P NIEUWE gj AARD R T K S- I BESCHRYVING I | VOORDE | NEDERLANDSCHE | y E U G D9 \ | DOOR DEN HeEE, | W. E. DE PERPONCHER, | tot gebruik zynerKiuderen,opgefteld. \ Te UTRECHT, i By de Wed. J. van SCHOONHOVEN, MDCCLXXXIV.   Bladz. in VOORBERICHT. jy/Jyn voorig werkje,voorkinderen,by wyze van gtfprek, ingericht , en myne kinderen , daar door, aan dit foort van oiiderwys, dat ook voor de eerde beginfelen hei befte is, gewoon zynde, heb ik gedagc, niet dan langfaamerhand van deeze wyze te moeten afgaan, en myne jonge leeriitigen , niet dan by trappen,aan een gevolgd verfl g gewennen, Eu tot deegen ' overgang was het werkje , 't welk ik myne landsgenooten thans aanbiede , des te beeter gefchikt, daar de ftof van deszeifs allereerfte gedeelte nog vry wel, voor gelprekken, gefchikt was; terwyl het overige gedeelte niet wel, zonder langwylise en verdrietige herhaalingen , op die zelfde wyze kon behandeld worden. Het iuneeaiende , gemak'yke en aangenaame van 't gemeenzaam gelprek moet het aanioïfel, voor den eersi-beginnenden, zyn; maar wanneer dit zyne werking beef: gedaat),en de leerling, tot een zeekeren trap van * 2 lust  iv VOORBERICHT. lust en vatbaarheid gekomen is , dan wordt het nodig, hem aan een gezetter, ge» reegelder en nin om flagtig onderwys te gewennen. Om niet ,gt noodzaakt te zyn van twee onderfcheidene werkjes, overdeezeftof,een voor eerstbeginnenden,en een voor meergevorderden , te maaken, heb ik, in deeze Aardryksbefchryving , verfcheide dingen moeten brengen, betreffende het ftaatkundige en eenige anderen van de , (naar myne gedagte, ) aller-weezemlykfte en nuttigde gedeelten deezer weeteiifchap', die, voor zeer jonge IeerIingen,nog wat moeilyk zyn. Dy de eerde leezing zal men misfehien best doen , zodanige (tukken over te flaan, of 'er aan het kind, een kort,uit dit werkje zelf , getrokken bericht van te geeven; om vervolgens, by eene tweede leezing, die zelfde (tukken, weder te hervatten; hoedanig eene tweede leezing, ia allen gevalle , na eene korte tusfchenpoozing, zeer aan te pryzen is. De kinderen behoeven niet veele boeken te feezen, men moet flegis de nuttigden, aat>-  VOORBERICHT. v genaamften en leerzaamften derzelven uitkiezen ; en hun die laaten leezen en herleezen , zoo lang zy 'er iraaak in vinden, ten einde hun de zaaken wel in't hoofd te prenten. Weinig, maargoed en wegmoet hier de reegel zyn. Is het werk op die wyze gefchreeven, die voor de kinderen past, dan zal de herleezing hun niet verveelen. Is hel niet gefchreeven, op die wyze; — leg het dan van eerften af aan aan een zy. — Ondertusfchen heb ik, in myn vorig werkje,getragt,myne jonge leerlingen, tot dit werkje , voor te bereiden en ze 'er vatbaar voor te maakwu En om'er die vrugt des te zeekerer van te trekken, zal 't zeer dienüig zyn, bet kind , alvoorens dit werkje te beginnen , nog eens en agter elkander ,te doen herleezen die gefprekjes van 't eeifte onderwys, die,tot de irrigting der Maaifchappy, betreklyk zyn , te weeten uit bet 3de deeltje No. 20 p. 153 over de Gezelligheid en Mciatfcbappy. No. 25 p. 193 0ver 't Geld, de Kooplieden en Winkeliers- No. 39 p. 2üo. over de Overheden. No. 33 p. 259 over de Belaftingen .No. 37 p. 290, overeen Ryk*  vi VOORBERICHT. Rykdom en de ver/cbeide bezittingen, en No. 41 P« 339 j ever de verfcbnde beroepen. Als welker inhoud wel bcgreepen , hun de moeilykftc dingen , die hier voorkomen , teel gemaklyker maaken zal. Alle de werkos, die ik, tot nog toe, voor 't onderwys royner kinderen, vervaardig, zyn, even gelyk voor die van beiderlei kunne, beitemd. En ik heb dit verkoozen, niet alleen om dat de vorming van verftand en hart,inbeiden,opdezelfde cerfte gronden (leunen moet ; niet alleen om dat zy, langs deezen weg,voor eikanderen van nuttiger en aangenaamer omgang zullen worden; maar ook en wel voornameïyk, om dat het my voorkomt , dat die van "t beminlykst gedacht , tot de volgende drie hoofd-doeleinden, moeten opgebragt worden. En wel vooreerst, to: goede moeders,bekwaim, om aan den eerften en heiligden hunner plichten , de opvoeding naamlyk en 't onderwys hnnner kinderen,te vold en. In de tweede plaats, rot goede huishoudfters, in Raat, om 't liuislyk beftie#, 't welk hunne byzondere taak is, en des  VOORBERICHT. VB des noods ook de uitgebreider belangen hunner famiiien , bezittingen en fortuin , ais tot welker bcftier zy zeer dikwlls 't ongeluk hebben , geroepen te worden, behoorlyk te kunnen waarneemen. # En dan eerst in de derde en laatfte plaats, tot verfraaijing, vervrolyking en veraangenaaming van den gezelligen omgang. Ik moet wel bekennen, dat deeze rangfchikking juist niet de algeroeenfte aangenomen is; maar in teegendeel, by de meeflen, juist omgekeerd wordt; daar zeer veelen, by de opvoeding huuner dogters, eenig en alleen fchynen te bedoelen, hen, in gezelfchappen en 't geen men de waareld noemt, te doe:! fchitteren , of liever eenige uitwend1^vertoonitig maaken j (want ook hier wordt het weezendlykfte veelal over 't hoofd ge» zien;0 fominigen zigdaar by,en alleen in de tweede plaatst, bemoeien , om 'er zoo raam* lyke hmshoudfters van te maaken; terwyl zeer weinigen, in ernst, om de hoedanig" heid van moeder,fchynen te deuken. Dan men zal 't my hoop ik ten beften houden, indien 't my toefchynt, dat men zoo doende • 4 den  na VOORBERICHT. den eiich der Natuur, ja den eisch der Maatfchappy,geheel omkeert en verydelt,en ook teevens teegen zyne eige oogmerken san werkt. Want .offcboon het , ten aanzien van eik onzer dogteren,zeer onzeekerzy, ofzy *'g ooit in *t geval zuilen bevinden, van moeders te worden ; en men dus de verwagting en begeerte naar dien fiaat,(hoe flerk een eisch beide Natuur en Maatfchappy daar op inbrengen mogen;) nooit te zeer moet opwekken; wyl men aan geen verlangen , hoe genaamd , te veel kragt moet byzetten, waar aan 't onzeeker is, of ooit zal kunnen voldaan worden; terwyl ook bet wisfelvallige der vvaareld,reedenen genoeg geeft, om allefoortgelyke wenfeherr te maatigen; is het egter aan den anderen kant even zeeker, dat die Raat, de hoogfie en gewigtigfle bettemming is van hun ge. /lacht; dat veelen hunner 'er voorzeeker toe zullen geroepen worden; dat men het teegendeel, omtrent geene, voor uit weeten kan; en dr.t her voor elk hunner een allerg ootst ongeluk zal zyn, indien zy ooit tot  VOORBERICHT, ix tot dien ftaat worden geroepen, zonderde nodige bekwaamheeden te hebben, om aan deszelfs heiligde en gewigtigfte plichten te voldoen. Daarenboven (en hier hoop ik zal de ernst en 't gewigt van 't onderwerp my , voor alle de aardige fchertferyjjes , waar aan ik my, op dit oogenblik, bloot ftel, bevryden; zo niet, gaatuwen gang, myne geeftige leezers! waarom zoudt gy u ook niet een oogenblik vermaaken ?> Daarenboven, zeg ik, wy mogen 't, voor elkander , zoo wat verbergen en verbloemen, de nithuwlyking onzer kinderen, en voor al onzer dogteren,is tog de algemeene wensch en geheime bedoeling der ou«ders. 'T is zelfs juist om daartoe te ko; men ,dat zoo veelen, die opvoeding aan hunne dogtertn geeven, die zig 't meest, zo niet geheel en alleen, opdebefchavingvan 't uitwendige toelegt;.— en wel eens daar aan alles opoffert. Maar neemen wy,-zoo doende, wel 't regte middel, byde handP' Het uitwendige maakt wel is waar den eer-ften indruk, Maar is het daarom 2eeker  x VOORBERICHT. dat em ojtfcbik naar denjfeerften fmaak, een dansfende tred en houding, een uitwendig vernis van welgemanierdheid, en eene goede uitfpraak der franfche taal juist de belle aanlokzels zyn, om minnaars, om egtgenooten, aan de voeten onzerdogreren,te brengen ? Ik meen a! dikvvüs het teegendeel te hebben opgemerkt. Moe zeer onze jonge lieden zig wel eens aan 't uiterlyke vergaapen, denken de meeften egter nog wel eens wat verder, wanneer 'r, op eene keuze voor t leeven, aankomt. En daar ook,in deeze opvoeding, de bereiking van 't voorgefield* doelwit onzeeker blyft, heeft die geene ,die ik aanprys , dan ten minden altoos dit voordeel, datzy haare eige,blyvende nuttigheid heeft, haare eige, beftendige vrugten voortbrengt, daar de eerstgemelde, 20 zy haar doelwit mist, na genoeg geheel verboren is. Want alles wat, in myn ontwerp van opvoeding en eerfte onderwys, te pas komt ,moet ,uit zig zelven,gefchikt zyn en eene min of meer onmiddelyke ("trekking hebben , om 'c verfland en 't hart te vormen, en den mensch, in alle ftaaten,in alle  VOORBERICHT. xi alle omftandigbeeden, nuttig, aangenaam en gelukkig te maaken, En dat zal des te meer» omtrent onze dogteren in 't byzonder, plaats hebben, daar al zyn hun noch huwelyk, noch kinderen befchooren , 'er zig tog altooos, onder hunne naafte bloed verwanten,ortder hunne boezemvriendinnen,de eere of andere zal bevinden, aan dewelke een huisgezin en kinderente beurt vallen zal;. en van hoe veel nut zouden zy dan niet aan' deeze hunne geliefde gezellinnen kunnen zyn ? Hoe zeer ware het niet te wenfchen, dat allen,ofalthans de meeften dergeenen,die zig rondom jonge kinderen bevinden, die1 'er zig meest meê ophouden , (en onze; eerde jaaren brengen wy tog geheel, in dehanden en onder 't opzigt der bevalligekunne, door;) dat, zeg ik , de meeften/ derzelven goede denkbeelden van opvoeding en onderwys hadden ? Hoe veele. poogingen van ouders mislukken niet,. omdat de meefle ornftanders geduurig beezig: zyn , met onbedagtzaamen yver, af te-: breeken, 't ree) zy, met veel moeite en: * 6. zorg,,  xd VOORBERICHT. zorg , opbDUwen. Dan 't is hier de plaats niet, dit verder in te treeden. Misfchien zal het dienüiger zyn, hier een kort verflag te doen van de orde en keuze, welke ik htb gevolgd, in de boekjis, tot nog toe, aan myn oudfte dogtertje ter hand gelïeld. Na dat zy de drie deelen van myn Onderwys dooiieezen had, gaf ik haar i de Lofzangen voor Kinderen, door my, uit het Engetech Vertaald. 2, Het aangenaam Kinderfchool. 3. De Kleine Crandifon of de Gehoorzaame Zoon; om (rent welke laaide men egter zou kunnen opmerken, dat 'er wat veel adel, rykdom, en al re romaneske voorvallen in voorko* men; terwyl *t verlaaten van zyn Vaderland1, om zynen vriend te volgt n, in Willem, naauwlyks te veifchooren is, door de Engeifche afkomst zyner moeder, en nimmer een voorbeeld ter aanpryzing kan worden. 4. Het zoo nuttig Faderlandscb A B Boek. 5. De beknopte Zedeleer voor Kinderen van bejehmfde lieden door J. H. Camp* Een werkje, waar van vooral het • laat-  VOORBERICHT, xiti laatfte gedeelte zeer fraai is; doch heteerfte niet vry van tafefeelett , die zoo flerk gefchildtrd zyn , dat zy forotyds eenen akeligen indruk veroorzaaken ; (omtyds onwaarfchynlyk worden ; of ten minhVn hunne algemeéne uitwerking verliezen, om dat zy alleen op buitepfpoorigeenzeldzaame uiteiftens , toepaslyk zyn. Ook zyn de gefprekken te lang, om elk, ineens, te worden uitgeleezen. Weshalven men eene verdeeling van elk, inverfcheide (tukken, maaken moet, naar de afdeeling van het regifler, dat voor aan geplaatst is, gefchikr, 6. De kleine Gedichten voor kinderen van den Heer van Alpben ; my by fommigen derzelven vergenoegende, met het gewoon iiititellend antwoord te geeven , op die weinige plaatfen , waarin eenige melding van de verborgenheeden van onzen Godsdienst voorkomt. Schoon men ook in deezen opzigte voorzigtig moet zyn, en nagaan, of de gedagten van "t kind ook al te werkzaam worden, om zelf eenen uitleg te zo;k'er;en of het z!g daar by verkeerde denkbeelden maakt; wanneer het beeter is, den te * 7 gee-  xw VOORBERICHT. geeven uitleg wat re vervroegen , dan *t kiud aan zig zeïven of anderen over te laaren Dit alies nu doorleezen z^nde, is myn voorneemeu,haardeeze Aardryksbefchryving ter hand te (teilen. En wanneer zy die doorleezen heeft, zal het tyd worden, om haar wat meer van den Geopenbaarden Godsdienst bekend te maaken , na oat ik haar egter eerst,van de egiheid en Godlykheid des ttybels, zal hebben tragten te' overtuigen, op zodanige gronden,als vervat (taan.in het gefprekje agtet dit Voorbericht gevoegd. Tot dit nader verflag nu van den Geopenbaarden Godsdienst, wenschte ik wel een werkje te weeten, dat volkomen aan myn denkbeeld en ontwerp votdeedt. Dan dit my nog niet in handen gevallen, zynde zal ik my vergenoegen moeteri,met haar myne Algemeéne Catechismus,voor de Nederlandfche Bwgerjeugd, Qte Utrecht by de Wed. J, van Schoonhoven, 1783) te geeven;alsin welks eerfle gedeelte , de eerlte gronden ▼an den Christlyken Godsdienst, zoo veel Biooglyk , met de woorden zells van den Bybel, voorgedraagen zyn. Indien myn dog  VOORBERICHT, xv dogter'e het Fransch reeds magrig was, zou ik 'er myne In/l^uclionscTunPerea/on Hls {Utrtcbt cbez H. Spruit 1774,) byvoegen. — Na Hu nader onderwys, in den Godsdienst, zoude ik, tot (ie Algemeene Ge(cliiertenisovergaavi;t:n riaar toe vooreerst gebruikende Inleiding ter Ai,.emtene Hiftoris éfc. door den Baron L. tan Hoibcg (te Amiïerdam by de Wed. van lisveld en Holtrop 17^9) een werkje,dat wel wat te kort, triaar egter niet droog,en ten minden in eenen goeden fmaak gefchreeven is. Jammer is het, dat raen zig , op de eerfie blad zyden,in de uitlegging der Epocfan en Jlerte, wat verward heeft; mislenen zou deeze plaats duidelyker worden , indien men 'er de volgende veranderingen in maakte, p. 1. lin. penulr. Tydftippenjees Tydvakken. • - - lin. uit. Tydbegrippen,\ees Tydbeginnen. p. a lin. i, 2, 5. Tyd/tip, lees Tydvak» lin. 11. Tydbegrip, lees Tydbegm» 12. Tydperk lees Tydjlip. . - r 36 en IJ- Dan wordt dit een tyd perk van de Schepping der waereld af gg-  xvr V O O R B E R I C HTi genoemd; lees dm wordt dit het tydbegin der Waareld-Scüeppwg genoemd. p.2.1in. 22. Tyallip, lees Tydbegin. P- 3- 1. 5- Tydperk , lees Tydbegin , en wiscb uit het woordje af. " • - - - '4- Het Turkfche Tydperk begint zyne jaaren te teilen, lees Het Turk~*jcbe Tydbegin telt Be kleine ZieUunde voor Kinderen, door J H. Campe, ts Atr.fterdam, by Joannes van SAm, 1782, zyne Robinfon Crufo'ê, het Schouwtoneel der Natuur &c. zullen nu ook kunnen te pas komen ; en in 't Pranscb,?« Converfations d'Emilie, V Ami des Enfants 6rY Nog zal men met veel vrugt, by myne befchryving van de Ver. eenigde Nederlanden , in dit werkje, kunnen voegen, de Nieuwe Geogtaphifche en Hijlori/cbe /itlas van de 7 Vereenigde Nederlandfche Provinciën £rV., mids men 'er den laatften druk van neeme, als waar in men veele weetens-waardige dingen vinden zal, die men vergeefsch, in dit werkje, zou zoeken. Mie-  VOORBERICHT, xvu Niemand,hoop ik, zal ziglaatenaffchrikken.door 't getal der boekjes, die ik, voor kinderen van zulke jonge jaaren, opgeef. Er is niet meer nodig, dan eiken morgen een quartier,of op zyn best een klein half uur, om ze allen, zelfs by herha?ling > door te leezen, in den tyd,dien ik onderfiel, als b. v. tot het einde van 't negende jaar. En't is zeernuttig,de kinderen, van de eerfle jaaren af,aan, aan zulk eene daaglykfche en gereegelde oeffisning te gewennen; waarom men dan ook niet ligt een dag moet overflaan, maar alleen 't uur verzetten , zo 'er iers.op den gezetien tyd, tusfehenbeide komt. De draad van 't on* dervvys moet zoo min moo^ilyk worden afgebrooken; het moet langfanm,rria3rbefïer,dig en op eenen eenpaarigen voet voortgaan. Dit is 't eenigfte middel,om \ onderwys waarlyk nuttig te maaken, en aan 't Jund eene gezette heblykheid, tot oeffenfng en oplettendheid, te doen ven>:rygen. Kinderen moeten doordrongen worden, met het denkbeeld, dat leeren hun werk  xvin VOORBERICHT. werkis(*); en zig kundig, deugdzaam en bekwaam te maaken, hun groot doelwit, tot het welke zy alle dag eenen Hap moeten naderen, of den dag als verlooren aanzien. Ook zal deeze gereegelde oeffening, indien de daar aandaaglyks te befleeden tyd zoo kort genoomen wordt; als ik gezegd heb, en de boekjes wei gek ooien worden, voor 't kind noch moeilyk,noch verdrietig vailen. Zoo ras de gezette tyd der oeffening voorby en 't werk gedaan is, kan men 't boek zelf aan 't kind ter hand (rellen , met volkomen vryheid, om'er, over den dag, voor zig Zclven,in te leezen of Biet naar dar het zelf verkiezen zal. Tot nog toe heb ik meer moeten waaken, dat 'er niet te veel, dan dar 'er niet te weinig geleezen wierde; dan hieromtrent zal'er, by't eene kind of 't andere, een groot onderfcheid plaats grypen. Maar vooral moet men O Het aanleeren van allerlei handwerken, elk naar zynen ftaat, moet hier onder mede begreepen worden.  VOORBERICHT. xrx 'er zig op toeleggen, om, door den dag, met het kind , over 't geen het geleezen beeft, te praaten, en *er, wanneer zig daar toe de geleegenheid opdoet , de toepasfmg van te ma dun, ip 't geen men ontmoet ; en dan moet het ook in de daad gemeenzaam praaten en werkdaadige beoeffening zyn ; vooral moet men 'er wel by oppasfen, dat men 't kind niet altoos en geduurig bepreeke, beleeraare en berispe, want dat zou de kinderen, van alle onderwys, afkeerig maaken. En'tisbeeter,dateen kind , in de eerfte beginfelen , maar de helft , ja een vierde zoo veel als een ander-met lust, dan dat het even zoo veel met weerzin doe. Inden beginne moet men wat toegeeven en niet dan hmgftamerhaiid en ongevoelig wat meer en meer vergen, zoo doeade,zal alles van zeive komen. GE.  xx VOORBERICHT. GESPREKJE Om aan Kinderen de Godlykbeid des Bybels te bcwyzën. yacob. Papa, gy hebt my> .(J ,£ eerfte «eeJye van de Aardryksbefchryving, (*j ge*egd, dat 'er, in een boek, den Bybel genaamd, veeie dingen vervat (taan, nakende ^ kennis van God, zyne werken, zyne weJdaaden en beftier, den (laat der menfchen na dit leeven, den uitmuntenden Perfoon vaa Jefus Chrirtus, en 't geen hy, voor ons, m deeze waareld,gedaan en geleeden CO Zie p. 105. van dit deeltje. Hetfpreekt ÖUS Va" Ze,ve dat dit gefprekjeeigentlyk maar moet geleezen worden, na dat dit Geografisch Onderwys teneinde «, en onmiddeJyk voordat men de AlgemeeneCatechismus, voor de Burgerjeugd, of eenig ander nader onderwys, in de waarheeden van de GeoPenbaarnen Godsdienst, beginne.  VOORBERICHT, xxi beeft. Nu wilde ik zoo gaarne iets meer van dat ades weeten, zoudt gy my hu niet kunnen zeggen, wat den Bybel, dezen aangaande, al bevat? Vader. Wel ik geloof Jacob,' dat gy nu in de daad in (laat zyt, om 'er wat meer van te begrvpen, en dat- ten mini'en een gedeelte dier dingen thans, onder uwe bevatting, vallen zal. Alleen moet gy 'er dit wel omtrent opmerken, dat 'er veele byzonderheeden onder zyn, die gy nooit volkomen zult kunnen begrypen. Want veelen deezer dingen zyn van dien aart, dat zy niet onder onze zinnen vallen; ja dat wyze, noch door onderzoek, noch door redeneering, ooit zouden hebben kunnen ontdekken, indien God ze ons niet geopenbaard had, in dat zelfde boek, waar van ik u, ter zoo even aangehaalde plaatfe,'gezegd heb, dat het, op zyn bevel en onder zyn byzonder bellier, gefchreeven is. J Maar hoe issdat gefchied Papa? f V. Dat flaat, ten minden gedeeltlyk,ha 't boek zelfs verhaald. Maar eer wy daarvan fpreeken, Hoet ik u eerst bewyzen, dat dat  xxu VOORBERICHT. dat Boekin de daad van Godiyken oor. %ong ja dat het niet moojlyk was Gods huip, te fcbryven. ^- En waar uk b.'ykt dat Papa? KKwt gy of eenig mensch weeten, wat er morgen, over e.n jaar, over honderd over duizend jaaren, in de ^aareid gtfcmedeo zal? J. ^enPapa;hoeZoudenwydatweeten kunnen? Maar je weet wel, dat God ailcs weet, en dat aan hem, die de waare,d 1 maakt heeft en regeert, alles , ja het 4komende zelfs, zoo wel als het teegenwoordige, bekend moet zyn? (•) Jaiftpa dat herinner * my wel, uit de geftnekken, die ,'k,in 't Onderwys voor kinderen , geleezen heb. Welnujacob, indien 'er dan, i„ C) Zie >t Gefpr. over de Alweetenheid S"-P 35. en dat over de Voorzienigheid 4 U. p, 404, ,  VOORBERICHT, xxra den Bybel, van de ourifte tyden af aan, verfcheide dingen voorzegt zyn, die wy zelfs vervuld zien,en die nog heden,onder ons oog, plaats grypen; kunnen wy dan niet volkomen zeeker zyn, dat dat boek noodwendig, onder Q ods by zonder bellier en met zyne hulp,moet gefchreeven zyn; wyl hy alleen aan de fchryvers deszelven die dingen kon openbaaren, die geenmensch, zonder ïulk eene openbaaring,ooit weeten k°^'. Ja Papa, dat kunnen wy zeeker,datkan niet anders zyn. V. Wel nu Jacob, zulke dingen kan ik 'er u, en wel van 't begin deezes boeks af aan , verfcheide aanwyzen. B. v. in \ eerfle boekdeel des Bybels, Genefis genaamd, wordt, na 't verbaal van eenen algemeenen watervloed , die de geheele waareld overdekte, verklaard en beloofd, dat 'er nooit weer zulk eene algemeene watervloed, oïer de waareld, komen zou;(*)en C*j Gen, 8; t. ai. Gen. p;  xxiv VOORBERICHT. feedert den tyd deezer verklaaring , tvn er nu reeds .neer dan vier dnizend Jaarén verloopen, zonder dat 'er ooit weer z ulk eene a'gemeene watervloed gek, men is. »• * heo „, in -t be,i(} van ,t . deezer Aajdrvksbefchryving ( p. „ eJ„ <$) doei. Zlen, dat de geduurige afwisfelingeri v « < ag en nagt, vanlente,«,me,,herfttM wnter veroorzaakt worden, door \ omwentelen der aarde, rondom baaren as" «udsgaders den fchuinfen fland van deezen' M | °P het v,ak v" haaren jaarlyk&hcn omloop, rondom de zo,,. Indien derhalven * J aarde eens "Pnieldr, om haaren as te draaien, dan z,u 'ergeene verwisfe.ing van dag en nagt meer plaats hebben> £ »*eo de fchnine (land van haaren as Tn eenen lopdregten (land, op 't vlak haJre veninderd weidt, d,D„üookde Ztue7^eï,en V oP«o«den. vvi rt^ ; ? d00r Gods aanhoutó wil, CWda^deaarde^mhaaren as, bJyft CO N. Aardr. B^fbhTTTD. p ~ ~~ Jni Zie,?üfpr- over de Voorlien:fi D. p  VOORBERIC H.T. xxv draaien, en dat die aszelfzynen fchuinen ftand, op 't vlak haares omloops,behoudt. Het zou derhalven aan God «uur een woord, eenen wenk, eene enkele daad zy ner wil koften, om deeze omwenteling, om den as, te doen ophouden, of denfchuinen ftand deezeslaatften, in eenen loodregteten veranderen; en dus de afwisfelingeri van da? en nagt, van lente, zomer,herfst en winter te doen ophouden. En welk mensch heeft ooit kunnen weeten, of zeggen, wat God dien aangaande beflooten heeft; en wat hydien aangaande , in der tyd, eens zou willen doen ? J' Dat kan zeeker niemand weeten, of God moet het hem zelf openbaaien. V. Dat heeft God ook werklyk gedaan en by die zelfde geleegenheid , waar van ik u zoo even fprak, (Gen. 8: v. 22.) gezegd, dat [zoo lang de waareld zelf za( duuren , deeze afwisfeling van dag en nagt, hette en koude, zaaijing, oogst,zomer en ixinter niet ophouden zullen. En feedert dien tyd is dit alles ook in de daad zoo,onveranderd gebleeven , en blyft nog heeden zoo;  xx« VOORBERICHT. zoo; dus wy ook van dceze verklaaring devei vulling nog heeden zien. 3- Gen. is: v. a wordt gefproken van eenen man, Abraham genaamd, aan wien God zig dikwils geopenbaard heeft , en onder andere toezeggingen hem ook dit beloofd, dat zyn naam groot zou zyn, en dat by, tot een groot volk, zou woraen , dat is , dat de nakomelingen , uit hem vcortgefprooten , zoo ralryk zonden wor den, dat zy gehecle volken zouden uitmaaken. Nu is 'er niet alleen nog heejen een talryk volk, de Jooden genaamd, dat,van hem , door zynen zoon Ifaac en zynes kleinzoon Jacob,aftlamd ; maar ook een gedeelte der Saraceetm, of volken van Arabifchen afkomst, die nog heeden hu» gebied wyd en zyd uitftrekken, erkennen hem, voor hunnen ftamvader , doorlsmaël en zyne andere zoonen. Dus hy nog heeden eenen grooten naam heeft; en 'er ook nog heeden veifcheide groote volken zyn, die geheel of gedeeltlyk van hem afftammen. In 't byzonder wordt van den zoo even genoemde Ismaël voorzegd, (Gen. 16: v- 12.)  VOOR BERICHT, xxvn 13.) dat hy en zyn gedacht het leeven eenes woudezels zouden lyden, (J. i. dat zy vryheid-minnend, maar woest van aart zouden zyn;) en dat zyne hand teegen allen, en alle handen teegen hem zouden weezen.En deeze leevenswys heeft hy niet alleen daadlyk aangenoomen, maar ook nog heeden leeven de Arabieren, waarvan een gedeelte van hem afflamt , op dezelfde vvys- Hunne vryheid hebben zy beftendiger,dan eenig ander volk,bewaard; zy leiden een omzwervend leeven, in de woefteine;en zy beftaan meest van den roof , dien zy,op hunne nabuuren, of de door hun land trekkende reizigers behaalen. 4. Gen. 18: v. 19 wordt van Abraham getuigd, dat hy zynen kinderen en zynen huize,na bem, zoude beveelen. en zy den weg, (of dienst,) (*) des Heeren houden &c. Ook erkennen de van hem afdammende Jooden, hoe zeer, in andere opzigten, af- (*) Zie onze aan;, op dceze plaats, in de Vertaaling van MichaëJis. * » 2  x?:vm VOORBERICHT. gedwaald , nog heeden den God van hunnen Vader Abraham, voor den hunnen, ja voorden eenigften waaren God,en te wetten, die hy eertyds,doorMozes,aan hunne voorvaderen gegeeven heeft , voor GodJyke wetten, waar aan zy alle gehoorzaamheid verfchuldigdzyn. Tervvyl zelfs de volken van Arabifche of Ismaëlietilchen afkomst, die de Mahometaanfche dwaalleer hebben aangenoomen, ook nog heeden den God Abrahams , als den waren God aanbidden. 5- Maar 't geen vooral uwe opmerking verdient; deJoodet?,of'tvolkIsraëls.doorde vermeenigvuldiging van Abrahams nakomeMngen , tot een groot volk, geworden zynde, verdeelden zig,in twee koningryken, die lang in bloeienden ftaar bleeven ; Eïaar eindelyk werden zy aangevallen,' door twee magtige volken, de Asfyriersen de Babyloniers, die het land veroverden en de inwooners gevanglyk wegvoerden, naar Babel en Asfyrien. Onderwyl nu dat zy dus,in het land hunner vyanden, onder t juk der flayerny gebukt lagen, werdt hun,  - VOORBERICHT, xxix hun,door eenen man van God gezonden, uit zynen naam en op zyn bevel, voorzegd ea beloofd, dat het mrgtig ryk, door 't we'. ke, zy t'ondergebragt waren , ganschlyk zou worden verfbord ; (*) maar dat zyin teegendeel nimmer zouden ophouden een volk te zyn. (f) Nu werden zy wel, na dat zy eerst, in hun land,waren te rug gebrast , en aldaar,geduurende eenen geruimeii tyd,in eenen vry bloeien Jen ftaat geleefd hadden, weegens eene zwaare misdaad aan den Verlosfer der Waareld begaan, (wan* zy zyn het, die hem ter dood gebragt heb. ben;) zy werden wel, zeg ik, door een C*) Jerèm. gü vs. 37. Ct) Jerëm. 31: vs. 35 en 36. De woorden zelfs zyn te aanmerklyk, om ze hier niet in te voegen, zy luiden dus. Zoo zeidt de Hee« ee, die de zonr.e ten lichts geeft, des daags, dt ordeningen der maane ende der jlerren, ten lichte, des nagts; — Indien deeze ordeningen van voer myrt aangezigte zullen wyken, f[ reekt de Heer.e ; zoozal ook het zaet Israëls ophouden, dat het geen volk en zy,\vttr myn aangezicht?, alk de dagen'.  xxx VOORBERICHT. nog magtiger volk , de Romeinen genaamd , overvallen , hunne hoofdftad en hun land verwoest (*) en zy zeIfs,onder alle de volken der aarde, verflrooid, zoo dat «y ru geen eigen land meer hebben, maar overal verfpreid, en op de meelle plaatfen vervolgd, onderdrukt en van de gemeene voordeden der Burgermaaifcbappy beroofd worden; dan in weerwil vanditalles,blyven j tot op den huidigen dag , een afgezonderd volk uitmaaken, dat tot nog toe nooit heeft kunnen worden uitgeioeid. Zoo dat, terwyl de magtige Ryken der Asiyriers, der Babylouiers en der Romeinen van de oppervlakte der aarde verdweenen zyn; terwyl deeze groote volken, zelfs geea raam meer overig hebben; terwyl:alle de overige volken der waareld, wier land ooit overheerd en zy onder andere natiën vermengd werden,verdweer,en en onder die volken verfmolten zynjdejooden en dejooden alleen,ons het zonderling verfchynfel toonen, van een magtloos, verjaagd, verftrooid en verdrukt volk , dat zig (leeds aan de werking der CO Ook dit was hun voorzegd.  VOORBERICHT, xxx; gemeene oorzaaken onttrekt , alle zyne verdrukkers overleefd , en in 't midden der overige natiën een afgeionderd volk uitmaakt , het welk, onder de grootfle vermenging, onvermengd, en in zeeden' gewoonten, Godsdienst, taal, begrippen, ja gelaat zelf onderfcheiden blyft. Een veifchynfei nu feederd byna twee duizend jaaren in ftand gebleeven, dat nergens, dan 111 de" Bybel, daar 't voorzegd wordt, zyneft uitleg vindt , en dus te regt als een wonderteeken, ten bewys van de egtheid des Bybels , door de Voorzienigheid, in fland gehouden , mag aangemerkt worden. (*; Wat zegt gy nu, myn lieve Jacob, kon wel een boek , in 't welke zoo veeie toekomende dingen van verfchillenden aart voorzegd zyn , die allen nog heeden raauwkeu ig vcivuld blyveu, wel,door eenig mensch, zonder Godlyke Openbaaring (O De voorzegging van Paulus i Tim. 4. vs- 1 3- die hier de zesde plaats zou moeten beflaan,. zal men,in de Algemeene Catech. bygebragt vinden.  xxxn VOORBERICHT. gefchreeven worden ? Kon wel eenig Wmk iets van a!le deeze dingen, in voorraad, weeten? üf moet niet dit alles, op Gods bevel, en onder zyne byzondere openbaaring, gefchreeven zyn? J. Ja Papa, dat moet het zeeker, wy! Goel het alleen weeten kon. V. Ook zal de overige inhoud van dit boek u daar van, hoe, langer hoe meer, overtuigen. En uit het eene en andere zult gy veilig befluiten kunnen, dat niles wat, in dit boek, gefchreeven ftaat, waarheid, onbedrieglyke en zuivere waar. beid zyn moet, wyl de alweetende, goede en volmaakte God voorzeeker geene on« waarheeden kan doen ter nederftellen, of door zyne openbaaringen beveiligen. Met geen minder regt ook , kunnen wy, uit Gods byzondere tusfchenkomst,in *t vervaardigen van dit boek,afleiden, dat wy , in het zelve, de opheldering en beflisfing zoeken moeten van alles wat God, den Godsdienst, onze plichten omtrent hem, den weg van Verlosfing dien hy ons geopend heeft, en zyne befiemmingen over  VOORBERICHT, xxxur over onzen toekomenden (laat, betreft. Ikheb getragt de voornaamfte dingen, betreklyk tot dit alles, in den Bybel vervat,in eene korte fche*s,by een te verzamelen, en zoo veel mooglyk, met de eige woorden des Bybels, voor te draagen , (in de Algemeens Caitechismus voor de Nederlani/che Burgerjeugd,) en deeze fcheis zullen wy nu famen kezen; terwyl ik u teevens t naar maaten gy daar in vorderen zult,eenige (lukken, nit den Bybel zelve,zal voorlee" zen, die ik denk, dat- meest, naar uwe vatbaarheid ,zullen gefchikt zyn. (*) J, O Papa! dat zal my zeer veel plai'fier doen , want ik verlang zeer,om wat meer van dit alles te mogen weeten. Maar mag ik (*) Tew. Eenige gedeelten van de gc(èhiedennisfen der Aartsvaderen en der Israëlieten; eenige zedekundige wetten, uit de Boeken van Mozes;eenige Pfalmen;de gemaklykfle en voor de kindschheid gefchiktfte plaatfen, uit de Spreuken en Prediker; en vooral de gemaklyklle (lukken, uit de Euangelien, do Bergpredikatie, 't verhaal van »t lyden &c«  xxxiv VOOR BERICHT. m nog eens vraagen? Hoe beeft God dat alles aan de menfchen geopenbaard ? en hoe heeft hy * fchryveü van dat boek beftierd? , f. I" de eerfie tyden der waareld was her.voor de meiifchen,nodigf veele dingen te weeten , hunne aliereerfle behoeften, maar vooral den Godsdienst en >t Verzcemngsmiddel betreffende , daar zy egter mets van weeten konden, indien God ze hun met zelf openbaarde. En daar God, naar zyne goedertierenheid en vaderlyke zorg, ook in deeze behoeften der menfchen wilde voorzien; fprak hy,met hun , of zondt hun eenen Engel, die zig,onder eene oenschlyke gedaante, aan hun verwonende, met hun fprak, hun 't geenzy weeten moeften meêdeelde, en dan verdwee,). J- Maar Papa, hoe verfcheen God zelf aan de menfchen? Zagen zy dan God? - Ifc dagt dat °od geen lichaam had, en dus niet kon gezien worden ? f. Datisook zoojacob, en wanneer men *egt, dat God aan de menfchen verfcheen, wil zulks alleen te kennen geeven,dathy hun een  VOORBERICHT, xxx* een teeken gaf van zyne onmiddelyke teegenwoordigheid, en teevens eene Hem deedt hnoren , die,uit het midden van dat teeken , tot hen , fprak. B. v. dê fchryver van de vyf eerfie boeken des Bybels was een man , Mozes genaamd. De eerfie reis nu dat God aan hem verfcheen en totlhen fprak, zag hy een braambosch, of flruik van braamplanten, (*) te midden in eene groote vlam en in vollen brand ilaan, zonder te verteeren; en zoo als hy toetradt, onue zien, wat dit wonder, dat van alle de wetten der natuur afweek, tog weezen mogt , hoorde hy eene flem , die van boven deexe vlammen, tot hem fprak, en hem Gods beveelen meedeelde; terwyl hy, door dit wonder, 't welk Gods magt alleen kon te weeg brengen , een zeeker bewys had, dat het in de daad God zelf was, die met hem fprak. Naderhand verfcheen God meermaalen aan deezen zelfden (*) Of doornen. Zie Michaëlis vertaaling Exod. 3; vs 2.  «xvi VOORBERICHT. 21'in7ern g!aHs °f ******* wolk, ge,ykmede in "ciin^n Vuii Abraham voortefchry- de.erft boeken desBybeisuit^aake;. verftnet^ verlcheide andere menfchen, met verfdiv- ^eh;n, ^rtd'r,^- deelen « , dS beVee,en raee * Ïn T myd$ °°k werdt Gods wil 'anaen geopenbaard, d«or middel van 1zichten, wanneer ^eensklaps meendendingen voor hen,te zien , dit,Win de daad met waren, maar die hun, a|s in een tafereel en gelykenis, Gods wil 0f wel eenige toekomende dingen affchiJderden. Somtyds eindelyk maakte God hun zynen wil bekend , door buitengewoon droomen , die Zy van andere gemeene droomen willen te onderfcheiden, En waar aan konden zy die onderItheidenp U' Dat vveeten- vvy thans niet meer, 'cm dat  VOORBERICHT, xxxvu dar. alle deeze dingen opgehouden hebben, feedert meer dan 1700 jaar, na dat naamlyk onze Zaligmaaker Jefus, in de waareld gekomen zyude, ons, zoo zelfs, als door zyne eerfie leerlingen of discipelen, Gods wil en alles wat wy weeten moeflen, om hier en hier namaals gelukkig te kunnen zyn, bekend gemaakt heeft, en wydus thans geen onmiddelyk onderwys meer behoeven. Ondertusfchen zyn ook alle deeze bekendmaakingen van Gods wil, alle deeze voorzeggingen van toenmaals nog toekomende dingen, in de volgende boeken van den Bybel vervat ; terwyl in de laatfle boeken deszelven,de leer van onzen Zaligmaaker en zyne discipelen vervat flaat. Dan in 't vervaardigen deezer laatfle boeken, werden de discipelen van" Jefus minder be. ftierd, doorverfchyningen,als wel dooreenen onmiddelyken invloed van God, die hun dat geen ingaf, dat is,in de gedagte deedt komen, wat zy zeggen.of fchryven moeflen. En daarom zegt men,dat alles, wat zy gefchreeven hebben , hun, door God, ingegeevenis; en dat wanneer zy, tot de' raen-  xxxvin VOORBERICHT. menfchen, hebben gefprocken, God hun de woorden zelf in den mond heeft gelegd. ^ Maar hoe weeten wy nu, dar zulks zoo gefchied is? % Om dat het, in den. Bybel zelve gezegd wordt, en ik u reeds heb aan ge.' toond , dat dit Boek niets anders dan waarheid behelzen kan, vvyl het niet an ders dan op Gods bevel en onder ,vne openbaaring heeft kunnen geichreeven worden. ?• MaarP.paikbegrypevenwelniet.hoe God hun b alles ingaf en in de gedaan deedt komen? ö V. De wyze hoe en de middelen door welkenGod zulks deedt,weet ik zoo min als gy. Maar dit begryp ik zeer wel, dat hy die s menfchen ziel gemaakt heeft ; hy'die haar de kragt van denken, of 't vermogen van gedagten te vermen heeft meegedeeld ■ ook zeer welde werking van dat vermoogen moet kunnen bepaaJen, en zelf gedagten in' hunnen geest, doen opkomen.Of zou hy die door eene enkele daad zyner wil 'en~ naff,de*on, de maan, deeze geheele waa-  VOORBERICHT, xxxïx waareld, ja alle de geeften der menfchen gefchapen en voongebragt heeft, niet ook wel eenige byzondere gedagten, in 's menfchen geesr,kunnen voortbrengen ? Zou dit laatfle moeilyker dan 'r eerfte zyr? J. Neen Papa, dat kan hetzeekerniet weezen. V. Al begrypen wy derhalven de wyze niet, behoeven wy egter aan de zaak zelve niet te twyfFelen , (en dit weet gy is zoo dikwils ons geval!) maar wy kunnen cnsverzeekerd houden, dat alles wat, in den Bybel, gefchreeven ftaat, onder Gods by zonder bellier, is gefchreeven; dat het mets anders dan waarheid kan zyn; dat wy het derhalven ook als waarheid moeten aanneemen en gelooven ; en als Gods onmiddelyke wil eerbiedigen en ge. hoorzaamen. t'T is God zelf. myn lieve Jacob! die, in dat boek, onmiddelyk, tot u, fpreekt; om u lot hem, tot uwe oorfpronklyke volmaaktheid en beftemming, tot de eeuwige gelukzaligheid , ' weder te brengen. Indien gy derhalven God eerbiedigt, indien gy onzen Zaligmaaker bemint, in-  xl VOORBERICHT. indien u uw geluk en zaligheid dierbaar zyn, lees dan met eerbied, geloof met vertrouwen, gehoorzaam met de onbepaaldRe onderwerping, alles wat in dat] heilig Boek vervat flaat. Uvv God en uw Za°ligmaker nodigen, roepen, dringen u, in t zelve, om uw eigen geluk tog te willen bewerken, naar die voorfcbriften, naar dewelken het alleen te verkrygen is; zoudt gy, voor deeze Vaderlyke, deeze vriendlyke item, moedwillig de ooren willen Hoppen ? NIEUW.  NIEUWE AARDRTKS- BESCHR YVING. INLEIDING. Van ,t"allereerJleondert famenftel der waareld, gefchied, in't klein tiagten na te bootfen. Gelyk men zeer ligt  INLEIDING. $ ligt doen kan, indien men dit onderwys altoos,by de kaars, geeven, en 'er de volgende hulpmiddelen by gebruiken wil. i. Eene kleine aardglobe,niet op een gewoon voetltukje, meteenen Horifont, dat te veel fchaduw geeft, maar met deszelfs koperen meridiaan, opeen voetftukje met eene enkele fpil, geplaatst. Deeze globe» op eene tafel, rondom eene brandende kaars, £de kamer voorts donker zynde) beurtlings inde verdachte ftanden plaaifende, kan men, op dezelve, alle de byzonderheedën van 't verwijfden der,' faifoenen » van 't aanbreeken van dag en nagtj van de verfchillende lugtftreeken &c. uitleggen , en op 't oog verklaaren, zoo als het op Plaat I Fig. i afgebeeld ftaat. Zelfs kan men de uuren van 't op en ondergaan der Zon, in elk faifoen, aanwyzen,indien men, op 't koper cirkeltje, 't welk gemcenlyk, op den koperen meridiaan, aan de noordpool, geplaatst is, een ander cirkeltje van kaart of papier vast maakt, waarop men de ge. tallen der uuren, in tegenfteliing van 't geen op 't kopere cirkeltje plaats heeft, in A 5 die  io INLEIDING. die orde fcbryft , welke Plaat t. F/g. 2 aangeweezen wordt. Want wanneer men als dan ons land , by voorbeeld, vlak naar de zon toe, en dus in den middaglland, geplaatst hebbende, het wyzertje, op \ onderfle goal, 12 zet, en voords de'aardglobe, zoo als zy Plaat I. Fig. r. in B,in haaren zomerfland ftaat , op haaren as, van 't Wellen nnar't Ooften omttraaft, zal men ons land, in 't befchaduwd gedeelte van de globe,zien treeden, juist op dat oogenblikjwanneer'twyzertje'tuuraanwyst, op't welke de zon,in den zomer, ondergaat, terwyl men de aarde,op dezelfde wyze,voortdraaiende , insgelyks het uur van den opgang der zon, en voords alle de uuren van den dag en nagt, beneevens den ftand onzes Iands, in dezelven,zal aangeweezen zien. 2. Eene bal, een derde kleiner, dan de zoo even gemelde aardglobe , 'en mede op een foortgelyk voetftukje geplaatst, om de maan te verbeel!en,en doordeszelfs middel de Zonecüpfen te kunnen vertoonen, zoo als rlezelven , op een gedeelte van onze aar-  rNLEIDING, ii aarde, en dus in eenige weinige landen te gelyk , zigtbaar zyn, wanneer de maan, in de daartoe vereiscbte rigting}itusfchen de aarde en de zon , voorbygaat; midsgaders de maaneclipren , wanneer zy , agter de aarde, heenentrekt. Zie Piaat I. Fig. i. in F. en G. Doch moet men , by deeze geleegenheid, wel in agtneemen, de bal, die de maan verbeeldt, niet ver van de aardglobe te plaatfen , wyl de kaars anders de fchaduwen te veel vergroot, en 'er dus te veeionderfcheid , tusfehen derzelver uitwer» king en die der zonneftraalen;", zyn zou, als welke laatften evenwydig zyn, en zelfs,wegens de meerdere grootheid der zon, de fchaduw der maan, naar den kant der aarde,, merklyk toefpitfen; daar de fchaduw van de kaars zigin teegendeel meer en meer verwydt. —Of wil men de reede aantoonen, waarom 'er niet, by eiken doorgang der maan, tusfehen de aarde en zon , of agter de aarde v eene eclips of taaning van een van beiden omfiaat»kan men een aardglobetje laaten vervaardigen 5. zodanig 'er een op Plaat II. in Fig. 4; irn A afgebeeld is , flaande , op een fchuius A 6' ge.-  i* INLEIDING. gebogen fpilletje, uit twee flukken,F H beftaande, tusfehen dewelken, een, in eenen regthoek, geboogen armpje G D C, met een maantje B 'er op, zodanig vast gemaakt is, dat het maantje,om 't aardbolietje,draaie en, wegens den fchuinfen ftand van 't armpje en de fpil,in 't eene gedeelte van den om. loop,hooger, in 't andere, laager, dan 't aardbolletje flaa; wanneer 'er maar weinig plaatfingen zullen zyn, waarin de kaars, 't maantje en 't aardglobetje allen, in eene regte linie, ftaande.yzonsofmaansverduifteringen zullen vertoonen kunnen. Totbeeter verftand van 'tmaakfel, heb ik,tn evengemelde Fig. het boveneinde van de fpil H, in HH,afzonderlyk afgebeeld; desgelyks het onderst gedeelte van't fpilletje F,in F F,zoo als het,Jop 't fluk H,moet worden gefchroefd,- na dat liet armflukje G,of G G, door middel van *t gat II,tusfchen beiden ingeliooken is; ten welken einde, en om dat het armflukje zou kunnen draaien, het gat II, en 't onderfte gedeelte van 't fchroefflaartje K K, glad moeten zyn, doch egter wat droef gaan, om in'allerlei plaatfingen, te kunnen daan bly-  [(INLEIDING. 13 blyven; 't welk ook telkens een weinig geholpen kan worden, door 't aanfchroe. ven van 't bovenfte ftukje F; mids men dan 't armpje zoo omdraaie, dat die fchroef 'er niet weer door geopend worde. 3. Zeven kleiner ballen, op voetflukjes als vooren, waarvan 'er een,op de zoo even uitgelegde wyze , de aarde, met de maanjvyf, de vyf overige planeeten; en de zevende eene Comeet verbeelden zullen; ten einde met behulp deezer ballen, op eene tafel, in 't midden derwelke men wederom eene brandende kaars zal plaatfen, ons geheele waareldftelfel, met alle de omloopen, verplaatiingen , wederzydfche ftanden &c. zoo van onze aarde, als van de overige planeeten, te kunnen vertoonen; gelyk in Plaat IV te zien is. Terwyl men nog, rondom die zelfde tafel, een breeden kring van bordpapier zou kunnen plaatfen, op denwelken, alle de fterren en hemelteekenen van den dierenriem waren afgebeeld , ten einde ook van de verfchynfelen, tot denzelven betreklyk,verflag te kunnen doen. NogbeeterevenwelzourfiendeeA 7 z*  14 INLEIDING. ze geftermen , cp de muuren van 'de kamer zei ve, en op de hoogte der tafel,kunnen afbeelden. Deeze en foortgelyke hulpmiddelen zouden veel toebrengen, om de denkbeelden, in dit onderwys, aan de kinderen meegedeeld optehelderen, enteevens, 't ondeiwyszelfs tot een ipel en uitfpanning te maaken,in plaats eeher drooge en moeielyke beoeffening, gelyk het nu gemeenlyk, voor de kinderen, is. Indien men onrtertusfeben, by de allereerfte uitlegging der landkaarten, welke men, overeenkomstig 't hier voóren gezegde, mondeling aan de.kinderen geevenmogt, eenige werkjes, tot handleiding, wilde nebben, om'er de verdeelingen ligging der landen,de aangrenzende geweflen , de voorname fleeden, rivieren &c, in te kunnen vinden , zou men, daartoe, gebiuiken kunnen,'in °t Nederduitsch her Kort begrip der Geographie, of uittrekfel der nieuwe Geograpbie van den Heer Abt Nicole de laCroiK, door den Heer Fabre uitgegeven , te Utregt , by J. van Schoonhoven , en Comp. 1769, ia het, Fransch het zelfde wetk-  INLEIDING. 15 werkje , of we' Cows de Gecgraphie elementaire, pór M L'4.B.0****. lode Nouveldtias des En/untf kc.Amjterdam B, Vlam 1776. heef. men 't voordeel , van kaartles te vinden, waatop de landen en fleeden, niet met hunne naamen, maar alleen met getailen, geteekend (laan; en dit is van byzonder nut, om 't geheugen der kinderen te oeffenen, en hen, op de gedaante en ligging der landen,oplettend te maaken. Het ware. te wenfehen, dat 'er meer zodanige kaarten, in 't groot, te vinden waren. Deeze werkjes ondertusfehen geeven niet meer dan bloote naamregifters aan de hand; daar de aardryks-befchryving, zal zy aan haar waare oogmerk voldoen, iets meer geeven , en zig voor al, met den aart, gefteldheld en voortbrengfelen der landen, midsgaders den toefland en vordering der menschlyke maatfehappy , in dezelven , ophouden moet. Want eene befchryving moet ons niet alleen leeren, dat eene zaak aanweezig is , maar ook teevens hoedanig zy is. Daarenbovende aardryksbefchryving zou de kinderen ras verveelen, en zy zouden ook  16- INLEIDING. ook veel moeite^ hebben, om 'er iets van te onthouden, indien men zig,by 't enkel opnoemen der namen, en daar by aanwyzen derplaatfen, op de kaart, bepaalen wilde; om dat men dan te fcbielyk,van de eene plaats tot de andere,overgaande,aan geen van allen tyd laat, om eenigen duurzaamen 'ndruk,op de verbeeldingskragt en 't geheugen,nate laten; daar, indien men van elke plaats eenige min of meer belangwekkende byzonderheid bybrengt , de meerdere tyd, geduurendedewelke,de aandagt van 't kind, op dezelve,geveltigd blyft, by de belangrykheid zelve der byzonderheeden,gevoegd, eenen veel fterker en duurzaamer induik zullen maaken, I. HOOFD-  Bladz. 17 X HOOFDDEEL. VOORBEREIDENDE KUNDIGHEEDEN. "polder. Ik heb u reeds, myn lieve JacobI het een en andere verklaard, zo van 't land, dat wy bewoonen, als. van de 0verige landen der waareld ; wil ik u nu deeze waareld zelve eens wat nader ieeren kennen ? ' Jmo'o. Daar ben ik zeer nieuwsgierig naar,myu lieve Vader.' en viude ook altoos 't grootst genoegen, in alles, wat gy my wel leeren wilt* F. Dat is my zeer lief, en ik zal ook alroos tragten, 't u zoo gernaklyk , zoo aangenaam en zoo nuttig te maaken, als my mooglyk is. Blyft 'er dan evenwel nog iets duiders over, vraag maar vry; ik zal u altoos gaarne nader uitleg geeven; en u telkens herinneren, watu mogtontfchooteu zyn. Want uw voornaam oogmerk moet niet weezen,fchielyk te vorderen, maarwej te vatten 't geen gy leert, en 't u volkomen fiï-  ï8 I. HOOFDDEEL, eigen te maaken , zoo dat gy 't alsoos gereed en by de hand hebt, om 'er uw nut mee te kunnen doen, daar *t te pas komt. Dan om nu ter zaake te komen. Onze waareld of aarde is een zeer g'roote, byna ronde baJ, aan twee tegen eikanderen overflaande zyden een weinig plat gedrukt , en, door God, de Schepper van 't Heelal, uit aarde, zand, fteen, water &e. zodanig famengefteld, dat haare oppervlakte met duinen, heuvels, bergen, dalen en vlakten,overdekt; door livieren, beeken en meiren,dooifneeden; en dit al!es,met groote zeeën omringd is, in 't midden derwolken, men eene meenigte, boven de wateren, uitftcekende eilanden van allerlei gedaante en grootte ontmoet.. Dit alles is men gewoon op tweeërlei wyze af te beelden ; i. op een ronden bal, dien men waareldof aaid-globe noemt, zoodanig gy'er hier een voor u ziet, (*) en waarop de voorn aam iTe CD ïkonderftel, dat men by dit Onderwys, fteeds globen, parten &c. by dehandhebbe.  I. HOOFDDEEL. i9 landen, zeeën &c, juist zoo zyn afgebeeld , als zy zig, in de daad, op onzen aardbol* vertoonen. a. Op eene platte waareldkaart, waarop men deeze zelfde globe, met alle haare landen en zeeën, even als of zy,in twee naast elkander liggende halve globen, door-fneeden ware, zoo naauwkeurig afgeteekent heeft, als eene bolronde oppervlakte, op een platte oppervlakte, kan worden overgebragt, Terwyl men vervolgens,van elk byzonder land of gedeelte der waareld, byzondere kaarten maakt. J. Maar Vader, wat beduiden alle die kringen en ftreepen, die ik daar! zoo,in de lengte en breette , over die globe en. kaarten, getrokken zie P V. Dezelvcn dicnen,om,voor die lengte en breette,zeekere maaten op te geeven. Dan eer ik u daar een regt denkbeeld van geeven kan, moet ik u nog verfcheicie andere dingen uitleggen. — Onze aardbol, met de lugt of d impknig , die denzclven, van alle zyden, omnngtj^even gelyk de bast rondom eene noot zit;)zweeft, doorc?son* afmeetbaare ruimte, ia ?en ronden kring , tand.  go I. HOOFDDEEL. rondom de zon, omtrent zoo als een fchuins opgeworpen ba!,door de lugt, vliegt. (*) J. Wordt dan de waareld ook zoo gedmirig opgeworpen, dat zy niet weer valle? V. Neen myn lieve Jacob, dat is niet nodig. Toen God, nu byna zes duizend jaar geleeden, deeze aarde fchiep, gaf hy haar deeze beweeging,rondom de zon, en wilde teevens, dat zy die voortaan behouden zoude; en dat wel zoo , dat zy een jaar zou beezig zyn, om den kring afteloopeil, dien hy haar gefield had, en dien men haare loopbaan', of omloqp noemt. Ook blyft zy>feedert dat oogenblik, zulks zoo befiendigdoen, dat 'er, feedertal dien tyd , in haare beweeging, geene merkbr.arc verandering of vermindering gekomen zy; en dat offchoon 'er niets zy, 't welk haare (*) Of liever, gelyk een hal, die men aan «en touw hangende en vasthoudende, in eenen horizontalen of vlakregtenkring, rondom de vlam van eene kaars, laat draaien,  I. HOOFDDEEL. 21 voortfchietende beweeging onderhoude, of baar onderfteune, in de onafmeetbaare ruimte, in dewelke,zy rond zweeft; aan niets hangende , en door niets onder' fchraagt, dan alleen, door Gods wil en magt. (*) Maar onderwyl dat de aarde dus jaailyks haaren kring,rondom de zon, aflegt, heeft God haar teevens nog eene andere beweeging gegeeven, waar door zy , alle dag eens, op haar zelven,omwentelt|; omtrent zoo als een tol, onder 't voortloopen, geduurig,op zig zeiven, draait; maar met dit ondeifcheid nogthans , dat daar de tol, onder 't draaien, regt op en neer ftaat,de aarde in teegendeel zig, in zulk een fchu'mfen ftand, omwentelt, als waarin ik r.u deeze waareldglobe, om haaren koperen fpiljdien men den as noemt, doe draaien. Maar Vader, heeft de waareld dan ook zulk een as, daar zy om draait ? C*1 Men vergelyke hier het 57 gefprek des 2 Deels van 't onderwys,voor kinderen, pag. . 380 en 381.  m I. HOOFDDEEL, V. . Neen ; wy kunnen zulk een bal, als deeze waareldglobe is, niet anders onderfteunen, en denzelven niet anders.in dien fchuinen ftand,doen omdraaien, dan door middel van zulk^ eene fpil of as, en daarom zyn 'er zodanigen , jn alle" onze waareldgloben, gemaakt. Maar in de waareld zelve, is zulks niet nod/g,wylGods wil en magt genoeg zyn,*om baar te geeven welke beweeging hy goedvindt. Het is derhalven alleen, tot ons gemak, en by vergelyking van 't geen,omtrent onze waareldgloben,plaats heeft, dat wy even zoofpreeken, als of de vvaareld,zoo wel als onzeaardgloben.eenen as hadde, en zeggen, de waareld draait, eens in de vier en twintig uuren,om haaren as; de waareld-as helt, metdeszelfs nooidlyke punt, zeer fierkj naar de linkerzyde, (*; o« ver ; en foortgelyke uitdrukkingen meer,die gy allen,in eenen oneigentlyken zin, en als by enkele vergeiyking gezegd, verflaan moet, —— Ondertusfchen , fchoon de {*) Tew. 33« Graad;  I. HOOFDDEEL. waareld geen duadlyktn as, en dus ook geene weezentlyke aspunten hebbe, zyn 'er nogthans twee (lippen,op dezelve, die men de poolen noemt en als twee aspunten aanmerken kan; even gelyk gy een voortrollenden en met verfcheide kleuren geteekenden bal , naauwkeurig nagaande , in denzelven, altoos, twee tegen elkander overftaande (lippen zult kunnen ontdekken, rondom] dewelken,alle de overige deelen van den bal, onder 't rollen, ronddraaien; of gelyk gy,op een voortgedreeven dryftol, bemerken kunt, dat het middelpunt van de bovenfte platte oppervlakte fchynt (lil te (laan, terwyl alle de overige deelen dier oppervlakte,rondom 't zelve,draaien. Deeze flippen nu blyven, in de aarde, even als in den dryftol, altoos dezelfden; om dat de aarde altoos dezelfde gelykmaatige beweeging houdt. Het een wordt het noorder aspunt . of de noordpool, het andere 't zuider aspunt, of de zuidpool genaamd;en zy flemmen volkomen,met de beide aspunten van deeze .waareldglobe, overeen. — Maar om u nu' de uitwerking van dit daaglyks om-  24 I. HOOFDDEEL.' omwentelen der aarde,om haare aspunten beeter ie doen begrypen , zal ik de' globe, hier.tegen over de kaars, plaattenen dien (Tand , waar in zy,op PJaar t. Fig i'in J3,afgeteekendis, en ze dan, om haaren as. langzaamerhand, van 'rweflen naar'tooflen doen omdraaien , even gelyk de waareld zulks weezenlyk doet. Nu ziet gy wel dat terwyl ik de globe dus omdraai , ons' land, (waar op ik een klein ftukje wit papier geplakt heb , om 't u gemaklyker te doen onderfcheideno zig!, geduurende een gedeelte van den tyd , in 't Jicht of fchynfel der kaars , geduurende een gedeelte, in het donker, of in 't befchaduwd gedeelte der glohe,bevindt. J. Dat is waar Vader, dat kan ik zeer duideJyk zien. V. Nu dit zelfde heeft ook werkJyk plaats, met ons Jand, ten aanzien jvan de zon. Want zoo lang ons Jand, onder 't omwentelen van de waareJd, zodanig,naar de zon, is toegekeerd , (even gelyk nu het flukje witpapier,naarde kaar*;) dat de zon 'er op ichynen en haar licht op geeven tan , dan zien  I. HOOFDDEEL. 25 zien wy, die dit land bewoonen , de zan, en het is by ons dag. Maar zoo ras ons landman de zon.is afgekeerd, invoegen dezelve 'er niet meer op kan fchynen, dan zien wy ook de zon niet meer, en 't is by ons nagt. Op'toogenblik, daarwy, naar de zon toe,draaiende, en in haar licht, of fchynfe!,komende, de 2on beginnen te zien, gaat de zon,voof ons, op, en 't is ogtend. ' Op 't oogenblik, daar wy, van de zon af, draaiende, en in 't befchaduwd gedeelte der waareld,komende, ophouden de zon te zien, gaat zy, voor ons,onder, en 'i is avond. Wanneer wy vlak, teegen over du zo», ftaan, is 't middag, en dan ftaat de zon,in 't zuiden, omdat, gelyk gy hier,op de globe,zien kunt, ons land zig als dan, tusfehen de noordpool en da zon in,', evindr, en deeze laatfle zig,by gevolg,aan den tegen over geltelden kant van de noordpool, d.ic is, in 't zuiden,vertoonen moet. Wanneer de zon des ogtends opkomt, vertoont zy zig,in 't ooflen, om dat wyals dan,naar de zon toe,gedraaid worden, endebeweeging der waareld, die zulks veroorzaakt, van 't B wes-  6 I. HOOFDDEEL. weden naar 't ooften, gefchiedt. Wanneer ce zon 'savonds ondergaat, vertoont zy zig, in't weden , om dat wy als dan, door die zelfde beweeging, van de zon worden afgekeerd, en zelfs naar't ooden , gaande, haar , in 't weften ,laaten moeten. J. Maar Vader, mag ik vragen, gaat de zon evenwel ondertusfcben ook niet voort,om'sogtends te klimmen, en 'savonds ie daalen , zoo als men zegt ? V. Even weinig als de kaars nu voortgaat. ' Want zoo als ik nu de kaars ftil,iit 't middelpunt van de tafel,laat liaan, even zso blyft ook de zon fleeds, in 't middelpunt van den loopkring der aardc,?evefligd; en alle de beweegingen, die dc zon ons toelbhynt te hebben, midsgaders de ver. wisféling van dag en nagt, die'er uit voorvloeit, wordt alleen, door de beweeging en ommewenteling der aarde, veroorzaakt. J. Maar men zou evenwel zeggen,Vader, dat de aarde Ril llondt; want wy voelen immers niet, dat zy bewogen wordt? V. Dat is wel waar, maar wanneer men, binnen in een overdekt fchuitje,zitenzagt- jes  I HOOFDDEEL, tq j°es,met den ftro im, afdryft ,dan kan men immers ook geene beweeging gewaar worden , offehoon men evenwel daadlyk vordert. En wanneer men'sa vond een rytuig,zittende, naar de toppen der boomen en naar de maan ziet, dan zou men zeggen, dat de maan als 't wate mee reedt, daar zy tog op haare plaats blyft, en deeze fchynbaare beweeging alleen,door die van 't rytuig,veroorzaakt wordt.' . Maar nu moet ik u doen opmerken , welke,onder dit omwentelen,de uitwerking van den fchuinen ftand der beide aspunten zy. Indien dezeiven zoo Honden, als ik nu de waareldglobe plaats, loodregt, op het vlak van den omloop der aarde, rondom de zon, 't welk hier, door de tafel,verbeeld wordt, dan zou het flipje, 't welk ons land verbeeldt, onder 't omwentelen der aarde, jnist even lang,in het licht,als in de fchaduw, blyven; en zulks even eens aan wat zyde van de zon de waareld zig, in haaren omloop rondom dezelve,ook bevinden mogte. Dit kunt gy, onder 't omdraaien der waareldglobe, zelf zien; e» ook„m £ a Plaat  £§ I. HOOFDDEEL. Plaat II Fig. i, nagaan, dat,in de vief (landen der waareld aldaar,in B,C,D, E, afgebeeld , alle de kringen, volgens welker be. loop, de omwenteling der aarde als dan gel'ciiieden zon, de bovenden of poolkrftigen c d, zoo wel als de middelden of evenaars g h , altoosjdoor 't licht en de fchaduw,in gelyke deelen, zouden worden verdeeld; zoo dat zy bedendig, voor de helft, in't licht, voor de helft,in de fchaduw, zouden (laan. En dit zoo plaats hebbende, zouden niet alleen dag en nagt, degeheele waareld over, altoos aan eikanderen gelyk en even lang zyn; maar de zon zou ook altoos, in dezelfde (trekking,op den waareldbol, fchynen; en dus ook ahoos even vlak, of even fchuins, op elk van de deelen der waareld, op elk der landen, die 'er in begreepen zyn. Dus men, gelyk gy, uit het vervolg, nader zult kunnen afneemer, in alle de getyden des jaars, eene gelykt trap van warmte of koude, in elk land, sou gevoelen ; en 'er in 't geheel geen onderfcheid van jaargetyden zyn zou. Maar nu het Noorder-aspunt der aarde , zoo  I. HOOFDDEEL. 