NIEUWE AARDRTKS- BESCHRYVING, voor de NEDERLANDSCHE J E U G D9 ooor den Heer W. E. DE PERPONCHER, tttgebruik zyner Kinderen, opgejleld. II. DEEL,, TeU T R E C H T, SydeWed J.van SCHOONHOVEN, MDCCLXXXF.   Bladz. irï VOORBERICHT. "^ryl ik, om dit Werkje nier, door eene meenigte aanhalingen, te verlengen' en teevens, voor de kindeien , zonder veel nut, verveelend te maaken, alle aanhalingen daar gelaaten heb , meen ik evenwel in 't algemeen te moeteif aanduiden, welke de bronnen zyn,waaruit ik meest heb gefchept, en dus de werken opnoemen , waar aan ik , den mêeften' vooriaai, voor deeze Aardryksbefchry-ving , verCchukiigd ben. Ten aanzien" van ons land hebben my meest gediend,de Befchryving der Fereenigde Nederlanden, door W- A. bnchiene en Fr. W. PifièU Commentarii de Republica Batava, &c. Ters' aanzien der overige landen heb ik voord! gevolgd of geraadpleegd de Gébgf'üpbfe' Moderne par Mr. l'Abbé Nicole de th Croix. D Antm Friderich BusfchnrsNeiie' Erdbefchreibung De Aardrykshindr , •voor Kinderen., door J. G. Raff, vertast;' door E. Dekker Wed. A. Wolff. * a Cr-  iv VOORBERICHT. Geographical, Hiflorical, and Commercial Gram-mar by Wüliam Gulbrie A New Syftem of Geography by D. Fenning and Collyer. De Reizen van Coxe 8V. Mooglyk zal men vinden, dal ik my,in deeze Aardryksbefchryving, voor Kinderen, re veel, met her ftaatkundige en de befchryving der verfchiüende regeeringsvormen, ophoude. Dan behalven k geen ik reeds, dien aangaande, in 't Voorbe» richt, voor 't eerfte Deeltje p. iv gezegd heb, moet men nog opmerken;i. dat, in myn ontwerp , dit Werkje den kinderen niet moet worden ter hand gefteld, dan in hun negende of tiende jaar, en dan nog niet, dan na dat zy te vooren geleezen en begreepen hebben de Werkjes,'n't zoo even aangehaald Voorbericht pi xn en xm opgenoemd , of anders nog laater. Ook heb ik reeBs voorbeelden van kinderen van die jaaren, welken zelfs die gedeelten deezer Aardryksbefchryving , waar teegen, uit deezen hoofde , 't meefie in te brengea is, met nat en vermaak,geleezen hebben. Daar by komt het my 2. voor , dat in ons  VOORBERICHT v ons land , het ge'uk, 't welk wy, in 't zelve , genieten kunnen , flegts zeer fpaarzaamlyk, uit den aart en gefteldheid des lands zelve , kunnende voordfpiuiten, maar grootftendeeis moetende voortvloeien, uit de gefteldhcid der maaifchappy,onder ons , en wel vooral , uit eene de vryheid- gelykheid-en 't welzyn van allen even gelyk bevorderende gefreldheid van ons ftaatsbeftier , als van 't welke de gefteldheid der maatfchappy zcjve af. hangt; het dus,voor alle onze Jngezeetenen,in 't byzonder , zoo wel als voor den ftaat , in 't algemeen , van 't uiterfte aanbelang zy , dat elk, van de vroege jeugd af aan , Ieere.zyne aandagt,op deeze voornaame bronwel van zyn en ons aller geluk, veftigenj dat men hem, van de vroege jeugd af aan, een gegrond en naauwkeurig denkbeeld geeve, niet alleen van den aart van ons fiaatsgeflel, o» dat hy 'c, in deszei fs vraare 'bedoe!ing,leere kennen; maar ook van de flaatsgefteHen van mdcre landen , t,p dat hy zich in fiaat beviads, om dezeïven, met het onze * 3 .te  vï VOORBERICHT. te vergelyken, en teevens de vonr- etr nadeden, welken aan iederdet zer ftaatspedellen eigen zyn , nagaan , ten einde daaruit te kunnen afleiden , welk , f* 't algemeen,het ftaatsgedel zy, dat best gefchikt is, om 't waare welzynder geheelc waaffchaptfy te weeg te brengen en te beveiligen; en zig dus bytyds gewapend zie, teegen de' verkeerde begrippen , welken men hern zoo dikv/ils, en onder zulk eeneu fchoonen fehyn , zal zoeken op te dringen; daar hy zig even weinig, door den fchitterendeu luifter van 't uiterlyke, als door eenffterk klinkend gezwets, moet laaren vervoeren,tothetaanneerr.en en doordryven van grondbeginfelen, die, voor 't waare welzyn van den Maat en deszelfs ingezretenen, ailerfchadelykst zouden zyn ; hoe zeer zy den onkundigen, door een frsahn glans, mogm bekooren. In een Gemeenebest, zoo als het onze, kan byna een ieder invloea hi bben , op 't wekyn van den finat; dus is 't ook nodig, dat byna een ieder weere , waarin het waare welzyn van den itaat geleegen zy; en hoedanig ons  VOORBERICHT, vu ons Gemeenebest , ter bevordering en beveiliging deszelven , moet zyn ingericht. Ik weet zeer wel , dat men deeze kennis nog uit dit Werkje niet verkry^en zal Maar't geeft 'er eenige voorbereidends kundigheedcn toe; 't legt eenige grondbeginfelen; en 't zal aanleiding geeven, om verder te deuken, aan het kind, misfchien ook aan eenigen van deszelfs onderwyaers. In het flot van dit deeltje en vooral in 'tvolgende, zo ik myn ontwerp volvoeren kan, zal men zien, dat ik de nog nnbefchaafoe landen en deelen der .vaareld veel uitvoeriger meen te moeten behandelen,dan aien gewoonlyk,in werkjes voor eerstbegin» nenden, doet. En het komt my in de daad voor, dat dit gedeelte der Aardryksbefchryving gansch niet dat geene is , waar uit de jeugd het minfte nut kan trekken. Want in het zelve eerst, leert men den mensen , in alle de verfchillende wyzigingen, kennen , waar voor zyne natuur vatbaar, is. In 't zelve leert men hem nagaan , door alle de verfchillende * 4. fta«-  vhi VOORBERICHT. ftaatcn, toeftanden en omftaneligbeeden,. waarin het der Voorzienigheid goeddagt, hem, opdee^enaardbodem, teplaatfen. In 't zelve ziet men , hoe hy zig, in gebrek, in gevaar , in moeilykheeden vau allerlei aart, behelpt, beveiligd en door« redt; en dit is zeeker noch minder belangryk, noch mindtr leernk, dan te zien, hoe hy overvloed, veiligheid en weelde aanwend en misbruikt, in 't zeive einde* Jyk leert men veele vooroordeelen afleggen, veele ingebeelde behoeften, als cvertolligheeden aanzien , alles op zyne regte waarde (lellen, en dus dat wysgeerig. oog verkrygen, da; het groote en laaide doelwit van alle onder wys, in de menschlyke. weetenfchappen, zyn moet. Ook verwyder ik my, in deeze deeltjesjangfatmerhand al meer en meer, vanden ftyl en voordragt, die, voor eerstbeginnende kinderen, gefchikt zyn, om die ,welken, voor wat meer gevorderden,, pasfen , aan te neemen. Beiden in de zaaken, die men den kinderen voorzaagt,-en in de wyze waar ©p men ze hun. voer-  VOORBERI CHT. voordraagt, moet deeze overgang langfaam zyn.Neemt men dit niet in agt,maar gaat men eensklaps, van de eens wyze,fot de andere, over, dan raakt he< kind in de waren begrypt u met meer. Maar neemt men,m deezen, eene trapsgewyze en langfaame opklimming waar, dan meikt het kind niet eens, datzaaken en voordragt iangfaamerhand moeilyker worden. Het eene bereidt hem, tot het andere^ en hy zelf ftaat wel eens verwonderd , nu reeds gemaklyk te kunnen begrypen, dat geen, 't welk hem, weinige maanden geleeden, veel te zwaar zou gevallen zyn. Ik heb dit zelf , in myne vroegfte jeugd, ondervonden, by'tleezen van ft zoo nuttig Werk van den AbtPluche, Lt Spettarte ce ia Nature. In het derde en vierde deel gekomen , .