Zwakheid, welken eene meerdere Vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte verfchaft, heb opgegeven, zou echter het befluit, dat alle, deor dezelven in hunne kragten verarmde, kinderen, door deze Ziekten aangetast worden, tegen de ervaring ftrijften. — Hem, die dit beweerde, zou toch de dagelijkfche bevinding logenftraffen.
§ X I X.
Na de opgage der Naaste Oorzaak , en een kort verflag der Ziektezaden, treden wij nu rot de overweging der Opwekkende Schadelijke Vermogens CS IX. n. 2.)
Hoe overbodig gul fchier allen, welken over de Engelfche Ziekte gefchreven hebben, in de optellinge der Opwekkende Oorzaken geweest zijn, meen ik echter, dat flechts ééne oorzaak daar op billijke aanfpraak heeft. — Deze is de Wei van het Zog, of andere Melk, mits de invloed derzelve in verband met de Ziektezaden befchouwd worde.
§XX.



der Engelfche Ziekte.
37
§ X X.
Om deze ftelling te voldingen, dient het volgende.
Voor eerst: Men moet zich herinneren, het geen ten aanzien van het Zog en de Wei, als mede van derzelver verfpreiding' te voren gezegt is, en niemand, die de Natuurkundige werking van ons ligchaam weet, onbekend kan zijn.
Ten tweeden: De aart der Ziekte, gelijk wij die betoogd hebben, kan uit geene andere Opwekkende Oorzaak verklaard worden.
Dit zij ook herinnert ten aanzien van derzelver Oorzaak, en het zelve zal ook blijken bij de overweging der Toevallen.
Ten derden; Eene, te voren reeds gemelde, waarneming zet mijn gevoelen die kragt bij, welke van het fterktfte bewijs kan gevorderd worden; te weten: nooit word een kind door de Engelfche Ziekte aangetast, het welk met geen Zog of andere Melkfpijfen , is opgevoed. — De ondervinvinding is, in dit opzigt , zoo overtuigend, althans voor mij, dat geen gezag mij van het tegendeel kan overreden. (§ III. Eerfte Aanm.~) Ten vierden: De wijze, op welke deze Gelegenheidgevende Oorzaak de Ziektezaden opwekt, en alzoo de Naaste Oorzaak vormt, Ihaft mijn C 3 denk-



38 Van de Oorzaken
denkbeeld al te nadruklijk, om daar over niet een weinig te handelen.
Bij de kinderen verkrijgt de Wei, van het Kazige gefcheiden en onder het bloed gebragt, eene Zuure eigenfchap, en wordt, dus ontaart, door het geheele ligchaam gevoerd. — Dit heeft meer of min plaats, naar geraden van de meerdere of mindere vatbaarheid des kinds voor de Engelfche ■Ziekte. — De Zwakheid had de behoorlijke bereiding der Wei tot goed voedfel belet. — In dien ftaat wordt dit vocht met de waterachtige deelen des bloeds dus ontaart, dat de behoorlijke Hevigheid en groei van het Beengefiel daar door belemmerd wordt. —- Het zelve blijft, door gemis van het noodige fteunfel, flap en buigzaam , of wordt zoodanig, door de ontbinding van het geene reeds eenige ftevigheid verfchaft had. — De eigenfchap eener Zuure Kwaadfappigheid ftaat toch, in werking, opzigtelijk de voeding der Beenderen, lijnregt tegen over de veieischten van het voedende Sap, het welk, uitwijzens de proeven van II aller, en andere Onderzoekcren van ons geftel, eene Vlugzoute Kleverige (Plastieke~) hoedanigheid bezit, -t— Dit wordt, door het Zuur, van zijn vermogen beroofd, en daar door wordt de Groei en Verharding van de vaste deelen des Ljgghaams belet. -— Het Kraakbeenige blijft, of
wordt



der Engelfche Ziekte.
3S>
wordt Vliezig, en het Been behoud, of erlangt, eene Kraakbeenige zaehtheid. — Zij worden, en door de Ziekte, en door de Zwaarte des Ligchaams , uitgezet en misvormd.
Zie nu, hoe het Zuur , in verband met de Zwakheid, de Engelfche Ziekte veroorzaakt! — Zie ook tevens, bij voorraad, den eerften aanleg ter verklaringe van derzelver Toevallen en Gevolgen.
Deze Redenkaveling voldoet misfehien den ligtgelovigen Huisvader, maar (zegt men verder) een belezen Arts is niet aoo gemaklijk te overtuigen. — Laat ons, met verlof der Vrageren, ons denkbeeld tegen eene bedenking ftaven.
Heeft men , in deze Verhandeling , dus verre , geene gewigtige fchadelijke Vermogens over het hoofd gezien ? — Behoort daar toe niet inzonderheid het Stremfel van het Zog, het welk, in de Darmen gepakt, den Buik doet zwellen , de Voeding, de Werking der deelen, den Omloop des Bloeds naar beneden belet, en de onderfte Leden uitmergeld? — In weerwil van veeier toeftemmend Antwoord op deze Vraag , vind ik mij gedrongen te Rellen, dat daar in geene Opwekkende Oorzaak van de Engelfche Ziekte te vinden is.
• De ophooping van het Kazige gedeelte van het Zog kan zeer aanmerkelijk zijn, en de bedenkeC 4 lijk-



4-0 Van de Oorzaken
lijkfte toevallen, de Teering, zelfs den Dood, veroorzaken, zonder dat het kind de eigenlijk gezegde , en naar waarheid erkende Engelfche Ziekte heeft." rr
Daar tegen kan deze Ziekte in haren hoogden trap bedaan, zonder dat deze Kazige Koek eenige blijkbare toevallen te weeg brengt; zelfs onder eene behoorlijke ontlasting van het Stremfel. — Even dit drookt met de ervaring.
Dit Stremfel heeft ook geene de minste gemeenfchap met de echte Teekenen en eigenlijke Toevallen van het geene wij, als de Naaste Oorzaak der
Engelfche Ziekte, befchreven hebben. Ware
dit alzoo niet, dan, voorzeker, zouden de vroegere Schrijvers deze Ziekte gekend hebben, en de kundige Itah'aanfche Arts Zeviani had zich in zoo veele bogten niet behoeven te wringen, om een voorraad van, waarlijk al te flaauwe , drangredenen voor de Oudheid der Engelfche Ziekte bij de Geneeskundige Eerstvaders optezoeken.
Deze wederlegging van de gewigtigfte tegenwerping zal mij, hoop ik, van de moeite ontdaan, om met de ontknoping van anderen te verveelen.
Verwacht echter niet, dat ik mij tracht te ontdaan, om, ter vereïschte plaatfe, van de Toevallen , welken uit deze Kazige inpakking ontdaan,
te



der Engelfche Ziekte.
41
te gewagen. — Neen: zij heeft te dikwerf plaats, om dezelve niet te overwegen, als eene bijkomende Oorzaak van verfcheiden Toevallen, die zich onder de Engelfche Ziekte véfmengen.
§ X X I.
Dit zij genoeg van de Oorzaken der Engelfche Ziekte. — Het geen daar omtrent overtollig mogt fchijnen gezegd te zijn, zal ons, in het vervolg, ontheffen van verfcheiden Aanmerkingen , /welken anders volftrekt noodzakelijk zouden zijn. — Men zal dit, reeds in het volgende Hoofdftuk, bemerken.
C 5 DER-



42 Van de Reden van het Tijdperk
DERDE HOOFDSTUK.
De Reden, w aar om'de Engelfche Ziekte, in haar eerfle Begin, zelden voor het derde levensjaar bef peurt word.
§ XXII.
vSchoon de groote Boerhaave deze Vraag zoude bepaald hebben tot het tweede levensjaar, vinden wij echer de verfchijning der Engelfche Ziekte tusfchen bet tweede en derde Jaar niet zeldzaam genoeg, om van de bepaling in het voordel aftewijken.
Maar, om welke reden heeft het Genootfchap geen onderzoek gedaan naar de Oorzaken, waarom de eerfte beginfels dezer Ziekte zelden voor de eerde negen Maanden befpeurd worden? — Zekerlijk, om dat dit als eene erkende ondervinding onderdeld wordt. — Sommige Schrijvers echter verdedigen eene aangebooren Engelfche Ziekte» althans, dat dezelve zich kort na de Geboorte
ver-



der Engelfche Ziekte. 43
vertoonde. — Doch hun getal is gering, in vergelijking van hen, die het een en ander ontkennen. — Bij dezen voeg ik mij. — Laat mij evenwel hier iets beaiatwoorden, het geen niet gevraagd wordt.
De reden , waarom de Engelfche Ziekte niet vroeger, dan wij fielden, wordt vernomen , is zeer eenvouwig.
Het kan zijn , dat de Vrucht de volkom enfte Vatbaarheid heeft ; dan deze kan haar, bij mangel der Opwekkende Oorzaak, niet deeren.
Het fchijnt niet zoo gemakkelijk te bewijzen , waarom de begin fels van dit gebrek niet voor de negen eerde Levensmaanden ten voorfchijn komen. — Het Zog heeft in de eerde Weken, even als de Biest der Runderen, eene Buikzuiverende eigenfchap. — De Darmen van het Kind zijn, kort na de geboorte , bezet met een Vlugzoute drekftoffe. — Dezen maken zamen eene gisting, en de ontlasting te willig, om het Zog te doen verpoozen en ftremmen.
Wijders zal men toeftaan, dat de Engelfche Ziekte , gelijk getoond is, geen post vat, in weerwil van alle teekenen eener Kazige ophooping', voor dat de Wei in het Bloed vergoord is, en het voedende Vocht bedorven heeft.
Alvorens dit kan plaats hebben, zoo dat men
de



44 Van de Reden
de Engelfche Ziekte aan blijkbare verfchijnfels ontdekt, fchijnt de bepaalde levenstijd vereischt te worden; — Ik zeg met opzet, blijkbare, om dat niemand zal ontkennen, dat deze ontaarting eenigen tijd kan inwortelen , eer zich de Teekenen derzelve aan den doorzigtigften Arts verwonen.
Doch laat ons dit Bijpad niet verder bewandc len, maar een nuttiger Veld betreeden.
§ X X I I I.
Men vraagt: waarojn het begin der' Engelfche Ziekte zelden na het derde Jaar vernemen wordt?
Wat wij door het begin dezer Ziekte verftaan,
zal naderhand gezegd worden. Nu merkt
men flecbts op , dat daar mede eene Engelfche Ziekte word bedoeld, welke zich, door Teekenen en Toevallen , allereerst doet kennen.
Tot het beftaan van de Naaste Oorzaak hebben wij gefield, eene meer dan gewone Zwakheid des
Lijders, als eene Voorgefchiktheid, en de
verzuurde Wei, als de eenige en genoegzame Opwekkende Oorzaak.
Zoo even heb ik getracht te bewijzen, waarom de Engelfche Ziekte zeiden voor de negen of twaalf eerfte Maanden verfchijnt» — Misfchien is
de



der Engelfche Ziekte. 45
/
■de Grond, aldaar gelegd, niet te zwak, om ons, in het tegenwoordig onderzoek te onderdeunen.
Wij zullen dit beproeven ;
Voor eerst: De Zwakheid is, om het bedaan aan de Naaste Oorzaak der Ziekte te verfchaffen , betrekkelijk tot de Wei. — Dit ftaat de Lezer toe , welke de onderlinge werking dezer twee Oorzaken heeft bevat. — Deze Voorgefchiktheid houdt korter of langer aan, echten indiervoegen, dat dezelve eindelijk niet meer kan worden opgewekt, om de Naaste Oorzaak te vormen. —— Dit bepaalt men , op grond der bevinding' , op het derde Jaar. — Dan is de Veêrkragt der Vaten fterker , de vaste Deelen zijn Heviger , en de Vochten beter bereid.; zoo dat alles medewerkt, om het vermogen der Opwekkende Oorzaak te wederftaan.
Het kind wordt met Dranken én Spijzen gevoed , welken het overgefchoten Zuur omwinden, of kragteloos maken.
Dit bewijs dient echter eeniglijk, om meer of min te betogen, waarom de Ziekte, rra dien Leeftijd , zich , zelfs in haar eerde begin , niet vertoond ; -maar niet, om te ontkennen, dat zij, te voren bedaan hebbende, geene gevolgen zoude achterlaten.
Ten tweeden: Men begeert, met Reden, meer,
ter



4C
Van de Reden
ter voldoende Verklaringe van dit Stuk. Hoe,
vraagt men, kan de Wei, als de Opwekkende Oorzaak, dan nog befchouwd worden, na dat het Kind Jaar en Dag gefpeend is? -— Kan eene Oorzaak werken, welke niet meer beftaat? Ligt,
in het verdeedigen van deze Stelling, geene ongerijmdheid? — Geenzins, Lezer! deze zwarigheid vervalt, na dat de volgende aan de voorgaande bewijzen gehecht zijn.
De eerfte blijkbare Teekenen der Engelfche Ziekte zijn niet daarom hare eerfte Beginfels. — Hoe lang aarzelt dikwerf de kundigfte Arts, eer hij, met zekerheid, het beftaan dezer Ziekte durft bepalen? — De Wei heeft niet terftond het vermogen, om de blijkbare Teekenen van het gebrek te vertoonen, doch daarom mag het beftaan dier Opwekkende Oorzaak niet ontkend worden. — Zij ondermijnt de Vochten, bij trappen, en bederft de Voedingfappen, met lang zame fchreeden; — Dit is de reden, waarom de kenbare toevallen der Engelfche Ziekte zich dikwerf zeer lang na de Speening vertoonen. — Ondertusfchen mist het zeer zelden, of men ontdekt eene Zwakheid, en andere verfchillende blijken van ongefteldheid, bij deze Kinderen, langen tijd voor de zekere Kenmerken van de Engelfche Ziekte.
Men zou hier, indien eenig uitvlugt, ter red-
din-



der Engelfche Ziekte.
4?
dinge uit de moeijelijkheid van dit onderwerp, noodig was, kunnen bijvoegen, dat het voorouderlijk begrip van velen, onder het gemeen, de gefpeende Kinderen, tijden lang, met Koemelk fpijzigt; een voedzel, meer dan het Zog, gefchikt, om de zaden der Engelfche Ziekte bij daar toe vatbare Kinderen optewekken. — Ik heb opgemerkt, dat dit vooral plaats gehad had bij kinderen , welken, tusfchen het tweede en derde jaar, de beginfels van dit gebrek vertoonden. Dezer dagen bezoek ik zes Kinderen, welken meer of min, echter allen blijkbaar onder onze Ziekte
kwijnen. — Zij zijn alleen ruim twee Jaren oud
Vijf van dezelven zijn, na dat zij de Borst verlieten , met Melkpappen onderhouden, terwijl de andere, die ook minst met dit Euvel befmet is, met de gewone Tafelkost is opgevoed. Doch ik meen, dat wij deze waarneeming, ter verklaringe van het tegenwoordig onderwerp, niet noodig hebben. Wij gaan over tot zaken van meer belang.
VIER-



48 Van de Teekenen
VIERDE HOOFDSTUK Van de Teekenen der Engelfche ZAekie»
§ x x i 11.
D e Kenmerken der Ziekten zijn onderfcheidetï in Algemeene, welken ook bij anderen Ziekten voorkomen; en in Bijzondere, of Karakteristieke, ook Beflisfchende Teekenen geheeten, door welken de eene van de andere Ziekte, ten allen tijde, onderkend wordt.
Zij verfchillen ook, naar mate van het beloop der Ziekte, in haar Begin of Voortgang > als mede, naar gelang van derzelver hevigheid, zelfs in hare eerfte verlchijning.
De Kenmerken zijn ook niet altijd dezelfde, in dezelfde Ziekte , bij onderfcheiden Lijderen ; te weten, voor zoo verre die Teekenen niet beflisfchende zijn.
§ XXIV.



der Engelfche Ziekte* 4£
§ X X I V.
ik zal de Teekeiien der Engelfche Ziektë ver^ deelen naar het Begin , den Voortgang en het Einde derzelve. — Welke drie verdeelingen den leidraad van dit Hoofdftuk zullen zijn; terwijl het , onder de opgave derzelven, wel haast blijken zal, welke Teekenen den naam van Beflisfchende, al of niet, verdienen, en welke de min of meer volkomen Engelfche Ziekte verzeilen.
§ X X V.
Wij zullen den voorraad van de overweging eenei* "beginnende Engelfche Ziekte ontleenen
1. Van de befchouwinge des uitwendigen Ligó*
haams;
2. Van de gefteldbeid der Aderhhalinge %
3. Van die der deelen van de Spijsverteering 5
4. Van de gefteldheid en omloop van het Bloed;
5. Van de Ontlastingen; en
6. Van de vermogens der Zielei
Deze , anders fnipperachtige verdeeling, zal noodig zijn , om den onkundigen te beter te doen vreezen , wat in den verderen voortgang der Ziekte te duchten is.
D g XXVL



5° Van de Teekenen
§ X X V I.
Belangende het eerfte: — De Oogen, te voren glanzig en fchitterende, worden bleek en traanig. — Zij fchijnen dieper, dan. natuurlijk, in hunne kasfen gezonken. — Het kind wordt holöog'g- — Het Aangezicht verbleekt en is fomtijds bol. — De, anders naauw gefpannen, Huid
des Ligchaams word,t flap, ruim en rimpelig. i
Dit heeft vooral ,,plaa|^pn de Dijën en Beenen, terwijl ce Huid P^^jloor de opgezette Maag " - '- — Het Vei wordt, -_ - en tanig. 1 dan te voren, gene-, , '^^l^ftapen , terwijl het anrobt en fchreeuwt.
iSS^™11 w^^WdeeIen onder de IIuid'
lËÉÉÏer Dcnwiftliïftmaten, en bij ibmmigen ook der Armen, dan verneemt men, dat zij trapswijze in Hevigheid afnemen, en langs zoo flapper worden.
Hier bij komt vervolgens eene ongewone hitee der Handpalmen en Voetzooien.
Ziet gij zulk een Kind? Had het zelve eene voorgefchiktheid tot de Ziekte, en verkeerde het
zelve onder de Opwekkende Oorzaak ? Vrees
dan voor eene beginnende Engelfche Ziekte.
§ XXVIL



der Engelfche Ziekte,
51
§ X X V I I.
Ten tweeden: Die vrees erlangt meer gronds, — wanneer de Ademhaling , bij korter poozen, dan gewoonlijk, gefchied.
Dit kenmerk wordt afgeleid van den gezwollen Buik, en is een natuurlijk gevolg '• van de belemmerde nederwaardfche beweging' des Middenrifs, zoo dat de Longen zich niet genoeg uitzetten. — Indien deze Opfpanning afwezend is, dan verneemd men ook dit toeval niet, als een Gewrocht dier Zwellinge , bij deze Kinderen.
De Uitgeademde Lucht is heet, heeft dikwerf eenen onaangenamen gloed en Zuuren reuk. — Als dan wordt eene bezwarenis in de inademing, door Slijm in de Luchtblaasjes ophoopende, of door eene Krampachtige toetrekking derzei ven , dikwerf vernomen. — Dit Teeken is echter veeltijds wankelbaar en onzeker, om dat de prikkeling van het Tandvleesch onder de uitbotting der Tanden , welke veelal gelijktijdig gefchiedt, met de eerfte verfchijnfelen der Engelfche Ziekte, door medegevoel van den gerekten Zenuw in den wortel van den Tand met die der Longen , eene krampachtige belemmerde Ademhaling kan veroorzaken. —• Een eenvouwig Lezer moet deze en foorcgelijke Hellingen , welker uitpluizing lastig en nutteloos D a zou-



5a Van de Teekenen.
zoude zijn, op goed vertrouwen overnemen, terwijl hij zich op de toeftemming van bekwame Ziektenkundigen kan verlaten.
§ X X V I I I.
Ten derden: Eenige wanorders in de deelen, dienstbaar voor de Spijsverteering, leveren eene nieuwe Bron van Kenteekenen.
De Tanden komen traag en gebrekkig te voorfchijn.
De Tong is doorgaans wit, befljgen en dikwijls droog.
De Sprouw is dezen Kinderen zeer gemeen.
Zij walgen dik wils, en braken het Zog, rerftond na de Zooging, uit, wanneer de ftof gekappeld en zeer Zuur is. — Dit Teeken is echter
verre af, van op zich zeiven iets te beflisfchen.
Bij de overigen komt het zelve niet te min in aanmerking.
Deze Kinderen zijn veelal ongemeen gulzig, een gevolg van het prikkelend Zuur in de Maag. — Doorgaans voegen zich hier Oprifpingen en Winden bij.
Velen loozen bij mangel van Gal, met vrij wat moeite , witte , taaije , kazige , zuure Drdftuffen. — Anderen hebben meenigvuldige
Af-



der Engelfche Zieke.
£3
Afgangen, die geel van kleur en fcherp zijn, en eenen gooren, zuuren reuk geven, welke fcherpte den Aais ontvalt. — Het inwendige gedeelte der Darmen wordt eindelijk raauw en zeer aandoenlijk , het geen niet lang na elke Zooging kan opgemerkt worden.
Is het wonder , dat de Vermagering hier op volgdt , en dat, daar het Ligchaam bijna a'lecn zich zeiven voeden moet, uitgeput, en de Huid ruim en rimpelig wordt? —- Men kan dit gemakkelijker bevroeden , wanneer men weet, dat, onder deze ontlastingen, de Darmen, op fommige plaatfen, met het Kazige deel van het Zog als beplakt zijn, en dat aldaar (offchoon elders het Vlies der Darmen van zijn (lijm ontbloot is) de opflurping van het voedende deel der Spijzen belet wordt.
Dit tuige de ontleding der Kindertjes, welken , gedurende dit tijdperk der Engelfche Ziekte , het Slagtoffer van andere Ziekten waren. — Eenmaal zag ik eene vrij aanmerkelijke lengte der Darmen, door deze ftoife, zoodanig vernaauwt, dat fchaarsch eene opening, ter dikte van een Tabakspijplteel, overbleef.
D 3 $ XXIX.



54
Van' de Teekenen
S x x i x.
Ten vierden: Hier bij komen de gefleidheid en omloop van het Bloed,
Uit het reeds betoogde blijkt de reden van de Zuure kwaadfappigheid des Bloeds, van de Koortfige bewegingen en verhitting, daar door te weeg gebragt, terwijl de hevigheid van het een en ander, uit het meerder of minder gedeelte der Naaste Oorzaak , moet verklaard worden.
Opzigtelijk den loop van het Bloed in het bijzonder, ontdekken wij dikwerf, dat de Kropflagaieis, ter wederzijden van den Hals, meer uitpu lenen lierker flaan, dan zij anders doen, of. fchoon de Pols aan de hand flap en ingetrokken is. —r. Deze plaatzelijke verfnelde beweging dts Bloeds naar het Hoofd, brengt toevallen aan, Waar van wij naderhand fpreeken zullen.
De Koorts houd geen ftreek, maar is flerker, naar mate de Vaten meer geprikkeld worden.
§ X X X.
Ten vijfden: De Ontlastingen of Uitwerp, fels geven zoo vele Teekenen der Engelfche Ziekte , dat wij daar over iets meer te zeggen hebben.
Schoon wij het een en ander van het Braakfel
en



der Engelfche Ziekte. 55
en den Drek gewaagden, zullen wij ook, daar omtrent, echter noch iets aantemerken hebben, terwijl de goede orde de navolgende verdeeling billijkt.
Voor eerst: De Kwijl. — Deze is droog, taai, en de Klieren, gefchikt tot afïcheidmg derzeiven, zijn, bij velen, gezwollen endoen daarom de affcheiding niet naar behooren. — Hiér van de droogte des Monds en de dorheid der Lippen, welken fomtijds met eene bruinachtige korst bezet zijn.
De geftadige onwillige afloop van het Spog is, als een Teeken dezer Ziekte, door anderen, als zoodanig erkend, niet te- vertrouwen. — Een Arts begrijpt, waarom?
Ten tweeden: Veelen hebben eenen droogen , anderen eenen flijmigen Hoest, als uit verkoudheid , fomtijds met aanvallen van eenen Stuipachtigen klank , bijna gelijk in den Kinkhoest. — Dit teeken echter is, in het afgetrokkene , niet zeer voldoende.
Ten derden : Het geen meer onze opmerking, dan onze verwondering, verdient, is, dat deze Kinderen nooit eenige Galftoffe , onder het braken, loozen.
Een ervaren en veel gezochte Baker , welke op dit ftuk jaren lang gelet had, vertaalde mij, nimD 4 nicr



ü>6 Van de Teekenen
mer ondervonden te hebben, dat Kinderen, welken nu en dan eenige Gal braakten, hoe zwak zij anders waren, naderhand de Engelfche Ziekte kregen ; — Zij had , integendeel, menigmalen voorfpeld, en hare voorfpelling werd bewaarheid, dat Kinderen, welken veel Slijm en Zuur braakten , indien zij tevens 'eene geelachtige kleur hadden , in het vervolg door deze Ziekte zouden aangetast worden.
Ten vierden : Het vocht der Klieren in de Ooghoeken is, bij deze Kinderen , zeer fchcrp, en, met de overige Teekenen gepaard, een kenmerk van belang. — Men kent dit aan de roodheid van de Wangen, en van den Neus, uit de knaging van het zelve ontftaande.
Men befpeurt dit Teeken echter niet altijd in het begin van deze Ziekte,
Ten vijfden: Het Zweet is, van den
eerften aanvang der Engelfche Ziekte, fcherp , en goor van reuk, waar uit, bij fommigtn , vrij lastige Huidgebreken, en bij anderen Ontvellingen in de Liezen, nabij den Aars, fomtijds onder^de Armen, ook, in enkele gevallen , aan het Voorhoofd, geboren worden.
Het is opmerkelijk, dat zij, welken zulk Zweet hebben, en naderhand dergelijken Uitflag krijgen, meestal van de Engelfche Ziekte vrij blijven.
Denk



der Engelfche Ziekte. 57
Denk echter niet, dat, hoewel het Zuur in het Bloed , uit den opgemelden ftaat van het Zweet, vermoedelijk zij, even daarom de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte beftaat; neen ; doch, bij de overigen gevoegd, geeft het zelve veel gronds.
Ten zesden: De Afgangen, — Men zij hier omtrent niet te gereed in zijn befluit, want dit zoude ongerijmd zijn , welke hoedanigheden ook in de Drekftoffe befpeurd worden; — Doch, zijn 'er te gelijk andere Kenmerken tegenwoordig dan geven de lijmigc graauwe Ontlastingen niet minder reden, om de Naaste Oorzaak der aanvangelijke Engelfche Ziekte te vermoeden, als de bruine , geele, of zwarte zuurftinkende en meenigvuldige Drek.
Ik behandel, dezer dagen, een Kind van dertien Maanden , het Vijfde van dezelfde Moeder. — De Vier vorigen hadden allen eenige gevolgen van de Engelfche Ziekte.
De Vader had, in zijne Jeugd, de Waereld gezien. — De Moeder was fterk en gezond, haar Zog doorwerkt en ftevig. — De Kinderen kwamen allen zeer zwak en teder ten voorfchijn.
Behalven eenen opgezetten , echter zachten , Buik, eene beginnende vermagering der Dijën en Beenen, de ongedurigheid en gemelijkheid van dit Lijdertje, ontlaste het zelve menigvuldige, bruiD 5 ne,



53
Van de Teekenen
ne, zuure DrekftofFen. — Ik voorfpelde de Engelfche Ziekte , en ik vertrouw, dat deze voorzegging, voor het verzenden dezer Verhandelingc, zal bevestigd worden. (*)
Ten zevenden: De Pis. — Bij deze Kinderen is het niet gemak lijk, Kenmerken, welken dit uitwerpfel zoude kunnen verfchaffen, te verzamelen. — Ik zal mijne geringe ondervinding, daar omtrent, trouwhartig mededeelen.
Bij veele Lijdertjes, bij welken de Engelfche Ziekte vermoed wordt, is de Pis roodachtig en fcherp van reuk: bij anderen is dezelve waterig, helder en dun. — De Pis wordt fomtijds , vooral bij Jongetjes, druppelwijze en met pijn ontlast. — Zij doen , twee Jaren oud zijnde, zoo vele pogingen , zelfs met hunne Handjes, om zich van die knagende Pis te ontdoen.
Eenige Proeven met dit foort van Pis genomen, en vergeleken met die van Kinderen, bij welken geene reden van onderlielling der aanwezigheid eener Zuure fcherpte in het Bloed te vinden was, toonden, na de bijvoeging van een Vlugzout, eene
Zuur-
(*) Zes Maanden na dit ik het bovenftaande fchreef, waren de Teekenen der Engelfche Ziekte zoo duidelijk en ontwijfelbaar, als ik immer bij eenen Lijder gezien heb.



der Engelfche Ziekte. 59
Zuurachtige ligte opbruifing, welke anders alzoo, ten mintïen met dien reuk, niet befpeurd werd.
Dit meen ik, door herhaalde waarnemingen overtuigd , aan het nader onderzoek der Geneeskundigen te mogen overlaten, wanneer men die gisting aanmerkelijkcr vinden zal, dan bij de Pis van bejaarden, op gelijke wijs getoetst.
De blijkbaarheid dezer Proeven wordt grooter, naar mate de Engelfche Ziekte meer gevorderd is.
S X X X I.
De laatfte foort van Teekenen wordt ontleend van de ongefteldheid der Zielvermogens. (§ XXV n. 6) zoo veel men over dezelven bij deze Kinderen kan oordeelen.
Boötius, welke de eérfte, in den beginne der voorgaande Eeuwe, over deze Ziekte duidelijk fchreef, en Glissoniüs, na Hem, mitsgaders anderen, op hun veetfpoor, beweerden, dat eene meer dan gewoone fchranderheid, zelfs in den eerften aanvang der Engelfche Ziekte, een harer Kentcekenen opleverde. — Anderen, vooral de beroemde Buchner, hielden, in tegendeel, eene blijkbare domheid voor een kenfehets dezer Ziekte. — Elk beriep zich op de ondervinding. — Deze Gids zal ook mij geleiden, zonder dat mijn
ge-



6o
Vm de Teekenen
gevoelen op eene enkele waarneming zal gevestigd zijn.
De Kinderen, bij welken de Enge'fche Ziekte plaats heeft, Hammen veelal van vernuftige Ouderen. Daarom zijn zij, misfehien , ook,
naar hunnen Leeftijd, vatbaarer dan anderen.
Doch dit ter zijde gefield, of toegefiemd zijnde, is voor mij om 't even , cn ik zie geene reden , om cenig Teeken eener beginnende Engelfche Ziekte van de gefteldheid der Zielvermogens (ondanks het gevoelen van anderen) afteleiden.
Wel is waar, dat de Ziekte zich fomtijds, in een' aanmerkelijken trap, fpoedig vertoondt, en dat als dan Teekenen, welken in eene ordenlijke Verhandeling niet gevoeglijk tot den ecrfien trap der Ziekte mogen gebragt worden, voorkomen. —■ In dat geval befpeurd men eene verfijnde, doch bij anderen eene verfiompte werking van den Gecsr. — Maar wij zullen naderhand hier Vun opzettelijk lpreken.
$ X X X I I.
Verneemt men alle, of de meefien der opgenoemde Teekenen, dan is de Engelfche Ziekte aanwezig, of zeer nabij. — Wie echter in zijn bcfluit aarzelt, zal in het vervolg beter overreed worden.
Over



der Engelfche Ziekte.
61
Over die ftuk had ik nog eenige weinige Aanmerkingen.
Foor eerst. — Het eene Teeken is fomtijds duidelijker dan het andere. — Evenwel krijgt men , over allen , meerdere toelichting , wanneer bet Kind de Ziektezaden heeft, en het Zog de hoedanigheden, om dezelven optewekken.
Ten tweeden. — Niet zelden vernemen wij één of meerder Teekenen, welken anders later voorkomen; bij voorbeeld , de uitzetting der Knokken, aan de Handen en Enkels, (welken Rosen, ten onregte onder de Teekenen der aanvanglijke Engelfche Ziekte telde) de verwijding der naden van het Hoofd, de kromming der Arm-, Scheen-, en Kuitbeenderen, zwelling en verharding van den Buik, uitmergeling der onderfte Ledematen, enz. — Alwaar dit gebeurd, is het gebrek des te gemakkelijker kenbaar.
Ten derden. — Hebt gij zulk een Kind, Lezer ! — Zoek dan. tijdig de voorfchriften der Geneeskunde, ten besten van uw kroost, aantewenden, om aldus, door gewLfer Kenteekenen , niet al te blijkbaar van uw verzuim overreed te worden.
* § X X X I I I.
Het verloop des tijds tusfehen het begin en
den



6t
Van de Teeltenen
den verderen voortgang der Engelfche Ziekte, is
niet gemakkelijk met zekerheid te beperken.
Vele Kinderen blijven eenige Weken, anderen ettelijke Maanden , in eenen toeftand, welke met regt tot de beginnende Engelfche Ziekte behoort. — Ik heb Kinderen, in die onzekerheid , Agt of Tien Maanden zien verkeeren. — Eenigen hebben de Ziekte zoo goedaartig, dat bijna niets van de Teekenen des tweeden tijdperks ontdekt wordt. — Bij fommigen zijn de Teekenen ingewikkeld, en de beginnende is van de meer gevorderde Ziekte bezwaarlijk te onderfcheiden. — Hier toe behoort niet alleen de zwelling der Knokken , en het geene zoo even opgenoemd is, maar ook de verhinderde , of geftoorde , Beenverharding. — Wordt echter de Geneesheer tijdig geroepen , of ftelt een Huisvader de behoorlijke aandacht te werk, dan zal men ongetwijfeld, in bijna alle gevallen, tijds genoeg hebben, om de twee eerfte graden der Engelfche Ziekte te onderfcheiden. — Deswegens zijn zij niet vrij van wanorde , welke de Teekens van den blijkbaren verfchillenden loop dezer Ziekte onder eikanderen vermengen. — Of de Heer Rosen, behoudens zijne verdienden, van deze bedenking kan vrijgepleit worden, zullen wij nu met onaerzoeken, maar liever onzen weg vervolgen.
§ XXXIV.