2J? zoo veel, naar de linker zyde,overhelt,is't, met dit alles, geheel anders geleegen. Want indien ik de waareldglobe, in deezen fchuin. fen (land, met de noordpool,regt naar de kaars toe, plaats, zoo als de aarde, inden zomer, vveczentlyk naar de zon toe fiaat' en zy ook,op Plaat 1 F;g. i, in B, afgebeeld is; en ik draai voorts de globe zagtj'es,van 't weden naar 't ooften,om, op haaren as» dan zal het flipje, 't welk ons land verbeeldt, zeerlang, in't licht, enzeerkort, in de fchaduw,blyven. Ook zullen nu de kringen cf, i k van de aardglobe in B,door t licht en de fchaduw, zeer ongelyk worden verdeeld; terwyl de middelde kring g h alleen, in twee gelyke deeleu, verdeeld zal blyven; de kring c d daar en tegen, dien men den uoordpook-kiing noemt, om dat hy den noordpool,tot zyn middelpunt,heeft, zig altoos, hoe men de globe ook draaie, in *t licht, de zuidpoois kring 1 m altoos, in de fchaduw,bevinden zal. Op 't oogenblik derhalven,daar de aarde , in dit gedeelte van haaren loopkring, daat, moeten de inwooners der lauden, binnen dm noord£ 3 pools  3o I. HOOFDDEEL. pools kling, vervat, de zon in 't geheel niet zien ondergaan ; zy blyven,in 't licht, en hebben geen nagt. De inwooners daaren tegen der landen, binnen den zuidpoolskring, geleegen, 'zien de zon in 't geheel niet opgaan, zy blyven, in de fchaduw en hebben geen dag. Die geenen, die* gelyk wy, tusfehen den noordpoolskring cd, en den kring e f, woonen, blyven lang,in 't licht, en kort, in de fchaduw, en hebben dus lange dagen en korte nagten; gelyk gy weet, dat wy des zoj mers hebben. Die geenen, die,tusfehen1 denzuidpoolskring 1 m, en den kring i k^ woonen, blyven zeer kort, in 't licht, en zeer lang,in de fchaduw, en hebben dus korte dagen en lange nagten, zoo als 't, by ons, in den vvinter,is. Die geenen eindelyk, die, onder denkring g fr, woonen, blyven alleen even lang, in 't licht, als in de fchaduw, en hebben dus alleen dag en nagt ffeeds even lang. Ook is 't, om die rede, dat men dezen kring , den evennagts-lyn , of evenaar, genaamd heeft. Sömtyds wordt by ook maar enkel de liniè eten. Ter  I. HOOFDDEEL. 31 Ter zeiver tyd, als deeze fchuine (tand der aspunten dus een groot verfcbil , |n de lengte van dagen en nagten, te wee:? brengt, wordt 'er ook geen minder yerfchil, in den trap van warmte en kou, in de verfchillende getyden des jaars, door veroorzaakt. Want niet alleen heeft de zon, wanneer de dagen des zomers lang zyn , veel langer tyd,om lugt en aarde te verwarmen , en de nagt daar teegen zoo veel minder,om ze weer te verkoelen; maar teevens vallen ook als dan de draaien der zon veel vlakker, op ons noordlyk, veel fchuinfer daar en teegen, op het zuidlyk gedeelte der aarde; en bier door wordt te weeg gebragt, dat 'er,op eene gelyke uitgeftrektheid haarer oppervlakte, in 't eerstgemelde gedeelte, veel meer, in 't laatst gemelde, veel minder draaien vallen kunnen. J. Maar hoe komt dat Vader; daar begryp ik de reede nog niet regt van? V, De zon, een lichaam van branden • de en lichtende dof zynde, fchiet, naar a!« Ie zyden, eenen vloed van draaien uit__ in deuwelken de aarde.rond zweeft, terwyl 13 + zy  32 I. HOOFDDEEL. zy haaren jaarlykfchen omloop aflegt. Laat nu deezen vloed van firaalen , op Plaat III,verbeeld worden, door de ftree-. pen, uit de tusfehenwydten, tusfehen K, L, N, O, Q, naar de aardglobe, getrokken ; die ook hier wederom, in onzen zomarfland,geplaatst is, en dus overeenftemt, met den fland B,in Plaat I, Fig. i. Ntt kunt gy zeer gemaklyk, en zelfs zonder pasfer,nagaan, dat het gedeelte van den ftranlenvloed, het welk, uit de tusfehenruimte, tusfehen L N, op dat gedeelte van den omtrek, of oppervlakteder aarde, valt, dat, tusfehen de kringen cd, en e f, geleegen is, veel grooter is,dan dat gedeelte van den zelfden firaalenvloed, het welk, uit de tusfehenruimte, tusfehen O Q , op het gedeelte van den omtrek en oppervlakte der aarde, dat.tusfchen dekringen, i k, 1 m,lfgt, nederfchynt. En zulks «ffchoon dit laatfte gedeelte aan 't eerfie volkomen gelyk zy; dit nu is de voor* naamfie reeden, waarom het, by deezen ftand der aarde, in onzen zomertyd, in 't ncordlykst gedeelte, daar eene zoo groote hoe.  I. HOOFDDEEL. 33 hoeveelheid van draaien opvalt, warm, in 't zuidiyk gedeelte, dat zoo weinig ftraalen ontfangt, koud is. — Ook kunt gy zelf de proef deezer uitwerking, met een fchermpje, by 't vuur, neemen. Want indien gy het zodanig, tegen over den haard» plaats ,dat deszelfs vlakke zyde,van denzeiven,fchuins zy afgekeerd, en dus 't fchynfel van 't vuur , of de ftraalenvloed 'er fchuins op valle, en gy dan 't vlak uwer hand, tegen de vlakke zyde van 't fchermpje, aanhoudt, zult gy maar weinig warmte van 't vuur voelen, terwyl 't fchermpje zelf ook vry koel blyven zal. Maar keert gy vervolgens de vlakke zyde van 't fchermpje zoo, naar het vuur toe, dat het vuur 'er regtftreeks opfchyne,en gy fioude 'er wederom 't vlak uwer hand teegen , datï zult gy terftond veel meer warmte voelen $ en 't fchermpje zelf zal ook veel gaauwef warm worden, offchoon *t niet digter,cfan> te vooren, by den haard,ftaa. In *t eerftes geval, ftroomen de meefte |(traalen van *tt vuur voorby • in 't laatfte, worden zy al* B 5 lenv  34 I. HOOFDDEEL. len, zoo ver de breette van 't fchermpje 'inkt, door het zelve, opgevangen. Ook is 't vérfchil van warmte, tusfehen den ogtend of avond en den middag, aan .eene dergelyke oorzaak toe te fchryven. Dit kunt gy afneemen, uit PI. II, Fig. 3. daar de aarde zoo ftaat afgebeeld, dat men, viak teegen een der aspunten, rondom dewelken zy daag!yks draait, aanzie, terwyl de buitenfle omtrek of kring g zz li, de evennagts linie verbeeldt» Want indien nu hét flipje z i,een der landen aanwyst,onder deeze linie, geleegen, dan komt het zei* ve, des morgens ten zes uuren, in 't licht, en ziet de zon opgaan. Van zes uuren tot zeven uuren, doorloopt het een 12de gedeelte van den halven kring, gzzh,ditn het geduurende den geheelen dag zal afleggen , en komt dus in z h. Maar ziet nu eens welk een klein gedeelte van den ftraalenvloed het , in dien tyd, uit VI VII ontfangen heeft? En vergelyk daar mee, hoe veel grooter dat gedeelte, geduurende de volgende uuren, wordt, naar maaten het  I HOOFDDEEL. 35 het flipje z,, door z ],z m,zn,z 0, totdeszelfs middagdand, in z *p, nadert, en zig dus al meer en meer naar de zon toedraiit; terwyl't gedeelte van den ftraalenvloed, dat hetonfangr, daar en tegen wederom; even zooMsd aih-crxt, naar tqaa^cn 't (lipje z, d.oor r q, zi r, z f, z t, z •i nadert |, tot dejzelfs avondlbun?, i:i z v , daar het de ion ziet ondergaan, ln deeze zelfde evenredigheid nu, voclau i ook de warmte, o:) *t hoofd van 't mannetje, in D, vallende (*) Uit vergelyking met PI. II Fig. 3 , k'an: men ligt nagaan, dat ook de verkorting, dér-' fchaduwen, teegen den middag, en de ver- ■ lenging.tegen den avond, op dezelfdewys te-J weeg gebragt wordt.-  %6 L HOOFDDEEL. kan niet meer dan de korte fchaduw D D geeven; daar de draal uit Y, op 't mannetje, in G, vallende, de veel langer fchaduw G G geeft; de draal, uit N, in teegen* deel loodregt op 't mannetje, in e, en dus vlak op zyn hoofd nederfchietende, geene fchaduw,op den grond, geeven kan, maar dezelve,op de voeten van dat mannetje,vair len doet. J. Maat Vader, mag ik u wel vraagen, op de waareld, kunnen de menfchen immers niet zoo, met het hoofd fchu-'ns,of naar beneeden, blyven daan, als zy daar geteekend zyn? V. Zy daan evenwel weezentlyk zoo, en bevinden zig ondertusfehen, aüen met het hoofd naar boven, fch oon fommigen met de voeten vlak naar elkander toegekeerd daan. Want daar de hemel en de wolken de aarde, van alle zyden, om-ar gen-. C*> gelyk 'er op PI Hl, ook eenige wolken afgeteekend daan, in w,;w, vv, w, C*> Verg. pag. rp,  I. HOOFDDEEL. 37 ziet gy we!, dat alle die mannetjes, op welk gedeelte van de waareld ook geplaatst, allen, met het hoofd, naar de wolken, ©f den hemel, en met de voeten, naar den grond of de aarde, ftaan; en dit is eigentlyk het eenigfie, dat men wil te kennen geeven, wanneer men zegt, dat wy, met het hoofd, naar boven, en met de voeten, naar beneeden ftaan. Op deeze wyze, ftaat het mannetje, in 1, zoo wel, met het hoofd, naar boven , als 'c mannetje, in d. En indien zy elk eenen bal B, B, opfmeeten, zouden deze! ven beiden, naar de wolken, in w, w, opryzen; en ook wederom beiden, naar de hand der mannetjes, in 1 en d, en dus naar de aarde toe vallen. Desgelyks wy, die, in ons land, door 't flipje D aangeweezen, woonen , en met het zelve, naar 't beloop van den kring D D D D, onder't daaglyks omwentelen der aarde , ronddraaien, ftaan immers net zoo wel, met het hoofd,regt naar boven, wanneer wy ons, 's middags, in Du, of na den middag,in ü, of 'snagts ia,  38 L HOOFDDEEL. in Dn bevinden, ai.-,wanneer wy,'savonds, m D o, (laan. Dat is waar Vader; maar dat is tog wonderlyk. Wat houdt dan die mannetjes zoo (Taande, met de voeten,naar elkander toegekeerd; daar men zeggen zou,dat de meefien zouden moeten vallen , en h mannet. je > in d, alleen blyven (laan ? V. Zulks wordt te weeg gebragt, door eene zeekere oorzaak of kragr, die men de zwaarte kragt noemt, en die alles wat zig, op de oppervlakte der aarde, of op eenen niet al te verren affland van dezelve, bevindt, naar 't middelpunt der aarde toe' frekr, even als of het 'er, met touwtjes,' M d,M a, M D, M e, M g, M|,Mk, naar toe getrokken wierd. Maar van welken aart en natuur deeze oorzaak of swaarte-krag: nu eigentlyk zy , cn door wat middel zy werke, kan ik u niet uitleggen, wyl 't my zelve onbekend is. Al. les wat wy 'er tot nog toe van weeten, V., dat v\y, by ondervinding, 2ien, dat delichaamen elkander aantrekken, zoo dat de  I. HOOFDDEEL. 39 de klemden, naar de grootften toe ,naderen, zoo ras zy, onder 't bereik van derzelver aantrekkingskragt,komen, en door niets, in hunne beweeging,verhinderd worden; even gelyk de zeillteen het yzer,naar zig, trekt. Met drooge naalden, of anderekleine lichaampjes , in een glas water, dry vende, kan ik 'er u,in 't klein,een voorbeeld van laaten zien. Maar betreffende de reede en oorzaak, midsgaders de middelen, door welken,deeze kragt haare werking doet, zyn wy nog ten eenemaale onkundig , en kunnen alleen zeggen, dat God de iichaamen zoo gemaakt heeft, dat zy eikanderen aantrekken; dat hy gewild heeft en nog wil, dat zy zulks doen; dat dit dus eene natuurwet, dat is, de wil van den Schep* per derNatuur is;en dat wy ons derhalven vergenoegen moeten, met alleen de uitwerkingen van dit vermogen na te gaan, en dezelven te bereekenen; dan dit zou uw begrip nog te boven gaan. Om derhalven tot de jaargetyden, weeder te keeren. Gy hebt zoo even gezien,hoe en waarom 't,by ons, zomer is, wanneer de aarde,aan de regter- zy-  4o I. HOOFDDEEL, zyde der zon, of op PI. I Fig. i, in B,geplaatst ftaat. Indien ik nu de waareldglobe, in haaren loopkring, rondom de zon, doe voortgaan, doch zoo,dat haar aspunt, (zoo als dat van de aarde werklyk doet,) altoos naar de zelfde zyde, naar het zelfde punt, blyve overhellen, zult gy zien, dat wanneer zy, aan de overzyde der zon, of op PI. I Fig i, in C,gekomen is, alle de landen der waareld, onder 'tdaagiykfchomwentelen derzelve, even lang, in't licht als in de fchaduw,blyven, en ook de halve kringen c d, e f, g h, &c. afoos ge. heel, in 't licht, zullen (lam; en dus zullen nu overal dag en nagt gelyk zyn. Terwyl gy.uit de 3 Plaat, daar men nu onderdeden moet, dat de geheele oppervlakte der aardglobe, even als die,in C,P1.1 Fig. 1 verlicht is, ku"t afneemen,dat het gedeelte van den ftraalenvloed, het welk, uit de tusfchenruimte, tusfehen tt, ss, in den middagdand, en dus in 't midden van 't verlicht gedeelte der aarde, op de linie a b , (verg. PI. 1 Fig. 1 C.) in 't noordlyk gedeelte derzelve, tusfehen T  L HOOFDDEEL. 41 T en S valt, gelyk is aan dat gedeelte vaa den ftraalenvloed , liet welk , uit de tusfchenruimte, tusfcheu rr, pp, op $ zuidlyk gedeelte in R , P. valt , en dat het dus nu, zoo veel deeze oorzaak betreft ,|in die beide gedeelten der aarde,even warm zyn moet. Terwyl de zonneftraal N, die Ioodregt, op de hoofden van de inwooners der aarde, valt, thans, in den middagftand, op de evennagts linie gh, in M,zal nedei fchieten. Ondertusfchen zal het, in deeze plaatfing|der aarde, voor ons, najaar, voor de inwooners van 't zuidlyk gedeelte' voorjaar zyn; om dat de aarde nu.naar dien fland toe,gaat, daar 't,voor ons,winter, maar, voor hen, zomer worden zal, 1 Laat ik nu verders de waareldglobe wederom voortgaan, en plaats dezelve, aan de linkerzyde der zon, of PI. 1 Fig. 1 in D, haar noorderaspunt fteeds, naar de linkerzyde, blyvende overhellen, dan zal { noordlyk gedeelte der aarde , en dus ook 't flipje, dat ons land aanwyst, veel langer,in de fchaduw,blyven, dan in 't licht. Dat is, de nagten zullen,by ons, lang, de dage»  42 I. HOOFDDEEL. gen daar teegen kort zyn, en 't zal, winter vveezen. Ook zullen wy nu eene flerke kou uitdaan , om dat de draalen van de zon, zelfs in den middagdand , zeer fchuins, op ons, zullen ijedervailen; en het gedeelte van den draalenvloed, het welk (in PI, 3» daar men nu het befchaduwd gedeelte als verlicht, en de zon aan de regterzyde der aarde onderdellen moet;) uit K K, L L, op 't noordlyk gedeelte, in d f, valt, veei kleiner zyn zal, dan dat geen, 't welk, in den zomerdand, uit L N, op 't zelve viel; en gelyk aan dat geen,' 't welk toen, ub O Q, op 't zuidlyk gedeelte i r, nederfchoot. Terwyl dat zuidlyk gedeelte nu, uit N N, O O even zoo veel draaien zal ontfangen, als wy 'er, fn onzen zomer, uit L N, ontfingen. Het lal derhalven nu, in 't zuiden, zomer, maar,by ons, winter zyn. En de loodregte draal uit N N, zal,in den middagdand , vlak op den kring i k , nedervallen. Ten laatden, indien ik de aarde al verder, in faaaren loopkring , doe voortgaan, en de-  I. HOOFDDEEL. 43 dezelve, tusfehen ons en de zon, of op PI. 1 Fig. i,in £ plaats, dan zai alles, wat, by haaren ftand, in C,plaats greep, ook. wederom nu plaats grypen. Dag en nagt zullen gelyk , en de warmte , in de noordlyke en zuidlyke gedeelten der aardei even fterk zyn. De loodregte zonneftraal NN, in PI. 3,zal vvederom,inden middagftand, loodregt, op den evenaar, in M, va!len,en 't zal,by ons,voorjaar weezen, om dat wy,. mar onzen zomerftand toe, gaan. Uit deze verfchillende trappen van warmte, in de verfcheidene deelen der aarde, heerfchende, heeft men geleegenheid geno ■ men, haare oppervlakte,in vyf or.derfcheidena iugtftreeken, te vcrdeelen. In de eerfte en middelde, tusfehen de kringes e f en i k,geleegen, en de warme of verzengde iugtftreek genaamd, is 't altoos zeer warm, om dat dezelve altoos een zeer groot gedeelte van den ftraalenvloed outfangt; wyl de zon altoos, op een der plaatfen, onder deeze Iugtftreek, liggende, loodregt nederfchynt. Want den aijuny, zynde onze laugfte dag, of ztmer-zonne- ftandr,  44 I. HOOFDDEEL. ftand, (*) valt het fchynfel der zon, opden middag, uitN, looctregt.op de inwooners, onder den kring, e f in I. Des anderendaags valt dat fchynfel, vveegens de vordering der aarde.inhaaren omloop, naar onzen najaarslland , des middags, loodregt,op eene plaats, een weinig meer naar 't zuiden geleegen, en keert dus als "eware zuidwaards te rug, waarom dan ook de kring e f, te regt den naam van keermng draagt. Den 2r July, valt het fchynlèl,des middags, Ioodregtin li; den 21 Augü*. tus, in III,- den 21 September, op den Evenaar , in IV ; en deze dag wordt de Najaars ncigtevening, of Equinox, genaamd. Den,a 1 üctober, valt het, bezuiden den evenaar, inV; den at November, in VI; den 21 December, op den kring, ik, in VII • dewelke ook wederom den naam van keerkring draagt, wy] de zon, zoo raszy boven dezelve gekomen is, terug keert, en weer noordwaards opkomt; na dat zy, deezen dag, als 't ware dil gedaan had; welk laatde (*) Solstitium  I. HOOFDDEEL. 45 aan denzelven den naam van winter zon* neftand heeft doen geeven. Den 21 january, de aarde nu, aan de linkerzyde der zonJlaande, (zie PI. 1 Fig. 1 in D,) valt het fchynfel,'smiddags, loodregt op Vlll, (PI. 3,) den 21 Febr. in IX • den 21 Maart, op den evenaar, in X , en dit is onze vooijaars nagtevening; Den 21 Apiil, benoorden den Everaar, in XI; en den 21 May, in XI! ; Terwyl de kringen e f, II Xll, 111 XI &c. den weg verbeelden, die't fchynfel der zon , den 21 Juny, den 21 fuly,den at Aug. &C, op de oppervlak, te der aarde, aflegt, En daar deeze verplaatfing van 't loodregt fchynfel der zon veroorzaakt wordt, door, en dus betreklyk is,tot den jaarlykfchen omloop der aarde, rondom de zon , van de regter naar de linkerzyde.(zie PI. 1 Fig. i?) zouden ook deeze verplaatsingen, in dezelfde evenredigheid, maar in eene teegengeftelde firekking, van de linkerzyde naar de regterzyde,voortgaan, indien de waareld haaren loop,rondom de zon,ifieide,zonder om haaren as te draaier?, (gelyk ik u, op de waareldglobe, tcor.en kan, in--  46 L HOOFDDEEL. indien ik ze rondom de kaars, beweeg, zonder ze, om haaren as, te draaien, ) en dan zouden zy, opaezelve, (de waareld, zooals in PI. 3 gepaatst zynde; J den kring afreekenen, die, op PI 3, door de hme e k, verbeeld wordt. Onder en boven dezen kring, ftaan de zoo even gemelde ver-; plaatfingen, door deGetalenl, Jl, m, IV &c. afgeteekend. En den kring zeiven heeft men den Zonneweg genaemd. Aan weerszyde van de warme of verzengde lugtfireek, vindt men de twee gematigde lugtltreeken, de eene,ten noorden, tusfehen den keerkring e f en den noordpools cirkelc d, de andere ten zuiden, tusfehen den keerkring i k en den zuidpools cirkel 1 tn,veivat. In deeze beide lugtdreeken, heeft men eene groote afwisfeling van warmte en kou, in plaats der dooigaande hitte , die,onder de verzengde Iugtftreek, heerscht , om dat 'er , onder deeze gematigde lugtflreeken , geen plaats te vinden is, waar op de zon ooit loodregt ïiederfchyüe; maar zy haare ftraalen,op dezelven,akoos, in mindere of meerdere fchuin-  L HOOFDDEEL. 4? fehuinte, HtdeVfthiêl , en daar door de verwisfeling van jaargetyden, zoo als zy;by ons, plaats hebben , veoorzaakt. Ten laatften, aan weerszy der gematigde lugtftrceken.Ii^gen de beide koude higtftreeken;de eene, binnenj den Noordpools kring, de andere binnen den Zuidpools kring,vervat, Onier dezelven is het vooral daarom zeer koudjdat de zonneftraalen'er nooit anders dan zeer fchuins , en zelfs, een gedeelte van 't jaar, in 't geheel niet op vallen; welk laatfle een zeer groot en zonderling verfchil van jaargetyden, in 't middelpunt deezer lugtflreeken , onder de poolen , moet te weeg brengen. Want indien 'er,vlak onderden Noordpool,menfchen woonden , zouden zy, zoo lang de aarde zig, in 't gedeelte haarer lsopdaane, ter regter zyde van de zon, bevindt , nimmer de zon zien ondergaan,gelyk gy zelf,op de waareldglobe, enPl.i in L), kunt nafpeuren; en daartegen ook nimmer zien opgaan, zoo lang de aarde beezig is, met het teegenovergefteld gedeelte haarer loopbaane, ter linkerzyde van de zon, af te Jeggen, Zy zouden dus maar eenen dag ea  43 I. HOOFDDEEL. en ook maar eene nagt hebben, in'tganfche jaar. Den 21 Maart, zou de zon, voor liun, zigtbaar worden en opgaan; voords alle vier en twintig uuren eenvpndoro her, omdraaien; zig ondeitusfehen al hooger en hooger, boven de kimmen, verheffen , tot den 21 Juny toe; wanneer zy,tot haare grootfte hoogte, geklommen, wederom hoe langer hoe lager dalen, en den 21 September, onder de kim, onzigtbaar worden of ondergaan zou; om zig niet weer, dan op den 21 Maart daaraan volgende, en dus na eene afweezigheid van zes maanden, te vertoonen. J. Wel Vader, dat moet wonderlyk zyn; en woonen daar ook menfchen? V. Dat weeten wy niet. Daarzonder deeze Iugtftreek,zoo koud is, heeft geen reiziger nog ooit, tot die hoogte, kunnen doordringen; wyl de zeeën 'er zodanig, met ys, en de landen, met fneeuw, bedekt zyn, dat men 'er niet vaaren of reizen kan. Maar eer ik u deeze of eeni¬ ge andere landen der aarde nader leer kennen , moet ik u eenig denkbeeld geeven - van  I. HOOFDDEEL. 49 van de Hemelfche lichaamen, die onzen aardbol omringen.—Het eerfte derzelven is . de Maan, die wy,door dezen kleinen bal, opeen voetftukje, (zie Pi. I Fig. 1 in F, G, H &c.) zullen afbeelden, en die niet alleen onze aarde , in haaren jaarlyklchen omloop, rondom de zon, verzeld, maar ook teevens, omtrent alle maand eens, rondom de eerstgeneemde draait; (zie PI. I Fig. 1 in H, 1, K, L, als mede in F enG;)en zig dus fomtyds, tusfehen de aarde en de zon, in H, fomtyds agter de aarde, in K, fomtyds op zy van dezelve, ia I of Ljbevmdt; terwyl de zonneiïraalen, op dat gedeelte van haare oppervlakte, dat naar de zon is toegekeerd, affchynende, door hetzelve,worden te rug gekaatst en een fchynfel op de aarde geeven; even als ik myn witten neusdoek, door de kaars befcheenen, digt by 't befchaduwd gedee!« te der waareldglobe,houdende, een flaauw licht op 't zelve veroorzaak; of even als men, door middel van een fpiegeltje, het licht der zon, kunt te rug kaatfen. Wanneer nu de maan, tusfehen de zon en ons C t gé-  50 I. HOOFDDEEL. geplaatst, haar verlicht gedeelte geheel van ons afkeert, kunnen wy ze niet zien, en zy kan in 't geheel geen fchynfel geeven, om dat haare doukere zyde naar ons toe* gekeerd flaat, en dan is het nieuwe maan. Staat zy,op zy van de aarde, dan is de helft van haar verlicht gedeelte naar ons toegekeerd, en dus voor ons zigtbnar; en dan is het eerlte quartier, in I, of laatfle quartier, in L. Bevindt zy zig eindelyk agter de aarde, in K, dan is het geheel verlicht gedeelte haarer oppervlakte, naar ons toegekeerd, en dus kunnen wy dat geheel zien, en 't is volle maan. Indien nu de maan, zig onder *t loopen jondom.onze aarde, zodanig in 't zelfde viak met de aarde en zon bewoog, dat zy, even als deze kleine bal, (zie PI. I Fig. i in F , G, H, &c.) altoos op dezelfde hoogte, en in eene regte linie, tusfehen de aarde en zon, of agter de aarde, voor by ging ,danzou zy ook, by eiken doorgang,tusfchen de aarde en zon, haare fchaduw, op de aarde,werpen, (zoo als in F te zien is,)en dus een zon eclips, dat is eene taaning,  I, HOOFDDEEL. 51 ning, of .verduiftering van de zon te weeg brengen; wyl zy de ftraalen der zon als dan opvangende, dezelvea beletten zou, op dat gedeelte der aards, waar haare fchaduw viel, tefchynen, en dus de zon daar als dan voor dien tyd, onzigtbaar worden zou, als zyude door de maan bedekt. Desgelyks zou zy als dan ook,by eiken voorbygang, agter de aarde, in de fchaduw derzelve, treeden , Cge'yk in G te zien is,) en dus zelf eene taaning, verd ui flering of eclips ondergaan. Maar nu de maan zig in teegendeel, in eenen fchums ftaanden kring, rondom de aarde,beweegt, omtrent zoo als dit balletje, rondom deeze kleine waareldglobe, zie PI, II Fig. 4, nu gebeurd het zeer dikwils, ja meeftentyds, dat de maan, by haaren voorbygang, tusfehen de zonen de aarde, of agter de aarde, hooger, of laager, dan de aarde, met betrekking tot de zon ,ftaa; en als dan moet ook haare fchaduw, boven of beneeden de aarde, heenen valier; of zy zelf, boven of beneeden de fchaduw der aarde doorgaan; dus 'er, in C « 't  53 I. HOOFDDEEL. 't eerfie geval geen zon —, in 't laatfle geen maan-eclips kan zyn. Voorts zyn 'er, onder de flerren, die wy aan dén Heiriet zien, nog eentgen, die ons wel, op 't oog, als flerren voorkomen, maar die, met het Telescoop, een foort van groote verrekykers, befchouwd, zig als kleine maantjes vertoonen ; en ook in de daad, even als onze maan, geen licht van hun zeiven hebben, maar alleen, door weeromkaatfing der zonneflraalen , fchynen. Dczelven beflaan niet , gelyk de overige flerren, die men daarom vafle fterïen noemt, altoos dezelfde plaats,met betrekking tot elkander en tot die vafle flerren ; maar fcbynen, door een gedeelte des Hemels, heen en weer te zwerven, van waar zy Planeeten of Dwaaljlerren genaamd zyn. Zy zyn vyf,of met de aarde, die. in veele opzigten althans, een lichaam,van gelykenaart, fchynttezyn, zes in getal; en ik zal ze af beeldeu.door middel.van deeze kleine balletjes, opvoetflukjes,vastgemaakt, (zie PI. IV) ten einde u hunne plaatfing en be- wee-  L -HOOFDDEEL. 53 weeging, rondom de zon, op deeze tafel,te kunnen vertoonen; na dat ik u een woord van de zon zelve zal hebben gezegd, die ook wederom hier, door de brandende kaars, (zie PI. IV in A) verbeeld wordt* Dezelve is een groote ronde bal uit vuur, of ten minflen eene brandende en lichtende ftof,farnengefteld,enzooontzaglyk groot van omtrek, dat haare enkele middellyn, in lengte, meer dan 258 duizend, en dus de omtrek zelve meer dan agtroaal honderd duizend uuren gaans bedraagt, wyl de omtrek van een cirkel ruim driemaal zoo groot,als deszelfs middellyn is. Zy (laat, in't middelpunt van alle de loopkringen der planeeten, aan dewèlken zy haar. licht en warmte meedeelt; terwyl zy zig , in iets meer dan 25 dagen, eens, om haaien as wentelt. Op eenen afiland van omtrent elfmillioe* nen uuren gaans. J. Wel Vader! welk eene ontzaglyke afftand is dat! daar kan ik my geen denk» beeld van maaken ? V. Dat geloof ik wel ; en egter zult gy, in 't vervolg, van nog oneindig grooC 3 ter  54 I. HOOFDDEEL. Ter afflanden hooren; zoo onafmeetbaar groot is 't Heelal , dat God gefchaapen heeft; en zoo klein zyn wy, die ons, met onzen ganfchen waareldbol, als een enkel flip, in 't zelve,verliezen. Op den affland dan van omtrent elf miilioenen uuren gaans, flaat een Planeet, of ronde Waareldbol*, Mercurius genaamd, ([zie PI. IV in B.) wier middellyn nog geene 950 uurengaans, kan haaien, en dewelke dus zeer klein is, in vergelyking van de zon; rondom dewelke zy haaren omloop, in niet meer dan ruim 87 dagen aflegt - fchoon de middellyn van deezen loopkring a a, als het dubbel zynde van den affland tusfehen de zon en de planeet, omtrent de 22 miilioen uuren* gaans bedraagt. Jt Dan moet die waareldbol wel ver» baasd fchielyk voortvliegen? V. Zoo fchielyk , dat hy meer dan 32000 uurengaans, in een enkel uur, of over de 530 in een minuut, aflegt, Eene fnelheid, daar wy ons zeeker geen denkbeeld van kunnen vormen. Wat verder dan Mercurius, en omtrent de  I. HOOFDDEEL. 55 de 20 millioenen uuren gaans van de zon, ftaat de Pianeet Venus, (zie PI. IV C) veel groorer dan de Mercurius, wyl haare middellyn, eene lengte van 3228] uuren gaans beflaat. Zy loopt, even gelyk Mercurius en aHe de planeeten, rcndom de zon, en legt haaren loopkring, in iets meer dan 224 dagen, af; teevens zig, naar 't gevoelen der meefte fterrekundigen, in 23 dagen en 22 uuren, eens, om haaren as, wentelende. En daar deeze as nog veel fchuiner, dan de onze ftaat, moet hetverfchi! der faifoenen, in deeze planeet, nog veel grooter, dan by ons, zyn. t Ondertusfchen, ftaan de loopkringen deezerj beide , planeeten, Mercurius en Venus, tusfehen ons en de zon in; en dus kunnen die planeeten, by ons,'nooit anders, dan aan denzelfden kant des Hemels, als de zon, en digt by dezelve gezien worden. Zelfs ftaat Mercurius 'er,op 'toog,zoodigt by, niet teegenftaande zynen afftand van elf millioenen , dat hy veeltyds in 't geheel niet zigtbaar is , om dat zyn glans verdooft! wordt , door 't zoo C 4 vetl  56 l. HOOFDDEEL.1 veel derker fchynfel der zon, waar in hy 2'g als dan verliest. Venus daar es teegen verder van de zon af, en digt by de aarde Itaande, vertoont zig meedentvds, als de helderde van alle de Herren. Én daar zy, gelyk ik u reeds gezegd heb, rondom dê zon draait, ftaat zy fomtyds aan de eene zyde der zon , en gaat voor dezelve op,en dusiook voor dezelve onder;fomtyds aan de andere zyde, en komt eerst na de zon op, gelyk zy dan ook na dezelve ondergaat! In 't eerde geval wordt zy,de Morgender' genaamd, om dat zy eenigen tyd voor de zon opkomende, derzelver aannadering,en dus 't aanbreeken van den morgeudond aankondigt. In 't Iaatde geval,hietzyde Avondder, om dat zy als dan langer dan de zon, boven de -kimmen, blyvende, en teevens, als de helderde der derren, het eerst van allen zigtbaar wordende, bet afneemen van 't daglicht, en dus 't aannaderen van den avond en den nagt aankondigt. Door het Telescoop, kan men duideiyk zien, dat zy,even als de maan, haare gedaante -verwisfelingcn van nieuwe maan, quar-i  I. HOOFDDEEL. 57 quartieren en volle maan heeft; naar maten zy zig, tusfehen ons en de zon, op zy, of agter de zon , bevindt, en duseengrooter of kleiner gedeelte, van haare verlichte oppervlakte, voor ons, zigtbaar maakt. En 'tzelfde moet ook eveneens, omtrent Mercurius; doch maar gedeeltlyk, voor de overige planeeten , ftand grypen ; wyi deeze laatften, als verder, dan wy, van de zon geplaatst, nooit tusfehen ons en de zonin,ftaan kunnen, t Op Venus, volgt onze aarde, (zie PK. lV, D) die, in 24 uuren, eens,om haaren: as,draaiende, haaren geheelen omloop,, rondom de zon, in een jaar, dat is 365-1 dag, aflegt, op eenen affland van omtrent: 28 millioenen uuren gaans. Haare omtrek^ bedraagt 7200 uuren, en dus haar middellyn omtrent 2300; zoo dat, indien't moog-.lykware, de aarde, onder den evenaar,, in eenen regten kring rond te wandelen,, ('t welk nu door tusfehen beide liggendeZeeën, Bergen &c. belet wordt-,) en mem leide alle dag 10 uuren gaans af, 'er 720 > dagen, of by de 2 jaar, zouden-werden 1 C 5j ven  58 ï. HOOFDDEEL. vereifcht, om deeze wandeling te volbren gen en de aarde rond te gaan. — Dezelve gaat, gelyk gy reeds weet, verze!d,met de maan, (zie PI. IV E.) wier fchuinfen om" loop, om dezelve, op PI. IV, door de kringetjes E E , afgebeeld wordt. De middellyn deezer planeet , niet meer dan 626 uuren gaans bedraagende, is zy veel kleiner dan de aarde; van de welke, zy byna 70,000 uuren gaans afftaat; en rondom dewelke zy haaren maandlykfchen loopkringen 291 dagen aflegt;teevens zig,in dien zelfden tyd.eens wentelende, om haaren as; en dus altoos, het zelfde gedeelte haarer oppervlakte, maar dat niet altoos het verlicht gedeelte is, naar ons toekeerende. 1 Op de aarde volgt Mars, (ziePl. IV. F.) *eel kleiner dan dezelve, wyl 2yn middel» lyn flegts 1537 uuren gaans halen kan. Omtrent 42 millioenen uuren van de zon afftaande, verrigt hy zynen omloop, rond* om dezelve, in 686 dagen, en in dus byaa twee jaar; tetvvyl hy zig, in 24 uuren ca 40 minuuten, eens.oia zynen as, wentelt,,  I. HOOFDDEEL. 59 telt. Deeze planeet is kenbaar aan haaren roodagtigen gloed. Na Mars komt fupiter, de grootile van alle de planeeten, (zie Pl.lV.G.) beflaan. de zyn middellyn, over de 25, 000 uuren gaans; dus een menseh meer dan 21 jaar zou nodig hebben, om zyne oppervlakte rond te wandelen, op dezelfde wyze, als wy zoo ftrak van de aarde hebben gezegd J. Maar Vader, hoe veel tyd zou een menseh dan wel nodig hebben, om, op dezelfdewys, van de zon, tot aan de aarde , te komen, indien daar een weg heenen liep? V. Tusfehen de zeven en agt duizend jaar. — En evenwel ook deeze affland ver» liest zig, gelyk gy in 't vervolg zien zult,, als een flip,in *t Heelal; zoo verbaazend groot zyn de werken , waar meê God onze aarde, van alle zyden,omringd enomvangen heeft. —- Dan om, totjupiter, weer te keeren. ■ Zyn affland van de zon',, is van 144 millioenen uuren gaans; ook? befleedt hy omtrent 12 j?ar,om zynen omloop, rondom dezelve, af te leggenen* C 6> wen-  fjo I. HOOFDDEEL. wentelt zig ondertusfchen , in den korten tyd van 9 uuren 56 min. eens, om zynen as. Dus zyne dagen nog niet half zoo lans, maar zyne jaaren byna twaalfmaal langér,d,an de onzen,zyn. — Voords gelyk wy ééne maan hebben, zoo heeft Jupiter vier maanen of wagters, die hem, op zy. nen weg, rondom de zon, verzeilen, (zie PI. IV in G.) Door een Telescoop gezien, vertoont zig deeze planeet, met verfcheitle ilreepen, omringd, die dik wils van ge«aante veranderen, en door fommigen, voor welken, worden aangezien. Haare aspunten, omtrent loodregt, op 't vlak haarei loopbaan,ftaande, (zoo als ik de aarde in PI. II Fig. 1 geplaatst had;) kan'ergeen merkbaar verfchil van jaargetyden , ofdagennagts lengte, op deezen waareIdboI,plaats hebben. De laatfle van alle de planeeten, (zoo ver ons , tot nog toe , met zeekerheid , bekend is , ) wordt Saturmis genaamd , (zie PI. 1V.H.) en haare middellyn, bevat 23149 uuren gaans. Opeen af ftand van265 millioenen uuren gaans, van de zon, geplaatst, legt zy haare loopbam, rond  I. HOOFDDEEL. 61 rondom dezelve, af, in omtrent 29^ jaaren; wordende., in deezen loop, verzeld ~ dooft vyf maanen of wagters en eenen grooten ring, waar van de aart en natuur nog weinig bekend is. De groote van alle deeze waareldbollen hunne regelmatige beweeging, zoo rondomde zon, als om hunneeigeaspunten, waar door in dezelven,eveu als by ons,eene geduu» rige verwisfeling van dag en nagt, eninfommigen ook van jaargetyden , veroorzaakt wordt; het toellel van maanen of wagters, waarmeé .de verst afgeleegenen derzelven zyn voorzien; en ten laatften , de aart en gefteldheid deezer lichaamen zelfs, voor zoo verre dezelven ons bekend zyn,laaten,myns bedunkens , geen twyffel over, of zy worden allen, zoo wel als onze aarde, door eene meenigte van fchepfelen, bewoond , die, even als wy hier, de grootheid van Gods werken bewonderen, zig, in derzelver fchoonheid,verlultigen, en zig, in 't genot zyner weldaaden, verheugen en gelukkig vinden.. C 7 J. Maar  6a L HOOFDDEE L. J. Maar Vader, zouden daar dan ook menfchen woonen ? V. Dat zou ik niet denken. Want daar wy hier, op deezen kleinen waareldbol , eene zoo groote verfcheidenheid van yoortbrengfelen en fohepfelen ontmoeten, «is het zeer waarfchynlyk, dat ook, in de overige gedeelten van Gods werken, deeze zelfde verfcheidenheid heerfchen zal. Terwyl het verfchü, 't welk, ten aanzien der afllanden van de zon en meer andere ©mftandigheeden, tusfehen alle deeze planeeten, plaats heeft, eene nieuwe reede opgeeft, om te denken, dat zy ook, voor verfchillende foorten van weezens, ter woonplaatfe beftemd zyn, y. Maar welke foorten van fchepfeleu mag men daar dan wel vinden ? V. Daar kunnen wy niet eens naar gisfen , myn lieve Jacob 1 maar alleen de verbaazende grootte en uitgeftrektheid deezer waarelden, en de nog meer verbazende meenigte van derzelver bewooners, in ootmoedige aanbidding des geenen,bewon- de«  I. HOOFDDEEL. 6$ deren, die ze allen gemaakt heeft, die ze allen bemint, ja die ze allen zodanig gadefiaat, dat niet het geringde menseh, het geringst infect, onder deeze verbazende meenigte, zyne vaderiyke en teedere zorg, een oogenblik, omfnappen kan. — En nu heb ik u nog maar een flip van zyne werken ontvouwd; dat geen uaamiyk, 't welk wy ons Zonneftelfel noemen, en uit dezon,metalle de planeeten, maanen en wagters , die rondom dezelve draaien, beftaaf J. Maar Vader, zyn 'er dan nog al meer waarelden, buiten deezen ? V. Wat denkt gy wel Jacob, dat alle die flerren zyn, die gy 'snagts, aan 'tFirmamentjziet fchitteren? J. In de daad Vader, ik weet niet, wat ik 'er van gisfen moet. V. Dezelven houden allen hunne vaste flandplaatfen, aan den hemel. Want gy weet nu reeds, dat het draaien , 't welk de hemel, daaglyksch, rondom de aarde fchynt te doen, alleen in fchyn is, endoor de omwenteling der aarde, om haaren as, veraorzaakt wordt. En wanneer men de vas»  64 I. HOOFDDEEL. vafle llerren, door het telescoop, befchouwt, doen zy zig niet, gelyk de pias-eten, als maantjes voor, die,enkel by weerkaatfing, met geleende flraalen, fchynen, maar als zop veele fchitterende vonken, met een eigen licht voorzien. En hier uit is het ten minden-zeer waarfchynlyk, dat alle deeze vafle derren, zoo veele zonnen zyn, die elk.ten middelpunt, aan een byzonder waareldflel'el dienen; door zulk eene ruimte heen verlpreid, waar van gy u voldrekt geen denkbeeld kunt maaken. J. Hoe ver daan die flerren dan wel van ons af? V. Zoo verre, dat alle de afilanden, die wy, tot dus verre, hebben opgenoemd, 'er niets by m. Want men meent, dat de vade derren, ten minden 400, 000 maal verder,van onze aarde,afdaan, dan de zon. Dus 'er tusfehen Saturnus,de laaide onzer bekende planeeten, en de vade derren , nog eene verbazende ruimte overblyft. 3' En is 'er,in die ruimte, niets te vinden ? V. Ja  I. HOOFDDEEL. 63 V. Ja wel, dezelve wordtdoorloopen, door een foort van hemelfche lichaamen, 't welk men Comeeten of Staartfterren noemt. Dezelven draaien mede rondom onze zon. Dan daar onze aarde en de overige planeeten-, zodanige eironden, rondom dit groote waareld licht, befchryven, die na genoeg aan den cirkel komen; loopen de Comeeten in teegendeel, in zeer verlengde eironden,voort, zodam'gen,als waar vaD een gedeelte, op de tafel,in PI. IV, onder de Comeet I, ftaaï afgeteekend. En deeze loopbaanen zyn van zulk eene verbaazende uitgeftrektheid, dat fommige comeeten 75,, anderen 129, anderen tot 575 jaaren toet beezig zyn , om dezelven af te leggenMen kent reeds ruim 60 zodanige comeeten , en er kunnen 'er nog veel meer zyn. J. Maar wat foort van lichaamen, zyn nu deeze comeeten? V. Daar weet men nog niet veel, met zeekerheid, van te zeggen. Zy vertoonen zig als vafte,ondoorfehynbaare lichaamen, even als de planeeten, en zyn, meteenen grooten flaart, voorzien, die waarfchynlyk  66 I. HOOFDDEEL. lyk bedaar, uit dampen, door de zon verlicht. Misfchien dienen zy, omdooruftd" del deezer dampen, het verlies van vogten of vloeiftoiTen , in de planeeten; en door middel hunner lichaamen, dat van brandbaare flofFen, in de zon, te vergoeden; zo 'er ten minden ooit eenigen van hen, in dit brandend lichaam, vallen. Dan dit alles zyn enkele gistingen; weshalven wy liever, tot de vafte flerren, zullen wederkeeren. Daar de meenigte derzelven zoo verbaazend groot is, en zy, van onze aarde gezien, zig, in geene bepaalde orde, vertoonen , terwyl 'er tog enkelen zyn, die, door hunne wcderzydfche plaatfing, een foort van bepaald figuur uitmaaken, is men, op de gedagte, gevallen, om ze,onder zeekere bepaalde verdeelingen, te brengen ; die men gedernten genaamd en kenbaar gemaakt heeft, door 'er, op de kaarten of globen, waarop men ze eerst, zoo als zy aan den hemel flaan, afteekent^ zeekere figuuren van menfchen, dieren, of andere dingen, ever heen te trekken, en 'er dan vervolgens de naa.  L HOOFDDEEL. 67 naamen deezer figuuren aan te geeven. Gy kunt ze allen, op deeze hemel globe, zien,daar zy|zeeker eene wonderlyke vertooning maaken , maar egter wel genoeg aan 't oogmerk voldoen. Een der merkwaardiglten, onder deeze gelternten, is dat geen, het welk men den kleinen beer noemt, en waar van de zeven voornaamfte flerren zig, op een zeer kenbaare wyze, aan den hemel, verwonen, in die gedaante, die gy op PI, N , Fig, 2 , in D, zien kunt, De laatfle fler van de drie, die den flaart uitmaaken^flaar juist in dat punt des hemels, 't welk zig vlak boven 't noorder aspunt van onze aarde bevindt, (zie PI- Hf 5 in H.) En hier door wordt te weeg gebragt, dat even gelyk het mannetje, in 't afpunt a, (*) onder 't omwentelen der aarde, alleen niet, gelyk alle de overigen,in eenen ronden kring, omgevoerd wordt, maar,op het aspunt,flil blyft (*) Omtrent het zuider aspunt b, heeft he* zelfcle plaats, doch ten aanzien van andere fterrea.  63 I. HOOFDDEEL, ftaan, alleen, met dat p;mt, op zig zeiven draaiende;dusookdie der, die vlak boven zyn hoofd geplaatst is, Uil (laat, terwyl aüe de overigen, door eene uitwerking van het daaglykfch omwenrelen der aarde, fa kringen, rondom dezelve, fchynen te worden omgevoerd. En daar deeze (Ier dus alleen altoos haaren ftand behoudt, en altoos het zelfde gedeelte des hemels, bet noorden naamlyk, aanwyst, heeft men ze de Ntordjïer genaamd; en 't is voornaamlyk, door haar middel, dat de zeelieden, wanneer zy*, midden op de groote zee, vaaren, daar zy geene landen kunnen zien, om hun den weg te wyzen, met zeekerheid,den ftreek weeten te vinden, dien zy houden moeten, om naar de'plaats hunner bedemming te komen; wyl dezelve hun 't noorden aanwyzende, hun teevens alle de overige ftreeken des Hemels bekend maakt. Even beneeden den kleinen Beer, ftaat de grooteBeer, een gefternte, dar, in gedaante, veel naar 't eerstgenoemde gelykt, zoalsgy PJ. II, Fig. 2, inE, zien kunt. Beneenden grooten Beer ftaat de kleine Leeuw, en  I. HOOFDDEEL. 69 en beneeden de kleine Leeuw, de groute Leeuw, gemeenlyk enkel de Leeuw genaamd , en een der 12 gelternten, die ik u voor al moet leeren kennen, Dezelven ftaan, in eenen regten, en met den omloop der aarde, ronr.om de zon, evenwydigen kring, dewelke uit dien hoofde en weegens den fchuinferftand der aspunten, op 't vlak deezes omloops, aan de eene zyde, diyter aan de Noord- aan de andere zvde, dfgrèr aan de Zuidpool, nadert, endusdeevennagts.linie, metfchuinfe hoeken fnydt. Men noemt deezen kring den Dierenriem, of Zodiak, en gy kunt denzelvenafgebeeld zien, in PI. II, Fig. daar g b, de evennagts linie, en de breede ring A B, FC, den dierenriem verbeeldt, in de 4 Plaat, heb ik een gedeelte der gedemtenvan deezen dierenriem, rondom de tafel, waarop de zon en planeeten liaan, op de muuren der kamer, afgebeeld, zoo als wy ze, ten minden de derren, die 'er toe hooren, aan den hemel, rondom ons, gefchaard zien. Op de hemelglobe kuur gy ze mede vinden; maar zoo afgebeeld, als iemand  fö I. HOOFDDEEL. mand ze zien zou, die, buiten 't voorons zigtbaar gedeelte van't Heelal,geplaatst, het zelve, zoo als wy deeze hemelglobe, voor zig zag. Het eerfie deezer ge- fternten, 't welk gy, in de 4 Plaat, op de regterhand, in M, ziet, wordt de Waterman genaamd, en is daarom afgebeeld, met eene kruik, in de hand, daar water uit ftroomt; het wordt ook wel, dour dit teeken u~ aangeweezen. Op den Waterman volgen de Visfchen, in N X. En dan vervolgens de Ram, in O, T; de Stier, in P, "JS1; de Tweelingen, in Q,n ; de Kreeft, inR, 25. Voords zouden, in 't agterfle gedeelte van de kamer, insgelyks op de muuren, moeten afgebeeld fiaan, de Leeuw, teegen over S Si; de Maagd, teegen over T tty; de Weegfchaal, tegen over ü- a£b; de Scorpioen, teegen over V tri; de Schutter, teegen over W en de Steenbok, teegen over het teeke».^o, boven 't welke gy ook een gedeelte van dit geftemte, in L, ziet. Nu kunt gy welbegrypen, dat wanneer de aarde zig, in onsen zoiflerfland, i,rj 6 bevindt, die geen, die,  I HOOFDDEEL. 71 die, uit de aarde, de zon, (of kaars,) A befchouwt, dezelve zien moet, als in eene regte linie (taande, met, en dus vlak voor, of by het flip X, daar zig als dan een der flerren van den Kreeft vertoonen'zou, in dien de flerker glans der zonj, het Jicht van die en de overige flerren niet verdoofde. En daarom zegt men dan, dat de zon , op dat oogenblik, in den Kreeft, ftaat, gelyk, in Juny.daadlyk plaats heeft. {*) Wan- (*) Ondertusfchen weet men, dat de zon thans,wegens den voortgang der Nagteveningen, in Juny.eigentlyk niet meer, in de flerren van den Kreeft,ftaat, fchoon men deeze uitdrukking behouden heeft, maar in de Herren van de Tweelingen; en dat zulks is veroorzaakt, door de verandering, welke de loopkring der aarde , federt den tyd van de uitvinding der fterrebeelden, ondergaan heeft. Dan dit (luk is te diepzinnig, om 'er onzen leerling hier mede op te houden. Men lette fiegts.dat dit de reede is, waarom de teekencn, langs de Ecliptica, op de hemelglobe, buiten hunne fterrebeelden (laan.  f2 L HOOFDDEEL. neer in teegendeel de aarde zig, in een van onze wiuterftanden, in i bevindt, moet men, uit de aarde, de zon zien, in eene regte linie, met een der flerren van den Waterman,in K;«i dan zegt men,dat de zon, in den Waterman, Raat, gelyk in Jauuary, plaats heeft. In February flaat de aarde in 2, en dan vertoont de zon zig,in de Visfthen. In Maart flaat de aarde in 3, de zon, in den Ram. En dus loopt de zon, of liever fchynt zy, (want gy ziet, dat het hier eigentlyk de aarde is, die de beweeging doet,) alle de 12 geflernten van den dierenriem door te loopen,langs eenen kring, dien men den Zonneweg noemt jen die 't midden van den dierenriem, in e k (PI. 2 Fig. 2) bellaar. Indien gy u nu herinnert , dat de zon, (verg. PI. 3 in N e,metPi. 1 Fig. 1 in B en PI. 4. in 6 ) wanneer de aarde zig,in onzen zomerftand, bevindt, en zy dus loodregt, op die geenen, fchynr, die, onderden Noorder keerkring, woonen; dat de zon, zeg ik, als dan, in den Kreeft ftaar,zultgyiigt begrypen kunnen, waarom men denzei ven, den kcsr  L HOOFDDEEL. 73 herkring van dtn Kreeft genaamd heeft.Even gelyk men den Zudder * Jkeerk ring den keerkring van den Steenbok noemt, >m dat de zon, in oen Steenbok^ftaat,wanneer zy3an onzen wiutertyd, haate draaien Joodiegt, op dien kring, nederichiet (verg PJ. j in NN k, en Pl. £ Fig. 1 m L).) 0>> de aardglobe, heb ik u de^ze keerknngcn.even gelyk de meefte anderen, reeds aangeweezen. Op de Hemelglobe zult gy ze insgelyks afgeteekend vinden , om dat men, ten einde de vcrfcneiueue deelen des hemels, die vlak boven elk gedeelte van onze aarde ftaan,dea te beeter,met dezelvcn,te kunnen vergelyken, zig gewend heeft zoo te 'fpreeken,als of'er nier alleen,op aarde,over de daar onder liggende landen en plaatfen,zulkc kringen lagen , maar als of men ook, in den hemel, diergelyke kringen vondt,-aan die op aarde beantwoordende en daar vlak bovenftaanue. (*; in 't 2 Fig der 1 Pl. ziet (*) De kringen, op de aardglobe, zyn eigent!yk,van die geenen, die men zig, in den hemel,verbeeld heeft, afgeleid. Maar in D dit  74 I. HOOFDDEEL. gy eene afteekening van deeze ingebeelde hemelkringen , op hun zeiven, ftaande, zoo als zy zig vertoonen zouden aan iemand , die, buiten 't voor ons zigtbaa1 gedeelte des fterrenhemels , geplaatst , het zelve zou, voor hem, zien;en indien by 'er dan teevens zulke teekenen en figuafen op|fchetfen, en 'er zulke kringen overheen trekken kon, als wy 'er ons, tot ons gemak en gebruik, op verbeelden. Ondertusfchen moet ik u , by deeze pjeleegenheid ,doen opmerken,dat daar deeze Spheer , de geheele onafmeetbaare ruimte des fterrenhemels vei beeldt , gy u , in dezelve, de zon en aarde moet voordellen, als twee zeer kleine flipjes, zoo digt by' elkander geplaatst, dat de geheele omloop der aarde, rondom de zen, hoe onbegryplyk* groot die voor ons ook zyn moge, zig egter,binnen de dikte van den as deezer dit Werkje,geheel,tot befchryving der aarde gefchikt, dagt ik, met dezelve,te moeten beginnen, en alles, tot dezelve, te moeten betreklyk maaken.  I. HOOFDDEEL. 7$ fphecr , a C b , in C beflooten vinde. Want in 't famenftelfel van 't Heelal, beeft deeze evenredigheid daadlyk plaats. In welk gedeelte van deezen omloop tog wy ons ouk bevinden mogen, de aspunten, rondom deweJken , de flerrenbemel fchynt te draaien , ondergaan geene de minde verandering, Daar indien de omloop der aarde rondom de zon, zig maar b. v. tot in D uitftrekte , de aspunten des fterrenhemels, op 't oogenblik, daar de aarde zig'in D bevondt, niet meer, in a en b, maar in n en o ftaan zouden. Nu zien wy in teegen leel, dat, in alle de getyden des jaars, het noorder aspunt zig neflendig, by dezelfde fter, de laatfle naamlyk van'den ftaart des kleinen beerjf,be vindt. Terwyl men ook teevens, in de wederzydfche plaailing der overige flerren, tot elkander , even weinig, ja nog minder verandering befpeurt, dan wy,door 't voortgaan van een enkelen flap , eenige verandering zouden berpeuren , in de wederzydfcheplaaifmg van drie of meer toorens, aan de kimmen, op den affland van verfcheide uuren gaans, van £ a ons  76 I. HÓOFDDEEL. ons afgeleegen. De geheele omloop der aarde, rondom de zon , is derhalven, tot de uitgebreidheid van den voor ons zigtbaaren fterrenhemel, niet meer, ja zelfs nog minder, clan een enkelen (lap, tot de geheele uitgebreidheid der kimmen, die ons gezigt, op 't veld , bepaalen. Daar en boven kunnen wy ons ook, uit het daaglyks entdekken van nieuwe Herren, naar maaten de Telescoopen verbeeterd worden , overtuigen, dat de paaien van ons gezigt, hoe zeer, door kunst, geholpen, geenzins de paaien der fchepping zyn; en wy niet eens weeten kunnen, cf wy, met ons zonneitelfel, in 't midden , dan wel, in een der hoeken van 't Heelal, geplaatst ftaan. J. Maar Vader, men zou tog zeggen, dat wy,in't midden deshemels,ftonden. En gy hebt immers ftrak zelf de zon en aarde, in 't middelpunt van die Spheer,(Pl. a'Fig. 2,) onderftelt. V. Ook ftaan dezelven in de daad, in 't middelpunt des, voor ons,zigtbaaren fterrenhemels; die ook alleen, door deeze Spheer, verbeeld wordt, En soo lang ons ge-  I. HOOFDDEEL. 7- gezigt niet,, tot voorby de uïterfie einden van 't Heelal, kan reiken, moetdatgedeelte, 't welk wy 'er van zien , zig altoos aan ons , als eene fpheer, vertoonen , in 't midden derwelfce wy geplaatst zyn. Want daar ons gezigt zig even ver, naar alle kanten, uitflrekt , en 'er , naar . aile kanten , nog meer Herren1 zyn , dan wy zien kannen, moeten wy ook,naar alie kanten, geJyke deelen zien, van deeze ons omringende mcenigte, of liever van de ruimte, waar. in dezelve vervat is. En dus moet noodwendig dat gedeelte., dat wy zien, zig aan ons oog rond, of liever fpherisch, vertoonen, al ware het ook, dat het geheel, eene gansch andere gedaante had. Want alles wat, buiten den omtrek der, voor ons, •zigtbaare kringen,ftaat, valt voor ons weg, wyl'tonsonzigtbaaren onbekend bly ft ; en crkunnen,buiten den omtrek der, voor ous,zigtbaare fpheer, Pl. £ Fig, a , duizenden van Herren , in X, Y cf Z ftaan, daar wy niets van weeten , en die dus. aan de gedaante des, voor ons, zigtbaaren fterrenhemels, F) 3 niets  73 1 HOOFDDEEL. niets veranderen, hoe zeer zy, tot het geheelal^ bthcorende , aan 't zelve eene ganjch andere gedaante geeven kunnen. Voorts moetgy, omtrent den zonneweg, nog opmerken, dat gelyk dezelve, in den Hemel,oflieveropde Hemelglobe, over die iierren van elk hemelteeken des dierenriems, getrokken is, voor of by dewelktn de zon zig, op elksn dag van 't:jaar,vertoont, en ze dus, met zynen glans,bedekt; men ook even dus, op de aardglobe, eenen kring heeft afgeteekend, aan den zonneweg, dien men zig , in den hemel verbeeld heeft, beantwoordende; (*) (zie Ot) Eigentlyk heeft men deezen kring, »p de aarde, of aardglobe, niet dan door eene Willekeurige bcpashng, kunnen overb'rengen; wyl de plaatfen, tusfehen de twee kceikringen,geleegen.weegensdedaaglykfche omwenteling der aarde,om haaren as, ook daaglyks allen, onder de ecliptica of zonueweg , zoo als men dien in den hemel ver. fcecldt --heeft, moeten doorgaan, en 'er dus o-'gcntlyk niet meer reden is, om de plaats b.  t HOOFDDEEL. 79 - Pl. 3, ek,beneevens de getallen, 1,11 &c., die langs deezen kring geteekend ftaan.) Deezi zonneweg wordt ook de Ecliptica of Taankring genaamd, om dat, vermids de zon zig nimmer, buiten deezen kring,bevin«it,dt* maan ook, in dezelve,flaan moet, zoo dik. wils zy, in eene regre linie, met de zon en aarde, zal ftaan, en dus eene taaning of verduiftering van de zon, of ook van haar zelve kunnen veroomaken. Alle dc eciipfen moeten dohalvcn, In de eene of andere plaats van decam kring, of ten minften zeer digt by deruwlven, voor* vallen. Ten laaiden , de twee keerkringen raafcen den zonneweg elk maar eens aan; de noorder keerkringen e,teegen over den kreeft , ter plaatfe daar de zon, des zomers, in dit gefternte, ftaande, in den middagdand der landen , onder dien b. v. daar de zonneweg den keerkring van den kreeft aanraakt, liever in 't vafte land van Amerika , gelyk men gewoon is , dan onder dien zelfden kring, in Afrika,of Afi2,te plaatfen. D 4  Zo l HOOFDDEEL. kiing, gek-egen, loodregt op dezelven ne* derfehynt. De zuider keerkringen k, teegen over den fteenbok, ter plaatfe daar de zon, in onzen wintertyd, in datgefternte, llaande, in den middagftand der landen, onder dien kring,geleegen, loodregt,op dezelven, haare ftraalen fchiet. De Evennagts linie daar en teegen wordt tweemaal, door den zonneweg, doormeeden; om dat de zon, tweemaal des jaars,eensen ons voorjaar, wanneer zy , in den ram, ftaat, en eens, in ons najaar, wanneer zy zig,-in de weegfchaa!, bevindt, kndregt nederfchynt, op de landen, onder deeze ünie, geleegen; ter plaatfe naamlykdaar zy als dan,teegen over de twee gemeldehemelteekenen, hunnen middagftand hebben. Wat nu- aangaat de overige kringen en ftreepen, welken gy,op de waareldgloben en kaarten, getrokken ziet, dezelven dienen aften, om de ligging en wederzydfche afftanden der landen , fteeden etc. te bepaalen. En om dezelve.tot dat gebruik, dienftig te maaken, heeft men de Evennagts linie verdeelt, in 360 gelyke deelen, die men  I. HOOFDDEEL. 81 men graaden genaamd, en elk wederomen 60 kleiner deelen , of minuten , verdeeld heeft. En daar een ronde kring of cirkel eigentlyk geen bepaald begin of einde hebbende, het over zulks onverfchillig was, welk van deeze deelen, voor'teerfie, genomen werdt, heeft men 'er dat gedeelte toe verkoozen , 't welk vlak onder de Canarifche eilanden (*) ligt, alwaar de groote Wefterfche Zee een einde, en de landen van ons halfrond een begin neemen. Door den aanvang derhalven van deezeneerften graad, heeft men eenen halven kring getrokken, die, aan weerszyden in de • Noord en . Zuidpool, eindigt , en den eerften meridiaan of middaglyn geheeten wordt; om dat het,van denzelven,is,dat men alle de graaden der evennagts-ünie begint te tellen , van 't weften,naar 't ooften, (*) De Hollanders hebben 'er 't Eiland Te~ EcrilTe toe gekoozen, de Franfcben't Eiland Ferro, anderen wederom andere plaatfen; erj in den grond is dit vry onverfchillig,-  ft I. HOOFDDEEL. gaande. Terwyl het, op alle de plaatfen, onder deezen kring, geleegen, te gelyk middag, of twaalf uuren van den dag is, op 't oogenblik, wanneer de aarde zig, in haare omwenteling, zoo geplaatst vindt, dat die halve kring vlak, naar de zon toe, gekeerd flaat. De fchaduw van den koperen meridiaan, op de waareldglobe, kan tt dit genoegzaam aanwyzen. Door het einde van den tweeden graad, zou men de tweede middagslinie moeten getrokken hebbe n dan daar dit het getal dezer linien,op de globen en waareldkaarten, te veel vermee«igvuldigen zou , is men gewoon, de tweede middagiinie, door het einde van den tienden graad, en voorts van tien tot tien, door den dertigflen , veertiaflen, &c. te trekken, en dus de geheele globe rond te gaan, tot de volle 360 graaden toe, Deeze graaden worden de graaden van lengte genaamd, en door middel derzelven, kan men r niet alleen onder de evennagtslinie, maar ook, (daar de middagiynen zig allen,, tot de beide poolen toe.uitflrekken,) de jeheele aarde over, bepaalen, hoe ver elke plaats-.  