(daar ik dit Werk, by my zeiven alleen en zonder hulp of uit'eg , leezen moest;) was ik verwonderd , dingen te kunnen begrypen , die my, korren tyd te .vooren, volftrekt onverltaan jaar zouden zyn geweest, doch tot welker vei ftand ik nu langfaamerhand, door het eerfte en twesde deel, fchoon van  VOORBERICHT. van geheel andere vakken der natuurkunde handelenie,voorbereid en bekwaam gemaakt was. Zoo we) heeft die fchrandere fchryver de Batist gevat., van, zooin zaaken,alsin wyze van voordragt, met het gemaklykfte te beginnen,en'c>ngemerkt, tot het moeilykere, o« ver te gaan ; en dus't begrip zyner jonge Jeezers,als by de hand,te leiden,te ontwikkelen, en voorgewignj;er onderwys vatbaar te maaken. Ik twyffelzeer,of hy, totnogtoe,wel ooit, in deeze kunst, overtroffen zy. In dit Werkje heb ik, ten deezen aanzien,weegens den aart van't onderwerp, niet van den eer* ften flap,kunnen beginnenjmaarik tragtdee» zen grondregel, in't beloop van alle de Werkjes, welken ik,tot onderwys myner kinderen maak, (met tusfchen invoeging hier en daar der geeneu, die ik reeds door anderen ver. vaardigd en aan myn doelwit beantwoordend vindt.Zie Voorb. voor't iD.p.xiieiniiiJ'n't oog te houden, en daarom moeien deeze Werkjes ook, in verband, met eikanderen, worden aangezien en gebruikt, indien men 'er waarlyk nut van hebben wil. NIEU.  NIEUWE A A R D R T K S ' BESCHRY VING. VIL HOOFDDEEL. VAN HET DuiTSCHE RïK, J^ititschland wordt, ten noorden, bepaald, door de Noordzee, Deenemarken en de Oostzee; ten ooften , door Pruisfen, Poolen , Hongaryen en Europisch Turkyen; ten zuiden, door de Golf van Venetië, balie en Zwitferland; ten wellen, door Vrankryk en de Nederlanden. Het ligt', tuslchen den 33" en 37. graad van lei gte, beneevens den 4511 en 5ezet; terwyf de gce.'köópprys van 't leeven 'er, weegens de laage dasdoonen, eene voordeelige geleegenhcid toegieit. 'Lr wordt veei hénnip en vlas, tot gaaren &c. gefponnèn; al'erlei linnen en lynvvaad geweeven-; gelyk mede! linten, kanten, wolle, catoene en zydeltoffen van allerlei en wel vooral van 't geringer foort; voorde laukenen, galonnen, goude cn zilvere ftcffen, k« usfen , mutlc-n , tapyten; allerlei huistaad , Kleinodiën en andere waaren, in goud, zilver , hout en m^-raalen vervaardigd; veel papier, glas iterfc, fpiegelglas, porcelein, aardewerk, zwaarden, gefchut en kacneis; veelerlei v*rwftoffen, vitriool, aluin, lalpeter, zwavel, &c.  VII. HOOFFDDEEL. 5 tic ; terwyl 't 'er ook aan gecue tabaksfpinderyen , fuikerrafinaderyen en wascbbleekeryen ontbreekt, In 't mijden van Europa en dus landwaards in geleegen, heeft Duitscnland flegts eenige weinige zeehavens, aan de Noord-, Oost- en Adiiatifche Zee; dus deszelfs Koophandel meest gedreeven wordt, langs de rivieren; of zoo ais men 't noemt, per as, dat is, op wagens of gruote karren, met zes, agt, tien, twaalf fterke paarden befpannen. En hie: in hebben de Deütfchers het zoo verre gebragt, dat de onkoften veel minder zyn, dan men, van deeze wys van goederen over te voeren , vjrwagten zou. Alleen geeven de meenigte van tollen, op de rivieren &c. onder de meenigvuldige, ondcrfeheïdenc regtsgebieden, gefield, op fommige plaatfen , eenig bezwaar. De uitvoer in de reeds opgenoemde voordbrengfelen en fabrieken is aanmerklyk. Byzonder krygen wy 'er veel hout, Ryiifche en moezelwynen,- gaarens, lywaaten, kleine ftofjes, glaswerk, yzerwerk, Neurenbergfcbe kr„A 3 me-  6 VIL HOOFDDEEL. meryen &c. van daan; en zenden 'er naar toe thee, fpeceryen, droogeryen, kruide* ncryen , neteldoeken , rottingen, oliphantstanden, en allerlei Oostindifche waaren; koffy, fuiker , indigo, cochenilje, geraaale verfhout en andere verfftolTen; meekrap, zeep, zout, olie, wasch, raapolie, traan, haring, zouten visch, kaas, aardewerk, porceleinen, tin, kooper, En. gelsch leer, ruwe wol, midsgaders veeierlei wolle, katoene en zydeftoffen, laake. ren-, goude en zilvere floffen , damaften, kanten, linten, fpelden, naalden en allerlei krameryen. Teegen 't midden van de ije eeuw, toen de koophandel, in Europa, begon te bloeien, traden verfcheide lteeden, zoo in Duitschland als elders, aan of digt by de Oost- en Noordzee geleegen, in een Verbond, tot onderlinge beveiliging van hunnen koophandel, onder den naam van Hanzefteeden ; en fchoon dit Verbond feedert, met den koophandel dier lteeden, vervallen zy, hebben egter Hamburg, Lubek en Breemen, deezen naam behouden, en maaken  VII. HOOFDDEEL. 7 maaken ook nog, onder denzelven , met elkander en met andere Mogendheeden» verdragen van koophandel. Gelyk de bostenen zeer veel wild, hebben ook de rivieren, meeren en zeekuften zeer veel visch ; en in enkele fteedën legt men zig, op de haringvisfehery en walvischvangst, toe. Schoon de Duhfchers veel, naar elders, en byzonder ook naar de Europifche Colonien, verhuizen , hebben zy echter zelf geene Colonien, in eigendom ; 't welk men aan gebrek vau zeemagt moet toefchryveu. De Duhfchers, uit verfcheide volken, afkomftig, en 't land, in verfcheide byzonóerè ftaaten, Verdeeld zynde, vindt men veel vetfehil, in hunnen aart, inborst en leevenswys , naar de verfchillende landftreeken, die zy bevvoonen. Over 't algemeen zyn zy -eerlyk, opregt, openhartig en eenvoudig. Zy hebben veel ernst en ftandva'fbgheid, bence/ens eene dapperheid, die, met bedaardheid, gepaard, hen tot goede kry'gsiieden maakt. Zy zyn A 4 her-  8 VIL HOOFDDEEL, herbergzaam, 0IUfangen de vreemdelingen m wel, en zyn, by die en andere gelee, ge "leeden, niet afkerig van een fnfchen dronk, De koons van teergevoeligheid en zwermery, die, feedert eenige jaaren, veele Duiiichtri heeft aangetast , is iets voorbygaands, dat men niet, tot hun charaéh-.moet brengen; maar dat binnen de juiUe paaien te rug gekeerd, een goeden invloed, op 't zelve, hebben kan. De Adel ts 'er wat hoog, en zeer, op de zuivere onvermengdheid haarer afkomst, gefteld> waarin zy, door de daar aan ceU-gte toelaating, tot de Ridderordens en ryke Stiften en Abtdyen, beneevens den grooten eerbied , welken men haar toe. draagt , beveiligd wordt. • Ook zyn ■ de Duitfchers, in 't algemeen, zeer aan tytels en pligtpleegingen gehegt; en fommigen daar by wat ffyf,in houding en manieren. Nyverheid, werkzaamheid en aanhoudend geduii • maaken hen vooral tot die foorten van handwerken bekwaam- , die eene naauwkeurige.uitwerking en navolging vereifchen.. Onder de frauye kunsten is de nei-  VIL HOOFDDEEL. 