der Engelfche Ziekte. 63
§ X X X I V.
Wij gaan over tot de aanwijzing der Teekenen van het Tweede Tijdperk (§ XXIV.)
Het zal best zijn , om de vooorgaande verdeeling (§ XXV.) te behouden. —- Dit zal minst verwarren, en den Lezer genoeg in ftaat Hellen om over de meerdere afwijkingen van de gezonde werking der deelen te oordeelen.
Wij beginnen dan in de eerfte plaats, met de Befchouwing des Ligchaams, bepaaldelijk, Voor eerst, van het Hoofd, Üir neemt langzaam toe in groote; — Dj Naden, welken bij andere Kinderen vernauwen, wijken van eikanderen ; — Het Voorhoof isbeen puilt uit, of wordt, fchoon zelden, meer plat dan verheven.
De Beenwording gaat, hier en ginds, niet naar behooren, of wordt geftaakt. — In één geval zag ik bet regeer Sleutelbeen krom en knoestig worden; de Wervelen zetten zich zijdelings, of achterwaards uit, vooral de Rugwervelen; —— Men heeft eens de voorwaardfche afwijking derzelven opgemerkt. — De Ribben worden, vooral waar zij met hunne Kraakbeenen vereenigd zijn , insgelijks tegennatuurlijk krom , en niet zelden knobbelig en knoestig. — De Beenen der Ledematen worden fcheef en platachtig, voor al de Dijen en Beenen. —. Dit zien wij, wanneer de Kinderen ftaan en gaan:
een



64
Van de Teekenen
een natuurlijk gevolg van het onvermogen dezer* deelen, om de zwaarte des Ligchaams, zonder hinder, te wederftaan. — De Hoofden der Armbeenderen, en van die der Beenen aan Handen en Voeten worden dikker en breeder, dan behoorlijk.
Onder het zachtkens wrijven van de Ledematen , verneemt men eenige ruwe ongelijkheden.
De Knieën zetten zich buiten, — doch meestal binnenwaards uit, zoo dat de Kniefchijven eindelijk, geheel en al uit hare plaats wijken.
De Beenderen van het Bekken verkrijgen, veeltijds, eenen zoo ongeregelden groei, dat daar door, naderhand, vele Vrouwen en haar Vrucht, onder de Verlosfing , ongelukkig worden.
Deze ongelijkvormigheid van den Wasdom der Beenderen is veeltijds zoo zichtbaar, dat ik verfcheiden Kinderen heb behandeld, bij welken de Arm- en Dijebeenderen, naar evenredigheid der overigen , veel te kort of te dik en tevens te kórt, hoewel anders niet boven mate, gebogen waren. — Een Meisje van ruim anderhalf jaren t heeft, door deze Oorzaak, den regter Arm , twee duimen langer dan den flinker, welke de behoorlijke lengte heeft. — Bij een Jongetje, even oud ,■ is het flinker Dijebeen bijna drie duimen korter en veel dikker dan het regter. — Dergelijke» wangroei befpeurt men ook in andere Beenderen.
Veele



tter Engelfche Ziekte. 6$
Veele ontkennen het dadelijk beltaan dezer WeekWordinge; Anderen erkennen dezelve, maar houden de ftelling, om ze aan de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte toetefchrijven , voor eenen Hersfenvond van geen waardij. — De meefteh zijn van ons begrip, waar in wij ftellen, dat de ervaring bij alle Kinderen, met de Engelfche Ziekte behebt , deze Wanftal meer of min toont; zoo dat dit, in dier voegen, in geene andere hunner Ziekten plaats hebbe. —— Het is zelfs niet vreemd te ondervinden , dat, wanneer het tweede tijdvak der Ziekte omftreeks het tweede Jaar aanwezig is , en het Kind reeds gaat , dat als dan de Beenderen, welken eenige hardheid bekomen hadden , weder zacht en buigzaam wor* den. — Van de waarheid daar van ben ik, door de opening van een Lijkje, volkomen overreed*
De Kraakbeenen deelen insgelijks in deze zoo
nadeelige uitwerking der Engelfche Ziekte.
Dezen zetten zich op verfcheiden plaatzen uit; —« anderen worden plat ; anderen week, zoo dat eindelijk het Ligchaam zijn fteun en Hevigheid verliest.
Ten tweeden. —- Befchouwt men het Lijdertje verder, dan ziet men zijn aangezigt gezwollen , en meer opgezet, dan de vermagering des overigen Ligchaams gedoogr.
E De



66 Van de 'Tcekenen
De Buik ftaat, hoe langs zoo meer, gefpannen, vooral ter regter zijde, alwaar eene zachte betasting bij fommigen veel pijn verwekt.
De overige Huid, vooral der Dijè'n en nederwaards, is flap, dor en rimpelig, het geen aan de uitmergeling van het Vet, en den belemmerden omloop des Bloeds derwaards wordt toegefchreven.
De Palmen en Zooien zijn , bij de meeften, brandend en heet.
De kleur is doorgaans bleek, tanig en ongedaan.
Bij fommigen zwellen de Klieren, inzonderheid van den Hals , onder de Ooren, en elders. — Deze zwelling, en bijkomende verharding, zijn bij dezen zeer weerbarstig, doch by anderen verdwijnen dezelven, om naderhand op nieuw te verfchijnen, of zich naar elders te verplaatfen.
Bij dit aantal overredende Kenmerken , zien wij fomtijds plaatzelijke Verhardingen en Zweeren onder de Huid, die de gedaante en den loop van Beenëeters hebben, en niet zelden averegts behandeld worden. — Wij zijn echter verpligt om, in dergelijke gevallen, te onderzoeken, of, met de Zuure, ook geene .Venerieke kwade gefteldheid der Vochten gepaard zij, of deze Verzweeringen geen gevolgen zijn van verplaatften) Dauwworm,
Schurft,



der Engelfche Ziekte. 67
Schurft, of eenige andere Huidziekte, op dat ons de beste wijs van genezing, ten onpasfe aangewend, niet te leur ftelle.
Onder de Kenmerken der Engelfche Ziekte zag men wel eens zuchtige zwelling van Handen en Voeten , ook, maar zelden , van het ganfche Ligchaam; een Kenmerk van een aanmerkelijke verdunning des Bloeds.
§ X X X V.
Ten tweeden. De Ademhaling wordt meer en meer belemmerd, en gefchied bij tusfehenpoozen, waar van wij terftond de reden melden zullen.
§ X X X V I.
Ten derden. Om die reden bij de hand te hebben, zullen wij overwegen, hoe de omloop des Bloeds gefteld is. — Deze kleene verfchib' king in de verdeeling XXV n. 4) kan eenig gemak verzorgen.
Sommigen hebben reeds vroeg een klein Koortsje, welk langzaam toeneemt en hebbelijk wor Jr. Bij de meeften echter ontdekken wij het zelve eersc dan, wanneer de uitzetting van het Hoofd en de Knokjes zichtbaar wordt. — Dan heeft deze den E 2 loop



68 Van de Teekenen
oop van eene gedadige uiteeerende Koorrs, welke duidelijk blijkt, door eene aanhoudende prikkeling, veroorzaakt te worden. .— Zij gaat verzeld met meerdere Hitte en klam Zweet, vooral binnen de Handen , dan in het begin.
Men ziet de Kropflagaders en aders zwellen, en de eerden geweldig flaan; — of de zwelling van het Hoofd hier aan, voor een gedeelte, moet toegefchreven worden , zal in de befchrijving der Toevallen voorkomen. ,
Deze verfnelde beweging van het Bloed is eene voorname Oorzaak van de moeijelijke Ademhaling; terwijl de ontlasting van dat vocht, uit de wankleurigheid van den Huid, witheid der Oogen, bleeke Lippen, cn raauwe Pis, genoegzaam blijkt.
S x x x v 11.
1
Ten vierden. De overweging der Teekenen, welken de Spijsverteering verfchaft, daat nu te volgen.
De Tanden verfchijnen traag en ongeregeld.
Die er zijn, worden rottig en vallen brokkelings uit. — Dit veroorzaakt, bij velen, eenen hinder lijken dank uit den Mond, welke duidelijk verfchildt van den heeten zuuren reuk uit de Keel. — Deze Tanden zijn meestal, bruin of zwart, en toonen genoeg , da; hun voedend Vocht bedorven is.
Het



der Engelfche Ziekte.
Het Tandvleesch vvort bleek , fomtijds rood cn ontveld. — Eenmaal zag ik de Tandenkasfen, door Beenbederf, geknaagd.
De Tanden zijn, in enkele gevallen, veel zachter , dan naar behooren, zoo dat ik dezelven, eenige jaren geleden, bij een Meisje van ruim twee jaren, zoo week en buigzaam vond, als Wasch. — Dit Kind is Tandeloos gebleven.
De heete cn drooge Mond wordt pijnelijk, door vlakke Zweertjes of Puistjes, die van eene Sprouwachtige natuur zijn , verdwijnen en wederkeeren , wanneer tevens de Amandelen doorgaans gezwollen zijn.
Deze blijken eener fcherpe en knagende Wanftalte der Vochten blijkt ook, uit de dorre Lippen en het ontdoken Keelgat.
De Zuure Oprispingen en Brakingen vermeerderen , omdat deze Kinderen veeltijds gulzig en onmatig zuigen, of fchoon het Zog , in evenredigheid der toenemende Zwakheid van de Verteeringkragten , voor hun een bezwarend voedzel worde. — In wederwil van dezen honger, mangelt het den eerden wegen (de Maag en Darmen) aan Gal, tfirwij een overmaat van Zuur geworden Wei het gevoel van honger verwekt, en bij velen het Stremfel de Darmen uitzet, welken daar door vol wind? zijn, ten zij menigvuldige afganE 3 gen



fa
Van de Teekenen
gen hen van de , anders befloten, lucht ontheffen,
§ X X X V I I I.
Ten vijfden. De Teékenen, ontleend van de ontlaste ftoffen, zijn, in wezen, dezelfde, als in het begin; maar beter gefchikt, om den angel, die }n het gras fchuilt, te doen kennen.
De Kwijl wordt taaijcr, goor en kleverig, —— of dun, fcherp en knagende.
De Hoest wakkert aan, met eene bezetting van Slijm in de Long, die de Ademhaling veeltijds moeijelijk maakt. — De Natuur herftelt echter dit gevolg dikwijls, door eene Slijmbraking. — Dit ziet men dikwijler, naar geraden van het klimmen der Ziekte,
De Oogen traanen een Vocht, het welk hoe langs hoe fcherptr wordt, en het geen, proef kundig getoetst, blijkt, eene Zuure geaartheid te bezitten. — Dit fr-herpe Vocht ontvelt fomtijds gansch het aangezicht , het welk ik, meer dan eens, daarna, met eene Dauwwormige korst bedekt vond.
Het Lijdertje is heeter, maar zweet minder dan te vooren, en wanneer dit laatfle gefchiedt, dan geraakt het kind eene fcherpe , knagende ftpf kwijt.
De Afgangen vermeenigvuldigen in getal, en peraen toe in de bruine kleur, den flank en de
fcherp-



der Engelfche Ziekte.
71
fcherpte. —— Anderen zijn, in tegendeel, doch ten hunnen nadeele , hardlijvig.
Ontdekt men, dat de Buik , onder dezen ruimen Stoelgang , zwelt, hard wordt, of, als een trommel, gefpannen ftaat, en dat de Ring- fpier van den Aars verflapt, dan is de toeftand zorgelijk , vooral indien het Kind, door Stuipachtige bewegingen, als van de vallende Ziekte, getrokken wordt. — Loost het Lijdertje, intusfehen, boven — vooral benedenwaards, met vermindering der afgangen, der zwelling van den Buik, en der Zenuwtrekking, verwacht dan iets goeds. —• Hier van zal in het Hoofdftuk der Voorfpelling' breeder moeten gehandeld worden.
Schoon ik, in den aanvang der Engelfche Ziekte, weinig gewigt hechtte aan Teekencn, ontleend van de (lompe of vlugge Geestvermogens (§ XXXI.) en de meeste waardij ftelle op Teekenen van het vermogen des Ligchaams, op eene vatbare wys afgaleid, zoo meen ik echter ondervonden te hebben, dat men daar van, in eenen meergevorderden ftaat onzer Ziekte, ter onderfcheiding derzelve van anderen, eenige opmerkzaamheden kan aanwijzen.
Schoon de Reden in de Verklaring van dit onderwerp , niet allenthalvcn werkeloos is, zal nochtans de Ondervinding hier het meeste gezag hebben.
E 4 Vele



t% Van de Teekenen
Vele kinderen zijn, onder den voortgang der Engelfche Ziekte, waarlijk vernuftiger en taaijer van geheugen, dan men van hunnen leeftijd zou kunnen verwachten. — Zou deze waarneming gelegenheid yeifchaft hebben aan eenige fpreekwoerden: „ Vroeg », rijp, vroeg rot.' — Wacht u voor de getee„ kenden! — Het kind is te flim, en zal niet „ lang leven!" enz. — Spreekwoorden, gewisfeJijk niet ouder dan de Engelfche Ziekte.
Dat zulke kinderen fpoedig blijken van een geestig vernuft toonen en naderhand uitftekende mannen
werden, leerde de ervaring zeer dikwijls. ■ Of
SopRATM, Crates en Aesopus, door de Engelfche Ziekte , in hunne jeugd, gebocheld geworden zijn, weet ik niet; maar ik herinner rnij, onder dit foort van, door de Engelfche Ziekte, verminkte Cratesfen , Mannen van den eerften rang in het vak der geleerdheid, van wek ken eenigen hupnen roem nog dagelijks vermeerderen. — Het zou , des noods, niet moeijelijk zijn , om de waarheid van dit onderwerp, met de fchranderjte antwoorden, opmerkingen , en blijken van een taajj geheugen, bij Kinderen van twee of drie jarca, te bevestigen.
Doch het tegendeel behoort ook niet onder de |fjto$k£f^Pi HPt Vele Kinderen worden, door
19



der Engelfche Ziekte.
?3
en onder Engelfche Ziekte en hare gevolgen , '11apcrig, dom en omvatbaar; — hun Geheugen wordt verftompt, en hun Oordcel bekrompen.
Van waar komt dit verfchil ? — Van de onderfcheiden gevolgen, welken, door den ongercgelden omloop van het Bloed naar de hersfenen en deszelfs gevolgen, te weeg gcbragt worden, — als mede van de verfchillende werkzaamheden der werktuiglijke deelen der zinnen, op onderfcheiden Wijzen, door de uitzetting van het Hoofd, bewerkt ; — Doch de Lezer, voor welken deze Verhandeling meest ingericht is, zal weinig vorderen met de ontwikkeling van Wijsgeerige gisfingen.
§ X X X I X.
Thans, vertrouw ik, de Kenmerken der Engelfche Ziekte, in haar begin en verdere voortgang , klaar genoeg tê hebben verzameld. — Velen derzelven, ik erken bet, heflisfchen de Ziekte niet, wanneer zij in het afgetrokkene befpeurd worden. —. Het was ook geenzins mijn doel, om dezelven, elk op zich zeiven, met die waardigheid te vereeren. —Maar, indien zij gezamenlijk, of velen derzelven, op de befchreven manier ftand grijpen, dan zijn even deze zaamverbonden Tcekenen genoegzaam , prn, de Engelfche Ziekte te kennen, en van alle E 5 an-



74
Van de Teekenen
anderen te onderfcheiden. — Om dit laatfte te bewijzen , moest ik nu de Teekens van alle andere Ziekten der Kinderen , met die der Engelfche Ziekte vergelijken, en daar mede mijn befiuit voldingen. — Dan dit zoude meer omflags , dan onderwijs geven ; meer verwarring voor vele Lezeren , dan opheldering.
Befluit nu , indien gij in uw Kroost, de meeften dezer Kenmerken, in den voorgemelden leeftijd , ziet, dat de Engelfche, en geene andere Ziekte, hoe genaamd, zijn ligchaam foltert.
§ X L.
De Teekens van den laatften trap, of het einde der Ziekte, zijn zeer kennelijk.
De Kenmerken van het tweede tijdperk duren zoo lang , tot de Naaste Oorzaak der Ziekte, door de Natuur, of de Kunst, ten ondergebragt, en het Lijdertje in eenen volkomen ftaat van gezondheid gekomen is.
Het gaat echter niet altijd zoo voorfpoedig, want met de verheffing der Toevallen klimmen de vorens befchreven Kenmerken tot die hoogte, dat zij gevaarlijke , en zelfs doodelijke , gevolgen doen duchten.
Andere overblijvende Teekenen wijzen de onvol-



der Engelfche Ziekte.
75
volkomenheid der herlïellinge , ten duidelijkften aan.
Maar het een en ander behoort veeleer tot de overweging der Gevolgen, dan tot ons tegenwoordig beftek.
Om de mogelijke gebeurtenisfen niet te verzwijgen , zal ik dezelven, met weinige woorden, befchouwen, cn den Lezer voorts naar het Zevende Hoofdftuk zenden.
Eerftelijk: De Ribben en Wervelen worden fomtijds hoe langer hoe wanftaltiger, drukken de Long, leggen grond tot zeer benaauwde Ademhaling, Ontfteking en derzelver gevolgen. — De Teekenen dezer verfchijnfelen zijn niet duister.
Ten tweeden: Somtijds krijgen de Kwaadfappigheid en Koorts, blijkbaar uit de meerdere wankleurigheid , hitte , verfnelde pols en vermagering, de overhand. — De Luchtpijp wordt met flijm bezet, de kragten verminderen , het Kind wordt zwakker, teert uit, en fterft. — Men begeert geene Teckenen, welken dit gevolg doen vreezen.
Ten derden : Ik heb aangemerkt , dat deze Kwaadfappigheid ook uit de Zwelling van het aangezicht gekend wordt. — Indien deze zwelling verdwijnt, terwijl de fleepende Koorts voortduurt, en tevens eenige Stuipachtige trekkingen vernomen Worden, de Buik opgezet blijft, en de onderfte
Le.



7& Fan de Teekenen
Ledenmaten, tot het gebeente, uitgemergeld zijn, dan heeft men Teekenen van een treurig vooruitzigt.
Ten Vierden: Indien de Oogen, te voren waterig, fchielijk droog, fletscfa worden, en hunnen glans verliezen, terwijl het Kind zeer zwak, en de Ademhaling , door taaije Slijm , aanmerkelijk belemmerd is, en een geratel onder dezelve gehoord wordt, dan zijn die Teekenen even zoo vele Boden, welke den naderenden Dood verkondigen.
§ X L I.
Dit zij genoeg van de Kenmerken der Engelfche Ziekte, in haren onderfcheiden loop, welken ik zoo duidelijk , als de vatbaarheid van den minstkundigen gedoogt , heb trachten aantewijzen.
Doch het is voldoende , de Naaste Oorzaak eener Ziekte, uit gewisfe Teekenen, te kunnen onderfcheiden, maar ter bekominge van eene meer volledige kennis der Ziekte , moeten de gewrochten dier Naaste Oorzaak op het Dierlijk geftel nader ontwikkeld worden.
VIJF-



der Engelfclrt Ziekte,
77
VIJFDE HOOFDSTUK
Van de Toevallen der Engelfche Ziekte. $ X L I I.
Op dat de goede orde en klaarheid onzen gang zoude beduren, meen ik, dat de overweging der Toevallen, naar de drie onderfcheiden Tijdvakken der Engelfche Ziekte (_§ XXIV) de gefchiktfte zijn zal, te weten; wij moeten dezelven overwegen, gelijk zij zich vertoonen,
eerst: in het begin der Engelfche Ziekte, ten tweeden: in haaren voortgang , 'ten derden: in haar einde.
§ X L I I I.
De Toevallen der Naaste Oorzaak eener aan* vanglijke Engelfche Ziekte bepalen zich : L Tot de Maag en Darmen, II. Tot de uitwerking van de Zuurgeworden Wei, in het Bloed,
§ XLIV.



78
Van de Toevallen
$ X L I V.
Belangende het eerfte. — Met Stremfel, en deszelfs hindernisfen, zijn, wel is waar, geene eigenlijke toevallen van de Naaste Oorzaak; doch zij zijn, in de meefte gevallen, daar van niet wel aftefcheiden , en kunnen op geen gevoeglijker plaats dan deze, befchreven worden.
Dit Stremfel brengt, uit hoofde van zijne zwaarte , taaijheid en bederf, verfcheiden hinderlijke en gevaarlijke toevallen voort, welken of der eerfte Teekenen van de Engelfche Ziekte voorgaan, of dezelve verzeilen. — Gebrek aan Voeding en Uitteering waren , veeltijds, de gevolgen Van dit Stremfel. — Ik zag tweemaal, in Lijkjes, eene inkokering, door deze ftoffe in de Darmen gevormd, waar door de opfiurping belet was, en de Kindertjes tot den dood uitgemergeld werden.
Een ander foort van Toevallen in de eerfte Wegen heeft de Zuurgeworden Wei tot zijnen oorfprong, zoo dra deze Wei dien graad van fcherpte bekomen heeft, dat zij het gevoelig binnevlies der Maag' en Darmen prikkelt, en fomtijds van het zoo noodige Slijm berooft of ontvelt. — Van daar de meenigvuldige Walgingen, Brakingen, Stuipen, Buikpijnen en geftadigen Hoest, uit het
medegevoel der Maag' met de Longzenuwen.
Van



der Engelfche Ziekte. 79
Van daar ook.meenigvuldige Afgangen; flljmige en bloedige Persloop, daar op volgende Zwakheid en haar toevallen. —. Uit deze Oorzaak zag ik den Koliekdarm, in een Lijkje van anderhalf jaren , ter lengte van drie duimen, — ontveld en koudvurig.
Dit in het voorbijgaan , van Toevallen , welken niet eigenlijk tot ons beftek behooren, gezegd hebbende , komen wij nader tot ons onderwerp.
§ X L V.
De Toevallen der Engelfche Ziekte, in haar eerfte begin, zullen voor hem, die , het geen van de Teekenen derzelven gezegd is, overweegt, niet duister zijn. — Men houde het daar voor, als of die Teekenen, zoo verre zij Toevallen zijn kunnen, het geen genoeg is aangewezen, hier waren ingelascht. (.$ XXVI—XXXIII).
En, daar ik elders heb opgemerkt, dat de opgeflurpte Wei van het Zog, in den allereerften aanvang der Ziekte, dikwerf zoo zacht van aart is, dat de Toevallen, daar uit ontftaan, van gering belang zijn , zoo zie ik geen reden genoeg, om eene reeks van Toevalligheden, welken geene nadere verklaring behoeven, te befchrijven.
Doch, daar men, aan den anderen kant, ver-
pligt



8o
Van de Toevallen
pligt is te erkennen, dat eenige Toevallen, welken wij tot den tweede trap der Engelfche Ziekte betrekken, zich reeds onder de blijkbare Kenmerken derzelve, in den beginne vertoonen , zal ik * om in geene herhalingen te vallen , het daar voor houden, als of dezelven ook hier geplaatst waren.
S X L V I.
Om de Toevallen , in het tweede Tijdperk der Engelfche Ziekte, tot het onderzoek van welken, zonder verwijl, overgegaan wordt, in eene geregelde fchikking voortedragen, zal ik dezen leidraad volgen:
Eerst, zal ik de Toevallen opzamelen, welken hunne betrekking op de Ademhaling en den omloop des Bloeds hebben.
Ten tweeden , zullen die Toevallen volgen , welken verzeld gaan met de onregelmatige Was. dom van fommige deelen.
Ten derden, zal ik eenige anderen, bij de voorgaanden niet wel gevoegd kunnende worden, laten volgen.
S X L V I I.
Betrekkelijk de Eerften. — De Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte brengt in het Bloed eene
gis-



der Engelfche Ziekte. Si
gisting, en maakt het zelve tevens dun en fcherp. — Hier uit ontdaan, Neusbloedingen, bloedige Fluimlozingen, Bloedhoest, welke Toevallen, bij deze^ Lifdertjes, niet zeldzaam zijn.
Uit .deze Kwaadfappigheid ontdaan ook velerlei foorten van hardnekkige Huidziekten en Keelgebreken, Vlakke Zweeren, Uitflag, enz.
Ook is de moeijclijke Ademhaling, Hijging, en dei-gelijken, gedeeltelijk daar aan toetefchrijven.
De aanhoudende Prikkeling van dit, alzoo fcherp geworden Bloed, met de uitwerkfels daar van , veroorzaken , bij veloh , eene Koorts , die gedadig aanhoudt ; doeh welke, bij anderen, tegen den nacht, heviger wordt, en met de gewooue toevallen eener fleepende Koorts verzeld is.
§ X L V I II.
De Toevallen van hettweede foort(§XLVI. n. 2) zijn niet minder blijkbaar, dan de voorgemelden.
De Gijl heeft de hoedanigheid verboren, om bet Bloed, door behoorlijk voedende deelen , te herdellen. — Daar van de toevallen van Wangroei. — Sommigen Deelen zetten onmatig uit; anderen worden mager en uitgemergeld; velen worden niet tijdig genoeg verhard, worden week •©f misvormd.
F Naar



8a Van de Toevallen
Naar mate van de onderfcheiden Werking der aangedane Deelen, zijn de Toevallen, hier door ontdaan, ook zeer onderfcheiden. — Dit verdient onze opmerking.
De Uitzetting van het Hoofd is een Toeval der Engelfche Ziekte, waarfchijnlijk door den, gelïadig verfoeiden, loop van het Bloed derwaards veroorzaakt.
Wij hebben te voren aangemerkt, dat deze Uitzetting een' zeer verfchillenden vorm aan de Beenderen des Hoofds verfebaft, en de Toevallen, naar geraden der verfchillende, het zij gedrukte of gerekte, Deelen, onderfcheiden zijn.
Eenmaal heb ik, door eenen nedervvaardfehen groei van het Voorhoofdbeen, waar door het zelve ongemeen plat werd, de Oogen uit hunne Kasfen zoo verre, en met zulk een gevolg, gedrukt gezien, dat het Kind bijna blind werd.
Eene meer gefnipperde Verklaring dezer Toevallen, en van hun vermogen op de aangedane Deelen, kan even weinig dienen tot onderrichting van den genieenen Man, als de vermeenigvuldiging van Waarnemingen. — Ook liep men gevaar, om aftewijken tot het onderwerp der Gevolgen.
Onder deze Toevallen behooren ook die, welken uit de Zwelling en Verharding van den Buik ontflaan. —- Ik heb het oog niet op de dikte, door
de



der Engelfche Ziekte. 8$
de Kazige Kappeling verwekt; maar op de verharding en zwelling der Klieren van het Darmfcheil • Op de uitgezette en verharde Lever , en foortgelijke gebreken, welken, na de ontleding van zulke Lijdertjes , ontdekt zijn, en uit de Nar.sre Oorzaak der Engelfche Ziekte kunnen verklaard worden.
Welke Toevallen kunnen uit de geftremde werkzaamheid de<er Deelen ontftaan? — Kwaadftppigheid, Geelzucht, Waterzucht} gevolgen van eene werkelooze Lever, gebrek aan Gal en Gijl.
De verdorring der onderfte Ledematen, de vermagering van het geheele ligc^aam, is een Toeval der bedorven Voeding', des ook een gevo'glijk Toeval van de Naaste Oorznak der Engelfche Ziekte. — Het ftreelend Mili-.acht.ig vocht, zoo onontbeerlijk tot onderhoud en waschdom Van ons geftel, is in eene regttegengeftelde hoedanigheid vcrwandeld. ■— De Toevallen, welken hier tiit noodzakelijk ontftaan moeten , zal de Lezer, uit het geene hem van de Wegen en Vereischten der" voedir.ge niet meer onbekend zijn kan, en het geene hier omtrent verder gezegd is, genoeg opmaken. — Deze Toevallen ftaan, in hunnen aart en kragt, gelijk met het vermogen en aanzijn der Zuure fcherpte. — Ik zou* met eene uitbreiding hier van, grooter onvatbaarheid H en minder op-> letcendheid s iri den Lezer moeten ünderftellen t dkre
f & m



84 Fan de Toevallen
ik mag vertrouwen door de Utrechtfche Maatfchappij bedoeld te zijn.
Men kendt nu de Oorzaak van de gebrekkige Groei en Misvoeding, Zwelling, enz. der Beendeeen en Kraakbeenderen , waar van, onder de Tee*
kenen, uitvoerig gefproken is. Daar door
worden de Beenvliezen gerekt en gedrukt, de Zenuwen uit hun verband getrokken. — Welke pijnen en jammeren! — Zoo geweldig, dat de zachtfte aanraking de bitterde fmert, bij velen, veroorzaakt. — Even door dit Toeval der Engelfche Ziekte worden ook dikwerf de aanvoerende en terugbrengende Bloedvaten gedrukt en belemmerd. — Daarvan de Ontltekingen , Verhardingen in het Netvlies, Ontvellingen, Zweeren, Beenbederf, en dergelijke verfchijnfels dezer drukking.
Deze fmerten en koortfen zijn Oorzaken van Stuipen en Vermagering ; inzonderheid, wanneer de tegennatuurlijke oneffenheid van de oppervlakte der Beenderen de pijnen vergroot.
§ X L I X.
De Toevallen van de derde Verdeling (§,XLVf) zijn hunnen oorfprong fchuldig, of aan de Naaste Oorzaak , of aan de bovengemelde Toevallen,
Het zal met het oogmerk best ftrooken, weinig
te



der Engelfche-Ziekte.
85
te reppen van de zeldzaamfte j maar liever de meest voorkomende verfchijnfels te verkiezen. — Men kan, in dit geval, volltaan, met het geene de ervaring dikwils leert, zonder verpligt te zijn tot het verhaal van de fpeelingen der Natuur'.
Voor eerst. — Het Bloed van Kinderen, onder de Engelfche Ziekte kwijnende, is dun, los en onbewerkt. — Het Zuur maakt deze Ontbinding. — Hier uit ook ontftaan Bloedingen uit de Neus, het Tandvleesch, en uit de, door den zwakken toeftand der Vezelen , vcrflapte en verwijderde uitwaaslèmende Mondjes in de Luchtpijp. — Dit laatfte Toeval legt veeltijds den grond van Uitteeringen.
Ten tweeden. — De Sprouw, zoo gemeen aan deze Kinderen, komt dikwijls, naar mate der zwakheid ; maakt de Doorzwelging, en het gebruik van ander, dan dun, voedfel, moeijelijk. — De minfte prikkeling der ontvelde plekjes in de Keel geeft Hoest, Hik, Walging en Stuipen.
Men heeft opgemerkt, dat alle Toevallen, vooral de Spreuw, van erger' aart zijn, wanneer de Vochten van het Kind, door de Venusfmet, vergiftigd zijn. — Een Uitflag, of eene Ontvelling, anders van weinig belang, wordt, daardoor, van eene Lwaadaartige natuur. — De ondervinding overreedde mij te dikwils van de deugdelijkheid dezer Praktikale Üelling.
F 3 T«n



16 Van de Toevallen
Ten derden. — De zwelling en verharding de? Darmfcheil-klieren, waar van wij boven fpraken, zijn niet alken onder de Toevallen der Engelfche Ziekte begrepen ; maar, in eenen hardnekkigen ftaat derZelve 5 ftrekt zich even dit uit tot de Klieren van andere Deelen des Ligchaanfi. — Ik l eb, meer dan eens aanmerkelijke Zwellingen en Vei hardingen van een gedeelte der Klier, het Maagkusfen gehee-
ten , of van die geheele Klier waargenomen.
liet is mede niet zeldzaam , dat de Klieren, in de groote Geledingen, vooral van ' het hoofd des Deibeens, zoodanig zwellen, dat het Been uit de holte gedrukt wordt. — Ook zwellen, bij fommk gen, de anders onmerkbare Onderhuidskliertjes.
Welk eenen nadeeligen invloed deze uitwerkfels der Naaste Oorzaak van de Engelfche Ziekte hervoort brengen, kan gemakkelijk geraamd worden. — Welke gevolgen hier uit ontftaan, zal naderhand getoond worden.
Ten vierden. — Reeds met het begin, vooral in den tweeden trap der Ziekte , worden vele Lijdertjes, door eenen droogen Stuipachtigen Hoest, vooral des nachts, gekweld. — Dit toeval wordt, door de Prikkeling van het Zuur op de Zenuwen van de Luchrpijp, of van het Keelgat, of op de ontblootte Zenuwtepeltjes van de Maag en Slokpijp, te weeg gebiagt.
Ten



der Engelfche Ziekte.
87
Ten vijfden. — Deze ontaarting van het Bloed maakt, vooral bij Jongetjes, eene gedurige , zeer pijnelijke , droppelswijze ontlasting van de Pis, wanneer dezelve , meestal , eenen Zuuren reuk geeft. ■—. Nog onlangs was ik gedrongen, om , wegens eene belemmerde Pisloozing , dezelve , door den Catheter , te bevorderen. — Uit den flank en de gisting, door bijgevoegde tegenftrijdige dingen , werd ik , met dit nieuw bewijs, in het denkbeeld, nopens den Aart der Engelfche Ziekte, gelterkt.
Somtijds is de Pis (lijmerig, en daar na, meer of min bloedig, maar dit heb ik zeer zelden ondervonden.
Ten zesden. — Het Tranen der Oogen, met eene blijkbare Zwakheid van het Gezigt gepaard, is, in eene vergevorderde Ziekte, niet ongewoon. — Even min als de Ontfiekingen der Traanklieren, derzelven Verftopping, en loopende Oogerr, of Traanfistels.
Ten zevenden. —■ Door de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte en haren invloed op het dierlijk gefiel, worden ook onderfcheiden Toevallen der
zintuiglijke vermogens verwekt. Wij hebben
hier van reeds gefproken. — Het zij genoeg, bij het gezegde te voegen, dat de Lusteloosheid en Dommeligheid, fomtijds,■ eene ware Slaapziekte te F 4. weeg