I. H O O F D D E E L. 33 plaats vau de eerfte middaglinie af geleegen is. Want het land der Hottentotten.bezuiden de linie, ligt zoo wel,onder den veertigften meridiaatyiis't Rykvan Macoco,dat onder de linie, en liuropisch Turkyen, dat benoor den dezelve ligt. Ook zyn,in onze noordlyke geweften, Amfïerdam en Moscou, zoo wel omtrent 3}. graaden, in lengte , van elkander geleegea , als de West en Oostkuiten1 van Afrika, onder de linie. Danoffchoon deeze beide afrtanden dus, in getal van graaden, aan elkander gelyk zyn, zyn zy egter niet in de daad en in uuren gaans aan elkander gelyk. Wantjdaar alle de middaglynen, in de noordpool, tot elkander toe loopen, moeten ook de afftanden, welken, tusfehen deeze middaglynen,, beflooten 'zyn, hoe langer hoe kleiner worden , naar maaten men vefder,naar *t noorden, nadert; dat is, elke graad moet zotv veel minder uuren gaans bevatten. Onder de' evennagts linie houdt elke graad volle 20 uurem gaans; en dus zyn de Oost en Westkuiten' van Afrika, te dier plaats,34 maal 20, of ' 6&0 uuren gaans, van elkanderen,geleegen.. D 6 Maarr  84 I. HOOFDDEEL. Maar op de hoogte van Amfïerdam zyn de afilanden der middaglynen, en dus ook de lengte der graaden reeds zoo veel verkleind , dat elk maar -tusfehen de u en 12 uuren gaans kan haaien ; en dus zyn Amfïerdam en Moscouw niet 34 maal 20, maar flegts 34 maal ir, of 11», dat is, nog geen vier honderd uuren gaans , van eikander, geleegen. Dit bepaalen nu der lengte, van elke plaats, geeft reeds een groot gemak, zoo tot het vervaardigen van landkaarten, als tot het zoeken op dezelven. Want wanaeer 'er b. v, van Parys en van Batavia,gefprooken wordt, en van de eerfie dezer fleden gezegd, dat zy,op 20 graden, van de tweede, dat zy, op «3 graden lengte, geleegen is,dan weet ik terftond, onder welke middaglynen, ik ze beiden plaatfen,of zoeken moet. Maar 't leert my nog niet , in welk gedeelte van dien middaglyn, ik ze moet plaatfen; onder de linie, ofwel ten noorden,often zuiden derzelve. Om derhalven ook hier omtrent bepaaling te kunnen maaken, en o?k daar toe een maat K ver-  I. HOOFDDEEL. S5 verkrygen, heeft men den eerden middagskring verkoozen, die, van den eerden graad d;r evennagts linie, door de Noordpool , den 180 graad, der genoemde linie en de Zuidpool, heenengaande, de waareldglobe rondloopt ; doch op de waareldkaarten , de twee halve gJoben omringt, wyl men gewoon is, de globe, als op deezen kring, intweeën,doorfneeden te vcrtoonen, En deezen kring heeft men wederom, in 360 graden, van twintig uuren gaans elk, verdeeld. De getallen derzelve» zoo teekenende, dat men de telling begint, uit de twee tegen elkander overgaande dippen , waar deeze middagskring, door de evennagts linie , wordt doorfneeden, en voords,van weerszyden, naar de twee poolen toe gaat; dus de geheele kring zig, in vier gelyke deelen, van 90 graden elk ,ver« deeld vindt; en de evennagts linie zelve, de eerde linie is, van dewelke men deeze telling begint, Tien graden noordwaards en tien graden zuid waards, trekt men de twee eerde evenwyden ; dus genaamd, om dat zy niet, zoo als de middaglynen, D 1 een.  g6 I. HOOFDDEEL. een punt hebben , in 't welke zy allen fatnen komen , maar in tegendeel , overal even ver, zoo van de evennagts linie, als van eikanderen , af blyven ; en dus aan die linie en aan eikanderen evenwydig zyn* Op 20 graden ten noorden eu ten zuiden van de linie, trekt men de tweede evtnwyden; op 30 graden,de derde;"en zoo vervolgens , tot op tien graden van de Noord en tZuidpool, toe, daar men de agtfte evenwyden haalt. De graden tusfehen deeze evenwyden, aan weerszyde van 'de linie, vervat, heeft men de graden van Noorder en Zuiderbreette genaamd; en dezelven houden overal volle zo uuren gaans, om dat zy allen vervat zynde, tusfehen linien of kringen, die overal even ver van , en evenwydig aan elkander ftaan, geene verandering of verkleining, in Jmnne waare lengte en inhoud,toelaaten. By de graden van lengte gevoegd , wyzen zy het juifte ftip aan, waar men de landen,fleeden &c. op de globen en landkaarten, plaatfen en zoeken moet. Want wanneer men . my nu zegt, dat Amtterdara, b. v. omtrent  I. HOOFDDEEL. 8? trent op 22 gr. lengte, en 52 gr. noorderbreette ligt , dan weet ik , dat die dad, op de kaart, moet geplaatst en gezogt worden, niet ver boven enter zyden van het (lip, daar de vyfde evenwyde, den tweeden ' meridiaan , op globen en waareldkaarten, doorfnydt. Voords kunnen,wy nog, omtrent de evenwyden, opmerken,dat de landen, die, onder dezelfde evenwyden, of op dezelfde breette , geleegen zyn, op gelyke tyden van 't jaar , de dagen en nagten gelyk, of even lang hebben. Dusisb.v. in 't land van Labrr.dor,in Noord-America,op de Noorderbreette van 5 »graden,den 2ijuny,de dag zoo wel i6±, den qi December daar en teegen jL uuren lang, als by ons in Nederland, dat op dezelfde breette, in Europa, ligt. Het vèrfchil tusfehen den langllen en den konden dag, is dus, in deeze beide landen,even groota Maar naar maaten men, tot de evennagts linie, nadert, wordt dit verfchil fteeds kleiner, tot dat het, onder de evennagts linie zelve, geheel vcrdwynt , wyl daar de dagen e:s nagten altoos aan eikander gelyk, en dus  88 I. HOOFDDEEL. dus alle de dagen van 't jaar is uuren lang zyn. Dus is b. v. teMadrid,op de noorderbreette van 4© gr= de langde dag maar van omtrent 15,de kortfle van omtrent 9 uuren. In Marocco,op 30 graden , de langde dag van T4,de kende van io,en zoo vervolgens. Hoe meer men daar en tegen, tot de poolen, nadert, hoe grooter dit verfchil wordt. Te Siokholm b. v. opóo gr. nooiderbreette,isde langde dag van i8i uur, de kortfie van 51. Te Tornea , op 66 graden, is de langde dag van 24 uuren, invoege men de zon, op dien dag, niet zie ondergaan, maar zo als zy , uit het weden, naar *t noorden, tot op de kim, gedaald is ,> terflond weer langiaamerhand, naar 't ooflen, opryzen. Te Kola. op 69 graden, is de langde dag van omtrent twee maanden, en daar tegen de langde nagt insgelyks van 2 maanden; dat is te zeggen, dat'er, in den zomer, twee maanden zyn, geduurende dewelken, men de zon nooit ziet ondergaan, maar altoos, boven de • kimmen, in de rondte draaien; in den winter daar en teegen twee maanden, dat zy altoos onder de kim»  L HOOFDDEEL. 8^ kimmen blyft, en nooit op,jaat,dus het ais dan beflenijg nagt is. Tenlaatften, onder de pool ^elf, is 'er maar eenen dag en eenen nagt, in 't ganfche jaar, *an zes maanden elk, zoo als ik u reeds p.s^&c. uitgelegd heb. In 't zuider halfrond heeft al het zelfde plaats; met dit onderfcheid alleen , dat het daar winter is, wanneer wy, in 't noorden, zomer hebben, en daar zomer,.wanneer 'f, by ons/winter is. Nog heb ik u reeds gezegd, dat die geenen , die, onder dezelfde middaglinie> woonen, te gelyker tyd middag hebben; daar teegen nu komt ook, voor die geenen, die,onder eenen andere middaglinie,woonen, dat gedeelte van den ócg vroeger of laater, naar maaten zy meer oost of westwaards geleegen zyn; om dat zy zig, zooveel vroeger of laater, vlak teegen de zon overgeplaatst zien. En zulks fche.l;.,op den afltaud van xf graden lengte, juist een 24e geeleelte van den dag, of een uur; wyl 15 graden het 24e gedeelte van den geheelen omtrekderaarde,te weeten van 360 gr.uitmaaken. Op't oogenblik derhalven, daarhet,te Ara-  po I, HOOFDDEEL Amderdam,i2 uuren des middags is, is het, op de grenzen van Poolen, iy graden oostwaards, reeds een uur na den middag in 't Weden van Ierland daar teegen , vyfifen graden wèstvvaards, nog maar elf uuren des morgens; en i" de gr0ore Zuidzee,;en wellen van Noord-Amerika, op de lengte van 202 graden, of 1J80 van Amderdara, middernagt. Ten laatden, moet gy nog opmerken, dat op de meede landkaarten,(indien men, op de waareldkaarten , elk halfiond, ten deezen opzigte, als eene byzonlere kaart, op zig zeiven, btfchouwt;) het noorden altoos boven aan, het auiden onder aan, het ooden tegen over, of onder uwe regterband , het weden , onder uwe linkerhand, geplaatst is. Op 't veld , kunt gy deeze vier winden of hemeldreeken, zoo als men ze noemt, altoos gemakiyk vinden, indien gy maar, overdag, de zon, of des nagts,de derren zien kunt. Want des nagts wyst de noordder n 't noorden aan; en wanneer gy u dan, met het aangezigt, naar die der toekeert, hebt  I HOOFDDEEL, gy 't noorden, voor u, 't zuiden agter u, 't ooften aan uwe regter, en 't wellen aan uwe linkethand. Ovet dag flaat de zon altoos des middags,'om 12 uuren, in 't zuiden; en dus, indien gy u ah dan, met hec aangezigr,naar dezelve toekeert, hebt gy 't zuiden, voor u , 't noorden agrer u, 't ooften aan uwe linker, en 't wellen aan uwe regterhand. In't voorjaar en in 't najaar, ten minden den ai Maart en den 2r Sept. gaat de zon des morgens om zes uuren , juist in 't ooflen op , en des avonds om zrs uuren,juist in 't wellen, onder, Mair des zomers gaat zy,omtrent in 't noordooflen, des winters daar en teaen, in'r. ziiidoo(len,op; om dat zyjdes zomer?, lang voor dat zy , in 't ooften , komt, des winters daar en tegen eerst lang na dat zy 't ooften reeds door is, zigtbaar wordt; Desgelyks gaat zy , des zomers , in 't noordvveften,des winters.in 't zuidweften, onder, om dat zy,des zomers , lang na dat zy 't wellen reeds door is gegaan, zigtbaar blyft; des winters in tcgendeel,onder de kins?  ?a L HOOFDDEEL. kimmen verdwynt, lang voor dat zy 't weften nog heeft kunnen beieiken. De verfcheidenheid nu van jaargetyden en lugtftreeken, waar • van ik u zoo even fprak, veroorzaakt eene nog veel grooter verfcheidenheid , in de voortbrengftkn der aarde. Want niet alleen geeft elk jaargety zyne byzondere gefchenken , h-t voorjaar zyne bloemen, ki niden en gras;de zomer zyne graanen ; het najaar' deszeifs vrugten van allerlei foort; maar ook elke land-, elke lugt-ftreek, heeft haare eige voortbrengfelcn , naar haare byzondere gefteldheid en de behoeften haarer inwoo«eren, gefchikt. Dus vindt men b. v. in de warme landen , de zyde , die eene zoo lugtige kleeding geeft; het catoen, dat als een fpons, al 't vogtder uitwaasftmingen indrinkt, en dus 't lichaam, ook by 't fterkstzweeten, droog houdt; voords allerlei verfrisfchende vrugten, die 't verhitte bloed verkoelen;en tevens allerlei fpeceryen,om de ingewanden, teegen de verflapping der brandende hitte, te verfterken,midsgaders een ze»  I. HOOFDDEEL. 93 teeker evenwigt, tusfehen de warm e van binnen en van buiten, te behouden In de gemaatigcfér lugtftreeken, heeft men vlas, tot zir/délyfc oridefgewaan; 1 n \\ o'. waaruit men eene min öf fneèr Aarme khv. iing bereiden kan , naar maare de warmte of kou onzer at.visf feilde j'am-etyden het verdienen; terw\l 'c voedzaaine graan en de vreugde wekkende wyngaard ons een veriterkend en maatig verwarmend voedlèl geeven. In de koude gewèftén , daer 't veld, in zyne gefchenken , fchaarfer is, treft men wild gedierte;en vooral visfehen aan, van eene verbaazende grootte, die hunne warme vagten en dikke vellen, tot pellen en kleeding,hun vleesch tot fpys,hun vetof traar,tot drank, als mede tot verlichting der lange.donkere nagten, Ieenen. Eindelyk, die dingen,die van'taigemeenfte gebruik zyn, als gras, voor de dieren, kruiden en vrugten, voor de menfchen , hout ; tot wooningen en brand , metaalen , tot werktuigen, &c. zyn bykansj over de geheele oppervlakte der aarde,verfpreid. Daar en boven heeft deeze oppervlakte zelf  P4 L HOOFDDEEL. zelf haare afwisfelingen, die wed trom eene nieuwe verfcheidenheid, onder de voortbrtngfelen der aarde , te weeg brengen.Op de eene plaato tog ziet men bergen, met bosfcben en wouden niet plleen, maar ook met de fynfte kruiden , bevvasfen , die, in deeze hooge gezuiverde lugt , de fterkfte geur en kragten krygen; terwyl in den lchoot des geberg-e, de geheele fchat van fleenen, metaalen, myn- en del'fltolTen , wordt toebereid. Elders treft men heuvels aan, met koorenveldtn, wynbergen,boomgaarden en bosfchaadjen,overdekt; of kronkelende valeien en wyduitgeflrekte vlakten, daar 't vee zyne grazige en bloemiyke weiden vindt. Heldere bronnen , beeken en watervallen , breede en diepe rivieren, fhvomen, poelen en meeren doorfnyden,be. fproeien bevrugten den grond, verkoelen en reinigen de i ugt, en voeren den gezondften drank,van alle zy]en,naar onze wooningen toe. De ruime zee omringt dit alles; zendt eenen fteeds vernieuwden voorraad 'van dampen,tot voedfel der bronnen en droomen op; en biedt ons teevens een onuitputlyken fchat  I. HOOFDDEEL. 95 fchat van zout aan, gefchikt,omonzefpyzen te veraangenaamer: en vuor verderf te behoeden. Ja elke hoofdllof heeft niet alleen haare eige voortbreKgfelen, maar ook haare eige bewoonersj de aarde haare viervoetige dieren, de wateren hunne visfchen, de luit haare vogelen en n f.cten, van allerlei foort, uit alle dewelken wy, tot hulp in onzen arbeid , tot voldoening aan onze behoeften, tot vervrrlyking onzes teevens, onteluaare gebruiken trekken. Zoofchoon, myn lieve Jacob! zoo overheerlyk fchoon is deeze aarde, die God ons, in dit eerfte tydperk onzer aanweezigheid, ter woonplaats, fchikte» toegerigt; en teevens zoo mild en overvloedig, met zyne weldaaden en gelchenken. oveilaadenl De behoeften ondertuafchen, ter voldoening aan dewelken hy ons zoo veele en zoo veelerlei middelen fchonk, zyn eenvoudig en weinigen in getal. En dit bewyst reeds, dat zyne goedertierenheid niet alleen onzen enkelen nooddruft, maar ook ons genoegen en vermaak bedodde. Uit het ïóde Gefprekje, van 't 3de Deel onzes Onder-  $>6 I. HOOFDDEEL. derwys, p. iiy &e. leunt gy u tog herinneren dat voerifel, kleeding en huisvvsting alles is, war de menseh, voor 't lichaam, nodig heelt, ent is, om ons deeze drie dingen te bezorgen , dat ons zoo vee« leriet middelen gegeeven zyn ; dat de Natuur ons, op bevelhaares Scheppers, in elk land, ondei elke Iugtftreek, zoo veelen en zoo veeier e ftóffen aanbiedt, En teevens ftellen de menfchen dezelven ook , op geene min verlchnlende wy'zen , elk naar zynen fmaak, kundigheid, of byzonderen toeftand, ter bereiking dezer doeieiuden, in 't werk, Want wat i. de huisvefting aanbelangt, in 't eene land rigt de menseh zig (legts eene kleine.ronde hut,van takken of leem op; of vergenoegt zig, meteen enkel dak , op hooge paalen,te ftellen , en das , in eene ope gaandery,te woonen. in andere landen daar en tegen, waar eene kouder Iugtftreek fterker voorbehoedfels eischt, graaft hy zig diepe hooien, inden grond, boven dewelken hy een dak van aarde en zoden opwerpt. Terwyl wy, in onze landen, daar dt kunften en befchaafd- heid  t HOOFDDEEL. 97 beid heerfche», ruime en fugtige paleizen van hout,rteen,of marmer,ftichten. — 2.Ten aanzien der kleeding, gaan die geenen, die , door eene warme , drooge en beftendige Iugtftreek, van deeze behoefte ontheeven zyn, geheel naakt; of liaan op zyn best een fchootslapje, of een kring van veeren, om het lyf. Terwyl anderen hun geheele lichaam, met eene korst van vet en fmeer, teegen 't kwetfenderhuiden 't fïeeken van 't ongedierte , bedryken. Sommigen bereiden zig eene kleeding van boomenfchors, weinig dikker en flerker dan papier. Anderen in teegendeel, wier land het grootst gedeelte van 't jaar, rnet fneeuw en ys, bedekt is, fleeken zig geheel en al in beerenvellen, of dikke vagten. Daar wy wederom, uit allerlei foort van verfchillende ftoffaüien, eene meenigte van verfcheidene kleederen , tot gemak , verwarming , of pragt,vervaardigen.-3.En wat eindelykde fpvzen betreft; fommigen volken leeven byna geheel van visch; anderen alleen van 't wild, dat zy, in hunne woeftenyen, vargen; ja verfcheidene kunnen weinig _ ^ meer  o3 I. HOOFDDEEL. meer dan eenige kruiden , wortelen , en wilde vrugten vinden ; daar voor ons de vier waarelddeelen zig, als om ftryd,beyveren, om onze tafels, meteenen ruimen', veifchillenden voorraad van kostlyke , voedfaame en verkwikkende fpyfen , te vervullen. Zelfs zien fommige Indiaanen , door eene enkele plant, den Cocosboom, fehier aan alle hunne behoeften voldaan ; daar de noot deszelven hun ten fpys, de melk dier zelfde noot, en de wyn of'tiap, dat uit de ftammen en takken vloeit, tot drank, 't hout ter opbouwing hunner wooningen , de bladen tot een dak, de fehors tot touwwerk &c. verflxekken. Dan, offchoon de uitdeeliug deezer goederen dus verfchillende en ongelyk getchied zy, moet gy egter niet denken, dat de eene menseh, het eene volk, daarom tot veel ongelukkiger toeftand , dan 't andere zy verweezen. Want behalven dat voor die geenen, die de geringfte maat van goederen verkreegen hebben.de zorgen,in dezelfde evenreedigheid , als hunne rykdommen, afneemen; worden zy ook,door de onkunde,  I. HOOFDDEEL. 99 de , ja veelen , door eene volftrekte onvatbaarheid , voor 't genot der dingen,die hun ontbreeken, belet, het gemis derzelven te voelen. Terwyl de onverwklyke kragt der gewoonte en hebbelykheid hun dermaaten aan hunne leevenswyze hegt en verkleefd maakt, dat zelfs die geenen, die ons het allerflegtst bedeeld fchynen, en wier flaat wy, by den onzen.veigeleeken, alleronge* lukkigst agten , zig in teegendeel, in denzelven, voldaan, maar onderons elendig vinden; ja van verdriet en droefheid verkwynen, wanneer men ze, onderons, houden, en aan onze leevenswys , genietingen,beezigheeden en vermaaken gewennen wil. Zoo wonderbaar is 's menfchen weezen famengefteld, dat het zig, niet alleen naar allerlei toeflauden en leevenswyzen fchikt en voegt, maar ook zelfs de in fchyn allerelendigflen derzelven, boven de overigen, verkiest en 'er zyn genoegen en vreugde in vindt, zoo ras hy 'er, van de allereerfle kindsheid aan , toe bepaalden gehouden werdt.En dit maakt, dat, onder alle de volken, waarmêe de wyze Schepper van  ico I. HOOFDDEEL. 't Heelal zyn aardryk overdekken wilde,een ieder derzeiver zyne eige , en aan die der overigen , vrel meer dan men denken zou, gelyke maat van genoegen, vreugd en geluk genier. Met verwondering zult gy dit, uit de meer byzondere befebryvihg der verfchillende volken, beveiligd zien. Terwyl't u teevens, tot even veel nut als vermaak, zal ftrekken, uit diebefchryving na te fpeuren, hoe de memcb zig al weet te behelpen; welke middelen , welke poogingen hy al aanwendt, om tot zyn oogmerk te l omen; op hoe veele verfchillende wyzen hv een en 't zelfde doelwit weet te bereiken; hoe veel geduld, vernuft en overleg hy in 't werk fielt, om binderpaled te overkomen, om in 'tgeen hem Ontbreekt te voorzien , en om zig te redden, uit alle de ongeleegenheeden, waar toe de Haat des !a:ids zyner geboorte hem brengen kan; en dit zal niet weinig toèferengén, om u de natuur, den menseh, en deezen aardbodem , regt teleeren kennen , en uit het waare oogpunt, te leeren befchouwen, Eindelyk hebben alle deeze verfcheiden- liee-  ï. HOOFDDEEL, ioi heeden van lands- en lugtgefleldheid, van veedfel en leevenswys, ook eene groote verfcheidenheid, in de uitwendige gedaante en 't gelaat der menfchen zelfs, voortgebragt. Onder dat gedeelte der verzengde lögtflreek, waar Afiika ligt , zyn de inboorlingen volmaakt zwart van kleur, hebben dikke, naar buiten opftaande lippen, platte ingedrukte neuzen, en kroes, wollig, zwart hair. In Amerika daar en tegen, hebben zy lange, gladde, zwarte hairen, en zyn bruin, olyfagtig, ofgeel-en rood koperagtig van kleur. DeCalmukken, die omtrent te midden onder onze gematigde lugtftreek,in Afia, woonen, hebben platte, breede sangezigten, den neus zoo ingedrukt, dat men 'er byna niets, dan de neusgaten,van kan z:en, kleine oogen,eenc olyfagtige kleur, en de knien, naar buiten, maar de voeten, naar binnen, gekeerd. De Laplanders, hooger op, naar den Noordpool en onder de koude Iugtftreek, gezceten, zyn zoo klein, dat zy weinig meer dan vier voet haaien kunnen; fchoon anders maager, hebben zy dikke buiken, breede, E 3 plaue  103 I. HOOFDDEEL. platte aangezigten en neus, de oogleeden, naar de flaapen van 't hoofd toegetrokken, hooge wangen, grooten mond,dikke lippen, een fmal onderweezen en groot voorhoofd , zwarte gladde hairen , en eene zoo verzengde kleur, dat de groote koude op hen , (misfchien door de fterke te rugkaatfing der zonneftraalen , op de fneeuw ,) dezelfde uitwerking , als de groote warmte» op anderen, fchynt voort te brengen. Onze Europifche volken daar en teegen zyn doorgaans blank , ryzig en welgemaakt van geltalte, en aangenaam van weezenstrekken ; maar verfchillen teevens, onder eikanderen, nog zoo veel van gelaat, dat men elke natie, fchier op 't eerst gezigt, onderkennen, en dus, ten minfren in die geenen, op wiens aangezigt het nationaal of volks - gelaat , indien ik my zoo kan uitdrukken, fierkst geteekend ftaat, een Duitfcher van een Italiaan, een Engelschman van een Franschman of Nederlander, onderfcheiden kan. En dat alle deeze verfcheidenheeden van geftalte , gelaat en kleur alleen,van den in-  ï. HOOFDDEEL 103 invloed der lands en lugtgefteldheid, midsgaders van 'r voedfl.1 en de leevenswys der mer.fchen, afhangen, blykt daaruit, dat naar maaien de menfchen zig, uit het eene land , naar 't andere, verplaatfen, en zig dus, onder vreemde volken, jnengende, eene nieuweleevenswyzeaanneemenen zig aan den invloed eener nieuwe land-en lugtsgefteldheid blooi ftellen , hun gelaat, hunne gedaante en hunne kleur,na weinige geflagten althans, ook eene geheele verandering ondergaan ; zoo dat b. v. de kinderen en nazaaten van een Engelschman, onder de Duitfchers, gebooren, van deeze laatften niet meer te onderfcheiden zyn; ja zelfs de blanken, wanneer zy zig, onder de Neegers, mengert, eerst bruin, daarna zwartagtig; en ook de Neegers, onder de blanken verplaatst,eerst ligter van zwart , daarna bruin , en na weinige gedagten, byua- geheel blank worden. Dan onderwyl dat zulks, in 'tjalgemeen, omtrent rlle de volken der aarde,plaats heeft, doet zig hier egter eene enkele , zeer treffende uitzondering op. '£r is naamlyk, onder E 4 de  !fc4 I. HOOFDDEEL. He volken der aarde, een enkel volk, de Jooden genaamd , dat nergens een eigen land of zitplaats hebbende , maar feedert omtrent zeventien eeuwen , onder alle de overige volken, verfïrooid , in 't midden derzelver, nog (leeds afgezonderd, onderfcheiden , en aan de weezenstrekken zeiven kenbaar blyfi;dus hun volksgelaat alleen,en dat feedert een zo, langen tyd , ann den invloed van lands- en lugtsgefteldheid weerftand fchynt te bieden. Een zeer zonderling verfchynfel voorwaar! en op't welke gy des te meer uwe. aandagt vefiigen moet, daar het, onder 't bellier der Voorzienigheid, in ftand wordt gehouden, om, tot een groot en gewigtig oogmerk, tot be wys en ftaaving eener groote en gewigtige waarheid, te verflrekken. J, En welke is deeze waarheid Vader ? V. U dezelve, op dit oogenblik, te willen ontvouwen, zou ons te ver, van ons onderwerp, afleiden. Een woord alleen zal ik 'er u thans van zeggen, dat ook hier te pas komt, om u eene byzonderheid te verklaaren, die veel in vloed, op het beftaan van  1. HOOFDDEEL. 105 van de volken der aarde heeft. Ik heb 11, in 't 3 Deel van ons Onderwys, p, 057 gezegd , dat die geenen, die, met onzen Zaligmaker, Jefus Chriftus, geleefd hebben, ons een verhaal hebben nagelaaten, van 't geen hy, voor ons,op de waareld,doen en lyden wilde. Dit verhaal nu, beneevens veele andere dingen de kennis van God, zyne werken, weldaaden en beftier, midsgaders 's menfchen ftaat, na dit leeven , betreffende, zyn vervat, in een boek, dat men den Bybel noemt, en ik u, in't vervolg, onder anderen, uit de zoo evengemelde byzonderheid, raakenda1 het joodfche volk, bewyzen zal, op God* onmiddelyk bevel, en onder zyn byzonder. beftier , te zyn gefchreeven. Nu zyn 'er, onder die geenen. die de Godlykbeid vair dit boek en de leer van Chriftus aaunee. men, en diesweegens Chriftenen genaamd; worden, veelen, die denken, dat niet elk een het zelve leezen, en naar zyn bifte begrip en verftand, opvatten en uitleggen! mag; maar dat men zulks alleen moet overlaaten,aan wekere menfchen,byzonderdaartoi  ic6 I. HOOFDDEEL. géfteld, die men Geestlyken noemt , en \\m dewelken men zig den Bybel niet alleen moet laaten verklaaren, maar ook aanneemen artes wat zy zeggen, daar in,vervat te zyn. Aan 't hoofd deezer Geestlyken nebben zy een man geplaatst, dien zy den Paus noemen, en voor onfeilbaar houdenjin voegen hy zig,volgens hen,in 't uitleggen van den Bybel en alles wnt de leer van God en Chriftus betreft, niet kan bedriegen. Naar deezen menseh, worden zy Pausgezinden; en naar de ftad Romen, daar hy woont, Roomfchen, of RoomschCatlmlieken genaamd. Zy voegen veele plegtigheeden en uiterlyke pragt, by den Godsdienst; en hebben verfcheiden andere byzondere gevoelens, die gy nu nog niet zoudt begrypen, en ik dus ftilzwygende voorby gaa. Verfcheide eeuwen geleeden, is 'er een tyd geweest , geduurende denwelken, meest alle de Chriltenen deeze gevoelens aankleefden , en dus Pansgezind , of Roomsch waren. Maar in laater tyd en nu omtrent derdehalve eeuw geleeden,werden 'eE  t HOOFDDEEL. 107 'er twee mannen gebooren, de een Lutherse. ander Calvyn genaamd, die wel begreepen, dat de Paus en alle de Geestlyken maar menfchen,zoo als anderen,zynde, zig ook zoo wel als anderen, bedriegen konden; en dat elk zyn eigen verftand,vanGod,ontfangen hebbende, ook zelf den Bybel leezen , en naar zyn eigen licht en begrip, opvatten moest. Zy droegen dit gevoelen voor, en weeken ook in andere opzigten, van alzulke gevoelens der Roomschgezinden af, als zy dagten,niet, met de leere des BybeJs, overeen te (iemmen; waarom zy dan ook dezelven allen wilden afgefchaft, en dus de leer der Chriftenen verbeeterd , of hervormd hebben; en van daar hebben zy den naam van Hervormers gekreegen, Veelen onder de Chriftenen naamen hunne gevoelens aan, en werden dieswegens, naar hun , Hervormden , Lutherfchcn 9 Calvinijien, en weegens zeeker voorval, waar by zy weigerden, zig aan eene fchikking, die men hun opdringen wilde,te: onderwerpen, en daar tegen protefteerdewT Protejlanten genaamd. Ondertusfchen waren: E 6- l,u>  io8 I. HOOFDDEEL. Luther en Calvyn. het wel, in de hoofde ftelling,'eens,njaar omtrent zeekere byzondere ftukken , meest van minder aanbelang,, verfchilden zy van gevoelen; en ditbragt, naar de drift, die de menfchen maar al te dikvvils, onder 't redentwiften, vervoert, eene fcheurïng, onder hunne leerlingen en navolgers, te weeg. Die geenen, die de gevoelens van Calvyn volgden, behielden in 't byzonder den naam van Hervorm* den; terwyl de anderen dien van Lutherfchtn aannamen. Qndertusfchen bleef, in het eene land,de meerderheid van 't Volk en de Regenten de oude Roomfche gevoelens aankleeven, en daar is de Roomfche Godsdienst,zoo als men ze noemt , heerfchende gebleeven; in anderen werden de gevoelens van Luther;.in anderen wederom, die van Calvyn, door de meerderheid , omhelst. En daar men,, vooral in den beginne, de dwaasheid had , elkander, met het zwaard in de vuist,van de gegrondheid of ongegrondheid zyner gevoelen*» te willen overtuigen, of liever te! het. aanneemen derzelven dwingen.zyn hier,  I. HOOFDDEEL. 109 hier uit veele oorloogen ontftaan. Gelukkig begint men thans wyzer te worden;den waaren Geest van onzen Godsdienst, die niets dan vreede en zagtraoedigheid ademt, beeter te verftaan,en dus te begrypen;dat men eikanderen , met goede reedenen , maar niet met vervolging en geweld, tot het omhelzen der waarheid , moet overhaalen, Dan, behalven den Christlyken Godsdienst, dien wy belyden, zyn 'er nog meer andereGodsdienften, in de waareeld, waarvan ik u nu ook een woord zeggen moet. Vooreerst vindt men, gelyk ik u reeds te kennen gaf, indemeefte landen, een min of meer groot getal van Jooden verfpreid. Deezen neemen wel. een gedeelte van den Bybel aan; die zelfs, in vroeger tyd, door lieden,uit hun eigen volk,gefchreeven is; en gelooven alles, wat 'er van de werken , weldaaden en 't beftier van 's Waarelds Schepper , in wordt voorgedraagen; maar, door zeekere omftandig. heeden, die ik u naderhand ontvouwen zal, muleid, zyn zy, in 't ongeluk vervallen, van niet te gelooven, in 't geen E 5 dit.  tso I. HOOFDDEEL. dit boek ,van Chriftus en zyne verrichtingen, getuigd; en dit maakt, dat hunne Godsdienst, van den onzen, zeer verfchilllende is- ■ 2. Is 'er ook een volk, Turken genaamd, dat mede wel een gedeelte van de leeiftellingen des Bybels, omtrent 's Waarelds Schepper, aanneemt, maar daar by veele byzondere dwaalingen heeft gevoegd, uit de Schriften van een Man getrokken, die meer dan duizend jaar geleeden , in Afia , gebooren en Mahomet genaamd werdt. Zy honden Chriftus wel, voor een groot man , maar gelooven niet, in zyne leer; en hunne Godsdienst wordt,naar deszelfs eerftenGrondlegger,de Mahometaanfche genaamd. — 3. Eindelyk zyn 'er nog verfcheide Volken, die men Heidenen noemt, en die, tot een zeer verwilderden ftaat,vervallen zynde , alle waare kennis van God hebben verboren, en dus den Schepper der Waareld niet meer, naar den aart zynes Weezens, zyner volmaaktheden en eigenfchappen, kennen. Dan daar zy teevens tog wel begreepen, dat noch zy , noch de waareld zig zeiven ooit  I. HOOFDDEEL, ns ooit hadden kunnen voortbrengen^*) namen zy, in hunne onkunde, tot allerlei gisfingen , toevlugt en maakten zig zeiven dus allerlei Goden, waar aan zy, de een, op de eene, de ander, op de andere wyze, de voortbrenging en 't beftier der waareld, toefchreeven. De eeiften, die, tot zulke dwalingen, veivielen, werden »er waarfehynlyk toe gebragt, door dien zy den waaren God en Schepper der waa. ïeld niet meer kennende, en zig teevens getroffen voelende, door de pragt der hemelen, door de weldaaden van licht en warmte, die wy, van de zon, de maan en de fterren ontfangen; door de fchoonheid en verkwikking, welken de verfchyning deezer hemellichten, over 't gelaat des aardryks, verfpreidt, en door de leeven wekkende vrugtbaarheid, die hunne fti aaien vloed, in deszelfs fchoot,verwekt,het middel, voor den geenen, naamen, die dat middel, ter onzer (*) De Leerling herinnere zig hier 't 3$ Gefprekje van 't 2 Deel dezes Onderwys, p. 244 &c.  Ui ï. HOOFDDEEL. beweldadiging , in 'r werk Relt; en dus voor de fchoonften, onder Gods werken, nederknielende, aan dezelven die eer en dankbaarheid beweezen, dewelken zy alleen aan hem, die deeze fchoone werken heeft voortgebragt, verfchuldigd waren. — Dan by deeze eerfie dwaling bleef het niet. Zoo ras de menseh eens het zigtbaar fchepfel , in plaats van den onzigtbaaren Schepper, gefield had, ging hy wel haast, van de vergoding der hemelfche lichaamen, tot die van allerlei andere fchepfelen, ja eindelyk van zyne eige hersfenfchimmen , midsgaders van de vooitbrengfelen zyner verbeeldingskragt en de werken zyner handen over. In zoo verre dat thans , onder deeze ongelukkige en verblinde volken, de een zeekere ingebeelde Geeften der lugt, des onweers, of der flormen ; de ander eenig dier; een derde eenige reeds afgeftorve menfchen;ja veelen een fluk hout of fteen, door hen zelven,in de eene of andere gefialte, gevormd, in plaats van God, aanbidden, en van deezen al hun geluk of ongeluk vervvagten. J. Maar  L HOOFDDEEL 113 J. Maar Vader , hoe kunnen de menfchen evenwel ooit, tot zulk eene dwaasheid, vervallen zyn? V. Hoe zy daartoe langzaamerhand vervielen, en door welke omdandigheeden zulks te weeg gebragt werdt, zal ik u, by vervolg van tyd, in 't Gefchiedverbaal van de lotgevallen der Volken, ontvouwen. On« dertusfchen moet ik hier nog by voegen, dat onder verfcheide Heidenfche naden, vooral van vroeger tyd ,'er veele byzondere lieden gevonden werden, die deeze dwaas* heid, ten minden in zoo verre hebben ingezien , dat zy deeze gewaande Goden , of Afgoden, zoo als men ze noemt, maar cis mindere Godheeden,als mindere Magten aanzagen, aan eenen Opperden God on» derworpen,die 't bedier over alles hieid,en waar van zy zig min of meer rigtige denkbeelden vormden,naar maaten zy meer,in kennis, weetenfehap en befchaafdbeid, gevorderd waren. En dit was de eerde flap, om weder, tot de kennis van den waaren God te komen. Gelyk veele volken, en zelfs die geenen, van dewelken wy afltam- men»  H4 l HOOFDDEEL. men, en die, in de alleroudfte tyden,mede Heidenen of AfgledenJienaars waren, 'er ook werklyk , met behulp van 't licht des Bybels, toe gekomen zyn. Dan ons bellek laat niet toe, dit verder in te treeden. t U't het 29 Gefprekje van 't 3de Deel onzes Onderwys, p, 220 &c. zult gy u herinneren kunnen, (*) dat 'er, in alle maatfchappyen of famenwooningen van menfchen , Overheeden zyn moeten,om wetten te maaken; regt, onder de menfchen, te doen; alles wat, tot de goede order, de veiligheid en 't welzyn der maatfchappy, dienftig is, te bezorgen; en ten dien einde (*) Het zal niet onnut zyn, den leerling dit en de overige hier en daar aangehaalde gefprekjes te doen herlcezen, daags voor dat men hem 't gedeelte dezer aardryks-befchryving, onder 't^oog brenge, waar toc.zy betreklyk zyn. Dezelve kan alleen voor zulke jonge kinderen verftaanbaar zyn , die zig het vorig onderwys wel in 't hoofd geprent, of van elders dezelfde voorbereidende kundigheeden verkreegen hebben.  L HOOFDDEEL. 115 beladingen op te leggen; amptenaars aan te ftellen; de zaaken van vreedeen oorlog te beltieren; verbintenisfen,met andere volken, aan te gaan; en wel byzonder ook de belangen te bevorderen van deu koophandel , die zelf de algemeene band is, welke alle de voken der aarde, doorwederzydsch belang,famen verbindt,en met behulp der zeevaart, ('iu deeze haaren kring-tot alle de deelen der waareld, heeft uitgebreid,) in eene groote en zig, over 't ganfche irunschlyke gellagt, uitbreidende maatfchappy, vereenigt. Het opperbeftier, over de befchikkingen bezorging dezer groote belangen, waarin eigentlyk het werk en gezag der hoogfte Overheid van ieder land beltaan , is, in fommigepfchoon weinige landen, doorliet volk, aan zig zelve behouden; invoegen, dat alle Burgers, d.i.allemansperfoonen van zeekere jaaren, door inboorlingfchap , aankoop,of anderzins, dit regt [verkreegen hebbende, van tyd tot tyd, in groote algemeene vergaderingen, by den anderen, komen; om, over alle deeze onderwerpen, te raadpleegen en beflisfing tedoen,alsmede de  ïi6ï. HOOFDDEEL. de nodige amptenaars aan te (lellen, ten einde de, in deze vergaderingen,gemaakte wetten en genomen befluiten ,ter uitvoer te brengen. Zulke regeeringen worden De. moeratien of Volhregeeringen genaamd. In dezelven bezit een ieder, van regtswege» ten minden , degrootde vryheid. Ook geeven zy eene byzondere kragt aan 't volks diameter; werken, ten fterkden, om aan allen belang en liefde, voor het Vaderlanden 't gemeene welzyn, in te boezemen; en bieden aan een iegelyk de overvloedig de geleegen heeden aan, om zyne gaven en vermoogens te ontwikkelen en, ten diende van 't gemeen, in 't werk te dellen. Dan daar teevens , in dezelven , de driften , ten fierkden, worden opgewekt, en elkzig-even zeer als een ander, geregtigd vindt, om zyn zin te hebben, en zyne gevoelen door te zetten; terwyl 'er gemeenlyks niemand, met genoegzaam gezag,bekleed is, om de heethoofdigften,in bedwang, te houden,zyn deeze regeeringen aan veele beroerten,twisten tweedragt onderheevig; gelyk men ook dikwils de buitenfpoorigfte, en teegen de vry-  L HOOFDDEEL. 117 vryheid en regten der byzondere leeden, ten fteiksten aanloopende , ja zeiis 't gemeene welzyn meest benadeelende befluiten, by zulke Volksvergaderingen,nemen zag; om dat de meenigte, die, in dezelven,heerscht, zig meest, door haare driften, laat bellieren ; en ook niet altyd verlicht genoeg, en wel genoeg onderrigt kan zyn, om haare en 's lands waare belangen te kennen. In andere landen, is de Oppermaat afgedaan, aan een min of meer groot getal,uit de vonrnaamften en aanzienlykden des lands,ge« trokken; en dit noemt men een Ariftocratie,oï Regeering der beften, of aanzknlykften. In dezelven, vindt men gemeenlyks daar zodanige Regenten beeter onderweezen zyn, en meer tyd aan 't onderzoek en beleid van Regeenngszaaken geeven kunnen, het bellier, met meer vvysheid en op een gelykmaatiger voet, ingerigt. Terwyl teevens die Rei'.-men weinig genoeg, in getal,zyn, om gemaklyker, lot eenparigheid, te kunnen worden gebragr; en evenwel nog talryk genoeg, om de etn den anderen, in K'dwang, te houden,en te beletten,dateen van  n8 I. HOOFDDEEL. van allen de hun toebetrouwde magt misbruike. Dan tok dit wordt niet altoos, zonder twist en tweed agt , onder de leeden der Regeering en hunne aanban,clingen, en dus Icheuringondcr't volk te weeg gebragt. En wanneer deeze leeden telkens, door't geheele lichaam van't volk,ufeen groot gedeelte van't zelve, verkooren worden, geeft zulks, by ieder verkiezing, tot Kuipery, omkoop, en.nietzelden twisten beroertens,aanleiding. V ervullen zy daar en teegen, de onder hen openvallende plaarfen zelfs , dan weeten zy wel haast de geheele raagt, onder een klein getal van geflachten.te brengen; verftaan zig, met elkandei; en maaken zig zodania van alles meefter , dat niets hun weerftaan kan, maar.de vootnaamften uit hun zig, tot zoo veele kleine dwinglanden, opwerpen , die veilig en ongeftraft hunne medeburgers, op allerlei wyzen, kunnen verdrukken en benadeelen. Nog veel erger is 't, wanneer, gelyk in enkele Staaten plaats heeft, van regts weegen en door de Staatsgefteltenis zelve, een klein getal geflachten alleen, zig, tot de Opper- magt,  I. HOOFDDEEL. 119 magt, geregtigd vindt, want daar door wordt dan de weg, tot deeze dwinglandy, die de eerstgenoem.ien, nut veel moeite en gevaar, voor zig , ontfluiten moeiten , voor dezen, van zelve en als van regtswege gebaand. Beide deeze foorten van Regeeringen, die des volks en die der aanzienlyken, worden Gemeenebejlen en Republicainfche , of vrye Regeeringen genaamd ; fch'jon in die van het tweede foort , in de laatstgemelde gevallen , weinig vryheid te vinden zy; uitgezonderd alleen, vcordeheerfchende gedachten, ln zeer veele landen, heeft vatnVorjlen of Meenheerfchers aangefteld. Datis,men heeft een enkel perfoon, met al 't gezag der Oppermagt , bekleed, en aan hem da befchikking1, over alie de belangen van den Staat , overgelaaten. Zulke Regeeringen worden Monmcliien, of Meenheerfchingen genaamd, en de Vorften ,die ze bekleeden, draagen verfcheide benaamb.gen, van Keizers , Koningen , Prinfen, Hertogen &c. In zodanige regeeringen heeft men ge*  120 I. HOOFDDEEL. gemeenlyk de roinftê beroerten eu tweedragt te wagen; ook kan men, onder dezelven, wanneer de Vorst een uitmuntend goed character, by uitmuntende nekwaamheeden, voegt, en zyn vo!k,gelykeeu vader zyne kinderen,behandelen wil, zoo vry, als gelukkig leeven. Dan daar 'er, in zulke Staarsgefteltenisfen, gemeenlyk niemand is, die den Vorst, of de geenen,aan wie hy zyne magi toevertrouwden toom kan houden , hangt alles ook van zyne en hunne gcede geneigdheid af. Wil de Vorst zyne magt misbruiken , of laar hy toe, datzy,door zyne guniklmgen,worde misbruikt, dan is niemand, tegen hunne verdrukking, veilig; niemand ooit een oogenblik zynes leevens, zyner eer, of zyner goederen zeeker; en geen ingezeeten kan meer vryheid of geluk genieten, aan de vorst of zyne gunftelingen hem wel laaten willen. Deeze onzeekerheid, deeze afhanklykheid,van den wil en wenk eenes enkelen menfche , breekt de krngt van 't vol^charaérter; doet het belang en de Jiefde,tot het Vaderland .verdwynen, door't al-  i. hoofddeel, em dooft alle vermogens uit, en maakt ook die ingezeeteneu, die daadlyk vry komen,doorde geduurige vrees en ongerustheid, ongelukkig, lin dit alles heeft dan,voornaamlyk en in den hoogden trap, plaats, wanneer 't gezag van den Vorst,door geene grondwetten van Staat, binnen zeekere grenzen, bepaald is. Daar zulke wetten,tengrondfiagzyn gelegd, vindt de onderdaan, ten minden van regtsweege, nog eenige befcherming en toevlugt; — die egter niet altoos geëerbiedigd woidt. — De meeften deezer Monar* chien zyn erflyk, zoo dat de Vorst geftorven zynde, zyn Zoon hem,terftond en van regrsweege, (en dus zonderopzigt,op zyne bekwaamheeden of inborst;) in al zyn gezag en raagt , opvolge. Sommigen daar en teegen zyn verkiesbaar, zoo dat, na 's Vorften dood , een ander, door 't volk, door de voornaamften , of door eenige daar toe gefielde Kiesheeren, tot deeze hoogfie waardigheid benoemd wordt. En deeze verkiezingen geeven zeer dik wils, tot beroerten, tweedragt, fcheuring, ja binnenen buiteniandlchen oorlog, aanleiding, F An-  iz2 L HOOFDDEEL. Andere Regeeringen eindelyk zyn van een gsmengden aart; zoo dat men b. v. wel een Koning hebbe, maar aan v\ien niet de geheele magt is toevertrouwd, daar hy 't gezag moet deelen, met een of meer Raden of lichaamen van Regenten en Volksvertooners; aangefteld, om den Vorst te beletten, zyne magt, ter onderdrukking van "t volk, te misbruiken, En zulke gemengde regeenngen fchynen wel de herten te zyn; ten minden, wanneer zy zodanig zyn ingengc, dat het bewind, ia handen der voornaamften zy; het volk aan zig zelve invloed genoeg behouden hebbe» om liet voor de Regenten moeilyk en gevaarlyk te maaken, hun igezag te misbruiken, of van hunnen plicht af te gaan;en een uhfteekend perfoon , amptenaar of vorst, met juist bepaald vermoogen, be« kleed , deeze twee magten, in evenwigt houde; de meenigte der deelhebbenden, in de Regeering, tot eendragr,eenpaarigheid ,en de bejaaging van 't algemeenfte welzyn wederbr"nge; mitsgaders aan de uitvoering der befluiten, den vereischten fpoed en na-  t HOOFDDEEL. 125 nadruk geeve. Op dat dus, in deeze gemengde Staatsgelteltenis, de gebreeken der eene regeeringsvorm, door de voordeden der andere, zoo veel mooglyk, opgewogen en verbeeterd worde; daar tog geene menschlyke regiering, zonder gebreeken en zwarigheden, beftaan kan. Nu blyft my, eer wy verder gaan , nog over, u eenige woorden en fpreekwyzeu uit te leggen, die, in de byzondere befchryving der landen en zeeën, op onze waareld,te vinden, het meest te pas zullen komen. De Zee, welke, op de landkaarten, verbeeld wordt, door dat gedeelte, dat geheel wii gelaaten is, is die groote uitgeftrekiheid van zout water, die alle de landen der waareld omringt en befpoeld. Op fommige plaatfen dringt dezelve, diep tusfehen de landen in, met een grooten inham of arm, flegts, door eene opening, met de zee, gemeenfehap hebbende, en zulks wordt een Golf, of Zeeboezem genaamd ; gelyk de Golf van Fenetien - Is deeze inham kleiner, en breidt,zy zig, a!s F « met  T24 É HOOFDDEEL. roet een buik, binnen de Janden , uit, dan biet men ze ene Baay ; gelyk de Btay van Gibraltar. (*) — lsde inham nog kleiner,en van alle zyden , met bergen , hooge landen , of , door kunst , gemaakte Cp By tiet opzoeken en aanwyzen deezer byzondere piaatzen, op dc kaart, zalmen weldoen, den leeriing te waarfchouwen, dat hy eenig land, of eenige ftad, op de kaart, willende zoeken, niet zoo maar deoogen, in't wild, over dezelve, moet heen en weeder flaan, wy! hy dan de plaats zeer dikwils over 't hoofd kan zien, en dus telkens weer beginnen moet; maar dat hy dit zoeken, naar eenen zeekeren reegel, zoo moet inrigren, dat hy, van boven af beginnende, telkens maar eene ftrecp van een handbreed , voor de landen, of twee vingerbreed, voor de fleeden, af zie; eerst van de linker, naar de regter, daar na op de volgende hand-of vingerbreette, van de regtcr, naar de linker zyde, voortgaande, en niets overflaande, op dat hy aan 't einde van dit zoeken gekomen, zeekar zy, of de plaats, op de kaart, ftaa of niet.  I. HOOFDDEEL. 125 zeeweeringen en werken omringd , en dus teegen den flag der golven en *t geweld dei winden, volkomen befchermd, zoo dat de fcheepen 'er flil en veilig 'm liggen kunnen, dan hiet men 't eene Zeehaven; zo.lanigen 'er in veele zeefleeden te vinden, of doof kunst gemaakt zyn. — Voor den ingang van zulke havens, en ook wel voor den mond der rivieren of flroomen, ligt dikwils eene ondiepte van zand, of flik, die men eene Baar noemt. — Langs de oevers der zee, en wat van dezelven verwyderd , vindt men fomtyds plaatfen, daar de fcheepen eene goede ankering vinden , en teevens, teegen de ergfle winden, veilig zyn; zulk eene plaats word eene Ree genaamd. —- Somtyds hebben twee zeeën, beiden,of een van beiden, van alie kanten, door landen , omringd , alleen , door eene naauwe opening, met eikanderen, gemeenfchap, en zulks wordt eene Zeeè'ngte of Straat ge> naamd; gelyk de Straat van Gibraltar, waar door de Middelandfche Zee, met den Oceaan, gemeenfchap heeft. —« Voords F 3 viaii- ,  t2 Zyn 'er veele zulke eilanden, digt by elkander, geleegen, dan hiet men de zee, waarin zy liggen , een Archipel ; gelyk die welke mcn,tusfchen Griekenland en Afia, aantreft, en die wel byzonderr met deezen raambcfternpeld wordt. —Schiet eenig land, i.i.t eene punt, in zee, dan wordt die pijnt een Kaap, en wanneer zy zeer berg» agtig is, een Voorgebergte genaamd; gelyk Kaap Finifterre Wanneer ecu min of meer groot ftuk lands, byna van alle zyden, door de zee, omringd, alleen door eene f malle flrook , aan een ander land, vastgehegt is, wordt het eerstgemelde een Schiereiland, de fmalle flrook eene Landmate geiiaam.1 ; gelyk het Schiereiland van ALrsa , en de Landengte van Co'inthus. *- Eene gttfotè uitgeftrektheid of kom van water, van alle zyden, door 't land, omringd, en dus binnenslands geleegen , wordt eene Meer of Landzee genaamd; gelyk onze Haarlemmer meer, 't Geneefjche meer &c. Wanneer een F 4  ii3 L HOOFDDEEL. fluk gronds zoo vol water ligt, dat me» 'er niet over gaan of ryden kan, maar dit water teevens zoo ondiep is, dat men er ook niet wel over kan vaaren , teevens met fallerlei waterplanten begroeit ftaaiide,wordt bet een moeras genaamd.—De plaats , waar eene rivier, ot rtroomend water, uit den grond, of ui' eenig gebergte ontftaat, wordt haare Bron of Oirfprong, — die geen waar zy,in eene andere rivier, meer of zee,valt, haaren mond, of uitwatering, en met betrekking, tot de beide rivieren fpreekende, hunne fumenyloei* jing of vereeniging; de uitgeholde grond of guil eindelyk , binnen dewelke haare wateren, ftroomen, haar Bed genaamd. Eene rivier, die niet weder, in eene andere rivier,uitloopt,maar zelf haare wateren, in zee, ftort, hiet een Vloed of StTOom; fchoon dit laatfte woord , in deszelfs algemeener beteekenis, ook wel op kleine riviertjcs,ja beekjes toegepast wordt. II. HOOFD-  129 II. HOOFDDEEL. ALGEMEENS VERDRELING VAN DE LANDEN EN ZEEËN DER WAARELD. ^l!e de landen der waareld worden, onder de twee volgende algemeene verdeelingen , begreepen. I. Onderfcbeidt men dezelven, in Oude Waareld, welke de landen van ons halfrond Eurepa, Afia, Afrika &c. bevat • en Nieuwe Waareld, die de landen van 'i andere halfrond, of de beide Amerika** begrypt; en dus genaamd wordt, om dat derzei ver aan weezigbeid, eerst voor weinige eeuwen , aan ons Europeaanen , bekend; werdt. II. Onderfcheidt men deeze landen, iii' de vier deelen der waareld, Europa, Aiiaj, Afrika en Amerika ,, beneevens de nog; weinig bekende Noord- en Zuid-landen,. Heteeifte deezer deelen, Europa, isT ïïn 't Noordwestlyk gedeelte van ons halfrond,, F $, tU Si"  i3o II. HOOFDDEEL. tusfehen den 8 en den 75- graad van leigte , midsgaders den 36 en den 72 graad van Noorderbreette,geleegen; en wordt bepaalden weiten en ten noorden, door den VVefrer-en den Noorder-oceaan, van welken Jaatfren een gedeelte de Yszee genaamd wordt, om dat het, binnen den Noordpools kring, geleegen , grootlteneleels, met ys bedekt is; ten Ooften, doorAfïa; ten zuidooften, door de zee van Afof, de Zwarte Zee en den Arcbipel;en eindelyk ten zuiden , door de Middelandfclie Zee, De voornaamfte landen, in dit waarelddeel,geleegen zyn, van 't noordweften af beginnende en oostwaards voorgaande,de Grootbrittannifche eilanden, Denemarken met Noorweegen en Ysland, Zweeden en Rusland ;. voorts westwaards keerende, Poolen',, Ilongaryen,. Duitschland, Zwitferland, de Nederlanden, Vrankryk, Portugal ; en dan wederom oostwaards gaande Spanje,- Italië, Europiscli Turkyen en. Klein Tartaryen, 2. Afia, 't welk het noordoostlyl: gedeelte «&n ons halfrond bcfl.nt, en Wsjfeheïi den 4 <  II. II O O F D D EE L. 13 j 4? en den ao5 graad van lengte,midsgadcr$ den so graad Zuidcr, enden 7f graad Nootderbreette, ligt, wordt bepaald, ten Noor. den, door de Yszee; ten Ooften, door de groote ftille Zee of Zuidzee; ten Zuiden i< door de Indiiche Zee; en ten YVeften,dour de Roode Zee, Airika, de Middelandfche Zee, den Archipel , de Zwarte Zee en Europa. De voornaamfte landen van dit wrfarelddeel zyn, Groot Tartaryen , dat het geheele Noordlyk gedeelte en vet over de helft van gansch Afia bevat ; voords van 't weften naar 't ooften gaande, Afiatisch Turkyen, Arabië,' Perfiè', de' Indien en China. 3, Afrika, het Zuidwestlyk gedeelte van', ens half rond beflaande, ligt,tu&f£hen den! 1 en den /o graad van lengte, midsgaders den! 35 graad van Zuider en den 37 graad van; Noorderbreette; en wordt, ten noorden,, door de Middelandfche Zee } ten Ooften1 en Zuidooften, door Afia, de Roode' Zee, en de Indifche Zee; en ten Zuidwefteni en Weften, door den Ethiopifchen en don! Ail.muTch.en , of den Zuidlyken en' óeai B è Wèstt-  132 II. HOOFDDEEL. Westlyken Oceaan bepaald. Zynde dit Waarelddeel dus een groot Schiereilanden Noordooften.door de landengte van Suez,aan Afia gehegt. De voornaamfte landen, die het zelve bevar,zyn van 't Noordenjangsde Westkust, naar't Zuiden afdaalende, Barbaryen, Saara , of de Woefieine van Barbaryen, Nigritië, of't land der Zwarten, Guinea, Congo, en 't land der Kaffers; voords langs de Oostkust, noordwaards keerende,de Ruften vanZanguebaren Ajan, Abyslinie, Nubie en Egypren. 4- Amerika, ten Oofien,door de Noordzee ; ten Weften, door de ftille Zee of Zuidzee ; en ten Noorden , door t onbekende Noordland, bepaald, neemt, met deeze Zeeën,het geheele halfrond der nieuwe waareld in. Deszelfs meest bekend gedeelte is, tusfehen den 247 en den 327 graad van-lengte, midsgaders den 55 graad van zuideren'den 65 graad van noorderbreette geleegen. Het befiaat uit twee voornaame deelen, 't eene Noord- en het andere Zuid-Amerika genaamd; en omtrent op 296 graaden lengte en 9 graaden Noor-  II. HOOFDDEEL. 135 Noorderbreette , in de landengte van Darien,van elkander gefcheiden. Het eerstgenoemde bevat, van 't Noorden af beginnende, en langs de Westkust afdaalende , vooreerst eene zeer groote landflreek, door verfcheide Wilde Natiën, bewoond; vervolgens Californie, Nieuw Navarre, en Oud Mexico ; voords Noord en Oostwaards opklimmende, Nieiwv Mexico^ Lou'ffiaHa, Florida, de Vereenigde Staaten van Noord-Amerika , Nieuw Schotland, Canada, en het land van Labrador; eindelyk de Antiüfche Eilanden , die tegen over Mexico en Oostwaards van 't zelve geleegen zyn. Zuid-Amerika behelst , wederom van *t Noorden, langs de Westkust, afdaalende , Terra Firma , Peru, Chili, en 't land van Magellaan ; voords noordwaards opklimmende Paraguay of La Plata, Brafilie, 'e land der Amazonen en Guiana,. 5. Tot de weinig bekende Noordlanden behooren, Groenland, Spitsbergen, Nieuw Zemla, James eiland &c, allen, binnen den Noordpooïs-kring geleegen, Fr 6, Tot  134 H. HOOFDDEEL. 6. Tot de weinig bekende Zuidlanden worden gebragt, van den 123 graad lengte beginnende, en Oostwaards voortgaande. Nieuw Holland, Nieuw Guinea, Nieuw Erittanje, Nieuw Zeeland; en verfcheide mindere eilanden,in de groote Zuidzee. De breette dezer landen begint, aan de punt van Nieuw Guinea, even bezuiden de evennagtslinie, en (trekt zig, tot naar den Zuidpooljuit, zoo ver 'er landen zyn mogen. Ten laatflen, de Groote Ze, welke alle de landen der waareld befpoeld, wordt, voor zoo verre zy zig, op ons halfrond , uitflrekt , irj vjer deden verdeeld;!, den Noorder Oceaan en Yszee, ten Hoorden van Europa en Afia geleegen;2.den Oostlyken of liever Zuidoostlyken Oceaan, ©f Indifche Zee , die ten Zuiden van Afia, en ten Ooflen van Afrika Bgr; 3. den Zuidlyken of liever Zuidwestlyken Oceaan, of Ethiopifche Zee die zig ten Zuiden CO Eertyds werd het geheele Zuidoostlyk en Zuidlyk gedeelte van Afrika, Congo zelf daar onder begreepen, Ethiopicn of 't land a III. HOOFDDEEL. gaders de aanbefteeding der gemeene lands werken, voor zoo veel 't geheele Bondgenootfchap aangaat, te bezorgen. Een Ontfanger Generaal is, tot den ontfang en uitgaaf' van de penningen,aangefield, en aan *t opzigt van den Raad van Staaten e:i de.Generaliteits Reekenkamer onderworpen. De Generaliteits Muntkamer heeft het opzigt, over 't geen de Munten dezer landen betreft,en zorgt,dat degeldfpecien,binnen dezelven, geilaagen, hunne behoörlyke waarde en gewigt behouden. Tot befliering van de uitruffingen en den Oorlog ter Zee, zyn vyf Admiraliteit* Collegien opgengt, waar van drie in Holland , te weeten te Rotterdam aan de Maas, te Amjlerdam en in 't Ncorder Quartier, (te Hoorn en Enkhuizen, by beurten;) een in Zeeland, te Middelburgen een in Vriesland, te Harlingen , hunne zitplaats hebben Zy beftaan... uit afgevaardigden wegens de verfcheidene Provinciën en Steeden, en hebben opzigt,overde beveiliging van de zee, de zeegaten, de ha-  III. HOOFDDEEL. 173 havens, en de zeevaart in 't algemeen. Desgelyks over het bouwen, uitruilen en bemannen der Oorlogfcheepen ; 't heffen der in en uitgaande regten, op de kooprpanfcbappen. wegens de verkorting derwelken , zy zelfs regt doen; gelyk zy ook, in tyden van oorlog, over de wettigheid der pryzen, oordeelen. De zaaken der Colonien, in de Oostindien worden bellierd,door 67Bewindhebberr,in zes Kamers verdeeld, en te Amfïerdam, Middelburg, Delft, Rotterdam, Hoorn en Enkhuizen geveiïïgd. Zy worden,uit de hoofddeelgenooten, in het fonds dev Compagnie, gekoozen. Het bellier van een] gedeelte der Colonien, in Zuid America, als Isfequebo, Demerary, St. Euffatius, Curacao, midsgaders die op de Kust van Guinea, in Afrika, is aan de Bewindhebbers der l-Festindifche Maatjehappy, verdeeld in vyï Kamers, die van Amfïerdam, Zeeland, de Maas, 't Noor* der Quartier en Groningen, toevertrouwd. De Colonie van Surinamen wordt, door agt Directeuren, .waar van 4 weegens de H 3 Stad  i74 UI> HOOFDDEEL. Stad Amfterdam,en vier weegens de West' indifcbe Compagnie, ter Kamér Amsterdam, permanent zhtende.gedirigeerd; kunnende ook nog eenige Bewindhebberen, uit de andere Kamers , daar in mede fesfie nee men. De Colonie van de Berbices wordt,door byzondere Directeuren,befrierd. Daar, gelyk ik u reeds gezegd heb, Prins Willem de I, Stadhouder van den Iaatften Graaf, over Holland,Zeeland en Utrecht, de Staaten en 't Volk geholpen had, om zig van 't Juk der Dwmglandy te ontdaan ; en men ook iemand hebben wilde, die onder de verfcheidene Provinciën , Steeden en Leeden van Regeering, de nodige eendragt onderhouden ;«r algemeene welzyn, boven 't byzondere!, doen boven dry ven; aan de uitvoering der genoome befluiten, de verdischte kragt en fpoed by. zetten; en vooral, in den Oorlog, teegen den Iaatften Graaf, het bevel, over de leegers en 't beftier van den kryg voeren mogt ; heeft men , by 't affchaffen der Graaflyke Regeering , *s Graaven Stad-  III. HOOFDDEEL. 