9 neigingen gefchikheid ,tot de muziek, het algemeende.Ook is de finaak, voort leezen en beoeffenen der wectenfchappen, onder hen, zeer uitgebreid. Eertyds helden zy meest, tot eene arbeidzaame,om(lagtige geleerdheid over, thans.is hunne fmaak zeer befchaafd. In 't diepzinuige en verheevene der wccten« fchappen en wysgeerte, behoeven zy,voor geene Natie, te wyken, en hebben ook thans uitmuntende Dichters ; fchoon de verheevenfie dcrzelven wel eens, tot gezwollenheid en duifterheid , overflaan, llyzonder hebben de Duitfchers zig, fee' dert eenigen tyd , op de opvoeding en 't onderwys dcr jeugd, toegelegd; en door hunne gelukkige poogingen,in dit ftuk, veel, van dit en de volgende gtflachten, verdient. Jn fommige Staaten, Vorftendommen , Landen en Steeden van Dintschland heerscht de Roomsen Catholieke ,in anderen de Lutherfche ,in anderen de Gereformeerde Godsdienst; en elk Land vorst mag, binnen zyn gebied,daaromtrent ,naar zynen zin, befchikking maaken;mids niet ftrydig,teegen de wettenen oudeovereenkomflen van *t Rylc. A 5 Het  iü VII HOOFDDEEL. Het Dmtfche Ryk bellaar, uit eene meenigte van byzondere Staaten van onderfcheide grottre en be»aaming, als (behalven een Koningryk, ) Aartsbisdommen, Bisdommen , Abteiyen, Hertogdommen ,Mark- en Landjxaaffchappen , Vorftendommen , Graaffchappen , Heerlykheeden en Rykftceden , die elk derzelver byzondere landsheeren en o\rerheeden hebbende, metelkanderen,in één verbond en onder één hoofd, veree» frlgd (laan. Terwyl de byzondere lands. lieeren, elk in-zyn gewest, met de hooge overheid ea alle de daar aan verknogte icgten, zyn bekleed; fommigen verfcheide deezer - Staaten, onder hun gebied , vereelten; anderen, buiten 't Ryk, landen ja koningryken bezitten; maar allen egter,ten aanzien hunner Duitfche Staaten, leeden van *t Ryk zyn en onder deszelfs opperhoofd flaan. De meeften deezer landen zyn» tct handhaaving der inwendige rust en veiligheid, afkeering van vyandlyk geweld, bezorging van 't gemeene welzyn, opbrenging van 't aandeel, in manfchap en geld , aan 't Ryk verfchuldigd, uitvoeiïng van de  VII. HOOFDDEEL, u de vonnisfen der Ryksgerichten, benoeming van zeekereamptenaars &c., onder tien Krenten gebragt; elk deszelts vergaderingen hebbende , mitsgaders deszelfs Vorften, om de Kreitszaaken te bezorgen , de Kreitsdpgenuit te fchryven en te bellieren. In denOoftenrykfchen Kreits egter.al» geheel onder een Heer behoorende , en in den Nederfaxifchen Kreit9 , weegens zeekere oneenigheeden , zyu deeze vergaderingen niet meer, in gebruik. De Keizerlyke Waardigheid ia verkiesbaar, (taande 't regt, om, tot dezelve, te benoemen, aan negen Ryksvorften, drie Geestlyken en zes Waereldlyken, diesweegens Keurvorflen genaamd; te weeten de Aartsbisfchoppen van Ments, van Trieren van Keulen; de Koning van Bohemen, de Hertog van Beieren , de Hertog yan; Saxen 9 de Markgraaf van Brandenburg, de Paltsgraaf aan den Rhyn , (thans met Beieren vereenigd,) en de Hertog van Brunswyls Lunenburg Hanover. Dikwil» wordt,door deeze zelfde Vorften , by t leevera des Keifers, een Roomsch Koning v ikoo-  12 VII. HOOFDDEEL. ren, beftemd om'zyn opvolger te zyn. Dy de krooning, moet de Keizer de Keur-capitiiiatie of Fnndamenteele Wet bezweeren. De Rykszaakeh, welken tot 's Keizers kennis Behoord, worden1 gedeeltlyk, in zynen geheimen Raad, gedeeltlyk,in den RyksHofraad,behandeIt; en de befluiten, door de Rykscancelary, aan 't hoofd derwelke de Keurvorst vm Ments, by erfregt, is, uitgevaardigi. Eertyds had de Keizer groote inkomften, uit klooflers, cynfen, tollen muntzanken , bergwerken , zout-groeven, of derzdver tienden; maar deze inkomften zyn, by vervolg van tyd, verpand , vervreemd, of weggefchonken; zoo dat 'er thans niets meer van overb!yft,dan 1 geen eenige Ryksfteeden,die niet, gelyk de overigen, alle belafling hebben afgekogt, betaalen, faamen ter fomme van twaalf of twintigduizend florynen. Voords heeft de Keizer regt, om , by 'c verkiezen van Aartsbisfchoppen én Bisfehoppen, Commisfarisfen re zenden , ten einde toe te zien, dat alles, in order, gefchiede; in elk Stift en Kloofter des Ryks, eens geduu. rendf  VIL HOOFDDEEL] i3 rende zyne regeering, tot eene prenve,te benoemen ; op elk deezer Stiften, een onderhoudsbrief aan iemand te verleenen, die dan, voor 't leeven, van alles, moet verzorgd worden ; tytels en brieven van adeldom, uittedeelen; piivilegien,regtvan markten , vryplaaife 1 &c. , midsgaders fchutsbrieven, aan fchuldenaars, te verleenen ; de verdragen , tusfchen de leeden desRyksgemaakt, te beveffigen;pofteryen aan te leggen -, en eindelyk .aangevallen zyn de de hulp des Ryks, ter zyuer befchf rming,te vorderen. Met de Keurvprilen en andere Ryksflenden behandelt hy alle zaaken, die verbonden, oorlogen, verpandingen of bezwaar der Rykslanden en goederen, midsgaders de zeekerheid en den flaat des Ryks betreffen; verleent tollen en flapelregten ; doet munten flaan en wervingïn aanleggen; ja kan eenen Ryks» ftand , in den ban doen., dat is, van zitting en Hem berooven en in de ongenade des Ryks vervallen verklaaren. De Ryksdag, door den Keizer uitgefchreeven,. wordt te Reegensburg gehonA 7 den.  14 VII. HOOFDDEEL. den. Op denzelven verfcbynen alle de Ryksftenden ,dat is alle de Vorften, Staaten of Steeden, regt van zitting, in deeze vergadering, hebbende; 't zy in perfuon, 't zy door afgezanten. De Vergadering wordt, door den Keurvorst van Ments,beftierd, en is verdeeld, in drie Banken of Collegien. De i<= der Keurvorfien, de 2e der Vorften, Praslaten, Graven en Heeren, de 3e der Ryksfteeden; dat is zulke fteeden, die, als op zig-zelven ftaande Gemeenebeften , door hunne eige Magifhaaten, beflierd, onder niemand, dan onder den Keizer en 't Ryk ffaan. In de meefte zaaken brengt elk dsezer Collegien deszelfs ftem , afzonderlyk en naar de meerderheid , uit; en uit deeze drie (temmen , of twee derzelven , wordt het Ryksbefluit opgemaakt; het welk egter eerst, door des Kekers goedkeuring, des2elfs volle kragt verkrygt Behalven deeze Vergadering zyn 'er nog twee hooge Ryksgerichten, te weeten is Rykshofraad, te Weenen, en 't Ryktkaaiergericht, te Wetslar. Dezelven oordeelen, over  VII. HOOFDDEEL. 