S3
Van de Toevallen
weeg brengt. ■— En dat, indien de zinvermogens, op eene voordeelige wijs, bewerkt worden, dikwerf het eene Zintuig boven het andere uitmunt. — Sommigen zijn wel alzins fchrander, doch anderen blinken uit in taaijheid van geheugen. .— Het Gezigt van den eenen wordt opgefcherpt, bij den anderen het Gehoor, enz.
$u
Na deze korte, doch, mijns bedunkens, voldoende opgaaf der Toevallen, in het begin en den voortgang der Engelfche Ziekte, moet nu derzelver einde overwogen worden. (_§ XL1I. n. 3).
Dit einde is, of gunftig, of meer of min bedenkelijk. — Het een en ander wordt door de Toevallen aangeduid.
S L I.
Deze Toevallen geven hoop op een voordeclig < einde der Ziekte , wanneer zij trapswijze in hevigheid verminderen, de Teekenen van Kwaadfappigheid en Vermagering wijken, en de kragten van dag tot dag vermeerderen.
% LIL



der Engelfche Ziekte. § L I I.
De bedenkelijke, of min gunftige Uitflag der Engelfche Ziekte, kan billijk in twee verfchillende foorten verdeeld worden, want zij "eindigt met één, of meer gevolgen natelaten, af zij eindigt in dea dood.
§ L I I I.
Van de gevolgen der Engelfche Ziekte, behoudens 's Lijders leven, zal het volgende Hoofdftuk handelen. — Des moeten nu, eeniglijk, die Toevallen aangewezen worden , welken het Kind, hoogstwaarfchijnlijk, of gewis, ten flagtoffer van de wreedheid dezer knagende, en alles ondermijnende , Kwaadfappigheid ftellen zullen, of gefield hebben.
Uit de herinnering der zwaarfte Toevallen, in het tweede tijdperk, zal men de mogelijkheid van dergelijke verfchijnfels begrepen hebben. —— Zij beftaan ook alleen in de Verheffing derzelven. Trouwens
Voor eerst. — Wat heeft men van dikwijls wederkeerende Ontlastingen van 't verdunde Bloed uit de Longvaten te vreezen? — Eene toenemende verzwakking van het ganfche ligchaam, bepaaldelijk F 5 der



ejo> V.an de Toevallen
der Longe, eene ophooping van Slijm in dar ingewand ; een volfixekt onvermogen om het zelve te ontlasten, en den Dood.
Zulk een Toeval, met deszelfs treurig, of liever, om s'Lijders Jammer, gewenscht einde, werd meermalen , door den bijblijvenden Zuuren Prikkel des Bloeds te weeg gebragt. — Men houde dit, indien de Ziekte in haar begin, of voortgang, verwaarloosd wordt, voor eenen zeer mogelijken Uitflag derzelve. — Dit wordt ook, door verfcheiden Waarnemingen, al te duidelijk, om er aan te twijfelen, bevestigd.
Verneemt gij, bij uw aêmechtig Kind, in dezen toefiand, een gereutel op de Borst, wacht dan eenen langzamen, of met Stuipen verzei ien, doodsangst.
Ten tweeden. — Bij vele Lijdertjes wordt het fcherpe Bloed niet alleen Waterig, maar, ook tevens Sljmig , terwijl met de medewerking van andere Toevallen , de kragten des Ligchaams trapswijze verminderen.
Bij zulken befpeurt men, eindelijk, bolle, zuchtige , Zwellingen der Voeten , fomtijds , daar na , ook van de Handen, eindelijk van de Beenen. — Het Kind wordt voorts, naar het fchijnt, geheel Waterzuchtig. — Zulk een vermogen heeft de Kwaadfappigheid! — Zulke Toevallen ontftaan uit het verzuurde Bloed,
Ik



der Engelfche Ziekte.
9ï
Ik zag , nu en dan, zelf in eenen zeer verre gevorderden ftaat der Engelfche Ziekte, dat deze Zwelling meer Windachtig, dan Waterzuchtig was; even als of de Huid opgeblazen ware, en dat die opblazing fomtijds , door onverwachte , of fioutmoedig verwekte, Brakingen, fpoedfg verdween. —> Doch, daar tegen, komt dezelve , bij herhaling ten voorfchijn, en de Lijdertjes fterven dan aan de Waterzucht.
Ten derden. — Dat bij deze Lijderen, de Galmaking niet zelden gebrekkig is, en de Darmen , door gebrek aan Gal, niet genoeg geprikkeld worden , fteunt op de ondervinding, en is door ons te voren opgemerkt. — Dat dit, door de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte , kan veroorzaakt worden, zou ik kunnen bewijzen, uit de ftrijdige inHerlijke eigenfchappen van de eene en andere vochten ; doch dit zou weinig dienen tot ons eenvouwig oogmerk.
Uit dit Toeval ontftaan vertraagde cn belemmerde Buikzuiveringen, die, door de beste Ontlastmiddelen bezwaarlijk bevorderd worden. — De Buik fpant meer en meer op; de Darmen verliezen hunne veêrkragt, de Ademhaling wordt, door de oppanning des Buiks, bezwaarder. —
Voegen zich, bij dit Toeval, noch anderen van gewigt y des te kommerlijker zal de uitflag dezer
Ziek-



92- Van de Toevallen
Ziekte ztjn. — Het zou mij waarlijk, in dat geval , niet bevreemden, dat het Koud Vuur het binnenbekleedfel der Darmen, voor een gedeelte aangreep, dat het Lijdertje Stuipen kreeg, en ftierf.
Ten vierden. — Bij anderen, in tegendeel, nemen de Ontlastingen van den Afgang, in getal en kwaadaartigheid, toe, zoo dat zij , eindelijk eene rottige fcherpte verkrijgen, de Darmen ontvellen , en eenen doodelijken, llijmigen, of bloedigen Loop te weeg brengen. — Vooral heeft men dit, na eene verzuimde Engelfche Ziekte, te vreezen, bij kinderen, welken <èwaar gezoogd, of met Melk gevoed worden. — Ook zijn deze Ontlastingen des te gevaarlijker, wanneer tevens de Pisloozing belemmerd is. — De eenige Erfgenaam van aanzienlijke Ouderen was, weinige Jaren geleden, het treurig offer van dit moorddadig Toeval.
Men befchuldige echter de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte niet al te veel; want deze doodelijke Ontlastingen verneemt men dikwerf bij zwakke Kinderen, hoewel bij hen geen fchijn der Engelfche Ziekte te vinden is.
Ten vijfden. — Wanneer, gedurende de ba» vengemelde Toevallen 5 het te voren gezwollen Aangezigt krimpt, en als kleiner wordt; wanneer de voormaals heldere Oogen verduisteren, en eenen voehtigen Ring zich rondom het doorfchijnende
Hoorn-



der Engelfche Ziekte. 03
Hoornvlies vertoont; de flaauwe, fchoon radde, Adem, eenen hinderlijken zuuren en heeten reuk geeft, en, daarna, de zooien der Voeten ongevoelig worden; de poozen, tusfchen de uit- en inademingen, eerst korter, daarna langer worden, afbreken, dan zal de flaauwe lamp des jongen levens fpoedig gebluscht worden. — De ganfche Geneeskunde is onvermogend, om eenige Olie van gezondheid in te gieten.
§ L I V.
Dit is de onderfcheiden loop der Engelfche Ziekte. — Dit zijn de verfchillende Toevallen derzelve. ;— De Natuur herftelt haar, indien zij zacht van aart is, dikwerf zonder eenigen onderftand. — De Kunst, door onkundigen beftuurt, ftremt de heilzaamfte pogingen der Natuur meer dan te dikwijls. — In zulke handen is vaak de beste Artzenij een moordmiddel.
De beste Geneesheer, de ervaren, de getrouwe en op alles werkzame Menfchenvriend flaagt fomtijds in dit, veelmaal netelig, gebrek zelden volkomen ; maar het zelve laat Gevolgen na van verfchillenden aart en gewigt. —Welke zijn die Gevolgen? — Dit is het onderwerp van het volgende Hoofdftuk.
ZES-



P4
Over de Gevolgen
ZESDE HOOFDSTUK
Over de Gevolgen der Engelfche Ziekte. § L V.
D e Gevolgen der Engelfche Ziekte worden verklaart, Foor eerst; uit de, na de herftelling der Naaste Oorzaak, overgebleven gefteldheid des ganfchen Ligchaams.
Ten tweeden; Of zij hebben hunne betrekking tot eenige van deszelfs Deelen, of
Ten derden; Zij blijken uit den Toefland van de vermogens der Ziele.
Dit verdient nadere overweging.
§ L V I.
Wat het eerfte betreft: — De Engelfche Ziekte kan in gansch het Lfgchaamsgeftel Gevolgen nalaten, welker belangrijkheid gelijk ftaat met de meerdere of mindere hevigheid der Naaste Oorzaak, of van hare gewrochten.
Be*



der Engelfche Ziekte. 95
Befchouwd dit Kind, van de Engelfche Ziekte genezen, doch gekweld door hare overblijffcls; —-
B fchouw in dit Kind het beeld der meesten.
Zijn Bloed is Slijmerig, en, hoewel thans vrij van
eene Zuure fcherpte, echter zeer Kwaadfappig. .
Hoe zouden dan de Vochten, van zulk Bloed gefchejden, dien graad van deugdelijkheid, welken zij in een gezond geftel hebben, kunnen bezitten? —• De Gal mist hare zeepachtige hoedanigheid, de Gijl zijn voedend vermogen, en ieder der overige Kliervochten hunne eigenaartigheid, welke tot eene
volkomen welvaart gevorderd wordt. . De bleeke
kleur van het Aangezicht, de taaije aschklcurige Drek, de heldere witte ongekookte Pis, zij" waarborgen voor de opgemelde Vochtsgefteldheid.
Befeft gij nu nog de reden niet, van den langzamen groei, en trage volkomenheid dezes Kinds? Gist gij nog naar de Oorzaak, waarom velen zoo langzaam en onordelijk ontwikkeld worden? Waarom fommigen, Jaren lang, de Teekens van kwaad Bloed vertoonen ? Waarom de meeften, eenige jaren, zwak en teeder blijven ?
Let op de vaste deelen van het Kind. — Zij ftaan in eene gelijke reden van deugdzaamheid met de vochten. — De Vezelen zijn week en flap. —. De Vaten, van allerlei foort, misfen de genoeg-
zaame



Over de Gevolgen
zaame veêrkragt, of weérkeerig vermogen op de Vochten.
Gansch het geitel van dit Ligchaam ademt Broosheid en Werkeloosheid.
■De Zenuwen, in zoo verre dezelven aan den Waschdom medewerken, en den Deelen, daar toe gefchikt, vuur en leven moesten verfchaffen,«zijti noch aandoenlijk noch werkzaam genoeg.
Vereenig deze algemeene Gevolgen, en de Reden van des Kinds overgebleven zwakheid en langzamen groei zal ten overvloede blijken. — Gij zult daar uit debleeke kleur der Lippen, het, meest altijd, wit beflag op de Tong, de Kortademigheid, de fpoedige Vermoeidheid, de flaauwe Pols, den tragen en lijmigen Stoelgang ontwaren, — ook geene duisterheid vinden, om te bevroeden, waarom dit zelfde Kind dikwerf zeer loslijvig is.
Deze Gevolgen bragt de Engelfche Ziekte te weeg t Gevolgen, waar aan dit Kind, waarschijnlijk, eenigen tijd lang fukkelen zal!
Deze gefteldheid verpligt de Ouderen tot eene verdubbelde zorg voor den welvaart van dit Kind. — Het zelve is, ja'! minder vatbaar voor Ziekten, welken eene meerdere aandoenlijkheid en prikkelbaarheid der Zenuwen vorderen, dan dit Kind bezit; doch, daartegen, heeft het zelve voor andere
Ziek-



der Engelfche Ziekte.
97
Ziekten eene overheeifchende voorgefchiktheid, die bij Kinderen, welken lievige Vezelen en gezonde Vochten hebben, in dien graad geen plaats vindt. — Hier van zult gij, door de meer bijzondere overweging dier duchtige Gevolgen van de Engelfche Ziekte nader overtuigd worden.
H V II.
Wij moeten ten dien einde, de Gevolgen, gelijk dezelven zich in de bijzondere Deelen des ligchaams verwonen, (§ LV n. 2.) aanwijzen.
Laat ons dit ruime veld, voetsllaps echter, zoo lijnregt en zeker betreden, als de waardij der zaak' en het verlangen des Genootfchaps vorderen.
De Deelen, welken de meeste aandacht vereisfchen, zijn:
Voor eerst, het Hoofd;
Ten tweeden, de Borst-;
Ten derden, de Buik;
Ten vierden, de Nieren en de Blaas j
Ten vijfden, het overige Gebeente, waar vaiï niet gefproken is.
§ L V I I L
De gefteldheïd van het Hoofd is, onder en na G d@



98 Van de Gevolgen
de Engelfche Ziekte, zeer onderfcheiden. — Her eerde zagen wij elders (§ XXXIV.), van het laatfte is nog iets te zeggen.
De Beenderen van de Hersfenpan behouden veeltijds een gedaante, welke aan het Hoofd eenen onderfcheiden vorm , levenslang , overlaat, en (mag ik eens gisfen?) fomtijds een voordeeliger ftaat der Hersfcnvermogens aan zulke Menfchen geeft, dan zij mogelijk anders zouden gehad hebben. — Ziet gij eenen Man, met een hol wijs, breed Voorhoofd, overhangende bovenranden der Oogholten, en daar door diepgedolven Oogen, — is hij tevens klein van postuur, en hier of daar verminkt, fcheenkuitig, enz. — Vraag hem of deze Wanftalte door de Engelfche Ziekte veroorzaakt is; en indien het antwoord onzeker is, houd dan die Voorafgaande Oorzaak voor hoogst waarfchijnlijk.
Ik heb verfcheiden Mannen van Naam' gekend, van wier vernuft de geleerde Waereld en Nederlands Kerk dagelijks de vruchten trekken, terwijl de evengemelde gefteldheid des Voorhoofds, ten hunnen aanzien, op da gunftigfte vooroordeelen aanfpraak maakt.. — Ik ken drie Gebroeders, welken (indien ik mij niet bedrieg) in hunne Kindsheid met de Engelfche Ziekte zijn gekweld geweest. -— Dezen althans zijn van zulk een Voorhoofd voorzien, en daar door, als mede door hun overig zamendel,
zoo-



der Engelfche Ziefai.
zoodanig aan eikanderen gelijk, dat de een van den anderen, hier omtrent, even als met betrekking tot hunne verheven Geestgefteldheid, naauwlijks kunnen onderfcheiden worden.
Anderen behouden, als een gevolg der Engelfche Ziekte, een plat en weinig gebogen Voorhoofd, met meer of min uitpuilende Oogen, en een buitenwaards uitgezet Achterhoofdsbeen, of verheven Opperhoofdsbeenderen. — Doch indien mijne opmerkingen gegrond zijn, dan is deze gefteldheid niet voordeelig aan het vernuft.
Bij eenigen fluiten de verwijderde Naden der groote Hoofdbeenderen zeer traag. ■— Bij eenen Jongeling van tien Jaren, welke, na deze Ziekte, een ongemeen groot Hoofd heeft overgehouden, kan ik het middenfte gedeelte van het Opperhoofd dagelijksch nog zoo zacht en vliezig befpeuren, als bij een Kind van één Jaar.
De wanftaltigheid van bet Hoofd blijft fomtijds zeer ongeregeld; elders verheven, elders ingedoken, plat, of gansch misvormd, — Wanneer de eene Oogholte grooter is, dan de andere, het eene Oog fcherper gezicht heeft dan het andere enz. — Doch deze fnipperingen verder aan te wijzen, of dezelven met Waarnemingen te bevestigen, zoude mij, en den Lezer, die daar van, uit het voorgaande, kennis genoeg heeft, verveelcn.
G a Men



ioo Van de Gevolgen
Men houde echter deze geftalte van het Hoofd niet altijd voor een beflisfchend Teeken en een zeker Gevolg der Engelfche Ziekte. — Ik zou, met levende voorbeelden de faalbaarheid van zulk een be-
fluit kunnen bevestigen. Heden nog zijn drie
Kinderen onder mijne behandeling, bij welken de Engelfche Ziekte geen twijfel laat, doch hun Hoofd ondergaat, dus verre, geene de minfte verandering.
§ L I X.
Ten tweeden, de Borst. — Dat de Engelfche Ziekte veeltijds verfchillende, dikwerf hinderlijke, veranderingen der Borstholte nalaat, is overbekend.
Evenwel zijn, bij fommigen, de Wervelen, het Borstbeen en de Ribben in diervoegen gefchikt, dat de, anders Wanftaltige, mensen, even daar door, ten voordeele der Ademhalinge, geen klein gewin deed. — Ik ken twee, door de Engelfche Ziekte gebogchelde Leeraars, welke in kragt van Stem, en langte van Adem, boven hunne Amptgenoten uitmunten.
Dit gevolg is, meest al, zoo gunftig niet, want doorgaans maakt dit foort van Wangroei eene vernaauwing dezer holligheid, welke, op de minfte vermelde beweging, de Ademhaling moegelijk, en de Spraak bezwaarlijk maken.
Met



/
der Engelfche Ziekte.
101
Met opzigt tot de Ingewanden der Borstholte, ontmoeten wij Gevolgen van aanbelang. —- Ik zwijg van de Ademhaling en Hartkloppingen, als noodzakelijke Gevolgen van de Wanltalte der Beenderen, om dat daar van reeds genoeg gezegd is. —■ Wij hebben hier vooral het oog op het werktuiglijke geftel der Long', en hare afwijking van den gezonden ftaat, door voorafgaande Knagingen en Bloedhoest veroorzaakt. — Immers, een Kind aan eene uitteerende verzweering der Longe, het zelve door de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte berokkend, te zien kwijnen, en zelfs, in eenen gevorderden Ouderdom, te zien bezwijken, kan, door geenen bedreven Arts, onder de bijzonderheden zijner Praktijk gerekend worden.
Eenigen zagen wij, omftreeEs de huwbare Jaren, herftellcn, doch anderen , die, al kwijnende, voortleefden, ftierven eindelijk aan de Teering.
Ik meen te hebben opgemerkt, dat, wanneer zulke Kinderen, omftreeks den Ouderdom van zeven Jaren, eene Schurftachtige, of andere hardnekkige Huidziekte krijgen, dat, zegge ik, als dan die nieuwe Ziekte., bij den eenen, eene merkelijke beterfchap, door de afleiding der Stofte, en , bij eenige weinigen, zelfs eene volkomen herttelling aan? bragt.
Andere Gevolgen van dit gedeelte des Ligchaams G 3 onfc



102 Van de Gevolgen
ontdekt men eerst na den dood, gelijk een ephooping van Water in de Borstholte, eene fiijmige inpakking in de Long, of eene aanmerkelijke verharding van derzelver Klieren. — Verfchijnfels! welken mij, na ontleding van eenen twaalfjarigen Lijder, welke, na de Engelfche Ziekte, aan eene heblijke Borstbenaauwtheid kwijnde, gezamelijk zijn gebleken.
Sommige gewrochten behooren tot de fehaarsch voorkomende bijzonderheden, of zijn van weinig aanbelang.
S L X.
Ten derden, de Buik. — Hier opent zich eene nieuwe bron van rampen. — Mijn gevoelig hart trilt door het aantal der treurige Gevolgen eener enkele Ziekte. — Wien treft deze fombre lijst van ellenden niet? — Het menfchelijk medegevoel doet mij dubben, om liever mijn Plan te ftaken, dan om het aandoenlijk hart van tederlievende Ouderen nog meer tc treffen; — Maar eerzucht vordert, in weerwil van alle tederhartigheid, dat ik mijn begonnen werk niet ftake. — Men fchrijve dit uitflapje toe aan ware Kindermin.
Eene hardnekkige, en der beste poogingen van den kur.digfïen Geneesheer wederftreevende, Verharding en Opfpanning van den Buik, behoort tot
de



der Engelfche Ziekte. 103
1
de Gevolgen van de Engelfche Ziekte, welken dikwerf voorkomen.
Van de Loslijvigheid, en tegenövergeftelde Hardlijvigheid, welken dezen Kinderen, dikwerf, bijblijven, heb ik te voren gefproken. —— Sommigen moeten, door Stremmende, anderen, door Ontlastmiddelen, telkens bijgeftaan worden.
Wanneer de gezwollen Buik flinke, verneemt men, bij eenigen, ongelijke Verhardingen, welken, na den dood, door eene Klierachtige verharding ontwaard worden ontftaan te zijn. — Ik heb nooit een Lijk geopend, het welk men vermoedde, zijn noodlot aan de Gevolgen der Engelfche Ziekte verfchuldigd te zijn, of ik heb de Klieren van het Darmfcheel opgezet en wankleurig gevonden. —■ Dit wordt ook door andere Waarnemingen bevestigd.
Mag ik hier iets laten volgen, het geen ik geen beter plaats weet te geven? — Men fielt op de Lijst der Gevolgen onzer Ziekte de Wormen en de Vallende Ziekte. — Ik geloof, dat geen van beiden, diea Blaam verdienen. — Ik ontken niet, dat vele Kinderen, na de Engelfche Ziekte, Wow men hebben; maar andere Kinderen zijn ook daar mede gekweld. — Dat velen Zenuwtrekkingen, als die eener Vallende Ziekte , vertoonen, is ook waar; maar of dit, in de daad , een gevolg der EngelG 4 fche



104 Fan de Gevolgen
fche Ziekte zij, zal ik liever in twijfel laten , dan tegenfpreken. — Het is intusfchen zeker, dat, wanneer een Kind, beneden tien of twaalf Jaren, door de Vallende Ziekte gefchokt wordt, dezelve doorgaans het, gewrocht is van Wormen, en dat de genezing dier Ziekte, in het dooden of uitdrijven van dat Ongedierte, te vinden is.
Wat reden heeft men dan, om de Engelfche Ziekte, die waarlijk meer dan te vele treurige nafleepen achterlaat , met twijfelachtige Gevolgen te bezwalken ? ,— Het gaat zoo ! — Men is vaak te overbodig gul met eene Ziekte, aan welker Bcfchrijving men bezig is, Gevolgen optedringen , waar aan zij geen deel heeft. —« Hier mede wil ik echter geenzins ontkennen, dat het geprangd Hersfengeftel foms Stuipen, die naar die der Vallende Ziekte zweemen , na de Engelfche Ziekte, kan veroorzaken, om dat ik door de ondervinding, daar van te wel overreed ben.
De Breuken en Uitzakkingen des Endeldarms kunnen, met meer regt , onder de Gevolgen van de Toevallen der Engelfche Ziekte betrokken worden. — De geweldige Hoesten, door eenen fcherpen zuuren Prikkel, door llijm in de Luchtpijp, of uit Meewarigheid ontftaan , de Walgingen cn Brakingen , gevoegd bij de Zwakheid der Darmen , en geringen wederfknd van de ringen der Buikspieren ,
zijn



der Engelfche Zieke. 105
zijn zamen juist gcfchikt, om die Gevolgen natelaten.
S. L X I.
Het vierde foort van Gevolgen, tot deze Klasfe betrekkelijk, (§ LVII. n. 4.) zoude in de werking , of gefteldheid der Nieren, en van de PisHaas te vinden zijn.
Eenigen der jongfte Schrijveren over de Engelfche Ziekte willen , dat de Zuure Wei des Bloeds of Naaste Oorzaak van die Ziekte, de Wijnfteenige aardftoffe van het Bloed vermeerderdt en verdikt , en dat de Kinderen , daar door, eene bijzondere gefchiktheid voor Graveel- en Stecnziekten erlangen, om dat deze ftof het voornaamftc Steurifel en Voedfel aan de Steenen verfchaft.
Men kan dit zeer fpoedig beweeren; — Doch dewijl mij geene gisfingen , in de Praktikale befchouwing der Ziekten , wanneer de gronden der Geneeswijze daar op fteunen, bekoorcn, en mijne ervaring hier omtrent, niets ter hand ftclt, verkies ik deze Stelling zoo lang voor rekening dier Schrijveren te laten verblijven, tot dat, uit eene vergelijking der Graveel- en Steenzieken Lij deren, welken voor af, al of niet, met de Engelfche Ziekte zijn gekweld geweest, de waarheid dier Helling' genoegzaam blijkt. — Want van de mogeG 5 lijk-



ioö Van de Gevolgen
Iijkheid eener zzak toe haar wezenlijk beftaan te befluiten, is ftrijdig met gronden, waar op echte Waarnemers hunne ondervinding verpligt zijn te vestigen.
Wij brengen, met meerder zekerheid, de Drop. pelpis op de Lijst dezer Gevolgen, om dat dezelve, na de Engelfche Ziekte, niet ongewoon is, inzonderheid bij Jongetjes, welken, onder den loop dezer Ziekte, flijmig of bloedig Water geloosd hebben.
De tegennatuurlijke grootte van de Blaas, even als van de Lever en Longe, door eenige Ontleders waargenomen, wordt insgelijks gerangfehikt onder deze Gevolgen; doch mijns oordeels, zoo lang ten onregte, tot het verband tusfehen de Naaste Oorzaak der Ziekte en deze Gevolgen getoond wordt. — Of verneemt men dit altijd bij zulken, die deze Ziekte ondergingen? — In tegendeel. — Of vernemen wij even dit niet dikwerf in Lijken van Menfchen, welken nimmer iets van deze Ziekte ondergaan hadden ? — Men verdenke mij niet van eenen tegenftribbeligen ijver. — Daar het der waarheid geldt, mag geen gezag ons kluisteren.
Ook verbied de edelmoedigheid, om eene Ziekte met Gevolgen, waar aan zij geen deel heeft, te bezwaren.
§ LXII.



der Engelfche Ziekte. 10/
§ L X I I.
Eindelijk. — Dat een aantal Misvormingen yan het gebeente tot deze Gevolgen behooren, zal men reeds hebben opgemerkt.
Zamengroeijing, Uitzetting, ongelijke Grootte, Scheef te en Knaging der Beenderen, zijn zoo veele onderfcheiden wanorden , welken, afzonderlijk , of gezamenlijk, tot nafleep der Engelfche Ziïktc behooren. — Dat eigen bevinding ook hier mijne gidfe zij! — Ik zal, met een eerbiedig ftilzwijgen, nopens het toeftemmend of ontkennend gezag mijner Voortgangeren, niemand beledigen, en , met eene korte ontwikkeling van dit onderwerp , mijn oogmerk best bereiken.
S L X I I I.
De Zamengroeijing befpeurt men meest in de Ligchamen der Wervelen, fomtijds ook van de benedenfte Ribben, en , fchoon zelden, vinden wij de Kniefchijf onbeweegbaar gehecht aan de Hoofden van het Dei- en Scheenbeen. —. Van elk dezer Aanëenhechtingen bezit ik voorbeelden , welker beftaan in geene andere, dan de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte, kan gevonden worden.
§ LXIV.



rsS Van de Gevolgen
De Uitzetting, 0f tegennatuurlijke dikte def Beenderen (Exostofis) kan insgelijks een overblijffél van dezelfde Ziekte zijn. — Dit gebrek heeft vooral plaats aan de hoofden der groote Beenderen, fchoon zij, welken eene verzameling van Zieke Kinderbeenderen bezitten, met duidelijke proeven, kunnen toonen, dat dit Gevolg ook dikwijls aan het overige gedeelte van deze, en van andere Beenderen te vinden is. —. Ik bezit het Borstbeen van een Kind, vier Jaren oud, aan een Longzvveer, na dat de Engelfche Ziekte zijn ligchaam gemarteld had, geftorven; welk Borstbeen zeer fponsachtig en tweemaal dikker is, dan naar gewoonte; ,— als mede een Deibeen van het zelf 'e Kind, welks midden zeer knobbelachtig, fponsachtig, bros en ongemeen dik is. — In dit geval was geene reden, hoe genaamd, om eenig overgeërfd kwaad te vermoeden.
§ L X V.'
Het geen wij elders, als een Teeken, naderhand als een Toeval der Engelfche Ziekte hebben opgegeven, heeft ook geene mindere aanfpraak dan anderen, om onder den rang der Gevolgen geplaatst te worden. — Ik bedoel den ongelijken Groei der Beenderen, fchoon die anders gezond zijn.
Deze brengt, gelijk mert zich, uit het voorgaande



der Engelfche Ziekte. 109
de herinnert, dikwerf Misvormingen des Ligchaams te weeg, welken, naar de onderfcheiden werkzaamheid der Deelen, ook verfchillende Gevolgen nalaat. — Mij is een Huis-gezin bekend, van het welke vier Kinderen, door deze Oorzaak, zonderling wanftaltig zijn. — Een Dochtertje van agt Jaren heeft een, zeer groot Hoofd, wederzijds
plat, en het Voorhoofd breed en uitpuilende.
De Arm- Scheen- en Kuitbeenderen van de Linkerzijde, zijn merkelijk korter, dan naar behooren. — Dit heeft ook plaats aan het regter Deibeen. —— Het voorfte Beentje van de linker Pink, en van den middenften Vinger, hebben ook de vereischte lengte niet, maar zijn veel te dik.
Het Gebeente van de andere Kinderen is, op eene dergelijke wijs, misgroeid.
§ L X V I.
Ten aanzien van de Kromte der Beenderen, heeft men flechts de ondervinding te raadplegen. — Deze befpeurt men meest aan de Dei- Scheen- en Kuitbeenderen. — De reden is te vinden in het gewigt van het Bovenlijf, vergeleken met de zwakheid van het Kind, en de buigzaamheid dier Beenderen. Om deze reden vangt het gebrek zelden aan, voor dat het Kind gaat.
§ lxvii.