175 Stadhouder behouden,en hem een gedeelte van de magt gelaaten,of liever op nieuw opgedragen,die hem , onder de Graven, was aanbetrouwd. Dan'daar deeze Waardigheid,by vervolg van tyd, ten aanzien van elke Provincie, door de Staaten van dieProvincie,enten aanzien der Generaliteitsdanden,door de Staaten Generaal, er. wel elk in den zyne, op ver. fcllillefide voorwaarden, weidt opgedraagen, is ook de magt aan deeze hooge Waardigheid veiknogt, ten aanzien van elk derzelven , van zeer verfchillenden aart. Hoedanig dezelve, in ieder byzondere Provincie* zy, zullen wy,by de befchryving dier Provinciën, zien. Over't algemeen is aan den Stadhouder magt er. last gegeeven, omdeboogheid, regten en vryheeden van denlande, voor te ftaan en te bewaaren ; de beveelen en wetten, door de Staaten gemaakt , te doen ter uitvoer brengen ; en op advies der Geregtshoven,aan mudadigers vergiffenis te mogen verkenen. Ook waren, by de Unie, de toenmaalige Stadhouders gefield, tot 'fcheidsmannen f over de gefchillen, tusfehen de Provinciën, ontftaande; dan tl 4 dit  176 III. HOOFDDEEL. dit kan teegenswoordig wel , tot een voorbeeld, maar niet tot een regt verftrekken. Als Kapitein Generaal van de Unie «iet alleen, maar ook van elke Provincie in 't byzonder, heeft de Stadhouder 't hevel, over de Troepen van den Staat» met magt, om over 't volk van oorlog, dat zoo wel aan hem als aan de Staaten eed doet, te commandeeren en ordonneeren. Ook is hem, doch tot keunelyk wederzeggen toe , het regt der Patenten gegeeven ; dat is de magt, om, naar zyn goedvinden , de Militie te mogen doen optrekken en van üarnifoen veranderen; fchoon in fommige Provinciën, alsb.v. in die van Utrecht, geene Militie, op deeze patenten of beveelen , .daadlyk in de Provincie komen , of 'er uit marcheeren mag, zonder alvoorens,daar toe, attaché, dat is permisfie en toeftemming van de Staaten, door hunne Ordinaris Gedeputeerden, te hebben verkreegen. Krygstogten, beleegeringen van fleeden,invallen in 's vyands land , mag de Kaptein Generaal niet onderneemen, zonder alvoq- rens  BI. HOOFDDEEL, ift rens daar op goedkeuring van de Staaten Generaal , te hebben verkreegen ; die zelfs, in oorlogstyd, gewoon zyn, hem eenige Afgevaardigden te velde toe te voegen, ten einde hem t2 verfirekken tot Raaden, en de door hem genoome befluiten, door hunne toeftemmingjte bekragtigen. Voords heeft de Kaptein Generaal magt, om krygswetten, reglementen en ordonnantiën temaaken;en krygsraaden, in 't leeger , te beleggen, wier uitfpraaken , ter zyner approbatie ftaan. Als Stadhouder der byzondere Provinciën, begeeft hy alle de Krygsampten,. tot Collonel toe, de hooger 'bedieningen worden door de Staaten Generaal,op zynevoordragt en aanbeveelmg, begeeven; terwyl de Bevelhebberfchappen der Grens* plaatfen , wederom aan hem ftaan. Als Admiraal Generaal voert hy'tbevel,over de Zeemagr, en heeft de voorzitting,,in deAdmiraliteits Collegien, die,tot het aanftelleui van Capteineu en 't begeeven der fcheepen,.. eene nominatie van tweeën pleegen temaaken, en.; aan den Admiraal over tegeeven, om 'er een nit te kiezen;, dan H $ die  i78 III. HOOFDDEEL. dat fchynt thans, in onbruik, te zyn geraakt, en dus de verkiezing van alle de Bevelhebbers ter Zee, door hem alleen, te gefchieden. Wanneer 't nodig is, roept hy Zeekrygsraaden byeen, wier vonnisten ook, ter zyner approbatie, ftaan, Eindelyk heeft hy de voorzitting, in den Raad van Staaten ; midsgaders toegang,tot de Vergadering der Staaten Generaal; en zyn alle deeze regten en waardigheeden,opzyne nakomelingen, zoo manlyke alsjvrouwlyke, erflyk verklaard. —Nog zyn de twee laatfte Stadhouders, tot Opperbewindhebbers van de Oost en W*stindifche MaatfchappyeH, verkooren» Wat nu de Regeering der byzondere Provinciën aangaat, in de meeften derzelven zyn 's lands Staaten famengefteld, uit de Edelen van 't land en de Regeeringen der-Steeden; de eerften, in perfooi] verfchynende , de Iaatften , door hunne Afgevaardigden, ter Vergadering,verteegenwoordigd. De Edelen beftaan,uit de afftammelingen van die geenen, die reeds,van de vroegfte ty  UL HOOFDDEEL. 179 -tyden af, vry,en.onder't v©Ik,in aanzien, zyn. de gevveest,en byzonder-in den oorlog,groote dienden , aan 't Vaderland, hebbende bevveezen, ter belooning daar; van, den tytel van Edel [of Edelman verkreegen hebben, met regt, om denzelven te doen overgaan,op alle hunne afflammelingen,die, uit deezen hoofde, weegens 't aanzien en de verdieiiften hunner voorouderen, reeds van de geboorte af aan , in eer en sanzien,onder hunne medeburgers,gehoudeii worden; maar ook even daardoor, onder eene dubbele verplichting,gebragt, om, door een edelmoedig gedrag en denkenswys, raids gaders eenen byzonderen yver, tot dienst en welzyn van 't Vaderland, aan1 de goede verwagting, die men van hun heeft, en de eer, die men hun daarop,ini voorraad, bewyst, te beantwoorden. Ook hebben deeze Edelen, in ons land,gelyk in veele andere landen, door hunne geboorte zelfs, regt, om deel aau de Regeering te' nemen; zoodat, in elke Provincie,'! geheelelichaam der Eddcn, tot die Provincie* beboerende, of een gedeelte derzelven „ H 6 daajr  i3o III. HOOFDDEEL. daar toe byzonder uitgekooze», een lid van de Provinciale Regeering uitmaaken,geheel en alleen uit Edelen beftaande. Tot de Regeeringen der Steeden daar en teegen , kunnen Burgers van allerlei rang benoemd worden. Dezelven beftaan, op de meefte plaatfen, uit Burgemeetteren en Vroedfchappen , gebragt, tot een bepaald getal, dat egter, op verfcheidene plaatfen, verfchillende is. Behalven't aan. deel dat zy , als tot 's lands Staaten behoorende, in de fouverainiteit van 't land en 't bewind der algemeene zaaken hebben, daar de gewigtigfte. dingen, tor Staatsvergadering, voorkomende , door hunne afgevaardigden aldaar,aan hun worden overgebragt, ten einde daar op, elk in den haaren, te raadpleegen en te befluiten ,en dat. befluit, door voornoemde Afgevaardigden, terStaatsvergadering,te doen inbrengen; oefFenen zy ook, in 't byzonder, over hunne Steeden , veele gedeelten der Oppermagi, Dus hebben zy de zorg en toezigt,over alle de byzondere belangen der burgery, welks reg-  UI. HOOFDDEEL. i8f regten en privilegiën zy, even als de Staaten die van't land in't algemeen,als toevertrouwde panden moeten bewaaren en handhaven; voords-de daaglykfche policie, dat is het regt en gezag , om rust, vreede,. veiligheid en goede order, in de Had, te onderhondenjen daar toe keuren en ordonnawen te maaken; het beftier,. over de byzondere finantien. of geldmiddelen der ftad , en andere dergelyke zaaken meer; tot daadlyke bezorging van elk derwelken, byzondere peifoonen of commislien , uit de regeering, gefield, of,by voorkomende geleegenheid.» benoemd worden. De Staaten, uit de Regenten deezer Steeden , beneevens de Edelen, famen gefield, hebben de fouverainiteit of oppermagt, over de geheele Provincie, en dus alleen regt, om wetten te maaken, die de geheele Provincie verbinden kunnen. Ook ftellen zy de belaftiBgen in, en doen dezelven invorderen, Zy beflisfen,voor hun aandeel, in 't Bondgenootfchap, over vreede, oorlog, verbonden met andere Mogendheeden, 't aanneemen van Krygs» H 7 volk5  I8fl III. HOOFDDEEL, volk , 't uitluflen van fcheepen en t draagen der koften, tot dit alles, midsgaders tot de overige;laften van't Bondge. nooïfchap, vereischt. Zy hebben de oppernagt, over 't krygsweezen, voor zoo verre t beftier, over 't zelve, ter gemeener belcherming , niet aan Bondgenootfchap is opgedragen;'t regt van temunten,ofgeldte liaan j het opperbeftier,over de geldmiddelen der Provincie; en in 't algemeen de bezorging van alles, wat,tot de run, de goede order, het welzyn en de belangen der geheele Provincie, wordt vereischt, of dezelven betreft. Aan de Vergadering deezer Staaten otdergefchikt, heeft men gemeenlyk', eene Vergadering of Collegie van Gecommitteerde Raden of Gedeputeerde Stoikafr&st met de Hitvoering der befluiten, ter Staatsversie, ring genomen; ea voords gemagtigd,om,in afweezenheid der Staaten, de daa^lyks voorkomende zaaken van minder aanbelangaf te doen; die van grootergewist, ter Staatsvergadering,over te brengen, en deeze Vergadering daar op, gelykookby de ge-  III. HOOFDDEEL, i§g gewoone geleegenheeden, te befchryven, dat is, by een te roepen ; voords het daaglyksch opzigt, over 's lands werken, krygszaaken , veftingwerken , magazynen &c. , binnen de Provincie, als mede over de Provinciale Financie "en gemeene middelen, te houden ; de fraudes, teegen deeze Iaatften, begaan, te beoordeelen en te ftiaffen; en in 't algemeen, in afweezendheid der Staaten, den Souverain te verbeelden. Wederom aan deeze Vergadering ondergefcbikt, heeft men eene Reeken oïFinancie Kamer, belast,met het verder beftier,over de Finantien der Provinciën ; 't hooren en fluiten van de reekeningen , daar toe betreklyk, &c. terwyl zy ook de Staaten en Gecommitteerde Raden, of Gedeputeerde Staten, des verzogt of gerequireerd, advifeeren, dat is, hunne gedagteen raad meededen , over alle die dingen, waar in eenig Financieel belang', gemengd is. Tot het daadlyk ontfangen en uitgeeven der penningen, zyn 'er Ontfangers, Rentmaften &c gefteld, die aan de Reekenef Financie-Kamer reekenfchap doen. De  184 HL HOOFDDEEL. De gemeene middelen en beladingen evenwel worden eerst, door Collecteurs of Gadermeefters, entrangen; of wel in pagt of admodiatie nitgegeeven, om,door de Collecteurs, Gadermeefters of Mmodiateurs, ten Comptoire van den Omfangerae worden gebragt. Tot de meefte zaaken van eenig aanbelang, ter voorbereiding, onderzoek of be. zorging derwelken, niet reeds eenig byzonder Collegie is ingefteld, worden gemeenlyk byzondere Commisfien benoemd;, het zy om ze te bezorgen en af te doenhet zy om ze te onderzoeken en 'er vervolgens^ vergadering,rapportvan te doen. Sommigen deezer Commisfien zyn bedendig, als tot den Staat van Oorlog en andere zaaken, waar omtrent daaglyks iets voorvalt; anderen worden benoemd, tot elk byzonder geval. Ten aanzien der Regtspleeging, heeft elk Dorp wHeerlykheid, elkBaljuw/chap, Jmpt, oïDrosteny, e„ vooral elkebyzondere. Stad haare eige byzondere regtbank., be>  III. HOOFDDEEL. 185 betraande meest, uit Burgermeejieren en Scheepenen; in fommige plaatfen , uit de Regeering der Stad of plaats; in anderen?, uit andere voornaame burgers en ingezeetenen, genomen: terwyl 'er,boveri deeze Regtbanken, nog een hooger Regtbank , ovei'elke Provincie, gelleldis,indemeeftenj 't Hof Provinciaal genaamd. — In civiele zaaken , daar 't op geld-beiangen aankomt, fielt els zynen eifch, by deeze regtbanken, voor, dooreenen Advocaat of Procuruer, of laat zig,door dezelven, teegen dien van zyne party, verdeedigen. In 't Crimineele, daar 't op't ftraffen van misdaden aankomt^ doet de Sc hout, Bailluw, Drost, of Procuruer Generaal den eisch, en neemt darr omtremt het regt waar van den Souverain» als den welken eigentlyk hetaanbevoolenis, een iegelyk zyner onderzaaten, teegen allen overlast, verongelyking en misdaaden te beveiligen. De aan van 't Regtsgebied, deezer verfchillende regtbanken , is zeer verfchillende. Sommigen, gelyk die der Dorpen en Ambagtsheerlykh-eden , nee- jneit  135 III HOOFDDEEL. men alleen kennis van de geringde zaaken; en dan nog onder appel, aan 't Hof hunner Provincie. Anderen,als de regtbanken in de Bailluvvfchappen , neemen ook kennis van alle crimineele zaaken, zelfs die misdaadeiijdaar de dood op daat, niet uitgezonderde De Scheepensbanken der Steeden neemen kennis van alle civiele en crimineele zaaken, in hunne Stad, voorvallende» Maar egter zoo dat ook van deeze regtbanken, in 't civile, appel valt aan 't Hof, het welk, wanneer een der partyen geen genoegen neemt, met het vonnis, door de eerde regtbank geweezen , de zaak op nieuw beoordeelen moet, en zien,of het zelve welgegrond zy, dan niet. jfo 't Crimineele wordt gemeerdyk.zonder appel, geweezen. Voords neemen de Hoven Provinciaa!,onmkidelyk en in de eerde plaats, kennis niet alleen van zeekere geprivilegieerde zaaken ; maar ook van 't crimineele, voorvallende, ten platten lande, overal waar de Regter der plaats geen magt heeft, om zelf, in 't Crimineele, te vonnisfen. Ook hebbende Pro-  III. HOOFDDEEL. i$7 Provinciaale Hoven 't opzigt,over alle mindere Regters en Officieren, om die tot hun plicht te houden, en zelfs regt te doen, wanneer zulks, door den een of anderen uit hun, mogt worden geweigerd of verzuimd. Van de hoogfte Provinciale Regtbank] valt geen appel, maar alleen herziening oïRevifie; wanneer die zelfde regtbank, met byvoeging van eenige andere Regters, de zaak nog eens onderzoekt, of herziet, en beoordeeld. Eindelyk zyn deeze Provinciale Geregtshoven alleen aan de Staaten hunner Provincie verantwoordlyk. Het opzigt over Dyken, Sluizen, Rivieren, Zeeweeringen &c., is meest toevertrouwd aan Dykgraven eu Heemraden, daartoe, over ieder Diflri&,aangefteld. Tot het- opzigt over de weegen zyn byzondere Commisfien of Schouwen benoemd. Tot Confervatie van de Jagt en beoordeeling der overtreedingen, teegen de wet. ten dien aangaande, begaan ,3 zyn Houtvef ters en Jagtgeregttn aaugefteld, Gelyk 'er ook üt«nAojr»*yn» om alle de zaa?  i38 III. HOOFDDEEL. zaaken te bezorgen zeekere goederen betreffende, die men Leenen noemt,en die certyds, onder verplichting van denlande,in den oorlog, voor niet.te dienen, uitgegeeven werden; doch thans alleen , onderden last, liggen van, telken reize als zy, by erfenis of verkoop, aan andereu overgaan, een zeeker regt, in eene kleine fomme geld.», betraande , aan den lande te moeten betaalen. IDe Stadhouder isindelyk heeft ook, op de Regeeringen der byzondere Provincien.zeer veel invloed, zoo door zyne hoedanigheid van Stadhouder , als door dien hy , in de Ridderfchappen, voorzit; en wel vooral, door de electie of benoeming,tot zeer veele ampten, commisfien en plaatfen van Regeering , die hem, in de eene provincie meer, in de andere minder, is toegeitaan. Weetgy nujacob, waarin voornaam» lyk de..voordeden van zulk eene Regee* ring, als de onze is, geleegen zyn? Neen Vader.  III. 11 U U £ U U ü, Ji JL,. Iöc; V* Daar in, 1. dat de leeden en lichaamen van Regeering, die 'er deel aan hebben, zeer meenigvuldig zynde, zy elkanderen, in bedwang en tot hun plicht, houden; wyi'er altoos weldenkenden onder zyn, die de overigen beletten zullen, op eene verregaande wyze, misbruik te maaken van de magt, die hun is toevertrouwd^ 2. Dat elk der voornaame gedeelten, waar in men 't gezag en de magt van den Souverain kan onderfcfieiden , de Wetgeevende magt naamlyk, de Bsoordeelende magt, en de Uitvoerende magt, nietonmiddelyk, in dezelfde handen, maar in vetfchillende handen, geplaatst zyn. Zoo dat de Staaten, van wien.als de algemeene vergadering zynde der,behoudens de bepaaling van hunnen eed, gevolmagtigde Volksvertooners, inonzeteegenwoordige Staatsgefteitenis , eigentlyk alle magt en gezag , afdaalt j (*) (*) In den eerden oorfprong, en voor, of by de oprigting van eenen Burgerftaat, berust •alle oppermagt en gezag, in den fehoot des volks,  loo UI. HOOFDDEEL. egter onmiddelyk aileen,mtt de wetgtevende magt, liet eerfie, voornaamfte en onvervreemdbaar kenmerk van den Sonverain, bekleed zyn. —De toepasfmg deezer weiten volks, en daalt dus, in de eerfte plaatfe van het zelve af. Maar in eenen eens gevcftigden Burgerftaat, daalt,vervolgens, alle magt en gezag af, van den geenen, die, met de Souverainiteit, indenzelven, bekleed is. Dit nu zyn, inde teegen woordige conftitutie van ons Gemeenebest, de Staaten van elke Provincie ; en in dien zin wordt hier gezegd , dat alle magt en gezag van dezelvea afdaalt. Behoudens egter die regten, die elke Stad &c., reeds voorde oprigtingvan 't Gemeenebest bezat, en zig, by die oprigting, by eene algemeene ciaufule, voorbehouden heeft; en van dewelke zy dus, doorniemand, in 't Gemeenebest, kan beroofd worden. Dus b. v. hebben de Steeden't regt, elk in den haare, over verfcheide zaaken, Keuren en Ordonnantiën te mogen maaken; en zyn, ten deezen aanzien, ook afzonder'yk en elk op haar zelve, met dc wetgeevende magt, bekleed.  HL HOOFDDEEL. 191 op de byzondere gevallen en de teoordwL dar over, aan zulke Regtbanken foeve,troWwd3dieaan de wetten,doorde St afgemaakt, en aan de uitleggingen, eraandieSuaten,vandebun toevertrouwde Terwyl de uitvoerende magt, die deeze Wetten en Vonnisfeu, des noods, met de fierke hand, moet Aaaven, en ook d genome befluiten uit voeren nog w _ trom, hl verfcheide handen, berust, tl edeeltlyk vindt dezelve haaren fteut. 7Bwsers en Scbutteryen, onder de C l luumer byzondere Magnaten, feand igedeeltlyk in 't Militaire Weezen Ster ook wel de Staaten en Mag, Zaten der Geweften en Steeden m d tekende verfchillende corpten gamifoen . Thoudende, wanneer zyVgoedvmden beveelen; doch het welk anderzins, onder bet algemeene bevel, bewind en beftier, van 7e l Stadhouder en dc hem , in deezen, ge egde Raadsvergaderingen ftaaty  ip2 III. HOOF DDEEL. dier voegen egter, dat ook deezen wederom , aan de wetten en beveelen der Staaten gehouden en onderworpen blyven Dus deeze drie Magten , in de daadlyke uitoeffening,van eikanderen gefcheiden, en eikanderen, in bedwang houdende, (daar zy allen, ineen onregtvaardig opzet, zouden moeten famenfpannen , om het volk , op den duur, te onderdrukken ;~) zig eindelyk wederom, in 's lands Staaten, als in hun eerfte bron en middelpunt, hereenigen. 3, Dat elk lid der Regeering, met alle de zynen, zoo wel als de laatfle ingezeeten, onderworpen zynde aan de weiten , die zy, voor 't volk, maaken , en aan de Men, die zy hunne medeburgeren opleggen , even daar door, ook uit eit;en belang,gedrongen worden, um niet dan zagte en billyke wetten te maaken, en niet dan draaglyke belaflingen in te voeren. 4, Dat allen,van den eerften Regen; en den hoogden Ampienaar af, tot den Iaatften ingezeeten toe, aan dezelfde algemeene Regtbanken onderworpen zyn, en elk ingezeeten dus, by dezelven, teegen allen en  ill HOOFDDEE L. 193 eii een ieder, zonder uitzondering , eene veilige toevlugt en befcherming vinden kan ; terwyl ook niemand ooit, voor eenig ander.; dan zyn eigen daaglykfchen regter, uit zyne eige medeburgers, gekoozen, kan worden te regt gefield, en dus zyn eer, zyn leeven , en zyn goed, in hunne handen, veilig ziet. 5- Dat a"e ingezeetenen zig, in de mooglykheid bevinden, om elk, naar gelang zyner bekwaamheid, omfiandigheeden, &c., aandeel te kunnen krygen , in *t bewind. 6. Eindelyk, dat ook de Regenten zelfs, in daaglykfchen en gemeenzaamen omgang , met hunne medeburgers verkeerende, en in de grootst mogelyke gelykheid, met hun, leevende, •er even dieswegens het grootst belang by hebben , by hunne medeburgers,te worden geagt en bemind, en dezelven,over hun beftier, wel vergenoegd en voldaan te zien. . —- Daar derhalven deeze regéerings. vorm zoo gefchikt is, om ons alle de voordeeien van veiligheid, gelykheid, en vryheid , «e grootften,die men, in eene burgermaatfehappy, genieten kan , te verzeekeren, I moeten  io4 III. HOOFDDEEL. moe ten wy ook altoos bereidwillig zyn, om, ter handhaving derzelve , alles op te zetten, en nooit te dulden, dat 'er eenige verandering of inbreuk op gefchiede. De Vryheid tog , en 't Vaderland, daar, wy dezelve in genieten , moeten de eerfie en grootfie voorwerpen onzer liefde zyn j en voor derzelver behoud, moeten wy goed en bloed, en leeven', en alles veil hebben, en daar onze plicht'er ons toe roept, ook daadlyk met vreugde opofferen.— De Krygsmagt der VereenigdeGewefler, te land , befiaat, in vreedens tyd, gemeenlyk, uit een leeger, van tusfehen de 30 en 40 duizend man, waar onder zig 3 of 4 duizend Ruiters,en by de 2 duizend Artillt" riften bevinden. In oorlogstyd moet men dit getal , zoo veel men kan ten minilen , naar evenredigheid van 't getal der troepen , die de vyand , teegen ons,aanvoert, vermeerderen. Dan,daarde meefte ons omringende; Mogendheden veel magtiger zyn dan wy, zouden wy hun geen langen teegenftand kunnen bieden, indien wy niet, door bondgeaootfehappen, met  Hl. HOOFDDEEL. 195 met den een of anderen, uit hun, wierden gefterkt. Ter zee heeft men eerlvds ?0 8a, ja tot ioo Oorlogfcheepen toe, in zee gehad. Maar feedert het laatfte der voorigeeeuw, is men onvoorzlgtig genoeg geweest, om deeze Zeemagt, tot 's lands fchande en verderf, zoodanig te laaten vervallen , dat men eindelyk niet meer, dan zes kleine fcheepjes of fregatten jaarlyks,m zee, gehouden heeft; tot dat de Oorlog onlangs, met Engeland,ontdaan, het weder in ftaat brengen der .Zeemagt noodzaaklvk maakte; en de Slag op Dogger*, bank" bewees, dat ons Zeevolk, van de dapperheid en bedreevenheid der Voorv.% deren nog niet ontaard is. Thans, de Vrede herfteld zynde, ismen bedagt, let Zeeweezen, op een beftendiger voer, te brengen, door vafte jaarlykfche equipagien of uitruftingen te doen. En 't is zeer te wenfehen, dat men, door deeze en andere inrigtingen, middel vinden mag, om voor te komen, dat ons land ooit weer, tot zulk eene laagheid vervalle, als waartoe wy 't ongeluk hebben gehad, hetzelve, I 3 door  io6 III. HOOFDDEEL. door eenen famenloop van omftandigheeden, tot fmert en fmaad van al wie zyn Vaderland een regt geaard hart toedraagt, in onze dagen, gcbragt te zien. De Gemeene Middelen of inkomflen van den Staat beflaan,bier te lande,voornaamiyk, in"' de belaftingen', op de ingezeetenen , hunne goederen, en hunne verteeringen gelegd. Sommigen worden, door 't geheele Bondgenooifchap, bepaald; als de regten, op de in en uitgaande koopmansgoederen. Anderen ftaan, ter bepaaling van de Staaten der byzondere Provinciën, die ze, elk in den haaren, doen heffen; en ook vermeerderen of verminderen,naar dat de omftandigheeden van tyd het eifchen of toelaaten. Onder dezelven telt men de beladingen, op de huizen en de ianderyen, gelegd, en oorfpronklyk, naar de inkom fteu en waarde derzelven, geëevenreedigd; de belading, op alle de goederen, die men verkoopt; of van bloedverwanten, in de zylinie, als broeders, ooms, neeven en nigten, erft; de belading, op de leevensmiddelen, die men daaglyks gebruikt, en voor elke boe-  HL HOOFDDEEL. W hoeveelheid derlvelken, men eene zeekere fom betaalen moet; die op't houden van. dienstboden, paarden, tytuigen, &c. die op 't aangaan van contraéten, of overeenkomften , 't zy weegens 't houten van huizen, 't maaken van fchuldbrieven, of wat het zyn moge, als welken gefchreeven moeten worden, oppapieren, waar op het zeegel oi wapen van den Staat gedrukt is, en waar voormen dan, naar den aatt en waarde van't contraft.minofmeer betaalen moet; die op't inleveren van reekeningen, welken mede op zegel moeten gefehreeven worden, en • anderen meer; want alles wat men maar heelt konnenuitdenken, is, in de eene Provincie meer, in de andere mmder,maar meest overat vry zwaar belast. En zulksis men genoodzaakt geweest te doen, om de menigvuldige onkoften goed te maaken,die elke Provincie in 't byzonder, en 't Bondgenootfchap m 't gemeen, tot behoud en befchermingvan 't land, midsgaders tot voldoening van de renten der menigvuldige fcbulden , in tyd van oorlog,gemaakt, aanwenden en 'J i „ bc-  it Hof, komen. De Stadhouder, door eenen eed, aan 'c land verbonden, moet zorg draagen,dat de Hoogheid en regten van den lande en de deelen  III HOOFDDEEL, sa? deelen van dien , de vastgeftelde Godsdienst, beneevens de veiligheid der (leeden en fterkten, bewaard blyve, en aan elk goed regt gefcbiede. Hy zit voor,in 't Hof, en zyn naam wordt aan 't hoofd van deszelfs mandementen, publicatisn , &c , gefield. Gelyk elders, heeft by ook in Holland regt van Gratie,(.ten minden, ia' gevallen de hoogheid van den lande niet betreffende;) op berigt van den Hove of andereR egtbanken. Ui: een aan hem, door' de needen , overgeleeverd dubbel of drie dub-bel getal, kiest hy, te Rotterdam, Gorcum, Schiedam en Alkmaar, Burgermeefteren ■ en Scheepenen jaarlyks , midsgaders de' Raden, by vacatuur; te Dort, Haarlem Delft, Gouda , Schoonhoven en Punnerend, Burgermeefteren , Scheepenen- en' Scheepen-commisfarisfen; te Leiden, Am-fierdam, Briel, Hoorn, (*> Enkhuizen>v (*) Weegens Alkmaar is thans gefchil.— T©; Hoorn komenjaarlyksde gegoedfteBurgersMff een, en worden, uit dezel vendoor het trekken, -  m m HOOFDDEEL. Edam , Monnikendam en Medenblik , Scheepenen alleen. Als Hollandsen Edelman zit hy aan 't Hoofd van de Ridderfchap; bekleed hier, gelyk ook elders, het ampt van Groot en Opperhoutvefler; en heeft nog, . tot verfcheide andere ampten, de verkiezing, uit eene nominatie van z of 3 perfoonen hem, door de Staaten, voorgedraagen. Holland is, gelyk de overige Provinciën, m verfcheideBaljuwfchappen,Heeriykheeden en byzondere Diltriften, verdeeld, lij de eerstgenoemden,doet de Baljuw,met zyne van zwarte en witte booncn,uit een zak, neegen boonheeren verkooren. Deezen verkiezen de Burgermeefters, uitdeVroedfchap, en maaken eene nominatie vanaruitdeBurgery.waaruit de Stadhouder zeven.Scheepenen verkiest. AI wie Boonheer is , is zelf onverkiesbaar. De "Vroedfchap vervult haare eige vacatuuren; maar feedert ^enigen tyd zyn, ten deezen opzigt en • ten aanzien van Burgermeefteren, recommandatien van den Stadhouder in gevoerd;welk laatfle ook wel, in eenige andere fleeden, plaats heeftj in verfcheidene onlangs weejafgefc.baftis.  HL HOOFDDEEL. «ï& Scheepenen en wel geWMannen,regt;in »t civiele, by appel,van vonnisfen.doorde SchecpensbaiikenderAaibagrsheeriykheeden &c. geweezen; in 't crimineel, ter eerfter inftantie; behalven in booge Heerlykhee. d-n. die zelf dit regt genieten. Ook zyn dè Baijuwen gemeenlyk te gelyk Dyk graven, en hebben, als zodanigen, met hunne Heemraaden.'t opzigt,over dyken.fluixen en binnewateren. Het Baliumojchap van Zuid-Holland bevat het westlyk gedeelte van de lang* Straat,*™ den Biesbosch en de Oude, thans byna geheel opgedroogde Maas, geleegen , en door deszelfs overvloed van uitmuntend hooi,bekend. — Debosch , eertyds de Zuid-Hollandfche of Dortfche Waard,tusfchen deOudeMaasen Merwe beflooten, maar , in den jaars Uai, door een grooten watervloed, overftroomt , en thans een binnenlandiche Zeeboezem. - Het Eiland van Dort, « dier tyd,.voor 't grootfte gedeelte, mede overftroomt; doch feedert, van tyd tot tyd , weder herdykt , en tusfehen de» K 7 Bies-  «3° IJl* '(HOOFDDEE L. Eiesbosch, de Kil, en de Maas of Merwc gelegen. Het zelve bevat de ftad van Dort, die egter, fchoon de Baljuw'er nog eenige overblyfzels vaH «gt behouden heeft, niet mede, ouder'tBaljuwfchap, behoort; glyK gemeenlyk g£ene fteininei,de fteeden onder de Baljuwfcbappen, behooren,waarin zy geleegen zyn. Dort is de oudfte en rang, de eerlb Had van Holland. Zy is groot en digt betimmerd, en dry ft vceJ handel. ter zee niet alleen,maarook langs de «vieren; aan de'eene zyde,met Dukscfa. land, byzonder in hout en wynenj aan de andere, met Zeeland, Draband, Vlaanderen &c. Ook is 'er de koorenhandel, in grooten bloei; en men vindt 'er 's lands magazynen van krygsvoorraad,beneevens de Provinciale Munt van Holland. De Zwyndregtfche Waard en Rieder Waard die bet oostlyk gedeelte van 't eiland van Ysfelmonde uitmaaken. - De Alblaifir. waard, tusfehen de Metwe en de Lek geleegen, en vrugtbaar, in weiland.bennip en hoephout j maarzoo laag van grond, dat men denzelven, door behulp van watermoo- Jens,  III. H]0 OFDDEEL. ,ens,moet droog houden ja de meefte buizen, op hoogten gebouwd ftaan. - Ue KrimPener^ , door de n,.eren de Lek de Maas «f Meiwe, den \slel en heeden, beneevens de Baronny van Lies- ^Voords vindt men nog,in deeze ftreeken, ^ fieedetje Nieuwpoort, ten Zuiden, aan de Lek geleegen, met eene Ouis, door welke men by vyWen aanval.'t land onder Tan' dezelfde rivier, de kleine ftad van Schoonhoven, tamelyk verfterkt en me e met overftroombaare landen omringd. Men h"f°>er een's lands magazyn,en'er word ve'el goud, zilver en koperwerk gemaakt rk^liakspypen.niidsgadtrsve^a. del gedreven , in hennip , door de Üende landen, en in Zalm voorby ftroomende rivier , m groo.en overvloed, opgeleeverd. De HmWlmd vm Bhmendaal en  232 ITT. HOOFDDEEL. 1 land van Stein behooren aan ter Gouw of Gouda, eene groote ftad, aan den ïsfel geleegen, ter plaatfe daar de Gouwe dezelve, met den Ouden Rhyn, vereenigt. Zy heeft geene vefiingwerken van aanbelang, maar zou, dooroverftroomingen, kunnen verdeedigd worden. De Kerk, met onge. meen fraai gefchilderde glazen vercierd, verdient dieswegens byzondere opmerking.Men dryft, in deeze ftad, veel handel, in kaas, welke, in de omliggende ftreeken gemaakt en byzonder geroemd wordt. Ook heeft men 'ér eenige fuikerrafmaderyen en 'er wordt veel touw- en gaarenwerk ge» fponnen. Maar byzonder is Ter Gouw, weegens haare meenigvuldigeen voortreflyke Pypemaakeryen, beroemd. Alle de fcheepen, uit Zeeland, Braband en Vlaanderen, op Amfterdam, Noord-Holland en Vriesland vaarende,moeten hier de Gouwe op. In 't Baljuw/chap van Woerden, ligt de kleine ftad van dien naam, door vry goede veftingwerken, maar vooral door over. ftroombaare landen , verfierkt , en de fltu  HL HOOFDDEEL. 233. fleutal van Holland aan deezen kam, dw Sdcht by gebrek van llerke plaatfen, ZulL geeft. Buiten Woerden seene dekKing éCLU* u„i,w„ *a, men ««veele lleen en pannetakta- '™en. Voords deWieriktrScnans, Bode- Prins van Oranje roekomende, de ktane, Z Lr ne«e (M YsfeUlein, »» den ÏÏs'.dle ^bLn te bevinden,« td,*n ;:r::'rGwi-, ~—* S&i fc. onderbete behoor,,) *  234 Hl. HOOFDDEEL. tamelyk groote ftad van Gorkum ÖTG*ra> chetn, gelegen.ter plaatfe, daar de Linge m de Mcrvve. valt, en dooroverftroombaarè landen verdeedigd. De koorenhandel „ thans de voornaamfte, die aldaar gèflreeve» wordt ; waar toe de afvoer , uit de Betuwe, Ja„gs de Linge , een ' voorraad geeft. Ookzyn'erZaagmooIens.die oen handel la hout bevorderen. Voor de ftad wordt, in de Mervve/veel Zaim,Steur en Pnkken gevangen. Men ontfangt 'er ook de Graafiyke tol; en'er is veel doortogt,-met Ryttugen, naar Braband, die even buiten de ftad, op 't Sleewykfche Veer,overvaa- «reek de drie kleine fteedjes, Asperen, Leukelom en Leerdam, zeer digt by clkan" deren, in een driehoek Jrondom de Linge hggendefe en veele dorpen, waar van de meeften, die in 't land van Arkel geleegen zyn, aan de ftad van Gorkum toebehoo. ren. In t land van Mena, het kleine fteedfe WorkurnofVVondrichem, byden mond van ^ Waal, j„deMaasyedelvk wel vcrfterktjen  Hl. HOOF DDEE L. a35 »tflot Loeveftem,waarrnendegevangenen Vn Staat in bewaaring,plag te ftellen, Te u t'd- ook, onder anderen, de Oroot gezeeten beeft; want vooral broot , ge rcbuldig. «;riar«it Haringvliet geleegen, eene kleine,tame, jvk verfterkte plaats, waar de Admiraliteit van de Maas een dok, een AdmiraHtens werf en  238 UI. HOOFDDEEL. eenMagazyn heeft, tot berging .en uitrus. ting van oorlogfcheepen. In 't Eiland van Putten, tusfehen de Oude. Maas, het Spui en de Bornisfe, geleegen, vindt men 't kleine open fteedje Geerniet. Ook behooren ' nog, tot deeze Baluagie, de dorpen van Rboon en Pen. dregt ; die,in 't westljk gedeelte van 't eiland van YsfcJmonde,Iiggen. In den Hoekfchen Waard , door de oude Maas. de Kil, 't Hollands-diep, 't Haringvliet en 't Spui, tot een eiland,geöiaakt, vindt men de Baljuwfchappen van Srryen en Beierland, met hunne dorpen; onder anderen deBuirenfluis, van waar men' op de W.Uemftad; en 't Stryenlche Sas,van waar men,op den Meerdyk, overvaart. De grond deezer drie laatstgenoemde eilanden is zeer vrugtbaar, in koorn, peulvrugien, aardappelen, vlas en meekrap. Ook worden alle deeze eilanden faamen wel de Overmaafche landen genaamd. Benoorden den Briel ligt het kleine Eiland Roozenburg,m\dden in de Maas. Delfland wordt, door duinen, en naar de  fit. HOOFDDEEL. ^39 den Zuidwest kant, of hoek van Holland, daar dezelven ontbreeken, door zwaare s zanddyfcen, waar van 'er twee agter elkander ligsen, teegen de Noordzee gedekt. Desnietteegenftaande windt dezelve- jaarlyksch,op den oever, vooral naar den kant van ter Heide en 'sGravezande ; waar t ftrand.uit driftig zandf, beftaande , geene zwaare werken, tot verdeedigwg,toelaat, maar, door ligter ryswerken, zodanigen men ,'er,in 't land \ van Voorn , aangelegd beeft', waarfchynlyk veel zou kunnen be. voordeeld worden. Het Zuidwestlyk ge. deelte van Delfland, bet Westland genaamd, i« eene byzonder fraaie en vermaaklyke lands. douw; welke niet alleen uitmuntende weien goe —Delft is eene groote, maar niet zeer leevendige ftad. Zy is meest, door haare plateelbakkeryen van allerlei aardewerk bekendi fchoon men 'er ook nog veel bieren t . brcLW  242 III. HOOFDDEEL. brouwt en eenigelaakenen weeft Men herft'er een üostindisch huis, beneevens een magazyn v.m fommige Oostindifchelwaaren, maar de fcheepen, voor de Delftfche Kamer, uitgerust , moeten, by gebrek van doortogt,naar de ftad, te Delftthaven,blyven liggen. 'Er zyn ook twee Ammunitie - magazynen van Holland, en twee voor de Generaliteit;beneevens eene kruidmaakery, buiten de ftad. In de Oude Kerk vindt men de Graftomben van de dappere Admiraals Piet Hein en Maarten Harpertszoon Tromp; feeneevens die van den beroemden Natuurkundigen Leeuwenhoek ; en in de Nieuwe Kerk, de Graftombe van den grooteH Willem den I,de geëerbiedigde en beminde Stichter van dit Gemeenebest. Eindelyk heeft men 'er ook, voor weinig jaaren, een fraai gedenkteekeu opgerigta voor den beroemden Huig de Groot, in deeze ltad,gebooren en begraaven. — Overfchie, een groot dorp,aan de vaart van Delft naar Rotterdam, Vlaardingen, een groot vlek, met ftads regten, aan de Maas geleegen, en door de Visfchery, byzonder die van haring, zeer bloei-  III. HOOFDDEEL. £43 bloeiende, daar het vertier van den visch zeiven niet alleen veel winst aanbrengt, maar ook de; uitrufting det fcneepen, veele febeepstimmerlieden , zeilenmaakers , touwllagers, neuenbreierr, kuipers,zouthandelaars fccaau werk en een goed beftaan helpen. MaaslandQuis, een d®rp aan dezelfde rivier, en door dezelfde neeringen, zoo welvaarende, dat men de inwooners op negen duizend begroot. Naaldwyk,in 't Westland en digt by 't Vorstlyk Lusthof Hondflaardyk. Ryswyk, bekend,door eene Vrede, in de voorige eeuw, in een groot Kafteel, by dit dorp liggende, geteekend. Scheveningen, digt by den Haag, aan de zee geleegen,en gelyk alle de Zeedorpen, meest beftaande, door 't vangen van verfchen visch , die naar de naast by liggende fleeden en plaatfen, en zelfs zeer diep laudwaards in, verzonden wordt. In Schieland vindt men Rotterdam, eene der grootfte fleeden van geheel Holland ? zeer volkryk, fterk en fraai betimmerd, en byzondsr vermaaklyk aan de Maas geleegen. Veftingwerken van eenig aanbelang zyn L a 'er  244 01. HOOFDDEEL 'er. niet, maar de ftad zou, door pverflroorning der omliggende landen,kunneri yerdeecigd worden. Zy is zondanig aangèfe'gd, dat, door | niiJvlcJ van ve.ifcheidé j rpote havens en gragten , de zeefcnecper,tor binnen jn de ftad, en voor de pakhuizen der kooplieden, kunnen., naderen. BeJ&ivén de vaart., op de Oost eh' vVe'stinrmcne Vólkplantingen, heeft Rotterdam een zeeruitgeftrékten handel, zoo langs de Riy a's over zee; en wel byzonder op''Vrïh^ryk , Engeland eh Schotland ,' i'nvoe -en zy de tweede koopflad van Holland zy. Mji heeft 'er een Admiraiitèirshuis en Scheepstimmerwerf , voor oorlogjchecpen; een Oost- en een Westin iisch huis ; een 's lands rnagazyn; eene beroemde beurs dat is een groot gebouw, waarde k-> -rli-dcu daaglyks , op den middag , by ecu komen , om,over zaaken van. koophandel, befchikking te maaken ; en eene Wiïfel'bank, dienende , ter gemaklyk maaking van de betaalingen in gelei , by den koophandel, vereischt, Eindelyk is 'er eene Maar fthappy , tot bevordering der proeforder- vihdlyke  III. HOOFDDEEL. £45 vindlyke Wysgeerte, onder den tytel va i 't Bsyafech Ge.iootfchap,opgerigt. Schiedam, eene, redelyk groote ftad aan dd Maas, -waar de tneefte handel beftaat, in hoorn, en genever, die 'er uit geftookt er* overal heen verzonden wordt. — Tusfchea deeae ftceden in , Hgt Delftshaven, 't yyfl voor! een gedeelte, van Delft wordt gehoii-' rien,eneen groot welvaarend vlek is,met eene goede haven aan de Maas s voor de. Oostindifche fcheepen , haringbuizen CU, andcre fcheepen, waar van de goederen,, naar Delft en elders,vervoerd worden. Men vindï. ï'cr een magazyu en fGheepstim ■ merwerf der O. I. Comp. endeingezeetenen beftaan 'er geheel , uit de zeevaart en vychery. — Moordregt , aan deu Ysfcl i «iet ver van • Ter Gou, is een groot dorp, waar van de inwooners,door den grooteu doortogt van:lcheepen en rytuigen » geleegenheid, krygen, tot hef dryven van een uitgeflr-ekten . handel; ook heeft men 'er veele fteenbakkeiyen. Voords beftaat S,c,hiekmd meest, uit veenlanden, waar van een groot gedeelte t£eds,tot waterplasfen> ver-  246 III. HOOFDDEEL. vergraven, veel meer clan de helft van dit gewest verzwolgen hebben. Eenigen derzelven zyn egter reeds weer droog en tot 'bekwaame hooi en weilanden gemaakt; wordende het overtollige water afgevoerd,ten deele in de Maas en Gouwe, ten deele in de Rotte, een droompje of riviertje,dat zig, te Rotterdam , in de Maas ontlast. Rhynland is een tweede voorbeeld van de fchadelykheid der meenigvuldige verveeningen, daar een groot gedeelte deszelven ingenomen wordt, zoo door verfcheide groote veenplasfen, als door de Haarlemmer Meer, die , beftaande uit veele' byzondere meeren, door den tyd en den flag van 't water, tot een vereenigd, nog daaglyks dreigt , met de naby geleegen veenplaslen famen te loopen, en dus hoe langer hoe gevaarlyker te worden. Zy ontlast haar water, zoo door 't Spaarne, als door de Huizen te halfwegen , in het Y. Ondertusfchen zyn 'er, in Rhyn» land, tog ook reeds veele groote Droogmaakeryen , daar men goede wei ea koorenlanden aantreft. En 't westlyk ge» deel-  III HOOFDDEEL. 24? deelte, langs den duinkant geleegen, gtefc eene zeer vermaaklyke landsdouw , me weiden bouwland, moeftuinen,bosfchaadjen en lusthoven gefchakeerd. Men vindt 'eiLeiden, eene der allergrootfte fteeden van Holland, doch , door 't verval der handwerken , veel min bevolkt,dan voorheen, daar'er thans geheele agterftraaten ledig (laan, die eertyds, door wevers, bewoond werden. Ondertuslchen is 't evenwel nog, m deeze ftad, dat men de meefte weeveryen van laakenen, faaien .baaien,greinen,wolle deekens &c. aantreft, waar van de eerstgenoemden voornaamlyk nog ftof geeven, tot eenen vry uitgebreiden handel, over Amfterdam en Rotterdam, byzonder naaf Smirna, de Levant, de Kaap en Oostindi» en. Ook wordt hier veel wit en gekleurd fchaapenleer en pergament bereid, een grooten handel in kooren gedreeven, en veele bieren gebrouwen. Buiten de ftad zyn verfcheide fteen- , kalk- en tras- of cementovens,en binnen dezelve een Magazy 11 van Ammunitie. Voords tiet men'er,op eene hoogte, den Burgt, of 't oude flat der ge. L 4 weezen  243 III. HOOFDDEEL. wcezene Burggraven van Leiden. Eindelyk is 'er eene vermaarde Univerfiteit of hooge Sehoole; beneevens eene Maatfchappy, ter bevordering der Nederlandfche letterkunde. Voorburg en de Leidfendam, (beiden ten aanzien vau 't Heemraadfchnp , onder Delfland, behoorer.de;) zyn twee groote en vooniaame dorpen, aan de trekvaart van den Haag naar Leiden, geleegen , en, vooral 't eerstgemelde, door eene mcenigte buitenplaatfen, langs deeze vaart liggende, omringd. Leiderdorp, Alphen en Zwammerdam, liggen mede zeer fraai, aan de vaart van Leiden naar Utrecht, eertyds het bed van den Ouden Rhyn. In de droogmaakeryen treft men veele fchoone dorpen ain, als Boskoop, daar veel boomkweekers woonen , Hazaardswoude, Zoctermecr &c.En langs den duinkant, in de fiaaifte geleegenheid van dit Gewest, Wasfenaar, Rynsburg,de beWe Katwyken,digt by welken de Rhyn zig in 't zand verliest, de beide Noordwyken, Hillegom &c. In luid Kennemtland, het welk nog tot het Zuider Kwartier, en ten aanzien. k i van,  ÜÏJ HOOFDDEEL. 249 van 't Heemraadfcbap, tot Rhynland, be-' boort,vindt men Haarlemaan't Spaarne,in eene zeer aangenaame landsdouw,ge!eegen en • met zeer fraaie wandel weegen , byzonder in • den hout, een bosch, aan de ftad toebe.: hoorende, voorzien, De doortogt van allede fcheepen en fchuiten, uit Zuid-Holland enZeeland, naar Amfterdam en de Zuiderzee , geeft nog veel leevendigbeid aan een gedeelte der ftad; die anders, fchoononder de. grootften van Holland behooren de, feedert een halve eeuw, door-'t verval der fabrieken,, zeer afgenomen is, ja zo; menmeent , wel de helft haarer inwooners verlooren heeft, 'Er zyn egter nog eenige weeveryen. van wolle, linne, katoene en zydeftoffen, kouslèn , gaazen &c. Buiten de ftad vindt men eene meenigte bleeke.ryen,, die alom vermaard zyn; midsgaders groote bweekeryen van hyacinthen en tulpen, waar mede een veel grooter handel gedreevtn wordt, dan men van zulk foort van waaren- wag»en zou. Ook trekt dit,in 't voorjaar, veele menfchen naar Haarlem. In de groote Keik deezer fla.i, is een zeer frara u> L 5 ba-  G5o III. HOOFDDEEL. beroemd Orgel. Eindelyk is hier de Hollandfche Maatfehappy der Weetenfchappen geveftigdjen door dezelve,.op aanfpooring van den Heer van den Heuvel,denOeconomifchen Tak', tot bevordering van landbouw, handwerken, zeevaart, koophandel, en alles wat den gemeenen welftand kan doen bloeien,met een zeerVaderlaudlievend oogmerkjOpgerigt* — Voords vind men , in deezen ftreek, de zoo vermaaklyk geleegene dorpen van Heemfteede r BloemeadaalenSparendam , ten weften, en die van|SIooten, Aalsmeer&c.ten ooften der Haarlemmer Meer. In AmftellancL, liggen eenige Ambagtsfceerlykheeden, als Ouderkerk, Amftelveen &c., welken aan de Stad van Amfterdam feehooren. De Baluage ftaat , • onder de Staaten van Holland , die'er den Baljuw aan ftellen, op recommandatie van evengemelde Stad,, by fchikking. Amfterdam is geleegen aan den Amfte!, eene rivier, die met verfcheide takken , haaren oorfprong, uit de Stichtfche en Hollandfclie Veenen • neefflende , in 't Y valt. Deeze Stad , die neere. de grootfte van Holland is, wordende  Hl. IT ® O F D D E E h es i de haare inwooners, door fommigen, op omtrent tweemaal honderd duizend gefchat, is de voornaame zeetel van den Koophandel , de magt en 'den rykdom van deeze Provincie, ja van't geheele Gemeenebest. De grond,, waar op zy ligt, is zoo los, dat men de gebouwen meest overal 3; met heipaalen, moet- verzeekeren ; 't geen egter niet belet. dat de Stad zeer fterk be*' tlmmerd, en vol groote en pragtige Gebouwen zy; waar onder' vooral het Stadhuizen het onlangs getimmerde Werkhuis en* Almoesfeniershuis,in't welke thans over de 1400 kinderen worden opgevoed, benec-vens verfcheideKerken, uitmunten; in deeze Iaatften treft men de Graftomben aan van de-' Admiraals Heemskerk, de Ruiter en andere' Zeehelden, door 's Lands Staaten,. ten' btyk van erkentenis, voor de dienden, s door deeze groote mannen, aan 't Vader,, iand,beweezen, midsgaders tot vereeuwiging van hunnen roem, ter eere derzelven ^ opgerigt. Voor de Stad, is het Y, met*, zulk eene meenigte van fcheepen , bedekt\, dat dezelven als eene tweede,vlottendeStadi Lift» ■ W"'  252 NL HO OFD0EE L; uitmaaken, waar van het tafereel, door da nleenigte der geduurig af en aanvaarende groote en kleine vaartuigen van [allerlei foort, ongemeen verleevendigd wordt. De Koophandel deezer Stad ftfekt zig, over alle de takken van handel, visfchery en zeevaart, in alle de deelen der waareld, uit. Ook zyn 'er Fabrieken van veelerlei foort, byzonder van zyde, en,met goud en zilver doormengde ftofïen. Het klieven en fiypeu yan diamanten is nog aan deeze Stad byzonder eigen, Haare beurs en haare Bank »yn, de geheele waareld door, beroemd, Voords vindt men 'er niet alleen veele b}> zondere fcheepstimmerwerven, maar ook de , voornaamfte. fcheepstimmerwerven en magazynen, zoo voor 's Lands Zeemagt» als voor.de Oost Indifche Compagnie, vaa welke, gelyk mede yan de W. I, Gom" pagnie, bier eene kamer gevestigd is; .beneevens de Directie van Suriname. Publieke, werkplaalfen en werkhuizen zyn 'er verj-cheidene,.a!s een Stads zy .ie windhuis, eene Stads gefchut- en klokgietery, ócc. &c\. Qolus 'er een, Gyg3uafiam,Qf.]rus:re School  UI. HOOF D D E E L. 253: opgericht; met een woord, alles wat deeze Stad, tot de bloeiendfte en aanzienlyk-fte van 't land,kon maaken, vindt zig:indezelve vereenigd. Het omliggende Amftellaud beftaat meest, uit laage wei en veenlanden, en Teeds Verveende waterplas^ fen. Maar digt 'by de Stad, vindt meii.be hal ven veele lusthuizen en tuinen, groots warmoeleryen; voor al in de droog gemaakte Diemermeer, die daardoor zeer verfraaid wordt. Eindelykisook.de vischryke Dylemer Meer, in Amftellsnd,geleegen. Gooiland is eene zeer aangenaame landftreek, voor 't grootst gedeelte, met hoo" ge heuvelen, overdekt; die zig tot aan den oevec der Zuiderzee uitftrekken, en gedeeltlyk vry vrugtbaar zynde, metbosfchaadkn, en graanen, voor al boekweit bedekt ftaan; terwyl men,van de hoogflen derzeN ven,de fraaifte gezigten heeft, en 'er aar* hun voet, vooral te'sGraveland, Mulder", berg, &c. eene meenigte lusthoven en buitenplaten, in 't [midden] der vrugtbaara weiden , aangelegd zyn. Men vindt 'er da uUcrmeeifche en overmecrfche fcbanftn of L 7 m  as* jhi. hoofddeel Hinderdam aan de Vegt. Weesp, eene klein» welvaarende Stad, aan die zelfde rivier, waar veel Genever geftookt wordt' en eenige laakenen geweeven. Muiden aan den mond der Vegt,in di Zuiderzee, heb' bendeeenenfierkendoortogt] van fcheepen, die,van den boven Rhyn, over Utrecht' naar Amfïerdam, vaaren. Deeze plaats is redelyk verfierkt, vooral 't (lot, dat totbe" fcberming der Haven dient; terwyl ook,door middel der aldaar liggende fluizen, 't zee. water, ter verdeediging van Amfïerdam» kan worden ingelaaten. De Muiderbergj zeer vermaaklyk, op>en hoogte aaa Zee,, geleegen. De kleine Siad Naarden, aan deZuiderzee, en digt aan deNaardermeer ver. fterkr,zoo door uitgebreide vestingwerken, als door afzanderyen, tot overflrooming der landen, die men nog daaglyks voortzet. Men plag zig hier veel,|met laken-en daar na fluweel - weveryen &c. ;te geneeren , maar thans is , in beiden , een groot verval. Huizen,in eene fraaie ligging, digt by de Zuiderzee, van waar veel lïoth Bokkingen andere visch, tnet karren, naar u-  HL HOOFDDEEL. *$$. Utrechten elders ; verzonden wordt. Hilvcrfum, een groot, maar zeer onregelmatig rebouwd Dorp, midden op't Gooi, waar fommige wolle weeveryeii, al» van vloerkleeden&c, bloeien.. 'sGraveland, inde leegte, waar de meefte lusthoven,en fommige linnebleekeryen zyn. Oud en Nieuw Loosdreclit, in de Loosdrechtfche veenen, thans , door eene fraaie aldaar opgerigte oorcelein Fabriek, bekend. In Noord Holland, kan men de oudeeenvoudigheid, naarftlgbeid, zuinigheid, zedigheid en zindelykheid onzer voorouderen nog weder vindea;. terwyl de onge" meene vrugtbaarheid der weilanden , in de droog-gemaakte plasfen, beneevens de boutnegotie en andere neeringen, 'er zeer veel xykdommen aanbrengen. Het zelve bevat, verfcheide byzondere ftreeken. In NSord Kennemerhnd en de Kennemrvolgert, vindt men, de vry" groote Stad Alkmaar, door depragt en zindelykheid haarer Gebouwen, de fraaifte van geheel Noord Holland. Zy heeft eenzeeraangcnaamen en netten hout,en eene trekvaart naar Hoorn*.  *$6 UI HOOFDDEEL. Hoorn. Bebalven den handel in kaas, ' voornaamfte eige voortbrengfel van NoordHolland, en waar van weeklyks, vsn twee tot zes maal; honderd, duizend pond , ter markt pleeg te' -'komen, heeft men 'er veel handel, in graanen, terwyl 'er ook goed bier gebrouwen wordt. Het platte land, 't welk,ten weften, naar den duinkant, hoog , zandig,'en wel beplant is, wordt,voor 't overige, door verfcheide trekvaarten en kleine meeren,midrgaders de uit dezelven voortkomende rivier, de Zaan, doorfneeden. Men vindt 'er, van 'c noorden beginnende ; Kallantsoog , waar van de inwooners veel , ter walvischvangst<*m anderë tochten,vaaren, en-Ook,tot lootfen, dienen, voor de fcheepen , die, over de Noordzee , naar- Texel,ttf] ter uitrufting der fcheepen,; verdicht, worden. Wormer, by de uitgedroogde Walmenneer , waar van de inwooners, van 'r zeil en roldoek maaken, leeven. Zaandam, btftaande, uit twee do:pen,Oos:ea Weazaandam, die famen, volgens fommigen , wel 1*000 inwooners «ouden, bevatten , en dus zoo veel als meenige, vty groote flad. Men .telt 'er by de 150 Zaagmoolens.; ook veele pel-,oly-, papier-, vol-, verf-, 'run-, «abak;., loodwit ,fchulpzand-e.n andere plookns.Men bouwt 'er veele fclieepen; en vaart'ei,ter kóóphandel en walvisch,vangst, ' Voorasheerscht 'er y|jfl .Viefhebbery , tot de. fterre-, aardryk- en zeevaartkunde. In alle deeze dorpen zyn,. nietteegenftaande, derzelver rykdom,de meefte huizen flegts van. hout opgetimmerd om de losfigheid van den grond , die geene fteene buizen, althans niet zonder heien, draagen kan.. Maat daar teegen zyn deeze houte huizee  258 III. HOOFDDEEL. zoo netjes opgebouwd , zoo cicrlyk ge. m fchilderd , zoo wel onderhouden , en . daar by, beneevens de ftraaten zelfs, zoo ongemeen zindelyk , dat het geheel dc aangenaamfte,zoo we! als de zondcrlinglre vertooning , maakt. Asfendelft , van 't Y, tot aan't volgende dorpKrommenie toe, meer daneen uur gaans, in de lengte, beftaande,en byzonder,weegens de komyne kaas,bs. roemd. Uitgeest, een volkrykdorp,waarde Zaagmoolens 't eerst uitgevonden zyn. Beverwyk^een fteedje, met eene haven, aan den binnenften inham van 't Y, de Wykermeer genaamd, heeft, even gelyk de omliggende ftreeken, door de ziltige flikken en ondiepten, eene vry ongezonde lugt, vooral in fommige tyden van 't jaar; maar ligt daar teegen, in den fraaiften oord van Holland, door eene aangenaame afwisfeling van kooren en weilanden, bosfehaadjen, belommerde wandelwegen en pragtige buitenplaatfen, die aan den voet van 't duin aangelegd zyn, tot eenen geduurigen lusthof gemaakt. In de fteede zelve, vindt men veel warmoeziers , die groote verzendingen heb-  HL HOOFD TEEL 259 hebben , naar Haarlem en Amfterdam, vooral van kersfen ; ook is 'er eene Aiynmaakery. Velzen, daar men veele gaaren en linnebleekeryen beeft. Heivervalle flot Brederode, digt by de Zandpoort &c* In Waterlanden Zeevang, welken, door veele trekvaarten eh kleine meeren, doorfueeden worden, vindt men Pnrmerend, eene kleine Stad , aan 't einde der droog gemaakte Purmer, geleegen, die veel handel dryft in kaas, komende uit de drie droog gemaakte meeren, dePurmer, de Wormer en de Beemfter, te midden tusfehen dewelke» zy in ligt; ook worden *er veele beeften ter markt gebragt. Edam, eene niet zeer groote Stad, door eene lange haven, met de Zuiderzee, gemeenfchap hebbende, en waar insgelyks veel handel,in kaas; midsgaders in bout, wordt gedreeven. Ook heeft men 'er eenige zoutkeeten, Monni* kendam, eene zeer kleine Stad, aan eene verzande baay der Zuiderzee, geleegeni maar met feheonc huizen voorzien; ft zeep* zieden, zyde weeven en verwen, doch in geen bloeienden ftaat, midsgaders het droo- gen  36o lil. HOOFDDEEL. gen van Bokking, imde^uiderzec, gcvangen; maaken de beezigheid der n,ge~zeete. «en uit. Voords \kd: men bier ha dpj^ Broek in Waterland, door de; byzondere zmdelykheid en groote rykdommen van deszells inwooners, die,met Amfïerdam en ook over zee, grooten handel pleegen te dryven, boven de meefie anpjtre dorpen vermaard. Durgeruam can 't Y,, door de' Botvangst, ; beftaande. Nieuwendam, mede aan'tY, met veele molens, onder raderen een kruid moolen j eene traan kbokery en verfebeide fcheepsbouweryen voorzien. Buikfloot, , „.sgeiyks aan 't Y , waar veel zeevaqrendjyolk woont, en de doortogt van Amfardam.naar Noord Holland is. Landsmeer en Purmeriand, twee;dorpen,die zig, laags-eene. trekvaart,' byna vau.Buiklloot tot aan Purmerend to.e, uitftjefcken. . Oosthuizen, dpar uiigeftrekte, kaas neerjng beroemd. Middelie, waar veel Edamiche kaas-gemaakt. worr!t,aan't (troont-' jje,dc Ye,dat by Edam uitkomt,en niet vervandeBeenifter, geleegen; welke droogmaa. kery,, zoo, dcw.haarejdjooneen vnigibaa■<\ re  IIT. HOOFDDEEL. 261 re landjc'óuw,als doof haare grö tte wefokkery en frSaie buitenplaa'ifenj-y .'.ouder uitteunf. In Weitfriesland.fcb:er geheel, met zwaare zeedyken, omringd, die, rnet groore ffeenen, geiterkt, en met eene zeeplant, wier genaamd, tee/jen 'e afflaan van 't 'water beleg:! worden, vindt men iloorn, ecne vry groote Stad,'' aan de Zuiderzee, waarop zy verfcheide havens heeft, zoo voo; dc Oorlog Scheepen, als voor de O. 1. en andere fcheepen, beft.md, en door 'e:u uitfpringend hoofd', beneevensdykenen ka ;e:i - gedekt. De Stad heeft geene vestinrv-'erken van belang, maarkan,doeroverftrooniing der omliggende landen, worden befchermd. De Gecommitteerde Raden van *t Noorderquanier vi raderen linnen deze! ve, en men heeft 'er ook een Admiraliteitshuis , Magazyn eh werf; een gemeene Lands Msgazyn en Artilleriehuis ; een Munthuis, (wordende het munten egter alle uen .jaaren , tusfehen Hoorn , Enkhuizen en^Iedeublik verwisfHd ;~) en eindelyk een Oost en een West Indi-chhuis ,] Magazyn en Werf. Behalven oen handel hier doorvroor-  afo III. HOOFDDEEL. oorzaakt, is 'er te Hoorn veel handel, in kaas, die,naar Vrnnkryk, Spanje, Portugal , &c. verzonden wordt ; zynde de invvoooners ook, voor den fcheepsbouw vermaard. Eindelyk zyn 'er onlangs, door den Heer Pvis , eenige nieuwe fabrieken, beneevens een zeer wel ingerigt leerfchool, voor de Burgerjeugd, opgcrigt. Enkhuizen, mede eene groote ftad, aan de Zuiderzee, de Admiraliteit beurtlings, met Hoorn, hebbende; waarom 'er ook een Admiraliteitshuis , Magazyn en Timmervveif is. Voords vindt men 'er een Oost en VVestin. disch huis, met de nodige pakhuizen,zynde egter de hoofdneer'mg der ftad als nog de haringvisfehery; offchoon dezelve , even als de andere takken van koophandel, merklyk verminderd zy; eindelyk heeft men 'er nog eenige zoutkeeten. Medenb'ik,ecne kleine ftad, aan de Zuiderzee, waarop zy verfcheide goede havens heeft, binnen de ftad beflooten, en in dewelke men wel 300 fcheepen zou kunnen bergen. De voornaame handel beftondt eertyds, in hout, doch nu meest, in graanen en kaas. Veele inwooners  III. HOOFDDEEL. 26*3 neis geneerenj zig niet' de zeevaart; ook is 'er een Admiraliteits Magazyn en een Munthuis. In Westfrieshnd vindt men verfcheide platte Landflceden, als Grootebroek en Westwoude, zynde de zoo evengenoemden famen, gefield, uit agt dorpen welkeu,langs den fleenen \veg,tusfchcnH«orn en Enkhuizen, geleegen, en genoegzaam aan elkander raakende, als een dorp, ter lengte van drie uuren gaans, uitmaaken. Schagen, eene groote en welbebouwde Stede, waar het getal der inwooners egter merklyk afgenomen is ; men vindt 'er nog eenige mesfenmaakers, züverfmeeden en looyers* De droogmakeryen van deeze landftreek, zyn de Heerhuigenwaard , de Zype, en de Wieringerwaard, of nieuwe Zyp , welke laatfle byzonder goed weiland heeft. Het Baljuwfchap van Huisduinen en d« Helder was eeityds een' Eiland , maar is nu, aan de landftreek vanKalantsoog,vastgemaakt, door eenen langen dyk, agter den welken eene groote uitgeftrekrbeid flib en zandgronden , het koegras genaamd, met de zee genieën ligt. Men vindt 'er de groo-  *f54 ïtl- HOOFDDEE L. groote vuurbaak , op Kykduin, welke dient, om den zeelieden 't Marsdiep aan te wyzen; zynde dit het zeegat, het;welk tusfehen Texel en den Noord Holianelclien wal inligt, en door 't welke alle de fcheepen moeten in en riitvaareir, zoo naar de haven van 't Nieirt'e Diep als elders. De Helder, een dorp van vier ef vyf honderd huizen, 't welk, door zwaare wierdyken en uitlteekende hoofden van paal en ryswerk, metg re ileenen, aan den buitenkant, tcete idêfl ibg der zee, btfehermd wordt. Voor dit dorp is eene Ree of Ankerplaats , en in het zelve Woonen veelt lootsüeden, vis > ichers, en byzonder veele commandeurster warviseïvacgsf. Het in en uitvaaren der Oosten West Indifche Scheepen, Oorlog, fcheepen &c., trekt 'er veele meiifchenr.aar toe; zoo terinfeheeping, als om hunne aanlandende of vertrekkende vrienden, te begroeten, 't welk dit dorp zeer leevendig maakt. Ook zyn 'er batteryen, ter verdeediging der zeegaaren , aangelegd. Tegen over de Helder , Hgl het Eiland Tm/, op 't welke wel 20, 000 fóhaipeh 011-  III» ïï OOFDDEEL. 