15 over alle zaaken de gemeene wetten des Ryks aangaande; over de regtsgedingcn «, die tusrchen den oumiddelyken, dat is den Keizer alleen onderworpen Adel, ontdaan; en over zulke zaaken , als van de laager Ryksgerichten , in Zwaben, te Neurenberg en te Rothweil, zittende, by beroep, voor dezelve, gebragt worden. De gewoone Ryksbelaftingen worden , tot onderhoud deezer regtbanken, door de Ryksftenden , jaarlyks opgebragt. De buitengewoonen worden flegts des noods ingewi!ligd,byRoornerma3nden,zooalsmen't noemt, van 50, eoo il. elk; en dienen als dan, tot onderhoud van den Keizer, van "t Ryksleeger, van fommige Veftingwerken, en tot het voereu van eenen Turkfchen Oorlog. — Het Ryksleeger wordt, door de ftenden, elk naar een zeeker aandeel of Ryks- en Kreits-contingent, op de been gebragt. Terwyl de Keizer 't Ry^niet dan met bewilliging der Ryksdendeu , in openbaaren Ryksdag vergaderd, in eenen oorlog wikkelen , en dan ook niet zonder der. zelver toeftemming, vreede maaken kan. De  i6~ VIL HOOFDDEEL. De Keizer is , in rang , de eerde Vorst van Europa; maar heeft, gelyk uit ai het zoo even'gezegde blykt, op zig zeiven , weinig gezag en inkomen. Dan feedert lang zyn,tot deeze waardigheid, even of 't by erfvolgmg ware, de* Vorften van 'thuis van üoftenryk verkooren. die ,gelyk in 't vervolg blyken zal , door hunne eige Staaten, zeer magtig zvn. De voornaam(te Stroomen van Duitschland zyn; de Ryn, die, uit Zwitferland, komende, tusfcheuZwaben en denElzas heen loopt; voords door den Nederrhynfcben Kreits, ftroomt, alwaar hy,by Manheim,den Nekker, uit Zwaben oorfpronklyk, by Mentz, de Main, welke, uit Franken, land , komt , en by Coblentz , de Moezel, die, uit Lotheringen en Luxemburg afvliet, in zyn bed ontfangt , en van daar, langsen door Westphalen, naar de Nederlanden, ftroomt. De Weezer, welke, uit twee bronnen , de eene, in Frankenland, de VVerre, de andere, in den Opper-Rynfchen Kreits , de Fulde genaamd, by Munden, famenvloeiende, van daar,  VII. HOOFDDEEL. 17 daar, door en tusfchen de Nederfaxifehe en YVestphaalfche Kreiifen, heenen vloeit» digt by Verden, de Aller, na deszelfs vereenigmg met de Le ne , ontfangt, en beneeden Breemen, in de Noordzee, uitloopt. De Elve, die, uit Boheemen, komende, de Opper en Nederfaxifehe Kreitfeu befpoelt, zig, met de Havel, uit het Brandenburgfche, aanftroomende, vereenigt,en beneeden Hamburg, in de Noordzee,ftort. De Öder , die, uit Silezien, komende, en den Opperfaxifchen Kreits doorloopem.e, aldaar de VVaita, uit Poolen oorfpronklyk, ontfangt , en beneeden Stettln , zyne wateren , door 't groote Haf, in de Oostzee, ontlast. En eindelyk deDonau.die zynen oorlpronk in Zwabeii neemt, e» van daar, door verfcheide mindere rivieren, verfterkt, den Beierfchen Kreits, daar hy, by Pasfau, de Inn, cntfangt,en vervolgens den Ooftenrykfchen Kreits doorloopt, en door. Hongaryen en Europisch Turkyen, naar de Zwarte Zee, ftroomt. Duttschland wordt vetdee!d,in tienKreitfen en eenige aanhoorige landen. De tien Kreit-  i& Vff. HOOFDDEEL. Kreitlen zyn , de Ooftenrykfche , de Beierfche, de Zwabifche, de OpperrynJche, deNederrynfcbe, de Frankhche, de Opperfax-fche , de Nederfeifc^e de Westphaahche en de Bnrgmdifche Kreits j doch deeze laat(re,eenyds de Nederlanden bevattende, is thans geheel van 't Ryk geleiden. De aanhoor^ landen zvn, 't Komngryk Boheetnen, de Markgraaffchap. pen Moravie en Laufnits, 't Graaffchap Glatz, en 't Hertogdom Silefien. Dre^°,STENRYK£CIIE Kreits be?at verfcheide landfchappen, allen toebeboorende aan 't Aartshertoglyk huis van OoftenTyk' of 'hans eigealyk Lotheringen, waar jmft, door huwlyk, zyn overaegaan. De Roomfche Godsdienst heerWnt 'er; maar de Gereformeerden, de Lutherfchen en de Jooden, worden 'er geduld; zelfs heeft de tegenwoordige Aartshertog en Keizer Jozeph de 20 deeze verdraagzaamheid, in alle zyne erflanden, zoo verre uïtgtftrekt dat hy de Chriflelyke Gezindheeden, ten' aanzien van de voordeden der Maatfiinp. Py, zooveel mooglyk gelyk gefteH, hun de  VII. HOOFDDEEL. 19 de openbaare oeffenirig van hunnen Godsdienst toege(taan,en zig daardoor den zeegen , erkentenis en liefde deezer onderdaanen verworven heeft; te geiyker tyd alsdit ook zyne magt en den bloei zynslands zal doen vermeetderen,dooi'er de beiyders deezer veifchilleuele Godsdienften, naar toe te lokken, uitzulken der nabuurige landen, waar zy minder voorregten en vryheid genieten, indien hy'tniet, door andere willekeurige inrigtlngén belet. — 'tAartshertogdomOi/ïenry":, gehcel.door den Donau en verfcheide kleiner daar in vallende riviertjes, bewaterd,iseenfchoon envrugtbaar land,alleïlei graanen, midsgaders zeer goeden wyn en bvfte fatTraan voordbrengende. Ook zytser veele Manufactuuren en FabtteKên, waar mede, over Trieste, eenen grooten handel gedreeven wordt. Weenen, aan den Donau geleegen, is -de voornaamfte Stad van geheel Duitschland, ten ooften en zuiden, met vrugtbaare valeien, ten wetten en noorden, met een gebergte omringd, dat door bosfchen en wyngaar» den, overdekt wordt. De Stad, met des» zelfs Voorfteeden, bevat 500, 000 Inwoo- ners,  ao VIL HOOFDDEEL. ners, waar onderveele Turken en Grieken, die er zig, om den koophandel, ophou! den. Zyis welgebouwd, heeft veele p.agtige paleizen, waar onder dat van den Keizer ;fchoone kerken,. eene beroemde Univeifiteit, veifcheide geleerdegenootlchap. pen, hospitalen en arme geflichten,beneevens j veele manufactuuren en fr-brieken, waar onder de zy-weveryen ei) porcelein fabriek opmerking verdienen. Ook is 'er de koophandel zeer in bloei. Des Keizers verbiyf, in deeze Stad,heeft 'er eentalryken hoogen Adel, de Ministeriale Departementen, beneevens de afgezanten der vreemde Mogendheeden gevefiigd, en de pracht is'er «eer groot. Buiten de Stad zyn verfcheide paleizen en lusthuizen, waar omiv, Schonbrun en Laxvtnburg aan den Kt z:r toebehoorende. De Stad Baden is,weegens haare warme baden, fpicge!- en mesfen fa. brieken, bekend. Neuftad heelt mede mesfen. en naalde-fabrieken. Krems iigtnaby een waterval van den Donau. Lints aan de zelfde rivier heeft wolle weeverv^. Het gebergte Kalemberg by Weenen, beginnen- de  VII. HOOFDDEEL. 21 de, ftrekt zig, ter lengte van 50 uuren gaans, tot in Karinthien , uit. Men vindt 'er groote wouden op, waar in wolven en becen huisveften, die den landman fom- tyds veele fchade doen. In 't Hertogdom Stiet mark, met goede weilanden, graan-akkers, wynbergenenyzermynen, voorzien, vindt men, Gratz de Hoofdftad aan. de Muhr, met eene univerfiteit. Judenburg, met een kafleel en fchoone gebouwen. Cüley, redelyk fraai. — In 't Hertogdom Krain of Karniole, door de Saw befpoeid , zyn veele hooge bergen en vrugtbaare va. leien, in dewelkenmen, na 'er de graanen te hebben ingeoogst , nog geduurende 't zelve jaargety , vlas en gierst, in oogden kan; terwyl de wynen-, 't ooft en de weiden 'er ook zeer goed zyn. Men vindt 'er Czirknitz, aan 't Czirknitzer meer, dat alle jaaren droog loopt, en dan bezaaid wordt; en Laybacb, eene handelryke plaats, waar de Keizer drie arlènalen heeft. In 't Ooftenryksch Istrie, ligt Trieste, eene voornaame Zeehaven, aan ;de Adriatifche Zee, we'kers koophandel, onder de tee-  £g vu. hoofddeel. tegenwoordige regeerin.?, zeer begunftigd en uitgebreid is; zynde deeze plaats to£ eene vrye haven gemaakt, zoo dat 'er allerlei koopwaren, onbelast, kunnen binnen komen. Men maakt 'er veel zeildoek en touwwerk, als meedc een foort van fyne gellookte wateren , Rosf0|is genaamd, waar m, zo» als ook in potas, graanen , glaswerk, zeisfen&c. veel verzending is. 