IIO
Van de Gevolgen
$ L X V I I.
Eene, telkens wederkeerende, en verfcheiden deelen des Ligchaams teisterende , ontfteking van het Beenvlies, met de daar op volgende Beeneters , of ander foort van bederf, hebben wij dikwerf na de Engelfche Ziekte zien volgen, en, in weerwil van den besten raad, hardnekking bijblijven. — Dit is te bekend, om eenig bewijs te vorderen. — Gebeurtenisfen van aanbelang hebben mij echter nimmer de Voorzigtigheid doen beklagen, om rijpelijk te onderzoeken, of onder die gebreken, ook een verholen Venusfmet fchuilde.
Nochtans moeten de Tanden en Kiezen van deze bedenking , immers meestal , uitgezonderd worden. — Eene ernftige Engelfche Ziekte fchijnt, vooral, eenen fchadelijken rol re fpelen op het geen tot den Groei en Stevigheid dezer Deelen vereischt wordt; zoo dat dikwerf een beletfel voor dezelven levenslang overblijve. — Trouwens de meeften dezer Kinderen krijgen zeer laat hun gebit. — De Tanden , indien zij al ten voorfchijn komen , zijn veelal bedorven en uitgevreeten zwart, brokkelig en murw: — wordt zelfs, bij eenigen, niet het Tandvleesch, als door de fcherpfle Blaauwfchuit, weggevreeten en ftinkend, zonder dat men reden heeft om iets Venerieks te onderftellen ?
§ LXVIIL



der Engelfche Ziekte. nt § L X V I I I.
Dat de werkoorzaak van deze Gevolgen C § LXII — LXV ) in de Ontaarting van het voedende Vocht, door de weekmakende zuurachtige Kwaadfappigheid, bevorens gewrocht, in de daad te vinden zij, kan men thans niet meer vergen te bewijzen.
§ L X I X.
Sommigen dezer Gevolgen verdwijnen van zeiven,
of, mee behulp der Kunst, in rijper Jaren.
Anderen misvormen den Mensch zijn leven lang.
Eenigen verfchafFen hem hindcrnisfen, die onoverkomelijk zijn. — Ettelijken belemmeren hem in de Voortteeling, of liever in de voortbrenging van zijn geflacht. — Ik bedoel hier voornamelijk de miswasfing der Beenderen van her vrouwelijke Bekken, welke door de Engelfche Ziekce te weeg gebragt wordt. — Wie wil, leze hier over de Werken van
MORGAGNI, LlEUTAUD, LEVRET, PuZOS,
Smellie, en anderen, welken de verfchillende foorten der hindernisfen van de Verlosfing, met ondervindelijke bewijzen, bevestigden.
Zal ik der waarheid hulde" doen, dan ben ik hier verpligt, om zulken te wederfpreken, welken beweeren, dat eene Zwangere, die een, door de
En-



H2 Van de Gevolgen
Engelfche Ziekte, mismaakt Bekken heeft, even daarom altijd gevaar loopt van eene moeijclijke Verlosfing. — Het tegendeel ziet men dikwerf: — Ik heb een Meisje, na de Engelfche Ziekte, met een fcheef en gedraaid Bekken, opgegroeid gezien, zoo dat zij, ter naauwer nood, vier Voeten lang werd. —— In weerwil van alle waarfchouwingen, trad zij in den Echt met een lang en gewigtig Man, die, op het geld verliefd , misfchien het vooruitzigt had, om eerlang daar van alleen bezitter te zijn. — In die verwachting werd hij te leur gefield: — Deze fcheeve mismaakte is thans Moeder van Zes Kinderen, van welke allen zij zeer voorfpoedig en natuurlijk verlost is, en welken door haar zei ven gezoogd zijn.
De meesten van zulke misgroeide Vrouwen zijn echter zoo gelukkig niet, om dat dergelijke Wangroei j^t Bekken doorgaans vernaauwt; en dikwerf kost dit Moeder en Kind, of een van beiden, het leven. — Dit met overredende Voorbeelden te toonen, zou gemakkelijk genoeg, maar ontijdig zijn.
§ L X X.
De Gevolgen welke de Engelfche Ziekte in de Zintuiglijke vermogens nalaat, moeiten wij thans aanduiden (§ LV. n. 3.) — Doch, om in her
tegen-



der Engelfche Ziekte.
tegenwoordige onderzoek geene gaping overtelaren, zal ik alleen te herhalen hebben, het geen, onder de Toevallen, daar van gezegd is.
Het berigt der Waarnemeren is, in 't gemeen, hieromtrent, vrij gunftig, om dat zij meenen , dat de Engelfche Ziekte de Kinderen vernuftiger en rijker van geheugen maakt, dan die anders zouden geweest zijn. — Ook hebben zij, mijns oordeels, geen ongelijk; — Echter zouden wij kwalijk doen, met hieromtrent geene Uitzondering te maken. — Velen toch mijner Lijderen bleven ftomp van oordeel, en behielden een zeer bekrompen geheugen. ■
Een Zoon van een' mijner waardigfte Vrienden, (die, wegens zijnen uitmuntenden Geest en blinkende Godsvrucht, een Star van de eerfte grootte aan het gewelf van Neêrlands Kerk was, en ons helaas! te vroeg onttrokken werd) bleef, na de Engelfche Ziekte, tot zijn negende jaar, toen hij ftierf, kindsch, en onvatbaar voor een denkbeeld, het welk uit twee of drie woorden beftond. ——Zijn Hoofd was wederzijds plat gedrukt, en bovenwaards opgetogen, als een Suikerbrood.
Een Meisje van voornamen Huize, gaf fterke Teekens van een fchranderen Geest, tot omtrent deszelfs tweede Jaar; toen vermeerderden de Toevallen der Engelfche Ziekte. — Het Hoofd werd H wan-



H4 Fan de Gevolgen
wanflaltig; de Rugwervelen zetten zich uitwaards; de levendigheid van den Geest, en de fterkte van het Geheugen verminderden trapswijze, en de Verftandelijke vermogens werden eindelijk, en bleven voorts, zeer bekrompen.
Ook krijgen de bijzondere Zintuigen, bij fommigen , eenen zwaaren krak. — Deze wordt en blijft, na de Engelfche Ziekte, kortzigtig. — Een ander verliest grootendeels, zijn gehoor. — Eenen ken ik, bij welken de Oog- en Neusbeenderen ingevallen zijn, die geenen reuk altoos heeft.
Zijn deze, zoo verfchillende, Gevolgen te bewonderen, na eene Ziekte, welke zoo veele verfchillende veranderingen in het Hersfen- en Zenuwgeftel te weeg brengt, als wij, meer dan eens, getoond hebben?
Dan, hse de Naaste Oorzaak en de Gevolgen dezer Ziekte eigenlijk op het verband van Ziel en Ligchaam werken, zal ik, voor als nog, uit enkele onkunde, niet bepalen. — Wij zijn te vreden met het geene de ondervinding leert. — Men zag (en dit ftrekke tot troost dier ongelukken) dat ook deze Gevolgen, met den tijd, meer of min, verdweenen.
§ L X X I.
Deze zijn de Gevolgen, welken de Engelfche
Ziek-



der Engelfche Ziekte. 115
Ziekte kan nalaten, en welken, fomtijds voor een groot gedeelte, bijblijven.
Wie zou zich niet beijveren, om dezelven te voorkomen? — Wie niet, die de bezwaarnis, om dezelven te genezen, bij ondervinding, kent ?
Men zal echter best doen, alvorens men zich ter voorbehoedinge dier Gevolgen fchikko, te onderzoeken , of zij waarlijk te verwachten zijn, en voor welken men meest te duchten heeft.
H %
7 F"



n6 De Voorzegging
ZEVENDE HOOFDSTUK.
De Voorzegging der Engelfche Ziekte. § L X X I I.
t is de Voorzegging der Engelfche Ziekte? Is dezelve gegrond op eene voorafgaande
ontdekking van het geene uit den zamenloop der Voorgefchiktheid en opwekkende Oorzaken , na de eerfte negen levensmaanden van een Kind, zoo verre dit de Engelfche Ziekte betreft, te hoopen of te vreezen zij ? — Of is die Voorfpelling alleen betrekkelijk tot het geen te wachten is, wanneer de Ziekte
beftaat, of in trap gevorderd is? Naar mijn
begrip, behoort het eene daar toe zoo wel, als het andere.
Dit tweeledig Onderwerp heeft eenen billijken aanfpraak op des Lezers aandacht.
§ L X X I I I.
De gronden der Voorfpelling^ eener nog niet
aan'



der Engelfche Ziekte. ny
aanwezige Engelfche Ziekte worden eenigzins ontdekt:
Voor eerst, uit de geftc-ldheid der Ouderen, vooral van de Moeder, ook der Minne;
Ten tweeden, uit de gefteldheid van den Jonggeboorenen;
Ten derden, uit de vergelijking van beider onderling Vermogen.
De ontvouwing, waar toe wij hier verpligt zijn, zal minder uitvoerigheid noodig hebben , wanneer men zich herinnert, het geene, ten aanzien der Oorzaken, gezegd is,
§ L X X I V.
i
Eerjïelijk. — Al wat aan de zijde der Ouderen, of van de Zoogfter in 't bijzonder, de voorfchikkende Oorzaak der Engelfche Ziekte, bij den Zuigeling, bevordert, levert gronden van waarfchijnlijkheid, om dezelve te voorlpellen.
Is de Vader, op eenigerhande wijze, vooral door Zaadverfpilling, verzwakt; is hij, door het minnevuur, uitgemergeld, en heeft hij zijne kragten voor het altaar van Vznns, verboren; zijn zijne Vochten, door Brasferijen, het misbruik van Wijn, Sternendrank, of door andere wangedragingen, bedorven, dan is zijn Zaad (Boerhave getuigd het) zoodafl 3 Pig



113 De Voorzegging
nig vermieterd, dat het zelve ongefchikt is om fteevige
Kinderen te teelen. Voorfpel gerust, dat zijn
Kroost, waarfchijnlijk, bijzondere Zaden der Engelfche Ziekte zal medebrengen , ofligtelijk verkrijgen.
Deze Voorzegging zal nog meer gronds hebben, indien de Moeder Zwak, Scheurbuikig, of Veneriek is; indien zij, tijden lang door den witten Vloed, of fterke Stonden, is gekweld geweest; eene verzwakkende Leefwijze gehouden; zich met zoete gefiiikerde Lekkernijen, warme Water- en Melkdranken, zoete Wijnen, enz. gevoed heeft; — indien zij een vadfig en werkeloos leven leidde, met een woord, indien haar Ligchaam, uit Kwaadfappigheid, onbeftand is om hare Vrucht eene andere Ligchaams gefteldheid te verfchaffen, dan die tot de bijzondere Zaden der Engelfche Ziekte behoort.
Ontmoet gij zulk een paar, ontleen dan gerust daar uit een grond van Voorzegging der Engelfche Ziekte. — Neem anders de ondervinding te hulp, en aarzel vooral niet,- om, wanneer een der Kinderen van deze Ouderen, of van dergelijke Zoogfters, door de Engelfche Ziekte aangetast wordt, dezelven, zo lang zij in dien ftaat blijven, ook bij hun navolgend kroost, te voorfpelien. — Of herinnert gij u niet, het geene deswegens, bij de aanwijzing der yporfchikkende Oorzaken, gezegd is?
S LXXV.



der Engelfche Ziekte. u$ § L X X V.
Heeft men, ten tweeden, tevens, uit aanmerking van het geftel van het Kind, gronds genoeg, om te vermoeden , dat het zelve eene meer dan gewoone vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte met zich voert, en welke te voren befchreven is; dan, voorwaar, heeft men te meer reden, om de nadering dier Ziekte te duchten. ~ Maar dit uittebreir den zou mij afleiden.
§ L X X V I.
Ten derden. — De waarheid van een dergelijke Voorzegging blijkt ook, uit den invloed van de gefteldheid der Zoogfter op die des Zuigelings. — Hoewel wij hier van te voren mede gewaagden, zullen echtet de drie volgende Aanmerkingen niet ongepast zijn.
Eer {lelijk. — Indien de Ziektezaden dan zoo aanmerkelijk zijn aan de zijde van het Kind, en de gefteldheid van de Moeder, en Zoogfter zulk Zog doet vreezen, het welk wij elders bewezen in betrekking tot zulk een Kind, de meestvermogende opwekkende Oorzaak te zijn, dan loopt alles zamen, om de Voorzegging der Engelfche Ziekte te billijken. — Edoch een voorzigtig Geneesheer H 4 »4



120
De Voorzegging
zal met te voorbarig zijn in de Voorfpelling van onaangename vooruitzigten, uit vreeze, dat de uitflag, het geen meer gebeurd is, hem bedriegen zoude, en de Praktijk daar door bezwalkt worden.
Tm Tweden. — ]k moet hier echter iets herhalen , het welk thans zijn juiste plaats beflaat.
Uit het zoo even gezegde zou men verkeerdelijk befluiten , dat eene aanmerkelijke zwakheid van het Kind, en het flappe Zog, waar mede het zelve gefpijsd word, twee altijd noodige, en doorgaans zekere, vereifchten zijn der gronden van Voorzegginge der Engelfche Ziekte. — In tegendeel, indien het Kind anders gezond is, en het Zog geene Ziekelijke geaartheid heeft, dan kan daar van ten aanzien van deze Voorfpelling, niets worden afgeleid. — Zulk een Kind zal mogelijk flap , maar gezond blijven.
Zelfs is de flappe en onbewerkte toeftand van het Zog, met betrekking tot het Kind, niet altijd noodig, om de Zaden der Engelfche Ziekte optewekken. Verre van daar: want zwaar, door¬
werkt, of oud Zog, vordert meer kragten, dan de zwakke Zuigeling bezit. — Dit Zog wordt niet behoorlijk gekleinsd. — De Wei, hoe zoet en zacht, is zelfs voor de zwakke Vezelen van het Kind onverteerbaar. — Dezelve wordt zuur en fcherp, majjkt het Bloed kwaadfappig, en is dus gefchikt



der Engelfche Ziekte.
I2Ï
om de Zaden der Engelfche Ziekte optewekken. — De ondervinding {laaft deze ftelling. —— Immers, zoo min het zeldzaam zij, dat ftevige, gezonde Moeders, zwakke, teedere Kinderen voortbrengen, even min zeldzaam is het, dat zulke Kinderen al tijdig door de beginfels der Engelfche Ziekte .gekweld worden. — Vooral befpeurden wij dit, wanneer eene dwaze verkiezing , of de noodzakelijkheid , eene Minne vorderde , en haar Zog , door ouderdom, te wreed en zwaar, of anderzins, voor den zwakken ftaat van het Kind, ongefchikt was.
Het tegengeftelde is min gewoon. — Ik heb echter, meer dan eens, gezien, dat zeer gezonde en fterke Kinderen, onder het Zuigen eener zwakke en teedere Moeder, langzaam verflapten, en dat hunne Vochten en Kragten zoodanig bedorven en ondermijnd werden, dat zich eindelijk de Engelfche Ziekte vertoonde.
Zie daar de Voorfpelling van dezelfde Gevolgen, uit ftrijdige Oorzaken.
Ten derden. —■ Indien een Zuigeling, bij welken geene reden was om deze Ziekte te voorzien veel min die te voorzeggen , door eenigerhande Ziekte verzwakt , en daar na met eene Uitteering gedreigd wordt, vrees dan, dat zijne Klieren en Vaten onbeftand zullen zijn, om de Wei van het beste Zog behoorlijk aftefcheiden en te bereiden , H 5 en



121 De Voorzegging
en voorfpel, dat de Engelfche Ziekte, even zoo wel, als de Teering, zal kunnen volgen.
Welken nu die Ziekten, hare Toevallen en Gevolgen zijn, die dezen grond van vreze verfchaffen, ware, mogelijk, niet ondienffig om hier onderzocht te worden, indien ik anders niet voor verveeling vreesde. — Ik berust deswegens daar' in, tot wij de regels der Voorbehoeding' zullen opgeven.
S L X X V I I.
Welke is de Voorzegging van de beginnende, of reeds eenigzins gevorderde Engelfche Ziekte? —. Dus treden wij tot het tweede Deel van ons tegenwoordig beftek. LXXII n. 2.)
§ L X X V I I I.
In den eerften trap der Ziekte, even als in haren voortgang, zal de gunftige, of nadelige, Voorzegging uit de Toevallen, dan aanwezig, moeten afgeleid worden. — De verlangens van teederlievende Ouderen, de eer der Geneeskunde , en het vertrouwen, waar op een Arts aanfpraak heeft, zijn zoo veele drangredenen , om , in dit opzigt, allen mogelijken aandacht te belleden.
Alvo-



der Engelfche Ziekte. 123
Alvorens derhalven iets te bepalen, moet men zich dit foort van Vragen beantwoorden: — Was de Vatbaarheid van het Kind voor de Engelfche Ziekte gering, en algemeen ? — Of liepen de omdandigheden , in merkelijken getale, zamen, om zijne Vatbaarheid te vergroten? — Verkeerde het Lijdertje in vele Oorzaken, welken gelegenheid gaven , om zijne Vatbaarheid te vermeerderen ? — Hoe was het met de opwekkende Oorzaak in verband met het geftel van 't Kind ? Zijn de
Toevallen, in het eerfte tijdperk, langzaam, of fpoedig, in aantal of hevigheid toegenomen ?
Hoe gunftiger de Onderzoeker deze zaken kan beantwoorden, hoe voordeeliger zijne Voorfpelling van het vervolg wezen kan: en zulks omgekeerd.
Maar, niet voldaan over deze algemeene befchouwing , overweegt men den Lijder meer van nabij. — En let op denzelfs Ouderdom. — Hoe jonger het Kind is, bij den eerften aanval der Engelfche Ziekte, hoe onaangenamer het vooruitzigt is van haren voortgang, inzonderheid wanneer de hevigheid , of meenigte der Toevallen dit vooruitzigt verfterkeh.
Men heeft opgemerkt, en het is waar, dat, wanneer de Ziekte ten tijde van de Uitbotting der Tanden ontdekt wordt, en deze zich niet, of traag, of moeijelijk verwonen, dat dan zwik een Kind,
hoogstr



124 De Voorzegging
hoogstwaarfchijnlijk, eene hevige Engelfche Ziekte zal moeten doorftaan. — Men verneemt ook naar andere Bijzonderheden, of, namelijk, het Kind, in de gelegendheidgevende Oorzaken geftadig blijft verkeeren. — Men onderzoekt de gefteldheid van het Hoofd, van de Borst en den Buik, en befluit, wat daar. van naderhand te hopen ofte vreezen is. — Men.onderzoekt ook, hoe het met de werking der Klieren en andere affcheidende Deelen gelegen is. — Of het Kind fpoedig vermagerd', en de Knoldes aan de Geledingen zich uitzetten: — hoe de omloop des Bloeds, kenbaar aan de Pols, op verfchillende tijden van den dag, zich bevindt. — Men onderzoekt van nabij den aart en de uitwendige gefteldheid der Ontlastingen , het zij dezelve natuurlijk zijn , of uit ontaarte Vochten of Stoffen beftaan. — Met één woord ; alles, wat den tragen en zachten , of fp.oedigen en hevigen voortgang der Ziekte aanduidt, wordt gefcbift en gefcheiden, zoo dat, op alle deze, en foortgelijke Teekenen en Toevallen , de Voorfpelling in dit eerfte tijdsgewricht der Ziekte moet gegrond zijn.
Naar gelang der kunde en aandacht der Waarnemeren op vorige bevindingen meer'gevestigd is, zal men ook in de Voorzegging minder falen.
Zijn de redenen van een zeker befluit niet vast genoeg, dan zal de Arts , onder de bezorging
van



der Engelfche Ziekte. 125
van het noodige, den tijd verbeiden, en hij zal wachten, tot het klimmen der Ziekte hem meer zekerheids geeft.
Wie de lijst der Toevallen, en het geene van dezelven gezegd is, herleest, zal geen breeder verflag van het tegenwoordige onderwerp begeeren.
§ L X X I X.
De Voorfpelling zal in het Tweede Tijdperk , wanneer de Ziekte gevestigd is, ruim zoo gemak-, kelijk en zeker zijn , dan voor , of met haar eerfte begin.
Ook dan worden de middelen der Voorzegging' ontleend van de Toevallen; maar, vermits dezelven dan meer gevestigd zijn, zijn zij ook meer aan den Voorfpeller, tot zijn oogmerk, dienftig.
Indien het Gebeente of deszelfs Geledingen, merkelijk uitgezet, gebogen, of misvormd zijn, heeft men weinig reden, om eene volkomen herflelling van het zelve te hoopen. — Zijn de Knieën binnenof buitenwaards geweken, vooral van een Kind, het welk een zwaar bovenlijf heeft, dan vreest men, met reden, dat die wanftaltigheid niet gemakkelijk zal kunnen verholpen worden. — Naar mate van de grooteren bogt der Kuit- en Scheenbeenderen, als mede van hunne Weekheid, en de lijvigheid van
het



I2Ö
De Voorzegging
het Kind, rullen die Deelen hoe langs zoo krommer worden.
Men houde deze Voorzegging echter niet voor onfeilbaar, want fomtijds komen de Wanftaltens, zelfs zonder het geweld van werktuigen, door den tijd, te regt.
Wanneer een of meer Beenderen van de Borst zoodanig mismaakt zijn, dat de holligheid der Borst, daar door, merkelijk verengd is, dan zal het deel, aldaar gelegen, bij den minften verhielden omloop des Bloeds, geprangd worden, en eene moeijelijke Ademhaling te vreezen zijn.
De verfchillende buitenwaardfche, of zijdelingfche Uitzettingen der Wervelen, der Ribben, of van het Borstbeen, voorfpellen eenen onherftelbaren Bogchel, ten zij dit, door gefchikte werktuigen, tijdig voorkomen worde.
Zijn een of meer der Beenderen, welken het Bekken zamenfiellen, plat gedrukt, binnenwaards gebogen, of uitgezet, zoo dat deszelfs holte daar door vernaauwd is, dan heeft men reden om, bij de Vrouwen, eene moeijelijke dragt, ten minfte eene moeijelijke Verlosfing, te voorzeggen.
Indien de Tanden, gedurende de Engelfche Ziekte, afgebroken, uitgevreeten, of meerendeels losgeraakt en uitgevallen zijn, dafl vreest men, dat de Uitbotting, ten tijde der Verwisfelinge, niet behoorlijk
zijn



der Engelfche Ziekte,*' 127
zijn zal, en dat de zachte Lil, welke naderhand tot de hardheid der Tanden en Kiezen moest verwandelen , in dergelijken gevallen, zelden onbefchadigc blijft, en de Tandenkasfen veeltijds misvormd worden.
Dit is het niet al, wat op goede gronden, kan voorfpeld worden.
De belediging der zachte Deelen, de Ontaarting of Ontlasting der Vochten, de Verharding der Klieren van de Longe en elders, leveren eenen voorraad van Voorzegginggronden.
Hoe meenig Kind erlangt door, en behoudt na deze Ziekte, na herhaalde Bloedhoesten, eene etterachtige Longziekte, een etter- of waterige verzameling in de Borstholte, met derzelver Gevolgen? — Velen fukkelen onder een lastig en fleepend verderf in het Ceilenweeffel van verfchillende Deelen des Ligchaams.
Wanneer de Buik zeer hard en dik blijft, ten tijde dat de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte bijna, of geheel, verdweenen is, wanneer tevens de onderfte Leden flap hangen, meer en meer vermageren, de Lijder door Avondkoortjes al verder verzwakt wordt, dan is het Lijdertje in gevaar, om aan eene Uitteering te fterven. — Het vooruitzigt, om tor eene volkomen gezondheid te geraken, zal ten minften, zeer gering zijn.
S LXXX



ia8 De Voorzegging
§ L X X X.
Om de gronden van Voorfpelling met nadruk te bevestigen, zal de volgende Waarneming niet ongepast zijn.
Een arm Meisje bekwam, tien maanden oud, de eerfte Teekens der Engelfche Ziekte. — Het Hoofd behield de gewone grootte, — de Wervelen van de Rug zetten zich buiten- — de rechtfche Ribben binnenwaards. — De Buik werd, daar na, zeer hard en gezwollen. — De Knokken aan Handen en Voeten werden fpoedig merkelijk grooter, terwijl de Dijen en Beenen, trapswijze, zeer vermagerden. — Bijna anderhalf Jaren oud zijnde, kreeg dit Kind op de Borst en Rug, eenige ligtblaauwe Vlekken, die dan eens verdweenen, dan zich wederom vertoonden. De Ademhaling was meest
feenaauvvd, tot het Kind, toen omtrend drie Jaren, eenige Bloedfluimen loosde. — Het gemak, 't geen de Ademhaling daar door fcheen te bekomen, was niet beftendig; zij werd, integendeel, veel moeijelijker. — De Buik bleef hard, gezwollen en nu en dan pijnelijk. — De Lijderes leed zulk een kwijnend leven, tot haar elfde Jaar, toen zij in eenen ellendigen ftaat was. — Zij droeg een Bogchel, — de Handen, Voeten en Buik waren Waterzuchtig gezwollen. — De Ademhaling was kort en hijgend;
en



\
ier Engelfche Ziekte. 129
en de Zieke ondastte, vooral s'morgens, fluimen van etter, die eenen benaauwden ftank gaven. — De zwakheid was verbazend. — De Armen en Beenen geleken naar die van een geraamte. — Zij ftierf.
Voor eene kleine gift, ftond men mij de vrijheid toe, om het Lijk te openen.
Onder de Hersfenpan was niets ontfteld. — De vierde, vijfde en zesde Wervelen vormden eene puntige bogt, waar door het Ruggemerg vrij wat geklemd werd. — De regter Borstholte was zeer eng. — In deze, en in de linker Longe, waren verfcheiden verzamelingen van Slijm en Etter, eenige purperachtige Vlakken en Zamengroeijingen. —• In de Linkerholte vond ik zes oneen geelachtig Water, her geen,, met den Geest van Sal Ammoniak , een weinig bruischte. — Men zag ook eenige kleine Klierverhardingen in en op de Longe, welken met een lijmig Vocht gevuld waren. —. 'In de regter Buikzijde was een harde Klomp , ter groote van een Kinderhoofd, welke, bij naauwkeurig onderzoek, in eene verzameling van verharde en opgezette Klieren des Darmfcheils bleek te beftaan. — De Lever was zeer groot, hier era daar wankleurig en verhard. — De Galblaas was groot, maar ledig. — In de oppervlakte der Darmen befpeurde men insgelijks veele Klierverhardingen. •— De Nierbekkens hadden eene Graveelïge I Vit. —



13° .De Voorzegging
Pis. — De Blaas was ontftooken, en veel grooter clan natuurlijk.
Binnen de Geleding van den linker Knie was een lijmig Vocht verzameld.
Het Scheenbeen , ' vertoonde nabij den Enkel een purperkleurig Beenvlies. — Het Beenvlies zelfs was fponsachtig uitgezet. ——• Het overige was naar behooren.
Oorzaken genoeg van den dood! — Ik had dezen uitflag voorzien en voorfpeld. — Dit zou elk oplettend Arts hebben gedaan.
De-loop der Ziekte, en het volfrrekt onberispelijk gedrag der Ouderen , gedoogden geene andere verklaring dezer verfchijnfelen, dan uit de Kwaadiappigheid, door de Engelfche Ziekte voormaals bewerkt. -
§ L X X X I.
Om dit Hoofdftuk de vereischte volkomenheid te verfchaffen, zou men kunnen vergen , dat de Lezer onderricht wierd in de Voorzeggingen, welken gegrond zijn op de Uitwerkfels, niet alleen van de Engelfche Ziekte, maar ook van alle anderen , welken zich met dezelve kunnen vereenigen.
De * ondervinding leerde te dikwijls, dat eene Engelfche Ziekte , in het afgetrokkene ,' 'weinig
na-



der Engelfche Ziekte. 131
rotdeels zoude hebben toegebragt, maar dat zij gevaarlijke, zelfs doodelijke Gevolgen, door de medewerking van andere gebreken, naliet. —
Men overweege deeze twee Aanmerkingen:
Voor eerst. — Indien zich eene andere Ziekte onder de Engelfche Ziekte mengelt, en de omftandigheden eene Voorfpelling met den mogelijken uitflag vorderen, dan moet de befchouwer van de , daar toe noodige, kundigheden uit andere gefchriften voorzien zijn, en zijn aandacht moet. klimmen tot die hoogte, welke de ontwikkeling der verfchillende Oorzaken, ter ontdekkinge van te vrezen overblijffelen , volftrekt vereisfchen.
Hier komt een bedaarde Geest [van fchifting en ondcrfcheiding te pas. 1 — Is de gemeene Maa daar van verdoken, wij raden dan van de
Tweede Aanmerking gebruik te maken. —» In deze gevallen, meest al van eenen tragen aart, moet hij, ter verkrijging van de begeerde Voorzegging, met eenen bedreven edelmoedigen Arts raadplegen. In dat geval zal de Huisvader de noodige voorfchriften erlangen, waar na hij zijn volgend gedrag te regelen heeft.
De weg van eene dergelijke raadpleging ftaat overal open, en wordt, door de Vaderlijke zorg I 2 der



132 De Voorzegging
der Provinciale Regeringen, meer en meer gebaant.
§ L X X X I I.
Thans vordert onze Verdeeling de opgave der Voorbehoedingsmiddelen, daarna van zulken, welken ter Genezing ftrekken kunnen.
AGT-



der Engelfche Ziekte. 133
AGTSTE HOOFDSTUK
Van de Voorbehoeding der Engelfche Ziekte.
§ L X X X I I I.
Indien wij, eerftelijk, bewijzen, dat de Engelfche Ziekte kan worden voorgekomen, dan zullen wij, ten tweeden , ons niet kunnen onttrekken van de voordragt der Middelen, daar toe dienftig.
§ L X X X I V.
Belangende het eerfte. — Men vraagt: kan de Engelfche Ziekte worden voorgekomen? — Wij antwoorden , ja ; om deze reden.
Indien de Oorzaken, of een gedeelte derzelver, immers zoo velen als vereischt worden, om de Ziekte te doen beftaan, kunnen afgeweerd, gefluit, of verzwakt worden, dan kan zulk eene Ziekte worden voorgekomen. — Maar dit heeft plaats bij alle Ziekeen, welker opwekkende Oorzaak niet in I 3 eene



124 ^an de VoorMmding
eene befmettelijke gefteldheid des Dampkrings gelegen is: — Ik zou zelfs niet gaarne op mij nemen te bewijzen, dat deze laatften, mits onder behoorlijke bepalingen, niet kunnen voorgekomen worden. — Maar .dit daar latende, zal ik de Oorzaken der Engelfche Ziekte doorloopen, om mijne Helling te ftaven.
.. Welke haare Naaste Oorzaak zij, (althans naar mijn begrip) kan den Lezer niet ontglipt zijn 5 — en hij zal reeds hebben opgemerkt, dat, in de Voorbehoeding derzelve , geen fchijn van onbeftaanbaarheid te vinden is, en, uit eene vergelijking van het geene hij, nopens den invloed der Oorzaken, uit deze Verhandeling heeft kunnen leeren, zal hij reeds befloten hebben, dat, met het fluiten der Oorzaak, ook de Ziekte zelve voorgekomen wordt.
Voor de minüplettenden zal dit onderwerp echter eenige Verklaring noodig hebben.
De opwekkende Oorzaak, de Wei van het Zog of de Melk, aan het Kind, terftond, of niet lanp; na de geboorte onttrokken zijnde, zal dezelve de voorjchikkende Oorzaak, hoe aanmerkelijk die anders zij, niet opwekken, gevolglijk geen beftaan aan de Naaste Oorzaak, dat is, aan de Ziekte verfchaffen.
Maar hier fpreekt het teeder hart van eene Kinderlievende Moeder; „ Zou ik volle beken van ge-
?, zond



der Engelfche Ziekte. 135
„ zond Voedzel aan mijn lieveling weigeren? Neen! „ de Natuur zou mij, op het gezigt van Zuigen„ de Dieren, doen bloozen!" — Wat dan? — Verlaat ons hier de voorkomende Ziektekunde? —
Neen 1 in dat geval moet het geftel van het
Kind in dier voegen verbeterd worden, dat de opwekkende Oorzaak kragteloos worde. -— Of haar fchadelijk vermogen moet, [op de gefchikfte wijze, worden verbeterd.
Hij, die, het geen, ten aanzien der Ziektezaden , in het algemeen, en bijzonder van die der Engelfche Ziekte, betoogd is, met eenige oplettendheid herleest, zal met mijn gevoelens ijlings inftemmen. —- Of kan de gefteldheid van het Zog niet worden verbeterd ? — kan eene min gefchikte voor geene meer gefchikte Zoogfter verwisfeld worden 2 kan de Zwakheid des Ligchaams en de
Kwaadfappigheid van het Kind door geene gefchikteMiddelen worden voorgekomen, of veranderd ? — Het tegendeel zal naderhand blijken.
In zoo verre, wijders, het geftel van het Kind toonc , of uit de geaartheid der Ouderen vooraf blijke, dat de bijzondere zaden der Engelfche Ziekte , of aanwezig of te vreezen zijn , zien wij, voor' ons, geene reden van ftrijdigheid, om de gefteldheid der Ouderen , of van de Voedfter, alzoo te verbeteren, dat, daar door, de vermem'gI 4 vul-



136 ^an de Voorbehoeding
vuldfgingj of het vermogen der Ziektenzaden bij het Kind voorgekomen worde.
Wijders mag de herftelling, of behoorlijke behandeling van zoodanige Ziekten, welken eigenaartig dienen om eene meerdere Vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte natelaten, onder de zeer mogelijke middelen ter Voorbehoedinge gefield worden.
De ondervinding bevestigd, immers zoo veel zij dit doen kan, deze mogelijkheid, het geen in dit Werkje klaar genoeg is gebleken, en naderhand nog duidelijker blijken zal.
Op deze vlugtige herfchouwing van den Aart der Oorzaken onzer Ziekte, en op de verdere Aanmerkingen, mag dit befluit fteunen: — De
Engelfche Ziekte kan worden voorgekomen.
Ik zie geene reden, om hier op verder te dringen, te minder, dewijl de aart der Vocrbehoedingmiddelen zeiven, een kragtig bewijs voor die ftelling zal opleveren.
§ L X X X V.
Wij komen dus tot het tweede gedeelte van dit Hoofdftuk, (§ LXXXIII.) moetende beftaan in een ver/lag der Middelen , om de Engelfche Ziek* te te voorkomen.
Wij moeten de Middelen, of wijze van Voor-
be-



der Engelfche Ziekte.
*37
behoeding uit twee zeer vefchillende Oogpunten befchouwen , namelijk :
Foor eerst. — Wij zullen die , welken onder de Zwangerheid noodzakelijk zijn, laten voorafgaan ;
Ten tweeden. — Daarna zullen die, welken na de geboorte van het Kind , te ftade komen, moeten volgen.
§ L X X X V I.
Ik zeg, onder de Zwangerheid. — Wij befloten voormaals, uit de Reden en Ervaring, dat uit eene wekelijke zwakke gefteldheid der Ouderen * doorgaans een diergelijk kroost te wagten is.
Wij beweerden , op grond van het onderling verband tusfehen de Zwangere en hare Vrucht, dat het Ligchaamsgeftel der laatfie veeltijds ftrookt met dat der eerfte. — De gronden van een tegengefteld gevoelen, zelfs ten aanzien van den invloed der zintuiglijke vermogens, waar mede fommigen thans te veel ophebben, kunnen ons niet behagen. —- Dan wij zijn nu tot een onderzoek daar van niet verpligt.
Indien nu de Zwangere eene gefteldheid heeft, welke, met regt, doet vreezen , dat hare vrucht, of ten aanzien der kragten, of ten aanzien van de, I 5 ge-



138 Van de Voorbehoeding
geaartheid , eene meer dan gewone vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte zal medebrengen, dan, meenen wij, dat de voorkoming van dit gevolg moet beftaan in de verbetering van de gefteldheid des zwangeren Ligchaams , namenlijk in zoo verre die gefteldheid dat gevolg anders zoude kunnen te weeg brengen.
Welken zijn de Middelen daar toe ? Deze
vraag is kort, maar uitvoerig. — Zij behoort ook niet zoo lijnregt tot mijnen taak, om dezelve opzettelijk te beantwoorden.
Eenige Regelen, ter Voorbehoeding, in dit geval, zullen mij, hoop ik, van de verdenking van nalatigheid ontheffen.
Eerfte Regel. — Een Man, wiens Zaad, door eene losfe leefwijze uitgemergeld is, moet, alvorens hij der reine min' hulde doet, ter zijner herftellinge, den raad van eenen bekwamen Arts innemen en volgen. —. Mag ik hem iets raden ? — Hij ontwijke alles, wat hem verder kan bederven, en doe het tegenovergeftelde. — Rust, voedende ■ dierlijke fpijzen , eene koele Dampkring, verfterkende koude Baden en Wrijvingen, de ontwijking van alles, waar door zijne dierlijke driften worden opgewekt, zijn voor hem , in dezen toeftand, meest gefchikt.
Ik gaf dezen raad aan een Vader, wiens twee
eerfte



der Engelfche Ziekte. 139
eerfte Kinderen met een Zwak en Kwaadfappig geftel ter waereld kwamen, en daar na onder de Engelfche Ziekte gevaarlijk kwijnden. — Hij volgde mijnen raad , met dien uitflag , dat de vier volgende Kinderen gezond en fterk ten voorfchijn kwamen , en zonder fchijn van Engelfche Ziekte voortleefden.
Is 'sMans Bloed met het vuile Venus-gif bezoedeld , dan zal de Arts hem, daar en boven, de noodige Middelen ter verbeteringe aan de hand geven.
Naar mate hij meer tijds heeft, moet hij , eer hij ook zijne Echtgenoote en kroost bederft, de raadgevingen des te vlijtiger en behendiger opvolgen. — Men is hier in , ik weet het al te wel, veel te nalatig.
Tweede Regel. — De Zwakke, Ziekelijke of Kwaadlappige Vrouw moet den zelfden raad volgen. — zij moet, in het bijzonder:
I. in hare leefwijze, voor en onder den Echt, vooral ftaande de Dragt, alles in dier voegen beduren, wat minst ftrekken kan, om zich zeiven en de vrucht te verflappen, of kwaadfappig te maken. — Hier toe behooren , voornamelijk, de laauwe vochtige Dampkring , waterige laauwe Dranken, Melkfpijzen, Bladgroentens, zoete Kost en Wijnen,
al