265 Onderhouden worden; derzelver wol, dis men zeer roemt, wordt alom verzonden. Ook wordt 'er, van de melk deezer febaapen, veel groene Texelfche kaas gemaakt. Behalven 't voornaamfte dorp, Burg genaamd, vindt men 'er dat vau Schild, aan de Reede , of ankerplaats der O. en W. lndifche en andere fcheepen geleegen,en met eene meenigte heibergen, tot uitfpanning van't zeevaarend volk, voorzien. Aan 't zuiden ligt eene Schans, rot befcherming der Reede. Voer den mond van 't Marsdiep , ontmoet men twee groote zandplaaten.de Noorder-enZuider-Haaksgenaamd,die 't inloopen zeer moeilyk maaken. Het vaarwater, dat tusfehen dezelven en Huisduinen loopt , en door 't welke men in 't Marsdiep komt, wordt 'sLandsdiep,en een ander 't Schulpe gat genaamd. — Eier* land, het welk eertyds een afgezonderd eiland was, maar thans aan Texel vast gemaakt is, heeft deezen naamgekreegen,van de eieren yan allerlei zeevogelen , die zig daar, in groote meenigte, onthouden. Het Eiland Flieland wordt, door een M zee-  ,66 III. HOOFDDEEL. neegat, het Flie genaamd en door 't wel« ke , als de kort(le weg zynde , die 'cheepen, die naar de Oostzee willen, gemeenlyk uitvaaren , afgefcheiden , van 't daar op volgend eiland Ter Schelling, waar van de grond wel,tot den akkerbouw en veefokkery, bekwaam is, maar de inwooners zig egter meest, met de visfchery en ::eevaart,geneeren. Op deeze twee eilanden liggen Oegts eenige dorpen. Het Eiland Wieringen , meer binnenwaards en teegen over 't Koegars geleegen, heeft vier of vyf dorpen, beneevens eenige gthuaten ; en beftaat uit hooy,wei en bouwland ; zynde de fchaapcn 'er ook beroemd. Naar 't midden der Zuiderzee en tegen over den Overysfelfchen wal , ligt het eiland Schoklanden alle de huizen,op hooge erven van koemist, met planken en paaien voorzien , geplaatst zyn, ten einde, in geval van overftrooming der dyken , die hier dikwils plaats hebben, voor 't water bevryd te zyn. Weegens deeze wys van bouwen, maakt het eiland,van verre,eere zon  III. HOOFDDEEL. £67 zonderlinge vertooning. Het zelve behoort, voor de helft aan Holland, voorde helft aan Overysfèl. Het eiland Urk, vantalle zyden , met paalwerk, tegen den flag van 't water befchut , heeft maar een dorp en eene groote vuurbaak. De inwooners deezer kleine eilanden , daar naauwlyks een boom te vinden is, beftaan eenig en alleen, uit de visfchery. Het eiland Marken, teegen over Monnikendam geleegen, heeft maar een dorp van denzelfden naam, waar van de inwooners zig geheel en al, met visfchen , in de Zuiderzee, geneeren. Ook winnen zy veel hooi. De kleeding der vrouwen , die reeds, in geheel Noord-Holland, veel van die van Zuid-Holland veifchilt, vertoont hier nog den ouden Hollandfchen dragt van over eenige eeuwen; terwyl de meisjes bloots hoofds gaan, met de nairen zeer aardig gevlogten en om 't hoofd geflingerd. Ma De  M III HOOFDDEEL. De Provincie van Zeeland wordt,doorde armen van de Schelde > in verfcheide eilanden, verdeeld, die allen te iaamen de provincie van Holland , ten Noorden . Staats Braband, ten Ooften, Staats Vlaanderen, ten Zuiden, en de Noordzee, ten Wellen, hebben. Het getal der inwooners wordt, door fommigen, op 80, oco, begroot. Daar nu deeze eilanden meeflendééls zyn opgéwasfén, uit een zeer vet flib, zoo door de fchélde, als door de zee aangebragt,vindt men * 'er zeer vrugtbaare koorenlanden; gelyk nok allerlei graaoen, en byzonder tarvv, garst, koolzaad, witte klimbooncn, meekrap &c, de voornaamfte landsproducten uftmaaken, Men heeft 'er voords zeer goede aardappelen en weldraagende boomgaarden; fommige foorten van geboomte,a!s olm en esch, willen 'cr zeer wel groeien], en gelden 'er des te meer in prys, daar'erin deeze Provincie geen turf geflagen wordt. Op {de meefte plaatfen maaken de weiden niet, gelyk in Holland, het eerfie voorwerp der zorgen uit ; maar komen alleen in aan-  III. HOOFDDEEL. 1C9 aanmerking, in zoo verre , tot Bèmeftm'g der koorenlanden en 't onmiddelyk geÊruïk der inwooners , nodig is. Voor 't overige is de landbouw hier, vooral ten aanziön der graarïen, tot eene groote volmaaktheid gebragt. Op de fchorren , dat is de nog aanwasfende gronden buitensdyks , wast eene plant, Zeekoraal genaamd, die^ teegen den winter, ingemaakt wordt, en van veel nut, teegen *t fcheurbuik, is. Ook worden'er, op deeze aanwasfen, veele fctiaapeh gehouden; en wanneer deeze gronden hoog genoeg opgewasfen zyn, worden zy bedykt en tot goede koorenlanden gemaakt. Voor 't overige moeten deeze eilanden, met onnoemelyke koflen, teegen de zee en ftroomen, worden befebermu » byzonder Walcheren en Schouwen , die wel de eer.igflen zyn , welken duinr\i hebben , maar daar teegen ook den eerften aanval moeten afkeeren, üe Zeeuwfche ftroomen geeven verfcheidenerlei foort van visch , onder anderen mosfelen , ansjovis, kreeften, krabben &c. De lugt is 'er, weegens de meenigvu!d;e... M 3 h-:d  land , Wolphaartsdyk , St. Joosland; £ ïï Oostbeveland; onder het tweede,welk raèji leooflen Schelde noemt , zyn de- eitaödèfl' van Schouwen, Duiveland en Thbol'in-V M-5' mi  2f4 Hl. HOOFDDEEL met Nieuw Vosmaar en Sommel&dyk be= grèepen. Het Eiland Walcheren, fchoon naauwlyks tien uuren , in den omtrek, beflaande, bevat egter drie fleeden, en is, daar door, 't voornaamfte eiland van Zeeland. Middelburg, eene fchoone en groote ftad, midsgaders de hoofdltad deezer Provincie , ■heeft, door eene lange haven en 'tCanaal van Weizingen, gemeenfchap, met het Vlakke, eene Ree, op de Wefteifchelde, en door deeze laatfte, met de zee; fchoon deeze geheele vaart , door ondiepten, merklyk belemmerd zy. Behalven deüostkeik , die een zeer fraai gebouw, en een voorbeeld van gereegelde bouwkunde is, en ,t fraai gebouwdeStadhuis, dat, feedert eenige jaaren , merklyk is vergroot, vindt men hier de Oost en Westindifche huizen, met hunne fcheepstimmerwerven en dok ; een )S lands Magazyn en Giethuis;eene Affurantie en eene Commercie Compagnie; mitsgaders eene zeer geaccrediteerde VVisfelbank, die, tot byzonder gemak van binnen en buitenlanders, ftrekt  III. HOOFDDEEL. 275 ftrekt ; a! het welke den koophandel, te dezer plaatfe ,nog| meer , dan inde overige Zeeuwfche fteeden, doetbloeien. Ookis'er veel houtnegotie, waar toe men veele zaag-moolens, buiten de ftad,gebouwd heeft; desgeiyks veel negotie, in graanen, welken, naar Holland , ter markt gezonden', en van daar weer allerlei waaren ontbooden worden; nog heeft men'er eene hoedefabriek opgerigt De Staaten van Zeeland houden 'er hunne' Vergaderingen, in de Abdy ; en eindelyk hebben de Gecommitteerde Raden , d« Reekenkamer en de Raad Vlaanderen,hun verblyf, in deeze ftad; daar men ook de' Provinciaale Munt en eene Illuftre Schooi' aantreft.—Vlisfingen, vry groot\ maar fee=dert het verval van zeevaart en koophandel, weinig bevolkt, ligt aan den mond van '■ 't Zuidlyk Zeegat, en heeft een Admirali* teits Magazyn, midsgaders het befte ' van < 's lands dokken, 't welk zig thans wel,i.in' een vry vervallen ftaat,bevindt, doch waar-fchynlyk eerlang herfteld zal worden. - Ook< ziet men 'er eene groote houte brug, 5 dieüdo gemaakt is, dat zy geriuurig, met der. 1 M 6 • vk>(?d4 >  %7$ III. HOOFDDEEL. vloed, ryst en daalt. Aan den zeekant is de fiad , met Batteryen , voorzien. De fki'khandel, op Engeland, is de voornaamfte., die 'er gedreeven wordt; fchoon er ook nog eenige handel, op de Kust van Guinea en de Westindicn, zy, waartoe, voor den Oo'lcg , nog 40 a 50 fcheepen rebroikt werden, Eindelyk is hetZeeuwsch ProvinciaalGenootfchap vanWeetenfchappen ilraer gevefiigd. — Veere, aan't Noordlyk Zeegat ,. is eene kleine ftad , waarde Schotten , die 'er, onder den naam van Schoifche Court, groote voorregten genieten , den zeehandel, en vooral dien in /ieenkoolen, nog levendig houden. Men vindt 'er een 's lands Arfenaal en Timmerwerf. Aan den ingang van't Veergat,vindt men de Schans den Haak. Voords de Smalflad Domburg, in den vermaaklykflen oord van Walcheren, geleegen;, ter plaatfe waar men eene aaneenfcbakeling van lusthoven en bosfehaadjen, in de voordeeligfte en fchilderagtigfte ligging, aan den voet van 't duin , aangelegd vindt. In 't zand van. den zeeoever onthoudt zig , in fommige..  m HOOFDDEEL. 577 tyden van 't jaar, een vischje, Smelt genaamd, dat men,'t ttrand ploesende,uitde vooren , met de hr.nd , kan vangen. Westcappel geleegen, aan den grooten en beroemden Westcappelfchen dyk, die aan deezen kant, het volle geweld der Noordzee, voor Walcheren, ja voor geheel Zeeland, afflaan moet, en daar toe ook in ftaat gefield.is, zoo door eene ongemeenezagte gloojing en dus breeden voet, als docr ' zwaare , uitfteekende hoofden en be.zoomingen ,. van paalwerk , met groote fieenen,belegd. Het bewerken en maaken van deezen dyk, die onnoemlyke fchatten kost, geeft het voornaame beftaan, aan de inwooners van deeze Smalftad. Het Fort of Kafiee! Rammekens of Zeeburg, is aan den mond van 't Canaal van Weizingen, ter befcherming van 't Vlakke, geleegen.. Amemuide, een klein fteedje, aan 't Arnamuidefche gat, waar van de inwooners zig; meest, met zout zieden en visfehen, ge" neeren. Ten ooften van Walcheren ligt het kleine eiland St Jooüand, dat,uit eenige aangedykte M. 7 BS*  2?8 III. HOOFDDEEL. pokiers , beftaat en maar twee dorpen heeft, In 't Eiland van Zuid Beveland, ook wel 't land van Ter Goes genaamd, en door de Wefterfchelde, de Oolterfchekle, \ Goefche diep , de Puye, 't Schengen en 't Sloe, om geeven, vindt men de tamelyk groote Stad Goes, door eene lange haven,welke, met twee Schanfen, verfteikt is, gemeenfchap hebbende, met het Goefche diep,de Puye en 't Noord Oort, welke vaarwateren egter daaglyks langs hoe meer opd/jogen ,en dus de vaart zeer moeilyk maaken. Men vindt 'er nog verfcheide zoutkeeten en meeftooven. Voords beftaat de handel meest, in graanen , derwaards ter markt gevoerd, door de landlieden, die 'er zig daar teegen, van alle de overige noodwendigheeden des leevens,komen voorzien. De flad ligt aan dat gedeelte van 't Eiland, nat het vroegfie en reeds voor de indyking bewoond werdt, waarom het ook nog kenbaar is , aan verfcheide vlistbergen, (of terpen.) dat is opgeworpen hoogten, waar op de ingezee- te- i  III. HOOFDDEEL. 379 tenen , te dier tyd, by hoogen vloed.met bun vee, den wyk pleegen te neemen. Terwyl bet overige van 't Eiland beftaat, uit een groot aantal polders, welken, van tyd tot tyd, aan weerszyde van 't oude Eiland, na dat het eeist zelf bedykt was, aangedykt zyn, en thans den vrogtbaarften,teevens als fraaiften oord van geheel Zeeland uitmaaken; wyl men 'er overal de welbegraasde en digt beplante dyken, door de ongemeen net gebouwde en zuiver gewiede koornveb den,met;dorpen, landhoeven, weiden, boomgaarden en bosfchen doormengd, ziet heenen flingeren , terwyl men, op de breede gebaande kruinen, een zoogemaklyken en koel belommerden weg, als fchoone en fteeds verwisfelende uitzigten aantreft. Krabbendyke, Kruiningen, Biezelingen , Kapelle, Kloetingen, 's Heer Arendskerke, Heinkenzand , Der Nisfe, Baarland, Ellewouisdyk , Borstelen, zyn, onder de voornaamfte Dorpen en Ambagtsheerlykheeden van dit Eiland, te reekenen. In 't ooften deszelven lag eertyds nog de ftad Reimerswaal, beneevens verfcheide dor»  28b III. ITOOFDDEE L. dorpen ; doch dezelven werden feedert, door de zee , overftroomd; en de landftreek , daar zy geleegen waren , maakt thans het verdronke Zuid Beveland uit. Voor weinige jaaren egter is 'er, aan de Zuidoostlykr punt van 'c Eiland , op de Schorren van Barh en Rilland, een gedeelte van deezen prond, ter groote van rtrim duizend morgen , herdykt, en dus wederom aan de zee ontrukt. Ten Noorden van Zuid Beveland ligt het kleine, maar vrugtbaar Eiland van V/dphaartsdyk, door't Schengen, de Puie, 't K'atfche gat of Noord Oord, het Zuid vliet en t Sloe , ingefloten , en , voorai ten ooften , door uitgeftrekte aanwasten ui fchorren, omringd. Men vindt'er flegts twee dorpen. Ten Ooften deszelven, ligt het klein Eilandje Oost Beveland, 't welk flegts eene groote landhoeve bevat. In 't Eiland van Noord Bsveland,tv,i,fchc.n \ Zuidvliet, de Ooiierfchelde, den Roompot, het Veergat en 't Sloe, in liggende, vindt men het kleine fteedje Kortgene en een:gc  Ut HOOFDDEEL. a&i eeniae dorpen, waar onder Kolynsplaat het voornaamfte is. In 't Eiland Schouwen, tusfehen Duive" land, de Oofterfchelde, den Roompot, de Noordzee, het Gat van Brouwershavenen de Grevelingen in geleegen, vindt men Zierikzee,ecne vry groote ftad,die,door eenkanaal , met twee bolwerken verfierkt, met de Oofierfchelde, gemeenfchap heeft. Men heeft 'er een arfenaal en fcheepstimmer^ werf. De inwooners geneeren zig niet alleen, met de verfchc vischvangst, in de Noordzee en elders; midsgaders met den handel , in kreeften , die 'er , uit de Oostzee, en oefters, welken 'er, uit Engeland , aangebragt en daar gefpeend worden ; maar ook met cicn koophandel en reedery , in 't groot, byzonder in vrogten, op Vrankryk, Spanje en Portugal. 'Er zyn ook verfcheide zoutkeeten ; en 'er wordt veel handel gedreeven , in koorn en peul-, vrugten, maar byzonder in meekrap, die,pn dit eiland, veel gewonnen wordt , en ter bereiding derwelke 'er ook veele meeftoovenSzyn aangelegd. Brouwershaven,eene klei-  ê8s iii. hoofddeel. kleine ftad, welker inwooners meest,door de visfchery, den landbouw en de meeieedery,beltaan. Onder de dorpen, zyn de voornaamfUnHaarafieede enBurgt,aan den duinkanr,vooral heteerlte, in eene zeer aangeüaame landsdouwe , geleegen ; en Noordgouwe, in welks omtrek, veele lusthoven liggen &c. Het eiland Duiveland, alleen door 't zoo genaamde üykwater, van Schouwen,afgefcheiden, wordt voords, door deKrammer,de Zyp , 't Keeten en de Oofterfchelde, om. ringd. Het bevat flegts eenige dorpen, waar van Oofterland het grootlte en vermaaklykfte Is. Digt by Bruinisfe ligt een Admiraliteitshuis, beneevens eene battery, ter invordering der uitgaande regten. In 't Eiland ter Tholen, dat, door de rivier de Eendragt, van de Brabandfche Kust,gefcheidei], en voords, door 't Keeten en de Oofterfchelde , omringd wordt, vindt men| de kleine ftad Thoolen , aan den Eendragt geleegen, matig verfterkr, en meest van den landbouw, de neering in meekrap en! de mosfelvangst beftaande. Voords de kleine fteëde St, Maartensdyk,en Scher  III. HOOFDDEEL. 285 Scherpenisfe.een groot dorp, beiden aan een water geleegen, dar,in de Oofterfchelde,uitloopt. St, Anneland, niet eene haven,aan de Krabbekreek, door dewelke de Eendragt,in 't Zyp, vait. Oud en Nieuw Vosmaar;welk laatfle aan den Brabandfchen wal ligt. In 't Eiland Phüipsland, vindt men flegts een dorp van dien naam. Ten Iaatften behoort nog,tot Zeeland, de Heerlykheid Soinmelsdyk, fchoon in 't Eiland van Overflakké, en wel in 't noordlyk gedeelte deszelven geleegen. Deeze Heerlykheid heeft een groot neeringryk dorp, met eene haven, aan 't Haringvliet, De Provincie van Utrecht, ook wel' hetStigt genaamd,wordt,tennoorden,door de Zuiderzee, ten ooften,en gedeeltlyk ook ten zuiden, doorGelderland, bepaalditerwylzy, ten zuidweflen,weflen en noordweiten, zodanig , door Holland, is ingeflooten , dat, op verfcheide plaatfen , de beide Provinciën, over en» weder, tot zeer diep, in el  *84 HE HOOFDDEEL. elkanders grondgebïed,indringen. Degrootfte lengte, van de Greb, tot aan Kudelflaart; bedraagt niet meer dan 14, en de grootflé heette , van de Zuiderzee , tot aan Hageftein, over de Lek, niet meer clan 7 uuren gaans ; wordende de inwooners nietteegenfiaande deeze geringe uitgeftfèktbeid, op ruim 70, 000 gefchar, De grond van 't Sticht is zeer verfcheiden ; men vindt 'er veel hei , die, gedeeltlyk, door fchaapen, wordt beweid, gedeeltlyk , met hak- en ander hout, beplant, of met rog en boekweit', bezaaid, terwyl fommigen van de befle ureeken, onder eene flerke bemefting en bebouwing, tot goede tabakslanden, worden aangelegd. Arm den voet der heide , en naar den Hollandfchen kant, vindt men veele broek en veenlanden , en zelfs reeds mtgeveende Plasfen , die rog daaglyks een gedeelte van den reeds zoo weinig uiigetlrekten grond deezer Provincie , tot derzèlver groot nadeel en bederf, verzwelgen. De overige ftreeken zyn deels , tof sraanakkers van allerlei foort , deels tot weiden aan-  III. H OOFDDEE L. a85 aangelegd; terwyl men, raar den kant van Wyk , zeer goede boomgaarden ; en rondom de Stad Utrecht, veele uitmuntende wannpezierslanden aantreft, die deze ftad. als met een welbebouwden hof omringen, en groot vertier hebben, i.aar Amlterdam. De voortbrengfelen der Provincie zyn dus verfcheidene, als graanen , zuivel, woi, tabak, hout, tuin-en boomgaardvrugten. De luit is 'er, byzonder naar 't hooge, zeer gezond a en met minder dampen, dan in Holland , bezet. Behalven de rivier den Rhyn' en Lek, welke ten zuiden, langs de Provincie, ftroomt; vindt men 'er den krommen Rhyn, die, van Wyk; en den Vaarfchen Rhyn, welke , van Vreeswyk, afkomende, zig, aan de Stad Utrecht, famctrvoegen , en , met eenige beekjes of kleiner ftroompjes, vereenigd , de Vegt uitmaaken. Zynde de Oude Rhyn, die, naar Leiden, loopt, veranderd, in eene trekvaart;; waar van 't water, in deszelfs dóogti, door (luizen, wordt opgehouden, Voords vindt men'ernog den Hollandfchen Ytkl; den Eera,dse,uit verfcheideVeluwfche bee-  a8f5 III. HOOFDDEEL. beeken, haaren oorfprong neemende, benee* den Amersfoort, in de Zuiderzee, valt; de Greb , die , uit de Rheeufche Veeiun, komende , aan de Grebbeiluis, in den Rhyn,uit!oopi|; de Horüermeer, en veele veenplasfen. Om u eenig denkbeeld, van de oude Regeering van 't Sticht,te kunnen geeven, moet ik u eerst herinneren, dat men, in de Roomsch - Caiholyke landen, gewoon is, aan die geenen, die 't volk, in den Godsdienst, ondeewyzen , de openbaare Godsdienstoeftening verrichten , en men diesweegens Geestlyken noemt, zeer veel jfikoimn, magt en aanzien te verkenen; ja zelfs, op fommige plaaifen,aandeel te geeven, in de Regeering van het land. In de meefle hervormde landen, heeft men dit afgefchaft, om de geesdyken, tot hun oorfpronkiyk werk, te bepaalen. Onder, tusfehen moet het gewigt van dit werk, hun, wanneer zy 'er zig wel van kwyten» zeekeilyk, in byzonderen eer en aanzien, houden; maar wanneer gy de gefchiedenisfen kezen zult, dan zult gy zien, dat men, in de  III. HOOFDDEEL. 287 de hervormde landen , zeer wel gedaan heeft, hunne al te groot gewordenemagtte bcfnoeien , en hun allen invloed , in regeeringszaaken, te ontneeraen. — In de landen nu, daar de vootige inrigtmg nog plaats grypt, heeft men van ouds vevlcheide tytels en benaamingen , voor de Geestlyken , ingevoerd„ die , onder ons, geheel on* bekend zyn. Dus noemt men, by voorbeeld , zodanig een, die aan 't hoofd der geestlyken eener geheele ftad geplaatst, het opperbeftier, over de zaaken van den godsdienst, in dezelve,heeft, een BisfcJwp.En aan zodanige Bisfchoppen is , op fommige plaatfen, ook het waareldlyk beftier, dat is de Burgerlyke regeering en oppermagt,over die plaatfen, opgedraagen. Dit nu was eertyds het geval, in deeze Stad en Provincie, over dewelke een Bisfchop, met tusfehenkomst egter,zoo van zyne geestlyken,als vervolgens van de Edelen des lands , en eindelyk ook van de Afgevaardigden der Steeden, heerschte. De voornaamfte geestlyken , in vi y grooten getale zynde, waren elk aan een der vyf voornaams Kerken deezer ftad ver»  s88 IIL HOOFDDEE L. verbonden,om,in de zelve,den godsdiensten deszelfs , by de Roomfchen , zeer meênigr vuldige plegtigheedcn, waar te neemen ■• waar teegen zy , onder den naam van Deekens , Prooften en Canonniken , voornaame inkomften trokken, uit de goederen , weiken , ten dien einde , van tyd tot tyd, aan elk deezer Kerken gefchonken waren, liet geheele lichaam dert geestlyken, tot eene Kerk behoorende, we;dceen Capittcl genaamd. — Dan de Utrechtfche Btefchoppen zig , van tyd tot tyd , in verfcheide 'Oorlogen, byzonder ook, met de Geklerfchen, hebbende gemengd, zagen, daar door , wel in 't eers: hunne magt merklyk vergrooten , maar werden eindelyk zodanig in 't naauvv gebragt, dat Bisfchop Henrik van Beieren zig, in den jaare ■1528, genoodzaakt vondt, het Waareldlyk beftier, en dus de eigenlyke Heerlykbeid deezer Provincie,aan Keizer Karei den 5 af te ftaan, onder toefremming egter van 's lands Staaten, terwyl ook de 5 Capittelen, hun aandeel, in de Regeering,bleeven behouden. En dit heeft veroorzaakt, dat cok  III. II O OFD'DË'E L. a& ook na den opftand', teegen Philips den II j ja na dat de hervorming was ingevoerd, en de leeden deezer Capittelen opgehouden hadden, Roomsch Catholyken en Geestlyken te'zvn, zy egter, zoo weegens hun oud regt, als uit hoofde dat zy , 'weegens hunne Capittefen, eigenaars van veele landen en vafte goederen,in de Provincie,zynde,dies" weegens , een zeer groot belang, by 't beftier der gemeene zaak hebben, iu dit hun 'aandeel aan 's lands Regeering, beveiligd zyn. Dus 'er,in deeze Provincie, als nog drie leeden van Staat gevonden worden; i. de Geëligeerde Raden, of Gekoorenen , uit de vyf Capittelen ; a. de Ridderfchap; 3. de Afgevaardigden der flad Utrecht , en fleeden Amersfoort , Rheenen, Wyk en Montfoort. Endaarnacn in deeze Provincie , tot een grondbeginfel gelegd !he,eft,dat de Regeering derzelve,geiyklyk, tusfehen sde ingezeetenen van Edele, en die van.Burgerlyke afkomst, moet blyven verdeeld, heeft men vastgefleld, dat men, tot het eerfie Lid va Staat, 't welk van ouds,uit agt leeden, befiond , altoos vier N bur-  s9o III. HOOFDDEEL. burgers, en vier Riddermatige Edellieden, mids allen leeden der vyf Capittelen zynde, verkiezen zou; (♦) terwyl de tweede fiem aan deRidderfehap toekomt,het getal van welks leeden niet bepaald is; en de derde Hem wederom aan den Burgerftand.door de Afgevaardigden van de Regeeringen der ftad en fleeden, verteegenwoordigd. — In deeze Staatsvergadering,aldusfamengefteld,worden de zaaken van minder aanbelang wel terftond enzittensvergadering,afgedaan, maar alle zaaken van eenig gewigt gemeenlyk, ten fine van nader onderzoek en voorbereiding , in coromisfie , gefield , en teevens, of na gedaan rapport deezer Commisfie, by de twee Eerfte of Voorfiemmende Leeden , in advies gehouden, ten einde elk in den zynen ..- in afzonderlyke vergaderingen, en op uitdruklyke befchry- (+) Niet zelden is 'er, In Stadhouderlyke tyden , een negende, beurtlings , uit dea Adel en de Burgery, by verkooren.  III. HOOFDDEEL. coi ving van alle de leeden, met vermelding van 't onderwerp , daar over zou kunnen raadpleégen en belluiten ; by Sadt en Steeden overgenomen, om in de ordinaris vergaderingen hunner rcgceringen te worden voorgefteld; waar na elk lid zyn genomen belluit, by byzondere lefolutie, ter Staatsvergadering inbrengt ; en daar uit eindelyk het Staatsbefluit opgemaakt wordt. De oudfie Heer der Geë'ligeerde Raaden^ prsefideert,ter Staatsvergadering , dat is, draagt 'er de zaaken voor , neemt de ftemmen in , en maakt het belluit op; ten zy 'er een afzonderlyke Prafident van ftaat ware aangefteld, die als dan,(cen minften volgens de aanftelling 1674 ,) de negende of fupernumeraire gekoorene, in 't Eerfte Lid is , en voor zyn leeven zit. Vier Heeren,uit elk der drie leeden van Staat, mLaken de Vergadering der Ordina* ris Gedeputeerden 0? Gedeputeerden Staaten uit, waar elk, op zyn beurt, geduurende eene week,voorzit. —De Finantiekamer beftaat, uit een Heer, wegens elk lid, beneeN a ver.3  20* III. HOOFDDEEL. verft eciT Praafident uit (ie Gedeputeerden, by jiarbeurten aankomende. (*) Het Hof Provinciaal is piméngeftèld , uit drié Extraordinaris Raadeu , een wegens (*) De heffing der gemeene middelen is.in -:eeze Provincie, zodanig ingerigt, dat, op [ommigen, deonkoflcndierheffing.Chet gevaar van bankroet daar onder gcreekend, waarvoor deGadermeefier inftaapyan de eerfte invordering af, tot het oogenblik toe, dat dc nemingen daadlyk, voor 't land, worden uitgegeëven , niet of we% nieer dan zeven ten honderd haaien kunnen, van't geen dc ingezeetenen daadlyk opbrengen. Te Weten vyf ten honderd , voor denGadermccfter, die 't onmiddelyk van den ingezecten mvorderd, eri't aan denOntfarrger brengt. Een of anderii$ percent (over fommige middelen nog minder,) voorden Ontfanger, die -* van den Cadermeefter ontfangt ,en zelften oirbaar van 't land urtgeeftjterwyl't overige.kangereekend worden.voor-deFinantiekamer &c ,die de reekenden der Ontfangers fluit.  llï. HOOFDDEEL 203 elk lid van Staat , dewelken aangefieid zyn , orn toezigt te houden ,'dat de Hoogheid en Wetten van den lande bewaard, midsgaders goede Jtiftitie gedaan worde; en agt.Ordinaris Raaden, die, elk op hun beurt, een maand lang, prjelideeren. Dit Hof oordeelt, by appel, over civiele zaaken, by de regtbanken dtr fleeden en dorpen, uit•geweezen; en tereerfterinftantie, over gepriviiigieerde zaaken, midsgaders over mis. daaden, ten platten lande, gepleegd; tot vervolging derwelken een Procuruer Gene' raai, over de geheele Provincie, en vieT Maarfchalken, een over elk kwartier,zyn aangefteld.- De Stadhouder heeff,in deeze Provincie, veel magt, byzonder feedert de invoering van 't bekende Reglement van 1674. Niet alleen is hy aan 't hoofd van 't Hof Provinciaal, en thans ookvandeRidderfchap; maar hy heeft de aanflelling van alle de leeden van 't Eetfte Lid, of der Gekoorenen, die by, cm de drie jaar, kan doen aanblyven of ontflaan; uit de gekwalificeerde Edellieden benoemt hy die geenen, die,in het tweede N3 Üd,.  2tj4 UT. HOOFDDEEL. lid, ofdatderRidderfchap, zullen befchreeven worden; welkers getal hy, naar welgevallen, kan vermeerderen, maar die eens verfchreevenzynde, voor hun leeven zitten ; de Raaden in de Vroedfchappen der fteeden, die 't ganfche lichaam der Stads Regeering uitmaaken, kan hy jaarlyks veranderen ; en dit alles zonder eenige nominatie. Voords verkiest hy jaarlyks de Bui» germeeflers en Scheepenen, uit eenenomu natie van een dubbel getal, hem,door de Vroedfchap, overgeleeverd; heeft de aan. ftelling van de Ordinaris Raaden en Minifters van den Hove, uit eene nominatie van drieën, door deStaaten,gemaakt;de approbatie of Placet op de begeeving der Commisfien, ter Vergadering van Hun Hoog Mogenden, de Staaten Generaal, den Raad vanStaaten,deGeneraliteits Reekenkamer, de Admiraliteiten , en de Oost- en Westindifche Compagnien ; en eindelyk de begeeving van verfcheide ampten, als Secretaris van Staai, Hoofdofficieren der Steeden &c., zonder voorafgaande nominatie. Nog i» hy Opperhoutvefier, en heeft de begeeving van de prae- benden  II!. HOOFDDEEL.' ^ benden of plaatfen, in de vyf Capittelen , dié , in de oneven of ftaate maanden, by affterven , komen te vaceeren. Het platte land van 't Sticht word verdeeld, in vier kwartieren, het |0verkwar« tier, dat het Zuidoostlyk, Eemland, dat het Noordoostlyk, het Nederkwartier,-dat het Noordwestlyk, en 't land van Montfoort, dat het Zuidwestlyk gedeelte der Provincie, beflaat. In 't midden derzelver vindt men Utregt, eene groote Stad, ineen zeer aangenaamen oord, geleegen, en met de fraaiite wandelingen omringd. Ook heeft zy groote voorfteeden , en eene vry uitgcftrekte Vryheid, of Stadsgebied. Haare inwooners hebben niet alleen een groot vertier . van winkelwaaren , naar vt platte land, waai teegen 'er veele beeflen,graanen en allerlei veidvingten, ter matkt,worden gebragt; maar daar 'er ook veele aanzienlyke lieden en renteniers, in deeze ftad woo' nen, door de gezonde lugt, de aaugenaame landsdouw en de voordeelige ligging, in 't midden der Republiek, derwaards gelokt,zyn 'er die ambagten, die, N 4 tpt  296 III HOOFDDEEL, rot de daaglykfche gerieflykheeden des leever) s behooren, in vry grooten bloei. Ook vindt men 'er nog eenige fabrieken van gemengde Hofjes, van zyde, gaaien en catoen, linten, &c, fchoon dezelven thans minder bloeien, dan wel voorheen. 'Er wordt ook eenig goed laaken geweeven' waar onder 't zwarte byzonder beroemd is. Men heeft 'er eenige- fuikerrafinaderyen, lakmoes en ftyffelmaakery, ververyen van (tonen . ccc., een olymoojen, een pel- en run moolen, eenige cementmolens,vericheide hoedefabrieken, eene lymmaakery &c. De voorby- of doortogt der Keulfche fcheepen geeft geleegenheid, tot een vry voordeeligen handel , pp Duitschlaud, van waar men krygt graanen , gierst, quetfën, geneverbesfen, rhynfche wynen, cement , (leen, hout èVc., en daar voor, in betaaling,verzendt gerofiiieerde fuikeren, koffy , thee , ryst, rasp-en boom-olie, fpeceryen, manuracluuren &c Builen de ftad vindt men een kniidmoolen, verfcheide zaagmoelens en fteenbakkeryen; eene gaarenbleekery; de beroemde zyreedery , de Zydebaakn ge. naamd,  III. HOOFDDEEL, 297 naamd , aan de Vegt; en niet ver van daar eene machinale fpinnery van catoen, onlangs opgericht ; eene geneverftookery &c, De Vooritemmende Leeden, de Gedeputeerde Staaten , de Finantiekamer en 't Hof Provinciaal, hebben hunne zitplaats, binnen deeze ftad , daar ook do Staatsvergaderingen gehouden worden ;. midsgaders de jaarlykfehs byeenkonaften. van de Ridders der Duitfche Orde , m 'r zoo genaamde Duiifehen huis. Eindelyk heeft men 'er eene Academie; en 'er is een ProvtnciaalGenootfchapderWeetenfchappen:: opgei igt. . . s lil het O verkwartier vindt men Rheenen eene-zesr kleine Stad, maar zeer vei maaklyk geleegen, op eene hoogte, aan dem Rhyn. De voornaamfte handel derinwoo*ners beftaat,in boekweit en; tabak, welke; op de omliggende hoogten, gewonnen woeden. Wyk, of Wyk by Duurfteede. (zyn-dc drti laatfte de ua-mi van hetdaarby ftaandeilot;); is me ie eene kleine Stadaan den Rhyn,.ter plaatfe daar die Rivier deszelfs naam,imdierr van Lek,veranderd. De inwooners trekken^ N 5; MÜ  293 III. HOOFDDEEL. hunmeeftebeftaan, van de omliggende weibouw-en boomgaard-!ar.den. DeGreb.tan den voet van den Heimenberg, op welks hoogde kruin de zoogenaamde Koningstafel ftaat, van dewelke men een heerlykt uitzigt, naar den kant van Arnhem en over de Betuw,hetft. Te deezer plaats ligt ook eene flnis, door eenige veftingwerken, gedekt , en gefchikt om, in tyd van oorlog, de laage landen, langs de Veluwe, onder water te zetten; terwyl'er 3gter deeze overfiroombaare landen , eene linie , of wal van aarde opgeworpen is, om'er't krygsvolk agter te leggen i, die zig van de Gebbe, tot aan Amersfoort, uitltrekr. De Mars» een polder, over de Rivier, geleegen, waar over men , in gefchil is, met Gelderland. Veenendaal, een groot dorp, zig, gedeeltlyk, met de veenery, maar vooral met de wolfabrieken,geneerende, zynde genoegfaam ieder dorpeling een wolkammer, en wordende hunne wolle-gaarens, of fayetten Merk getrokken. Amerongen, waar veel tabak wordt gewonnen. Aan dit dorp, teegen den voet van eenen zeer fiaaibeplanten  lil. HOOFDDEEL, z^j ten berg, geleegen, begint de aangenaamfte (treek der geheele Provincie , zig verder uitftrekkende, langs den voet der heuvelen, over Doorn en Driebergen, door eene mengeling van bouwlanden , heide, bosfchaad^ jen en lusthoven,totaanZeist toe. Welk laatfle dorp beroemd is, door de Hernhutters, eene' 'byzondere Christiyke gezindheid, die zig aldaar hebben neergezet, en in eene reeks v*n i pragtige gebouwen, met fchoone bosfehen i omringd!, eenige werkplaatfen en allerlei win-kels aangelegd , waar men zig van alle kanten, van allerlei waaren,komt voorzien. Beneeden ■ de Bilt, treft men, aan eene (luis, opde: Bilrfehe Grift,eene vingerhoedsmooien aan. ■ In 't zuidweften van dit Kwartier vindt' men het dorp Vreeswyk of de Vaart, eene' Heerlykheid aan de ftad van Utrecht toebe-hoorende , met groote (luizen aan de' Lek , ter plaatfe daar 'er de Vaartfche; Rhyn uitkomt, ln 't Kwartier van Eemland , (doch nietl onder 't zelve behoorende ;) ligt Amers» foort, op de rivier de Eem, aan' derr voet van eenen berg, waar van men een! N6- cm*-  3oo IIT. HOOFDDEEL. ongemeen fraai gezigt heeft, op de ftad, en de vrugtbaare , zeèr fchilderagtig jgefchakeerde landftreek, welke,door dit riviertje, bewaterd wordt. De ftad is vry groot en de voornaame handel deringezeetenen beftaat, in tabak, welke,rondom dezelve, in meenigte en in byzonder goede hoedanigheid, gewonnen en langs deEem uitgevoerd wordt. Ook heeft men 'er eenige fabrieken van dimittcn en bombazynen ; en buiten de Itad eene Glasblaazery. Onder de dorpen vindt men, Renswoude , zeer fraai geleegen; Woudenberg, daar veel tabak wordt geplant; Bunfchooten, beneevens de daartoe behoorende buurt Spakenkurg , met eene haven aan deZuiderzee,daar de inwooners,van de visfchery,beftaan;de beide Emmeuesfen,in welker nabuurfcbap, veel vee, op de binnen en buitenlanden , langs de Eem, geweid wordt; en Zoest, digt by 't welke *t lusthuis Zoestdyk, beneevens de zoo even genoemde Heerl\kheeden,aan den Prins toe behoorende, geleegen is. In 't Nederkwartier vindt men de mee» ■ fte groote dorpen j vooral langs de-Vegt, wie  III. HOOFDDEEL. 301 wier flinjereudè oevers,met eerie Tellier onafgebrooke aaneenfchakeling van pragtige buitenhuizen, digt belommerde bosfehaadjen en fraaie lusthoven be'zoomd en overfchaduwd ftaan. Zuilen is de eerfte praats in ons land, waar de gemeente, op aanmoediging van den teegenwoordigen Heer, door een algemeen belluit, het voorbeeld heeft £fgeeven eener geheele affübaffing der zoiV ongerymde als fchaactiyke gewoon* te van de lyken der dooden , binnen den omtrek der fteeden en dorpen^ ja in de kerken,te begraven; waar tegen, 'buiten dorp, eene algemeene begraafplaats' aangelegd is; en dit belluit verdient allen- lof, maar vooral navolging. Tusfehen- dit dorp en de Siad wordt thans eene fabriek van aardewerk aangelegd, Maarsfen, een zeer groot en fraai dorp, waar zig veelejooden hebben neergezet, wyl zy,binnen de Stad Utrecht,niermoogeuwoonen; de Nieuwer» Huis, eene kleine fterkte, gedicht, om de*n weg,naar Amderdam,te fluiten; Loenen, een groot dorp, gedeeltlyk aan Holland toebehoorende. Vreeland, waar men eene N 7 Ca"  3G2 HU HOOFDDEEL. Catoendrukkery vindt, Alle d.eze dorpen liggen, langs de Vegr, en de meelten in die ltreeken,..aar de lusthoven meenigvuldigst zyn. In 't Noord weiten van dit kwartier, vindt men Ankeveen, by de Horl.ermeerBarn brug en Abcoude, aan den krommenamltel , zynde de vaart,uaar Amlteruam, aan de welke insgelyks veele buitenplaaifen liggen; Vinkeveen,in 't midden der uirgeveende piaafen, en in de Pioostdy van St. jan, waar van meede een groot gedeelte verveend is; Wilnis ; Mydregt; en Thamen aan den Uithoorn, aan den Amüel geleegen is , en zeer veel doorvaart, naar Amfterdam, heboende. Ook heeft men hier de zoo heilzaame ge« woonte ingevoerd, van'de armen niet meer, door luiheid-kweekende bedeelingen, maar, in een daartoe wel ingerigt huis, met nutti gtn arbeid, te ondersteunen. Meer zuidwaards vindt men Kameryk, een groot eis aanzienlyk dorp. Harmeien , aan de Leidfche vaart. Loopik en Kapel, in een laai,maar vrugtbaar land, geheel door 't Hollands grondgebied iugeltooten, Lan- ge-  III HOOFDDEEL. 3°3 gerak, aan de overzyde van de Lek geleegen. In 't Kwartier van Montfoort, ligt de Stad van di n naam, aar, den Ysfel, zyu«de een Rurggraafichap, 't welk aan de Staaten toeoehoort. De inwooners leeven meest van den Landbouw, midsgaders van het touwflaan, waar tue de omliagende velden veel henn-p leeveren. ' Ook vindt men hier het dorp Linfchooren, met hooge koornen fchoone weilanden omringd. De Provincie van Vriesland wordt, ten Noorden, bepaald, door de Noordzee, welke'er egter, door eene rei eilanden, van afgefcheiden is; ten Weften, door de Middel of Heiden zee; ten Zuiden, door;de Zuiderzee en Overyffel; ten Ooften, door 'tlandfchap Drenth, de Provincie van Groningen en deLaawerzee. Vriesland zal niet veelmeer dan ia of 14 uuren gaans, inde lengte, en omtrent even.zoo veel, in de bree-  3«4 Ui: HOOFDDEEL- breete beflaan. Deszelfs inwooners worden op omtrent 130, 000 gefchat. De grond is gedeehlyk boog, gedeeltlyk Jaag geleegen. In 't hooge 'wint men zeer goede graanen en vlas; in 't laage zyn uitmuntende weiden. Ook treft men f'er veele veenen (*), en in fommige llreeken, (*) De laage Veenen worden, in Vriesland, Klynlanden, de hqoge Veenen alleen Veenen genaamd; van dit foort.vindtmen'ernogeenb gen in de Grietenyen van Vedel üng werf en Opflerland,en nog meer, in Schoterland en Oostftellingwerf, terwyl de meelle overigen weggegraven zyn. Zelfs zyn 'er thans, by 't;Heeren-veen en Dragten,in 't geheelgeene Veenen meer, maar wel Klynlanden > die egter grootendee.s niet vergraven, maar tot wei en hooilanden gebruikt worden. In de kleine Grieteny vanAngwierden,maar vooral iri Opfterland , Uitengeradeel en Smallinger. land, liggen de meelte maadlandcn, d. 1.' wei of hooilanden.  III. HOOFDDEEL. 3^5 vooral ten zuidooften, aanmerk yke bosfchett aan. De voortbrengièls zyn derhalven» zuivel, vee , paarden, .en hooi, van al 't welke veel uitvoer is; voords graanen , vlas, hout, wol, turf &c. De lugtsgefleldheid komt veel, met die van Holland, overeen, behalven dat zy nog kouder, maar daarteegen ook, in t hooge , minder vogtig.is. Byna van drie kanten, door de zee,omringd, heeft deeze Provincie, daar door, zeer veele dyken te onderhouden, midsgaders zeer kostbaare paalwerken, tot derzelver beveiliging. Van binnen zyn 'er niet alleen veele meeren , maar't laad is'er ook, door veele trekvaarten, dootfneeden, waar van de voornaamlten die geenen zyn, die, van Sneek , van Workum , en van Dadingen, naar Leeuwaarden-en vervolgens van deeze ftad, langs't riviertje, de Ee, naar Dokkum, en verders, aan den eenen kant, door 't Dokkumer Diep, naar de l^auwerzee; aan den anderen, over Gerkers Kloofter,tot naar Groningen toe.gaan» Dok kan men, van- de Lemmer,- over de Mee-  SotT III. HOOFDDEE L. Meeren , tot Sneek, komen. Eindelyk vindt men 'er nog 't riviertje de Lauwers-, WeIkVrie?!and,vanGrorungen,fcheidr,en,iu eenen kleinen inham van de Noordzee, «aar 't zelve de Lauwerzee genoemd, uitloopt; de Beerde of Boorn, anders't Koningsdiep genaamd, dat zig, in de meeren van de GrietenyjDoniawerftal, ontlaft; de Kuinre of Tjonger; en de Linde, die de grensfcheiding , tusfehen üverysfel en Vriesland,maakt, en met de vorigen , in de Zuiderzee, valt. In deeze Provincie zyn nog veele terpen of vliedbergen overgebleeven, waar op men zig eertyds, by overftrooming, met have en vee, plag te bergen. Zelfs zyn 'er diergeiyke kleine, fleile hoogtens, tot dat einde, by fommige boerewooningen, opgeworpen , die men Wieren noemt. De Friezen, door hunnen ligging en binnenwateren , meer dan anderen, afgellooten zynde, hebben ook nog meer dan de meifte overige Nederlanders hiinnen ouden aard* taal, en kleeding behouden; teevens zig byzonder oaderfcheidende, door diezngt. tot Vry-  III. HOOFDDEEL. 307 Vryheid, beneevens die eenvoudigheid, nederigheid, naarftigheid en fpaarzaamheid, die de arondflag van 't Nederlands Charaéter uitmaaken; en waar toe de Friezen ook, door den aart en gefteldheid va.i- hun land, byzonder genocdigd, ja als genoodzaakt worden. Daar by genieten zy eene byzondere gezondheid en lichaams kragt, en zyn zeer ftandvaftig, in 't eens gevat belluit. Wat de Regiering aanbelangt; oudtyds wierden de Friezen beftierd, door Graven of Rechters, onder den naam van Podestaten, van's Keizers wegen, aangefteld»doch gehouden,'t land, naar deszeds eige regten en wetten, te regeeren. Ook moeit een gedeelte van dit gewest lang,de oppermagt der Graven van Holland en der ftjis» fchoppen van Utrecnt erkennen. Dan in laater tyd, groote oneenigheeden tusfehen twee partyeu, de Schieringers en Vetkoo* pers, zynde ontftaan; d.oegen de Keizers het bewind op aan den Hertog van Saxen, om deeze partyfehappen , met magt te dempen, En niet lang daar na ftondt gemelde tiet'  308 III. HOOFDDEEL. Hertog zyn regt uederom aan Keizer Kare! den V af, die dus ook Vriesland, met de overige Nederlandfche Geweften, vereenigde. Onder zyn Zoon Philips, namen de Friezen aan denalgemeenenopdanddeel,en feedert dien tyd berust de Oppermagt, op dezelfde wyze als in de overigeProvincien, by de Staaten des landfchaps. Dezelven beflaan uit gevolmagtigden, vooreerst, uit ieder dern Steeden, Leeuwaarden, Bolswaard, Franeker, Sneek, Dok kutn, Harlingen, Staveren , Slooten, Workum, Ylst en Hinloopen, die famen het Quartier der fleeden, uitmaaken; ten tweede Uit elk der 30 Grietenyen,waar van'.r i r, tot het Kwartier van Ooflergoo, 9 tot Wedergoo, en 10 tot- Zevenwolden, behooren;terwyl zy den rang boven de fiee* den hebben. Door eene Grieteny' , verflaat men,in Vriesland, een didriftt, waar. onder verfcheide dorpen behooren, die allen te famen één gerigt uitmaaken, in Tt welke de Grietman, met ten minden drie of vier Asfeslboren of Byzitters, en een Secretaris, overde civiele zaaken, ter kennis-  III. H OOF D DEEL, 309 nis deezer Regtbank ftaande, maar over geene crimineele zaaken, vonnis velt. Al* le deeze amptenaars zitten, hun leeven lang. De Grietman wordt verkooren, door den Stadhouder, uit eene nominatie van drie perfoonen, door de ftemgeregtigde ingezeetenen, gemaakt (*); de Asfesfooren en Secretaris worden, uit eene dergelyke nominatie, door den Grietman, benoemd. De ftem regt-hebbenie ingezeetenen, in ieder Grietenie, zyn die geenen, die, aldaar , een ftem-'regt-hebbend goed, dat is eene zeekere hoeveelheid lands, niet een fchotfchiatend huis daar op , 'i welk een ronkende fchoorfïeen hebben moet, bezitten. Daar nu van zodanige ftem-regt hebbende goederen, eenen dezelfdeperfoon'érveelen (*) Uitgezonderd de Grietman van het Bildt, in Weftergoo, die voormaals door Stadhouder en Gedeputeerden, thans door den Stadhouder alleen benoemd en aangefteld wordt.  3io TIL HOOF DDEEL. kan bevitten , kan hy ook veele Hemmen hebben, in zyne Griet-nie. Ja men vindt 'er, daar de Grietman de nieerdemeid dee, zer ftem-regt-hebbende plaaifeu bezit, en eius uit zynen eigendom , meeltcr van de Hemmen is. Nu is het, in deezeftemmen dat de eerfte grondflag, tot het aandeel, in de klem derregeeringjgelecgen is; wyl het door derzelver bezitters is, dat de Gevolmagtigden ten landdage verkooren worden. Endaar'er, weegens elke Grietenie, twee of meerzulke Gevolmagtigden worden afgezonden, heeft men vastgefteld,dat daar toe zuilenmoeten verkooren worden ,, een of twee , uit de Edelen, dat is, uit dezulken, die Fnefche Edellieden gebooren , of wel, hunnen adel beweezen hebbende, genaturalifeerd zyn;en een of twee, uit de eigen-geërfden.Tot welke verkiezing, de flem-regt-hebbende inge. zeetenen, in de Kerk, by een komen , en hoofd voor hoofd hunne ftem geeven, na voorafgegaane aanfehryving der Heereu Gedeputeerde Staaten. In de fteeden zitten de Vroedfchappen, voor hun leeven, en worden, in fommige ftee-  III. HOOFDDEEL 3" fleeden, door alle de leeden der Staos-Regeering, in hoedanigheid ais Vroedfchappen, in anderen, door de Vroedicnapnen alleen, buiten den Achibaaren Raad; en in ééne Stad, door de Burgers, in de Espels, gekooren. Terwyl uit deeze Vroedfchappen, jaarlyks, door den Stadhouder, uit eene nominatie, de Magiftraat benoemd wordt; behalven alleen dat, te Leeuwaarden de bevelhebbers en breede gemeente, tot de Maaiftratuur, mede eligibel zyn. Voords worden de Voimagte'n, ten landsdage, in de fleeden, uit den Achtbaaren Raad en uit de Vroedfchap, volgens de fundamenteel conftitutie, door de leeden der Regeering, in hoedanigheid als Vroedfchappen , geftemd en gecommitteerd. Uitgezonderd wederom die fleeden , welken, volgens uitdrukkelyk oclrooy van de Staaten des jands, het Privilegie bekoomen hebben, om, Collegialiter en afzonderlyk, een volrnagt uit den Raad, en een uit de Vroedfchap te kiezen, waaromtrent nog,in deezen jaare 1784,eene interpretatoire Publicatie  3«Ü HU II O O F DDE E lo¬ catie, door de Staaten der Provincie, uitgegeeven is. DebovengemeldeGevdlmagtiglen, (welken, in de (lemmingen over 's lands zaaken , fchoon 'er fomtyds meer dan twee, uit ieder Stad of Grieteny zyn, wegens hunne Stad tof Grieteny , te i'amen < maar ééne Item uitmaaken;) houden jaarlyks, eene Ordinaris Vergadering, opaanfcbryving der Gedeputeerden Staaten, en bed uiten ,• zonder ruggefpraak, mids's lands fundarnenreele wetten niet verbreekende, 'of omkee» rende. Zy vergaderen egter niet allen te faamen , maar, in vier kamers, verdeeld, naar de vier Kwartieren, die elk afzonderlyk beraadflaageh en befluiten; gelyk zy ook eik een afzonderlyk belluit, over ieder zaak en voorflag,uitbrengen; terwyl'er,om de vier daar uit ontllaande Hemmen, tot een gemeen belluit te brengen, uit elk der vier Kamers, twee leeden gekodren worden die, met hun agten,beneevens's lands Secretaris, de Heeren Staaten van Frieslanden 't minder getal, uitmaaken ; en teevens • be„  IH HOOFDDEEL 313 belast zyn, met de zorg, om de pointen van deliberatie aan de Kwartieren voor te (laan, en hunne befluiren jn te neemen. De Ampten en Cemmisfien zyn gelyklyk» tusfehen cie vier Kwartieren, en ook, zoo veel mooglyk, in elk Kwartier, tusfehen de fleeden, of Grietenyen daar toe behoorende, verdeeld, om, door derzelverGevolmagtigden, begeeven te worden. Drie Gecommitteerden, uit het Kwartier der fleeden , en twee , uit elk der drie overige Kwartieren,genomineerd en, voor drie jaar , zitting hebbende , maaken farcen het Collegie der Gedeputeerde Staaten u!t,die niet alleen, gelyk elders , de Staatsbeilui. ten, zoo ten aanzien van 't Politieke, als met betrekking op krygszaaken, ter uitvoer brengen, opzigt over de gemeene middelen hebben, en de uitfehryving der landdagen doen; maar ook, op de buitengewoone landdagen , de zaaken, waar over gedelibe. reerd zal worden , fchriftlyk. voorftellen,en wel onder deeze daar by gevoegde bep.nhiir, dat 'er, op die landdagen, geene and.vre zaaken , in deliberatie mogen worden O * ge.  3i4 Üfc HOOFDDEEL. aelragt, dan die geenen, die, door deeze Gedeputeerde Staaten , worden opgegeevèn, van buiten inkomende brieven alleen uitgezonderd. Het toezigt , over de* uitgaven, van 's lands wegen, gedaan , behooTt aan 't Collegie der Reekenmeefteren, begaande , uit een pei loon, uit teder der Kwartieren van Staat, gecommitteerd , beneevens den . Secretaris. Het Hof Provinciüalhzeït de kennis r. van alle civiele zaaken , die, van de Geregten der fteeden en Grietenyen, by appel, voor 't zelve, worden gebragf. 2. Van 't crimineel, over de geheele Provinck;vermids geene fleeden of Grietenyen eenig halsregt oeffenéfi. De Stadhouder kan hier geen Lid van de Staatsvergadering zyn, en is zelfs van de verkryging. van ftem-hebbende goederen uit flooten; maar daar teegen heeft hy fitting en beflisfende ftem, in alle de hooge Collegien, zoo dat van 't minder get?l, als dat van Gedeputeerde Staaten, de Reekenkamer, en h Hof Provinciaal, wanneer de Remmen  III. II O O*F DDE E L; 3i3 (lammen der Staatskwartiêren twee teegen twee (laan en dus llaaken, komt hem de befli fing toe. Behaiven de Magiftraatsbe(lelh'rg der (leeden, en de electie der Grietmannen, heeft hy ook de aanfrelling van de Leeden van 't Hof Provinciaal , uit eennominatie hem daar'toe overgeleeverd; beneevens de difpofitien over de ampten van Secretaris des landfchaps, Provinciale Ontfangers , en veele Miniflers der hooge Coüegien &c. Hy is Opperhoutvefter, (lelt de Leeden van 't Jagtgerig. aan, en maakt Reglementen op de fagt. Gelyk in Holland, verleent hypardon. By't6o Art. van 't Reglement, in den jaare 1748, door den vorigen Stadhouder, op de Regeering ge. maakt , referveerde dezelve aan zig de explicatie en uuerpretratie van dat zelfde Reglement. Ofichoon men , gelyk reeds is aangemeikt, op den landdag, vier Kwartieren telt, wyl alle de, (leeden der Provinciën famen zodanig een Kwartier uitmaaken is deProvincie egter, ten aanzien van den grond, in niet meer dan drie Kwartieren verdeeld. O 2 i„  3i5 III. HOOFDDEEL. In dat van Ooflergoo, 't welk het noordopstlyk gedeelte derProvincie bevat.vindt men Leeuwaarden , eene grcote üad en de hoofdftad van Vriesland, als in dewelke de Staaten , de Gedeputeerde Staaten , 't Hof, en de verdere Provinciale Collegien hunne vergaderingen houden. Haare ge. lcgenheid, aan den famenloop van verfcheide srroote vaarten, doet 'êr allerlei foort van ueeringen en koophandel bloeien; terwyl 'er ook, op de marktdagen, zeer groote toevloed van buitenlieden is , die hun koom, zuivel &c., ter markt brengen' Dokkum , eene kleine ftad, met eene haven , welke, door het Dokk«mer-l)iep gemeenfchap heeft, met de zee, zoo dat, by hoog water , de zwaarst gelade fcheepen , tot aan en in de ftad, kunnen komen;in dewelkeook,voornaamlyk op de weekmarkt, een zeer grooten handel, in "aas en wol, gedreeven wordt. Voords is dit Kwartier, in eifGrietenyen,verdeeld,die elk verfcheide vlekken en dorpen bevatten. Onder de voornaamften zyn Gerkersklooster. waar groote doortogt van fcheepen en ry-  III. HOOFDDEEL. 31V rytuigen, naar Groningen, is. Buitenpost. Kollum , een groot vlek , in eene zeer vrugtliaare landsdouw, geleegen, en langs een Kanaal, door de Kollumer Zyl of Sluis met bet DokkufiJer Diep , gemeenfchap hebbende, 'Er wordt eene bloeiende weekmarkt en ook groote jaarlykfche paardemarkten gehouden. Rinsmageest , in de Grieteny van Dantumadeel, waar vee'e bosfchen,of wonden zyn. In deGrieteny van Tjietjerkfteradeel, vindt men veele groote en kleine, allen zeer vischryke,meeren, onder anderen 't Bergumer meer. Digt by 't zelve ligt het dorp Bergum,berugt,doorde jaarlykfche paardemarkten , die'er gehouden worden; als mede Ooftermeer, waar van de inwooners, even gelyk die van verfcheide omliggende dorpen, zig veel, met de linneweevery, geneeren. By Noorder- en Zuider-Drachten, heeft men eenig bouw. maar meest wei- of naar de Friefche benaaming maaden of maadlanden, waar goed hooi gewonnen wordt. Ook liggen 'er daaromflreeks veele veenen. Grouw,in Ydaarderadeel, ligt geheel tnsfehen meeren O 3 en  *iS III. HOOFDDEEL en tnoerasfen «i, die, in deeze Grieteny, meenigyulcüg ?yn. VVarrega, digt by het droog gemankte en in weiland veranderde YVarrègafter meer. In 't Kwartier Weftergoo, 't welk het noordwestlyk gedeelte van Vriesland bevat,eh byna geheel beftaat, uit hooge landen, die gedeeltlyk tot wei-landen, maar vooral,tot den koorenbouw, zeer gefchikt zyn, vindt men Bolswaard .„ eene kleine,.doch zeei nette ftad, omtrent te midden in't Kwartierman den fameuloop van verfcheide vaarten, en ten ooften van 't Parregafter meer,geleegen. Zy is zindelyk en lugtig gebouwd , en gelyk de meefte Friefche fteeclen , met gragten,donr,netdcn. De inwooners maaken veel Friefche fayet, die van hier, in I7j£cD;;:c , tfë Provincien,verzonden wordt. Dadingen, eene vry groote ftad, aan de Zuider- of eigentl>k Middenzee , en door eenige veftingwerken, verfierkt. Men vindt 'er 't Adniiraliteits Collegie, in deeze Provincie refideerende , midsgaders eene haven en fcheepstimmerwerf, waar aan onlangs veele koften, terverbetering,gedaan zyn.  III. HOOFDDEEL. 3'9 zyn. De koophandel , vooral op cc Oostzee, ia koorn , hout, vlas, hennip, pik en teer, is,'er in redelyken bloei; terwyl 'er ook veel handel gedreeven wordr, in erwten, boonen, booter en kaas. Men heeft'er veifcheide zaagmooIens;en'er worden veele linnens,gemeenlyk Harlinger bontgenaamd , als ook bombczyn , gaaren en aout gemaakt. Nog vindt men,naby deeze ftadjVeele kalkovens , fteenen-en plateelbakkerycn. • Eindelyk liggen hier Huizen , door dewelken veel water , in de Middenzee , ontlast. C) Franeker , eene <;*) Naby deeze Had vondt men, in vroeger tyd , op den Zcedyk, een lteenen ftandbeeld van den Spaanfchen Göuvèrnéiij. Cafparde Robbles,HeervanBilIy,ter zyner eere, opgericht, na dat liydn den jaare, I570,ccnc zeer heilzaame ' verbcctcring en verzwaaring der zeewecririgerr, te weeg gebragt had.En dit gedenkteeken van der voorouderen dankbaarheid feedert zynde verlooren gegaan, is nu, voor eem'gen tyd , door den Graaf van Wasfenaar Twikkel, toen dezelve Dykgraaf der vyfdeels dyken 1 was, edelmoediglyk, cp eigen koftcn, herfteld, U 4  323 III HOOFDDEEL. tamelyk groote ftad , in dewelke men fommige (luizen of oude (boten, ook ftaaten genaamd, aantreft, 'Er wordt veel handel,in hoorn, wol en fayet, gedreeven. Buiten de ftad vindt men eenige (teen- en pannebakkeryen , onder anderen yan blaauwe verglaasde pannen; en binnen dezelve is de Provinciale Academie geveftigd. Sueek, eene tamelyk groote ftad, met laag, wateragtig weiland , omringd , heeft , in haare nabunrfchap , verfcheide vischryke meeren, waar onder 't Sneeker meer, dat aldaar de fcheiding, tusfehen VVeftergoo en Zevenwolde, maakt,'de voornaamfte is. In deeze ftad wordt, op de weekmarkten, een zeer gi ooien bandel,in kaas, doch vooral in boter, gedreeven. Ylst, eene zeer kleine flad , aan een breed vaarwater , de Geeuw genaamd, beftaat meest van den fcheepsbouw en den handel, in fcheepstimmerhout; onlangs is , in deeze ftad,eene boter- kaas- en beeften-markt aangelegd. Stavoren, eene kleine ftad, aan het Flie, zynde de zee-engte, die de Middenzee, van de Zuiderzee, affcheidtiQnder de inwooners zyn veele  ttl HOOFDDEEL. 3x1 veele Huurlieden en zeevaarend volk. Hinloopen, mede eene kleine ftad, geleegen op eenen uitfpringenden hoek, van drje kanten, door de zee , ingeflooten, en dus in een zeer gevaarlykeu ftand; waarom zy, gelyk meerandere plaatfen, op deeze kust, door zwaare dyken en paalwerken, moetge'iouden worden. De inwooners, die nog de kleeding en taal der oude Friezen behouden, geneeren zig veelal, nier den landbouw. Ook zyn 'er veele (chippers, die, naar de Oost en elders,vaaren; midsgaders veele fcheepstimmerlieden Eindelyk is 'er eene haven en eene zeer goede ree, zelfs voor groote fcheepen. Workum5eene ope ftad, niet ver van de Middenzee, met dewelke, zy, door eene lange haven, gemeenfchap heeft. Zy is klein, maarligt,te midden in zeer vrugtbaare .weilanden , en; by verfcheide vischryke meeren, waar van 'tYVoikummer-meer 't voornaamfte is.Mero vindt 'er eenige kalk-ovens. Het platte land van Weftergoo is,in negen Grietenyen verdeeld, in dewelken ment onder andeien de volgende merkwaardig 0 5 plaatfes  3o2 lil. HOOFDDEEL. pteaifên a'antn-ft. De Gneteny het Bild, uit aanfiedykié polders'beftaande, die zeer vrugtbaar zyn, en meest koorenland bevatten. De Grietman wordt hier, 'gelyk reeds aangeroerd is, door den Stadhouder, zonder voorafgaande nominatie, aaigefteldom dat .eertyds al dit aangewonnen land, cn dus 'ook de daar aan toekomende ftemgeregt;gheden,aan den Heer van Vriesland toekwamen, en dit district:, na dat het, hy de omwenteling, met de overige, regten van den Heer, aan de Staaten vervallen was, wel,gedeeltlyk en met de ftemgeregtigheeden daarby, door dezelven , is verkogt,- maar onder dit voorbeding, dat de benoeming van den Grietman, op de wyze als voorzegd, door den Stadhouder gefchieden zou. Berlikum, een volkryk vlek en , voor dat.het Biid bedykt was, aan zee, geleegen, by den mond der Beerdo, een breed water, 't welk toen Oostergoovan VVeftergoo affcheidde; thans is dit dorp zeer'bekend, door deszelfs paardemarkten, die,in deeze Provincie, weegens de voortreflykheid der Vriefche pnar-  III. HOOFDDEEL, 323 den en derzelver meenigvuldige verzendingen,tiaar Vraukryk en efders, daar zy zeer gezogt zyn , dubbele opmerking verdienen. In 't midden van Weftergoo ligt de Grieteny llennaarderadeel,,' meeftendéels uk veite, grazige weilanden beftaande. MakIttffi», in de Grieteny van Woenferadeel, aan zee geleegen, is eene zeer bloeiende plaats. Men heeft 'er verfcheide kalkovens ' panne-en ticheibakkeryenjgelyk'er ook veel handel wordt gedreeven, op de Oostzee, Engeland eri Vrankryk, 't welk maaku, dat 'tr veele vermogende ingezeetenen zyn. Oldega, Idzinga en Zandvooort liggen, in eens driehoek, te midden tusfehen verfcheide visch;yke meeren. Heeg, op eene hoog» te gebouwd, digt by 't Heegermeer, 't welk zig,met hctmeer,de Fliusfer genaamd, ver» eenigd heeft , waar door veel doortogt van turf en andere fcheepen , uit de bia» nenfte deelen van Vriesland, naar VVorkum, Hinloopen en Staveren, te weeg gebrage wordt. Koudum, tusfehen de Fiiusfcii en verfcheide andere meeren in, geleegen, heel'r t en hoogen tooren, die, voor de fchipp.r», O $ op  S24 III. HOOFDDEEL. op de Zuiderzee, tot een baak, dient. De inwooners van dit dorp behouden nog de taal en kleeding, die, reeds vei fcheide eeuwen geleeden, indeèzelandftreek, gebruiklyk was. En dit zelfde heeft ook plaats, in het dorp van Molkweren, 't welk, op eene fmalle flreek lands,tusfehen de reeds gemelde meeren en de Zuiderzeel, in een foort van eiland, ligt, door verfcheide wateren , in zeven eilanden, onderfcheiden, die allen, met eene buiten gragt, omringd zyn; dus de toegang, alleen over de bruggen , openftaat. De huizen zyn 'er zoo onregelmatig geplaatst, dat zy, als een doolhof uitmaaken. De inwooners zyn meest fchippers, fommigen, naar Oost en West, vaarende. En daar zy meeflentyds van huis zyn, ontmoet men, in dit en meer fooitgelyke dorpen, fchier niets dan vrouwen en kinderen, Warns, een half uur van Molkweren, is een dorp van" drie honderd huizen, meest op heuvelen of terpen gebouwd , weegens 't gevaar van overftrooming, waar in deeze plaats weleer ftondt. Niet ver van daar vindj- men eei  til HOOFDDEEL. 325 een berg, aan den zeeoever, 't roode klif genaamd. Het kwartier Zevenwolden, 't Zuidoostlyk gedeelte der Provincie behelzende, heeft veele bosfchen en houtgewas; een gedeelte van den grond is doren zandig. In 't laage vindt men veele veenen, eenige weilanden, en zeer vischryke meeren. Slooten, de eenigfte Stad van dit Kwartier, is zeer klein, enligt,in een laagen,maar vrugf baaren grond, digt by de flootermeer, en kan, door overftrooming, befcbermd wor. den. Haare inwooners beflaan van de vischvangst, mitsgaders de neering, door den grooten doortogt der turf- en andere fcheapén , veroorzaakt, daar zy , door de breede Rivier de Ea, en een kanaal, gemeenfchap , met de Zuiderzee en de Lemmer, heeft. Voords is dit Kwartier, in tien Grietenyen verdeeld, in dewelken men, onder auderen, aantreft, Wykel, een dorp, in eene zeer aangenaame ligging , tusfehen 't geboomte, de akkers en de weilanden in geleegen en waar men de graftombe van den beroemden GeneraalKoehornziet.