't Hertogdom Karinihim, gedeeltlyk door de Draw, doorfhecde», heeft zeer goede yaermynen, uit welker ftaal, de EngelVchen hunne fyrifle werktuigen maaken. Men vmdt 'er Klagenfurth, meC eene laakenfabnek, midsgaders een genootfchap, ter bevordering van laodbouwen kunften. — Het Graaffchaprw/is vol van zeer hooge bergen waar onder de groote Brennerberg, dit altpos metfneeuw, bedekt b|yve„ , om dat het, m de hooge, fyne en van dampen ontbloote lugt, veel kouder is,dan in de laagte. . Uit deeze bergen haalt men kooper en goud, en aan den voet wasfchen kooren, vrugten en zeer goede wyn. Men vindt er Hall, aan de Inna daar veel zout, het welk  VIL HOOFDDEEL. a3 welk men, uit eenen ntbuurigen berg, in groote blokken, uithouwt, fyn gekookt wordt, innfpruck, aan dezelfde rivier,"eene groote en fchoone Stad - met eene Uni« verfiteit. — Ten zuiden van 'tTyro'fche liggende Bisdommen Brixen en Trente, met hunne Hoofdfteeden,van dien naam. —Eindelyk beheoren nog, tot den Ooftenrykfchen Kreits, verfcheide landfcbappen, in den Zwabifch'en Kreits, ingedooten. Als Ooftenryksch Brisgauno, aangden Ryn, waarin Breifach op die rivier, en Freiburg, tusfchen dezelve en 't zwarte woud, beide fterke plaatfen, in ie laatfte deiwelken veele kristallen gefleepen worden. De vier Woudfieeden, Rhynfcld, Sekkingen , Lauffenburg eu Waldshut; allen mede aan den Ry"» by 't zoo even gemelde woud. Confiins, tusfckn de Unterzee en de Bodenzee, eene fraaie, ryke, en handeldryvenae Stad. 't Land-C"-raaffchap Nellenburg. Obsrendvrf, in 't . Hohen bergfche. Bregtnts, aan de Bodenzee, weeg ts haare yzerhutten, bekend. En Gunts~ burg, aan den Donau, de Hoofdftad van 't  £4 VIL HOOFDDEEL. 't Markgraaffc!:ap Burgau. Alle deeze lande' z>n vrugrbaar, inkooren, ooft, boslÉhëri en yzermynen; de inwooners zyn meest Roomsch. Behalven dezelven bezit het Huis van Ooftenryk nog zeer veele'andere lan en, als Zevenbergen en Hongaryeii. L-e Koningryken van Gallicieen Lodornirien, in Poolen. Een gedeelte van Silefiêrf", geheel Moravien en Boheemen. De Oofrenrjkfihe Nederlanden. En in Italië, Mil.ian, Mantua, Toscaanen, &c waardoor die Vorsten,onder de magtigften van Europa, zyn. De Beiersche Kreits bevat het Keurvorstendom , of Hertogdom Beieren en Opperpalts, thans by erfenis, aan den Keurvorstvan den Palts gekomen ,en dus met den Ned< rpalts, hereenigd. Deeze landftreek is vrugtbaar, in graanen en allerlei vrugten en veldgewa^fen. Men dryft 'er fterken haudel in paarden , rundvee en varkens ; heeft'er ryke zilver- kooper- yzer- en lood-mynen; alsmede veel hout, hop, wild , visch en zout. De Keurvoist e:i byna alle zyne onderdaanen zyn Roomsch, wei-  VIL HOOFDDEEL. 25 weinigen Lutherscli. Men vindt 'er Muuclien, aan den Ifer, redelyk groot, eene der fchoonfte ileeden van DüitscbTand, wel gebouwd, met fchoone paleizen voorzien, onder anderen dat van den Keurvorst,waarin veele merkwaardigheeden bewaard worden. Men maakt 'er veele zyde en wolle ftoffen; buiten de ftad zyn twee vorstlyke lusthuizen. Donawerth, aan den Donau. Ingolftad, eene fchoone ftad en veiling, aan dezelfde rivier, met eene Univerfiteit. Amberg,de hoofdftad van den Opperpalts, en redelyk fraai, opdeVills, Straubing, Landshut en Burchhaufen, zyn mede aanmerklyke fteeden. Reicbenthall, teegen 't Saltsburgfche, geleegen, en met zulke ryke zoutbronnen voorzien, dat men het water, by gebrek van hout, niet alles, op de plaats zelve, kan verftooken , maar de helft , door eei zeer bezienswaardig waterwerk van loode buizen, zes uuren ver, naar de ftad Trau. enfrein , geleidt , om 't daar te be reiden. Het Prinsdom Neuberg , met de fleeden Neuberg en Hochftet, in Zwaben; beneevens dat van Sultsbach , met etnj «» Deel. B ftaa  &6 VII. HOOFDDEEL. Had van dien naam, in den OpperpaIts,ge. ieegen, volgen de Lutherfche en Gereformeerde Religie , en befiaan van den akkerbouw en weiery.Het Bisdom Freifingen aan den lier, mer eene kleine doch fraaie Had van dien naam, waar de Bisfchop, op eenen hoogen berg, een heeriyk lusthuis heeft. Het Bisdom Reegenshurg, aan den Donau , doch waartoe de ftad van dien naam niet behoort, als zynde dezelve eene vrye Ryksftad, tameiyk groot envolkiyk,en de zitplaatrvan denRyksdag; de Lutherfche Godsdienst is 'er de heerfchende. Het Bisdom Pasfau3 met eene groote ftad van dien raam, aan den Donau, daar de inn'-cn IJz-ftroomen zig, in die rivier, ontlaften. Het AartsbisdomSa'f.fiKrg, een zeer bergrgtig land, met grasryke valeien, doch zonder koorenbouw. 'Er zyn veele mynen van goud, zilver, kooper en yzer, midsgaders veele zoutwerken, ook wordt'er een tamelyken handel , in grof baken ;en lynwaat, gedreeven. Men vindt 'er Saltsburg , aan de Saltsa , eene fraaie en welgebouwde ftad,met eene Univerfiteiijen Hal-  VII HOOFDDEEL. 2/ Hallein aan dezelfde rivier, waar zeer veel zout wordt gekookt. Het zuidlyk gedeelte van dit Aartsbisdom is aan Ooftenryk afgedaan. De Proostdy BergtohgaUe is ryk aan hout, graanen en zout. Alle deeze landen zyn Roomsch, De Zwabische Kreits bevat het Hertogdom Wurtenberg , een goed en zeer fchoon land, door den Necker, befpoeld, an 't warmffe van geheel Duitschland.Langs den Nekker wast goede wyn, en 'er zyn ryke mynen, goede manufacluuren en fabrieken, veele zuure bronnen, en eene groote verzending in wynen, bronwater, walnoo« ten, graan, verfche en gedroogde vrugten, yzere kachels, plaaten, &c. De Hertog is Roomsch , maar veele inwooners zyn Luthersch. Zyne refidentieplaats StutgartI ligt, by den Nekker, in een zeer fchoon, met boomgaarden en wynbergen beplant gewest; zy is vry groot en wel gebouwd, met veele paleizen , een fchoon A kademiehuis, voor den jongen Adel, eene zyde fabriek, &c, voorzien. Calw, Tubingen san den Nekker , op eenen bergagtigen B 2 grond,  28 VII. HOOFDDEEL. grond , met eene Univerfiteit. Urach, Ludwigsburg, waar goed kaken, damast, lynwaat en gemarmerd papier gemaakt wordt. Het Markgraaffchap Baden , een fchoon en vrugtbaar gewesr , heeft veele graanen, hop, vlas, ooft, hout, goeden wyn en bergwerken. De Vorst is Luthersch. Men vindt 'er Pfortsheim , aan den Enz, met veelerlei fabrieken, zoo in zyde als wolle floIFen), eeneyzerfmeltery en voornaame fmeederyen voorzien. Durlach , het verblyf van den Markgraaf van Baden'DurlacbjaandenPfinflroom.heeftmede eenige fabrieken. Carelsruhe , eene fchoone ftad, midden in een groot b^j-cb, gebouwd. Raftad en Baden, de laatlle, wegens warme baden en een oud kaffee', beroemd, en beiden,in't Markgraaffchap Baden Baden,geleegen. Het Vorftendom Furflenberg heeft veel graan en hout. De Vorst, die Roomsch is , woont , in 't dorp Donefchingen , digt by de bronnen van den Donau. In deeze landftreeken'vindt men ook 't Zwarte Woud, waar van de in wooners zig, met den byenteelt en den handel in I hout  VIL HOOFDDEEL. 