Van de Voorbehoeding
al wat moeijelijk verteerbaar is, alsmede de warme Voetftoven, en dergelijken. II Hier door zal de gemeene plaag van zwakke Vrouwtjes, de uitmergelende witte Vloed, gefluit, of deszelfs fcherpte verbeterd wor• den. — Men bezige anders, ten dien einde, al wat gepast is. — Dit is te noodzakelijker , om dat de ondervinding leert, dat vele Kinderen, welken naderhand door de Engelfche Ziekte aangetast worden, van Moeders afflamden, welken door den witten Vloed verzwakt waren.
Men vergelijke de bevinding hier omtrent, aan de Stranden en modderige flreeken, met
de hoogere gedeeltens onzer Provinciën: ,
Men zal, onder de bewooners der eerflen, de Engelfche Ziekte (al het overige gelijk gefield) veel gemeener vinder-, dan onder die der laatflen. — Men zal geene andere Oorzaak, dan de Gevolgen van den witten Vloed, ontdekken, en, gelijk mij meer dan eens gebeurd is, met dezelven te fluiten, de meerdere vatbaarheid des Jonggeborenen voor die Ziekte, voorkomen. Derde Regel. _ Blijkt, uit den aart der witte Vloeifloffe , en uit andere Teekenen , dat de Vochten door de Venusfmet, vergiftigd zijn, dan
voor.



der Engelfche Ziekte. 141
vooral moet het vermogen der Kunst beproefd worden. — Vindt iemand dit onnoo^ig ter voorkominge van de bijzondere Vatbaarheid der Engelfche Ziekte, die zal evenwel erkennen, dat hetzelve dienen kan, om de meerdere kwaadaartigheid dér Toevallen van dezelve te temperen.
Vierde Regel. — Somtijds befpeurt men de Engelfche Ziekte bij Kinderen van dezelfde Ouderen , zonder dat men eene blijkbare reden daar van kan ontdekken. — Buchan heeft dit bij elf Kinderen gezien. — Ik zag het, in één huis, bij agt; in een ander, bij vijf van dezelfde Ouderen.
In deze vertwijffeling is niets te doen, dan met eenen kundigen Arts te raadplegen. — De grondoorzaak ligt noodzakelijk in de geüartheid van Vader of Moeder, vooral der laatfte. — Deze zal de Geneesheer navorfchen, en, indien hij kan, opruimen. — In 't gemeen zullen verfterkende Leefwijze en Geneesmiddelen de hoofdzaak zijn. — De bekrompen omtrek eener Prijsverhandeling duldt hier omtrent geene uitvoerigheid, vooral daar het bellek ons roept tot onderzoekingen van meer gewigt.
§ LXXXVIL



142 Van de Voorbehoeding
§ L X X X V I L
• Wij moeten de Middelen aanwijzen, welken na de geboorte van het. Kind ter voorkominge der Engelfche Ziekte, gefchikt zijn. (§ LXXXV. n. 2.)
Men zou hier met weinige woorden, veel kunnen zeggen, en alles afdoen met dit voorfchrift. De onthouding van Zog en verdere Melkfpijzen, voorkomt de Engelfche Ziekte.
Doch wie zal op zulk een raad dringen ? — Dit ware even zoo veel, als eene Oorlogsverklaring aan de meefte Moeders, — even zoo veel als of wij gaarne van eene Ipoorlooze ongerijmdheid wilden befchuldigd worden.
Men begeert eene wijze van Voorbehoeding, welke met de Zooging, indien dezelve om geene andere reden moet gehaakt worden, beftaanbaar is.
Alles, wat der Kinderen bijzondere vatbaarheid voor deze Ziekte verbeterd: — het nalaten van alles, wat dezelve bevorderlijk is, levert, in het gemeen, de bedoelde Middelen op.
§ L X X X V I I I.
In het bijzonder zullen deze Behoedmiddelen moeten ontleend worden,
Voor



der Engelfche Ziekte. 143
Foor eerst: van de Lucht, waar in het Kind verkeert;
Ten tweeden: van het Voedfel;
Ten .derden: van de Beweging en Rust;
Ten vierden: van de onderhouding eener geregelde Doorwaasfeming;
Ten vijfden : van de Behandeling der Ziekten, welken de bijzondere vatbaarheid vermeerderen; en , eindelijk,
Ten zesden: van het Beftuur des Kinds, ten tijde, wanneer die Voorgefchiktheid zoo aanmerkelijk, is toegenomen, dat men twijfelt of de Engel fche Ziekte niet reeds, in haar begin , befla.
Tref ik het doel, dan zal de nadere overweging dezer-,onderwerpen, hoewel eeniglijk ter voorkominge van de Engelfche Ziekte ingericht, eene meer uitgebreide nuttigheid hebben.
§ L X X X I X.
De Lucht, matig koud,' droog en zuiver, zal, voor meest alle onze Kinderen, de gefchikfte zijn.— Zij verfterkt en verfrischt, en is daarom ook dienftig, om de meerdere vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte te helpen voorkomen.
Elk doe, naar zijne omdandigheden, en die des tijds, wat hij vermag, om eene foortgelijke Lucht
aan



144 ^an de. Voorbehoeding
aan zijne Kinderen, in hunne eerfte levensjaren} te verzorgen. — Een gegoed, ten minften belezen, mensch behoeft hier omtrent geene onderrichting. —■ Een min gegoedde ontwijkt de vochtigfte,. en des Zomers ook de heetfte gedeeltens van zijn hnis. — Des Kinds verblijf moet dikwijls gelucht, gezuiverd en gedroogd worden. — Onder eene, niet beplankte, Schoorfteen moet niet meer Vuur zijn, dan noodig is tot onderhoud der natuurlijke warmte van bet Kind. —- Voor ieder een, en dus ook voor den armften ingezeten ftaat de Lucht vrij. — Hij moet zijn Kind aan dezelve zoo veel meer gewennen, als het zelve daarna in dezelve meer zal moeten verkeeren. — De gemeene Hutten en Keldertjes, in onze meest bevolkte Steden, brengen alles mede, om hare bewoners te bederven. — Waarom verneemt men, onder het Kroost van die Menfchen, de Engelfche Ziekte niet nog menigvuldiger dan tegenwoordig? — Voornamelijk, om dat de nood hen veeltijds dwingt van de open Lucht gebruik te maken,^ terwijl de burgerbaker, of vrouw, den Jonggeboorenen niet zelden voor een Vuurtje, in een laauw en vochtig vertrek koestert en verzwakt.
Bij mistige en regenachtige Dagen zal een klein Vuurtje volftaan om het Vertrekje te droogen.
Van het nut dezer eenvouwige raadgeving ben ik eenmaal, door de ervaring, volkomen overreed ge-
wor-



der Engelfche Ziekte.
145
worden. — De Ouders van twee Kinderen bewoonden een laag gelegen, vochtig benedenhuis.
ïk fchreef meerendeels daar aan den oorfprong van de Engelfche Ziekte toe, met welke die twee' Kinderen behebt waren. — Men verplaatfle zich, op mijn raad, in een droog bovenhuis. — De Lijderdes niet alleen, maar ook geen der vier volgende Kinderen, werd, fchoon de verdere opvoeding dezelfde bleef, door eene der geringde Toevallen van de Engelfche Ziekte aangetast. — Is hier geene reden, om te gisfen, dat de betere Luchtsgefteldheid van het huis aan dit heilzaam gevolg veel deelhad?
Men kan zich ook, ter verbeteringe eener bedorven Lucht, van Azijndampen, verfche Bloemenen Planten, of iets dergelijks bedienen.
§ x c.
Ten tweeden. — Het Voedfel. — Hier omtrent kan men niet oplettend genoeg zijn. * Gedurende de Zooging. ■— De hoedanigheid en hoeveelheid van het Zog moet altijd betrekkelijk zijn tot den toeftand des Zuigelings. — Ik herhaal, dat zwaar, lijvig Zog van de gezondfte Zoogfter, voor een zwak Kind, zoo fchadelijk. kan zijn, als flap ,*• dun Zog, voor een iterk Kind.
Over het geheel is echter niets nadeeliger, dan K de



140' Van de Voorbehoeding
de magere fehrale Borst eener uitgemergelde Minne. — Dit beweerde Buchan, op gronden van ervaring. — Agt Kinderen, door hunne Moeder gezoogd, bleven gezond. — De nood eischte, voor het negende, eene Minne. — Dit Kind kreeg de Engelfche Ziekte. — De Waarnemer fchreef dit toe aan het fehrale Zog. — Zijn gezag gedoogt geene twijfeling aan de juistheid zijner Waarneming.
De Moeder, of Minne, richte deswegens hare leefwijze naar het geflel van 't Kind. — In hec eerfte geval zullen vcrflappende, verdunnende Spijzen en Dranken; het tegendeel in het tweede geval , noodzakelijk zijn. — Dit evenwigt onderhoud de kragten-, verfchaft eenen geregelden Wasdom en Voeding.
Weinig Zog tevens te geven, en dit dikwijls te herhalen, fchikt beter, dan dat het Kind, nu en dan, tot de keel toe overladen worde.
De. tijd van Speening moet insgelijks bepaald worden na de kragten van het Kind , en den aart van het Zog. — In 't algemeen kan men hier te
Lande met tien of twaalf Maanden voldaan.
Langer uitftel verzwakt Moeder en Kind. — Het laatfle wordt flap, flijmig en zwak van Veezelen, dat is, het krijgt ongevoelig eene .meerdere vatbaarheid voor de Ziekte, welke een beter beduur had kunnen voorkomen. — De wijze van Speening,
wel-



der Engelfche ZieHe. £47
welke langzaam, en deels met behulp van de Pappot gefchiedt, keuren wij de beste.
Het Zog, door eene, meer of min, kwaadaartige gefteldheid van het Bloed, bedorven, moeë liefst onthouden, of, op de gefchiktfte wijs, overeenkomftig de natuut van het bederf, verbeterd worden. — Eene Tegenfcheurbuikige of Tegenveneriefche Leef- en Geneeswijze, door een bedreven Arts te bepalen, zal de hoofdzaak zijn. —. Doch hier omtrent heb ik reeds genoeg gezegd. Men dulde echter de volgende Waarneming.
Eene brave Burgerdochter, werd gehuwd aan een losbandig Knaapje. — Het eerfte Kind was ziekelijk , zwak, en vol Hairworm, en had hier en daar Beeneters. — Het tweede was, voor zijn zestiende Maand, gekweld met de Engelfche Ziekte. Plet werd geknaagd door kwaadaardige Zweeren. — E*e Regterhand en Voet waren hard en knobbelig, rood cn pijneüjk, als vaa beginnende Winddoorns. — Niets wé in ftaat^ om den dood dier twee ellendelingen te voorkomen. Het doet hier niets ter zake, dat de
Vader, zijns kwaads bewust, moorddadige bande® aan zijn fchuldig leven floeg. — Na dat de Moeder, van eenee kwaadaartigën witten Vloed .es verdere Toevallen van het Venusgif genezen was#



148 Van de Voorbeïweding
bragt zij, na een tweede Huwelijk, zes Kinderen ter waereld, die allen gezond bleven. Was dit geval ecnig in zijn foort l Een dergelijk bederf van het Zog is niet, zelfs door den oplettendften Arts, altijd even gemakkelijk te ontdekken. Elk verheelt liefst zijn
fchuld, of fchuift die van zich af. — De Minne, vooral eene zoogenaamde bedrogen Dochter , bezit veeltijds kunstgrecpen, zoo listig, dat zij naauwelijks te achterhalen zijn. — Ik was daar van, meer dan eens, het flagtöffer.
Wij raden de Ouders, die hier omtrent in twijfeling geraken, dergelijke Minne voor eene betere te verwisfelen, of hunne Kinderen met de lepel te voeden. — Laat uwe zorg, ten besten uwes geflachts, de logen vergaauwen, eer het verzuim te laat beklaagd worde. — Deze raadgeving mag men veilig verder (trekken, dan tot de Burgerhuizen ; of ervaarde gij nimmer, oplettend Geneesheer! hardnekkige Ziekten, Huidgebreken, enz. bij Kinderen van goeden Huize, die alleen van eene vuile Minne afkomftig, alleen door Kwik herfteld werden? ~ Het denkbeeld van velen der beste Schrijveren over de Engelfche Ziekte, welker Naaste Oorzaak, door hen, in eene Venusfmet gefield wordt, ftaaft meer of min mijne waarfchou-
wing. —



der Engelfche Ziekte» 149
wing. -— Doch men weet mijn denkbeeld ten aanzien dier (telling!
Eenige jaren geleden, zag ik dagelijksch een Kind, hetwelk, der Engelfche Ziekte onderhevig,
eene fchijnbaar gezonde Minne zoog. Hare
Kaken droegen de kleur van roode roozen. — Zij was het toonbeeld der bevalligheid. — Doch ik befpeurde eene zekere heeschheid in bare fpraak, en vond de Lel met kleine Puistjes, cn aan het Bovengehemeke eene vlakke zweer. — Men ruilde de Minne, en het Kind genas, onder het gebruik van Kwik cn Kina,
Men houde deze, mogelijk kwalijk geplaatfte Waarneming, ditmaal, ten goede:
Het Voedfel na de Speening, of wanneer het Kind, zonder Zog, met de lepel, onderhouden wordt, vorderdt, ten einde de Engelfche Ziekte te voorkomen , onzen aandacht.
Men lette dan- op de foortgelijke eigenfchap van het zelve.
Alles, wat bezwaart, de Melk daar onder begrepen , is, uit hoofde van de Zwakheid der eerfte Wegen , onverteerbaar ,' en verwekt Raauwheid, Koorts en Zwakheid. — Men geve des het tegendeel; alles echter naar geraden van de fterkte van het Kind.
Het ftaat aartig, ik beken het, dat een Kind«
K 3 in



t$6 Van de Voorbehoeding
in de Kakftoel, Melkbrei, Vlecsch en Spek eer , dat het daarin zijne Ouders befchaamt en niets weigert; .— maar die aartigheid verliest haar fraai, wanneer het Kind, even daar door, gelijk ik dikwijls heb waargenomen, de beginfels der Engelfche Ziekte erlangt. —. Al het ©verdrevene en tegennatuurlijke moet achtergelaten, en de voetflappen der Natuur moeten gevolgd worden.
Onthoud daarom uwen Kinderen de zoete Popjes , de Macarons, Bonbons, met één woord, alle Suikerkost en Meelgebak. — Niet te kragtige Soupen, met oud gebakken Brood , Bierpappen , Waterpappen en dergelijken, zullen meer nuts doen. — Ook zal koud zuiver rauw Water de gefchikfte Drank zijn. — Toen God den Mensch fchiep en voor zijn Kroost zorgde, gaf hij hen Groentens voor Spijze, en Water tot Drank.
S x c r.
Wij moeten, ten derden, aan de Beweging en Rust gedenken. — Te veel van beiden is even fchadelijk, en verwekt Koorts, Zwakheid, Verdikking en bederf der Vochten.
Men zondigt doorgaans meest met het Kind vadfig te maken, even of het Kind geboren wars om eeuwig te rusten. —- Velen zelfs, ondanks



der Engelfche Ziekte. 151
danks de getrouwe raadgevingen , ftommelen het Kind in prangende dekzels en kleeding, even als of men hetzelve , met opzet, de zaden der Engelfche Ziekte wilde berokkenen. — Men doe het tegendeel, en verderke daar door de weke* Jijkfte Kinderen.
§ X C I ï.
Ten vierden. — Eene geregelde Uitwaasfeming behoort onder de Behoedmiddelen der Engelfche Ziekte.
Indien zij te fterk is, wordt het Kind verzwakt:
Is zij te gering, dan blijft eene doffe terug,
welke naderhand hinderlijk kan zijn. — Wij verwerpen daarom, ten minden voor onzen landzaat, ten aanzien van hitte en koude, alle uiterdens, althans in zoo verre men nu eeniglijk op de voorkoming der Vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte
het oog hebbe. Doch, wen men eigenlijk ,
voor de verderking van het Kind, alleen moet zorgen, dan kunnen de koude Baden van de grootde nuttigheid zijn. — Maar dit behoort tot het volgende Hoofdftuk.
K 4 XCIIL



152
Van de Voorbehoeding
§ X C I I I.
Het volgende Middel van Voorbehoedinge (S LXXXVjir. n. 5.) bedaar in de Behandeling der Ziekten , welken, verzuimd zijnde , eene meerdere Vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte kunnen achterlaten.
Dan, Lezer, wanneer dit onderwerp, in het afgetrokkene, overwogen wordt, kan deszelfs belangrijkheid niemand ontglippen; — zelfs erken ik , dat hij, die de Engelfche Ziekte zoo uitvoerig moet befchrijven, als de uitgeflrektheid der Vrage hem verpligt, wel degelijk mag, en moet onderfteld worden, die Ziekte, en derzelver beste wijze van Voorkomingen Genezing, te kennen. — Maar, voelt gij niet, dat dit geheel iets anders is, dan den gemeenen Man eene eeavouwige handleiding te vèrfebaffen, in de manier om de Engelfche Ziekte te kennen, en te voorkomen. Be-
fchouwt men de zaak van dien kant, dan zal niemand mij vergen, dat ik de kennis der genezing
der Gevolgen van Ziek Zog breder uitbreide;
dat ik de manier, om het Zuur uit de ingewanden te 'drijven, of hetzelve te verbeteren aanwijze, — dat ik de behandeling der'Kinderziekte, Mazelen, Roodvonk, of andere Huidgebreken befchrijve, — dat ik de wijze, om de Uitbotting der Tanden
ge-



der Engelfche Ziekte. 153
gemakkelijker te maken, voordrage, —— dat ik het Geneeskundig bcftuur der jLijdertjcs> onder de Koortfen van vcrfchillenden aart, aanduide. —— Neen! dit kan even min van ons verwacht worden , als de opzettelijke aanwijzing der genezinge van de Sprouw, — Van de verfchillende Hoesten , den Kinderen zoo gemeen, — van de Uitteering , het zij die oorfpronglijk zij, of een gevolg van andere Ziekten: — even min als dat ik wijders verflag zoude doen van alle overige mogelijke Ziekten der Kinderen, en hare geneeswijze.
Wie echter, hier omtrent eenige inlichting begeert, kan zich vervoegen bij eenen Har ris, Rosen, Bicker en Tissot, Ofterdinger, Buchan , bij de Prijsverhandeling van den Rotterdamfchen Arts Veirac, in het xcsde deel der Handelingen van dit zelfde Genootfchap, of, en dit zagen wij het liefst, hij vrage den raad van een' ervaren Geneesheer.
Men beoeffene zich om te te weten, het geene ter behandelinge dier Ziekten noodzakelijk is. —-
Het zal, in 't gemeen, bij de behandeling der opgemeïde Ziekten, volftaan , op de afwending, of hcrftelling, van de Zwakheid en Kwaadfappigheid, gewone Gevolgen dier gebreken, acht te geven ten einde, even daar door, de bijzonde K 5 Vat-



Ï54 ^an de Voorbehoeding
Vatbaarheid voor de Engelfche Ziekte te voorkomen.
Vooral moet de aandacht gevestigd zijn op de juiste behandeling van zoodanige Ziekten, welken de Kenmerken dragen eener Zuure Scherpte in de eerfte Wegen en in het Bloed, gelijk de Brakingen, Afgangen, Buikpijnen,• Sprouw, vele Huidgebreken , enz.
Ik vind mij inzonderheid verpligt, om de oplettendheid der zulken optewekkcn, welker vorige Kind, of Kinderen, door de Engelfche Ziekte aangetast zijn. — Voorzigtigheid en tijdige zorg kunnen , in dit opzicht, bij hun verder Kroost, gevolgen voorkomen, welker verzuim in eene fteedsdurende ellende zou kunnen uitloopcn.
§ X C I V.
Indien de omdandigheden van dien aart zijn, dat men aan het bedaan der allereerde beginfels van de Engelfche Ziekte twijfelt, dan komt de zesde en laatfte voorzorg (§ LXXXVUI. n. 6.) te pas. — Maar dit duk grenst altenabij de dreek, Werwaards onze gang moet gericht worden om 'er nu iets van te gewaagen.
§ XCV.



der Engelfche Ziekte.
155
S x c v.
Wij moeten intusfchen herinneren , dat niet alle onze Voorbehoedingmiddelen, in alle gevallen, noodzakelijk zijn : — dat men veiligst handelt met zulken, die gepaard kunnen gaan, tevens te bezigen.
Indien het aan de lust niet hapert, zal het tijdelijk onvermogen geene reden van verzuim verfchaffen< — De Voorzorgen ten aanzien van den Dampkring , kosten niets ; — de Leefwijze der Zoogfters kan even gemakkelijk naar de geaartheid van den Zuigeling gefchikt worden; — dit zelfde kan ook, opzigtelijk de Beweging en Rust, zoo wel, als van de regelmatigheid der Doorwaasfeming, gezegd worden. — De kennis en geneeswijs der Ziekten , welken de meerdere Zaden van de Engelfche Ziekten nalaten, zijn ook niet verre te zoeken.
En, men heeft, meer dan ooit, aanfpraak op de verpligting der Leeraren van het afgelegen platte Land, om het gebrek van ijver en kunde hunner Dorpelingen , ten besten der Kinderen, te vergoeden.
NE-



I5°" de Geneezing
NEGENDE HOOFDSTUK Van de Genezing der Engelfche Ziekte.
§ X C V I.
IVÏen vraagt naar de Beste Middelen, om dc Engelfche Ziekte te genezen. — Met rede, want alles optehalen, het geen, onder den naam van eene beredeneerde Geneeswijze, is opgegeven , of het welke als Geheimen uitgevent wordt, zou den Lezer en mij verveelen. — Wij houden (om dit, in het voorbijgaan, eens vooral, aantemerken) alle de Geheimen, in deze en andere Ziekten , voor kunstgrepen, of om, in weerwil van de eere der Praktijk, menfchen te bedriegen, zijn beurs te vullen, of om, langs dien ongeoorloofden weg, de Praktijk zijne Medebroederen naar zich te trekken.
De Beste Middelen zijn die, welken, op de eenvouwigfte wijze ,• zaraengefleld, de aangenaamfte zijn, en op de fpoedigfte manier werken: zulken



der Engelfche Ziekte. 157
ken, die, niet op gislingen, maar op Reden ken Ondervinding fteunen.
$ X C V I I.
Om het verband met de, tot hier toe , gelegde gronden te behouden, oordeel ik deze de gefchiktfte orde, namelijk:
Foor eerst ,• dat wij de beste Middelen, om de aanvanglijke Engelfche Ziekte te genezen, aanwijzen ;
Ten tweeden ; dat vervolgens die geenen, welken in de meergevorderde Ziekte dienftig zijn, befchreven en aangedrongen worden ;
Ten derden; dat voorts zulke Middelen, die eigentlijk dienen tot her ft el van Toevallen , welken eenen bijzonderen aandacht vereisfehen, ter voorkominge van gevreesde Gevolgen, 'opgegeven worden ;
Ten vierden ,• dat, eindelijk, op de best mogelijke wijs, voor het herftel der Gevolgen, of Overblijffels der Engelfche Ziekte, gezorgd worde.
§ x c v 111.
Met opzicht tot het eerfte. — Uit den waren aart der Ziekte , vergeleken met derzelver Toevallen,
in



8 Van de Genee-zing
in haar eerfte begin, is gebleken , dat in verre de meefte gevallen eener aanvanglijke Engelfche Ziekte , de Vochten weinige teekenen eener Zuure Scherpte vertoonen , hoewel wij wederom niet ontkennen , dat, in andere gevallen, vrij fpoedig, de blijkbaarfte Toevallen, zelfs van her tweede tijdvak vernomen worden.
Wij zullen ons echter bepalen tot de gewone verfchijnfels, fchoon men het gaarne daar voor wilde gehouden hebben, als of, in het laatfte geval, de Middelen der gevorderde Ziekte ook hier waren ingelascht.
Zoo dra de Ziekte blijkbaar is, vordert de Geneeskunde twee oogmerken:
Voor eerst. — De eerfte Wegen moeten van het Stremfel ontheft worden.
Ten tweeden ; de Leef- en Geneeswijzen moeten alzoo ingericht worden, dat zij den voortgang der Ziekte ftuiten.
§ X C I X.
Ter volbrenging der eerfte Aanwijzing* let men •op de poogingen der Natuur, welke veeltijds, in dit geval, het Lijdertje door Brakingen of Stoelgangen , tracht te redden. — Deze wijze Leidsvrouw moet gevolgd of aangemoedigd worden. — Dit gefchiedt;
L



der Engelfche Ziekte. 159
L door Braakmiddelen; II. door zulken, die de Afgangen bevorderen; lil. door de Verwisjeling van beiden.
§ C
Omtrent de Braakmiddelen befchouwt men
Voor eerst, de Noodzakelijkheid en V■tiligheid derzelven;
Ten tweeden , hun Soort.
Het eerfte gefchiedt ter gerustftcllinge; het tweede ter onderrichtinge van den gemeenen Man.
§ C I.
De Natuur bewijst, gelijk zoo even gezegd is, het Nut der ontlastingen, in dit geval. — Nopens hare Veiligheid is geen twijfel altoos. — Deze bovenwaardfche ontheffing van hindernisfen, die, door vertoef, zouden belemmeren, gefchiedt, bij Kinderen, fchier even gemakkelijk als het Zuigen. — Zij hebben daar van geen gevolgen , althans niet in de gewone omftandigheden. — De poogingen der Natuur, ook hier in, te volgen, was de raad van den Vorst der Geneeskunde Hippocrates; een raad, zoo gegrond, als of Hij onze Ziekte gekend had.
Draak-



iöo Van de Geneezing
Braakmiddelen fchudden de Maag en Darmen; — verdeelen het Stremfel op eene gemakkelijke wijs, en ontheffen aldus het Kind van een fchadelijk Ligchaam; Ja, dit middel is Noodzakelijk, zeg ik, en Veilig — zou het niet? ■— het fchoort de Natuur in hare werking. — En ik kan mij geen geval herinneren, waar in een Braakmiddel, naar eisch gebezigd, aan een Kind eenig nadeel deed. — Het ontijdig, of te lang aangewend gebruik van het beste Middel kan benadeelen ; dan dit is geen bewijs tegen deszelfs deugdelijkheid en veiligheid.
S c 11.
Het tweede gedeelte van ons tegenwoordig onderwerp moet handelen over de foortelijke hoedanigheid dezer Braakmiddelen, waarna wij de wijze van gebruik zullen opgeven.
In het algemeen behoort alles tot de Klasfe der Braakmiddelen, het welk de Maag zoodanig prikkelt , dat het geen in dat ingewand , en (volgens de jongfle Proeven) in den twaalfvingeringen Darm bevat is, geheel of gedeeltelijk bovenwaards ontlast wordt.
Dit kan gefchieden door zoogenaamde Huismiddelen , en door Artzenijen. —- Het een en ander



der Engelfche Ziekte. lót
der zal ik, zoo beknopt als mij doenlijk is, ontvouwen.
S c 111.
Tot deze Huismiddelen behooren , laauw Water , zonder of met Zout, of Suiker; — laauw Water , met een weinig Boter, Brandewijn, of iets dergelijks; -— de prikkeling in de Keel, door middel van een Veertje, of ander genoeg bekeurde Hulpmiddelen.
§ C I V.
In andere gevallen, wanneer de Natuur geene genoegzame poogmgen doet, of geheel en al moet worden opgewekt, nemen wij de toevlucht tot de Artzenijwinkel.
Aldaar vinden wij, onder de beste Middelen , den Braakwortel, de Zeeajuin, de KamiisUoemen , den Br aakwijn ft een ; en onder zekere bepalingen , de Kermes Minerale en den Gulden Zwavel van Spiesglas, ten derdenreale nedergeplost. (Sulph. aurat. Antim. tert. prxcip).



1Ó2
Vm de Geneezing
§ C V.
Welke zijn in het tegenwoordige geval, de verkieslijkfie van deze Middelen? — hoe moet men zich van dezelve bedienen?
Hier is eene behoorlijke onderfcheiding, uit de ondervinding afgeleid, volftrekt noodzakelijk; want
Voor eerst. -— Indien de Natuur, bij den hongerigen Zuigeling, de braking verwekt, en het gekappelde tevens ftukswijze ontlast wordt, dan zal het gebruik van laauw Water met Zuiker volftaan. „
Dan in dezen toeftand weigert het Kind veeltijds eene genoegzame hoeveelheid, bij herhaling, te drinken. — Veeltijds ook, is de Natuur te zwak cn heeft hulp nodig. — Dan zullen twee eijerlepels Honigazijn van Zeeajuin, driemaal daags, aan het oogmerk voldoen, en de verkeerde honger tevens een weinig geftuit worden.
Onder deze behandeling moet het Kind dikwijls, maar korten tijd, gezoogd, en zijne Maag en Buik, met eene lugtige hand, dikwijls gewreeven worden.
Men herinnere zich nu en vervolgens, dat de Leefwijs der Zoogfter altijd moet gefchikt zijn naar de bijzondere omftandigheden van het Lijdertje, waar van te voren genoeg gezegd is.
Ten tweeden. — Wanneer het Kind, gehpeend of niet, vele vergeeffche neigingen tot blaken heeft,
de



der Engelfche Ziekte. 16*3
de Maag opgezet cn de eetlust gebrckkis is; dan komt een meer vermogend Middel te pas: — Zulk een, het welk het kazige ontbint en ontlast.
Het een en ander dezer vereischten vinden wij in den Braakwortel en Braakwijnfteen.
Hoe lastig ook de voorfchriften voor Geneeskundigen zijn mogen, kan ik echter dezelven, nu era elders, om de wille van den onbedreven Huisvader y niet ontgaan.
Aftrekzei van den Braakwortel. — Neem twaalf of agtien grijnen, grof gefloten, van dezen Wortel, en drie lepels Water. —— Laat dit Mengfel één uur lang heet trekken; — giet het 'door, en voeg f er een weinig Suiker bij. — geef het Kind daar van, elk half uur, een eijerlepel, of iets meer,, naar mate de meerdere óf mindere levensmaanden, of traagheid van geftel, het welk overal in 't oog moet gehouden worden.
Poeder des Braakwortels. — Twee of drie Gijnen van den fijn gefloten cn doorgeziften Wortel, met tweemaal zoo veel Suiker gemengd, en in vier Poedertjes verdeeld, wordt, om de twee uuren, één derzelven, met een weinig water of witte Wijn ingegeven.
Dezen zijn, m dit geval, ook mijne gewone voorfchriften.
L 2 VeeP



164 Van de Geneezing
Veeltijds bediene ik mij, met vrucht, van de Tinctuur, wanneer de trage Maagvezelen een fterker prikkel vorderen. — Van dezelve geeft men, alle twee uren, zes of agt droppels, met een eijerlepel Spaanfchen Wijn, of Water en Suiker.
Dat intusfchen Klijstecren van Water, Honing en Zout, medewerken, zal naderhand blijken.
Veeltijds is de Walging verzeld van eenen zeer benaauwden, fcherpen Hoest, wanneer de Braakmiddelen des te noodzakelijker zijn; Doch hier is eene opmerkzame voorzigtigheid noodzakelijk.
Wat men ook, tot bezwaar van de Zeeajuin, vooral van de bereidingen van Spiesglas, bijbrenge, wij houden die, in deze omfrandigheid, voor de beste Middelen, om dat zij genoeg beproefd en veilig zijn. — Men geve dan Honigazijn van Zeeajuin, om de twee uren, telkens tot de hoeveelheid van twee eijerlepels; of liever, al!e drie uren, een halve grijn Gulden Swavel van Spiesglas, en een weinig Suiker met Water.
Drie vingeren Kamilsbloemcn, of een lepel beste Thee, op vier of vijf lepels Water getrokken, waar van , bij korte poozen, een Paplepel vol wordt toegediend, bereikt het zelve oogmerk.
Gedurende het herhaalde gebruik dezer Braakmiddelen, zal men veel nuts toebrengen met het
wrij-



der Engelfche Ziekte. 165
wrijven van den Buik en de Lenden, doormiddel van Doeken, doorirongen met Geest van Anijs, Karwei, of dergeüjken.
Indien in den aanvang der Engelfche Ziekte aldus gehandeld wordt, zal men dezelve, het geen ik meen mij dikwijls gelukt te zijn, in haren voortgang Guiten.
Ik behandelde zeer onlangs, het vierde Kind van Ouderen, welker drie eerfte de Engelfche Ziekte hadden doorgeworfteld, terwijl dit, even hevig, door dezelve gedreigd werdt: — Ik had alle reden, om het duiten van de Ziekte alleen toetefchrijven aan het herhaald gebruik der Braakmiddelen.
§ C V I.
Het tweede foort van Middelen, welke de tegenwoordige omftandigheid des Lijders vereïsfehen, zijn die, welken de Buik benedenwaar ds ontlasten. (§ XCIX. n. 2,)
Hier omtrent zal zelden, in de 'keuze der Middelen gezondigd worden, des wij, ten dezen aanzien, de kortheid kunnen betrachten.
Poeder van beste Rhabarber en Suiker, van elk tien of twaalf Grijnen, met zes Grijnen Poeder van Karreweijzaad, tot zes giften gemengd, en eene derzelven, om de anderhalf uur, gegeven, zijn meestal voldoende.
L 3 D£



l6S Van de Geneezing
De witte Magnefia, van het beste foort, en Rhabarber, van elks twaalf of veertien Grijnen, met een droppel Anijsölie, op gelijke wijze, als de evengemelde bereiding, toegediend, hebben mij dikwerf voldaan.
Men kan zich anders, ; indien men dit dienlïig oordeek, van verfcheiden, den gemeenen Man genoeg bekende, Purgeermiddelen bedienen.
Wij vinden echter het afzonderlijk gebruik van Buikzuiverende Artzenijen, in dit geval, zelden verkieslijk, en daarom zullen wij er niets meer van zeggen.
§ C V I I.
Indien ik eenig vertrouwen op mijne bevinding Hellen mag, dan moet ik beflm'ten, dat in deze, gelijk in verfcheiden andere foortelijke Geneeskundige behandelingen, de verwisfeling der benedenen bovenvvaardfche Ontlastmiddelen, boven het afzonderlijk gebruik van elk derzelven, en boven de
zamenvooeging derzelven, de voorkeur verdient.
Dit moeten wij aandringen (§ XCIX. n. 3.) behoudens het geene van de' volftrekte nuttigheid, vooral der afzonderlijke Braakmiddelen, tegen veler gevoelen, gezegd is. — Men moet ook eenig onderfchejd maken tusfehen het geen den gemeenen
Mana



der Engelfche Ziekte. 167
Man, en het geen den bekwamen Arts wordt toevertrouwd.
Wij zullen, om de kortheid te betrachten, en de verfchillen aftefnijden, dit onderwerp tot de volgende regels bepalen.
Eerftelijk dan, — zoo dra de Ziekte gekend is, geeft men een der opgeteekende Draakmiddelen, gekozen naar bevind van zaken. — Men herhaalt het zelve, om den anderen dag, tot dat de opzetting van de Maag, tevens met de hoeveelheid van 't ge. kappelde Zog, verminderd is.
Ondertusfchen worde de Ontlasting naar beneden, door een zachtkens prikkelend Klijsteer, van tijd tot tijd bevorderd.
Daar na, ten tweeden, tracht men, door een der zoo evengenoemde Purgeermiddelen, om den anderen of derden dag, den Buik te zuiveren.
Aldus gaat men, ten derden, zonder zich te laten affchrikken door den weinigen omflag dezer handelwijze, voort, tot dat de Ingewanden behoorlijk gezuiverd zijn, de bedreiging van den gevreesden voortgang der Engelfche Ziekte verdweenen is, en het overfchot van het begin derzelve , met verwerkende Middelen en eenen goeden Leefregel, kan overwonnen worden.
Dat deeze behandeling, in vele gevallen, beter is, dan de afzonderlijke aanwending van Braak- en L 4 P«-