&DeLemmer, O 7 een  3af5 III HOOFDDEEL. een groot, volk-en neeringryk dorp,aan de Zuiderzee geleegen, reet eene bekwaame haven, over dewelke de groote doortogt van reizigers en goederen, naarAmfterdam &c., gaat. Nieuw Brongerga, in welks nabuurfchap 's Prinfen lusthuis, Oranjewoud , ligt. Heerenveen , een vlek, met fraaie huizen en lustplaatfen voorzien, aan de veenery deszelfs opkomst verfchuldigd. Men vindt 'er thans verfcheide lieden, welke dat foort van Vriefche hang-horlogien maaken, dat alom verzonden wordt, joure, een groot vlek geteegen , op den famenloop van drie vaarten, in Haskerland,en van de veendery beftaande. ':De Sneeker , LangweerderKoevoeter- Slooter-en Tjenker-tneeren, geheel .of gedeeltlyk , in de Grieteny van Doniawerflal,geleegen. Akkrum en Oldeboorn , twee groote dorpen aan de rivier de Boom. De Grieteny van Opfterland, die zeer volkryk is en wel 16 of 17 uuren, in den omtrek, beftaat, heeft veele heivelden en niet nunder hooj-of maadlanden, lisgende deeze Iaatften, wel ter uitgeftrektheid van 6 of 7 uuren, allen .in vlak  III. HOOFDDEEL. S*7 vlak Jand,aaneen.Ook keveren zy eene gmote' meenigte hooi op, 't welk vandaar, naar alle kanten, vervoerd wordt. Tot nog toe. worden 'er , in aeeze Grieteny , in 't geheel geene klynlanden of maaden vergraven, maar. dezelven allen zorgvuldig gefpaard , tot den hooibouw en de veefokkery, het welk ook de boere-hoeven, in beftendigen bloei,houdt. Wenschlyk is het, dat deeze nuttige voorzorg aldaar blyve ftand grypen; en niet minder, dat dezelve ook elders, tot behoud van't land, meeren meer in aanmerking komen moge. —De voornaamfte plaatfen deezer Grieteny zyn het dorp Butftenwaag en 't vlek Gorredykjhet eerfte» beroemd,weegens eene groote vlasmarkt,en het tweede, weegens een zeer uitgeftrekten handel, in boekweit, welke aldaar, in den oogsttyd van dat graan, weeklyks plaats heeft. Eindelyk de Grietenyen van Oost en Westftellingwerf, zynde , zoo wel als de voorige , weegens hunne mengeling van bosch-en veenlanden, aanmerklyk. Aan de grenzen liggen twee fchanfen , Zwarten• dyk en Vriefche paaien genaamd; en in  328 III. HOOFDDEEL. 't oosteinde van Stellingwerf, het dorp Fochtele, in welks nabuuifchap men een afloopend watertje vindt, de Vogelryd genaamd, het welk, uit de veenen,ontfpringenrie , onder den grond,duikt , en honderd roeden verder, weer te voorfchyn komt. Tegen over de Vrefche kust , ten noorden, ligt het Eiland Amtland,dRteene geheel vrye Heerlykheid is, onder geene Provincie behoorende, en toekomende aan den Prins van Oranje. Nietteegenftaande de meenigvuldige duinen, worden 'er verfcheide weilanden gevonden, die geleegenbeid. geeven,tot eene groote veefokkery; terwyl de ingezeetenen zig verder, met de visfchery en zeevaart, zelfs naar Ooften en Weften , geneeren. Het geheele Eiland heeft flegts drie dorpen. Oostwaards van Ameland ligt het eiland Scbiermonkoog, zynde eene vrye heerlykheid., waar op geene dorpen zyn. De ïnwooHers beftaan ook meerendeels,doorde zeevaart en visfchery. De  III. HOOFDDEEL 329 De Provincie van Overyssel grensr, ten Noorden, aan Vriesland en 't latidfchap Dreurhe; ten Ooften, aan 't Graaffchap Benthem en 't Bisdom Munlter; ten Zuiden, aan 't Graaffchap Zutphen;/ en ten Weften, aan de Veluw en de Zuiderzee. De grootfle lengte zal omtrent twintig, de grootlte breette twaalf uuren gaans, en 't getal der inwooners ruim 60, 000 (*) bedraagen. De Lugt is 'er doorgaans gezond. De Grond is van een gemengden aart. Langs den Ysfel en de Zuiderzee, midsgaders in fommige plaatfen van Twente, vind: rr.en vette bouw-euweilanden. Naar 'c Ooften in teegendeelmeest heiden, moerasfen, en veenen, waar van fommigentamelyk. goale, en die van 't Kwartier Vollenhoven zeer goede turf geeven; en tus- CO Het Vervolg van den Tegenwoordigeti Staat (Zie Teg. St. v. Overysf. 1 D. p. 19) brengt dit geta! tot op 10800. Zoo wehaig is men 't, in deezen opzigte, eens,  s3o III. HOOFDDEEL. fchen dewelken in, vee^e weilanden liggen, die, door de inwooners der naastgeleege dorpen, in 't g< meen, worden gebruikt, en daarom gemeenten of meenten hieten. In fommige ftreékéh ontbieekt bet ook niet aan hout en bosfchaadjen. — Behalve de voornairae rivier de Ysf;l, welke deeze Provincie, van Gelderland,nffcheidt, en beneeden Kampen, in de Zuiderzee, vah: vindt men 'er de Schipbeek, die, uit Munfteriand, waar zy de Aa genaamd wordt, afvlietende, te Deventer, in denYsfel, valt: de Vecht v die mede, door h Benthemfche , uit Munfferland, komende, by de fchans Kyk in de Vecht , in 't zwarte water, valt; en daar deeze O.erysfelfche Vecht, in Munlterland, dooreen Kanaal, met de Eems, vereenigd is, vind* men, daardoor, een. doortogt, tusfehen Zwol en Munfter, geopend, terwyl 'er ook veelBenthemer fleen en hout,langs deezen weg', afgevoerd wordt: de Dinckel : de Regge , welke , in Tweiith'e, uit een meenigte beekjes, famengevloeid, voords, doer de veenerf, firoomt, en zoo welk als de Dinc-  III. HOOFDDEEL. 331 Dinckel, in de Vegt, valt: liet Zwarte Water, insgelyks, uit veele beeken en waterleidingen, ontftaande, die, uit eene veenagtige heide,ontfpringende, en diesweegensaeer bruin van water, een weinig baven Zwol, onder den naam van Aa, in een vloeien, en dus een riviertje uitmaaken, 't welk door of langs de ftad loopt, even beneeden dezelve den naam van Zwarte Water aanneemt, en by Genemuide, in de Zuiderzee, valt: en ten laatlten de H3velter,.Aa,su de Steenwyker Aa, of Ojde Aa, die beiden, uit het Drentfche, komonrja „;T 1,,, g,.,a..„n..:- -• t r, •~vMv.v., ,,I<; , „y ovvciiituuiB , 1:1 t ^warce Water, uitfkuen. Van ouds ^ftondt Overysfe! , ondet 't bewind van den Bisfebop van Utrecht; doch in 't eerfte, alleen voor-zoo ver-het kerklyke betrof, terwyl dit gewest, ten aanzien van 't waareldlyke, in byzondere ftreeken, ofGraaffchappen.verdeeld was. Dan naderhand zyn dezelven, van tyd tyt tyd , door den Keizer,aan denBisfchop gefchontven; ofdoordenzelven, door koop, leenverdrag, oorlog, of andere verdragen verkreegen; doch zoo*  332 Hl. HOOFDDE EL. 7.00, dat de magt des Bislchops zeer bepaald was,en de Edelen en bezitters van vj ye goederen mede, over 's lands zaaken en wel byzonder over beladingen, nieuwe wetten, oorlog &c., bleeven Memmen; terwyi de fleeden, eerst in laater yd en om den Bisfchop.tegen de ove magt der Edelen, te helpen befchermen, in aanzien gekomen , en met zeer groote regten voorzien zyn. Eindelyk werdt Keizer Karei de V, by geleegenheid van binnenlandfche twiften en hardnek kiee oorlogen, met de Hertogen van Gelderland,ontdaan , tot Befchermer en Landsheer, aangenoomen; en in den jaare 1578 heeft deeze Provincie zig , by de Unie van Utrecht, gevoegd. Seedert dien tyd is de Oppermagt, in Overysfel, gelyklyk, tusfehen de Edelen en de Steeden, verdeeld gebleeven. De Ridderfebap, waar toe elk, die de vereischte Riddermatigheid havezaat en goederen bezit, ter waarde van 25000 gl., midsga» ders 24 jaaren oud is, regt beeft om toegang te vraagen, en dezelve dan ook, na voorafgaand onderzoek van Ridderfchap en Stee- den»  III. HOOFDDEEL. 3S3 den, over zyne bevoegdheid , verkrygt,is,in drie Kwartieren,verdeeid; die van Salland , Twente en Vollenhoven; aan 't hoofd van elk derwelken zig een Landdrost bevindt. Ook zyn de (temmende ftesden drie in getal; te weeten Deventer, Campen en Zwol. De Drost van Salland, of, by zyn afweezen, de andere. Droften , heeft de voorzitting, op den Landdag, die alle jaar eens, in 't voorjaar, om beurten , in de drie fleeden, gehouden wordt; en na een zeekeren tyd te hebben gezeeten, op reces, fcheidt; en dienvolgens, na agt of veertien dagen tusfchenpoozing, voorde eerfte, eninüctober deszelfden jaars,voor de tweede reize-, wederom by een komt. Te Deventer beflaat de Regeering uit 12 Scheepenen en 4 Raaden , die doorgaans allen den naam van Burgermeefter voeren. Te Kampen beftaat dezelve; uit 10 Scheepenen en 4 Raaden, en te Zwoll uit 8 Scheepenen en 8 Raaden. Jn deeze twee laatfte fleeden prsefideeren dë Scheepenen, twee aan twee, by beurten, en voeren als dan den tytel van 'Burgermeefter, dien zy . voords  334 Hl. HOOFDDEEL, voords behou len. Elk deezer Heeden heeft een Collegie van Gem.entslieden, die voor hun leeven zitten; by vacatuur hurm- eige medeleeden verkiezen , onder approbatie van den Stadhouder ; onder die zelfde approbatie , jaarlyks de Ma^ftraat verkiezen, of zoo als meest gebriiïklyk is, cont'mueeren; teegen alle inbreuken, op de regten der burgery waakeu; en eindelyk, o« \e- nieuwe wet'en en beladingen, hunne ftem geeven. OeOverysfeifcheStads-Regeeringetl hebben de magt, om wetten te manken, Stads-bebftingen op te leggen , en overalIe zaaken, zoo civiele alscrimineele,revonnisfen, zonder appel; terwyl 'er zelf,van fommige geregten, ten platten lande, aan ben geappelleerd wordt; dus zy elk,binnen hunne Sta daar toe, gedeputeerd, binnen Deventer, eene regtbank^onder den naam van Klaai ing, om de zaaken^, van de regtbanken ten plar. ten lande, aldaar, by appel, gebragt, afte doen. üe Stadhouder heeft, in Overysfel, het regt, om de keus, zoo van Wethouders ©f Magiflraat,. als van Gemeemslieden te mogen goedkeuren, of verwerpen, (vooral wanneer 'er eenig gebrek, in de keus,heeft plaats gehad;) en 'er alsdan zelf anderen aan te ftellen. Voords fteït hy ook de Droflen, Landrentmeeflers, Ontfangéts en Schouten-, zonder*benoeming, aan; ver- geeft  IH. HOOFDDEEL, 33? geeft de Commisfien, uit eene nominatie van vieren, daar hy egter ook mag buiten gaan, om een niet benoemden te kfezen;eh beeft de beflisfing der gefchiilen, tusfehen • de leeden der Regeering, ontfiaan. De Provincie van Overysfel is,*in drie Kwartieren, verdeeld. In dat van Salland, het grootst en aanzienlykstder zeiven , en 't westlyk ofmiddel-gedeelte der Provincie beflaande, vindt. men vooreerst Deventer, aan den Ysfe] *eleegen, ter plaatfe, daar de Schipbeek 'er in valt; eene vry groote en volkryke Stad dre ook redelyk wel verfierkt is. In 't byzonder heeft men 'er veel vertier ,in hertsleeder, midsgaders in kolders, bandelieren en wat verder van dit leer gemaakt wordt;desgelyks eene yzerfmeltery en gietery, waar toe de erts niet verre van de Stad gevonden wordt. Veele Hesfifche en Munrterfche karren brengen'er eene meenigte van duitje waaren aan, die wederom , langs den Ysfel, waarop de Stad eene bekwaame ha. ven heeft, worden afgevoerd, eneenenvry grooten handel en neering veroorzaaken.  3j8 111. HOOFDDEEL. Even als de twee overige hoofdfteeden,heeft Deventer't regt, om, op haar zelve, te munten; waarenboven nog de Provinciale munt, by jaarbeurten, in deeze diie fleeden , gehouden wordt. In de Uluflre Schoole deezer Stad, worden de.Godgeleerdheid, de Oofterfche taaien, 't Natuurlyk en Burgerlyk regt, de Genees-en Heelkunde, en de Natumkundige Gefchiedenis onderweezen. Aan weerszyden van den Ysfel liggen groote gemeenten of gemeene weiden , waar op elk ingezeeten van Deventer, die't groot Burgerregt heefi3voor een zeer geringen prys, vyfftuks grof vee , kan doen weiden, Zwol, eene vry groote en zeer fraaie flad, met aangenaame wandelingen voorzien. Zy is weinig verfterkt, maar heeft eene fchans, in haare nabuutfchap, om de gemeenfchap , , met de Veluw, open te houden. Haare j ligging aan *t zwarte water geeft haar goede j geleegenheid, om haaren koophandel, naar Holland, Vrieflar.d en andere Provinciën, j voort te zetten, te meer daar zy ook, door 1 een kanaal, met de Vcgt en dus met West- j Phaalen, geajeeafchav heeft; 't welk deeze 1  m HOOFDDEEL 33, ftad, door den doortogt van Duitfche waaren, naar Amfterdam, vry handel-en nee"ng-ryk maakt, terwyl zy ook zelf verfcheide manufactuuren,a!s van fpelden&c. heeft. Kampen, aan den Ysfel, met eene fchoone brug, over die Rivier, geleegen, daar de Stad zelf zig ook zeer fchilderagtig langs vertoont. Zy is niet zeer groot, en van binnen ook niet zeer fraai; maar bezit zeer goede weilanden, op 't Camper-Eiland, tusfehen de zeven monden, door dewelken de Ysfel zig aldaar in zee uitftort, geleegen, «1 gedeeltlyk,voor eene gemeente, gebruikt, gedeeltlyk, ten voordeeie der ftad verpagt. ' , Voords vindt men nog, in Salland; Ysfelmuiden, een byzonder Drostampr, waaronder , behalven 't dorp Ysfelmnrrien én drie anderen, ook Ens, het.zaidlyk ge, deelte van 't Eiland Schokland, beboo". Maftebroek, eeneiugedyktc polder van la* gen drasügen grond, maar de» niet m fcaande zeer fyh aan ,ee. r^enudd,*, vlekby der, uitloop tan ft Mfttfm 't Zwolfche cl.. ...,„,.., P 3 wier  34o III. HOOFDDEEL. wier inwooners meeflendeels van 'c maaken van fyne en grove matten beftaan. 't Hoogfchoutampt van Hasfelt, onder bet Drosampt van Salland niet behoorcnde, met dc kleine ftad van dien naam, aan 't zwarte water geleegen, en 't regt hebbende, om mede te (temmen, op t invoeren van nieuwe beladingen, fchoon anders geen lid van Staat zynde, 13e Ommerfchans en 't NieuwRetranchement, twee fterkten, inde veenen, geleegen. De (leedjes Hardenberg en Ommeren, geheel met heiden en veenen omringd. Hellendoorn , een groot dorp, zeer aangenaam, aan den voet van ' den Helderfchen berg en ter zyde van 't riviertje de Regge,geleegen. Raalteen Wyhe, twee groote dorpen, het laatfle aan den Ysfel geleegen, en de pleister - plaats tusfehen Zwol en Deventer. Het Kwartier van Twenthe, in 't ZuidoottenderProvincie,geleegen, beftaat meest uit veen en heigronden; ook heeft men 'er veel houtgewas; en langs de boorden der meenigvuldige beeken, Waar mede 't doorCneeden is, vrugtbaare weilanden. Men  III. HOOFDDEEL. 341 Men vindt 'er Oldenzeel . eene kleine ope Had, digt aan 't Benthemfehe geleegen. Ootmaarfum. Almeloo , eene vrye hooge Heerlykheid, waar van de inwooners hun beltaan van 't linnen-weeven en bleeken hebben. Rysfen en Goor, twee vervalle (leedjes of vlekken. Delden, een open fteedje, Enfchede. Haaxbergen,een byzonder Drostampt , waar in een groot volkryk dorp van denzelfden naam, welks inwooners, van de nabyliggende veenen, hun beltaan hebben. Diepenheim, een vlek, in een fterk bewaterden oord, ter plaatfe, daar verfcheide beeken, de Schipbeek en Regge, famen vereenigen. Het Kwartier van Volltnlioven beflaat het Noordwestlyk gedeelte der Provncie; men vindt 'er eene mengeling van veenen, hei, bosfchen, hooge koorenlanden en fchoone uiterwaarden , langs de Zuiderzee, waar veel hooi gewonnen wordt. De (leeden van dit Kwartier hebben geen (tem in Staat, maar moeten egter,tot het opleggen van beladingen, hunne toedemming geeven, Vollenhoven,zeer vermaakiyk,op een P 3 ver-  u% lil HOOFDDEEL. verheeven giond, aan de Zuiderzee, en even vourdeelig, tot de vischvangst,ais tot de veefokkery, geleegen. Men vindt 'er ver. fchtide Bavezaten ofadeJyke flooten, binnen in de ilad, Zwartefluis , aan 't Zwarte Water.ter plaatfe,daar de Meppelter Aa,'er in valt. Wanneperveen en Giethorne, twee voornaame veendorpen. Steenwyk , aan de Steenwyker Aa geleegen. De I4uinder,aan de Zuiderzee , naby de grenzen van Vriesland. Dlokzyl, mede aan de Zuiderzee, met ftads-geregtigheeden voorzien, en veel doortogt van fcheepen, uit de veenen , naar Holland, hebbende. Nog moet men aanmerken , dat de. Sraaten van Overysfel Leenheeren zyn van de Graafl'chappen Benthem ,waar zy.ook Gecommitteerden, op den Landdag,zenden, en Lingen,inWesipbaa!en; midsgaders van Wedde en Westerwoldingerland. De Provincie van Groningen, ook Stad en Lande genaamd, wordt bepaald.ten neor»  III. HOOFDDEEL 343 noorden, door de Noordzee, of eigentlyk, door het Wad, het welk, tusfehen den Groningfchen wal en de eilanden in figt ; ten ooften , door den mond van de Eems , den Dollert , Oost vriesland en Munfterland; ten zuiden , door 't landfthap Drenthe ; en ten weflen , door Vriesland en de Lauwerzee. De grootfle lengte , van 't zuidooften, naar 't noord» weften , Wefterwoldiugerland niet mee gereekend, zal omtrent 10,en de grootfte breette , omtrent 9 uuren gaans, bedraagen, fchoon 't grootst gedeelte veel fmaller zy. Men reekent de inwooners, op ruim 70, 000. Wat den grond betreft, in 't noorden, daar 't volkiykst gedeelte ligt, vindt men eene geduurige verwtsfelmg van bouw- ea weiland , op eenen hoogen , vetten en vrugtbaaren grond ; maar de groorer kou doet 'er de vrugten wat hater , dan in onze overige geweften, aankomen. 'Er wordt veel vee,er. vooral veele paarden geteelt. Ten zuiden en zuicooflen zyn 'er veele veengronden , waarvan fommigen egter vry flegte • P 4 turf.  344 UI. HOOFD DEEL, turf geeven; ook veel hei, met hout beplant. Een groot gedeelte is laag « en ftaat veeltyds 's winters onder water, Alle deeze omltandigheeden, by de noordlyke ligging, gevoegd, maaken de /«gr koud en vogtig. De voornaamfte rivieren zyn de Hunze of 't Schuitendiep, 't welk, uit de Drentfche veenen ontfpringende, zig,in de ltad,met een ander riviertje, vereenigd, het welk mede uit Drenthe komende , en eertyds de Aa , maar nu gemeenlyk 't Hoornfche Diep of 't Horndiep genaamd, zig,met de eerstgemelde, aan den eenen kant, door 't Reid en Loopende Diep, in de Lauwerzee ; aan den anderen , door het Damfter Diep, eertyds de Fivel Aa genaamd, in den mond van de Eems, uitftort. Terwyl de eerstgemelde rivier zig nog, door een kanaal, dat omtrent een uur boven de ftad begint, en tot VVinfchooten toe, voortgaat, met eene derde rivier, eertyds de Renfcl genaamd, vereenigd, die haar water vervolgens, in den Dollert, uitftort. Eindelyk wordt deeze Provincie doorfnee- den,  UI. HOOFDDEEL. 345 den, door verfcheide kleine meeren en trekvaarten, van welke Iaatften de voornaamften zyn die geene, dienaar Dokkum,loopt,en langs welke men, veel, over Vriesland, naar Holland, reist; beneevens die, naar Wiufchooten , langs welke men, van en naar Duitscbland, gaat. De opzigtersoverde uitwatering, langs deeze en andere kanaa!en , voor zoo verre dezelven, door fluizen gefcbied, worden , in de Ommelanden, Scheppers, en in 'tOldampt Zylveftengenaamdjvan Zyl,'t welk aldaar (luis beteekend. In de ftad Groningen en de omliggende lancUtreeken heeft, reeds van ouds en kort na de Frankifche tyden, eene volksregeering plaats gehad; terwyl de inwooners , als vrye volken, naar hunne eige wetten, leefden , en Volksvergaderingen bielden, te Opftailesboom, in Oosifriesland, Ook ftonden zy,in bondgenootfchap^et de Friefen en andere volken , naast aan zee geleegen. En daar de ftad Groningen,van tyd tot tyd,veel toebragt, om de omliggende landen ,teegen alle overherfching, als onder anderen teegen,die deiGraven vanHollaüfj.te Pf be.  34-6 HL HOOFDDEEL befchètmeri, werden aan baar, diesweegens, door die landen , groote voordedentoegedaan. Onder anderen is zy,feedertde 13* eeuw •, de zitplaats der Algemeene Staaten geworden, He Bisfchop van Uitrecht ondertusfehen wist zig veel gezag,in lt G -recht, te verkrygen, en ook in de fiad zebe, zoo in het kerklyke,a!s geduurende een tyd ook in 't waareldiyke- In de «Ommelanden werdt de kerklyke magt, -door den Bisfchop van Munfter, uitgeoefend. Geduurende de twiflen in de =8 5 eeuw , tusfehen de Hertogen van Saetkn van Gelder, ontdaan,onderwierpen >de Groningers zig aan Keizer KarelV. Maar de «dwtoglandy-van zyn zoon Philips deedt de «Ommelanden , -in * jaar 1579 ; «» & ftad , -in 't jaar I594-» tot de ünie van ^Utrecht, toetreeden. Seedert dien tyd berust deOppermngt.ra ,3eeze Provincie., by de Staaten, welken •uit twee leeden beftaan-, waar van-het eerde Üs het Gollegie der Heeren Burgemeederen .-n'Raad der fiadGroningen;terwyl het andere (kU .uit^onkeren ...Hovelingen., Eigenerfden 31  III. HOOFDDEEL. 347 en Volmagten der drie Kwartieren van de Ommelanden lamengedefd is. Deezen vergaderen, alle jaaren eens gewoonlyk, op St. Piettr , in het Provincie - huis, binnen -Groningen; en worden vervolgens, buitengewoonlvk , door de Gedeputeerde Staaten, befchreeven. Deeze Gedeputeerde Staaten beftaan, uit -vier Afgevaardigden uit de ilad, en vier uit de Ommelanden, zittende-, voor een jaarZy (tellen de propofitien op , voor de Statenvergadering; brengen de Staatsbeöuitea ter uitvoer; bezorgen de dyken,dü Piovinciale gebouwen, en de gemeenelands middelen ; eu hebben 't hoogde gezfg, in de ker-klyke zaaken der Oraraeianden. In-de Provinciale Reekenkamer, worden drie Gecommitteerden, door de ftad, £ö drie, door de Ommelanden gefteld. In de ftad van Groningen heeft men# behalven de Gezwoore Gemeente ■> (£■ getale van 36, een Collegic van .3utgef» meelleren en Raden, tarnen tea &6t waar van 16 den jattend jP 6  S48 ni. HOOFDDEE L. maaken , welke eigentlyk het betlier in handen heeft, over 's lands zaaken ftemt, de ftad regeert, en zelfs de regtsp!eeging,zoo in *t civile als in 't crimineele,uitoefTent. Alleen moeten zy, in zaaken, die de Politie en Finantie betreffen , de in den eed zynde twee derden van de Gemeente; en ingeval van 't maaken van wetten, of 't aangaan van fchulden, ook hunne overige medeleeden in den Raad, by een roepen, en derzelver Hemmen inneemen. Van deezen zktenden Raad gaan 'er, alle jaaren, agt af; in plaats derwelken vyf leeden, uit de in den aed zynde Gezwoore Gemeente, by 't lot  352 HL HOOFDDEEL. omliggende land , onder water , ka» zetten. Zy is groot, maar alleen, in 't oude gedeelte, digt betimmerd , doorgaans fraai bebouwd, en zeer aangenaam geleegen, 't welk, by de gezonde lugt, gevoegd , zeer veel vreemdelingen derwaards trekt, om'er zig, met der woon, neder te zetten. Daar by wordt 'er veel handel gedreeven , in de voortbrengfelen van 't land, als paarden, osfen, koeien, booter, kaas, graanen &c. ,wyl dit alles, in de ftad, ter markt, moet komen, eer 't mag woiden uitgevoerdr, Voords hebben alle de hooge Regeeringscollegien hunne zitting, binnen deeze flad ; en eindeljk treft men 'er eene Akademie aan. Het platte land deezer Provincie is, in verfcheide Kwartieren of di(triL pelt,insgelyks een groot vlek, of kleine ope Stad, aan de famenvloeijing van verfcheide beeken, die, uit de veenen, ontwringende, van daar, door 't zwarte water, in de Zuiderzee, uitloopen; 't welk deeze plaats, voor den Koophandel, zeer wel geleegen maakt. 'Er wordt ook veel vlas gefponnen en lynwaad geweeven, gelyk mede zeildoek, en geftreepte wolle ftofien gemaakt. Ten \  III. HOOFDDEEL. 365 Ten Zuidooften van 't landfchap, ligt de byzondere Heerlykbeid Koeverden, eene fterke veiling, op de land- engte, tusfehen de moerasfen van de Bourtange en die van Echten geleegen, waar door aan weerszy de doortogt belet wordt. De inwooners, die weinig geleegenheid, tot Koophandel, hebben, beltaan meest, uit de veefokkery. Ruinen en Ruinerwoud, eene byzondere Heerlykheid; Zuidwolde en Hoogeveen, zeer volkryk, weegens de nabyheid, der veenen. Beilen, mede eene zeer volkryke plaats, in de heogfte landftreek van Dien. the, uit de welke alle de beeken, die het bewateren , hunnen oorfprong neemen. Sleen aan de veenen, en Emmen, digt by de Emmermeer geleegen; Grollo , niet vei van een bosch, in 't welke eertyds de landftenden, of Staatsvergaderingen, onderden blooten hemel, gehouden werden; terwyl 'er, naar de eenvoudigheid dier tyden, alleenl>k gaten, in den grond, waren gegraven , om 'er de leeden van Staat, elk naar zynen rang, in te doen nederzitten; Eelde, Q 3 in  36ö III. HOOFDDEEL. in 't Noorden van 't landfchap , niet veele fraaie buitenplaatfen omringd. Geduurende den tagtig-jarigen Ooibg, met de Koningen van Spanje, tot vrymaa" king van dit Gemeenebest, gevoerd, heb. ben de Staaten een gedeelte van eenige Provincien veroverd, die toen nog aan gemelde Koningen toekwamen, maar feedert, by eitfenis, zyn vervallen, aan de Keizers van Duitschland, als uit het zelfde huis, met de toen malige Koningen van Spanje, dat van Ooftenryk naamlyk, gefprootcn zynde. Deeze veroverde ftreeken, thans de Generaliteits Landen genaamd, ftaan, onder de Oppermagt der Algemeene Staaten, die 'er Wetten maaken , de Regeeringen der Steeden aanftellen en verzetten , ten dien einde eenige Gedeputeerden derwaards zenden, de voornaamfte ampten begeeven, midsgaders de Gouverneurs aan. ftellen der Veilingen, welke in de Genera-  III. HOOFDDEEL. 367 raiiteitslanden, in meenigte, gevonden wor» den, wyl dezelven, tot een voormuur, voor den Staat,! moeten veiftrekken. De Geldmiddelen worden 'er ^eheevcn, verpagt en beftiert, door den Raad van Staaten, die ook 't opzigt, over de Veftingvverken, heeft. Maar de in en uitgaande regten worden 'er geheeven, door de Admiraliteit. De Stadhouder, der Vereenigde Gewefien is ook Stadhouder, Kaptein Generaal &c. over de Generaliteitslanden. Voor 't overige heeft ieder Stad en Plaats haare eige byzondere Regeering en Regt" bank behouden ; deeze Iaatften egter,onder appel, ten aanzien van Vlaanderen, voor den Raad van Vlaanderen ,, die te Middel" burg zit; ten aanzien van Braband en 't land van Overmaas, voor 't Hof van Braband, dat, in den Haag, zyne zittingen heeft. Het Westlykst deezer Generaliteitslanden is Staats Vlaanderen,het Noordb kst gedeelte van de Provincie van dien naam uitmaakende. Ten Noorden en Noordwetten, wordt het, door den Hort Q_4 of  3o"8 III. HOOFDDEEL. of Wefterfchelde; ten Zuidweften en Zuiden, door Ooftenryks Vlaanderen, bepaald. Uitmaakende het geheel een fmallen ftrook, van' omtrent twaalf uuren gaans lang en maar twee of drie uuren breed. De grond is 'erzeer vrugtbaar, en geeft koorn, dat het Zeeuwfche evenaart. De lugt is 'er, weegens de meenigvuldige fchorren, langs de Wefterfchelde en binnewateren, zeer ongezond. i Staats Vlaanderen wordt verdeelt, in drie byzondere ftreeken ; het vrye van Sluis, de vier Ambagten, en 't zoo genaamd Committïmus, 't welk eigentlyk ftaat, onder de Gecommitteerde Raden van Zeeland, uit hoofde eener byzondere Commisfie, daar toe aan dezelven verleend. In 'f vrye van Sluis, waar van 't platte land, ten aanzien van 't hoog en laag gerigt, onderworpen is, aan 't Collegie van 't vrye, beftaande, uit een Hoog Bailluw, Burgermeefteren en Scheepenen, vindt men de Stad van Sluis, die wederom haare byzondere Regeering heeft. Dezelve ligt aan een verzanden Zeearm, 't Kanaal of Zwin ge-  EL HOOFDDEEL. 3.^ genaamd, en heeft eenigen handel, 20a in jenever en fterkendrank, vooral die» ter Sluik, uitgevoerd wordt, als in graanen, maar vooral in verfchen en gezouten viscb. De Stad is zeer verfierkt, en 't om" liggende land overftroombaar ; zy is- wel groot, maar weinig bebouwd, zoo zelfs, dat men niet alleen veele tuinen, maar zelfs weiden, binnen haare wallen vindt. Het garnifoen helpt ook veel tot der inwoonereu beltaan. De Stads Regeering wyst, in 't Ciimineele, zonder appel, maar in 'tCivile, onder beroep aan den Raad van Vlaanderen. Aardenburg , eene kleine Stad, met eene haven, in 't Zwin, uitkomende, wier inwooners zig, met de bouwery en bereiding van mee, geneeren, waar toe 'er eenige meefioven zyn; ook dryven zy eenigen handel, in koorn, hout en gedisteleerde wateren. St, Anna ter Muiden , een vlek, met Stadsgeregtigheeden, voorzien ; Kasfandria, een dorp eenigzins verfierkt , aan den mond vtn 't Zwin,. en 't eiland Cadzand; in 't welke'men verders vindt, het dorp van Cadzand, dat zyn naam Q 5 aan  37o III. HOOFDDEEL. aan't eiland geeft; deGroede, hetfchoonfte dorp deezer landftreek; Breskes, digt by 't veer, naar Vlisfitigen , geleegen; Oostburg, een klein fteedje; enYfendyke, een kleine, matig verfterkte Stad, door de Juffersfchans, gedekt. In de vier Ambagten, vindt, men in 't Bsekhouter Ambagt, Flipine, eene fterkte , aan 't water den Brakman, aangelegd, om de vaart, naar Sas] van Gent en Axel, te bevryden, en gedekt, door overftroombaare landen. De inwooners beftaan , van 't vaaren, 't visfchen, en den landbouw, en even gelyk in alle de fterke plaatsen deezer geweften, van 't Garnizoen. In Asje- neder Ambagt, het Sas van Gent, een klein fteedje, op een Kanaal, naar Gent, het welk 'er eenig voordeel van den doortogt der fcheepen, aanbrengt. De plaats is wel verfterkt, en wordt gedekt, door de St, Antonie Schans, en neg twee anderen. In 't Hulfter Ambagt, 't welk een Collegie, zoo als dat van *t vtye van Sluis,heeft, vindt men Hulst, na Sluis, de voornaamste Stad en Veiling van Staats Vlaanderen, en gedekt, dcor  HE HOOFDDEEL. 371 door overfiroombaare landen en verfcheide forten. De lakenwevery en zoutziede. ry, die 'er eertyds bloeiden, zyn thans in verval. Het Axeler Ambagt maakt, met eenige andere plaatfen en ftreeken, het zogenaamde Committimus van Zeeland uit. Men vindt 'er Axel, eene kleine plaats, in'tZui-den van 't eiland vari dien naam , redelyk verfierkt, en door eenige Schanfen, als Zeelandia, Nasfau &c, befchermd. TerNeufe , in 't Noorden van 't eiland van Axel, maar in Asfëneder Ambagt, aan de Wes< terfchelde,geleegen. Biervliet,aan deoverzy van "t Water den Brakman , en aan deszelfs mond, in de Schelde. Ten Iaatften aan de Oostiyke Grenzen van StaatsVlaanderen, en aan weerszy der Schelde,. de Schanfen Liefkenshoek, Lillo, Kruisichans, enjFrederik Hendrik, door over-ftroombaare land:n, gedekt, en dienende,, om meelter van de Schelde te blyven.  372 ui. hoofddeel; Staats Brabant, ten Ooften van Staats Vlaanderen geleegen ,bevat het Noord» lykst gedeelte der Provincie van dien naam; en grenst, ten Noorden, aan^HolIand en Gelderland; ten Ooflen, aan 't Kleeffche en Opperj Gelderland ; ten Zuiden , 1 aan Ooftenryks Brabant; en ten Weften, aan Zeeland, doch gedeeltlyk, door de WesterfchelJe,daar van afgefcheiden. Degrootfte lengte bedraagt 24., de grootfle breette 14 uuren gaans. De grond beftaat gedeeltlyk, uit hei, daar,op veele plaatfen ^ niet dan hout en de ligtfte graanen op groeien; gedeeltlyk, vooral in de Meiery, uit laage moerasfen en laag land, dat dik- wils onder water ftaat. De lugt is 'er, over 't algemeen, vry gezond, Jn de Meiery van V Hertogenbosch, weite het grootst en Oostlyk] gedeelte" van. Staats Brabant beflaat, vindt men, de vry groote Stad van dien naam, geleegen ter plaatfe, waar de Dommel en de Aa, die beiden, uit Luikerland, komen en verfchei de kleiner riviertjes, in hunnen boezem ontfangen, den naam van Deenze aannee- men,  HL HjO OFDDEEL, 373, aien, onder den welken zy vervolgens, by Creveeouer, in de Maas, vallen, en dus deeze Stad; zeer wel geleegen maaken, tot den Koophandel, van Luik» Maaftticht en Duitschland, naar Holland. De goederen worden, uit de eerstgemeldeplaatfen, met karren , aangevoerd; en vervolgers, door Facloors, waar van 'er hier veelen gevestigd zyn, verder verzonden. ^Ook zyn 'er verfcheide andere neeringen en fabrieken gevestigd, als mesfenfabrieken, bierbrouweryen , eene glasblaazery &Ci Nog heeft men 'er eene Illustre', School en 'er ligt altoos een talryk garnifoen ; daar 's Hertogenbosch, onder de hoofdveftingen van den ftaat, geteld word, is het zelve ook zeer wel verfierkt , en gedekt, zoo door omliggende moerasfen en overftroombaare landen,, als door de Forten Ifabelle, St. Antonie en Creveeouer. De Stad heeft haare eige Regeering van Scheepenen , Gezwoorenen en Raaden, waar van de eerften, door den Stadhouder, uit eene nominatie van den Raad, gekoozen worden. De SchcepensftoeJ vonnist, over alle crimineeQ7 Ie  374 HL HOOFDDEEL; le zaaken, zoo in de fiad, als in die dorpen der Meiery , die geene vrye Heerlykheeden zyn, zonder appel; over alle civile zaaken , in de ftad, ter eerfter inftantie, ten platten lande, by appel van de Dingbanken, doch [in beiden, weder" om , onder appel , aan 't Hof van Braband,in den Haag. Onder de ftads vryheid behoort Dungen, een volkryk en welvaarend dorp. v Voords is de Meyery verdeeld , in vier kwartieren, die,tot in williging der latten en bezorging hunner byzondere financiën en belangen, elk hunne byzondere Kwa » tiersvergaderingeii houden, en ook ter uitvoering der aldaar genoome befluiten, elk hunne Ordinaris Gedeputeerden hebben, uit drie Heeren, weegens de vrye Heerlykheeden , en drie , weegens de Staaten dorpen, beftaande. —— Peelland, het Zuidoostlykst deezer Kwartieren, heeft deszelfs naam, van een fgroot moeras, de Peel genaamd , en 't welk veel turf opleevert, waar uit verfcheide nabuurige dorpen, hun beftaan hebben. Men vindt  III. HOOFDDEEL. 375: vindt 'er Helmond, eene kleine ope Stad, aan de famenvloeijing der groote en kleine Aa. De inwooners hebben 'er, gelyk in verfcheide omliggende plaatfen, hun beftaan meest van 't linneweeven, 'r welk zy, weegens de geringheid der beladingen, en den goedkoop prys der eetwaaren, daar door veroorzaakt, met meer voordeel en voor laager dagloonen , dan de meede inwooners deezer geweden kunnen doen; waarom hun dan ook , uit Holland, de gaarens &c. daar toe overgezonden worden. Gemet, eene Souveraine Heerlykheid, aan de Duitfche Order toekomende. Vechel, aan de Aa, waar men zig byzonder,,op de veefokkery, toelegt. Schynde),een groot dorp, wel beplant, waar veel hop gewonnen, en veel handel, inbooter, gedreeven wordt. St. Odenrode, meede een groot welvaarend dorp, op een tamelyk vrugtbaaren grond. Hees en Leende, eene vrye Hecrlykheid, onder dewelke een gedeelte ligt van de groote Heide , die zig, van Hamont,in Oodenryks Brabant,, tot aan Eindhoven, uitftrekt, ter lengte van  376 UI. HOOFDDEEL, van vier uuren gaans; en zoo eenzaam is, dat men 'er flegts, van uur tot uur, eene hut of kleine herberg ontmoet, waar van 't licht, des nagts, tot een baak,moet dienen, om den weg aan te wyzen. Kranen* donk, eene Baronny en Heerlykheid, tot dewelke het groote dorp Budel behoort. Onder deszelfs inwooners vindt men veele kiamers, die allerlei koopmansgoederen, in de omliggende landen ,gaan rond veilen» ln Kempenland vindt men Eindhoven,eene ftad, aan de famenvloeijing van den Dommel en de Gender, geleegen , hebbende veel doortogt van karren &c. uit 's Hertogenbosch, naar Maaftricht, LuikerlanJ &c. Ook zyn hier veele linneweveryei\ Woenzel, een groot en welvaarend dorp. Oirfchot, het grootfte en fraaifte vlek van de Meyery, waar behalven de geenen, die van den landbonw en veeteelt beftaan, ook veele linneweevers. kuipers en hoedemaakers woonen, Voords vindt men hier, en m andere ftreeken der Meyery,veele buitenplaatfen en jagthuizen, die 'er, weegens de voortreflykheid der jagt, in 't faifoen, veele lieden  III. HOOFDDEEL. 377 heden naar toe trekken. De Abdy Poftel, midden in eene groote heide, geleegen. Lommei, een groot dorp,even gelyk veele andere dorpen deezer landftreeken, die aan de heide liggen, voornaamlyk van de fchaaphoedery beftaande. Behalven verfcheide linneweevers , zyn 'er ook veele ingezeetenen , die, met ketelboeten, den kost verdienen, en daar toe, des zomers, 't land rond loopen, en 's winters hun geld t'huis komen verteeren. Valkenswaard, een fraai en volkryk dorp, waar eertyds veele Valkeniers woonden , welken de Valken ter jagt leerden en afrigtten. In 't Kwartier van Oofterwyk, vindt men 't vlek Oofterwyk, aan de famenvloeijing van de Nemer en de Leie geleegen , en wier inwooners, van 't wolfpinnen en laakenweeven, beltaan. Boxtel, eene Barony en welvaarend vlek, waar de inwooners zig gedeeltlyk, met de linneweevery en bleekery , geneeren. Michiels - Gaftef, een groot dorp, aan den Dommel; Vugt, vlak by den Bosch , met zeer veele lusthuizen omringd, Waalwyk, een groot en aan-  578 IIL HOOFDDEE L. aanzienlyk vlek, aan de langeftraat, waar niet alleen in hooi, maar ook in veele andere waaren ,een grooten,h*andel gedreeven wordt, langs eene vaart, naar de Oude Maas, dia veel doortogt van fcheepen geeft. Udenhout en Haaren, liggende, in een vetten leemgrond , met hoedanige de geheele Meyere, oudsiyds, fchynt overdekt te zyn geweest; tot dat dezelve,by de eene of andere overftrooming, grootendeels met zand overftort werdt, waar onder men den leemgrond ook nog vinden kan; de inwooners deezer dorpen beltaan, door den landbouw en boomkweekery Tilburg , midden op eene groote heide liggende, waar zeer veel wol gefyonnen en laaken geweeven wordt, voor de Hollandfche Fabrieken , die 'er voords de verdere bereiding aan geeven ; als welke laatPe beeter de hooger dagloonen van Holland verdraagen kan , dan de eerfte vervaardiging, welke uit dien hoofde hier gefchiedt* Moergaflel, Hilvarenbeek &c* Het kwartier van Maasland, het Noordlykst gedeelte der Meyery, beftaat meest, uit  III. HOOFDDEEL. 37^ uit laag bouw en weiland. Men vindt 'er Berchem, aan eene beek,de Scheik genaamd ; Osch, waar veel weevery van faay en wol is. Maaren , met eene meeiiigte eendekoo\en omringd. Berlikum, aan de Aa, in eene vermaaklyke landsdouw. Tén Ooften van dit kwartier, liggen bet Graaffchap van Megen, met een vlek van dien naam. — De vrye Heerlykbeid, en 't Steedje Ravejlein, aan de Maas,toebehoorende aan den Keursvorst van Beieren en de Palts, fchoon de Staaten regt hebben, om'er de bezetting in te leggen. De kleine Stad Grave, mede aan de Maas, met goede veftingwerken, voorzien, en door overftroombaare landen gedekt, ■-■ Het Land van Kuik, waar in men vindt een vlek van dien naam , de Baronie van Boksmeer, Vierlingsbeek &c. De Baronie van Breda, ten Wellen der Meiery geleegen, heeft,vooral in haare Zuidlykeen üostlyke deelen, veele heiden en moerasfen, maar ten Noordwellen, zeer vrugtbaare akkers en weilanden ; ook vindt men 'er verfcheide bosfchen 3als t Liesbosch , *t  g8o III. HOOFDDEEL 't Mastbosch &c. Zy wordt,door verfcheide kleine rivieren, bewaterd, als de Dongen, die, uit OoftenryksBrabant, komen" de, by Geertruidenberg, in den Biesbosch, ▼alt. De Marken, die mede, in Ooftenryks Brabant, zynen oorfprong hebbende, te Breda, de Wederreis of Aa ontfangt, en verders,tot aan Nieuw Gaftel,voortftrocmende, zig aldaar, in twee armen, verdeelt; waar van de een, niet ver van de Klundert, onder den naam van de Roo Vaart, in 't Hollands diep, uitloopt; de ander, onder dien van Dintel, of 't Bredafchegat, in 't Volkerak, uitwatert. De Vliet en Woudfche beek, die famen, ten Noorden van Steenbergen, in'iVolkerak,val!en. Voords vindt men hier de tamelyk groote Stad Breda, een der hoofdveftingen van den Staat, en voor een gedeelte fraai bebouwd. Ook is 'er een fchoon Kafteel, aan den Prins van Oranje, als Baron van Brede, toekomende, In de Stad worden nog eenige laakenen geweeven; en men dryft 'er eenigen handel, uit Holland, op Luikerland. Zy Hgt zeer vermaaklyk, en heeft fraaie wandel-  HL H O OFDDEE L. 381 delweegen, in de omliggende bosfchen. De Regeering wordt 'er, door den Prins, als Baron, aangefteld; zynde de Regtbank der Stad aan 't beroep, op den Raad van Brabant, onderworpen, 't Haagje, een vermaaklyk dorp, digt by Breda, Ter Heide, aan de Mark, beneeden de Stad, ge. leegen. Oofterhout, een zeer groot en fraai vkk, zeer aangenaam liggende, in ee. ne wel beplante, landsdouw, waar men veele (boten en kafieeltjes heeft. De inwooners geneeren zig veel, met de Iaakenweevery en pottebakkery ; terwyl zy ook eenigen handel dryven,? door middel eener vaart, die, in de Dongen, uitloopt. Het dorp Dongen, aan de gemeene landftraat, tusfehen den Bosch en Breda. Ginneke, zeer vermaaklyk, digt by 't Ulvenhoutfche bosch, aan de Marke, geleegen. Groot Zundert, eene zeer volkryke plaats. Leur, aan een Riviertje de Leurfche vaart genaamd, langs 't welke de inwooners veel handel;, op Holland , dryven. Etten, een zeer fraai en uitgeftrektdorp. Roozendaal, een groot en fraai vlek aan het zand. Ten  38a HL HOOFDDEEL. Ten Noord wellen der Barony van Breda, liggen de Heerlykheid en kleine Steede de Willemftad, met eene haven aan 't Hollandsch diep, wel verfierkt, en door de omliggende wateren moeilyk te naderen, _ De Heerlykheid Prinfeland, uit een dorp Diuteioord genaamd, en verfcheide zeer vrngtbaate Polders jbeftaande. — De Heerlykhdd van Steenbergen , met eene kleine verfierkte Stad van dien naam, door de Leurfche Schans gemeenfchap houdende , met de Rozendaalfche Vliet, en door o. tr 'roombaare lauden omringd. Her Markgraiffchapvan Bergen op Zoom, toebehoorende aan den Keuz otst van Beieren en de ;Pa!ts, doch onder de Oppermagt der Staaten ; die 'er garnifoen hebben, en 'er ook belaftingen heffen, doch 'er geene nieuwen kunnen invoeren, zon1 der toeftemming van den Markgraaf. De Stad is tamelyk groot, en een der voor- • naamfte grensveftingen van den Staat, aan de eene zyde is:zy, door 't water en de laage landen.ongenaf kbaar, aan den anderen zeer verfierkt, en teevens aan Steen- ber-  III HOOFDDEEL. 383 bergen gebegt, Hoor eene linie, met een moeras en drie fchanfen zodanig befchermd , dat 'er een leger veilig agter campeeren kan. Vocrds is de ftad geleegen, « aan den Zoom, een riviertje ,'t welk aldaar,in de Schelde , valt. En fchoon deeze laatfte, te dier plaatfe, geheel , uit zout water, beftaa, vindt men nogthans, aan den oever, eene bron van zoet water, door eenig muurwerk, teegen de overflroo. tning van 't zout water, beveiligd. De inwooners beftaan, behalven van 't Garni z )en, ook van de pannen en pottebakkeryen, waar van groote verzending is. Halteren, een dorp, op eene vermaaklyke hoogte, geleegen. Wou , een groot en volkryk dorp, aan den Zoom. De OudeBosch,een zeer aanzienlyk vlek, aan een water, dat,in de Mark, uitkomt; en waar langs veele graanen,en rysbosfcben,ter bezorging der Dyken , naar Holland en Zeeland , worden afge1 voerd. Oud en Nieuw Gaflel, aan den Dintel geleegen. De Fynaart, een groot dorp, in eene vrugtbaare polder van dien naam, Als  |84 III. HOOFDDEEL. Als een byvoegfel, tot Brabant? kan men reekenen de ftad van Maastricht , beneevens het daar by en in liggend Graaffchap Vroeniioven , beiden, ten zuiden van Staats Brahant, tusfehen Liraburg en Luikerland, aan de Maas, geleegen. De Staaten zyn 'er , met den Bisfchop van Luik, bezitteis van; maar deeerstgenoemden liggen 'er alleen bemting in. De Stad is vry groot, en eene der voornaamfte en fterklte veilingen van den Staat; fchoon wat te ver van de grenzen verwydert; waar teegen zy wederom het gebied geeft, over de Maas. W^k, aan de overzy deezer Rivier liggende, is als eene Voorjlad van Maaflricht aan te merken; en heeft, door eene groote en fraaie fieene brug, gemeenfchap met de Stad; welker voornaame fcheepvaart zig thans , tot Luik, bepaalt. Op 't Riviertje de Jeker, 't welke zig hier, met de Maas, vereenigt, ftaan verfcheide koorn- mout-olie-run- en papier moolens, door 't water, in beweeging, gebragt. Ook  Hl. HOOFDDEEL 385 Ook zyn 'er verfcheide nage'- en yzer- fmeederyen, in de .Stad ; daar insgelyks veeie Ichoenen en fteevels gemaakt worden; veel lym gekookt &c. Nog heeft men'er veel doortogt van karren, naar.en van Aken, Borchet, Verviers , &c. die de Spaanfche wolle en verwftoffen, tot de lakenfabrieken aldaar, overbrengen, en daar teegen de bereide laakenen terugvoeren, naar Holland. De Roomfche Godsdienst wordt hier opentlyk geoeffend, waarom 'er verfcheide kloo. fiers en andere Geefteiyke gefiichten, in en rondom de Stad zyn. Egter zyn 'er ook gereformeerde en andere gemeenten; en men heefc 'er eene Illuftre School. De Stad heeft haare eige Regeering ; dan die aangefteld en veranderd wordt, door vier Commisfarisfen decifeurs, twee by H. H. M. en twee by den Bisfchop van Luik benoemd , om teevens alle zaaken van Politie, Finantie en juflitie, te befchikken en af te doen. — Manlhicht ligt, op eenen ry, zenden grond, in eene aangenaame land. flreek en gezonde lugt; en is met fraaie wandelingen voorzien, In haare nibuurfchap • ' R vindt  385 HL HOOFDDEEL. vindt men den Pietersberg, die de Stad commandeert,datis,v.n waar men deStad befchietenkan, om ze,tot de overgaveste dwingen ; weshalven men 'er een Fort heeft aangelegd, om van die gewigtige post meefter te zyn. De berg zelf is tamelyk hoog, en draagt goede koorenlanden en $ verfcheide hoeven en huizen , op deszelfs kruin; fchoon deszelfs binnenlte , uit eenfoonvan mergelfteen beftaande,gedeeltlyk uitgegraven is, om defteenen, tot het bouwen van huizen, maar vooral tot het leggen van fondementen en 't gruis, tot bemefting der landen, te gebruiken. Waar door de berg, met eene meenigte door elkander loopende weegen, zodanig, als een doolhof, uitgehold is , dat men 'er niet dan met gidfen en flambouwen door kan. By 't uitgraven, vindt men veele verfteende Visfchen , Schelpen &c, ten bewyze, dat deeze berg eens, door de zee,bedekt is geweest, en zig langzaamerhand, onder deszelfs wateren, heeft gevormd. Een oorfp rong, waar van ook de meefte andere bergen, foortgelyke bewyzen draagen, Digt bjPde Stad, vindt  III. HOOFDDEEL. 378 vindt men nog een overblyffel van eene Romeiufche Heirbaan; en in 't Graaffchap Vroenhoven , ten Weften derzelve geleegen, verfcheide dorpen; terwyl'er ook nog eenige anderen tee behooren, die in 't Valkenburgfche, Luikerland &c. verfpreid zyn alsb. v.Heer,een redeiyk groot en vermaaklyk dorp, geleegen, in eene groote vlakte, tusfehen de Maas en de bergftreak, het Wykerveld genaamd; Berg, digt by den westlyken rand van 't gebergte ( dat ,als een smphitheater, het Wykerveld en de geheele vlakte, langs de Maas, belluit &c. Staats LiMBURG,ofde Landen van Overmaas, bevatten verfcheide, door't Ooftenryks grondgebied, vdn elkander gefcheide ftreeken, in de Provincie van Limburg, geleegen. De grond is 'er bergagtig , doch vrugtbaar, en geeft goede koorn-akkers en zelfs zeer goede weilanden en boomgaarden. Ook zyn 'ergroote bos* fchen ; en eenige loot en yzergroeven, die R a be-  3 3*5 HÉ HOOFDDEEL. bewerkt worden. De logt is 'er,op't hoog gebergte, wel koud, maar teevens zeer gezond. Behalven de Maas, die 'er langs ftroomt, vindt men 'er verfcheide kleiner rivieren, welken zig in dezelve uitftoiten, als de Weeze, de Berwine, de Voeren, de Geul, en de Geleen, waarop veele olieen volmoolens ftaan; terwyl 'er ook veele kreeften en forellen in gevonden worden. De landen zelfs zyn verdeeld , in drie kwartieren, Valkenburg, 'sllertogentade en Daalhem, welken elk hunne byzondere Staaten hebben, uit Edelen, en Gecommitteerden, weegens de hoold'janken , beftaande , en meest, over den omflag der beladingen, raadpleegende. Zy moeten allen te faam 50,000 gl. aan den Staat opbrengen. Van de Regtbanken valt appel aan 't Hof van Brabant, in den Haagj de inwooners zyn 'er meest Roomsch. In ,t land van Valkenburg, vindt men het fteedje van dien naam, aan 't riviertje de Geul, teegen den voet van eenen berg geleegen. Klimmen, op den hoogden berg deezer landftreek, van waar men dus een fchoon  lil' HOOFDDEEL. 389 fchoon uitzigt heeft. Heerle, in't Ooftenryks gebied beflooten , heeft veel dooitogt, uit den Bosch, over Mafeik, naar Aken, en is 't aanzienlykst dorp,< van dit kvvattier. Beek en Weerd, hebben Herken doortogt, naar Gulikerland. Meersfen, teegen den opgang van 't gebergte, met eene proostdy. Houtem, in eene aangenaame vvelbeplante valei. Eisden, een groot en vermaaklyk dorp aan de Maas, waar van de inwooners een voordeeligen handel, inkoorn en Hollandfche waaren, dry ven. Men heeft 'er eenige Jeneverftookeryen; en onlangs is 'er eene laakenfabriek opgeregt. In 't land van 's Hertogenrade; Gulpen , een groor dorp, geleegen, in eene valei, door de Gulpe, befpoeld, en alom, met hooge bergen, omringd. Vaals, door 't Ooftenryks grondgebied ingeflooten , heeft verfcheide kerken, voor de Proteftanfche ingezeetenen der omliggende landflreeken; men vindt 'er ook eenige Lakenfabriekeurs. \xi\landyan Daalbem', een klein fteedje van dien naam , aan de Berwine, op R 3 ee"  3po III. HOOFDDEEL. eenen rotfigen berg, die, uit het midden eener valei , opreist. De inwooners beltaan meest van 't wolienweeven. Bombay, op 't gebergte,met zeer vrugtbaar land , omringd. Bligny , in 't welk en de nabuurige dorpen, veel Luiks fai gemaakt wordt; terwyl 'er ook veele nagelfmeeden woonen. Olne, in 't Ooftenryks gebied beflooten, en waar omtrent veele kaarden (*) gebouwd worden, ligt op de afhelling eenes rotfigen bergs, dewelke, ten zuiden; eene diipe valei heeft, met eene daar door vloeiende beek, langs welker oevers, verfcheide sicolens fctot geweermaakeryen ennagelfmeederyen, zyn aangelegd; terwyl men ten iioordweften eene myn van fleeRkoolen aantreft. Opper Geldebland, een gedeel- (*) Verg. Onderw. voor Kinderen, a. D. ?• 203. s  III. HOOFDDEEL. 391 te der oude Provincie, van dien naam, en ten Zuiden .derzelve, aan weerszyde, van de Maas, geleegen, is thans,tusfehen den Keiler, den Koning van Pruislèn, en de Staaten verdeeld ; welke laatflen de hun toegeweeze plaatfen voornaamlyk nodig hebben, tot openhouding van de gemeenfchap , met Maafiricht. Voor "t overige hebben deeze plaatfen den Roomfchen Godsdienst, hunne eige Regecring, en een hoog Gcrigtshof , te Venloo zittende , behouden. — De grond beftaat, langs de Maas, meest uit weiland ; verder op uit hei, nioergro;:den en bosfehen. Het wordt, in drie kwartieren, verdeeld. Vtnloo is eene tamelyk groote Stad en fterke vefting, met deszelfs grondgebied, aan de Maas,geleegen, dcch geheel ingeflooten, door 't Prufeiafclie gebied. Aan de overzyde der Rivier, is eene Schans geflicht, St. MichieJ geuaaand. De inwooners dry ven nog eenigen handel, in Hollandfche waaren, op Gulikerland, fchoon de verdeeÜBg deezer landllreeken, onder drie Mogendheedtn, en de zwaare tollen, R 4, die  39* III HOOFDDEEL. die elk, op zyn gebied, van de doorgaande waaren, invordert, de fcheepvaarr, en door een noodwendig gevolg, ook de tollen zelfs zeer benadeelen. Steevenswaard, een Eiland, wat meer zuidwaards, in de Maas, geleegen; het zelve is zeer vrugtbaar, en was eertyds verfierkt. Thans, de rivier te dier plaatfe meer en meer zynde verland, flaat 'er flegts een klein dorp op. In het Ampt van Montfoort, vindt men een flot en vlek van dien naam, aan een klein riviertje geleegen. Echt, een ope vlek; Nyflad, een klein fteedje aan de Rivier Geleen, te midden in't Gulikschgebied, e.n verfcheide derpen. IV. HOOFD-  Bladz. 393 IV. HOOFDDEEL. Van de Ooftenrykjcbe Nederlanden» J~^e OostenrykscheNederlanden worden, ten Noorden , bepaald ■> door de Generaliteitslanden ; ten Ooften, door Duitscbland; ten Zuiden, door de Franfche Nederlanden; en ten Weften of Noordweften, door de zee. De grootfie lengte zal omtrent de 70, de breedte, aan de Oostzyde, over de 30, aan de Westzyde, nog geen 15 uuren gaans bedraagen. Zy zyn, tusfehen den 4gn en 51° graad van Noorderbreette, midsgaders den 20" en 25" graad van lengte, geleegen. De Jzigt is 'er gezonder en beftendïgef,. dan in de Vereenigde ^Nederlanden; be« halven in de laage flreeken van Vlaanderen , daarzy, op fommige plaatfen, vry onge-zond is. In 't Noorden en 't Wellen, vindt men veele laage landen; maar naar 't Zuidenen 't Ooften, zyn deeze geweften heuvel- ep bergagtig, en met fclioone en tchildcragtige landsdouwen , doormengde R 3 Ete  2^4 IV. HOOFDDEEL. De grond is 'er, over 't gemeen, zeer vrugtbaar, byzonder in vlas, koolzaad en allerlei graanen en vrugten. Ook vindt men, in fommige deelen , zeer vette weiden; in anderen , groote bosfchen en wouden. 'Er zyn verfcheide mynen van yzer, kooper, lood, en fteenkooleu, als mede eenige fteengroeven. De inwooners leggen zig nog, op fommige Fabrieken, toe; als van kamerdoek, kanten, byzonder in Braband, te Brusfel, Mechelen&c, tapyten,. linne- en wolle ftofFen, jzsrwerk &c. De Koophandel was'er eertyds,ingrooten bloei, maar na dat de Vereenigde Geweften zig. aan 't Spaanfche Juk onttrokken hadden, daar deeze Provinciën onder gebukt bleeven, is de koophandel meest, naar Holland en Zeeland, geweeken;. en 't gemis der Vryheid heeft deeze fchcone Geweften, eertyds 't juweel van Europa , van hunnen grootften bloei ontzet. — Thans zenden wy 'er allerlei fpeceryen en kruideniers waa« ren naar toe, desgelyks haring, zouten en verfchen;visch, wolle en zyde flolFen , potasch, weedasch, en veele andereu meer.. Waa*  VI. HOOFDDEEL, 395 Waar teegen wy 'er allerlei foort van kanten, fyn lynwaad, fervet-goed, tapyten, goud-leer, vlas, graanen, vlaamfche linnens, greinen, faaien, laakens, beddetyken, pyp- en andere aarde, fteenkoolen, fieenen &c., uit ontbieden. De Aart der inwooners komt veelzins, met dien van de ingezeetenen der Vereenigde Nederlanden , overeen ; behalven] dat de eerstgenoemden, door eene uitwerking hunnes teegenwoordigen toeftands, minder vryheidzugtig, en ook minder aan den koophandel overgegeeven zynde, min win»ziek; maar daar teegen gulhartiger, vroly* ker en fpraakzaamer zyn. De Roomfche Godsdienst is 'er de heer** fchende gebleeven, en dit maakt, dat 'er,i naar de inrigting van dien Godsdienst, overval, zoo in de fleeden, als ten platten lande 9> veele Abtdyen en Kloofters, zoo van mans als van vrouwen, gevonden worden.- J. Vader, wat zyn dat abtdyen ets * kloofters? V. Dat zyn groote gemeenfcbappen van' ongetrouwde lieden, die, onder opzigt van' R6< eerf  396 IV HOOFDDEEL. eenen.abt, abtdis, of opperfte beflierder, of befiierderes, in groote gebouwen, famen woonen, om zig, met leezen , bidden , en alle debeoeffeningenenplegtigheeden van den Godsdienst, beezig te houden. Daar nu aan deeze geflieftten, vooral in vroeger tyd, veele goederen zyn gefchonken, hebben derzelver leeden, in zeer veelen althans, een ruim beflaan. Infommigen bepaalen zy zig egter niet geheel en alleen, tot bloote GodsdienstoefFeningen, maar leggen zig daar by toe, op de opvoeding der jeugd, of wel op de oppasfing; en bezorging der zieken. Anderen, in onbebouwde landftreeken gedicht, wenden hunne goederen, vlyt en opzigt aan, om die te vooren woefte landen, onder eene behoorlyke bebouwing te brengen, of te houden. En deeze allen zyn van een wezendryfc nut, voor de Maatfchappy. Maar die geenen, welkers leeden, by hunne GodsdienstoefFeningen , het overige van hunnen tyd,' in nutlooze leedigheid, doorbrengen, en waar men dus fchynt, uit het oog te hebben verlooren, dat Gods groot oog-  IV. HOOFDDEEL. 397 oogmerk was, de menfchen, door elkanders toedoen en medewerking, gelukkig te maaken, weshalven dan ook de alleraangenaamfte dienst, dien men aan dat Weldadig Üpperweezen bewyzen kan, daarin be* ftaat, dat men, met al zyn vermoogen, tot dit zyn üefdeiykdoelwit, medewerke; alle deezen zeg ik , .wyken van den waaren? Geest en Ziel onzes niets dan liefde en weldadigheid aderaenden Chriftlyken Godsdiensts af, en zyn fchadelyk voor 't Jand, waar in zy geveftigd zyn. • Wat de Regeering aanbelangt, elk deezer Geweften heeft nog deszelfs byzondere Staaten, uit de Geestlykheid, de Ridderfchap, en de afgevaardigden der Steeden beftaande. Derzelver raadpleegingen gaan thans voornaamlyk , over het inwilligen , omflaan en heffen van beladingen. Aan 't hoofd der Geestlykheid bevindt zig de Aartsbisfchop van Mechelen, uit dien hoofde-de Primaat deezer landen genaamd. Op hem volgen, in rang en gezag, de Bis. fchoppenvan Gent, Bruggen, Antwerpen, Yperen, Doornik; Namen ea Roermond. R 7 Voords  398 IV. HO OFDDEE L>ï Voords de Abten, waar van veelen Lce-den der Staatsvergaderingen hunner Provincien zyn. — De Steeden, Heerlykheeden, Meyeryen, Gasteleneien &c. hebben hunne byzondere Regeeringen en Regt. banken ; gelyk iedere Provincie ook zyn hoog Gerigtshof heeft; doch ondergefchikt aan den Hoogen Raad van Mechelen, als \ opperfte Gerigtshof van alie de Ooftenrykfche Nederlanden zynde. Eindelyk de Keizer van Duitschland, uit den huize van Ooltenryk,. afftammende, heeft, onderden tytel van Hertog , Graaf, of Heer, de: oppermagt , over deeze landfchappen, en fielt 'er eenen Gouverneur Generaal over aan, om ze, met behulp van verfcheide. Raads-Collegien en Minilters;of Staatsdienaars, als de Geheime Raad, de Raad van Staaten, de Raad der Einantien &c., uit zyuen naam, en onder zyn opperbevel, te beftieren. Terwyl deeze Gouverneur Generaal ook wederom, in rie verfcheide landfchappen, byzondere Gouverneurs, onder hem, heeft. De voornaamfte Rivieren} welken deeze Ge  IV. H O O F D D E E L. 399 Geweften befproeien, zyn, de Maas, die, uit Lotheringen,komende,door de Provinciën van Namen, Limburg en Opper-Gelderland,naar de vereenigdeGeweften,flroomt.De Sambre , die , uit Pikardyen, oorfpronklyk, Henegouwen doorloopr.en by Namen,im de Maas, valt. De Schelde, welke mede, uit Pikardyen, afvlietende, omtrent midden door Vlaanderen, naar Zeeland, loopt. De Leye en de Scarpe, welken beiden, uit Artois, komende, de eene, te Gent, de andere, beneeden Sr. Amand, in de Schelde, vallen. De Dyle, die , in het zuiden van Braband, deszelfs oorfprong neemende , na den Demer , benedenLeuven, en dé Senne, midsgaders de Nethe, beneden Mechelen, ontfangen te hebben , zyne wateren, onder den naam van Rupel, by Rupelmonde, in de Schelde, ukftort, Voords heeft men, in deeze Geweften , verfcheide vaarten gegraaven, waar van de voornaamften die geenen zyn , die, van Duinkerken en Winoxbergen, over Veurne, Nieuwpoort, Ooflende en Brugge, naar Gent loopt, midsgaders die gec-  4oo IV. HOOFDDEEL geene, die,van Brusfel, naar den kant van Antwerpen, tot in de Dyle of Rupel, gerokken is. Tot de Ooftenrykfche Nederlanden behooren; 't Hertogdom Braband, in drie Kwartieren, verdeeeld. In 't Kwartier van Antwerpen , vindt men, bet Markgraaffchap, met de fchoone en groote ftad van dien naam , aan de Schelde geleegen , langs welke zy, voorden Spaanfchen Oorlog , een grooten handel dreef. Zy heeft nog een uitmuntende haven ; doch die alleen, tot den binnenjandfchen handel, met Holland , Zeeland en de Ooftenrykfche Nederlanden zelfs,dienen kan, daar de zeevaart 'er geheel gettremd is. Verfcheide openbaare gebouwen, en byzonder de groote Kerk, zyn merkwaardig, zoo weegens de bouwkunde , als weegens de fchilderyen, waai mee vooral deeze laatfte , van binnen , is vercierd; ook is 'er een Kafteel. Mechelen , eene byzondere Heerlykheid, en mede eene groote ftad , waar het Opperst Ge igtshof der  IV. HOOFDDEEL. 