29 hout en hars,geneeren. De Vorfiendommeu van Hobenzollern--Hechingen en Hohenzol-* lern-Siegmarigtnlf} met kleine fteeden van die zelfde naamen, zyn Roomsch; de Koningen van Pruisfen , zyn uit dit huis afgedamd. Het Bisdom Conftanz , met de ftad Merspurg.aan de3odenzee,door fchoone wynbergen omringd. De Graaffchappen Waldburg,Fugger{chin, &c. Verfcheide Abtdyen, als die van Ktmpten , aan de Iller, &c. Het Bisdom /iugsburg, waartoe behooren Fuesfen aan de Lech. Dillingen, aan den Donau met eene Univertlteit en 't verblyf van den Bistchop. Het Vorften dom Qtüngen , met eene ftad van dien naam , aan de Werniiz. De Proostdye Ehwngen ; en verfcheide andere Staaten van minder belang. Eindelyk treft raen in Zwaben veele vrye Ryksfleeden aan , als Elwangen. ZwabischHall,aan deKocher, beroemd weegenshaarezoutbronnen, glasblazery, en fabrieken van fchaaren, naalden, Ipelden,&c. Hailbron,opdenNekker, waaromftreeks veel wyn wast, en"ook eenige baden zyn. VVeil. Rotweil.Lindaw,op een eiland, in B 3 de  3o VII. HOOFDDEEL. de Bodenzee , waar veel wyn wast, en grooten handel, op Italië, wordt gedreeven. Kempten , op den Uier. Memmin. gen, niet ver van dezelfde rivier, en een fterken handel dryvende,op Zwitferland en Italië, met ly waaten,bombazynen,hop,graan enBeiersch glas. Ulm, aan den Douau',in een vrngtbaar gewest, veel koophandel, fcheepvaart en linneweeveryen , hebbende; twee fteeden en veele dorpen ftaan, onder haar gebied, Augsburg,aan de Lech, eene groote en fchoone ftad, wel gebouwd,met een zeer fraai raadhuis,veel koophandel,fabrieken en handwerken, voorzien, en byzonder beroemd, weegens haare kunftenaais, in goud en zilverwerk. Nordlingen, &c. De voornaamften deezer Ryksfteeden zyn Luthersch. De Frankische Kreits bevat het Bisdom Aichflett, zeer vrugtbaar, met eene ftad van denzelfden naam, aan de rivier Altmuhl, die byzonder goede rivierkreeften geeft. De Markgraaffchappen van Anjpach of Onoltslach en Bareut, op veele plaatfen zand en Uetnagtig, maar vlytig bebouwd, terwyi 'er  VII. HOOFDDEEL. 31 'er joede wyn , veel bout ? eenige tabak , goede bergwerken en verfcheide ïnanufacluiiren en fabrieken , gevonden worden. Anfpach , aan de Retzat, de refidenticplaatsjheeft eene porceleïnfabriek. Schwobach , heeft veele fabrieken , in lood, zilver, goud, fiaal, kousfen, linten, tapytwerken, &c. Furt, een ope vlek , aan verfcheide nabuurige Staaten toekomende , beeft veele kunftenaars en werklieden, wyl een ieder, zonder onderfcheid , 'er wordt aangenoomen , en dus al wie niet,in de Neurenberger Gilden, kan komen, zig hier nederzet. Erlang, in 't Bareutfche',-eene der fchoonfte fteeden van ünitschland, met eene Univerfiteiten eenigej hoeden - en kousfen-fabrieken. Sr. George aan 'i Meer, met eene porceleinfabriek, Bireuth, Culmbach, &c. Het Bisdom Bamberg, vrugibaar, in graanen, ooft, wyn , faflraan en zoethout, met eene fchoone en volkryke ftad van dien naam, digt by de famenvloeijing der Regnitz en Main.- Het Graafichap Henneherg,^mvti* fcheide Duitfche Vorften toekomende, is een B 4 ryk  32 VII. HOOFDDEEL. ryk en vrugtbaar land , waar veele bergwerken, en vooral mynen , fmeederyen cn fabrieken van yzer zyn, beneevens ryke zoutbronnen. Smalkalden tamelyk groot en volkryk. Meinungen, aan de Werre,tusfchen hooge bergen, waar veel tabak geplant;en bombazyn gemaakt wordt. Het oud Kafleel Henneberg. Schleuzirig, &c. Het Vorftendom Coburg en eenige anderen, Veelen deezer landen zyn Luthersch. Het Bisdom Wurtzburg,onóev welks wynen,de Steinwyn geroemd wordt, is vrugtbaar cn dryft veel handel ,'f.langs den Mam. Wurtzburg , aan dezelfde rivier, eene groote fchoone flad, met eene Univcrfiteir. Carlftad , &c. De Graaffchappen van Ernach, van Werthcim, en van Schwart* fenburg, &lc. Mergentheim, eene kleine ftad, met een Kafteel, deverblyfplaatsvan den Grootmeefier derDuitfche Orde; zynde een lichaam van Duitfche Edellieden, voor veele eeuwen, ingefteld, onder gelofte van de Chiistiyke Religie te zulleu verdeedigen, midsgaders]de armen en kranken te hulp komen; in vergelding waar van hun veele goe-  VIL HOOFDDEEL. 33 goederen zyn afgedaan. Zy zyn meest Roomsch , fommigen egter Luthersch. Het Vorflendom Hohtnloo heeft fchoone vvynbergen, veel rundvee, zoute en zaait bronnen ; de voornaamlle ftad is dingen Ten laatften de Ryksjleeden Neurenberg, eene groote ftad,aan de Pegnitz geleegen en wel gebouwd. De inwooners zyn Luthersch. De|koophandel , handwerken fabrieken en kimden zyn 'er zeer in Boei. Byzonder worden 'er van hout, yvoor, metaal, &c, allerlei kleine waaren, fpeelgoed, &c,, gemaakt, waar in grooten aftrek is. Ook worden 'er veele prerfen landkaarten, &c., vervaardigd. De Kroon en andere Rykscieraaden worden 'er, in de groote Kerk, bewaard. Neurenberg heeft een uitgeftrekt regtsgebied,waarin onder anderen de ftad Altorf, met eene üniverh*teit,geleegen is, Omdreeks de Ryksdad Winsheun, groeit veel wyn. Schweinfurt, ligt op den Main, &c. De KEURRHYKSCHE,0f NEDERRHYNSCHE. Kreits bevat het Keurvorftendom van den Fahz, waar van de meefte inwooners Prote'  34 VIL HOOFDDEEL. teftantsch zyn , fchoon de Keurvorst Roomsch zy. Het land is zesr fchoon en geeft overvloed van allerlei graanen , ooft, kalhnjen, wainooten en tabak. 'Er zyn ook goede weiden en wynen, zoo langs den Ryn , als langs denNekker; men heeü'ergoede manufadhiuren en fabrieken,en'er woidt een tamelyke handelgedreeven.Manheim,by de famenvloeijing vaniden Rhyn en den Nekker , was eertyds het verblyf van den Keurvorst , die nu , tot groote fchade dier plaats, zig meest, te Munchen , in Beieren , ophoudt, üe ftad is fraai, reegelmaatig en wel gebouwd ; heeft een fchoon paleis, met eene voonreflyke verzameling fchilderyen , voorzien. Keidelberg, op den Nekker, met eene Uni?erfrteit. Landau, &c. Ook bezit de Keurvorst nog, behalven Beieren en de Opperpalts,de Hertogdommen Gulik en Berg, in Westphalen. Het Aartsbisdom en Keurvorftendom Mtntz , vrugtbaar, in Rynfche wynen, graanen, boomvrugten, zout en byzonder op de zoogenaamde Bergftraat,in walnooien, amandelen en kaftanjen, heeft daar  VIL HOOFDDEEL. 