ï<5§ Van de Geneezing
Purgeermiddelen, blijkt uit hare, door de ondervinding bekragtigde, genoegzaamheid; — uit hare zachtheid, in vergelijking van de kwellingen der andere wijze van behandeling. — En wat men daar tegen inbrenge, die zachtere behandeling maakt dezelve verkieslijker en beter. — Hier van toch heeft men geene Breuken , Persloop, bijna onbedwingbare Walgingen , Stuipen , of nog erger Gevolgen , te wachten: Gevolgen! welken de gelijktijdige Ontlastingen vaak te weeg bragten.
Vcreisfchen dc omftandigheden, dat wij iets wagen: — het zij zoo; — maar zonder dien nood, moet het menfchclijk ligchaam nimmer een /peel bal zijn.
S C V I I I.
De tweede aanwijzing, ter genezinge der beginnende Engelfche Ziekte (§ XCVIII. n. 2.) beftaat in een zoodanig beftuur der Leef- en Geneeswijze, dat men wijders van den voortgang der Ziekte niets te vreezen hebbe.
Bij velen dezer, toch meestal zwakke, Kinderen zal de eerfte Aanwijzing zelden zoo lang kunnen doorgezet worden, als, ter bereikinge van het oogmerk, noodig is, zonder tevens de Middelen re bezigen, waar van wij nu zullen handelen;
Pe



der Engelfche Ziekte. i óp-
De Zwakheid van het Kind moet dus" hier de regel van het gedrag zijn.
Ons tegenwoordig oogmerk zal, bij de meeste Kinderen , onder eene gepaste leefwijze van de Voedfler en van het Kind ; onder het gebruik van de open cn drooge lucht; het maken van eene dreunende beweging; onder eene koele ligging en kleeding; het aanwenden van koude baden, met opvolgende wrijvingen der Lenden en groote Geledingen ; met behulp van doordringende Geesten volbragt worden, terwijl het overige aan de Natuur worde aanbevolen.
Anderen echter, welken, zelfs met den aanvang der Ziekte, hevig aangetast worden, zullen de hulp der Geneeskunde noodig hebben.
Hurne Vochten waren reeds meer of min onzuiver , daarom, moeten zij verbeterd worden; — hunne kragten waren aanmerkelijk geknakt, daarom moeten zij verjlerkt worden.
Doch het een cn ander heeft zoo veel overeenkomst met het geene , ter herflxllinge der Ziekte , in haar tweede tijdperk, moet aangewezen worden, dat wij , thar.s voortgaande , in' herhalingen zouden vervallen. — Houd het dan nu daar voor, als of die behandeling ook hier ingelascht ware.
k . L 5 CX.



i/° Van de G&neezing
§ C I X.
Wij komen dus, van zelf, aan de overwe^'n"van een der gewigtïgfte onderwerpen dezer Verhandeling, namelijk aan de opgave der beste Middelen , om de Engelfche Ziekte, in haar tweede Tijdperk , of verderen voortgang , te herttellen (§ XCVII. n. 2.)
Werd de Ziekte, in haar begin , altijd fpoedig gekend ; — was zij niet fomtijds fchielijk geklommen tot de hoogte, van welke nu moet gefproken worden; — werd zij niet, bij velen, in den beginne, voor beuzelarij gehouden, of, inzonderheid onder het gemeen, veronachtzaamd; — flaagde men , in den aanvang der Ziekte, altijd even gelukkig, dan was het deel van ons werk, nu te behandelen, overtollig.
Om ons te bekorten, zullen de twee volgende Aanmerkingen dienftig zijn.
Voor eerst. .—, Men begrijpt, dat ik nu alleen van de Naaste Oorzaak, en van geene derzelver Toevallen, voo zoo verre de herllelling betreft, handelen zal.
Ten tweeden. — Men kan zeer dikwijls gevallen ontmoeten , waarin tevens de eerfte Aanwijzing van het begin der Ziekte moet volbragt worden, r— De noodzakelijkheid daar van blijkt uit het
geene



der Engelfche Ziekte.
171
ceene boven gezegd is; — maar ook aldaar leest men, wat men te verrichten hebbe. — Dus zou de herhaling van de als dan gefchiktfte Middelen thans overtollig zijn.
$ C X.
Om den Lijder, op de best mogelijke wijze, in dit tweede Tijdvak der Ziekte, te behandelen, zullen twee hoofdoogmerken moeten volbragt worden: — de eerfte beftaat in de Verbeteringe der Zuure Scherpte, waarin wij de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte bewezen hebben te beftaan: -— de tweede is de gelijktijdige, of opvolgende Verfterking.
$ C X I.
Ten aanzien van het Zuur Bederf der Vochten fpreekt de eerlijke Praktijk van Verbetering; maar een veel beloovend Zwetzer roemt, dezelve te kunnen Uitdrijven.
Welken zijn de beste Middelen, om deze Verbetering werkftellig te maken? — Zij moeten gezogt worden, en in de Leefwijze, en in gepaste Geneesmiddelen,
$ CXIL



S72 Van ie Geneezing
§ C X I I.
De Leefwijze. — Deze moet, en bij den Zuigeling, de Vocdfter en het gefpeende Kind, na genoeg overeenkomen met het geene, daar omtrent, onder de Geneeswijze, in het eerfte tijdperk der Engelfche Ziekte, gezegd is. — Men zal zich te minder behoeven te bekreunen wegens het geene, in dit geval, bij de Zuigelingen en Zoogters, te doen is, om dat toch het tweede tijdsbeloop der Ziekte zelden voor het eerfte Jaar, dat is, meestal na de Speening, vernomen wordt.
Eene Zetregel zal, in dit geval, vrij algemeen doorgaan , te weten: dat de Spijzen en Dranken zoo veel minder van eene Zuure, of tot Zuur hellende , eigenfchap moeten bezitten, als zij meer met een Dierlijke hoedanigheid moeten voorzien zijn; onder die bepaling echter, dat men derzelver gebruik niet overdrijve, en dén Vochten eene, tegen het Zuur overftaaude, Kwaadfappigheid verfchaffe.
Tot de bedoelde Voedzels brengen wij P.:p van Kalfslil, Brood of Bifcuit en Water-Gelei van Hartshoorn .— het Dooir van een vereen Hoenderei , gedeeltelijk onder die Pap vermengd, of afzonderlijk , zonder Zout gegeven.
Intusfchen moeten ook alle Zoetigheden, gezuikerde Mcelkoekjcs, cn dergelijke Lekkernijen , vermijd



der Engelfche Ziekte. 173
mijd worden; terwijl de Melkpappen en Dranken hoogst radeelig bevonden worden.
Het overige , betrekkelijk tot de Leefwijze, is, in het Hoofdftuk van de Voorbehoeding, te vinden.
SC X II L
Wij zijn, behoudens den eerbied voor de Artzenij kunde, verpligt te erkennen , dat de Engelfche Ziekte, in vele gevallen, onder eene gepaste Leefwijze , zonder eenig gebruik van Geneesmiddelen , langzaam verdwijnt.
Men zou zich echter zeer bedriegen, met zijn vertrouwen, bij alle Kinderen, eeniglijk op de hulp der Natuur te vestigen, want, indien de Naaste Oorzaak den bijftand der Geneeskunde al niet behoeven mogte, zullen de Toevallen echter haren bijftand dikwerf noodig hebben.
Wij zijn nu gekomen tot de opgave der beste Geneesmiddelen, om de zuure Kwaadfippigheid in den voortgang der Engelfche Zkkte te verbetéren.
SCXIV.
Dewijl mijne Helling , omtrent de Naaste Oorzaak der Ziekte, en de , daar op gegronde, beste Artzenijmiddelen, fchoon van de Reden en de Onder-



Van dé Geneezing
dervinding ontleend , de voornamen grond is , waar op mijn geheele gebouw fteund, zal het niet ondienftig zijn, dat, daar ik den Warén aart deiNaaste Oorzaak tevoren genoeg bewezen' heb, ik' thans de gronden van Praktijk, daar op gevestigd , zoo ten aanzien van hunne ecnvouwigheid , als genoegzaamheid, kortelijk bevestige.
Het denkbeeld van het verbeteren der Engelfche Ziekteftoffe hangt af van het onderfcheiden begrip, het welk men zich van de geaartheid derzelve gevormd heeft.
Daar aan is het verbazende getal Geneesmiddelen , en de verfchillende wijze van behandelen , haren oorlprong verfchuldigd; — Daar van zoo vele verbijfterende tegenftrijdigheden. — Velen fchijnen te ondcrftellen, dat men hier op cnee raadzelagtige manier, als een blinden, naar den wand moet tasten. — Anderen vormen Aanwijzingen ter Genezing', die tegen de Natuur der zaak lijnregt aanloopen.
S c x v.
De algemeene eigenfehappen , welken de Middelen , om de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte te overwinnen, moeten bezitten, moeten, naar mijne gedachten , in een omgekeerd vermogen van het Zuur
be-



der Engelfche' Ziekte. 175
beftaan: — zij moeten zoo eenvouwig en klein van bellek zijn, als mogelijk is: — Zij moeten ook nier. fcrijden tegen de Verfterkende Middelen, welker gelijktijdig gebruik met die ter Verbetering ftrekken , doorgaans onvermijdelijk is: — eindelijk zullen zij, of door eigen kragt, of door bijvoegfels, niec zelden moeten in ftaat zijn, om een taaij Slijm, het welk vele Kinderen in dit tijdperk der Ziekte, kwelt en de Klieren verhardt, te ontbinden.
Zij, die rijker vermogens in dit foort van Middelen zochten, zijn doorgaans bedrogen.
§ C X V I.
Het verdient aandacht, dat, ondanks de verfchillende begrippen omtrent de Naaste .Ooorzaak, echter bijna alle Schrijvers, met ons , daarin overeenkomen , dat zij de Verbetering der Engelfche Ziekteftoffe in dat foort van Middelen, welke tegen het Zuur, in vermogen, overftaan, het zelve omwinden, of opflorpen, gezocht hebben.
Vergelijk, ten bewijze van deze Aanmerking, de voorfchriften van Boerhave, van Swieten, Vogel, de Haan, Rosen van
rosenstein, buchan, AbILDGAARD,
Oïterinck en vele anderen. Men is het dus., ten opzichte van de K'asfe
de-



iy6 Van de Geneezïng
dezer beste Middelen, tamelijk eens. — Het zijn de Loogzouten, en mogelijk die alleen, welken eene billijke, en door de ondervinding geftaafde, aanfpraak op dezen eernaam maken. — Eene eenvouwig toegeftelde en kleine Winkel zal den noodigen voorraad opleveren : — Potasch, - Zout van Soda, - Spaanfche Zeep,- Geest van Ammoniak Zout, zijn, ter Verbetering van de Kwaadfap* pigheid in de Engelfche Ziekte voldoende.
§ C X V I I.
De hoeveelheid der Giften en de de wijze van Gebruik dezer Middelen moeten nader bepaald worden.
Ik zal mij nu, hier omtrent, bekorten, om dat bet een en ander, na het onderzoek ter tweede Aanwijzing, proefondervindelijk blijken zak
$ C X V I I I.
De Loogzoute eigenfchap van de Potasch is overbekend. — Men weet, dat dezelve, vooral, indien zij van alle Vitriooldelen gezuiverd is, met het Ztur .vermengd, zoo lang opbruischt, tot zij beiden hun overheerfchend vermogen verloren heb* ben.
i Om



ier Engelfche Ziekte. 177
Ora dit Middel met het oogmerk, waar van wij hu fpreken, op hoop van eenen goeden uitflag, aantewenden, kan men, op deze wijze te werk gaan : — Eene Dragma, of een half Lood van die Asfche wordt gefmolten in zes of agt Oneen
zuiver Water. Geef het Kind, alle twee
Uuren 30 of 40. droppels van dit mengfel mee twee eijerlepels gemeen Water, en des noods een weinig Suiker. — Na aldus vier of vijf dagen voortgegaan te hebben, zal dit voor een verfterfterkend Middel, gedurende een paar dagen, moeten verwisfeld worden. — Daar na de Potasch , enz.
§ C X I X.
Het Zout van Soda, Souda of der Asfche van den plant Kali, (bekend onder den naam van Krabltnkwaadf) welke ook Rusfifche Asfch-e door fommigen geheeten word, is een der beste Loogzouten , in ons geval dienflig, en des re deugdelijker , naar mate hetzelve van allen Zuure inmengfels beter gezuiverd zij. — Het beste kenmerk , meest in het Alexandrynfche Soda - Zout te vinden, beftaat daarin, dat hetzelve, niet, gelijk het Hartshoorn- Brem- of andere Loogzouten , der opene Lucht blootgelteld , fpoedig fmelce , en M dat



i78
Van de Geneezing
dat het, zonder zulks, tot een fijn poeder kan gewreeven worden.
Ik gaf dit Zout, in de neteligfte omftandigheden, boven anderen, hoe geroemd, de Voorkeur; om dat hetzelve eene uitmuntende, hoewel langfaam werkende, eigenfchap bezit, om' de Zuure Kwaadfiippigheid te overwinnen, en tevens, om de taaie Slijm en Klierverhardingen, te ontbinden: Vermogens! aan onze Praktikale Aanwijzing juist voldoende.
Smelt anderhalf Lood dezes Zouts in twee Oneen overgehaald zuiver Water. — Men geeve het Lijderde daarvan drie- of viermalen daags, twintig droppels met een paplepel Vlier- en etlijke droppels Kaneelwater. — Deze gift kan tot Veertig , Zestig, zelfs tot Honderd droppels, des noods, zonder hinder, vermeerderd worden. — Staak dit, na vijf of zes dagen, om, gedurende even zoo veel tijds, den Lijder te verfterken; — hervat het Zout, — ftaak het op dezelve wijze en om dezelfde reden. — Men gaa dus voort, onder eene geduldige afwagting van den uitflag en zonder zich door eene min fpoedige verbetering te laten affchrikken. — Ter verbetering van den •fmaak kieze men liever Kaneel- of OrangebloefemWater, dan Zoetigheid.
De



êer Engelfche Ziekte. 179
De ondervinding levert ons eene noodige waarfchouwing. — Het gebeurt namelijk dikwerf, onder het aanhoudend gebruik van dit en dergelijke vlugzoute Artzenijen, dat de Zuure Adem en de goore Reuk van het Zweet fpoedig verminderen. — Befpeurt met dit, ftapdan eenigen tijd af van derzelver gebruik, op dat geene tegenovergeftelde, dat is, een Scheurbuikige fcherpte veroorzaakt worde. — Ik zag, uit het verzuim dezer Waarneming, meermalen lastige ge/olgen ontftaan.
Men zorge ondertusfchen, dat het Kind open lijf houde, het geen veiligst met gefmolten Manna, of afgetrokken Rhabarber, kan gefchieden.
§ C X X.
De Spaanfche Zeep is, in aart, gelijk aan de twee voorgaanden , en bezit geen minder vermogen.
Men geve daar van aan een Kind van één Jaar, driemaal daags, vier Pilletjes, elk van één Gnjn, niet een weinig verlengd Kalfslil: — aan een van van twee tot vier Jaren, Vier of Vijfmaal dezelfde hoeveelheid.
Niemand gaa hier met fchroom te werk: — Het Middel is zoo lang veilig ais de Adem, of andere kenteekens de aanwezigheid van het Zuur vertoonen. — Ik ben niet zelden genoodzaakt geweest,.
M 2 om



i8o Van de Geneezing
om de Gift tot 40 en meer Grijnen daags te bepalen.
Misfchien ftel ik te veel prijs op dit Middel, wanneer ik beweer, dat het zelve het allerbeste onder het besten is, ter verbeteringe der Zuure Kwaadfippigheid. — Maar meenigvuldige Proeven nopen mij tot de verzekering, dat ik van geen ander Geneesmiddel gunftiger werking befpeurd heb, dan van even dit; — Dat daar door de Zuure fcherpte fpoediger verbeterd werd, dan in andere gevallen, door .de Natuur of Kunst, verricht werd.
De eenvouwigheid, de onkostbaarheid, de aart van het Middel, deszelfs gemaklijk gebruik , en de ervaring; alles, met één woord, prijst het zelve ten fterkften aan. — Men zorge flegts, dat deszelfs hoeveelheid gericht worde naar de hevigheid der Ziekte, en dat die in 't algemeen grooter genomen worde; dan gewoonlijk gefchiedt.
§ C X X I.
De Geest van Ammoniak-Zont, en dergelijken, •als het Zout van Soda ($ CX1X) het Olieachtige Vlugzout van Sijlvius, en duizenden van dien aart, zijn al mede gefchikt en behooren tot de beste Middelen, om ons tegenwoordig oogmerk te bereiken. —— Wij bepalen ons tot het eerste, om dat
de



ier Engelfche Ziekte. 181
de overigen niets meer doen, en de breedte van de Artzcnijlijst, gefierd met Middelen van het zelfde vermogen, in mijn oog, eene onnutte wanftalte bevat.
Eeniglijk bedingen wij, dat deze Geest, zoo versch , deugdzaam en vlug zij, als mogelijk is: — dat de hoeveelheid der Giften langzaam en bij graden moet vermeerderd worden ; —. en men, in den beginna, aan den uiojag niet wanhoope.
Men geve daags vier of vijfmaal telkens zes of agt droppels, met eenige droppels Kaneel- en een weinig gemeen Water: — en verhooge de gift, tot dat die , binnen drie of vier weken, telken reize , twaalf of veertien droppels bedraagt.
Vooral is mij, onder het gebruik van dit Middel, de noodzakelijkheid, om van tijd tot tijd door Purgeermiddelen of Klijfteeren, den Buik te zuiveren , dikwijler voorgekomen, dan onder het aanwenden der drie eerst aangeprezen Middelen.
S c x x 11.
Deze zijn de beste Middelen, om de Naaste Oorzaak eener onvermengde Engelfche Ziekte te verbeteren, en het Bloed eene, aan dezelve tegengefielde , eigenfchap te verfehaffen.
Hoe eenvouwig is de Natuur! —- Zoo word M 3 de



iSst Van de Geneezing
de Geneeskundige Praktijk, voor den mi»stgeSe£ fenden, min omflagtig. — Zie daar, indien ik mij niet bedriege, de ware Boerhaviaanfche, de IJippocratifche, Geneeskunde ; dat is, die der Reden en der Bevinding.
Maar moest hier geene loffpraak van de, zoo geliefde, opflurpende, het Zuur inzuigende-, of verilompende Aardmiddelen volgen ? — Wij betwisten, ditmaal, die deugden aan die Middelen niet; — Maar wij ontkennen hun vermogen verder , dan de eerfte Wegen. — Elk , die ons weeffel kent, en met den aart dier Middelen vergelijkt, ftaat mijne ontkenning toe; — of wil men tegenftrijdigheden, in goeden ernst, verdeedigen? — kunnen Geneesmiddelen, die zich zeiven den toegang naar het Bloed ftuiten, op het Bloed werken ? — Ik ftel op die Middelen, in dit geval, geen de minfte prijs. — Deed ik anders, de Reden en de Ondervinding zouden mijne ftelling wraken.
' Ts echter iets dergelijks noodzakelijk , dan zal de beste Magnefie alleen voldoen. — Doch dit loopt buiten mijn beftek.
§ C X X I I I.
De Tweede Aanwijzing ter Genezinge van de
En-



der Engelfche Ziekte.
183
Engelfche Ziekte in haar tweede tijdperk, beftaat in de Verfterking der Lijderen (§ CX.).
De Middelen, daartoe dienftig, zijn, uit hoofde van haar gebruik, tweeledig: Inwendige namelijk, en Uitwendige.
§ C X X I V.
Tot de Inwendige Middelen behooren
I. Het Staal.
II. De Koortsbast.
III. De Meekrap.
IV. Eenige Minerale Wateren.
Ik zal deze Middelen, zoo veel hier noodig fchijnt, Befchrijven; daar na aanwijzen, hoe men zich van dezelve moet bedienen.
§ C X X V.
Voor eerst, het Staal. — Dit fijn, zeer doordringend en verfterkend Geneesmiddel bezit, boven alle anderen, het vermogen om Vochten en Vaten alzoo te verbeteren en te onderfleunen, dat het zelve daar door van oudsher in achting was, en zijnen roem tot dus verre ongefchonden bewaard heeft:.
M 4 Men



184 Van de Geneezing
Men ondekte reeds met de verfchijning der Engelfche Ziekte, dat het Staal, uit aanmerking der gemelde eigenfchappen, ter verlterking van den lijder, noodzakelijk was. — Anderen, hiermede niet te vreden, wisten, op eene meer of min kunstige wijze, het Staal onder verfchillende gedaantens te bedekken, en als onfeilbaar regens de Engelfche Ziekte aanteprijzen. — Dit werd daar na, niet alleen door Kwakzalvers en Pisbekijkers, maar zelfs door geordende Gcneesheeren, uit enkele baatzucht, verricht.
Het Staal levert op zich zeiven, dat is, tot een fijn Poedet gebragt, eene nuttige bereiding.
Sommigen van deszelfs Bereidingen zijn even dienstig, en bij Kinderen verkieslijker: — Hier toe behooren voornaamelijk: het Aftrek/el, bij wijze van een popje; — de zamentrekkende Staaltinctuur van Ludovicus: — de openende Staal tinctuur van Paracelsus: — de Tinctuur,van Staal, getrokken met Azijn, welks Waterdeelen bevrozen waren: eene bereiding, door den grooten Boerhaven ten fterkflen geroemd: —- ©ok de gulden Tinctuur van Staal-Vitriool, door den Baron van S w 1 e t e n te regt geprezen: -— en eindelijk het Vitriool van Staal, zoo lang gebrand, tot het zelve een witte kleur heeft,
Deze zijn de gereedfte en gefchikfle Middelen, t wej*



der Engelfche Ziekte. 185
welken het Yzer, in dit geval, verfchaft. — Ik zal naderhand toonen, welken derzelven de Ervaring mij geleerd heeft, de deugdzaamften te zijn.
§ C X X V I.
Ten tweeden; de Koortsbast, 'en van denzelven
a. Het fijn geftoote Poeder, vooral van de roode
Kina;
b. Het afkookfcl in Water'of Wijn;
c. Deszelfs Extract, en Harst;
d. De Tinctuur, en ' i
e. Het ware (esfentieel') Zout van dezelve.
jc x x v i 1.
Ten derden; — Van de Meekrap, wiens lof, in de tegenwoordige Aanwijzing, door velen hoog geroemd wordt, en welke in de daad, onder zekere bepalingen, wezenlijke verdienden bezit, komt ons het Afkookfel het beste voor.
§ C X X V I I I.
Ten vierden; — Van de Mineraal Wateren heeft mij het Spa-en Lampfcheiderwater doorgaans M 5 meest



i86 Van de G.eneezing
meest voldaan. — De behoeftige kan een gloeijend Yzer in gewoon Water zoo dikwils blusfchen, tot het water een Yferfnaak heeft, wanneer de kragt van dat Water weinig zal verfchillen van die der beste Staalwateren.
S c x x i x.
De Uitwendige Middelen (§ CXXIII.) bepalen zich tot het koude Bad van enkel Water, of van Water met Brandewijn, Rum, of dergelijken; — tot Wrij vingen met de bloote hand met een Vieeschborftcl, of met doordringende Specerijachtige Balfems en Geesten; — eindelijk tot een Harde Ligging op een matras, gevuld met gekapt Stroo, Eiken-Varen, Paardehair, of dergelijken.
Wij verwerpen alle uitwendige verwarmende, of weekmakende Stoovingen en Trekpleisters.
§ C X X X.
Worden deze Mid leien behoorlijk gebruikt, het fchadelijke onthouden, en de Leefregel naar eisch befmurd, dan zul men, met geduld en vlijt, gewisfelijk flagen.
§ CXXXL



der Engelfche Ziekte. 187 § C X X X I .
Het is niet genoeg, de Middelen te hebben aangewezen, men begeert, te regt, het onderricht: van de Manier, om er zich van te bedienen C§ CXXIV).
Dit onderwerp vordert onzen aandacht, eene juiste onderfcheiding, en kan uit de Ondervinding alleen, naar eisch, behandeld worden.
Mij dunkt, dat ik den Lezeren bp eene meer gemakkelijke en verftaanbare wijze mijne gewone manier van handelen, door eenige weinige Waarnemingen zal doen bevatten, dan door ingewikkelde en veeltijds moeijelijke Praktikale onderftellingen en bepalingen.
Deze Waarnemingen zal ik uit eenen aanmerk elijken voorraad kiezen, als, mijns begrips, Lbest gefchikt, om tot een Haal te ftrekken van duizend dergelijke gevallen.
Het eerfte foort dezer Waarnemingen zal dienen, om te bewijzen, dat de Verfterking' fomtijds eerst te pas komt, na dat de Kwaadfuppigheid verbeterd is.
Het tweede foort zal toonen, dat het een en ander dikwerf, ter volkomen genezinge van de Engelfche Ziekte, moet zamengaan.
S CXXXII.



183 Fan de Geneezing
§ C X X X I I.
Tot het eerfte foort behooren de twee volgende gevallen.
L Een Zoontje, het eerfte Kind van gezonde Ouderen, vertoonde, omtrent zijne negende Levensmaand, de eerfte beginfels der Engelfche Ziekte.
De Brakingen van Zuure ftofFen, had men nu en dan , met een Aftrekfel van den Braakwortel bevordert, en den buik met witte Mugnefie en Rhabarber, met Zetpilletjes van Honingen Zout, en
Aarsfpuitingen, benedewaards gezuiverd. Dit
was noodig, om dat niets van het geene de Moeder had gebruikt, om het Zog eene Purgeerende kragt te geven, aan dat oogmerk had voldaan.
Ondanks dit bcftuur, nam de Ziekte toe, en werd, naa de Speening, hoe langs zoo heviger ;
Het Hoofd was merkelijk uitgezet, de Arm- en
Deibeentjes waren Scheef; — de .benedenfte Hoofden der Arm- Kuit- en Scheenbeenderen uitgezet;
— de Buik was gezwollen en hard; het Vel
der benedenfte Ledenmaten los en al te ruim; —
Ook waren die deelen blijkbaar vermagerd; .
De Drek en Pis hadden eenen zuuren, gooren Reuk; de eerfte eene donkere bruine kleur. Voorts was het Kind zeer hongerig en gezond. Aldus was de Gefteldheid van het Lijdertjê, toen
het



der Engelfche Ziekte. 189
het zeiven, zeventien Maanden bereikt hebbende, onder mijn opzigt kwam.
Het Voorfchrift beftond in Dierlijke Voedfels, meestal beftaande in gefmolten en verlengd Kalfslil met Brood; — s'Morgens een versch Eijerdooir; — voorts eene geftadige Beweging: —> een Bedje gevuld met E; ken varen. — Het Geneesmiddel word bereid uit vijftig Pilletjes Jerufalemfche Zeep, elk van één Grijn, van welken dagelijksch, op verdeelde tijden, Viermalen Vier gegeven werden.
Op deze wijs ging men vier weken voort, gedurende welken de Afgang niet behoefde bevorderd te worden; — Doch de toenmalige Hardlijvigheid , en de bijblijvende zwelling des Buiks vorderden het gebruik van zestien grijnen Rhabarber met een weinig Suiker, welk poedertje, des morgens, in drie reizen, toegediend, en s'avonds met een Klijsteer, beftaande uit één Once Manna, één Dragma keuken Zout, en derdehalf Oneen Waters, geholpen werd. ' 1
Schoon de omdandigheden niet ongunftig, en de kragten niet verminderd waren, meende ik echter, dat .de vochten, door het gebruik van een Vlug Zout, fpoediger zoude verbeterd worden; — Men gaf het Zout van Soda viermalen daags, Vier Grijnen, met eene halve lepel Lindenbloeifem - water.
Om dat nu en dan eene Buikzuivering noodig
w«s,



190 Van de Geneezing
was, en het Kind tegen de Rhabarbcr grilde, bediende men zich van een Aftrekfel, zamengefteld uit Vijf Dragmen Manna, anderhalf Dragma Room van Wijnfteen, cn één Dragma Senebladen, met twee Oneen heet Water getrokken en doorgegoten. — Van dit vocht werd, elk uur een lepel, koud gegeven.
De Buik was, het Kind ruim twee Jaren oud zijnde, weinig of niets gezwollen; de benedenfte Leden waren vleezig, en vertoonden geene teekens van vermagering. — Van het aanwezen der naaste Oorzaak van de Engelfche Ziekte was geen blijk, en er bleven geene gevolgen over, dan dat het Hoofd iets grooter dan natuurlijk, en de Knokjes aan handen en voeten meer of min uitgezet waren.
De zwakheid verdiende zoo weinig aandacht, dat ik de verdere genezing aan het Koude Bad, Wrijvingen van den rug met Brandewijn en Water, en eene Verfterkende Leefwijze toevertrouwde.
De koude van het Bad, werd bij trappen vermeerderd, en het Kind eerst tot de beenen, daarna dieper, vervolgens tot den hals in hetzelve gedompeld.
Alles fchikte, zoo, dat ik den Lijder zag opgroeijen tot eene behoorlijke lengte. Hij is gehuwd en geene zijner kinderen hebben de Engelfche Ziekte.
II. Bij



der Engelfche Ziekte. 191
II. Bij anderen is de Zwakheid, na de verbetering der vochten, zoo groot, dat men de Verfterkende Geneesmiddelen niet veilig kan misfen.
Ik zag een Meisje, ( wiens Vader door eene losfe leefwijze vrij wat bedorven was,) op haar twee, en een halfjaren in dezen toefhnd: Een groot Hoofd, welks Naden ongemeen wijd waren; — de Tong wit; — de Adem heet; — de Buik gelijkelijk opgefpannen en hard; — het Kind was meest hardlijvig,- — de onderfle Leden waren zeer mager, en de Huid was aldaar ongemeen flap; — de Tanden Honden zeer brokkelig en ongeregeld; — eenigen waren uit hunne kasfen gevallen; — anderen waggelden. — De Knokken van handen en voeten ftaken breed uit. — Het Kind was veel eer dom, dan fchrander, zeer gemelijk en veeltijds geneigd om te leggen; —— De Pols was zwak, doch niet veel radder, dan gewoonlijk in dien leeftijd; — Somtijds was zij s'avonds fneller, dan door den dag, wanneer de palmen en zooien zeer heet waren.
Men had zich, tot nu toe, van eenige veel belovende Specifieken te vergeefsch bediend.
De Kwaadfappigheid te verbeteren, en het Ligchaam te verlterken, werd hier vereischt. — Het laatlte meende ik, voor als nog, aan eene gefchikte Diëet te moeten vertrouwen. De Genezing werd aangevangen met zes Poedertjes,



I<)2
Van de Geneezing.
jes, bereid uit tien grijnen Braakwortel, Rhabarber en Suiker, van welken het Kind, alle twee uren, één , met water , \gegeven werd., .—j Hier op volgde den zelfden dag verfcheiden Brakingen van zuurachtig Slijm, waarna eenige ontlastingen van bruinen flijmigen Drek vernomen werden.
Wijders beval ik het verblijf op een droog Landgoed ; de beweging in de open Lucht; de vermijding van Melk en andere, tot Zuur neigende en verflappende Voedfels.
Het Kind gebruikte tevens, s'Morgens, een versch Eidooir — nu en dan, s'Middags magere Soupe, en, voor Geneesmiddel, viermaalen daags, telkens agt Droppels van den Geest van AmmoniakZout met Kaneelwater, het geen op den vijfden Dag geftaakt, en voor een Poeder van tien grijnen Khabarber verwisfeld werd. — Dit laatfte was vermengd met het Poeder van den Pitzoreiboon, en Water, zoo dat dit mengfel, s'morgens, in drie verdeelde giften toegediend werd.
Op dezen voet ging men drie Maanden voort.
Ik gaf, daarna, om fpoediger te Hagen, en om dat het Kind den Geest van Hanshoorn weigerde, alle drie uren, dri© grijnen Vlugzout van Hartshoorn en twee grijnen Kaneel Poeder met een weinig Suiker, terwijl op den Leefregel behoorlijk gelet werd.
Toen



der Engelfche Zieke. 193
Toen de Lijderes drie en een half jaren oud was, fchcen het Zuur Bederf des Bloeds bedwongen te zijn , maar de zwakheid en flapheid ter gang, vorderde de Vcrilerking.
Ten dien einde, en om de genezing te voltooijen, fchreef ik een Afkookfel voor van twee Dragmen roode Kina, zoo, dat een overfchoc van drie Oneen overbleef, waar bij eene halve Dragma of dertig Droppels Tinctuur van Staal, met bevrozen Azijn getrokken, en een halve Once Oranjcfijroop gevoegd werden, het geen, om de twee dagen , hervat werd.
Het koude Bad en opvolgende Wrijvingen der Lenden en der Geledingen met Cajaputolie en den Geest van Ammonkkzout werden hier bij gevoegd.
Na verloop van zes weken, ftond het gebruik van dit Afkookzel tegen, waarom ik eene halve Dragma van het Extract van Kina, ontbonden in zes Dragmen Kaneelwater, voorfchreef, en de gift bepaalde tot een eijerlepel ieder uur, terwijl toen ook de buik met olie van Cajaput en Olijven gewreeven werd.
Aldus bereikte ik het oogmerk, zoo dat het Kind, nu tien jaren oud, geen ander overfchot der Engelfche Ziekte behouden heeft, dan twee kromme Knieën, welken, door den tijd, waarfchijnlijk zullen herllellen.
n § cxxxin.