401 der Nederlanden, deszelfs zitting houdt, is op de Dyle geleegen. Lier , eene kleine ftad, op de Neethe, waar veel handel, in heeften , is. Herenthals , Turnhout , Hoogftraatcn , mede kleine fleeden; en Zandvliet, eene kleine, eenigzins beveiligde ftal, aan de Schelde. In 't Kwartier van Brusfel, vindt men de groote, fchoone en wel bevolkte Stad van dien naam, de hoofdftad van Brabant, en de zitplaats van de Hooge Regeeting der Ooftenrykfche Nederlanden. Zy is gedeeltlyk , in de laagte, gedeeltlyk, op de hoogte, gebouwd, en ligt aan de Senne, in eene fraaie landsdouw. Ook is zy, wegens haare kanten en tapyten, beroemd. Nivelle, een aangenaame Stad. Vilvoorden, aan de Senne, uit welker omftreek veel fteen verzonden wordt. In 't Kwartier van Leuven, vindt men Leu ven,eene groote ftad,op de Dyle,met eene zeer beroemde Univerfiteit , of hooge School. Landen, Thienen en Leeuw, aan de groote en kleine Ceete ; midsgaders Dies*  402 IV. HOOFDDEEL. Diest , Sichem en Aarfchot , aan den Demer, zyn allen kleine fteeden. In 't Hertogdom Luxemburg, min vrugtbaar en ook min bevolkt, dan de overigeOoftenrykfcheNederlanden,vintd men een gedeelte van'tgroote Ardenner Woud, veele yzermynen en de Riviertjes Ourte, Semois en Lesfe,die.in de Maas, beneevens de Sure en de Kill, die, in dc Moezel, vallen. Aan de oevers deezer laatfle rivier en daar omftreeks, zyn eenige wynbergen; en 't fchaapenvleesch der ardennifche ftreeken is zeer beroemd. In 't Oustlyk gedeelte van dit gewest, wordt Hoogduitscb, in 't Westlyk, Walsch gefprooken.. Luxemburg, deszelfs Hoofdftad, aan de Eife geleegen, is eene der voornaamfte veilingen van de Ooltenrykfche Nederlanden , gedeeltlyk op rotfen, gedeeltlyk in dalen, gebouwd. Arlon , Cbiny, Marche, la Roche, St. Veit, Clairvaux, Echternacb, Gravemacheren, aan de Moezel, die hier even 't Luxenburgsch gebied, ianraakt, syn allen kleine Steeden. Bastogne, midden  IV. HOOFDDEEL. 403, den in 't land liggende, is eene fraaie Stad, die veel koophandel heeft, fchoon eenigzins in bloei afgenomen. Het Hertogdom Limburg beftaat, uit een fchoon, bergagtïg land; heeft ver> fcheide yzermynen; en is, door deszelfs lekkere kaazen, beroemd, Huis van Ooftenryk bezit 'er Limburg, de Hoofdftad , fchoon niet zeer groot, in een bogt van de Weeze, op eenen berg, liggende» Aspremont , eene kleine Stad , door *t Luiksch gebied, ingeflooten, Eupen, aa» de Weeze, een vlek, daar veele Gereformeerden woonen, en veel handel, m Iaakenen, gedreeven wordt, 's Hertogenrade &c. In 't Hertoglyk Opper -Gelderland , bezit het zelfde huis Roermond, eene vry groote en fraaie,ftad, waar veel handel gedreeven wordt; zy ligt aan de famenvloeijing vatj de Maas en Roer.—Gelder,aan de Niers, eene fterke vefting, midden ineen moeras, Wachtendonk, Straalen en 't ganfche land van Kesfel, behooren aan den Koning van Pruisfen, Kes  404 IV. HOOFDDEEL. Het Graaffchap van Vlaanderen, een der vrugtbaarfte en meest bevolkte geweften der Ooftenrykfche Nederlanden , kan , voor zoo ver het den Keizer toehoort, in vier byzondere ftreeken, verdeeld worden. In dat van Gent, vindt men de ftad van dien naam , zeer voordeelig , tot den Koophandel, geleegen, aan de famenvloei* jing van de Schelde, de Lye en de vaarten naar Brugge en Sas van Gent. De ftad is zeer groot, maar niet zeer bevolkt. Het land van Waas, zeer vrugtbaar,benoorden de Schelde. Dendermonde , aan den mond van den Dender, in deeze rivier, mefoverftroombaar land, omringd. Aalst,een Stad en Graaffchap, mede aan den Dender , maar in eene bergagtige ftreek. Oudenaarden, op de Schelde. Doornik , eene oude, vry groote en eertyds zeer fterke ftad, mede aan de Schelde, en veele wolle fabrieken hebhende; ook is het Doorniks porcelein of aardewerk bekend. Meenen, Kortryk en Deinze, op de Lye; de tweede deezerfteeden is beroemd, weegenskunftig geweeven fervetgöed. Het  IV. HOOFDDEEL. 405 Het Kwartier van Bruggen bevat alleen de Stad vnn dien naam; zy is groot en lugtig gebouwd, en ligt, op de vereeniging van verfcheile vaarten, en dus zeer voordeeüg, voor den binnenlandfchen handel. Het Kwartier van Tperen behelst de Stad van dien naam, tusfehen de Yperlee en twee Meeren geleegen. Men dryft 'er veel handel, in woiie ftolTen. In 't Kwartier of Land van den Vryen, rondom Bruggen liggende, vindt men Middelburg en Damme, twee kleine fteedjes, naar den kant van Staats Vlaanderen, Oostende , met eene groote haven aan de Noordzee, doch aan verlanding onderheeven. Deeze Stad heeft veel koophandel, overzee, byzonder in tyd van oorlog tusfehen de Zeemogendheeden, wanneer zy, de Keizer neutraal blyvende , ongemeen bloeit. Dixtüuiden, eene kleine Stad, op de Yperlee , waar veel bande!, in boter, is. Veurne, aan een moeras, met vaarten, naar Duinkerken, Wtenoxbirgen, Loo en Nieuwpoort; welke laatfle Stad geleegen is, aan den  4o6 IV. HOOFDDEEL. den mond van de Yperlee, in de Noordzee. In 't Oofteuryks gedeelte van 't Giaaf* fchap Henegouwen , waar men fchoone yzer-, lood- , ' marmer-, fteen- en kolengroeven , midsgaders een gedeelte van 't Ardennervvoud , aantreft; vindt men Bergen , eene vry groote en fchoone ftad , op de Trouille; St. Guilain , op de Haine , by een moeras, en Soignies, by 't bosch van dieu naam,behooren onder haar gebied. Hall, een kleine ftad op de Senne ; Enghien ; Lesfines, een redelyk fraaie ftad, en Ath, beiden op den Dender ; in deeze fteeden wordt veel handel , in linnen, gedreeven. Binchligt, in'tooften van dit gewest; en niet ver van daar, het lusthuis Mariemont. Het Graaffchap Naamen, 't welk zeer bergagtig is, kevert blaauwe fteen, yzer, lood, koper en kooien, en beeft ook veele bosfchen en wouden. Men vindt 'er Namen, aan de famenvloeijing vandeSambre en de Maas, niet zeer groot, maar eene fterke veiling, met een fchoon Kafteel. 'Er  IV. HOOFDDEE L. 407 'Er worden veele mcsfen, geweeren &c. gemaakt. Van deeze ltaJ.de Maas, naar Luik, afvaarende, treft men de fchoonfte landsdouwen en heerlykfte gezigten aan. Clnrleroi, op de Sambre; Bovignes, een zeer oud fteedje, aan de Maas , en zeer veele dorpen. y. HOOFD-  4o3 V. HOOFDDEEL. Van Vrankryk, "V7rankryk wordt, ten noorden, bepaald, door 't Kanaal en de Ooftenrykfche Nederlanden ; ten ooften , door Duitschland, Zwitferland en Italien; ten zuiden, door de Middelandfche Zee en Spanje; en ten weften, door den Noorderoceaan. Het ligt, tusfehen den 13 en 25 graad van lengte, beneevens den4.1 en ji graad^van Noorderbreette, De grootfte lengte, van 't noorden naar't zuiden, zal omtrent 180, de breette 160 uuren gaans (*) bedraagen; terwyl 't getal der inwooners, by fommigen, op 20, by anderen, op 16 milUoenen, of nog minder gefchat wordt. (*) Te weeten van 20 in een graad; de Franfchen zelfs reekenen met kleiner mylen, van 25 in een graad.  V. HOOFDDEEL. 409 De lugt is 'er getemperd, aangenaam, droog en gezond; naar 't noorden kouder > naar 't zuiden, warmer; en 't weer vee* beflendiger, dan in onze hemelftreek. De grond is zeer verfcheiden en door mengd, met vette vlakten, vrugtbaare heuvelen, fchoone valeien, dorre heiden,en vooral naar 't zuiden en 't ooften, groote' hooge; gebergten ; maar over 't algemeen zeer vrugtbaar, niet alleen in allerlei graanen , (*) maar ook in wynen , en allerlei fyne vrugten, waar onder veelen,die,in onze landen , weinig of niet te vinden zyn; als olyven , oranje - appelen, citroe- {*) Eene van de groote zorgen der Franfchc rfcgeering moet daar in beftaan, dat de binnehlandfche koorenhandel bevorderd worde ; en ook zodanig gereegeld , dat de landflreeken, die armer in koorenzyn, door die geenen, voorzien worden, die meer kooren voortbrengen; op dat dus de fchaarsheid geweerd, enalomeenevenwigt van overvloed, in deeze zoo onontbeerlvke waar, te weeg gebragt, of herlteld worde. S  4I0 V. HOOFDDEEL. nen, kaftanjes, granaatappelen , faffraan &c. Ook zyn 'er uitgeftrekte wouden en bosfeben, met goed brand en timmerhout, voorzien. Vee en wild treft men 'er, in overvloed, aan, en't laatfle van voortreflyke hoedanigheid. Eindelyk ontbreekt het 'er ook niet aan mynen van verfcheidenerlci metaalen, en groeven van verfcheidenerlci iborten van fteen. Veele foor ten van fabrieken zyn 'er geveftigd, en fommigen tot zeer groote volmaaktheid gtbragt. Onder die van behangfel» en andere tapy ten, munten de tapytweevery en fcharlaaken verwery van de Gobelins byzonder uit. In de zuidlyke Provinciën heeft men de zydereejt ingevoerd, en de zydefabrieken van Lyons, Nismes &c. zyn in grooten roem. Voords heeft men 'er ook fabrieken van kanten, lywaad, laakenen, en allerlei ftoffen; desgelyks van glas en fpiegelglas, midsgaders van porceleinen, waar onder die van Seve en anderen, rondom Parys, uitmunten.—Daar en boven heeftVrankryk eene uitgebreide visfchery , niet alleen van varlchen visch, op deszelfs eige kuftenS maar  V. HOOFDDEEL. m maat ook aandeel, in degroote visfchery van kabbeljauw &c, op de banken van Terre Ntuf, by Noord Amerika, waar door veel volk, vooral op de westkuflen van 't ryk, b«Öaat. -— Ten Iaatften heeft dit Ryk verfcheide Colonien.inAfia, Afrika enAmerika,dewelken het, niettegenitaande deszelfs eigevrugtbaarheid, geenzins ontbeeren kan ,• wyi offchoon die vrugtbaarheid aan het zelve de voornaamfte bron van welvaart magt en bloei , in de voortzetting van deszelfs landbouw en de aankweeking van deszelfs eige voortbrengfelen, aanwyze,en dus alles wat,tot den koophandel, behoort, bier flegts , in de tweede plaats , in aanmerking komen moet ; 'er egter te veel geld jaarlyks, uit het land], zou gaan, indien de inwooners al de koffy, fuiker, thee, chocolade, &c.,die zy daaglyks gebruiken,van de vreemdelingen, moeften inkoopen. t*) (*) Hoe veel minder kunnen wy dan, die, uit de eige voortbrengfelen van ons Jand , zoo weinig , in ruiling, geeven kunnen, diergelyke Colomen ontbeeren. S 2  4X2 V. HOOFDDEEL. I )aar zy Él dit alles,grootendeels,uit hunne éige Volkplantingen trekkende, het daar voor uit gefchooten geld, in hun land zien wederkeeren; zoo door dien de eigenaars der plantagien en landen, waar op deeze voortbrengfelen geteelt worden, in 't ryk zelve, woonen.of derwaards wedeikeeren,wanneer hun fortuin aanzienlyk genoeg gewerden is; als door dien het Moederland zelf den l,andel,op deeze Volkplamingen,hebbende,de van daar komende produften, met deszelfs eige voortbrengfelen, verwisfeld; terwyl 00* de zeevaart des ryks, door dit alles, grootlyks bevorderd wordt. — Uil het eene en andere ondertusfehen blykt, dat de eige rykdom van dit land in de daad byna önuitpudyk is; terwyl deszelfs ligging aan twee «eën het teevens allergefcuiktst maakt, voor den koophandel. Het geen wy 'er naar toe brengen, beftaat voomaamlyk, in fpeceryen, kruideryen, kaas, boter, meeklap, tabak, raap- en lynolie, traan, zalm, haring,Slywaaten, krygsammunitie, fcheepsbehoeften en timmerhout , vlas, hennip, teer , pik, zer, kooper, tin, droo -  V. HOOFDDEEL 413 droogeryen, verwftofTen, pelteryen, diamanten en veeier ei andere waaren. Wanr teegen wy 'er van daan haaien, allerlei wynen, brandewynen, fyne wateren, azyn, oly, honig, faft'raan ; allerlei vrugten, gedroogd, geconfyt, in brandewyn &e., zout, papier, glas, porcelein; allerlei zyde, goude en zilvere ftoffen, galonnen, lakenen, kanten, tapyten en ande.c manufactuuren; en vooral allerlei foorten van galanteriewaaren, dat is, opfchikken,en kleinodiën, in 't uitvinden en vervaardigen derwelken, de Franfchen zoo veel vindingskragt, vernuft en fmaak bewyzen, dat zy,ten deezen aanzien, feedert lang, den toon aan geheel Europa geeven. De inwooners van dit ryk zyn edelmoedig, beleefd en zeer befchaafd;zy betoonen zig zeer minzaam , omtrent vreemdelingen; maaken veel werk van de vrouwen; beminnen de> pragt en vertooning; zyn lugtig en vrolyk , maar fomtyds wat onruftig , ligtvaardtg, dartel en zelfs losbandig in zeeden ; voords- zyn zy dapper en braaf, fomtyds tot-vermeetelheid toe; en vooral zeer S 3 op  4i+ V. HOOFDDEEL. op hunne eer gefield, doch daar by niet vry van die vooroordeelen, die wel eens eene valfche eer,in plaats der waare, ftellen. Zy zyn behendig, leeveudig, fchrander en geeftig, maar niet zelden wat oppervlakkig. Zy beminnen de kunften en weetenfcbappen; zyn arbeidzaam, maatig in fpys en drank , ligt vergenoegd, en zoo geneegen, om zig, in de vervvagting, altoos het befte voor te ftellen, als om zig, by een kwaaden uitkomst, het leed, door een grap, te laaten verzetten. Schoon hunne regeering, hoewel niet bloeddoaftig, egter geenzins vryheid-bevorderend zy, is nogthans de liefde, en eerbied, voor hunnen Koning, by hun, als eene natuurdrift geworden; en zy zouden alles doorftaan , voor zyne eer en roem. In 't algemeen heeft het Ichitterende en bevallige, by hun, de overhand ; en 't weezenlyke wordt 'er wel eens opgeofferd aan den uiterlyken fchyn. De Roomfche Godsdienst is 'er de heerfchende gebleeven; en men pleeg'er zelfs geen anderen, in 't Ryk , te willen dulden; waar door,in 't laatst der voorige en  V. HOOFDDEEL. 415 en 't begin der teegenwoordige eeuw, eene onbegryglyke meenigtevan Hervormden ten lande zyn uitgejaagd , tot groot verlies en verzwakking van het Ryk. Thans egter, door deeze ondervinding, geleerd, begint men die ftrengheid te maatigen. 'Er zyn in dit Ryk 18 Aartsbisdommen, 111 Bisdommen , niet ver van de duizend Abtdyen,en eene nog grooter meenigre van Kloofters, zoo voor mans, als voor vrouwen, van allerlei ordens en foort. De voorige Koningen hebben , weegens hunne gehegtheid aan 't Roomsch Catholyk geloof , van de Paufen, den tytel van Allerchristlykfte Majefteit verkreegen ; die ook nog in gebruik is. Vrankryk ftaat, onder eene Monarchale Regeering, en de Koning heeft 'er de geheele magt, in handen. Hy maakt wetten, fteltbelaftingenin , kiest de voornaame amptenaars, zoo ver hunne plaatfen, gelyk die in 'tParlement,niet, door zyne voonaater,iu koop , uitgegeven zyn; en beflist over vreede, oorlog, en alle de belangen van den Staat. Zyn Kroon is erflyk, doch kan S 4 al  4i6 V. HOOFDDEEL. alleen ., do,r manlyke erfgenaamen,gedraagen worden. Om hem te helpen, üi 't cpperbeflier, heeft hy eenenStaats-Raad en andere Raden, waar van hy de leden zelf kiest en afzet, naar zyn welbehagen; beneevens eenige Minifters, of opperfte Amptenaars , Secretarisfen en Dienaars van Staat, die hy insgelyks , naar zyn welgevallen, benoemd, aanhoudt , verplaatst , of hun affcheid geeft, en welken ieder aan 't hoofd van een byzonder departement, als dat van de buitenlandfche zaaken , dat van den oorlog, dat van de zeezaaken, &c, gefield zyn. Allen kunnen zy den Koning wel raaden, doch zoo, dat het aan hem fiaa, dien raad te volgen of niet; dus hy alles alleen beflist. In 't beftier van de inwendige zaaken des Ryks,wordt hy, door eenen grooten Raad,]geholpen. Tot de uitoeffening van 't Regtsgebied zyn, gelyk overal, eene meenigte verfchillende,en by appel aan elkander ondergefchikte regtbanken ingefteld. De laagften derzei' ven, die, over byzondere plaatfen, dorpen en ftreeken regt doen, worden Voogtdyen,  V. HOOFDDEEL. 417 (Prevotés , ) Meieryen , Cafteleneien &c. genaamd. Boven deezen zyn 'er Balluagien, Drost of Maarfchalksampten, (Senechausfées,) Voorzitters-ampten, (Prefidiaux,) &c. De opperden van allen zyn de Souveraine Hoven en Parlementen. Terwyl die gefchiilen, die 's Konings geldmiddelen betreffen, door de Cours des Aides, worden afgedaan. Dan behal ven dezeRegtsoeffening fchry ven de Parlementen, vooral dat van Parys, zig nok nog het regt toe , om de wetten en ordonnantiën van den Koning, op hunne Regifters,te moeten aanteekenenjbydeeze geleegenheid, teegen 't geen hun, in die wetten, met 'slandswelzynflrydigfchynen mogt , aan den Koning vertoogen tedoen ; en zyne wet niet te regiftreeren, voor dat hy aan deeze vertoogen hebbe voldaan; terwyl zy teevens ftaande hou»den, dat de wet haar volle kragt niet heeft r zoo lang zy niet aldus, door hun, geregi«ftreerd is. En in de daad dit is het eenigfte: evenwigt , het eenigst bolwerk, dat her volk nog,teegen 's Koningsovermagt;dekkero S 5 kan*  4iÖ V. HOOFD DEEL. kan. Ondertusfchen beweert de Koning, dat hy nkt gehouden is, zig,naar deeze vertoogen, te fchikken; maar dat hy, m weerwil derzelven , by zyn eerfte befluit volhardende, het Parlement de wet, zonder verder onderzoek, regiftreeren moer. {*) En ter oorzaake van dit verfchilzyn,in (*•) Wanneer-de Koning het Parlement daar toe dwingen wil r doet hy een Lit de Juftieeby een komen, welke Vergadering men eenigzins zou kunnen aanzien, als de plaats der eudfe Ryksftaaten vervangende endezelven vertoonende. Zy beftaat, uit den hoogen Adel, te weeten, de Printen van den bloede en de Pairs van 't ryk j verfcheide GeestlykePrelaten; en'tParlement,hetwelk 'ereigentlyk den derden Staat.of't volk verwonen zou. De Koning zit'er.op zyn Trooc;, en verfchynt 'er, met al den luider der Ko~ ninglyke Majedeit. Hy doet 'er zynen wil, door den Kancelier voordellen; die vervol, gensde ftemmen gaatopseemen, welken hein atet hard op, maar zagt in 't oor, (fubmisf» *♦£*)* gogeeven worden, Het Parlement alten  kV. HOOFDDEEL. 419 onzen tyd, meest alle de leeden van 't eerfte Parlement des Ryks , dat van Parys naamlyk , op eens, en door een enkel bevel des Konings, uit de hoofdftad , ja veelen zelfs,tot naar de ukeifte grenzen des Ryks, verbannen, en dit, beneevens eenige andere Parlementen, te niet gedaan. Naderhand egter zyn deeze Gerechtshoven weder herfteld , en derzei ver leeden te rug geroepen. Sommige Geweften van Vrankryk , te weeten Artois , Vlaanderen, Bretagne, Bourgogne, Languedoc, Provence , Bearn, Neder Navarre, Bigorre, Foix, en de. kleine landftreeken van Soule , Armagnac , Nebouzan en Marfan , hebben nog hunne eige Staaten , die eertyds een gedeelte der oppermagt, in handen, had» leen de "vertoogen doende, en dus eigentlykalleen weeriland biedende, wotdt gemeen-lyk door de twee overige lichaamen, den A'del en de GeestIykheid,overitemt, en dus betrcgiüreeren doorgezet.- S 6  4*o V H O OFD DE E L, den; doch nu meest alleen byeenkomen, om over het toeftaan van zeekere geldfommen aan den Koning, te raadpleegen. Hunne vergaderingen beltaan, uit Afgevaardigden van de Geestlykheid, den Adel en den Burgerftand ; zynde deeze Iaatften de afgezondenen der byzondere ftreeken» waarin elke Provincie, ten deezen aanzien, verdeeld is. Het geheele Ryk wordt verdeeld, in 3a Militaire Gouvernementen, over elk cterwelken eert Gouverneur is aangefteld,die het landfchap en de fteeden, in de gehoorzaamheid desKoningSjhouden, de inwendige ïust bewaaren, het gebied, over de troupes,voeren,het onderhoud der veftingwerken bezorgen , het gezag der regtbanken handhaven moet, &c, • Onder hem, en in zyne afwcezigheid, gebiedt een Luitenant Ge. neraal; en onder deezen,een Konings Stadhouder, of Lieutenant de Roi. De voornaamfte inkomften van den Koning beftaan; de gewoonen, in de Domeinen; de belaftingen op de wynen en andere dranken, {les A{aes genaamd ;) die op het  V. HOOFDDEEL. 4*1 het zout, (les Gabelles;} de tabak; de perfoneele beladingen , of hoofdgelden , (capitations et tailles;) de tollen, 't gezeegeld papier; &c. de buitenge woonen, die de Koning telkens vermeerderen kan, in de verhooging deern beladingen en hoofdgelden, de tiende en twintigfte penning der inkomften , &c. Dan 't geen deeze belaftingen het meest drukkende maakt is, dat de uitzetting van een gedeelte derzelven, als de perfoneele fchattingen , in veele opzigten, op een willekeurige wyze,gefchiedt ; zoo dat die geenen, die deeze uitzetting doen, de magt, (fchoon zeeker geen eigentlyk gezegd regt;) hebben, om den eenen meer , den anderen minder , te bezwaaren, en dus den geenen , die hunne gunst niet wint, of zig teegen huh verzet, een dubbelen last te doen draagen.En men begrypt ligt, hoe nadeelig dit, voor *s lands welvaart, zy; wyl het den landman en ingezeeten arm, van zyne bezitting en winften onzeeker, en dus ongerust, mistrouwig en mismoedig maakt. De overige belaftingen, als de tollen, de belaftingen, S 7 OP  422 V. HOOFDDEEL op de wynen , 't zout, de tabak, de zeegels , &c. , worden aan algemeene pagters uitgegeeven, die, naar de groote magt , welke, in Vrankryk, aan alle amptenaars is toevertrouwd , mede zeer veele hardigbeeden, teegen 't volk, begaan knnnen. Daar by zyn de onkoflen der heffing onnoemlyk; en 't geen 'er, op verfcbeidenerlei wyzen , van de inkomtlen, afgetrokken wordt, eer dezelven, van de beurs der ingezeetenen , in 's Koi ings fchatkist,komen, loopt zoo hoog, dat 'er, volgens fommiger gevoelen, van veele middelen, niet dehelft, in deeze laatfte,komt, van't geen de ingezeetenen daadlyk betaalen.(*)En (*) Ondertusfchen moet een groot gedeelte der" gebreeken, welken, in de Finantien van dit Ryk.plaats hebben, daar aan worden toegefchreeven, darde Koning'gewoon is, zig, door de pagters, twee jaaren mkomlten van de middelen,die, onder hunne beheeriug.ftaan, te laaten opfchieten; het welk hun goede interesfen opbrengt, en daar en boven veelzins meefters van de zaaken maakt..  V. HOOFDDEEL. 423 dan nog z^n naderhand de veifpihingen 2-eer groot. — Het geheele Koningryk is,in 33 Generaliteiten,verdeeld, in elk derwei? ken, tot ontfangst der hoofdgelden,&c. een Cemptoir,of Bureau van deSchatmeefters van Vrankryk , gevefligd is ; als mede een Intendant, van 's Koniugs weege,aangetteld, om, zoo in de -Financie , als in de Policie en Geregtsöeffening , de goede order te doen onderhouden en 's Konings beveelen ter uitvoer brengen. Elke Generaliteit is wederom, in verfcheide kleiner byzondere ftreeken, verdeeld, die, inde meeften,ELections genaamd worden; en in elk derwelken eene byzondere regtbank is,. om oordeel te vellen, over de gefchillen, makende de hoofdgelden en andere fchattingen, de tollen en domeinen egter uitgezonden. Voords zyn 'er , in verfcheide Provinciën , ook Reekenkamers aangefteld om de Reekeoingen, over 's Konings geld» mtdJeleu,op te neemen ; midsgaders Cours des Aides, om verder, over 't geen deeze middelen aangaat, regt te doen. Plet algemeene bellier der Finantien is,aan eenen- Raad  4«4 V. HOOFDDEEL. Raad der Finantien, beneevens een Contrarolleur Generaal derzelven , toevertrouwd. Tot bet maaken der weegen, die, gelyk mede de pofteryen, hier en inEngeland,in ongemeen goede order zyn, worden de landlieden opgeroepen, om 'er, voor niet,aan te werken; en daar dit wederom veelzins, op eene willekeurige wyze, ter uitvoer wordt gebragt, en de landlieden dikwils; uit het midden van hunnen drukften en noodwendigften arbeid , afgetrokken, valt hun ook wederom deeze last, onder den naam van Corvees bekend, zeer zwaar. Nu begrypt gy ligt, dat onder eene Rcgeeringsvorm, door dewelke, eene zoo groote magt aan den Koning en zyne Ampte» naars gegeeven, als mede,in de uitvoering, zoö veel willekeurigs oyergelaaten is, die magt zeer ligt, en in veele opzigten, kan worden misbruikt. Ook is 't eerfie gevolg van deeze inrigting , dat de grooten des Ryks, zeer ryk en magtig zyn, en , ten aanzien der mindere ingezeetenen, in hunne gewefien,byua kunnen doen , wat zy wil-  V. HOOFDDEEL. 4$5 willen; terwyl zy egter teevens,ten aanzien des Konings en zyner Staats Minifters, in de grootfte afhanklykheid, blyven: het volk daar en teegen, en vooral de landman , aan de knevelaryen der grooten en amptenaars, der pagters en uitzetters van fchattingen, der Geestlykheid &c blootgefreld, arm, magteloos en verdrukt blyft. En deeze ongelykheid, deeze zoo ongeëvenreedigde verdeeling van de voordeden en lallen der Maatfchappy is het eerfte nadeel , dat,uit zulke Monarchale Regeeringen,voortvloeit. En het valt den verdrukten ingezeeten des te moeilyker zig,hier teegen,te dekken 4 daar de gcenen,by wien, hy regt en vergoeding zou moeten zoeken, niet alleen ver van de hand zyn , en dus niet gemaklyk de waarheid der zaak kunnen uitvorfchen;maar daarenboven ook belang hebben, by de handhaving der magt, welke zyaan de hun ondergefchikte amptenaars hebben toevertrouwd; als wel weetende, dat deeze de (leun is van hun eig£n gezag ; en 't in de daad maar al te zeer het belang del  426 V. HOOFDDEEL der meenigte zou zyn, de alles overweegende magt van beiden , te zien fnuiken. Een gebruik byzonder heeft'er, in ditLlyk, plaats,*! welk een ieder,in onderwerping,maar ook teevens, in vrees en ongerustheid,houden moet,- en dat is, dat zoo ras de Koning,ofzyne eerfte Staatsdienaars het nodig vinden, Of 't hun goeddunkt, iemand in hegtenis te doen zetten, ofte bannen, zulks, zonder form van Proces, of onderzoek, op een enkelen Zeegelbrief des Konings, lettre de Cachet, gefchied; en de aldus in hegtenis genomene gevangen blyft, zoo lang als het den Koning of zyne Minifiers behaagen mag. Dus iemand, op deeze wyze, met eene lange, ja zelfs altoosduurende gevangenis , kan worden geftraft, zonder dat hy geregtlyk veroordeeld, ja zonder dat hy eens, ter zyner verontfchuldiging, gehoord zy. En dit is een nieuw bewys van 't nadeel,'twelk,uitzulke volftrekte Alleenheerfchingen , voortvloeit. Wel is waar, goede Vorften en Staatsminitters gebruiken de groote magt, welke hun is toevertrouwd, alleen om zoo veel meer  V. H O O F D D E E L. 4*7 meer goed te kunnen doen, en hunne heilzaams oogmerken, zoo veel te zeekereren gemaklyker , te kunnen uitvoeren. En onder zulke Vorden en Amptenaars, is zulk een ryk gelukkig; ja kan fchielyker, dan eenige andere Staat, tot het hoogfte toppunt van bloei en uitvvendigen voorfpoed, opklimmen ; waar van wy ook heeden, in Vrankryk, onder den beminden Lodewyk den XVI en zyne Staatsdienaars, 't voorbeeld zier. Maar onder kwaade Vorften enStaatsdienaars, zon zulk een land allcrelendigst zyn. En ongelukkig is de menseh, over 't algemeen» zoo gefield, dat het 'er veel meer op aan komt, hem 't kwaad doen moeilyk, dan 't goed doen gemaklyk le maaken. De landmagt van 't Franïchen Ryk beftondt, in den jaare 1765, in vreedens tyd, uit 156,453 man zwaare, en by de 10,000 man ligte, gereegelde troupen. Behalven 74,550 man Landmilitie, cioor 't lot, uit het landvolk, getrokken. Het Zeeweezen is zeer ongelyk. In 't jaar 1768 telde men 70 fcheepen van oorlog, waar onder, twee derden van linie. In den, Iaatften oorlog» door  428 V. HOOFDDEEL. door dit Ryk, ten vööroedé der Amerikaanfche Vryheid, gevoerd, is dit getal ruim twee of driemaal verdubbeld, en Vrankryk de tweede Zeemogendheid van Europa geworden. De voornaamfte ftroomen, door welken dit Land bewaterd wordt, zyn de Seïne, die, in Bourgogne, een begin neemende » Champagne, 1'Isle deFrance, en Normandyen bewatert, en na de Manie, by Parys, en de Oife, beneeden Pontoife, te hebben ontfangen, by Havre de Grace, in 't Canaal, valt. DeLoire, welke, uit het gebergte van Vivarais, komende, de Provinciën van Velay, Forez, Bonrbonnois , Nivernois, Orleanois, Touraineen Anjen, doorloopt; en na de Alliers, te Ne vers, de Cher, Indre en Vienne, boven Saumur,en de Loir , benedeu Angers, te hebben ontfangen,in't zuiden vanBretagne,beneeden Nantes, in den Oceaan , uitwatert. Dè Garonne, die,uit het Pyreneesch Gebergte, afkorhitig, langs en door Gascogne en Guienne,loopt; en na de- Lot, beneeden Agen,en deDordogne,beneedenBourdeaux,te hebben  V. HOOFDDEEL. 425* hebben ontfangen, onder den naam van Gironde, in denOceaan, uitloopt. Eindelyk, de Rhone, welke, uit Zwuferland, langs Bresfe, Dauphiné en Provence, vloeit; en na de Saone, te Lyons, en de Durance, beneeden Avignon,te hebben ontfangen,zyne wateren, beneeden Aries, uitftort, in de Middelandfehe Zee. : Behalven deeze en veele andere Rivieren van minder aanbelang, zyn 'er ook, in dit Ryk, tor bevordering van den Koophandel, verfcheide Kanaalen gegraaven, als dat geen, 't welk, van Calais, over Bourbourg, naar Duinkerken, en teevens ook, naar St. Omer, Gravelines &c. gaat. Het Kanaal, dat, van Briare, naar Montargis , loopt en,door middel van de Loing, de Seinc, metdeLoire, vereenigt. Datgeen, 'twelk, digt by Orleans^beginnende, eene tweede gemeenfchap, tusfehen dezelfde ftroomen, opent. Eu voornaamlyk het Kanaal van Languedoc, 't welk, van't Meir vanTau, en de Haven van Cette , aan de Middelandfehe Zee, zynen aanvang neemende, en ter lengte van meer dan 50 uuren gaans, voort-  43o V. HOOFDDEEL. voortloopende,byTouloufe,in de Garonne, valt, en dus eene gemeenfchap opent, tusfehen de twee Zetën; na, op fommige plaatfen, over hooge en zwaare bruggen, te zyn heenen geleid, onder de booaen der welken, wederom andere wateren en rivieren heenen vlieren; op anderen, door de rotfen te zyn heen gegraven , fomtyds lus. fchen ore fleuven door, femtyds onder verwuifde kluifen heen; terwyl dit Kanaal al verders merkwaardig is, zoo doordeontfaglyk groote voorraadvyvers ,byRevelenNauroLfe, welken het water van 't zwart gebergte ontfangen, en in 't Kanaal uitüorten; als door eene meenigte van Huizen, waaronder de agt , die,by Besiers , boven elkander liggen, alleen een verval geven van zes en zeftig voeten, op den afftand van nog geen dertig roeden. (*;„ öinnen- landfche meeren zyn 'er weinigen, en van weinig aanbelang. Maar onder de Gebergten C) ir Toifes fur 56. Encycl. 'Art..! CanaJ.  V. HOOFDDEEL. 431 vindt men het Pyreneesch Gebergte , het welk Spanje, van Vrankryk , fcheidt. De Cevennes, in Neder Languedoc. Mont d'Or en de overige bergen, in Auvergne, die een tak zyn der Cevennes. Het Alpisch Gebergte en de Jura, waar door Itaiien en Zwitferland, van Vrankryk, afgezonderd worden. En eindelyk de Vosges, welkt» zig,tusfchenFra!Khe Comté, denElzas enLo. theringen, uillrckken. Onder de verfcheidene verdeelingen, welken, in verfchillende betrekkingen, over Vrankryk, plaats hebben, zullen wy die der Militaire Gouvernementen volgen. Het Gouvernement van Fransch, Vlaa nderen behelst, behalven 't land van Kameryk, die gedeelten van Vlaanderen en Henegouwen, die, door de Franfchen , van tyd tot tyd , op de Vorften uit het huis van Ooftenryk, veroverd zyn. Men vindt 'er,in Vlaanderen; Douai, eene fterkte, op de Scarpe, met een Parlement en Univerfiteit. Rysfel, eene groote, zeer wel bevolkte en bandelryke ftad, op de Deule, met een fchoon KafleeJ, en fraaie publieke ge-  435 V. HOOFDDEEL. gebouwen. Armentieres, op de Lye, door 'haare bakenen en gcede kaazen, bekend. Casfel, eene fraaie Stad, op eenen berg , van waar men 't geüigt heeft, op twee en dertig fteeden en een gedeelte van de Zee. Grevelingen, Winoxbergen en JVlardyk, drie kleliie veilingen. Duinkerken, fraai en wel bebouwd, met eene eertyds beroemde Haven, aan de Noordzee. In 't Ka- merrykfche, de groote en wel verfterkte StadKameryk, op de Schelde, door fyne lynwaaten en kamerdoek, bek.end. Cateau Cambrefis , eene kleine Stad, doch zeer bevolkt, om dat men 'er van alle fchattin" gen viy is. 1 In Henegouwen, Va- lenciennes, eene velling, op de Schelde, waar veel batist, fyn linnen en laaken gemaakt word. Condé, aan f de uitwatering der Haine, in de zo evengenoemde Rivier. LeQuefnoi, Landrechies en Maubeuge , op de Sambre; Philippeville en Charlemont, op de Maas, zyn allen verfterkte plaat, fen. Het Gouvernement van Artois heeft vrugtbaare wei- en koornlanden. Men vindt  V. HOOFDDEEL. 433 vindt 'er Arras , op de ScarpeJ, de hoofdftad van 't Gewest, groot, wel bevolkt en wel bebouwd. Aire , eene veiling . op de Lye. St. Omer, eene vry groote, wel bebouwde en wel verfterkte ftad, op de Aa. Indenabuurigemoerasfen of meeren, ziet men eenige kleine,dryvende eilanden, met gras en laag geboomte, bedekt, die, door de winden, worden heen en weer gevoerd. HesJin, St. Pol,en Bapaume, eene verfterkte plaats. Het Gouvernement van Picardie is vrngtbaar, in koorn, graanen en goede weilanden , maar brengt weinig wynen voort. Men maakt'er veele Serges,Cameli teen en andere ftofTen. In 't noorden ligr Calals, eene verfterkte plaats, met eene haven , aa» de engte van't Kanaal, Je Pas de Calais, of de .Hoofden genaamd, waar men,op Dover, in Engeland, overvaart. De ftad is niet zeer groot , maar volk- en handelryk, en heeft een goed Kafteel. Boulogne, mede met eene haven aan 't Kanaal. St. Valery,met eene haven,aan den mond van de Somme, Abbeville, wat T hoo-  434 V- HOOFDDEEL. hooger, op dezelfde rivier, zeer bevolkt en handelryk; men maakt 'er goede raakenèn en andere ftoffim. Amiens, mede op de Somme , gfööt , fchoon , wel bevolkt, handehyk en de hoofdibd van geheel Picardie, hebbende eene Academie der Weetenfebappen. Peronne en St. Quentin, waar veel batist gemaakt wordt. Guife. i,a Fere, op de famenvloeijing van de Serre en de Oife. Het Kafteel St. Gobin, waar de grootfte en fchoonftefpiegeiglazengegooten worden. Het Gouvernement van Normandie beeft fchoone weilanden en een goed ras van paarden; het is zeer vrugtbaar, byzonder in appelen enpeeren , waar van men twee dranken maakt , Cidre en Poiré genaamd. Ook zyn -'er veele Glasblazeryen. Men vindt 'er Rouen , op de Seïnè , de hoofdftad der Provinciewet een Parlement en eene Academie der Weetenfchappen; zyis groot en dryftveel koophandel. Pont del'Arclie met eene brug, over de Seine, van 22 boogen. Ivry, op de Eure. Seéz, in gene vrügtfeaWe en aangenaame landsdouw. A  V HOOFDDEEL. 435 AJencoa, bekend, door deszelfs iinnensen een foort van diamanten K AJenconfche kepn genaamd. Argenteau," op de Ome, wélks water byzonder goed is , rot de leerbereiding. Vire,bebbende eene fabriek van grove laakenen , waar mede veel handel wordt gedreeven. Le Mont St. MBeheLéene kleine ftad , op eene rots, in zee, gebouwd. Coutances, op de Sotile. Chcrbourg, met eene haven, op 't Kanaal, niet ver van Kaap la Hogne. Bajeux.Caen,eene groote, fchoone en handelryke ftad,opde Orne. Falaife, waar jaarlyks eene zeer beroemde markt gehouden wordt.LifieuXjeene groote en fraaie ftad, waar veel handel, in linnen,is. HavredeGrace, eene zeer fterke plaats , hebbende eene haven , aan den mond van de Seine ; en met'eenigr omliggende plaatfen, een byzonder Gouvernement uitmaakende. St. Valciy en Caux. Dieppe, eene fraaie ftad, met eene haven, 0p-*t Kanaal; men werkt 'er zeer wel in yvoor. Arques. Aumale , waar fchoone Serges worden gemaakt. Het groote en kleine Andely, waar van 't eene, in eene T 2 vn .  435 V. HOOFDDEEL. valei, op dc Cambon, 't andere,op de Seine, gebouwd is. Het Gouvernement van l'Isle de F r a n c e , heeft eene gematigde lugt, vrugtbaaren grond en overvloed van koorn ( vrugten en wyn. De tuinbouw is 'er, rondom de hoofdftad , byzonder re Montreuil, tot groote:volmaaktheid,gebragt. Men vindt 'er Parys, da hoofdftad van geheel Vrankryk , met eeu Parlement , eene Univerfiteit , zes Academiën der Weetenfchappen , &c. en verfcheide publique Bibliotheeken. De ftad is eene der grootllen en fchoonften van de geheele waareld, en haare inwooners worden, op tusfehen de zeven en agtmaal honderd duizend menfchen, bereekend. Haare paleizen en andere gemeene gebouwen; haare publieke plaatfen, hoven en wandelingen; haare bruggen en kaaien, over en langs de Seine,munten,om ftryd,m grootte en fchoonheid, uit. Onder haare fabrieken zyn die van fpiegelglas, de beften der waareld , en die van tapyten , de voornaamften ; en in dit laatfte opzigt,fpannen de Gobelins de kroon, Ook heeft de ftad  V. HOOFDDEEL. 437 ftad veel handel; en nog meer toevloed, zoo van de grooten des Ryks , als van vreemdelingen ; terwyl alles , wat de kunften en 't vernuft, tot gemaklykheid, gerieflykheid, pragt, weelde en vermaak, hebben kunnen verzinnen en ter uitvoer brengen, zig, in dezelve, vereenigd vindt. Verfailles, de gewoone verblyfplaats der Koningen van Vrankryk, met een groot en piagtig paleis en uitneemend fraaie tuinen. Dourdan, op de Orges, waar eene groote kousfenfabriek is. St. Germain, met een koninglyk Eaflee); Mantes, op de Seine. Ponteife , op een hoogte , aan de Oife. Beauvais, eene groote, wel bevolkte en handelryke ftad. Compiegne , met een oud Koninglyk Kafteel en groote wouden. Noyon. Laon, op eene hoogte, waargoede wyn wast. Sbislons, op de Aine. Senlis, St. Denys. Wncennes, met een Koninglyk Kafteel en groote bosfehea. Corbeilen Meluu, op de Seine. Het Koninglyk Kafleel van Fontainebieau &c. Het Gouvernement van Champagne en Brie , is jniet iyk,in weilanden , of koorn, T 3 be-  4j8 V. HOOFDDEEL: behalveo rogge; maar daar en tegen des te rceer, cour deszelfs lekkere wynen, beroemd. Men vindt 'er Troyes , op de SÜnei de hoofdftad, waar veel handelis, vooral, in tinnen. Tonnerre, door des" zelfs, wynen bekend. Sens, eene groote oude ftad, op de famenvloeijing van de Yonne en de Vanne. Provins , groot, maar weinig bevolkt. Coulomiers , iu eenen vetten,viugtbaaren grond.Meaiix,eene groote, wel bevolkte en handelryke^ ftad , uit welks nabuurfchap de beroemde kaazen van Brie komen. Epernai en Ai, wegens deszelfs lekkere wynen, beroemd. Rheims.eeneoudeftad,opde Velle,waar:men nog eenige overblyfzels van Romeinfche gebouwen ziet. Rhetel, op de Aine. Char!eville,eene fraaie ftad, en Mezieres, op de Maas. Sedan, op dezelfde rivier, waar veel laaken geweeven wordt. Chalon,opde Marne,eene 'groote en fraaie ftad , waar veel handel wordt gedreeven, in verfcheide foorten van Ik ffen,die men 'er vervaardigd. Bar-fur-aube, in welks nabuurfchap de Abtdy van Clairvaux seleegenis. Bourbonne les Bains, door des- zelfs  V. HO OFDDEEL, 435?. zelfs minerale wateren, bekend. Langres, op eene hoogte, aandenoorfprongderMarne, nier goede mesfenmakeryen voorzien, &c, De Gouvernementen van Lotherincek en de daar in beflooten drie Bisdommen Mets , Verdun en Toul, zyn viugtbaar, in graanen, wyn, hennip, en alle de noodwendigheeden des leevens.Men vindt 'er groote wouden, vischryke rivieren , verfcheidene yzermynen en eenige putten van zout water , van 't welke veel zout genaaakt wordt.Nanci,nietvervan de Meurte, en de hoofdftad van Lotheringen, is eene groote en zeer fraaie ftad, waar een Souverein Hof gevefligd is. Luneville, heeft eene Academie der Weetenfchappen. Plomb'crjs , door minerale wateren, bekend. Toul^aan den Moezel.Bar le Duc , in wiïks voorfteeden veel, in Haal, gewelkt wordt, terwyl 't omliggende land ,. vry goede wynen geeft,Verdun,eene groo.e en fterke ftad. Mets, mede eene groote ftad en fleike vefting, op de famenloop van de Moezel eu de Seille, hebbende eene ,Mastlchappy der WeetenT 4 fchap-  44o V. HOOFDDEEL. fchappen. Montmedy en ThiDnville, twee deden van 't Luxemburgfche, doch aan Vrankryk afgedaan, en tot dit Gouvernement behoorende. Sar Louis, eene fterke vefting, op de Saar. Homburg, in 't Hertogdom Tweebrugge, bedooten. Het Gouvernement van den Elzas, uoor de Franfchen , op 't Huis van Ooftenryk, veroverd, is zeer vrugtbaar,in koorn , wyn en weilanden». Men vindt 'er mynen van zilver, lood en koper; mineraale wateren;en groote geberg;en,met zulk fcbocn geboomte, overdekt, dat men 'er dennen van honderd en twintig voeten 1 o >g aantreft. In 't noordlykst gedeelte ligtLandau,een der fterkfte plaatfen van Europa. Weistenburg. Fort Louis, aan den Rhyn. Hagenau, eene Kerkte, op de Moter. Phals" bourg, eene kleine ftad, aan den voet van 't gebergte de Vosges. Strasbourg, op de 111, en niet ver van den Rhyn, de hoofdfod van 't gewest, groot; fraai, wel bevolkt en zeer verderkt; 'er zyn goede porcelein-fabrieken. De groote kerk en toorn deezer ftad zyn zeer fraai, en men ziet  V. HOOFDDEEL, 4+I ziet 'er een uurwerk, dat niet alleen de uuren, maar ook de beweegingen derhe" melfche lichaamen, aanwyst. Schleftat,eene fterke plaats, op dezelfde rivier. Colmar, groot, fraai en wel verfierkt, met een Souverainen Raad. Nieuw Brifak, zeer fterk, aan den Rhyn. Enzisheim, eene kleine fraaie Had, op de 111. Hunningue,eene fterke plaats, op den Rhyn, in 't landfchap Sundgauw. Het Gouvernement van Franche CoiviTé is vrugtbaar,in koorn, wyn,vrugten en zout; beeft zeer goede paarden;verfcheide groeven van marmer, jaspis en zelfs alabaftei; en eenige.mynen van yzer, koperen lood. Men vindt VBezancon, de hoofdftad van't gewest, met een Parlement, eene Univerfiteit en" eene Academie der Weetenfchappen. De ftad is zeer oud, maarfraaien groot; en.heeft een Kafteel, op eene fteile rots, gebouwd; beneevens fraaie publieke fonteinen; gelyk men 'er, in veele Franfchefleeden,vindt; ook zyn 'er eenige overblyf, zeis van RomeinfcheGcbouwen.Gray,opde Saone , eene der handelrykfte fleeden T 5 dee~  44a V. HOOFDDEEL. deezer Provincie. Vezoul, eene kleine, zeer bevolkte ftad, rondom dewelke veel wyn oroeit. In de nabuurfchap, by 't dorp Leuane, is een berghol, van welks verwuiven , aroote yskeegels af hancen - terwyl ♦er eer.e beek doorloopt, die de zonderlinge eigenfchap heeft, vnn, in den zomer, te bevriezen , en , i" den wmter te ontdooien. Zooras 'er zig eenige neevel,in dit berghol, vertoont , heeft men, teegen den volgenden dag, reegen te wagten. Lirauil, door minerale wateren , bekend. Ornars, aan den voet van 't gebergte, en ia welker nabuurfchap men eenen put vindt, die, by reegentyl, fterk overvloeiende', eene groote meenigte van visfehen, uitwerpt , Ombres genaamd; en dus eene onderaardfche gemeenfchap , met eemge xneer, rivier of beek, hoben moet. Font Arlier , op de Doux , digt by den berg Jura, met eenen doorgang.naar Zwitferland, die, dooreen Kafteel , op eene rots gebouwd, befchermd wordt. Sahns, dus'genaamd , weegens de bronnen van zout water, die 'er gevonden worden; en waai  V. II DO FDD EE L. 443 waar van 't zout , dat men 'er van maakt, den Koning groote inkomften opbrengt. De ftad ligyusfcben twee bergen,. op welker toppen , twee forten zyn geftiehr , die haar beftryken, Arbois en Poiigni', wegens hunne wynen, beroemdDuie, eene niet zeer groote'ftad, maar fraai en wel bevoikt. Digt by dezelve is een berghol, waar van de verwulven onderfteund worden , door ftaande yskeegeis, als door zoo veele pylaaren , wier gedaante, door 't af en toeneemen van 'tys, ges dourig verwisfeld wordende,eene zonderling* vertooning maakt. In het Gouvernement van Bourgogne... voornaamlyk , wegens deszelfs voortreflyke • wynen, bekend, vindt men Dijon,*op de Ouche, met een Parlement, eene groote wel bevolkte ftad, waa- de Staaten van< Bourgogne gehouden worden. De Abtdyvarr Citeaux. Nuits en B, aune, wegen* hunne voowieflyke wynen, beroemd. Verdun,by de: famenvloeijing van de Sanne en de t)oux3, waar veele oudheeden gevonden .worden. Chaioiijop deeerstgenoer de rivitr,Bowg,d3 'ï'S- hoofde  4H v- HOOFDDEEL. hoofdftad van Bresfe. Gex, niet ver van Geneve. La Clufe. Seisfel , eene fraaie üad, beiden,op de Rhone en op plaatfen, waar veel doortogt , naar Zwitferland en Savoyen, is. Bellay, mede op de grenzen van Savoyen. Trevoux, de hoofdfiad van 't LYmsdom Dombes. Macon,zeer fraai,op de afhelling eenes heuvels, geleegen, en weegens goede wynen, beroemd. Cluni, met de Abtdy van dien naam. Bourbon Lancy, waar eenige warme baden zyn. Autun, in en rondom welke ftad, men zeer veele overblyffels van Romeinfche gebouwen en groote weegen vindt. Saulieu , op eene hoogte, in eene ftreek , die zeer ryk in vee en koorn is. Coulange les Vineulès, waar 'omftreeks veel uitmuntende wyu groeit. Vermanton , op de Cure ; en niet ver van daar het dorp Arcy, bekend, door deszelfe grotten , in dewelken men als eene groote zaal ontn.oet,met zeer hooge verwulven en veelerlei verfteeningen; terwyl de rivier Gure, die zig hier, onder den grond, verliest , onder deeze gewelven heenen ftroomt, en aan de andere zyde van den  V. HOOFDDEEL. 445 den berg,weer te voorfchyn komt. Auxerre, eene oude ftad, op eene hoogte, aan de Yopne. Noyers, op de Serin , in een dal, door wynbergen, omringd. Semur^ waar goede laakenen gemaakt .worden» Chatilion fur Seine, waar men veel handei dry ft, in yzer, uit denabuurigeyzermynen, getrokken. In 't Gouvernement vr.n Bourbonwois, vindt men Moulins, de ho jfdflad,vry groot en fraai, en door eene goede mesfenmakery bekend. Vichy en Bourbon FArchem* baud, waar men beroemde minerale wateren aantreft. MontLucon, op de afhelling van eenen heuvel, gebouwd, die zig, tot aan de Cher, uitftrekt. Het Gouvernement van Nivernois heeft veele yzer- en zelfs eenige zilvermynen; ook veel hout, fteenkoolen, en eenige groeven van fchoonen bonwfteen. Men vindt 'er Nevers, de hoofdftad,'op eene hoogte, in de gedaante van een'amphitheater, gebouwd, met eene fchoone brug, over de Loire, en waar veel in glas gewerkt wordt. La Charité. Cosne, mede op de Loire, T 7 waai  446' V. HOOFDDEE L. waar vetl fcheepsankers worden gemaakt. Chateau Clunon, St. Pierre Ie Mouftier, &c. Het Gouvernement van ürleannois is zoo vrugtbaar, in kooru en wynen, dat een gedeelte van 't zelve, de koornfehuur van Vrankryk genaamd wordt. In de oosrlyke deelen, die minder vrugtbaar zyn, groeit veel laffraan. Men vindt'er Orleans, opde Loire, eene groote en fraaie ftad , die veel handel, in koorn, wyn, brandewyn en Imker, heef. Gok zyn de omiiggende jandüreekeii byzonder aangenaam. Suily. Romoremin. Blois,ip eene hoogte, tot aan de Loire afdaalenne. Vendome , op de Loir. Chateaudun. Bonuev 1, in eene zeer aangenaame en vru tbaare valei, C artres, op de Eu'e, waar *; n de groote keri; merkwaardig is, dour d.sztlfs hooge en fraaie toorens ; en die van St, André, door deszelfs Choor , 't welk, op een kluis, o^er de rivier, gebouwd is. Etam* pes. Pethiviers. Moniarfjs ,

bles d'Olonne, waai veelhandel, in labberdaan, gedreeven wordt. Teegen over de kust, de eilanden van Yeu en Noir - Moutiers, welk laatfle verfcheide zoutplasfen en goede weilanden heeft. Loudun. Montcoh» tour, op de Dive. Chatelleraud, op de Vienne, bekend, door haare mesfenmaakeryen en valfche diamantflyperyen. Het Gouvernement van Aunis is zeer vrugtbaar en zeer bevolkt. Men vindt 'er La Rochelle, eene fterke plaats, met eene haven, niet zeer groot, maar wel be_ bouwd. Marans, op de Jevre, eene der plaatfen van geheel Vrankryk, waar den Hieeften handel, in koorn, wordt gedreeven. Rochefort, met eene haven aan de Charente , digt by deszelfs uitwatering. Men ziet 'er groote magazynen, voor de krygstoeruflingen ter zee, eene touwflage. ry, eene gefchutgietcry &c. De fcheepen i vers  454 V. HOOFDDEEL. vertrekken eigentlyk van 't nabuurig Eiland Aix; de lugt is 'er niet zeer gezond, Brouages, met veele zoutplasfen,omringd , daar goed zout gemaakt vvordr. , Marennes, in welks omtrekt, goede wynen groeien; ook worden 'er goede oefters gevischt. Teegen over deeze kust, ligt het eiland Oleron, dat veel wyn en koorn opbrengt. En ten noorden deszelven het Eiland van Rd, dat vrugtbaar, in wyn, is, maar noch koorn, noch hooi opleevert, en bykans geen geboomte heeft; men maakt 'er veel brandewyn. Het Gouvernement van Saintonge en A ngo u mo-is is zeer vrugtbaar, in koorn; wyn en alzem. 'Er wordt veelhandel, in zout en falTraan, gedreeven, Tvlen vindt 'er SainteSjOpde Charente, met eene fcheoae haven, door de Romeinen aangelegd, en by dewelke ook nog eenige overblyffels van hunne gebouwen te vinden zyn. Cognac, weegtns deszelfs brandewynen, zeer beroemd, Jarnac, op de Charente, Angouleme, gebouwd, op eenen berg, aan wtlks voet de Charente ftroomt» St. Jean d'An.  V. HOOFDDEEL. 455 d'Angely, waar ook goed; bruudewyn gemaakt wordt, Rcyan ,i met eene haven , aan den mond tier Garonne, aldaar Giron. de genaamd. Teegen over deze plaats ziej men den vuurtooren van Cordouan, gebouwd, op eene rots, in de Rivier. 13y 't nabuurig dorp St. Palais, worden veele faraines gevangen. Het Gouvernement van Limotjsin heeft weinig graanen, buiten haver en rogge, maar veel kaftanjes, waar uit de inwooners zelfs hun meefte voedfe! trekken. Voords wordt 'er veel handel, in oslèn, paar Jïn, varkens , papier en ftofl*en,gedreeven. Men vindt 'er Limoges , eene grocte, liegt bebouwde, maar handelryke ftad, daar zeer wel geëmailleerd wordt» Sr. Leonard, door deszelfs papiermaakery en laakenweevery menswaardig. Tulle,'opde famenvloeijing van deCorrezeendeSo!an,ïn een land, met bergen en fteile afgronden, omringd. Uzerche, wel gebouwd. Brive, wegens deszelfs fraaie ligging, la gaillarde genaamd. Het Gouvernement van Auvergne heeft  45^ V. HOOFDDEEL. heeft veele hooge gebergten, overdekt met allerlei kruiden, die, in de geneeskunde, gebruikt worden. Ook vindt men'erveele bosfchen ; op fommige plaatfen, goede koornvelden ; en zelfs , op 't gebergte, goed weiland. 'Er wordt zeer goede kaas gemaakt; en 'er zyn veele mineraale wateren. Men vindt 'er Clcrmont, eene groote, wel bevolkte ftad, in 't midden van goede weilanden en wynbergen, geleegen. Evaux. Riom. Maringue, eene kleine ftad, waar veelhandel, in koorn, is, Tiers,eene der merkwaardigfte fleeden van dit landfchap , door deszelfs handel en volkrykheid. lsfoire , op de famenvloeijing van de Couze en de Allier. Caudes Aigues, door minerale wateren, bekend;en Auriliac,eene zeer handelryke plaats. Het Gouvernement van Lyonnois, Forez en Beaujolois is gedeeltlyk bergagtig, maar, voor 't overige, vrugtbaar, in koorn en wyn. Men vindt'erLyons,op de famenvloeijing der Rhone en Saone, eene zeer oude , graote, fchoone, handelryke en wel bevolkte ftad; vooral beroemd, wee-  V. HOOFDDEEL. 457 weegens deszelfs zyde en andere kostbaare flofren, die, in .fraaiheid en ftnuak, nergens overtroffen worden. Deszelfs Aartsbis. fcbop is Primaat van Vrankryk. 'Er is eene Academie der VVeetenfchappen geveftigd. Het fladhuis is een der fraaiften van Europa. De omliggende ftreeken zyn, met buitenplaatfèn. vervuld. Villefranche. Beaujen. Roane , op de Loire, ter plaatfe daar dezelve bevaarbaar wordt. Montbrisfon. St. Etienne, waar veel, in yzer en ftaal, gewerkt wordt; terwyl liet water van de beek Furens, op dewelkede fiad geleegen is, byzonder goed is, om 'er diemetaalen in te harden. St. Chauinont , op d;j Giez, eene fiad, die klein, maar zeer be. volkt is. Het Gouvernement van Dauphin e" (♦) is,in 't opper gedeelte,zeerbergagtig en de winter aldaar van langen duur. Egter zyn (*) Naar 't zelve wordt 's Konings otidlts Zoon Dauphin genaamd. V  458 V H 00 F D D E E L. 'er de dalen vrugtbaar, in: graanen, en de bergen , in welgronden. Ook wasfen 'ei veele kruiden op de laatstgenoemden; en fomrnigen derzelven zyn als geheel overdekt, met Larix of Lorkenboomen, waar van't hout zeer goed is, tot brand en timmeragie; terwyl Vr, uit den ftam en fchors,een foort van mani :a3bcneeve.ns een week harst,vloeit;en op dezelven een foort van fponsofkampcrnoeilje wast, Lorkenzwam genaamd. Het Nederüauphiné, vooral langs de Rhone, brergt veel koorn, wyn en olyven voort. Men vindt 'er Grenoble , op de Ifere, met een Parlement,eene zeer oudé vei (lerk te ftad. Dj ie uuren van dezelve,vindt men de,zoogenaamde brandende fontein, zynde een ftuk gronds van 8 voet lang en 4 voet breed, daar kleine vlammen uit opflaan, door zwavelagrige en andere ligt ontvlambaare ftoflèn, die 'er onder liggen, veroorzaakt. De groote Chaitreufe , eene Abtdy, in eene akelige eenzaamheid , tusfehen hooge bergen en fteile afgronden, geleegen. Vienne,opde Rhone, door deszelfs klingen,tot zwaarden en deegens , bekend. Romans, op de I.  V. HOOFDDEEL 459 Ifere , zeer aangenaam, in eene fchoone landsdouw , geleegen. Valence , op de Rhone, vry groot en wel bebouwd,meteen redelykfterk kafteel. Die. MonteLimart,ecne zoete ftad , niet ver van dezelfde rivier. St. Paul trois Chateaux. Nihons, op de Aigues,met eene fchoone brug, van eenen boog, over die rivier. Le Buis, vry wel bebouwd , op de Aurez. Serres], vry mooi , op de Buch. Sasfenage , een dorp , aan de famenvloeijing van de Ifere en de Drac , wegens deszelfs kaazeu bekend. Gap, op de Bene.Embmn,op de Durance. Briancon, op eenen berg, aan welks voet twee beeken ftroomen , dc Dure en de Anfe, die vervolgens famen vereenigd, de Durance uitmaaken. Het Gouvernement van Pk oven ce gedeeltlyk bergagtïg, heeft weinig weilanden en koorn, maar is des te vrugtbaarer, i:i wyn en allerlei uitmuntende,fj'ne vrugten. Byzonder heeft men 'er veele olyven, daar allerbefte olie van gemaakt wordt ; en ook veele moerbezieboomen, tot de zydcteelt. Men vindt 'er Aix, niet zeer groot, •v 2 met  4<5o v. hoofddeel: met een Parlement , de hoofdftad van t gewest, en voor een gedeelte zeer wel gebouwd. Marfeille, eene groote , wel bebouwde, ryke en zeer veel handel dry vende Had, byzonder op de Levant; hebbmde eene fchoone haven en tuighuizen &c. verfcheide laakenfabrieken, en eene Academie der fraaye weetenfchappen. LaCiotat, aan zee , weegens deszelfs muscaat wynen, bekend. Toulon, met eene zeer fchoone haven, waar veel krygsuitruftingen ter zee gefchieden ; de fiad is fraai , fchoon niet zeer bevolkt, en dryft veel handel, vooral in wynen. Hieres , eene kleine, zeer bevolkte ftad , digt by de zee. Rondom dezelve wasfen veel oranje-,citroen-en granaat-boomen , in 't open veld ; en vlak 'er teegeu over liggen de eilanden van dien zelfden naam, byna onbewoond. St, Tropez, aan de Middelandfche Zee,fterk en handelryk. Brignoles , bekend weegens lekkere pruimen, die geconfyt of geiroogt, verzonden worden. Lorgues, eene mooie en Draguignan, eene vry groote ftad. An. tibes, wel veifterkt, vry groot en handelryk,  V. HOOFDDEEL. 