35 daar en boven veele bosfchen, mynen^en goede (abrieken. Bingen, tp den Ryn* Menende hooldftad,by de ümenvloeijing van die rivier enden Main, tamelyk. groot en volkryk , raer eene Unive;fiteit. 13e Mentzifc.be hammen zyn beroemd. Asfcfotffenburg, eene fdioqae ftad, aan den Main, met een Keurvorstiyk (lot. Het Aartsbisdom en Keurvorftendom Trier, een bosch-en bergagtig land, dat goede weiden, maar niet veel koorenakkers heeft, brengt zeer veel Moejelwyn voord. Ook vindt men 'er, digt by 't dorp Selter, de bron , daar 't bekende Seltzerwatcr vair daan komt. Trier,aan den Moezel,is eene zeer oude ftad , met eene Univerfiteit, Coblentz, aan den mond dier rivier , in den Rhyn. Hennanftein , een Keurvorst»lyk Kafteel. Het Aartsbisdom en Keurvorftcciom Keulen, mede vrugtbaar, irji wyn, heeft, ( wyl de ftad Keulen eene; Ryksftad is,) tot hoofdftad en refidentieplaats, Bonn, aan den Rhyn,.niet groot,, maar met veele fraaie gebouwen vercierd.. Andernaeb, Nuis, &c. 't Hertogdom van) B 6- Wett*  $6 vu. hoofddeel: Westphakn , aan den Keurvorst van Keulen behoorer.de , heeft goede wei- en kooren-!anden;de befte ftad is Arensberg.Alle deeze Keurvorften zyn Roomsch. De Opperrhynsciie Kreits behelst verfcheide landen, die tusfchen Zvvitferland, Lotheiingen, den Zwabifchen en den Nederrhynfchen Kreits, verfpreid en ingeflcoten litfgen. Ook heeft de Elzas 'ertoe behoord, eer dezelve-, door de Franfchen , veroverd werdt. Thans van 't zuiden, aan de grenzen vanZwitüViland, beginnende, vindt men het Bisdom Buil, zeer bergagtig, maai goede weiden, en vrugtbaare valeien hebbende. Porentru, eene kleine fraaie ftad , op eene hoogte, aan den Allen , is de verblyfplaats des Bis_ fchops , wyl de ftad Bazel hem niet toe hoort. Frnnquemont, &c. Het Hertogdom Tit Graaffchap. ligt, met verfcheide andere landen, in eene (treek, die, tusfchen Frankenland, Hesfen , den Ryn en Westphalen in geleegen,. de Wetterau, genaamd wordt, naar de Uvier de Wetter, welke 'er door loopt. Het Graaffchap Waldek , heeft veele graanen en bergwerken, marmer, leien &c., en aanmerklyke weiden. De Vorst woont, in 't fraaie fteedje, Aroifen. Eindelyk de vrye Ryksjleeden Wetslar, aan de Lahn, door groote bergen,inge(looten,en waar  40 VII. HOOFDDEEL. waar 't Keizerlyk Kamergerigt gehouden wordt. Frankfort , aan den Main, en Saxenhauzen, »t weik 'er|een gedeelte van is, beiden,in eenen fraaien oord, geleegen.De ftad is zeer groot, heeft veele paleizen, en is eene der beroemdfie koopfteeden van Duitschland; hebbende jaariyksch twee groote markten, Misfen genaamd, daar de kooplieden, uit de afgeleegenfte oorden, by een koomen,• men heeft 'er ook veele handwerken, als zyden, tabak en porcelein fabrieken, De Keizers en Roomfche Koningen worden , in deeze ftad , gekroond Worms en Spiers liggen beiden aan den Ryn, de laatfte is eene zeer oude ftad. De Oppersaxisc iie Kreits, bevat de landen aan den Keurvorst van Saxmtoekomende, en dewelken een der fchoonile GewePen van geheel Duitschland uitmaaken, zy zyn volkryken welb«oouwd, hebben graanen genoeg, allerlei veldvrugten, en een weinig wyn, maar vooral zeer goede zilver- kooper- tin- en yzermynen. Ook graaft men 'er verfttoffeH, marmer, flangen-fteen , en byna allerhande edelgefteen- ten  VII. HOOFDDEEL. 41 ten, uit den grond. 'Kr zyn goede weiden, en tot verbeetering der wolle heeft men 'er onlangs herders en fchaapen, uit Spanje, doen komen. Zoutbronnen zyn 'er maar weinig. De kunften en koophandel zyn 'er, in bloei, en 'er wordt zeer fchoon porcelein gemaakt ; hoewel deeze laatfte fabriek, in den laatften oorlog, gedeeltlyk, naar Berlyn, overgebragt zy. De inwooners zyn Luthersch, de Keurvorst Roomsch.j De Hoofd en Refidentie Stad is Dresden, in 't Markgraaffchap Meisfen, aan de Elve, eene zeer groote Stad, en eene der fchoonften, van Duitschland, uit drie Stee len beflaande, door eene groote en kundig gemaakte brug, aan een verbot." den. De inwooners geneeren zig, met de fabrieken, manufa&uuren, yzer- koopei* en zilverfmeederyen, 't polyften van fpiegels, 't] werken in de marmergroeven, 't emailkeren &c, Meisfen, aan dezelfde rivier, heeft eene laaken- midsgaders de beroemde porceleinfabriek. Torgau, in 't eigentlyk Hertogdom van Saxen, mede aan de Elve, met  42 VIL HOOFDDEEL. met een fchoon kafteel. Wittenberg, by dezelfde rivier, eene zeer oude, groote en welgebouwde Stad, met eene beroemde "tiiverfiteit. Leipfig, aan de Plcife, met groote en welgebouwde' Voorfteeden, omringd; 'er is eene univerfiteit en veel koop. handel.; In de manufacluuren wordt zeer veel goud, zilver, zyde, gaaren, wolle &c. tóyalJerlei fioffen, verwerkt. Ook^yn 'er tapytmakeryen, lynwaat en katoendrukkeryen; en jaarlyks worden 'er drie markten of misfen, gehouden, die zeer veele vreemdelingen trekken. Het Vorst'yk Slot Hubertsburg ligt niet ver van Leipzig. Mersburg, in Thuringen, aan da Saaie , weegens haare bieren , bekend, i.uizen. Laucbftad, waar beroemde geaondheidsbaden en zuure bronnen zyn. Naumburg. Weisfenfels. Cremnitz , met groote wolle- en lmneweeveryen en bleekeryen, voorzien. Oelsnitz, aan den Elfier, waar fchoone pa-rlen gevischt worden. Zwikkaw, op de Muldaw, in Voigrlsrnd, waar veele bakenen gemaal:t, midsgaders wc4-  VII. HOOFDDEEL. 43 wolle kaarden en zooll eïer bereid worden* Schneebcrg, weegens fraaie goude, zilvere, zyde, engaaren kantwerken, beroemd. Freiberg, in 't Erts gebergte, digt by de hefte zilver mynen v::ti 't ganfche land, Kor-igflein , op eene hooge rots geleegen, eene flufcfl veiting, tr.et eenen waterput, tuinen en voormaispLutfen , voorzien. In het Graafl*cb:p Mansfild, door de Keurvorftfi» vsn &xen en Brandenburg, in pandfrhap, bezeeten, vindt men twee meiicn, 't eene van zoet, het andere van zout v ; , d belden v'.-chryk. Het kleine Steedetje Mansfeld, hoort aan Brandenburg!» dat van E^isleben aan Saxen. Niet ver vin daar l;gt Hallc, aan de Saaie," eene fchoone Stad, met eene beroemde univerfiteit en veele zoutzïederyen voorzien, en aan den Keurvorst van Brandenburg toebehoorende. Het Keurvorftendom Brandenburg wordt verdeeld, in de Oude, Pregnitzer, Middel, Ukker en Nieuw e Marken. De bebouwing is 'er zoo voortreflyk, dat ook deszelfs zan-  44 VIL HOOFDDEEL. zandige ftreeken, tot wynbergen, tuinen, pynbosfchen, rogge gerst-en haverakkers, gemaakt zyn, in de vetter deelen wast veel kooien, aardappelen, tabak, weede, meekrap, hout &c. De fchaaphoedery is, door 't aanvoeren van oyen en rammen, uit Engeland en Spanje, veel veibeeterd. Men vindt 'er fyne aarde, voor de porcelein-fabrieken, gefchikr. 