194
Van de Geneezing
§ C X X X I I I.
Het andere foort van Waarnemingen (§CXXXI). zal toonen, dat de omdandigheden niet zelden het Verbeteren der vochten, en het Verfterken des ligchaams, dat is, de volbrenging der twee hoofdoogmerken ter genezinge (§ CX). gelijkelijk vereisfchen.
I. Een Zuigeling van tien maanden zoog zijne zwakke, anders gezonde Moeder. - Het zelve was, de vier eerde maanden, frisch, maar werd daarna, van maand tot maand, zwakker, zoo dat mén mij, op de tiende maand raadpleegde. ——
Het Hoofd was zeer groot; — deszelfs Naden ongemeen breed; — Uit den mond kwam een zuure dinkende Adem; — de Long was eenigzins met flijm bezet, en het Kind had veeltijds Brakingen ; — de Buik was hard en gefpannen; — de Navel diep ingetrokken; — de minde aanraking van den Buik bragt pijn te weeg; — de ElSpeek- Kuit- en Scheenbeenderen waren vrij krom ; — de Knokken van Handen en Voeten ongemeen breed; — van de Heupen tot de Teenen was alles zoo vermagerd, en de Huid zoo los en
ruim, als of er niets dan Vel en Been was.
De Pols was altijd rad, koortzig en flap, vooral tegen den nacht, wanneer het bovenlijf doorgaans
een



iet Engelfche Ziekte.
195
een Zweet ontlaste, het welk, even als de Pis, een' Zuuren reuk van zich gaf. — De Afgangen waren meenigvuldig, dun, zeer ftinkende en zwartachtig, ook veeltijds met een taaijen, kaasachtige Itoffe bezet.
Deze hagchelijke omftandigheid vorderde een drieledig, elk even dringend, toeverzicht: — Het Zuur moest uit de Maag en Darmen ontlast worden: — de naaste oorzaak, namelijk de Zuure Kwaadfappigheid van het bloed moest verbeterd en tevens voor de Kragten gezorgd worden.
Om niets te verzuimen, werd de Moeder eene Verfterkende leefwijze aangeraden, welke meestal uit Dierlijke voedfels beftond.
De behandeling van het Kind werd begonnen met een Braakdrankje, belïaande uit den bast van Braakwortel en Suiker, van elk vier Grijnen en een weinig Water. — Hier door werd veel Slijm en Zuur ontlast. — Den volgenden dag gebruikte de Moeder een Aftrekfel van Rhabarber en Potasch, waar door het Zog eene purgeerende kragt kreeg, welke bij het Kind eenige Stoelgangen veroorzaakte, waar door de Buik aanmerkelijk (lonk.
Van den beginne af werd het Kind, van tijd tot tijd, een gedeelte van 'een versch raauw Eijdooïr toegediend, en om de twee uuren een eijerlepeltje N z van



ÏQÓ
Fan de Geneezing
van een mengfel, uic eene Dragma Extraet van roo de Kina en zes halve Dragmen Kaneelwater beftaande.
Het Braakmiddel werd, na verloop van veertien dagen, herhaald, en daarna, andermaal, het Zog met de kragt des Rhabarbers voorzien. — Het een en ander had den voorgemelden uitflag.
Na verloop van zes weeken, fcheenen de Zuivering van het Bloed en de Verfterking, onzen aandacht inzonderheid te vereifchen, dewijl de teekenen van een ftremfel in de darmen blijkbaar verminderd waren.
Ten dien einde fchreef ik iets voor, het geen, mijnes ervarens, in dit geval, niet genoeg kan aangeprezen worden: — Eene Dragma Extract van Roode Kina, zestig droppels Geest van Hartshoorn en twee oneen Vlier - Water. — Men gaf hier van, om de twee uren, zoo veel, dat het Mengfel alle twee dagen gebruikt werd. —/ Eiken derden dag gaf ik, naar mate der hardlijvigheid, of eenige lleine poeders uit de Magnefie en Rhabarber, van elk veertien Grijnen; of indien de Stoelgang behoorlijk was, om de twee uuren, vier Grijnen wit gebrande Staal vitriool, en even zoo veel gefloten Karweizaad en Suiker.
Aldus ging men vier maanden, gefladig voort, toen het Kind, in vermindering der Engelfche Ziekte en hare toevallen, en in vermeerdering der
krag-



der Engelfche Ziekte. 107
kragten, zoodanig was toegenomen, dat ik de verdere genezing met het Staal alleen volbragt.
HetLijdenje, namelijk, gaf men viermaalen daags, vijf droppels Tinctuur van Staal, met bevrozen Azijn getrokken, in een paar eijerlepels MaderaWijn , en een eijerlepel Kaneelwater.
Gedurende dit alles werd eene doordringende Wrijving van de Rug en Geledingen niet verzuimd, en, toen de kragten dit veroorloofden, het koude Bad gebruikt.
Na verloop van een jaar kwamen de Tanden, fchoon zeer langzaam en ongeregeld, ten voorfchijn,* — de , kragten namen van dag tot dag toe, en het Kind, nu agt jaren oud, belooft eenen voorfpoedigen Wasdom en fchranderen Geest,
II. Eene Moeder van drie, altijd voorfpoedige, Kinderen leefde gezond en gelukkig, tot zij, van het vierde verlost zijnde, ftierf, en de Man ver; pligt was eene Minne te zoeken.
Uit een aantal Vrouwen, welker Mans op Zee waren, en uit eene meenigte bedrogen Vrijsters, koos men de beste, hoewel zij een Kind van veertien maanden zoogde.
Ons Kind bleef, de eerde zes weken, zeer wel, maar werd, in de zevende week, door gedurige Brakingen overvallen, en was zeer gulzig. -— De teekens van Zuur ia de Maag en Darmen werden hoe N 3 lan§s



ip8 Van de Geneezing
langs zoo duidelijker. — Het Kind werd tevens
zeer zwak.
Het Hevige zog met de zwakke verteeringkragten van het Kind vergeleken hebbende, gaf ik, den raad, (want men wilde van.deze Minne niet afzien.) om het zog, door eene verflappende leefwijze te verdunnen, van tijd tot tijd open lijf te maken en dikwijls eenne dunne Kalfs Bouillon te laten drinken.
Men gaf het Kind , op den raad eener oude Matrone, zekere geheime Poeders, welken uit Kreeftsoogen en andere Opflurpende Middelen fcheenen zamengefteld te zijn. ■— Bij dit geheim had men geduld, en geen gebruik van andere Geneesmiddelen , voorbedongen. — Het Kind fcheen, in de daad, van week tot week, fterker te worden , zelfs fcheenen de Tanden, op de vierde maand, te zullen uitbotten.
Echter was de Buik langzaam gezwollen. —« Dit nam toe-, terwijl de Beenen fcheenen te vermageren. — Men verkoos den eigen gang te gaan, tot de dringende nood van het Kind, toen tien Maanden bereikt hebbende, hulp vereischte.
Ik ontwaarde toen alle Teekenen en Toevallen eener ernflige, doch met geene andere vermengde, Engelfche Ziekte. —, Het Lijdcrtje was zwak, koortfig en vermagerd.
De



der Engelfche Ziekte.
199
De gronden van Voorzegging waren niet zeer gunftig. —r Het vertoeven was gevaarlijk. — De Verbetering der Vochten was zoo dringend noodzakelijk , als het Herftel der kragten.
Bij de Minne was geen andere zorg noodig, dan de Buikzuivering met Rhabarber , waar door ook de Zuigeling genoegzaam open lijf kreeg.
Men gaf het Kind, s'morgens, drie Poedertjes, elk beftaande uit vijf Grijnen zuiver ongeroest Vijllèl van Staal, twee grijnen Kaneelpoeder en vijf Grijnen Kanariefuiker; — s'Middags, om de anderhalfuur, een Eijerlepel van een Mengfel, gemaakt van een halve Dragma Extract, zes Grijnen wezenlijk Zout van de rode Kina, en zes Dragmen Oranje-
fijroop- Tweemalen daags werden de Buik,
de Rug en Geledingen met Olie van Cajaput gewreeven, na dat het Kind, een ©ogenblik te voren, tot den Hals, in koud Water gellooken was.
Deze behandeling werd, nu en dan, voor eenen enkelen dag geftaakt, en eene halve Scrupel beste Rhabarber, in verdeelde giften, toegediend.
Dus hield men, terwijl de Verbetering zachtkens voortging, zes Maanden aan.
Het Lijdertje was intusfchen gefpeend , waar na men zich van Hartshoorngelei en Kalfsfoupe had bediend.
De flaauwtens, met welken het Kind veeltijds N 4 Se-



aoo Vin de Geneezing
gedreigd werd , werden meestal, met eenige weinige droppels Vocht van gebarnfteend Hartshoorn erj wat witte Wijn, voorgekomen, of fpoedig gefluit.
Alles ging wijders zoo gunftig, dat de volkomen genezing volbragt werd door de Tinctuur van Kina , en de meergemelde Tinctuur van Staal, alzoo bereid , dat de eerfte f het laatfte -\- uitmaakten, en waar van, viermalen daags, tien Droppels meteen weinig witte Wijn gegeven werden.
Het eenigftc overfchot beftond in een zwakheid der Lenden en Geledingen; doch deze werd, door het koude Bad, overwonnen, zoo dat dit Kind thans eene goede maat van gezondheid geniet.
Het zij mij gegund hier, ter loops, aantemerken, dat ik, in verfcheiden zachtaartige Engelfche Ziekten, de genezing eeniglijk met het meergemelde Staaltinctuur heb kunnen volbrengen, zonder eenig bijvoegzel, dan eène gefchikte leefwijze, hoodig te hebben.
De aanleiding tot derzelver gebruik ben ik fehuldig aan den grooten Gaubius, waarna mijn Boezemvriend, de fchrandere Hahn, Leijdens School te vroeg onttogen, de voortzetting der proeven,
met dit Middel, niet weinig heeft begunftigd.
De meenigvuldige bevinding eischt van mij de erkentenis aan de waardij dier nooit volprezen Geneeskundigen.'
j 1IL



der Engelfche Ziekte. 201
III. De Geneesheer leert in zijne Praktijk onder den gemeenen man, eindelijk, indien hij oplettend is, de ware eenvouwigheid.
Indien de Engelfche Ziekte, zuiver en onvermengd, tot het tweede tijdperk geklommen, en het Lijdertje zeer zwak is, fla ik doorgaans dezen algemeenen weg in. N Foor eerst. — Ik geef een Drank met Potasch, van zijn Vitrioolzuur gezuiverd, waar van de gift naar de jaren bepaald wordt.
Ten tweeden. — De Kina, in een Afkookfel, of derzelver Extract, in een Mengfel.
De eerfte wordt s'morgens, de tweede na den middag gebruikt.
Ten derden. — Indien de Buik moet gezuiverd worden, gefchiedt zulks met Rhabarber.
Ten vierden. — Veeltijds beftaat de Drank in verlengd Vleeschnat; — de Spijzen in Aardappelen, geele Wortelen, Scorzoneeren, enz.
Na verloop van drie of vier maanden, fomtijds eerder, indien de Vochten verbeterd, en de kragten vermeerderd zijn, bezig ik
Ten vijfden, het Staal, bepaaldelijk, indien de fmaak niet hindert, de Tinctuur, met bevrozen Azijn bereid.
Ten zesden. ■— Het koude Bad, Wrijvingen met fpecerijachtige Balfems, een drooge Lucht, N 5 dun-



202
Van de Geneezing
dunne Kleeding, de beweging in een wagentje op hobbelige wegen en ftraaten, en eene harde ligging-
Ten zevende. — Het afkookzel van de Meekrap komt ook dikwijls te ftade, wanneer de weekheid der Beenderen het vermogen der Kina en van het Staal wederlhat. — Onder deze bepaling, en onder beding, dat die weekheid uit geene andere oorzaak geboren wordt, kan het Afkookfel van twee Dragmen des Wortels, op vier Oneen Water, veel nuts te weeg brengen.
Deze algemeene regels in een aantal bijzonderheden uittebreiden, zou thans onnodig en overtollig zijn.
§ C X X X I V.
Wij zijn gekomen tot het derde deel van het tegenwoordige Hoofdftuk , de Herftelling namelijk, van zulke Toevallen, welken eene bijzondere aandacht vereisfehen. ( XCVII. n. 3.)
Wij moeten deze Toevallen, gelijk wij te voren gedaan hebben, uit twee verfchillende oogpunten befchouwen, want zij zijn — of uitwerkfels van de Naaste Oorzaak der Engelfche Ziekre, in het afgetrokkene befchouwd, en van derzelver Toevallen •— of die Toevallen zijn gewrochten van andere
bij-



iet Engelfche Ziekte. 203
bijkomende Oorzaken, waar door die der Engelfche Ziekte in hevigheid toenemen.
Men kend dit onderfcheid uit het Hoofdftuk, handelende van de Toevallen, en men weet hun verfchil en aart in de hevigheid der Ziekte.
§ C X X X v.
Tot het eerfte foort behooren voornamelijk
1. Eene flijmige Borstbenaauwdheid;
2. Bloedhoest;
3. Moeijelijke Pislozing;
4. Opzetting en Verharding der Klieren;
5. Eene hardnekkige Verharding van den Buik;
6. Stuipen.
§ C X X X V I.
Voor eerst. Eene flijmige benaauwdheii
der Borst, of liever eene inpakking van Slijm in de Long.
Beroemde Ziektekenners zijn onze Waarborgen, wanneer wij Hellen, dat eene flijmige ontaarting van het bloed in de Engelfche Ziekte dikwerf voorkomt , en dat de ophooping van Slijm in de Long daar door veroorzaakt wordt.
Dit Toeval loopt buiten den kring der algemeene
Ge-



20+ Van de Geneezing
Geneeswijze. — Wij raden, ten minden, zulken, die de zorg, ter voorkominge of herdellinge van bet zelve, om eene gedreigde verdikking aftewenden, op zich nemen, de uiterde voorzigtigheid. Ik bedien mij met de meeste vrucht
l. Van de Kermes Minerale. Dit middel
heeft, zedert vele jaren, aanfpraak op de voorkeur, boven de Zeeajuin en hare bereidingen. — Dit heeft vooral plaats bij Kinderen, uit aanmerking van de geringe gift en meerdere kragt der Kermes.
Twee Grijnen van dit Poeder, met agt Grijnen Poeder van Florentijnfchen Lischwortel en even zoo veel Suiker, verdeeld in zes Poeders, voldaan voor éénen dag. — Deze Poeders, elk uur gegeven, kunnen eene genoegzame beweging in en omdreeks de Maag te weeg brengen, eene heilzame Braking en Slijmloozing veroorzaaken. — Geeft men om de twee uren een Poeder, dan zullen Afgangen volgen; — Om de drie uren, dan is elk Poeder een nuttig Slijmöntbindend en Borstöntlastend Middel. — Dus handelt men bij een Kind van één jaar. In meer gevor¬
derden leeftijd, wordt de Kermes één Grijn daags vermeerderd.
2. De



■ der Engelfche Ziekt!. 205
2. De gulden Spiesglas - zwavel. — Indien de taaije Slijmige gefteldheid van het Bloed dit toeval hebbelijk maakt, en geene1 overhaasting noodig is, dan zal dit middel verkieslijker zijn, dan het voorgemelde.
Eén Grijn van dit Poeder en tien Grijnen Suiker, in vier giften verdeeld, en om de drie uren ingegeven, volftaat voor een Kind beneden het jaar.
Onder het gebruik van dit en het voorgaande Middel, moeten alle Zuuren en Staalbereidingen vermijd worden. , 3. Somtijds is eene werkeloosheid der Long meer te befchuldigen, dan de Slijmige geaartheid der Vochten.
In dat geval is een plaatzelijke prikkel noodig; —— Het beste hulpmiddel erlangt men dan, wanneer de Dampkring van her vertrek met den waasfem van Azijn of Brandewijn voorzien wordt.
Ik meen te hebben opgemerkt, dat, wanneer, tevens met dien waasfem, viermalen daags, een Poedertje van een derde Grijn Kamfer met vier grijnen Suiker gegeven wordt, het eene Middel het andere vcrfterkt. Slaagt men niet met deze, dan zullen ook de overige Middelen vergeefsch beproefd worden. —
Men



ao6 Van de Geneezing
Men lette , in hoe verre de Buikzuiveringen in de oorzaak van dit toeval deelen, en men bediene zich des noods, liefst van eene weekmakende Klijsteer.
S c X X X V I I.
Ten tweeden: — De Bloedhoest. — Ik heb dit toeval niet dikwijls, als een gewrocht der Engelfche Ziekte, waargenomen, doch het zelve begrepen te ontdaan uit eene plaatzelijke prikkeling, door de Zuure fcherpte, en uit eene verwijdering der uitwaasfemcnde mondjes in de uiteindens of blinde blaasjes der luchtaderlijke Vaten.
Een dier Lijdertjes, omtrent twee jaren oud," gaf ik een drank, beftaande uit zestien Grijnen raauwe Aluijn, écne Dragma Conferf van roode Roozen en twee Oneen Waters. — Hier van werd, elk uur, een Paplepel gegeven. — De bloedige Ontlasting was, na drie dagen, gefluit.
Eenmaal befpeurde ik, bij een Jongetje van bijna drie jaren, eene bloedige Fluimlozing, welke reeds anderhalf jaren geduurd, en alle Middelen wederftreefd had.
Om den prikkel aftewenden, liet ik den Bast van Gareu op de Borst plaatzen. — Dit gelukte, en het toeval verdween even langzaam, als het gekomen was.
§ CXXXVIII.



£er Engelfche Ziekte.
270
§ C X X X V I I I.
Ten derden; — De moeijelijke Pislozing. — Dit toeval is min zeldzaam, en gemakkelijker te bedwingen, dan het evengemelde. ■— Althans ik kan verzekeren, dat deze Amandelmelk mij nimmer te leur gefteld heeft: Neem zes zoete Amandelen, melk dezelven langzaam uit met drie Oneen kookend Water, voeg bij het doorzijgfel twee Grijnen Kamfer, zes Grijnen poeder van Arabifche Gom, en drie Dragmen Sijroop van Witte Maankoppen. — Geef aan een Kind van één jaar, om de twee uuren; aan een van twee of drie jaren, elk uur een PaplepeL
§ C X X X I X.
Ten vierden; —— De zwelling en verharding der Klieren. — Inwendige Middelen kunnen in dit geval, weinig baten, dan in zoo verre dezelven medewerken, om de taaije gefteldheid der Vochten, tevens met de Zuure Kwaadfappigheid te verbeteren.
Uitwendig bezigd men Wrijvingen op, of nabij de verharde Klieren aan den Hals, omftreeks den Buik, of elders, met de bloote hand, of met de Zenuwzalf ( Ung. Nerv.'), de Olie van Cajaput, of Culilawan, en den Geest van Ammoniakzout.
Sta-



ao8 Van de Gentezing
Stovingen komen ook te ftade. ■— Warm aangelegde, dikwijls ververschte, Wollen Lappen, welken met den rook van Mastik, Wierook en dergelijken, doortrokken waren, vond ik meermalen be. ter gefcbikt, en meer voldoende, dan natte Stovingen; echter heeft men tegen Klierverhardingen van den Buik zich van Stovingen, met dubbelden Anijs bereid, dikwijls met vrucht bediend.
Tegen zeer wederfpannige Verhardingen der Halsklieren, kan fomtijds de Kwik, het zij als een Zalf, of Pleister, bereid, niet ontbeerd worden. — De Kikvorfchenpleister, met meer of minder Kwik verfterkt, is de gemakkelijkfle. Men zij evenwel bedacht, om, door te veel Kwiks, geeae onnoodige kwijling te veroorzaken. — De ervaring leerde mij, dat dé gemelde Pleister, gemengd met even zoo veel van die, welke uit den Dollen Kervel gemaakt wordt, ook in dit geval, fpoediger fmelüng maakt, dan elk afzonderlijk.
§ C X L.
Ten vijfden: — Indien de hardnekkige Zwelling van den Buik, door eene ziekelijke opzetting des Levers, of der Milt, te weeg gebragt worden, dan zal de Kunst weinig hulp verfehafLn, ter voorkominge eener gevreesde Uitteerende kwijning. —
om-



£er Engelfche Ziekte. 209
Sommigen hebben de Zwelling waargenomen ; doch ik zag dezelve nooit als een eigenlijk gewrocht van de naaste Oorzaak der Engelfche Ziekte.
Wanneer dit toeval, (het geen als een bijkomende hindernis mag worden befchouwd,) door opgefpannen Darmen veroorzaakt wordt, en eene afzonderlijke behandeling vereischt, dan bedien ik mij van dikwijls herhaalde weekmakende Klijsteeren., Wrijvingen van den Buik met doordringende Geesten, of Balfems, en ik laat dezelven, len zij de pijn dit -verbiede, in eene, zoo genaamde, Gezondheid .fluiten,
| C X L L
Ten zesden: — De Stuipen. —■ Deze zijn (evenredig aan de zwakheid en aandoenlijkheid der Lijdcnjes, in verband met de prikkelende kragt der .Zuure fcherpte. — De herftelling derzelven most dus meest gezocht worden in de volvoering der algemeene Aanwijzingen. — Indien hare ïueenigvuldigheid en geweld echter eene bijzondere oplettendheid vereisfehen, dan zal men doorgaans met twee Grijnen Bevergijls - poeder, twee of drie Grijnen Bloem van Spiauter en zss Grijnen Suiker, meer en be» ftendiger voordeel hebben, dan van het Heulfap. «*» Vijf of zes droppels Gebarnftecnd Hanehoornyocitf
O im



aio Van de Geneezing
met een weinig Witte Wijn; — twee Grijnen Moschus, een half Grijn Kamfer en zes Grijnen Suiker zijn ook verkieslijker, dan de affchuwelijke Duivelsdrek. — Men begrijpt, dat een dezer Stuipbedarende Middelen, om de twee of drie uuren, moet hervat worden, tot men zijn oogmerk treft.
Ik heb die bewegingen, nog onlangs, met dergelijke Middelen, hoe vermogend die anders zijn, niet kunnen ltuiten, maar Haagde met Klijsteeren, onder welken twee Dragmen Duivelsdrek ontbonden waren.
In dit en de verdere Verfchijnfels zal de voornaamfte waarfchouwing zijn, dat men naauw acht geve, uit welke oorzaak dezelven ontftaan.
§ C X L I I.
Deze zijn^de Toevallen en derzelver behandeling, waar van wij fpreken moesten. — Anderen zijn te voren befehreven; — anderen van te luttel belang; — eenigen heb ik flilzwiijgende voorbijgegaan', omdat zij eigenlijk tot de Gevolgen behooren.
S C X L I I I.
Wij moeten in de tweede plaats (CXXXIVn. 2.)
de



der Engelfche Ziekte.
2IE
de Toevallen van eenen anderen kant overwegen. — Bijkomende omftandigheden kunnen dezelven kwaad-' aartiger maken, of anderen er bijvoegen. — Hier toe behoord alles, wat het Bloed verdunt en de Vezelen verzwakt of aandoenlijk maakt; met één woord, hier toe behooren alle Ziekten, waar voor de Kinderen vatbaar zijn. — Dan moet ik de beste genezing dier Ziekten aanwijzen? — Waar zou dit heen? — Men weet mijn denkbeeld hier omtrent. — ik kan? noch mag mij echter niet van alles onttrekken.
De Scheurbuikige, vooral de Venerieke fcherpte der Vochten verzeilen de Engelfche Ziekte zoo dikwerf, dat ik, met anderen, meer dan eens, in gevaar ben geweest, om, ten aanzienvanVlen warea aart der Engelfche Ziekte, grovelijk te dwaalem
Maar, dewijl ik, op het geleide der bevindinge, het beftaan van den Scheurbuik, uk eene Zuure fcherpte geboren, als een woordenfpeling, en geene wezenlijke zaak, befchouw; en indien zij al beftaat, derzelver genezing niets verfchilt van die der Engelfche Ziekte, zoo zie ik geene reden, om hier over uit te weiden.
Dewijl voorts de beste Geneeswijze der Engelfche Ziekte, juist gelegen is in de betrachtinge van dat geen, het welk het bloed eane Vlugzoute, daf is, Scheurbuikige, en der Naaste Oorzaak van de Engelfche Ziekte regt tegenoverftaande hoedanigheU
O 2 «*-



2ia Fan de Geneezing
verfchaft, zoo zie ik wederom geene reden, om ' ons geduld mee die onderwerp te kwellen.
Men toetze deze zaak aan de ondervinding, en het veelbeduidend gezag van oordeelkundige Artfen.
Deze redenkaveling toont, waar ik heen wil: — Naar de beste Middelen, om de Toevallen der Engelfche Ziekte, gepaard met de knagende Fenus, fmet, te genezen.
Die, welken tot ons tegenwoordig bellek behooren , fpruiten uit eene meer kvvaadaartige fcherpte des Bloeds, welke blijken geeft van de Venusfnet.
1. De uitzetting der Beenderen is grooter, fponsachtiger en pijnlijker. — De Huid is daaromllreeks ongemeen rood, glinllerend ontltoken, heet en zeer gevoelig.
2. Die Ontlleking verwandelt dikwijls in eene fpekachtige kwaadaartige Verzweering, zeer hardnekkige Winddoorns, of Beeneters.
3. De verzweeringen in de Keel en de Sprouw zijn veel boosaartiger, leveren een Hinkenden dunnen Etter, welke foms uit de Neus, zoo wel als uit den Mond ontlast wordt.
4. Bij zulken gaan de verharde Klieren van den Hals en elders , niet zelden tot verzweering over.
5- De Huidgebreken zijn veel taaijer en moeijelijker te genezen, dan in de eenvouvvige Engelfche -Ziekte.
Ik



der Engelfche Ziekte. 213
Ik zwijg van andere, meer zeldzame Gebreken, welken de Geneesheer, onder het Gemeen, (ach! ware het alle.n onder hen,) ten kosten der Kinderen , vaak verneemt.
Hoe de ware aart dezer Toevallen, in onderfcheidirg van die der onvermengde Engelfche Ziekte , moet gekend worden, is in het vijfde Hoofdftuk aangetoond.
§ C X L I V.
Wanneer hij, die zulken Lijder behandelt, van den gemtngdcn zieken ftaat der Vochten overreed is, moet hij de Middelen, welken de Zuure fcherpte in de Engelfche Ziekte verbeteren, paren met die geenen, welken de Venusfmet temperen , of, dringt de nood, hij moet de laatften afzonderlijk gebruiken, waar (van wij nu ook,eeniglijk zullen handelen.
Het beste Middel daar toe is de Kwik, welke of in- of uitwendig toegediend wordt.
§ C X L V.
Voor eerst: Inwendig. — Ten dien einde zijn de zekerde en veiligfte bereidinge van het Kwikzilver
0 3 »«



ai4 Van de Geneezing *
a. De levende Kwik. — Men wrijft één Dragma van dezelve met één Once Arabifche Gom, volgens het voorfchrift van Plenck. — Hier bij worden vier Oneen Vlierwater en een weinig Suiker gevoegd. — De Gift wordt bepaald op twee of drie E jerlepclties daags; — Het Lijdertje moet, een half uur na elke Gift, veel Melk en Water, of een Afkookfel van Sasfafrae en Sarfaparilla drinken.
b. De zoete Kwik, behoorlijk bereid, is, in vele gevallen, niet minder nuttig, dan de Levende. — verdeel één Grijn met twaalf Grijnen Suiker in vier Poeders, en laat het Kind dezelven dagelijks, op verdeelde tijden , gebruiken.
c. De op eheven bijtende Kwik kan, in zeer hardnekkige of verouderde gevallen, onontbeerlijk zijn. — Dezelve met Suiker gewreven en met Water vermengd, is verkieflijker voor Kinderen, dan wanneer het Poeder met Koornbrandewija onrbonden is. — Twee Grijnen op agt Oneen Water voldoen voor vier of vijf dagen.
Ook na het gebruik dezer twee laatfte Middelen moet het Lijdertje veel drinken. Met deze Bereidingen kan men alles doen, wat
de



der Engelfche Ziekte. ai5
de Kunst vordert. — De overigen zijn of onnut, of overtollig.
§ C X L V I.
Ten tweeden: — Uitwendig. — Hier omtrent zal voornamelijk nodig zijn, dat de zachte, bolle, en als veêrkragrige zwellingen van de Huid, zoo wel als de fchijnbaar rijpgeworden Klieren, gefloten blijven, terwijl men, door middel van Suikerrafinadeurs Kalkwater, de ontfteking afweere. .
Men begrijpt dus, dat alle weekmakende Stoovingen, Pappen en Plijsters hoogstradeelig zijn. — De deugdelijkheid van dezen raad toonen de meenigvuldige Lijdertjes, welken onder onkundige handen geraakt zijn, en de hardnekkigheid van hunne ontijdige geopende Venerieke gezwellen. — He: inwendig gebruik van Kwik is best in ftaat, om de knagende fmet te temperen.
De oplettendfte Handarts zal echter niet altijd in ftaat zijn, om dit foort van Verzweeringen voortekomen, — dezelve te zuiveren en te fluiten. — Bij een zeer voorzichtig inwendig gebruik van den Kwik voegt men de volgende behandeling: —
i. De Verzwering moet dagelijksch met Aqua Phavadcenica gewasfchen worden. O 4



Van de Genee&ïng
&. Öp dezelve moet een Compres gelegd worden , doorweekt met het zelfde -— of met Kalkwater, of, vooral indien 'er Beenbederf' plaats heeft, een Wiek* bevochtigd mee Kwik its Therebintijn gedood.
3- Het weelig Vleesch zal door den Rooden Neergcploften Kwik langzaam weggeknaagd worden.
4- Indien de Beenachtige 'zelfstandigheid aangedaan is, zal, het geen boven (n. 2.) gezegd is, te pas komen. — Men befcherme dan ook het gebrek tegen de Lucht, en weere de rotting met Tinctuur van Mijrrhe, of het Elix, prop, van Para census. — Dit laatfle is fomtijds verkieslijker, want men heeft opgemerkt, dat de plaatfelijke Kwikmiddelen, in enkele gevallen, het bederf vermeerderen.
5. De verdorven Beenderen moeten, met behulp der Natuur, fpoedig weggenomen worden, om zo veel fchielijker gelegenheid te verfchtiffen aan den nieuwen Beengroei. —, Dit gefchiedt best door den fijnen Beenboor, welke tot het midden van 't Been doorgedrongen, den weg baant voor nieuwe Been vezelen en Beenvlies.
é. Indien de Venusfmet de Engelfche Ziekte zoo kwaadaartig gemaakt heeft, dat het ganfche Beengeflel daar mpd.e als doortrokken is,
W3t



der Engelfche Ziekte. 217
wat dan? -— Vervoeg u bij een kundiger* Heelmeester; — Maar, hier verder gaande, zou ik geraken boven de vatbaarheid van het Gemeen, of ten minden, mij in zaken wikkelen, welken eigenlijk tot de gevolgen van deze vermengde Ziekten behooren.
S C X L V I I.
Ondanks de Uitvoerigheid dezer Verhandeling, kan ik, om het gewigt der zake, niet afzijn, de, flechts fchetswijze aangeprezen Behandeling tweezins te verfterken.
Het eerfte zal het gedrag van hem, die deze Middelen moet aanwenden, nader regelen, om overtuigd te zijn van de natuur des gebreks.
Het tweede zal dienen, om het nut der zeiven, en de behandeling proefondervindelijk, te verfterken.
§ C X L V I I ï.
Wat het eerfte betreft. — De aanleidende Middelen ter onderfcheidinge der Engelfche Ziekte, van die, welke met de Venusfmet vermengd is, zijn in onze eerfte en vijfde Hoofdftuk opgegeven. — Wij moeten echter toeftaan, dat de zaak niet altijd O 5 die