46; ryk s niet eene goede haven ; teegen over dezelve liggen de Lerinfche Eilanden. Grasfe, volk en handelryk, en weegens pomaden en reukwateren bekend. Glaffdeves, op de Var. Colmars, digt by dc bronnen dezer rivier. Barcelonette, op de Baye. Silteron,opde Durance, vry bevolkten door een goed kafteel verdeedigd, Digne redelyk fraai en bevolkt. Lenez. IVloiiriers, hebbende eene fabriek van porcelein en aardewerk. Riez , waaromflreeks de befte v yn van Provence groeit. Forcalquier,in eene zeer gezonde en vrugtbaare landftreek. Apt , op de Calaon. Lambesc, eene kleine , fraaie ftad, waar de Provinciale vergaderingen gehouden worden. Aries,op de Rhone, waar nog veel overblyffels vaii de Romeinlchepragt te vinden zyn;ookis'ereene Academie der fraaie weetenfchappen. Be_ needen deeze flad liggen, aan weerszy van de Rhone , twee ftreeken, waar van de eene ' la Cnmargue genaamd en tusfehen de monden dkr rivier beflooten, uitmuntende weilanden heeft; de tweede, ï^a Crau ge heeten, fchoon geheel met keien bedekt, V 3 egr  462 V. -.II-O O F DD EE L. egter zeer.goed, voor fchaapen, is. La Martiguc,. cp een; meer, of baai van denzeüden naam,waar veel visch gevangen,en veel zout gemaakt wordt. — Voords in 't Comiat Venaisfin, een vrugtbaar land, Vaislön. Carpentras , eene kleine en fraaie, fchoon oude fiad. Venasque, de oude hoofdftad', daar'tland deszelfs naam van ontleend heeft. Avignon, op zig zelfs beftaande. Oranje, een ftad en Prinsdom, eertyds aan 't huis van Nasfau hebbende toebehoord, en waar van ons teegenwoor* dig Stadbouderlyk buis nog den naam draagt. Het Gouvernement van Languedoc, vooral hetNeder-Langucdoc, is het aangenaamfteen vrugtbaarfte gewest vanVrankiyk; het brengt een overvloed van koorn, uitmuntende wynen , vee, wild, vygen, olyven en andere voortruflyke vrugten voort. De zee en rivieren geeven 'er verfcheide foerten van lekkere visch ;. en 'er zyn verfcheide groeven van marmer en alabafter. Men vindt 'er Touloufe , eene der grootfte en feheonfte fleeden van Vrankryk, met een Par-  V. HOOFDDEEL. 463 Parlement, Univerfiteit en Academie der weetenfchappen. Zy ligt op de Garonne , ter plaatfe daar dezelve bevaarbaar wordt,en zigj met het groote Kanaal van Languedoc, vereenigd. Verfcheide gebouwen zyn 'er merkwaardig, onder anderen het ftadhuis,eu eene moolen , welke, door de Garonne,(te deezer plaats, dooreen dyk, bedwongen,) wordt sorogedreeven, en met zeftien fleenen te gelyk maalt. Revel, by 't zwart ge" bergte en de groote voorraadvyvers van 't Kanaa'. Carcasfone, bekend, door deszelfs laakenen , waar van veel verzending is, naar de Levant. Mirepöix , op de Lers. Limoux, op de Aude. Narbonne, met een Kanaal, uit deeze iivier,getrokken, en een ander, naar zee, door de Romeinen, gemaakt ; de ftad is oud , klein en weinig bevolkt , maar weegens deszelfs voortreflyken honig, beroemd. St. Pons, fraai, maar weinig b.volkt. St. Chignan , hebbende groote lakenfabrieken. Beziers, by '1 Kanaal, euie oude fiaaie ftad, in eene gejonde Iugf en bekoorlyke vrugtbaare landsdouw , geleegen. Agde , by den V 4 mond  464 V. HOOFD.DEE L. mond van de Eraud. Cette,of Port Louis.aan de Mjddelandfche Zee, by 't begin van 't Kanaal. Pezenas , op de Eraud,volk-en handelryk, en in eene aangenaame ligging. Balaruc , waar minerale wateren zyn. Frontignan en Lunel , weegens lekkere muscaa:wynen , beroemd. Montpellier, tusfehen deeze twee plaatfen in gelecgen,eene groote,fchooneen fraai geleegene fiad,daar de Staaten vanLanguedoc vergaderen.'Ei is eene Univeifiteit, byzonder, weegens de Geneeskunde, beroemd , en eene Academie der weetenfehappen. Aigues - Mortes. Beaucaire, met eene beroemde jaarmarkt. Nismes, waar veel handel is, in kousfen.zyde ftoffen &c. aldaar vervaardigd.Ock vindt men 'er verfcheide overblyffels vau oude Romein, fche gebouwen , door de fraaiheid der orde en kunst, merkwaardig. Ten noorden der ftad ziet men eene brug, van drie verdiepingen , boven elkander, die twee bergen famen vereenigt; terwyl de derde verdieping , tot eene waterleiding, dient. Dezelve is door de Romeinen gemaakt. Uzés, waar veele ferges en laakenen geweeven wor-  V, HO O FDD EEL 465 werden. Pont St. Efprit, met eene hooge brug van 26 boogen.over de Rhone. Voords in: Vivarez, St. Andiol. Viviers op de Rhone,en Joyeufe. In Velay, Jsfignaux; en Le Pui, op de Loire,eene der grootfte fteeden van Languedoc. In Gevaudan, Marvejols', op de Coulange, volk en handelryk;enMende,op de Lot. In de eigentlyke Cevennes, St. Ahis, groot en wel bevolkt; en Andure, zeer handèlryk. Het land deezer vier' laatstgenoemde flreeken is zeer bergagiig, maar deszelfs valeien , vooral langs de Rhone, zyn zeer vrugtbaar. Men heeft 'er veel vee, wild, vrugten en vooral kaftanjes. Vervolgensliggeanog, in'tnoorden van Languedoc, Lodeve, op deLingue,eene: fraaie fiad , daar veele Jaakenen geweeven^ worden. Cafkes , geleegen , in eene' aangenaame valei, in welker nabuurfchap Turkoisfkenen worden gevonden. Alby,op de Tarn. Caiilac, door deszelfs wynen j bekend. Lavaur, op de Agoux.RieujCieeaekleine fiad, op de Rize; en Valentine.. Het Gouvernement van Roussillon is i bergagu'gj.en alleen,in wynen jenweigron-V 5 den!  4.66* • V. HOOFDDEEL. de", vrugtbaar. Menvindt'ei Perpignan.op de Tet, eene fterke ftad , met een Kafteel. E!ne op de Tech. . Colio.ure, eene fterkte, aan de Middelandfche Zee. Belle, garde, eene vefting, in 't Pyreneesch Gebergte. Mont Louis i, klein, maar fraai en wel verfierkt, tot dekking der grenzen. Ville Franche, tusfehen twee bergen in geleegenPrades , eene fraaie ftad, zeer aangenaam geleegen , in eene vlakte., Rivelaltes, weegens deszelfs voortreflyke muskaatwynen bekend. In 't Gouvernement van Foix, vindt men Foix , op de Ariege, de hoofdltad van dit klein gewest, daar ook deszelfs Staatsvergaderingen gehouden worden. Pan' niers,eene der voornaamfte fteeden deezer landftreek. Saverdun, vry wel bevolkt en fraai, Andoire , Sa eene zeer vugtbaare valei, van dien naam. Het Gouvernement van Bearn en Navarre is een zeer bergagtig land ,.. waar weinig graanen wasten, buiten gierst en haver. Men beeft 'er, op fommige plaat, fen i zeer goede wynen ; en in de va» I  V. HOOFDDEEL. 467 valeien , voortreflyke weigronden. In Navarre groeien veele appelen en peeren, daar Cider van gemaakt wotdt. Men vindt 'er Pau , met een Parlemen*-, niet groot, maar wel gebouwd, en geleegen , op eene hoogte , beneeden dewelke de Gave Bearnois ftroomt. üleron , redelyk fraai en bevolkt. Lescar. Orthez, eene der voornaamfte fteeden deezer landftreek. Sr. Jean Pied de Port, op de Nive, aan den voet van 't Pyreneesch gebergte, en den ingang eener bergengte geleegen; welke dcorgangen, in dit gewest, den naam van Pons of havens draagen. Het Gouvernement van Guienne en Gascogne is het grootfte van 't geheele Koningryk. In 'teigenilyke Guienne, eene landftreek, waar weinig koorn wasr r maar veel wyn, en daaronder zeerzwaare,zynde die van Grave byzonder geagt; vindt men Bourdeaux , op de Garonne , met een: Parlement, eene groote, zeer fchoone, ryke en veel handel dryvende (tad; met eene fraaie haven, en drie kafleelen. Esparre,in "t land van Medoc. Blaye , met een V 6 ka»  468 V. HOOFDDEEL. kafteel , dat de rivier hefchermt. Le Bec d'Ambez, op de famenvloeijing van de Dordogne en de Garonne. Coutras. Libourne, op de vereeniging der' Ifle met de Dordogne. — In 't Bazadois, Ba. zas. Langon, weegens goede wynen, bekend, LaReole, eene fraaie ftad, op de Garonne; en Caumont. — In Perigord, een bergagtig land, met bosfehen, bedekt, en alleen vrugtbaar in kaflanjes,nooten,triiffesen wild, terwyl 'er ook yzermynen zyn, die 'er een grooten handel veroorzaaken; Perigueux, op de Ide, ineteenigeRomeinfche overblyffels; thans weegens patryze-padyen beroemd. Sarlat, tusfehen de Vezere en de Dordogne y waar veel handel, in ncoten-olie , gedreeven wordt. Bergerac, op de Dordogne..— In Agenois, de vrugtbaarde dreek van geheel Guienne, en die verfcheide geweflen,van koorn en wyn, voorziet; Agen , eene zeer oude dad, in eene zeer fchoone geleegenheid;Clerac,op de Lot, dryvende veel handel, in wyn en brsndewyn ; gelyk Marmande , op de Garonne , in wyn en koorn. In Quer-  V. HOOFDDEEL. 4^ Querci, \vaar,beha!ven koorn en wyn, ook zeer goede vrugten wasfen; byzonder pruimen , tot droogen, gefchikt, en waar mee veelhandel gedreeven wordt, tetwyl 'er ook voor» treflyke wol valt; Cahors^ op de Lot. Figeac, op de Celle; en Moniauban, op de Tarn, eene fchoone, handelryke ftad , weegens de aldaar vervaardigde kleine ftofjens,. bekend. »—■ In Rouergue, eene bergftreek, waar van de valeien zeer goede weigrondenopleeveren,. gelyk 'er ook veel vee is, byzonder muilezels^ waar van eene naeenigte naar Spanje verzonden wordt; Rodez,eene vry groote ftad.Milhaud, op de Tarn.Najac.inwelks nabuurfchap eene koper - myn is» Villefranche, op de Aveiroti, waar veel handel, in linnen, wordt gedreeven, — Inde Heiden (of Landes,) van Gascogne,eeneonvrugtbaare en weinig bevolkte ftreek; Dax, op de Adour, eene groote ftad, veel handel, in terpentyn, harst en wasch,dry« vende; en Tartas, wel bebouwd en aangenaam geleegen. — In Condomois,eene vrugtbaare ftreek, Condomen Nerac,opde Raife, — In Armagnac, mede zeer vrugt. V 7 baar,  470 V. HO OF D D E E L. baar, Aucb., opdcGers, in hooge en laage itad,ver.ieeld, terwyl men , van de laatlte, naar de eerde, laut»s eene trap van twee honderd treeden opgaat. Lectoure. Verdun ,redelyk fraai en bevolkt. Caflelnaude Maguoac, in 't bergland, of land der vier valeien. — la Chalosfe, St. Se ver, op de Adour, eene der fraaifte fteeden van Gascogne. In 't land der Bafques, waar weinig koorn en wyn, maar zeer goede vrugten waslen en veel Cyder gemaakt wordt ; Bayonne, met eene haven, op de Adour, eene ryke en zeer handeldryvende öaii,door derzelver voortrefTyke hammen , bekend. Mouleon , in Soule, tusfehen islavarte en Bearn in geleegen. In l'igorre, niet zeer vrugtbaar, doch waar veel wild,en ook voortreflyke paarden gevonden worden , die voor Spaanfchen , doorgaan, midsgaders eenige groeven van fyn marmer, jaspis en leien; Tarbe, eene vry volkryké ftad. Bagneres . Bareges en Coterets, weegens hunne minerale wateren, bekend. — In Comroinges, waar veel handel, fa graantn, vee, en muilezels is, en fchoon mar"  V. HOOFDDEEL. 471. marmer gevonden wordt, St. Berrand en St. Gaiidens, aan (ie Garonne; Muret en Sr. Lifters, in Couferans. Eindelyk bezit Vrankryk thans het Eiland Koifika, gemeenlyk onda de Jtaliaanfche eilanden geteld. VI. HOOFD.  472 VI. HOOFDDEEL. VAN DE BRITTANNISCHE ElLANDEN. JT^e Bkittann isciie Eilanden beflaan , uit het Eiland van GroorBrittannien, eertyds Brittannien en Albion genaamd, doch thans Engeland en Schotland bevattende ; dat van Ierland ; en verfcheide andere Eilanden van minder aanbelang. Engeland, het zuidlykst gedeelte van Groot-Brittannien, wordt, ten noorden, bepaald, doorSchotland ;tenoo(ien,doorde Noordzee; ten zuiden , door 't Kanaa!;en ten weften, door 't Kanaal van St, George, of 't verkeerde Kanaal en de lerfche Zee. Tusfehen den iin en 190 graad van • lengte , mitsgaders den 50" en 56" van noorderbreette liggende, ftrekt het zig,van 't zuiden, naar 't noorden, uit,ter lengte van 120, en in 't zuidlykst gedeelte, van 't ooften, naar 't weften, ter breette van 100 uuren gaans; of 360en3ooEngcifche mylen , als zynde deezen van 60 in een graad,. i  VI. H O O F D D E E L, 475 graad , en dus elk een derde van een uur gaans. Het getal der inwooners wordt, by fomniigen, op vyf. by anderen, op zeven millioenen, gereekenL De lugt is 'er zeer geniaatigd, beiden van kou en hitte, on dat de winden 'er, van aÜe kanten, uit zee, waaien; doch even dit brengt eene zeer groote onbeftendigheid,in 't weder, en ook zeer veele neevels te weeg. Geboomte en veld blyven 'er zeer lang groen. Mi hooge, is de lugt gezond,in 't laagcjongezond. De grond beftaat , uit afwisfelende vlakten, heuvelen, valeieu en hier en daar bergen , die allen te famen, eene zeer fraaie en fchilderagtige mengeling vertoonen. De landbouw, is 'er, tot eene groote volmaaktheid,gebragr, en geeft meet koorn , dan tot gebruik der inwooncren nodig is. Ook brengt het land een overvloed van sndere graanen en veldvrugten voord; byzonder van hop, faflraan,zeer goede tuinvrugten, en vooral peeren en appelen, waar van veel Cyder gemaakt wordt. Vlas en bêpnip wasfen 'er niet overvloedig; maar 'er  474 VI. HOOFDDEEL. 'er groeit zeer fchoon eiken hout, waarvan 't beft.', tot den fcbeepsbouw, bewaard wordt; en daarom heeft men 'er, voor 't overige , geen overvloed, aan brand en timmerhout. De weiden en velden, met klaver of ander voeder, voor 't vee, zyn Jer voortreflyk; 't hoornvee is 'er zeer goed,en de paarden, voor dewelken men byzondere zorg draagt, munten, vooral in gezwindheid, uit. Weegens de gemaatigdè winterkou, blyven de fchaapen, die'er zeer meenigvuldig zyn, 't geheele jaar door, inde ope lugt, en dragen een allerbest foort van wol. Men heeft 'er veele mynen van fteenkoolen, waar in de voornaame brand beftaat; ook eenigen van yzer en kooper, maar vooral van zeer goed tin en lood. De vollersaarde is 'er voortreflyk, maar tot bevordering der binnenlandfche fabrieken, verboden uit te voeren. In de bergen vindt men eenig marmer, alabafter,kii!lal en bouwfteen; midsgaders eenige minerale wateren en zoutbronnen. De kuften en rivieren zyn 'er zeer vischryk; en de wildbaan, over 't algemeen,zeer goed. Oa  VI. HOP F.D D E E L. 475 Onder de handwerken, die. zeer meenigvyldjg zyn, en fchoon, infmaak, voorde Franfchen, moetende wykeri, egter in volmaaktheid van uitvoering, nergens overtrof fen, ja fommigen nergens geëvenaard wor. den, zynde wollefabrieken van allerlei laakehen, baayen en andere wolle ftoffen, be« neeyêns die van "ftaal, de voornaamften; en worden, vooral de eerften, by de regeering, door allerlei middelen, als van pramdert, op de uitvoer der bewerkte ftoffen, verbod van uitvoer der ruwe of benodigde materialen &c. bevoordeeld en aangemoedigd. Ten aanzien van den Koophandel, hebben de Engelfchen zigeen groot voordeel bezorgd, door eene wet op de. zeevaart.yolgens welke ieder volk, met zyne eige fcheepen, niet anders,in Engeland,mag invoeren, dan de voortbrengfelen van zyn eigen grond, fabrieken &c. En daar ons lar.d, gelyk wy reeds gezie'i hebben, weinigeke voortbrengfelen heeft, en onze koopnandel meesi, in 'ï ontbieden, verzenden en vervoeren der voord brengfelen van andere landen,beftaat, werkt deeze wet wel byzonder , tot ons nadeel. On-  476 VL IIOOFDDEE L. öndi-rtUFfchen is Engeland, zoo door deeze inrigiina, als door deszelfs uirgeltrekte bezittingen, in de andere waarelddeeien, het handelrykfle land det geheele waereld geworden. Wy zenden'er naartoe, fpecery. en, fyn en grof linnen, zeildoek, garen, bant, lint, kanten, papier, ftyffel, pot-en weedasch, lakmoes, meekrap, drogeryen, traan, vvalvisch baarden, allerlei kleine waaren &c. Men krygr 'er van daan allerlei Oost en Westindifche waren, tin, loot, lym, glas, leer, aardewerk, allerlei laakeren , karfayen en wode ft' fFen , kotufen , hoeden en andere manufactuuren , vooral van ftaal; koorn, booter, kaas, fiokviscb',haring, mout, fteenkoolen , tin, loot, yzer^ hop, cyder, bier en veelerlei andere waa. ren, \ Ten aanzien der visfchery hebben de En" gelfchen, behalven den vangst van vcrlchen visch, op hunne eige kuften, (waar van zy egter hetgrootfte voordeel niet trekken, om dat zy,ten deezen aanzien, door de hooger daggelden en 't kostbaarer onderhoud hunner tnatroozen, de njarkt,teegeu onze visfefters, niet  VI. II O O F DD E EL. 47? niet kunnen uithouden;) het befte aandeel aan de groote Visfchery opTerreneuf. Ook hebben zy zeer nitgefirekte volkplantingen, inAmerka, Afrika, en vooral Afia; terwyl zy e^ter, in onze dagen, door de onafhanklyk-verklaaring der Noord Amerikaanfche Colonien, eene uitfluitende rnatkt, voor huune fabrieken, verloorenhebben, beneevens het voordeel op de Noord Amerikaanfche waaren; de pelteryen van Cana" da, alleen uitgezonderd, dien zy egter ook nog met de Noord Amerikaanen, moeten deelen. Welk eenen invloed dee* ze omwenteling , op hun beltaan en koophandel , hebben zal, is nog niet wel te voorzien, Ondertusfchen hebben zy tee» veus, tot her voeren van deezen en vorige oorlogen, zoo veel geld moeten opneemen, dat de nationaale fchuld, en de daar voorjte betaalen Imeiesfen, thans, tot eene hoogte , zyn geklommen, die, zoo voor 't Ryk zei. ve, als voor de belanghebbende inlanders en vreemdelingen, een gevaarlyk vooruitzigt geeft DeEngelfchen zyn ernftig, bedagtzaam, diep-  473 VI. HOOFDDEEL. diepdenkend, vryheidminnend en grootmoedig; maar flaan wel eens, tot trotsheid, overmoed, baldadigheid en losban" digheid , over. Zy worden,weegens hunne billykheid, onder eikanderen , geroemd; doch fch'yh'en die dan ook, voor elkanderen,te bewaaren : aan ons ten minften is dezelve niet veifpild. Zy zyn ftoutmoedig, dapper, grootsch en fomtyds roekeloos, in de ondenieeming; werkzaam, voortvaarend en fterk doorzettend , in de uitvoering. Standvafiig, fomtyds tot hoofdigheid toe* Zy hebben veel Vaderlandsliefde en zugt voor 't gemeene Welzyn , Qpublik fpirit, ) waar toe zy zig ook, door allerlei nuttige inrigtingen , vergunningen van aanmoediging, en ook eige poogingen, als om flryd, beyveren. Zy zyn zeer wel gefchikt, tot allerlei Oeffeniugen van het lichaam en dtn geest; maar munten, over 't geheel,roeer,in fterke denkingstragt,dan in bevalligheid en fmaak ^ uit. Ook zvn zy zeer fterk van aandoeningen, en geeven zig geheel aan dezelven over; waar door zy zig vinden bloot gcfteld aan alle de uiter- ftens ,  VI. HOOFDDEEL. 479 flens, zoo van dartele en fomtyds wilde vrolykheid, als van wanhoopige neerflagi tigheid, die, by fommigen , zelfs tot het droevig gevolg van zelfsmoord, overflaat. Hunne byzondere begrippen volgen zy even onbepaald, en hebben daar door dikwils iets zonderlings, in hun charafter, gedrag en manieren. Voor vreemdelingen, zyn zy noch voorkomende, noch mededeelzaam; daar veelen zelfs, op alles wat met, tot hunne natie,behoort, met miriagting, nederzien; maar eens gemeenzaam geworden , zyn zy openhartig,gul,opregr,zonder argwaan,en groote vyanden van alle plichtpleeging en omfiag. Zy houden veel van hunne gezette gezelfchappen , en zyn 'er luidrugtig in. In de boofdllad vooral, zyn [zy zeer aan grove en hazardfpeelen , en overal aan de diift van wedden overgegeeven. Over 't geheel vindt men , in dit land, veel meer verfcheidenheid van character, dan in andere landen, daar elk 'er meer zyn eigen zin en indrukken volgt ; en men zou kunnen zeggen,dat de Engelfchen den fiempel draagen der, fomtyds  43o VI. HOOFDDEE L. tyds nog wat ruwe, Natuur; gelyk de Franfchen dien der befchaafde , en de Natuur wel eens we^fchavende, Maatfc happy. Ten Iaatften, gelyk de fraaie kunfteu en fraaie weetenfchappen meest,in Vrankryk, bloeien, munten de Engelfchen byzonder, in de wysgeerte en hooger weetenfchappen,uit. In Engeland heeft men den hervormden Godsdienst aangenoomen, doch teevens den uitwendigen vorm der Roomfche Kerkregeering beh< uden. En uit dien hoofde wordt nog heeden de Kerk van Engeland beftierd, door twee ^artsbisfchoppen, die van Canterbury en York, waar van de eerfte Primaat is, van 't Ryk,en 24 Bisfchoppen. Alle deeze Praelaten hebben zitting, in 't Hoogerhuis, wyl hunne kerkbedieningen of goederen, door een der vorige Koningen van Engeland,tot waateldlyke l5aronien,verheeven zyn. Ook hebben zy,benalven in kerklyke zaaken, nog eenig regtsgebied behouden, over *t verkenen van ontftag in Huwlykswetten, het bekragciaen van Teftamenten &c. Eene Kerkvergadering of Synode, te  VI. HOOFDDEEL. 4Cï te gelykertyd, met het Parlement, by een geroepen, heeft het hoog beftier, over de zaaken der kerk. De Koning is , in plaats van den Paus, tot hoofd derzelve, aangenoomen, maar bemoeid zig weinig, met gefchillen den Godsdienst betreffende,en houdt zig vergenoegd , met de regten der kerk te handhaven, en de goede orde in dezelve te bewaaren. Ook heerscht 'er, iu Engeland ,£eene groote verdraagzaamheid; en fchoon 'er eertyds , by geleegenheid van ftaatsgefchillen J, harde wetten, teegen de Roomschgezinden, zyn vastgèfteld, worden dezelven thans of niet, ofop eene zeer zagte wyze, uitgevoerd. Wat de Regeering aanbe'angt; de opperde wetgeevende magt berust, by den Koning en de twee huizen van 't Parlement faam vereenigd j maar de opperde uitvoerende magt, by den Koning alleen. Zyn Kroon is erflyk, maar mag alleen, door Vordeu van den Proflefianfchen Godsdienst, gedraagen worden. By zyne krooning moet hy zweeren , het land te zullen regeeren, naar deszelfs wetten en gewoonten, midsgaders X naar  4S2 VI H 00 F D D E E L. naar de Ordonnantiën, in 't Parlement vastgefteld.Hy wordt aangezien,als nimmer te kunnen misdoen; maar de fchuld van alle wanbeftier wordt geworpen , op zyne eerfte Staatsdienaars, die voor alles verantwoordlyk zyn. Dus blyft 's Konings perfoon heilig,terwyl de Natie egter een voorwerp van beftrtiffing houdt- Hy kan vreede, oorlog en veibonden maaken; den oorlog voeren, naar zyn welgevallen; de officieren ter zee tn te land aanftellen en afzetten; het Par. lement by een roepen, deszelfs raadpleegingen üi/chorten, en 't zelve doen fcheiden; zyn eigen raad en alle de groote amptenaars verkiezen* en zyne goedkeuring weigeren aan de BUU of Ordonnantiën van 't Parlement, die als dan van geen kragt zyn; maar d'aar teegen ook,zonder toeftemming van dat zelfde Parlement,geene wetten maaken , of fcbattingen invoeren ; op dat niet de vryheid en eigendom zyner onderdaanen,van zyne willekeur, zouden afhanklyk zyn. De byeentoeping van het Parlement mag niet langer dan 3 Paren worden uitgefteld ; en de Koning, zonder deszelfs toe-  VI. HOOFDDEEL. 433 toeflemming , geene fcbattipgen kunnende heffen , zou 'er zig ook wel haast, door gebrek aan geld, toe gedwongen zien. Het zelve beftaat, uit den Koning, het Hogerhuis, en 't Lagerhuis of de Gemeenten; hebbende elk deezer huizen, zoo wel als de Koning , het regt, om eene nieuwe, voorgeflaage wet te moogen ai keuren; en dus kan geen van deeze drie magten de andere, buiten deszelfs eige toellemming, van eenig regt berooven,vermids 'er, zomier de eenpaarige toellemming derzelven, geene verandering, in de algemeene wetten,kan worden gemaakt. In 't Hoogerhuis , 't welk , uit de Prelaten en den hogen Adel beftaat, zyn de plaatfen der waareldlyke Heeren {Lords, of Pairs,) erflyk; zoo dat,by doode van den Vader, de oudfle Zoon, door zyn eigen erfregt, in deszelfs plaats en tytel, opvolgt. Egter kan de Koning het get:.l deezer plaatfen vermeerderen, en wien hy wil aanftellen, tot Lord, of Pair, met gelyk regt van overerving , op zyne nakomelingen, Seedert de vereeniging van X a Schot-  484 VI. HOOFDDEEL, Schotland,roet Engeland, tot één Koning ryk, zitten 'er 16 Schotfche Lords, in 't Hoogerhuis. Het Laageihuis maakt het eigentlyke lichaam van de Vertooners des Volks uit, naar dit grondbeginfel der Engelfche Staatsgefteltenis, dat niemand aan eene wet moet gebonden zyn, waar aaif.hyniet, of door jjem zeiven , of door iemand, die zyne piaars vervuld, zyne toeflemming gegeeven heeft. Ook wordt elk der Graaffchappen, waar in 't Koningryk verdeeld is , vertoond , door een Schildknaap &c, veikoozen, door alle de Vry-bezitters , of eigenaars der landen, die,in dat Graaffchap, geleegen zyn; de fteeden en burgtvlekken,door een of meer van hunne burgers, door't geheele lichaam der handeben neering-dryvende ngezeetenen benoemd. Voer Engeland zyn »er 513 , voor- Schotland 45 , zoodanige leeden,in 't Laagerhuis; allen gekoozen, door de zodanigen, die, door hunnen eigendom of neering, waarlyk belang hebben, by de gemeene zaak. Re wetgeevende en kennis * neemende magt  VI. HOOFDDEEL. 48 5 magt van 't Parlement gaat,over alles, zelfs over de erfvolging van den Troon, den Godsdienst van 'tland, de getlettenis zoo van den Staat in 't algemeen, als van '1 Parlement zelve, in 't byzcnder &c, In beide huizen heerscht de allergrootlTe vryheid van Hemman en fpreeken; en in elk derzelven is, tot benier der vergadering, een fpreekcr benoemd. In het toeftaan van geld en alle zaaken van belaftingen, heeft het Laager. huis den meeften invloed, om dat het geld meeftendeels wordenJopgebragt, door't li' chaam vatt 't volk , dat zy vertoonen. Het Hoogerhuis heeft diensvolgens alleen magt , om de voorflagen der Gemeenten,, dien aangaande, af te keuren, maar kan 'er anders geene verandering in maaken. De Koning heeft eeu Kabinetsraad, beftaaude uit den Groot Kancelier, den Groot Schatmeefter, den Geheim Zegelbe" waarder, de twee Secretaiisfen van Staat, voor de buitenlandfche zaaken &c. , en deeze amptenaars maaken eigentlyk het Miniflerie uit, terwyl zy altes, onder's KoX 3 nings  48(3 VI. HOOFDDEE L. üings welbehagen, bellieren, en ook voor alles veramwoordlyk zyn. De Kancelier houdt de hoogde regtbank, na het Parlement, met magt, om de flrenghdd der weiten te veizagten, en 't volk, teegen verdrukkingen alle trouwlooze behandeling, te befchermen. De Konings-bank beflist de gefchillen, tusfehen den Koning en de Onderdaanen ; en heeft ook een foort van opzigt, over alle de mindere Regtbanken, die zy kan verbieden voort te gaan, — The Court of Common Pleas neemt kennis van alle zaaken, rusfehen de onderdaanen, ingefchilzynde;en kan insgelyks aan de mindere regtbanken verbod doen. — The Court of Exchequer heeft het bellier der Geldmiddelen. Over elk Graaffchap fielt de Koning een Sherif aan, om de wetten, de koninglyke beveelen en de vonnisfen der Regtbanken ie doen uitvoeren,misdaaden te vervolgen,en eene regtbank te houden, waar in alle mindere civile zaaken worden afgedaan. Daar en boven zyn 'er, in elk Graaffchap, ook verfcheide Vrederegters aangefteld,om te oor-  VI. HOOFDDEEL. 4§7 ©ordeelen. over alle de geenen, die, m eenig opzigt, de gemeene rust verftooren' Zy houden alle vierendeel jaars gerigt, mat i2 gezwoorenen,welken,op eede,beflisfen moeten, of de befchuldigde fchuldig zy of. niet. Wanneer hy, fchuldig bevonden zynde, op last der Vrederegters, wordt gevangen gezet, om, op den eerstvolgenden zitdag, te worden geoordeeld. Van de gezwoorenen, die, voor elke zaak, afzonderlyk, uit de nabuuren des befchuldigden» gekooren worden , kan hy 'er twintig, en zoo veel meer , als waar teegen hy eenige wettige reede in te brengen heeft, afkeuren ; terwyl 'er egter niet minder dan twaalf mogen zyn, om uitfpraak te doen. Partyen hebbende gehoord, geeven zy deeze uitfpraak terltond ; of zo 'er zig eenige twyffeling opdoet, moogen zy famen raad. pleegen; maar worden als dan, zonder eeten, drinken, of kaarslicht, opgeflooten, tot zoo lang, dat zy allen, in hun oordeel, eenpaarig geworden zyn. Al wie in hegtenis wordt genoomen heeft regt, om X 4 vctr  4S3 VI HOOFDDEEL. voor de Regters, in Westminfterball , te eifcnen omflag onder borgtogt, 't welk, in zeer veele gevallen, toegedaan wordt. Ten aanzien der zoo even vermelde zitdagen is geheel Engeland,in zes omgangen, verdeeld; over elk denvelken twee Regtsgeleerden benoemd worden , door den Koning, om tweemaal 's jaars elk zyn diflricT: rond te gaan, ten einde van alle misdaaden kennis te neemen , de gevangenisfen te leegen, de fchuldigen te doen ftraffen, de onfchuldigen vry laaten , over bewyzen van eigendom te oordeelen &c.— Ook is'er,m elk Kerfpel , een Conftable , om alle opkomende twiften te Rillen en misdaaders gevangen te zetten, tot dat zy, voor den Vrederegter, kunnen gebragt worden. En eindelyk wordt 'er, in de dorpen, door den Heer der plaats,'eene foort van regtbank gehouden , tot voorkoming van fchade. De fteeden hebben allen,by vergunning van de Kroon , hun eige geregt, zoo in ' t civile, alsin't crimineele. Doch zoo,dat'er, ten aanzien van't eeifle,,van hunne vonnisfen, be-  fiHÖOFDBEE L.482 beroep valt , voor de hooger Regtbanken van Westtninfier ; en ten aanzien van het laaifte, de misdaaden,daar leevemftraf ©P ftaat, tot de kennis der Zitdagsregtersr behooren. De ftads-regeeringen beftaan, uit een Major, verfcheide Aldermans , en eenige Burgesfes, door hen zelfs verkooren;en naast aan onze Uurgemeefters,Scheepenen en Raden komende; fchoon zy egter niers met óz gemeene landszaaken, te doen hebben, als welken alleen in 't Parlement verhandeld worden. Schoon nu de magt des Konings.zooin de uitvoering , als in de aanitelJing deraiiiptenaais, zeer groot zy; het gezag der Vrederegters wel eens kan worden misbruikt ; de gezwoorenen misfchien meer de firahVsheid, dan de goede order bevorderen ♦ en de uitftellingen , tot de naastkomende zit! dagen,de gevangenen wel eens te lang, in de boeien , houdt,is egter de Staatsgefteltenis enRegeeringsvorm van Engeland, over't geheel , zeer gefchikt, om de vryheid»beneevens de veiligheid en zcekerheid van x 5 elka.  49o VI. HOOFDDEEL. eïfcs eigendom en regten, te bevorderen. Ook is, in dit Ryk , bet geheele lichaam des volks, over't algemeen, wel gezeeten en gelukkig, en't geheele land, in bloei; omdat regt en vryheid alom hunnen weldaadigen invloed doen gevoelen. En offchoon 'er de rykdommen , door de uisgeftrekte landbezKthlgei! van den hoogen adel , en de groote winften , door den koophandel en de volkplantingen, aangebragt, zeer ongeiyk verdeeld zyn , wordt 'er egter geene rangfchikking van ingezeetenen, door vet* drukking, in armoe,gehouden. En dit'is 't groote voordeel van alle vrye en gemengde Regeringsvormen ; onder dewelken die van Engeland,tot een voorbeeld,zoukunnen {trekken, indien niet kuipery en omkoDp hunnen weg gevonden hadden,zoo onder da verkiezers der Parlementsleeden , in 't Laagerhuis , als,door een natuurlyk gevolg, (daar elk zig tog zoekt fchadeloos te ftellen, weegens 't geen hy gekogt heeft,) ook onder deeze leeden zelfs; waar van niet weinigen gezegd worden hunne ftem aan  VI. HOOFDDEEL^ 't Minifierie te vetkoopen , (*) ofte verbin Jen j terwyl ook 't Hoogerhuis van deezen fmet niet geheel vry fchynt te zyn. En door dit misbruik wordt niet alleen eene verwairloozing van 't algemeene belang te wee? 'gebragt ; maar ook een inbreuk, op alle gevoelens van eer,plicht en trouw,gemaskt, eene algemeene zedeloosheid ingevoerd, en een alvermoogen toege. weezen aan 't geld, die , zo niet nog by tyds geftuit , deeze uitmuntende Staatsgefleltenis, van alle deszelfs voordeeJcn5zullen berooven. *s Konings gewoone inkomjlen beflaan, uit die van de landen en wouden, welken aan de kroon toebehooren ; de boetens, door zyne gerichtshoven, opgelegd; zeekere bepaalde fommen, uit de excynfen ; en eenige inkomftemuit de geestlyke geade¬ rd *) Is een Heer van'tLagerhuis,doorgcciï geldsbelang, over te haaien, dan wordt hy wel eens, tot Pair in'tHogerhuis,verheeveir, cn dus,naar de zyde van 't Hof, overgehaald.X 6  4^2 VI. HOOFDDEEL. ren, die thans egter van weinig aanbelang zyn; terwyl hem daarenboven,door 't Parlement, voor zyne hofhoudingen de betaaling van publieke amptenaars, eene zeekere fom jaarlyks, onder den naam van Civillist,is toegeftemd. Onder de jaarlykfche beladingen, tct goedmaking der gemeenelands oukoften, door t Parlement, ingewilligd, telt men de Handtas, of belading, op de landeryen, en de mouttax, of excyns op mout, bier, cyder &c. Tot de blyvende fchattmgen behooren , de tollen, of ton en pond-gelden , op de in en uitgaande waaren; de excynfen, op allerlei eetwaaren; de belaftingen op het zout ; de poftery; het gezegeld papier; 't huis of venfter geld, het welk,naar 't getal der ven„ fters in elk huis, betaald word'; de belafting,op de huurkoetfen ; die,op de inkom fien van amp en en pennoenen &c. De landmagt van Engeland beflaat, in vreedenstyd, nit 40, 000 man gereegelde txoeoen. Doch bovendien heeft men 'er, gelyk, in alle vrye landen, behoorde plaats te. hebben, ook het volk zdis, tot zyne eige  VI. HOOFDDEEL. 45/3: eige verdeedigins, gewapend en eene talrykelandmilitieopgerigt, die, in regimenten,, verdeeld en geoeffend, by eenen vyandlyken aanval van buiten, of pooging ,tot het invoeren van opeubaare dwinglandy van binnen, zig in .ftaat zou bevinden, om deszelfs eigendom, regten en vrybeeden teverdeedigen. En daar deeze militie alleen dienst doet, in tyd van nood, en dus,in gewoc» ne tyden,weinig of geene onkoften veroorzaakt, heeft men, door dit middel, altoos een takyk leeger, in gereedheid, om, op den eerften wenk, door degereegeldetroupen, onderfteund, een vyandlyken aanval te kunnen afkeeren. In den Amerikaan» lêhen oorlog heeft men gezien, wat zulk eene landmilitie, wanneer zy maar eenigzins, door 't plaarslyke van 't gewest, geholpen wordt, kan uitvoeren. En * r is geen land ,, im't welke zy dit voordeel beeter genieten zou, dan het onze, daar zy, door rivieren, vaartenen overftroomingen, gedekt,, door deeze naruurlyke bo'werken, her on■jermyd^lyk gemis der vokomenlle krygsQéffening zou vergoed zien;, terwyl zy tee, X 7 vens,.  494 VI. HOOFDDEEL, veris, door het denkbeeld van voor eige haardfteede en grond, voor vrouw en kinderen , voor vaderland en vryheid , te dryden, tot onverwinbaare ftand vadigheid en moed, zou worden opgewekt; menherinnere zig degts het begin van den Spaanfehen oorlog. Door wie is Leiden, Haarlem &c, verdeedigd ? De zeemagt van Engeland is de aan- • zieniykfte van geheel Europa, en dus van de geheele waereld. Ook moet zy de na. tuurlyKe en voornaame deun zyn van een Ryk, dat zelf,van alle zyden, door de zee omringd, zeer groote en verafgeleegene volkplantingen bezittende, en een uitgedrekten handel dryvende, zyn eigen grond en de voornaamde bronnen zyner magt en welvaart, best, ja fthier alleen, door aanzienlyke vlooten, verdeedigen kan. Zelfs heeft dit Ryk, feedert lang, getragt, zig dealgemeene heerfchappy der Zeeën aan te matigen ; dan de! onlangs gevoerde Amerikaanfche oorlog heeft, tot ons ge'uk,daar aan een perk gefield, dat misfchien zoo ras niet zal te overfchreeden zyn, f let getal  VI. HOOFDDEEL. 495 tal der fcheepen van allerlei rang is, in oorlogstyden, tot twee ; ja drie en zoo men zegt, tot vier honderd tóe gebragt. In vreedenstyd worden 'er twaalf .of vyftien, in oorlogstyd tagtig.,' of negentig duizend matrcozen en meer onderhouden. En om altoos, tot dit getal, de ftödige manfchap te kunnen vinden, heeft *de Koning regt, om, ook met geweld, zeelieden te doen» in dienst, neemen, en op de oorlogsfcheepen overbrengen. Eene handel wys zoo ftrydig, met aïls de natuurlyke regten 'van den menseh, dat men zig verwonderen moer, hoe dezelve, in een land van vryheid,- kan worden toegelaaten. Ten zy men'ook dit aan de;] fterke zugt, tot het gemeene welzyn, toefchryve, die deezen landaart, in tyd van nood, alles aan de gemeene behoudenis doet opofferen. De voornaamfte rivieren van Engeland zyn de Teems , die haaren oorfprong neemt, uk twee riviertjes, de Ifis, op de grenzen van Glocefter-Shire, en de Tame, op die van Hertford , ontfpringende, en welken Zi«,Upton,aande Saverne , niet ver van eenen hoogeu berg, Mailvernhill genaamd. Worcefter, aairgenaam geleegen, aan dezelfde rivier; 'er zyn fchoone laakenfabrieken. Stourbridge, waar veel, in glas en yzer . gewei kt wordt. In Warwick/bire, Birmingham, een groot volkryk vlek , waar di fabrieken van yzer en ftaal , in den hoogften bloei , zyn. Coventry , eene groote en volkryke ftad, aan de Sherburn , mer goede fabrieken voorzien. Warwik, met eene groote brug , over de Avon. In Nsrthamptonfbire, eene flad van dien naam; en Peterborougb, beiden aan de Wye., In Rutlandfbire , ükeham , in *t vrugtbaar da'. Cathrosf. In Leicejlerjbire r Leicefter, vry groot en volkryk, waar veele kousfen worden geweeven. In Lincolnfbi, re,Stamford , eene wel gebouwde ftad,aan Y 4, de  5i2 VI. HOOFDDEEL de Welland. Crowland , aan de famenvloeijing deezer rivier,met de Nyne;heb bende eene kunftig gemaakte driehoekige brug, over drie gragten , welken de ftad doorfnyden, en voords geheel, met meeren en moerasfen» omringd; zy beftaat meest,van de visfchery en eendvogelen vangst. Bofton s eene oude ftad, aan den mond der Withum, met eene haven en veel koophandel. Het eiland Axholm,door de Trent en de Dun omgeeven , eertyds, met wouden, overdekt, maar thans een'moeras, waar in men de ftammen der oude boomen, eiken , dennen &c. nog, met meenigten, liggen vindt, onder 't flyk. Lincoln, de hoofdftad, thans in verval. In Nottingbamfbire, Newark, eene kleine , fraaie en ryke ftad , aan de Trent. Nottingham, eene der ftaaifte en aangenaamfte fteeden van Engeland, geleegen, op eene rots, digt by de Trent, over welke rivier zy eene groote fteene brug heeft. In Derbyfhire , het gebergte Peak, wild en fchraal van grond, maar met veele natuurlyke zeldzaamheeden, verfteeningen, warme baden &c., voorzien. Albreton, we-  VI. II O OFDDEE L. 515 wegens goede Ale beroemd. Derby, aan deDerwentjWel gebouwd en volkryk,met ce* nen ftapel,voor den wollenhandel. In Stafford/hire, Newcaftle underLine, eene kleine ftad , aan da Trent, met goede hoede en !aakenfabrieken,voorzien;terwyl ia de nabuurfchap veel aardewerk gemaakt wordt. Stafford, aan de Low , waar insgelyks goede laakenfabrieken zyn. Burton,met eene brug vau 34 boogen,over de' Trent. Litchfield , eene aanzienlyke ftad. Woolyerhampton, waar veele flooten worden gemaakt, en veel handel, met dezelven,, gedreeven. in Shropfbire, Ludlow, aan> de Tame , door een kafteel , op eenerots , verdeedigd. Bridgnorth, aan de Savern,waar veele geweermaakers woonen.Shrewsbury , groot , wel gebouwd en volkryk, vwle flanel- en iaakenweeveryeu hebbende. ïnChesbire, Chefter, aan de Pee, met een zeer oud kafteel en eene haven, uit dewelke veel handel, op Ierland, gedreeven wordt; ook is 'er eenegroote rnsrkr, in kaazen, waar van, jaarIjks, ruim 22000 tonnen verzonden wor~ V 5 'daéi  5i4 Vt HOOFDDEEL. den. Noriwich , waar veel zout gemaakt en* fteen/.out uitgegraaven wordt. De Nooidlyke geweften zyn , mar 't zuidooften, zeer vrugtbaar, en men vindt 'ïer byzonder goede paarden, Meer noordwaards op is de grond, met moerasfen en rotfen, vermengd. In 't Noordweften zyn de landen vrugtbaarer ,. en de bergen hebben goede weigronden, terwyl 'er, in de dalen, zeer goede graanen wasfen. Naar 't westen, zyn wederom veel moerasfen en bergen.. Met zuidweften is gedeeltlyk vlak, oji, daar wast goede tarw, gerst, hennip', en haver,aan den voet der bergen; gedeeltlyk. moerasüg,. en daar wordt turf geftoo. Jjen; gedeeltlyk fteen en bergagug en onvrugtbaar. Over't geheel deezer geweften, treft men veele mynen van fteenkoolen, lood , kooper en eenige fteengroeven aan, Men vindt 'er, in Torkfhirt, 't grootfte Graaffchap van Engeland, Halifax, eene welgebouwde, zeer volkiyke ftad, aan de Galder, op eene zeer aangenaame hoogte, geleeüer; 'er worden, te deezer plaatfe e»iö, de nabuurfchap^ veele laakenen, kar- aayen  VI. H OO FDD E EL. 515- zayen &c. gemaakt. Leeds, eene aanzien» lyke en welgebouwde Stad, op de Aire, met eene zeer lange en breede brug,j over die rivier , op de welke de laakenmarkt ge* liouden wordt. Duncafter , eene volkry* ke ftaJ, aan de Dun; met eenige over* blyflèls van eenen Romeinfchen leegerweg. Hall, can den mond eener rivier,van dien naam, in de Humber, zeer digt bebouwd , volkiyk.en een fterken zeehandel dryvende? Patrington , eene zeer oude,aangenaame plaats, by 't voorgebergte Spurnhead. Be-verlei, een groot en volkryk vlek, waar veelhandel, in mout, haver-meel, en kanten, wordt gedreeven. De jagt en visfebe* ry zyn byzonder goed , in deezen oord. York, een Aartsbisdom, aandeOufe, min-s der volkryk dan voorheen, hebbende ec eaanzienlyke katoenfabriek. Richmond, pen welgebouwd vlek , aan de Zwale, waar veele komfm,mutfen en ander woilegced vervaardig 1 wordt. Scarborouuh, een vlek in de g dainte van eene halve maan, ge-* bonwd , op eene hooge rots*,, aan *ee.> Whithy, met eene goede haven, wa.tr vee-Y 6- Jé '  5i6 VI. HOOFDDEEL, le fclieepen gebouwd worden, veel aluin gemaakt, en ook fpaawater nagemaakt. In Dtirham, BamardsCalUe, eene kleine welgebouwde Stad, op eene rots, aandeTees. Durham, eene oude Stad, zeer aangenaam, op eene hoogte, aan de Wire, geleegen, en, door een kafteel , befchermd. Sunderland,met eene groote en goede haven, aan zee,van waar zeer veele fteenkoolen , zout, glas &c, worden uitgevoerd; de ftad is welgebouwd, ryk en in grooten bloei. In Northumberland, Newcaftle, op de Tyne, zeer volkryk, en mede eene goede haven hebbende, waaruit den zelfden handel, als uit Sunderland, gedreeven wordt., Harley, waa<- men, in 1761-, begonnen heeft, eene haven aan te" leggen, die, ter lengte van 9.00, en ter diepte van 50 voet,, door eene rots , moest gehouwen worden.. Berwik, aan de Tweed, groot, volkryk en verlteikt. Teegen over deeze kust, llggtu de kleine eilanden van Holy lsland en Fairne. In Cumberland, Carlifle, aan de Eden, tet plhasfe, waar de Caude en dePeterei.rn de eerstgenoemde rivier,aitwateren;  VI. H O O F D D E E L. 517 ren; de ftad is volkryk en welbebouwd, Reswik, in de nabuurfchap van den berg Skidda-w, waar men mynen van zwart lood vindt. In Weftmoreland, Keiïda>l, aan de Ken,waar veelelakenen en andere ftoffen, beneevens boelen en kousfen, gemaakt worden. In Lmcafhire, Lancafter, aan de Lune. Prefion, een fraai vlek. Ribblechefter , aan de Ribble, klein, maar door verfcheide overblyffeis van oudheeden merkwaardig. Manchefter, een zeer groor, fchoon, aangenaam, en volkryk dorp, aan de Irwell, waar veel Manchefter- of Catoenfiuweel gemaakt wordt. Ook eindigt te deezer plaatfe een Canaal, door den Hertog van Bridgewater, gegraven, om den uitvoer van fteenkoolen, uit de nabuurige mynen,gemaklyker te maaken, Wigan, waar veel beddegoed en yzerwerk gemaakt wordt; in deszelfs nabuurfchap vindt men veel lichtende kool, Candl$-Coal genaamd. Liverpool, aan den mond derMerfey, met eene zeer goede haven en dok; 'er is veel zeehandel, en overvaart naar Ierland. Het Prinsdom van Wallis, waar vai Y 7 '3 Ko.  5i8 VI. HOOFDDEE L. 's Kunhgs oudfte Zoon den tytel draagt,, is zeer bcrgagtig, doch , met vrugtbaare IlreeKen, doormengd; fchoon 't vee 'er klein is. Tot brand vindt men 'er, behalvenhout, ook turf en fteenknolen. 'Er zyn eenige loodmynLn, en 'er wordt ook honig gewonnen, üe inwooners fpreeken 'er nog de oude taal d^r Br.tren, en zyi),, voor 't grootst gedeelte, armer en minner befchaafd, dan in Engeland. Men vindt 'er, in Pembrokfbire , de ftad van dien naam , aan eene baay Milfordhaven genaamd. Tenbigh, met eene goede reede, groote haringvangst en ve'1 uitvoer van kooien. Havertordwest, eene welgebouwde, volkryke en handeldryvende ftad, ln Cnrmaithenfhire de Stad Carmarthen, mede welgebouwd eu volkryk, aan de Towy. In Glamorganfbire, Swanzey, mat eene goede haven, veel handel in fteenkoolen, en daarenboven , door mineraale wateren, b-kend, CardirT, eene fchoone volken handelryke ftad, in eene vrugtbaare landsdouw, met eene haven amdeTaahe; en Landaff. In Bfeknockj'bire, Breknok, aan  VI. HOOFDDEEL. 519 aan de vereeniging der Hodtiey en Uske^ en niet ver v.in 't Breknok meer, dryvende veel handel, in laakenen. Built, een fraai vlek, zeer aangenaam , tusfehen de bosfehen, geleegen, en waar veal handel, in kousfen, gedreeven wordt.- In Cardiganfhire, Cardigan, aan de Tyevye, waar de befte zalm van Engeland gevangen wordt; ook is 'er veel handel , met Ierland. In Radnorfhire , Radnor, in een vrugtbaar dal, geleegen. In Montgomeryfhire, de Bad van dien naam, zeer aangenaam geleegen, op eene hoogte, by de Savern, welke zoo wel als de Wye, haaien oorfprong neemt, op een hoogen berg,. Plymlymonhill genaamd. Welshpool, eene kleine fraaie Stad, waar veele flanellen gemaakt worden ; zy ligt mede , in een vrugtbaar dal, aan de Savern. In Merio* nethfhire, Harlegh, aan Zee. In Flint* jhirt Flint; en St. Afaph aan de Cluyd» In Denbighfhire, Denbigh, vry groot en volkryk; 'er wordt veel leer bereid, en veele handfehoenen gemaakt. Wrexbam, groot, welgebouwd en volkryk; 'er wordt veelB  520 VL HOOFDDEE L. veel, in flanell gehandeld. In Caarmrvon. fhire, in 't welke veele zeer hooge bergen zyn, Caarnarvon; en Bangor aan 'r Kanaal» dat het Eiland Angleley, van Wallis, af. fcheid. Benoorden't Eiland van Anglefey, ligt dat van .Man, geheel, met rotfen, omgeeven; deszelfs noordlyk gedeelte is zandig', maar in'tzuiden zyn goede weiden en graan - akkers; men vindt 'er ook kopermynen en zoutbronnen. Rusfin, met een ftetk kafteel, is 'er de voornaamfte plaats van. Schotland, ten noorden van Engeland, geleegen, en eertyds een afzonderlyk Koningryk, heeft eene kouder, maarteevens gezonder lugt, dan Engeland. De grond is'er zeer bergagtig, vooral in de zoogenaamde hooglanden, of Higblands, daar men byira niet dan" eene wilde opeeiiftape|ing van ruwe bergen ontmoet. Het overige behelst eene aangenaamer landsdouw, sier heuvels, dalen, rivieren en meeren, doormengd. Behalven 't koorn, wast 'er veel vlas en hennip; ook heelt men 'er veel vee,, fchoon 'er de paarden klein vallen. Men  VI. HOOFDDEEL. 521 Men vindt 'er fteenkooien en lood, en zou 'er ook kooper, ja zilver en goud kunnen vinden, indien men 'er de moeite toenam. Voords zyn 'er fteengreeven van verfcheide foorten'; groore wouden van eiken, dennen en nooteboomen; en men vindt 'er paarlen en wit koraal. In de middellte en noordlykfte gedeelten woonen de bergfchotten, een eenvoudig, armeen nog niet t'eenemaal befchaafd , maar braaf en dapper volk, dat, in kleeding, zeeden en manieren, van de overige inwooners deezesRyks, onderfcheiden is. — In Schotland is den hervormden Godsdienst, zoo als by ons, zonder behouding van 't Roomsch Katliolyk Ketkbeftier, aangenoomen- De Tay, de Spey, de Clyde en de Tweed zyn de voornaamfte Rivieren van Schotland. In *t zuidlykst en vrugtbaarst gedeelte van dit Ryk, vindt men, in Merfe, of Bef wikfhire, Coldingham, by 't voorgebergle St. Tab-bes, of St, Ebbes-head, Dun, de handelryklte plaats deezer landflreek. In Lotbian, 'tfchoonfle, vrugtbaarfle en volk- rykfte  52s VI HOOFDDEEL. rykfte landfchap van Schotland; Dlinbar, aan den mond van de rivier en zeeboezem Forth, met eene goede haven , en welgebouwd. Edinburg, de Hoofdllad van Scho.land, op eene hüog'e, met een Kafteel, op eene fteile rots; de trad is groot, volkryk en welgebouwd, heeft eene Univerfiteit, en is de zitplaats der hoge Gerichtscollegien van Schotland ; men heeft 'er eene .Compagnie voor den Lynwaad" handel opgerigt, die, in dit land , aanzienlyk is. Leith, eene volkryke ftad , aan den mond eencr rivier van dien naam, en aan Edinburg, tot eene haven,verltrekkende. Borrowftownesf, eene ftad, am de Forth, na Leith, dengrootftenhandel, opHolland en Vrankryk, hebbende. Linlitgow , eene welgebouwde Had, met eene groote linnemanufactuur. In Iweedak) Peebles, aan de Tweed, In Tiviotdale, jedburgh, waar goede wollefabrieken zyn. In Dumfreii, eene ftad van dien naam, aan de Nith, veel handel dryvende. In Galloway , Wigton en Portpatrick , met redelyk gosde havens , voorzien. In de Sbire  \I. HOOFDDEEL. 523 Shire van Air, de Stad Air, op eene zandige vlakte, met eens ha ven, aan den mond eener rivier van denzelfdeu naam. Irwin, niet ver van zee. In Kenfrev, Greenok, eene kleine, wel gebouwde ftad , met eene goede reede, en de voornaamfte haringvangst,op de westkust van Schotlaud. Kenfrew, aan de Clyde. In Clydes Dale, Hamilton, eene kleme, wel gebouwde en vrolyke ftad. Glasgow,eetie groote, wel gebouwde koopftad, in eene zeer vrugtbaare vlakte, aan de Clyde , het Paradys van Schotland genaamd.'Er is eene beroemde Unüeifiteit en ook veele fabrieken, hiStirlingfbire, vindt men de overb'yftelsvm eenen muur, in oude tyden , door de Romeinen , gebouwd, om de zuidlyke ftreeken, teegen de invallen der Hooglanders, te verdeedigen. Voords Stirling,op eene hoogte, aan de rivier Forth,digt by haaren uitloop , in den zeeboezem van dien naam, groot, wel gebouwd, en met eene brug, over de tivier, tot dewelke de zeefcheepen kunnen komen; 'er worden veele ferges gemaakt, In Fijt, St, Andrews,.  524 VI. HOOFDDEE L. drews,zeer vervallen,met eene Univerfneit.Ia Lenox, of Dumbartoxfbire , welke landftreek reeds', tot de vvestlyke hooglanden, behoort, het meer Loughlomond, het welk 30 eilanden bevat. Dumbarton,opeene afhellende hoogte, gebouwd, ter plaatfe' daar de Levin , in den zeeboezem van Clyde, valt. De eilanden van Bute en Arran, in eene onftuimige en gevaarlyke doch vischryke zee, geleegen; de grond is 'er vrugtbaar, en de kuften wel bewoond; ©ok wordt 'er veel haring gevangen. In Middel-Schotland vindt men; m Argylefbire. zeeven zeeboezems, waar onder die van Lochfyn de voornaamfte is. De kuden deezer landftreek zyn , met rotfen en zwartagtige bergen, bedekt. De voornaamfte plaats is Inverary, met een Slot, aan de Eira, Voords 3s Lome de aangenaamfte en vrugtbaarfte ftreek van dit landfchap; Knap-dale is vrugtbaar, in koorn en weiden; Kantyre is een Schiereiland, dat zig zeer ver, naar 't zuiden, in zee, uitftrekt. Ten weften deszelven ligt het eiland Ila, zeer ryk,in vee, koorn, wild, lood-  VI. HOOFDDEEL. 525 loodmyneri, kalkfteenen &c., en verfcheide meeren behelfende, in dewelken wederom andere kleine eilanden geleegen zyn; terwyl de bergen 'er, met ongemeen veel berghoolen, doorfneeden zyn. Het eiland Jura heeft goede weiden , eene zeer gezonde lugt, en twee zeer hooge bergen. Mula, is, met verfcheide goede ankerplaatfen , voorzien. In Southvist heeft men fomtyds amber gevonden; de overige eilanden zyn van minder aanbelang , zy bebooren tot de Wefterfcbe of Hebridilche Eilanden, la Pertb/bire, eene ruwe, bergagtige ftreek» en 't hoogfte gedeelte van Schotland uitmaakende, in welks midden het ligt, valt byzonder zagte en witte wol. Men vind 'er Penh, aan de Tay, hebbende veelelinneweeveryen en grooten . handel, op de Oostzee. Dunkild, mede op de Tay, aan den voet van den berg Grampian , het voornaamfte marktvlek der hooglanden. In Angus, Dundee, redelyk groot, aangenaam en volkryk, met eene haven aan de Tay, en veel handel,in koorn, linnen en haring, naar Londen, Holland en d- Ocst-  526 VI. HOOFDDEEL. Oostzee. Forfax. Brochty Craig , aan den mond der Tay, wegens eene vonrrrefiyke zalmvaiust, bekend. In Kencardine, waar veel timmerhout groeir, de kleine hr.i ,t:i dien naam, met eene haven. In Miur, in welks rivieren groote paarlen gevonden worden, oud en nieuw Aberdeen , het laaide, op drie heuvels, aan den mond van de üee , vry groot en we' gebouwd,met eene Univerfueit, en zeer goede linnen-, maar vooral ko«sfeii- niauuf8c\uure.n, waar van veel verzending is. k, Buchan, het voorgebergte Buchaunesf, by Peterhead. In - luiurray, Elgin , met eene haven aan zee. In Noord Schotland treft men aan, ia Invernesjfbire, de dal van dien naam, vry welgebouwd, met eene haven, aan den mond van de Nesf, welks wateren nooit bevriezen; 'erwordt veel handel gedreeven, In RosJ, Cromartic, met eene der bede haveu: vaü geheelGroa'.Brittannien,doch weinig in gebruik. Tayne, aan de zeeboe» zem van dien naam , vry handelryk. Tegen over de westkust van dit landfchap, langs  VI. HOOFDDEEL 5*7 langs 't welke veel baring gevangen .wordt, liggen de overigeHebndilche Eilanden, als dar van Skye, 't welk volkryk, redelyk vrugtbaar, en met goede havens, voorzien i, Dat van Lewes , het gvootfte van allen, en hier en daar goede weiden, koornlanden en zeer vischryke zeeboezems hebbende, 't Eiland No;thvist, St. Kilda&c. De kuiten, zoo van ibmmigen deezer eilanden , als van Ierland, zyn omringd, met groote verfleemngen, die zig.in de gedaante van hooge, veelhoekige, overendftaande of omvergevalle , maar zeer regelmaatige en glinfterende colommen verwonen. Sutberland is.met veele ftroomen en zeeboezems, döorfneederj, en heeft goede havens , van waar veel visch , zout vleesch, huiden, wol, talk of ftneer, booter, kaas, &c. uitgevoerd wordt; ook vindt men 'er zeer goed yzer. De hoofdftad is üornoch, aan een zeeboezem van dien naam. in Gaithw/, Wich.meteene haven. Ten noorden var. Schotland liggen de Otcadifcbe eilanden Jen hooger op die van Hitland of Sbetland, Zy hebben wed-  523 VI. HOOFDDEEL. weinig of geen geboomte, maar goede kruiden en wortelen, en op fommige plaatfen loodmynen, 'Er wordt vee! handel gedreeven, in visch gezoute vleesch, huiden, talk, booter, zout, grof linnen^ gebreide kousfen, wol , mout, &c. Pomona of Mainland is 't voornaamfte der eerst • gelyk Shetland, ook Mainland genaamd, der laatstgenoemde eilanden. De inwooners zyn meefiendeels oorfpronklyk, uit Noorwegen en Denemaiken. Hetis,in de nabuurfchap van deeze eilanden/Jat o nze haringbuizen hunne voornaamfle vangst doen, terwyl, by deeze geleegenheid, ook eenigen handel, met de ingezeetenen,gedreeven wordt. Ierland, een Eiland en eertyds afgezonderd Koningryk, un weften van Engeland liggende, heeft omtrent dezelfde lugtsgefteldheid, en een 'zeer vrugtbaaren grondj vooral in weiden, vlas-en henniplanden. Ook heeft men 'er zeer veel vee, en 'er valt zeer goede wol, die niet dan naar Engeland plag te moogen worden uit. geveerd. Men ziet'er veele bergen, moe. ras-  VI; H O O FBDEEL. 529 rasfen, meeren en groote wouden; eenige yzer- kooper- en zilvermynen , enverfchei" de {teengroeven. 'Er woonen .meer Roomi'chen dan Gereformeerden; fchoon de hervormde Godsdienst, zoo als zy in Engeland, aangenoomen is, in Ierland de heerfehende zy; om dat dit Ryk thans aan Engeland is onderworpen. Het wordt, door een Onderkoning, geregeerd; fchoon het des-zelfs eigen Parlement hebbe, en fterke poogittgen begint te doen, om zig, langs hoe meer, van deeze overheetfching te ontflaan. 'Er wordt veel garen gefponnen, als mede veel linnen geweeven en uitgevoerd. 'Er is gioote handel, [n vee, paarden, huiden, zout-vleesch, talk,, booter, kaas,gedroogde en anoere visch &c. De Shan> non is de voornaamfte Rivier. Het ganfche Koningiyk wordt, in vier hoofdgeweften, verdeeld. In dat van Ltmfter, vindt men Dublin, de Hoofdftad van 't gantfche ryk, en de zitplaats van 't Parlement en den Onderkoning. Zyligsop eenen laagen grond, maar is zeer groot, heeft eene ruime haven aan Z 08  53o VI. HOOFDDEEL. de LifFey, en is gedeeltlyk zeer wel gebouwd. De linnen- handel is 'er vooral aanzienlyk. Wiklow, met eene haven aan zee. Wcxford, aan den mond der Urr n, vry groot en welgebouwd. Kilkenny, aan de Nure, vry groot en handclryk. Catherlogh, aan de Barrow. Kildare. Maryborough, in een moerasfig en boschagtig hv.d, Philipftowa. Trim, aan de Boyne Ardagh &c. In Ulflcr, Cariingford, aan eenen zeeboezem. Dundalk, met eene goede haven, waar de fabrieken van kamerdoek zeer zyn aangemoedigd. Droge da , vry volkryk. Armagh, een Aartsbisdom. Charlemont, met een goed kafteel. Downpatrick. Newry, met een kanaal, naar zee. Carrkrergus, met eene haven en verfierkt kafteel. Belfast, aan den mond van 't lange water. Londonderry, met eene haven en aanzienlyke linnenweveryen. Dannegal , aan eenen zeeboezem, by den mond der Eask} Dungannon , op eenen berg , niet ver van 't meer Longhneagh , welks water ds eigenfchap heeft, van 't hout, dat  VI. HOOFDDEEL. 53* er in ligt, te verfteenen. Iniskilling, op een eiland, tusfehen twee groote meeren in. In deeze en nabuurige plaatfen wordt veel linnen geweeven, ïn Connavgbt, Slego, met eene haven, aan een zeeboezem, Külalao, aan eenen anderen zeeboezem. Athlone , aan de Shannon, digt by'i meer Ree. Cailoway, verfierkt, met eene haven, aan eene baay '* van dien naam. In Mounfier, Cashel, een Aartsbisdom. Waterford, aan de Shure, eene dergrootfte fteeden van 't Koningryk, zeer volk-ryk en, tot den handel, welgeleegen, met eene goede haven. Limmerik, eene fraaye,, handeldryvende, volkryke en verfterkte ftad, aan weerszyde van den Shannon9> geleegen. Dmgle , aan een zeeboezem. Killarny, een dorp, digt by 5t meer La=ne, het welk met kleine belommerde eilanden is vervuld en door bergen omringd' wordt, die niet alleen eene zeer fraaye' vertooning maaken, weegens de meenig-vuldige ^watervallen, van hunne kruinen in'  532 VI. HOOFDDEEL. in 't meer, afltorten; maar ook zeer fterke en zonderlinge Echos doen weergalmen; byzonder teegen eene zeer hooge rots, het arends-nest genaamd, daar eeu enkelfchot van een klein kanon het geluid eener zeer zwaare en lange dondeiflag veroorzaakt, by het dorp vindt men twee" goede kopermynen , en wat verder eene groeve van amethysten. Cotk, aan de rivier Lee, eene groote , ryke en handeldryvende Itad , van waar meer osfen - vleesch, talk en booter verzonden wordt, dan uit alle de overige havens van Ierland te famen. De haven is diep en veilig, en veele Westindifchc fcheepen komen 'er zig, by 't uitzeilen, van victualie &c. voorzien. Kinfale, eene fterke, volk-en handelryke ftad, met eene zeer goede haven, die fomtyds aan de Koninglykezeemagt,tenfchuilplaatfe, ftrekt. Behalven de uitgefirekte volkplantingen, in andere waerelddeelen , bezitten de Engelfchen nog de fterke vefting Gibralter, in Spanje.      Plaat III.