218
Van de Geneezing
die blijkbaarheid heeft, om een zeker befluic te trekken, en dat zelfs de kundigfte Arts aarzelen zoude. — Wat is 'er dan te doen ? — Men onderzoeke naauwkeurig het voormalig gedrag der Ouderen, vooral van de Moeder of Minne, en hare Ligchaamsgefteldheid, gedurende de Dragt of Zooging. —■ Had de eene of andere eenen boosaartigen Witten Vloed ? — Was de Man voormaals met de een of andere Ziekte, welke de Vrouw had aangeftoken, befmet? — Zoo ja: dit zal eenig licht in duisternis verfchaffen. — Waren zij beiden blijkbaar vergiftigd, dan zal het befluit eenige meerder zekerheid bekomen.
De twijfeling wordt minder, wanneer Kinderen van vroeger Dragt fukkelende, en aan Venerieke gebreken kwijnende waren.
Het vermoeden wordt bijna zeker, indien de gewone behandeling der Engelfche Ziekte, in die gevallen kragteloos bevonden wordt.
De zekerheid zal volkomen zijn, zoo dra de gebreken, onder het aanwenden der Kwikmiddelen, zuiverder worden.
§ C X L I X.
Wat de beloofde Waarnemingen (§ CXLVIL ) betreft. — Waren die niet ter bevestiging van ons onderwerp noodzakelijk? — Strekten zij niet, om
ons



der Engelfche Ziekte. üio.
ons beduur te regelen , ga.irne zag ik mij van dezelve outügen.
Eerfte Waarneming.
Een Jongetje, van zestien maanden, had de Engelfche Ziekte, zonder e enige blijkbare oorzaak eener andere Ziekte. — De gewone, op eene gevoeglijke wijze, aangewende, Geneeswijs was vruchteloos. —De toevallen werden heviger; — de zwakheid en vermagering van het Onderlijf, de zwelling des Buiks, alles nam toe. — Het Hoofd en de Naden waren zeer fterk uitgezet; — de gezwollen Kropflagaders floegen geweldig ; de Hoofden der Beenderen van Handen
en Voeten waren niet alleen gezwollen, maar ook ongelijk en fponsachtig; — ook waren de Rugwervelen links en buitenwaards geweken. — De regter Ribben waren binnen, — en de linker buitenwaards geperst; — de Dei- en Armbeenen zeer krom gegroeid. — In de regter Heup was eene pijnelijke, harde, glimmende Zwelling, waarin eene fchommeling befpeurd werd; — Op de Scheen- en Armbeenderen werd men eenige ruwe knobbels gewaar, een van welken op de Regterhand, van zelfs doorgebroken, bloedig water ontlast, en een vlak fpekkig Zweertje, met harde randen, ter grootte.van een Stuiver, nagelaten had. — Het water, uit dit Zweertje
ge-



520 Van de Geneezing
geftadig lekkende, gaf eene reuk als van een Beenbederf. — De Tanden kwamen niet zoo dra uit de Kasfen of werden bruin, zwart, en vielen ftukswijze uit.
De Adem w is doorgaans heet en ftinkend;
de Keel bezet met Sprouwachtige bruine Puisten. — Het Aangezicht geel; en de Pols was ongemeen zwak en koortfig, met verheffingen tegen den nicht.
In dezen Toefland vond ik den Lijder / in den ouderdom van twee en twintig Maanden.
Deze befchouwing, en de ongenoegzaamheid der gewone handelwijze tegen de EngeTche Ziekte, deeden mij, terwijl ik geene gunftige voorfpelling doen konde, op andere Mi idelen bedacht zijn.
Na herhaalde ernftige gefprekkën, b leed mij de Vader, dat hij, in de derde Maand der Zwangerheid zijner Vrouwe, toen hij door den Drank verhit was, zich elders, in het Venusfpel was te biften gegaan, en daar na door eenen kwaadaartigen Druiper gekweld werd. — Hij gaf zich , ter genezinge over aan eenen Landlooper, en onthield
zich intusfchen niet van zijne Huisvrouw. -Dit
mensch van een uitmuntend Karacter, kreeg, op de vierde Maand der Zwangerheid, eenen kwaataartigen groenachtigen Vloed, waaraan zij nu nog zukkelde.
Deze nafporing fterkte mijn vermoeden van eene Venerieke ontaarting der Vochten, en deed mij be-
flui-



der Engelfche Ziekte.
221
fluiten, om dezelve opzettelijk te keer te gaan. —Een der beroen.fte Heelkundigen van ons Land was van mijn gevoelen, des wij bepaalden, op gelijken voet te handelen.
Ik fchreef twee Middelen voor: — het eene beftond uit twee Grijnen zoete Kwik en twee Scrupels Suiker, waar van tien Poedertjes gemaakt werden. — Het andere werd bereid uit twee Dragmen roode Kina, welken één etmaal in heet water getrokken werd: — Bij het doorzijgfel van vier Oneen, werden zes Grijnen Saffraan en een half
once Kaneelwater en Oranjefijroop gevoegd.
Het gebruik was driemalen daags een Poeder met een Lepel van het Drankje.
De Klieren van den Hals werden gedekt met eene dunne Kwikzalf, de overige Knobbels en Diktens met Kalk water, het geen dikwijls ververscht werd. — Op de verzweering van de Hand werd een Wiekje met aqua Phagad: gelegd; de Buik van tijd tot tijd zachtkens gewreeven, en eiken avond een Klijsteer van Water en Hoonig ingefpoten.
Het Voedzel beftond uit zachte, met een flipt verbod van Dierlijke, Spijzen.
Na dat wij, op deze wijs, tien dagen aangehou. den had Jen, beflote- wij, uit vreeze voor Kwijling, twee dagen te verpoozen, en dagehjksch een O.ice Manna te geven.
Het



222
Van de Geneezing
Het Kind weigerde het Af kookfel, des het zelve voor éé^ Dragma dunne Extract van Kina en één Once Kaneelwaters verwisfeld werd. — Hier van werd, elke twee uren, een Eijerlepel met een lepel zoete Wei gegeven.
Na verloop van twee maanden, nam alles eene gunflige keer, zoo dat de verbeterde vochtgefteldheid en Teekenen ons deeden befluiten , dat de kwaadaartigheid van de Venusfnvt bedaard was.
Dit moedigde ons aan, om een, meer doordringend, Kwikmiddel te beproeven.
Ik liet twee Grijnen opgeheven bijtende Kwik met Suiker wrijven, en met zes Oneen Waters vermengen. — Hier van gaf men in den beginne, twee-, naderhand driemalen daags, omtrent één Lepel vol, waarna het Lijdertje telkens eene goede hoeveelheid Water en een weinig Melk dronk. — O n de drie of vier dagen werd één Once gefmolten Manna gegeven.
Na verloop van een paar Maanden, gaf het Zweertje op de hand, zuiveren gebonden Etter, zonder Ontlasting van BeenftofFe. — De verfchijnfels, welken het vermoeden van Veneriek fmet verfchaft hadden, verdweenen, waarom de hoeveelheid Kwik bij trappen verminderd werd. —- Hec Wondje floot zich met een Lidteeken, het welk onmiddelijk aan het Been vastgeroeid was. — De £ Ge-



der Engelfche Ziekte.
223
Genezing van de bijkomende Kwaadfuppigheid was binnen zes-en-twintig weken, voltooid, waarna ik den Lijder behandelde gelijk zulken, die aan eene onvermengde Engelfche Ziekte kwijnen, en ik flaagde gelukkig.
Deze, nu agtienjarige, Jongeling heeft van dit bedenkelijk gebrek niets overheb •uden, dan een krom Been, en eene geringe ftijfte'in de regter, heup.
De uitflag is zeker niet altijd zoo voordeelig, maar mag ik, zonder Vermetelheid, vragen, of men altijd den noodigen aandacht en onderfcheiding in 't werk fteld?
Tweede Waarneming.
Vijf Kinderen, van dezelfde Ouderen, waren onderhevig aan de Engelfche Ziekte, gepaard met Verhardingen, Verzweeringen en Winddoorns, op verfchillende plaatzen des Ligchaan^. !5y Onder deze ellende waren drie derzelven bezweken: de twee anderen dragen nog de gevolgen dezer Ziekte.
Men had de behandeling toevertrouwd: aan iemand, die geene andere verdienflen, dan die van bloedverwandfchnp , bezat.
Het zesde Kind, bij het welk mijne hulp gezogt werd, was een Zoontje van anderhalf Jaar, her
geen



S24. Van de Geneezing
geen, behaken de teekenen der Engelfche Ziekte, in eenen gevorderden Haat, ook in de volgende omflandigheid zich bevond: — Op het Achterhoofd was eene pijnelijke harde dikte, ter grootte van eene fluiver. — De Onderkaak was gezwollen; — cp de Armen, de Deijen, en aan de linker Knie, op het regter Scheenbeen en de Hand befpeurde men ontfloken Zwellingen, van welken fommigen glinsterend reod en zeer gevoelig, met een veêrkragtige floffe gevuld fcheenen. — Op de linkershand waren twee, en op de regter ééne open Verzweering. —• Men had die gezwellen, door weekmakende Pappen, op Neefs raad, vermurwd, die, wel tevreden over den uitflag, na de infnijding, de ontlasting van bloedig Water vernam.
De kragten waren zeer gering, de Klieren van den Hals, der Oxelen en Liezen vrij hard.
De Pis rvertoonde een wit, Hinkend, etterig Zetfel. — De Oogen waren hoog rood entflooken, de Adem heet, en de Keel raauw.
Wie had hier geen Angel in het Gras vermoed? — De Ouders, uit de heffe de Volks, gaven uiterlijk veel gronds voor mijne gisfing. — Geen angstvallig onderzoek was noodig, om te ontdekken, dat de Vader Vuil, en de Moeder jaar en dag, Veneriek geweest waren.
Het vorige geval fpoorde mij, [en den, aldaar
naay



der Engelfche Ziekte. .255
iriaar verdienften geprezen Handarts, aan, om bei; •zelfde fpoor te volgen.
ïk gaf dagelijks een Grijn zoete Kwik met Suiker, in verdeelde giften, waar op telkens veel Water ea Melk gedronken werd.
De Gezwellen werden met Rafinadeurs Kalkwater gebet, en de open Zweeren met witten Wijn verbonden; terwijl, eiken avond, een Klijsteer met Honing en Water gezet werd.
Op dergelijke wijze gingen wij, een half jaar, voort, toen het Kind, het gedreigde ilagtöffer van der Ouderen vuil gedrag, en van de drieste onkunde, vrij was van Venus- erfgoed-; naderhand, door eene gepaste behandeling, gezond werd, en zich thans, met ijver, bevlijtigd in het leggen der gronden, om, binnen kort, zijne geloofs-genooten te leerea &n te ftichten.
Derde Waarneming.
Een onëcht Meisje, van elf Maanden, werd door £ene Minne gezoogd, welke gezond fche'en. <—— De omftandigheden van het 'Kind gaven mij gelegenheid , om die Minne nabij te onderzoeken. — ïk jontdekte eene kleine, vlakke, verouderde Verzwee jing tegen 'het 'bovenfte Gehemelte en eene knaging aan de Lel. —— Door deze ontdekking en veriP de?#



£2(5
Van de Geneezing
dere nafporing, moest ik dat Vrouwsperibon Veneriek aanmerken.
Het Kind had de Engelfche Ziekte, in eenen gevorderden ftaat, doch met eenige ongewone toevallen. — Het Hoofd had de gewone grootte; — Verder had men alles, wat vereischt werd, om van
de Ziekte zeker te zijn; doch daar en boven
lekte geftadig, uit de Neus, een dun en zeer fcherp vocht. — Op de linker Schouder was een harde, wankleurige Dikte, ook aan de regter Bil, die geheel gezwollen, hard en pijnelijk was. Aldaar ver¬
toonde zich een zachte punt, welke fcheen te zullen doorbreken. — Op de linkervoet was eene kleine Zwelling van gelijken aart.
De Zwelling van de Bil had, den volgenden dag door eene kleine opening den weg gebaand voor een dun, fcherp en ftinkend Vocht. — Bij onderzoek bleek, dat aldaar eene groote Holligheid en het Zitbeen, door bederf, aangeftoken was.
Men deed eerie infpuiting van Kalkwater, terwijl de overige Zwellingen, met dat Water, of, bij verwisfeling,- om de ontfteking te fluiten, met het Eau Veget: Miner: van Goulard bedekt werden.
Het inwendige Middel werd zamengefleld uit eene Dragma levende Kwik, met flijm van Arabifche Gom mengbaar gemaakt, waar bij vier Oneen Lindenbloeifem Water en een weinig Suiker gevoegd
wer-



der Engelfche Zïehie. aa7
werden. — Men gaf viermalen daags twee Eijeriepels.
Men had zich ook van eene betere Minne voorzien.
Het is zonderling, dat de beginfels van Kwijling, welke niet bedoeld werd, zich reeds den vijfden dag .openbaarden.. — Des werd dit Middel drie dagen venvisfeld voor eene Once, Manna daags.
Ik fchreef daar na eene zachtere bereiding uit den Kwik voor, namelijk de Calomel tot twee, daarna tot drie Grijnen daags, met een weinig Suiker, en om den anderen dag, eene Klijsteer van Kamilbloe-, men met Manna.
Na eenige weken fcheidde een ftukje van het Zitbeen. — De toevallen werden geweldig: —— Eene gedurige Koorts, verzeld van Stuipen, Pijn, enz. verwekte eene gegronde vrees voor het leven van het Kind.
Niet afgefchrikt door'deze bedreiging, .ging men •rustig voort, tevens eene Dragma van het Extract des rooden Koortsbast, met eene Once Kaneelwaters, dagelijks toedienende, terwijl de Verzweering toen, tweemalen daags, met rooden Wijn en Tinctuur van Mijrrhe gezuiverd werd.
De Toevallen verminderden; — de Kragten namen toe; — de Verzweering werd zuiver, en kreeg eenen vlakken grond. — De Ontftekingen van de, nu meer verzachte, Gezwellen verdweenen.
P a Na



2s8 Van de Genee&ing
Na dat deze behandeling vier Maanden geduurd had, was de beterfchap zoo aanmerkelijk, dat ik begreep, het gebruik van den Kwik te moeten matigen. — Dit gefchiedde, en, na nog vijf weken, was het Meisje in dien toeftan d, als Kinderen, welken de zuivere Engelfche Ziekte hebben, waar van zij ook gelukkig gered werd.
Vierde Waarneming.
Ik heb twee gevallen van dit foort gezien, waarin de Smet eene rol fpeelde van dien nadruk, dat de 'Kwik, op de ftraks gezegde manier, niets afdeed, maar alwaar de ganfchelijke verandering en vernieuwing der Vochten met behulp der Kwijling', volftrekt noodzakelijk was.
Een dezer Kinderen was het flachtoffer dezer Venerieke Engelfche Ziekte. — Het andere werd gered, met verlies der Neusbeentjes en een klein gedeelte der Verhemeltebeenderen.
§ CL.
'Uit deze Waarnemingen trekken wij deze gevolgen:
Voor eerst; — Zij bevestigen ten overvloede, h&t geen ik met dezelve bedoeide.
Ten



der Engelfche Ziekte. 229
Ten tweeden; — Zijtoonen, dat, hoe gewigtig en gevaarlijk de Toevallen van de Venusfmet, bij de Engelfche Ziekte, zijn mogen, deze Smet echter niet, als de Naaste Oorzaak dier Ziekte, ka^ worden aangemerkt. — De Kwik is ohbeftand ter Gene-
zinge van de zuivere Engelfche Ziekte. De
Venerieke natuur der Vochten, kan zonder Kwiks niet genezen worden.
Ten derden; —— De afzonderlijke behandeling van die Smerftoffe beeft mij altijd beter voldaan, dan derzelver vermenging met de Middelen tegen de Engelfche Ziekte.
Ten vierden; — Schoon ik, ten gemakke van onkundigen, de gevallen flechts duidelijk gefchetst heb, vertrouw ik echter, den meer kundigen met dezelven geenen ondienst te hebben gedaan»
Ten vijfden; — Mislukte proeven heb ik verzwegen. — Men leert al doende, en dan verzwijgt men liefst zijne voormalige onkunde.
Ten zesden; Mag ik, andermaal, uit de
Waarnemingen, eenen algemeenen regel ontleenen? — Het Mes, en bijtende Middelen, zijn altijd fchadelijk bij de Gezwellen, zoo wel van de zuivere als vermengde Engelfche Ziekte. -— De opening te doen is geen kunst, maar dezelve te fluiten, ongemeen moeijelijk.
P 3 § CLL



i%6 -Van de GeneeziKg
§ C L I. '
Het' vierde en laatfte onderwerp- van dit Hoof$en van deze Verhandeling !moet de beste Genees-wijs van de Gevolgen der Engelfche Ziekte bevatten. (XCVII. n. 4.)
Velen der Gevolgen, welken in het zesde Hoofd* Buk befchreven zijn, behooren nu niet verhandelt teworden. — De Ge^eeswijfe van fommigen is bevat onder die der 1 oevaffenj zoo dat, wanneer die Toevallen overblijven, als dan hunne Geneeswijs bekend zij.
De natuur der zaak vereischt ook, dat ik van geene andere gevolgen fpreeke, dan van zulken, wélke de eigenlijke overblijfzels zijn van eene onvermengde Engelfche Ziekte. — Onder deze behoort eene algemeene zwakheid des Ligchaarrs, als mede eene bijzondere zwakheid van de Ingewanden des Hoofds,-
der Borst, en van den Buik; 1 Doch ook hier
van is reeds genoeg gezegd.
Indien ik mij niet bedrieg, geloof ik, thans alleen bet oog te moeten flaan op de aanwijzing der Geaezinge van de Misvorming'' der Beenderen en zoodanige Gevolgen, welken daar uit ontftaan.
In zoo verre wij thans daar over handelen moeten ? ïullen deze vier onderfcheidingen noodzakelijk zijn.
Voor



der Engelfche Ziekte. 231
Voor eerst: — Wij zullen den aandacht bepalen op de zijdelingfche en voor-of adhterwaardfche fcheefte van de Borst.
Ten tweeden: — Op de afwijking der Lendenwervelen buiten de natuurlijke richting.
Ten derden i — Op de ziekelijken ftaat van de Geleding der Knie.
Ten vierden: — Op den fchuinfehen groei van de Dije- Scheen- Kuit- en andere Beenderen, als een gevolg van gebrek eener behoorlijke voeding'.
Ik zwijg, met opzet, van niets beduidende Beenachtige Uitwasfchen;: als ook van onherftelbare onvoltooijingen van fommige Beenderen, die men zich moet getroosten, tot de Natuur haar werk verbeterd.
Begrip echter niet, dat ik de mogelijkheid, om de Gevolgen, waar van ik fpreken zal, altijd te genezen, beweeren wil. De dagelijkfche ervaring leert het tegendeel, gelijk aanftonds blijken zal.
S C L I I.
Betreffende de Uitzetting van de Borst. —— Welke richting het Borstbeen, de Ribben en Wervelen na de Engelfche Ziekte behouden hebben,
zal 'er zelden iets aan te doen zijn. De meest-
geroemde Werktuigen'fielden ons te leur.
Is evenwel het Lijdertje zeer jong, maar zwak, P 4 cn



fig* Van de Geneezing.
en de Uitzetting der Wervelen,, of Schouderblad den, niet al te fterk, dan zullen de Kina en Staalmiddelen nuttig kunnen zijn, terwijl behoorlijk zaamgeftelde Werktuigen t den verderen misgroei zullen fluiten, en den reeds aanwezigen herfiellen.
Ik zal dit bevestigen: -— Een Meisje van vijf jaren, had, na de Engelfche Ziekte, eene geringe Uitzetting der twee bovenfte Wervelen en van eenige der Rugwervelen overgehouden. — Men had met veel kosten, verfcheiden Werktuigen, van allerwegen aangebragt, nutteloos bevonden.
Een kundig Mechanist vervaardigde, volgensf mijn voorfchrift, met noodige verandering, her, werktuig van 'den Heer Vacher (Mem. de VAcadem, de Chirurgie Tom IV. tegen over bladzijde
Wij hadden veel moeite, om ons oogmerk te bereiken, doch de uitflag beloonde dezelve, doordien de gedreigde wanftalte volkomen belet werd, en deze jonge fchoonheid regt van geftalte en wel gedaan is.
Ik heb even dit Werktuig, gefchikt naar de omftandigheden, in verfcheiden gevallen van dezen aart, heilzaam LevcnJer,
Het zal meest aankomen op de handigheid en het beleid van den Maker. — Een gewoon Werk-» fpan bedroefde ons vaak, door eeuwige mislukkingen. -=»



der Engelfche Ziekte. 2,33,
gen. — Men vervoegde zich daarom bij eenen bedreven Kunstenaar. — Maar kan dit de gemeene Man bekostigen? — Dergelijke Kunstenaars zijn duur. —Ik herinner mij thans» met eene genoeglijke aandoening, de liefdadigheid eener brave, welke, ten nutte van een behoeftig Kind, zich, op het eerfte aanzoek, gereed toonde, om dit Werktuig, voor eigen rekening, te doen vervaardigen. — De goede uitflag beloonde die liefde.
Men moet vooral zorgen, dat het Ligchaam zelfs nergens ten fteunpunt ftrekke , maar dat het Werktuig de drukking over al in zich zei ven hebbe, of de hinder zal voor het Kind onverdraaglijk zijn.
§ C L I I 1.
De Afwijking en Zamengroeijng der Lenden* wervelen, welken fomtijds op de Engelfche Ziekte volgen, zijn doorgaans ongeneeslijk. -— Ik heb onlangs een ellendig Kind gezien, hetwelk, door eene binnenwaardfche Uitzetting van drie dezer Wervelen, lendenlam werd, en, in weerwil van alle poging , aan de gevolgen van een geprangd Ruggenmerg ftierf.
Men moet derhal ven, om nuttig te zijn, zich fpoedig van goeden raad bedienen. — Zoo dra de eerfte beginfels van dergelijke Afwijkingen belpeurd P 5 wor-



-34
Van de Geneezing
worden, wanneer het Kind meestal zwak'is, heeft men van de Kina, het Staal en de koude Baden iets goeds te wagten, terwijl alle bewegingen, als tillen, trekken, i fchudden, waar door het gebrek zou verergeren, vermijd worden.
Verwerkende Wrijvingen kunnen al mede nuttig zijn.
Onder dergelijke voorzorgen, zou een wel ingericht Keurslijf de verdere misvorming kunnen 'beletten. — Ik zou, had ik geen reden, om mij te verbergen, eenen Man kunnen; aanprijzen, die, fchoon hij weinig gezocht wordt, onder dit zoort van Kunstwerkers den eerften rang verdient. — Ik zie dagelijks twee jonge Juffrouwen tierig groeijen, en hoe langer hoe geWisfer, van dit foort van gebrek ontheft worden; hoewel hetzelve vrij zichtbaar was. •— Dit zijn zij beiden aan den zoo even bedoelden Man verpligt. — Hij zorgt altijd, dat de fteunpunten van het Werktuig eene zoodanige tegenllandige drukking maken, dat hec ligchaam, ten allen tijde, eene onbelemmerde beweging kan doen, als mede, dat het Werktuig, zonder kosten van belang, in eene gelijke reden met den groei, kan worden verruimd en verlengd.
5 CLIV.



iir Engelfche Ziekte. § CLIV.
Het derde, waar voor men te zorgen heeft, is de geleding der Knie. 5
De gedachten, hier omtrent, verfchillen vrij fterk. — Dees kiest te wachten, wat de Natuur zal verrichten; <— die neemt Wrijvingen en Windfels te baat; — een ander brengt die deelen, op de eene of andere wijze, in bedwang.
Eene algemeene regel kan hier ook niet gelden. — De bijzondere omltandigheden moeten de keus bepalen.
Is de Engelfche Ziekte herfteld, de Afwijking van weinig belang, en hes Kind niet zwaar of wild, dan zullen koude Baden en verwarmende en verftcrkende Wrijvingen nuttig zijn. — Is integendeel de Afwijking zoo aanmerkelijk, dat de Kniefchijven, gelijk veeltijds gebeurt, dreigen uit hunne plaats te wijken , dan moet de Natuur geholpen worden. — Dit gefchiedt best door behulp van wel toegerichte Laars-, jes, die door middel van een Keurslijf, het ganfche ligchaam onderfleunen, en, zonder de Knieën te drukken, de verdere Afwijking voorkomen.
Deze toeltel is te moeijelijk tot de juiste volkomenheid te brengen, om den Maker zijne mislukkingen kwalijk te duiden. — Men verbetere zoo lang, tot men flaagt. — Ik zag de noodzakelijkheid



236 Van de Geneezing
deid van dit geduld nog zeer onlangs, bij een Dochtertje in een voornaam huis; doch wij bereikten eindelijk zoo gelukkig ons oogmerk, dat het Kind nu onbelemmerd gaat, doet wat het wil, van maand tot maand verbeterd, en volkomen herftellen zal.
Soortgelijke gevallen zijn al te bekend, om dezelven te vermenigvuldigen. — Ook zijn de verfcheidenheden te meenigvuldig, om over dezelven uittewijden. — Alles onderlleld oordeel en handigheid aan de zijde des Kunstenaars, en geduld aan den kant van den Lijder.
§ C L V.
Ten vierden: — De langzame en ongeregelde Groei, of bijblijvende Weeke ftaat van fommige Beenderen, welke zich dikwijls, na de Engelfche Ziekte vertoont, moet vooral onzen aandacht niet ontglippen.
Welke de wezenlijke oorzaak van dit gebrek zij, ïs in de Hoofdftukken der Oorzaken en Toevallen aangewezen.
De Middelen en Geneeswijze, welken dit treurig gevolg kunnen herlïellen, moeten het vermogen bezitten, om het gemis, of de ongenoegzaamheid van de Aardachtige, of Tartarifche deelen des Bloeds, welken der beenftoffe Hevigheid en wasdom geven,
te



der Engelfche Ziekte.
237
te herftellen of te vermeerderen: — Ook moeten zij medewerken, om deze voedingftoffe naar de Zieke deelen te bepalen.
Ten aanzien der wijze van gebruik, verdeelen wij deze Middelen, in Inwendige en Uitwendige.
§ CL VL
De Inwendige zijn de Koortsbast of Kina, het Staal en de Meekrap.
Van de twee eerfte is genoeg gezegd, zoo dat wij, nopens dezelven, alleen herinneren, dat de gift, naar mate des ouderdoms en de meerdere ligchaamsbeweging, moet vergroot worden.
De Meekrap behoort eigenlijk en voornamelijk hier ter plaatfe nader aangeprezen te worden.,
Door verfcheiden Waarnemingen gefterkt, meen ik in ftaat en bevoegd te zijn, om te kunnen en te mogen verzekeren, dat het Afkookfel en het Poeder van dezen Wortel een eigenaardg vermogen bezit, om tot in de Zelfftandigheid van het Gebeente te dringen, en deszelfs Vezelen te verfterken.
De meergemelde Oetinger heeft deze eigenfchap getracht te verklaren, doch, naar mijn inzien, is die Man guller met zijne onderftellingen, dan bondig in zijne bewijsgronden geweest. — Doch, waartoe dienen redenkundige verklaringen, wanneer
de



2 3§ Fan de Geneezing
de ondervinding fpreekt? —, Indien wij verzekerd zijn, dat wij, door den Kwik, eene Kwijling, en daar door de Genezing van de Venusfmet zullen te weeg brengen, dan zal het onderzoek, hoe dit gefchiedt, weinig voordeel doen.
Eene kleine gefchiedkundige uitwijding over den Meekrap , in dit geval houde men mij ten goede.
De kundige Levret viel, op eene zonderlinge wijze, in het denkbeeld, om de Engelfche Ziekte, door den Meekrap volkomen te genezen, ten minften dit te beproeven. — De beroemde Bohmer had op het voetfpoor van anderen, in den jare 1751, proefondervindelijk bewezen, dat de kleur van het Afkookfel dezes Wortels dringt tot in de zelfftandigheid der Beenderen van zulke Dieren., wien het zelve gegeven was: een gevoelen, het welk Hij, het volgende jaar, met nadruk tegen Du Hamelüaandc hield. — Dit verwekte een verfchil tusfchen de Heeren Fougerous, den Baron von Haller, en Bordenave, het welk den tweeftrijd van Böhmer en Du Hamel meer lichts bijzette en nader bepaalde, gelijk uit de Memoir. de U Academie Roij. des Sciences van xyéo overvloedig blijkt.. ■»
Hier van namen fommigen de gelegenheid, om eene nieuwe verklaring van de wijze der Beenwording te ontleenen, het geen klaar te vinden is in
de



der Engelfche Ziekte. 239
de ftrijdverhandelingen van Rudiger, in 1750, en van Bossier, in 1755, beiden te Leipzich verdedigd.
Dit gaf aanleiding om den Meekrap, naauwkeuriger dan ooit, te befchrijven. — Wij houden echter de teekening en verklaring van den Heer Scileffer voor de beste. — Zie zijne ErleichterteKrauterwisfenfchaft, te Regensburg in 1759, gedrukt.
De proeven van Levret en van den toenmaligen Amfterdamfchen Geneesheer Sch loss er werden Ommers volgens mijne aanteekeningen) hier te lande, door J. E. Rosner, in zijne Inwijdingrede de Latte enz., in het jaar 1756, te Leijden allereerst met bondige Praktikale bewijzen bekragtigd.
De Heer L. J. B. Cosnier , gaf, daar na, te Parijs, in 1758, eene Reden voering in het licht, opzettelijk dienende ter bevestiging van het nut des Meekraps in de Engelfche Ziekte, welker Naaste Oorzaak hij aan eene Zuure fcherpte toefchrijft. —Rosen, Steinmeijer, en meenigvuldige anderen na Hem, bedienden zich van de Franfche p-oefnemingen, om het nut dezes Wortels, • in dit geval, te verhelFen.
Men verfchilt echter tot nog toe (gelijk ik reeds gezegd heb) over de innerlijke beftanddeelen van den Meekrap, door welken zij de vermurwde Been-
derea



240 Van de Geneezing
deren verhard. — Sommigen zochten dezelven ia een fijn Zuur van eenen bijzonderen aart, en fchreven daar aan de roodheid der Beenderen toe. —— Anderen, gelijk Oetinger in zijn gefchrift te Tubingen, den 22 December 1769 verdedigd, fchreven dit toe aan het Phlogisten. — Wij, voor ons, verwerpen alle gisfingen in de beoeffening der Geneeskundige Praktijk; — echter meenen wij, best te kunnen verdedigen, dat de Meekrap de weeke Beenderen, door den Aard- of Wijnfteenachtige ftoffe verhardt. — Wat bier van zij, aan de zekerheid der zaake is geen twijfel, want, uit verfcheiden Proefnemingen , heeft men beiloten, dat niet alleen de beginnende, maar zelfs verre gevorderde Weekheid van het Gebeente, door de Engelfche Ziekte nagelaten, door den Meekrap is gefruit en herfteld.
Men vergenoege zich met deze Aanmerkingen.
1. De Meekrap komt, in deze Ziekte, alleen te pas, wanneer men verneemt, dat het Gebeente, na de Engelfche Ziekte, de behoorlijke vastheid niet verkrijgt. — Zoo lang de Zuure kwaadfappigheid beflrond, zag ik van dit Middel geen voordeel* ten zij het zelve met anderen, welken op zich zebven genoegzaam waren, vereenigd werd.
2. Men moet met dit Middel lang aanhouden., eti flaagt men niet fpoedig genoeg, niet wanhoopen. —
m



der Engelfche Ziekte. 441
Bij eenigen heeft men vele maanden noodig, tot het geen bij anderen, in weinige weken, verricht werd.
3. De beste wijze van toebereiding is het Afkookfel van eene Once Meekrapwortel op twaalf Oneen Waters, zoo dat agt Oneen overblijven. — Dit volftaat voor twee dagen bij een Lijdertje vaq drie of vier jaren.
Veeltijds verveelt het gebruik van het zelfde Middel door den tijd. •— Men verwisfele dan dit voor eene halve Dragma of twee Scrupels van het Poeder, het welk dagelijksch, in kleine giften, toegcdient wordt,
4. Zachtkens Zamentrekkende bijvoegfels fchijnen het Beenverfterkende vermogen des Meekraps te vermeerderen. — Hunne hoeveelheid moet echter, uit vreeze van eene hinderlijke hardlijvigheid te zullen veroorzaken, niet te groot zijn: — Eene Dragma Cort. Tamarisci, met den Wortel gekookt , of eene Dragma Conferf van roode Roozen, of drie Dragmen Syrnp. Myrtinus bij het dootv zijgfel, zijn voldoende.
Een Grijn Poeder van Cachou bij elke gift des Meekraps-poeders, of vier Grijnen Aluin daags, fchikken best.
5. Indien de Stoelgang traag wordt, bedient men zich van eene Klijstecr, uit gefmolten Manna met een weinig Zout.
9 4



242 Van de Geneezing
6. Wanneer uit de vermeerderde lievigheid van het Gebeente blijkt, dat het Middel aan het oogmerk voldoet, dan gaat men op dezelfde wijze, eenige weken voort, waar na men, bij langzame treden, de hoeveelheid van deszelfs giften vermindert, tot de volkomen Genezing.
§ C L V I I.
De Uitwendige Middelen, welken de herfielling verhaasten, zijn:
1. Koude Baden. — Ten minften tweemalen daags moet de Lijder tot den hals toe, in een Kuip mee Koud Water gedompeld, en terllond weder uitgehaald worden.
2. Telkens, na dat dit (n. 1.) gefchied is, moetende Rug, de Armen en Dijen, als mede de Buik met doordringende Geesten, Specerijachtige , Oliën of Balfems (waar toe echter de Kamfer en Kamferbrandewijn niet behooren) gewreeven worden.
3. De Windels, Harnasfen of andere Werktuigen van dien aart, zijn fomtijds onontbeerlijk; — doch, om dat zij niet meer kwaads dan goeds zouden doen, moet men vooral zorgen, dat,eene kundige en bedreven hand in de zamenltelling en toediening derzelven, gebezigd worde.
Het



der Engelfche Ziekte. 243
Het geene verder te doen is, zij aan het vermogen der Natuur verbleven.
S C L V I I I.
De uitvoerigheid van dit Antwoord zal verfchoning bij zulke Lezers vinden, welke niet kunnen ontkennen , dat het Voorftel uit veele gewichtige Vragen beftaat, en dat het werk eigenlijk dienen moest tot onderrichting van menfchen, die in de Geneeskunde onbedreeven zijn.
Heb ik hierin het doel getroffen, dan zal het denkbeeld van mijnen plicht naar vermogen te hebben betragt, de begeerde bezolding van mijnen arbeid zijn. Want
Ware Roem is roem bij God , Maar niet bij Menfchen Kinderen.
G E L L E R T.
EIND E.