'Er is veel fcheepvaart,langs] de Elve, deSpree, de Havel en den Oder, die, door kanaalen, met elkander, gemeenfchap hebben. De Franfche Vlugtelingeu hebben 'er, even als in ons land, veele handwerken en fabrieken van ftolTen en allerlei kostbaarheeden overgebragt. Dj Kourvorct, teevens Koning van Pruisfen, is Gereformeerd; de onderdaanen meest Gereformeerd en Luthersch, De Hoofdftad Berlyn , aan de Spree, 's Konings verblyf, i» de fchoonfte Stad van Duitschland, zeer groot, fraai gebouwd en met fchoone paleizen voorzien. 'Er zyn zeer veele handwerken en fabrieken, onder anderen de porcelcia-fabriek; zeer veele fui-  VIL HOOFDDEEL. 45 (uikerrafmaderyen, wcll» en zyde kousfenweeveryen, waar toe de zy wurmen, te Postdam en elders, geteeld worden, Terwyl de Koning zeer wyslyk zorg draagt, om 't gebruik van alles, wat in zyne landen gemaakt word", te bevorderen en den invoer van *t vreemde te beletten. Ook is 'er te Berlyn, eene Koninglyke Akade_ mie der Weetenfclia'ppén; en 'er wordt veel handel gedreeven. Schonhauzen en Chailottenburg, zyn Koninglyke lusthuizen digt by Berlyn. Spnndaw, eene vesting aan de Havel.Neuftad, aan de Dosfe, bekend, door fpiegelfabrieken. Potsdam1, op een eiland, door de tlavel en eenige meeren gevormd, eene groote,fchoone Stad; reegelmatig gebouwd, en met talryke zydel catoene- en linne-manufactuuren, midsgaders! geweer-en fpiegel-fabrieken, voorzien. Niet ver van deeze Stad, ligt, op een woeftenberg, 'theerlyk lustflotlSansSottci, in den edelften fmaak aangelegd.', en met allerlei kostbaarheeden en zeldzaamheeden ryklyk voorzien. Brandenburg, aanweers- zy-  45 VII. HOOFDDEEL. zyde der Havel gebouwd. Stendel, waar de Franfche Vlugtelingen meenigvuldige fabriekeu hebben opgetigt. Ruppin, Lansperg, op de Warta. Kultrin, aan den OJer, in een moerasfigen oord.Frankfort, aan dezelfde rivier, zeer oud, redelyk groot en fraai, met eene Gereformeerde Univeifiteit. 't Hertogdom Pommeren, 't welk goed koorenland en tamelyk goede weiden heeft, hoort gedeeltlyk aan de» Keurvorst van Brandenburg, gedeeltlyk aan den Koning van Zvveeden toe. In Pruisfisch Pommeren, vindt men Auclam, Sr.er.tin, aan den üder, Stargard, Colberg en Stolpe; allen veel koophandel en manufacturen hebbende. In Zweedseri Pommeren, Straalzund,' eene groote en lieike Stad, ini zee geleegen, en door bruggen aan'tjvafieland gehegt. Greifswalde, mtt eene haven aan de Oostzee, en eene Lutherfche univerfiteit. Het eiland Rugen, waar veel graan was:, en veele ganzen gerookt worden, de voornaamfte Stad hiet Bergen. Voords bezit de Keurvorst van Bran-  VIL HOOFDDEEL. 47 Brandenburg nog 't geheele Koningryk Pruisfen; een gedeelte van Poolen ; 't grootst gedeelte van Silefien ; de Hertogdommen van Maagdeburg en Kleef; de Vorftendommen Halberfiad, Minden, Oost-Friesland, Neufchatel óx.; de Graaffchappen Mark, Ravensberg,Lingen, Tekelenburg; een gedeelte van Opper-Gelderland, &c. welk alles hem een der magtigfte Vorften van Europa maakt. Ein delyk liggen nog, m den Opperfaxifchen Kreits,de vier Vorftendommen van Anbalt, naar hunne zoo üraks te noemen vier hoofdfteeden, benaamd en onderfcheiden ; het land geeft goede tauv, tabak, en een weinig wyns, Zerbst, aan de Rute, met(eene goud.en zilverfabriek. Desfau, digi by de famenvloeijiug vande Muldauen de* Elve , |van kousfen- hoeden - en laaken-fabneken , befiaande. Koten , aan de Zittau. Bernburg, eene tamelyk fraaie ftad. Hartsgerode , aan den ingang van den Harts, waar veel gekleurd marmer gegraven wordt, en zelfs veeJe huizen daarvan ge-  48 VII. HOOFDDEEL. gebouwd zyn, behoort mede, tot het Anhaltfche. De Abrdy Quedlingburg , aan de Bode. De Graalfchappen Stolbe>g, Hohenfiein en Wémgende;, in wdKlaaiö* de Bloksberg ligt, een der grootlten van geheel Duitschland. De twee Graaffchappen Schwartsbérg hebben overvloed van graan en hout, waar mee jeel handel wordt ge. dreeven. Ook vindt men 'er zoulbronnen, zilver- en kooper mynen. in de Vorftendomraen van Eifenaeh en Weimar, die zeer berg en boschagtig zyn, vindt men, behalveu'de twee fteeden van dien naam; Jeria, aan de Saaie, met eene beroemde Univerfiteir. Het Hertogdom S.ixen Gotba, een gedeelte van 't groot Thormgerwoud bevattende, heeft eene i>tad van dien naam, fchoon en welgebou w Erfurt, eene groote en ryke Stad, op de Gera, san den Keurvorst van Mentz behoorende. De Vorftendommen Saalfeld , Coburg, Hilburghaazen en Altenburg, in dewelken men aantreftCoburg,al waar fabrieken zyn van porcelein en allerlei waaren, gemaakt uit ver»  VII. HOOFDDEEL. 49 vcrfteetid hout, dat hier omftretks vee) gevonden wordt. vSaalfeld , met fabrieken van laakenen ,goud, zilver, vitriool,bJaauwe verwen, &c., voorzien, 't Hertogdom Mdningen, met de ftad van dien naam, waar men zig, op den tabaksteelt, en.hct bombazyn-weeven toelegt; en Zonneberg, waar veel handel in kien , ffyp- en vuurfteenen gedreeven wordt. Het Graaffchap RewJ, waar in de ftad Gera, aan den Elfter , vry wel gebouwd , e;i met goede manufadluuren van wol en laakenen voorzien. Dit laatfte Graaffchap ligt in Foigtland , de overigen meest in Thuritigen. In byna allen zyn de inwoo' ners Luthersch of Gereformeerd. De grond fchoon bergagtig, is vrugtbaar, In den Neoersaxischen Kreits zyn de meefte inwooners Luthersch. Dezelve bevat het Keur vorften dom Hanover, aan den Koning van Engeland toebehoorende, en van 't Hertogdom Lwnentarg'tvoornaamfte gedeelte is. 'Er worden veele byen geteeld , veel tabak , hennip, vlas en allerlei graanen gewonnen; ook is 'er ove - II. Deel, C vioed-  50 VII. HOOFDDEEL. vloed van houtgewas en zout, beneevens veele mynen van goud, zilver, kooper, yzer en jood. Men vindt 'er Hanover de hoofdflad,in een aangenaamen oord, aan de Leine, groot, wel gebouwd, met veel koophandel en labiieken, voorzien, in den omftretkzya veele lusthuizen, onder anderen Montbrillant en Herreuhauzen. Hameien, aan de Weezer, waar veel handel In gaaren, linten, kousfen en ander wolle-goed gedreeven wordt. Munden, met veele heuvels omlingd, aan de famenvloeijing der Fulde en VVerre, die aldaar den naam van Weezer ï.anneemcn. Men heeft 'er zyde-wolle- en damast-weeveryen , eene aardenwerk-en pypen-fabriek, eene glasblazery , goede Üeengroeven, en vooral veel handel en Icheepvnart. Gottingen , in een groot vrugtbaar dal, aan de nieuwe Leine, heeft veele fabrieken , en eene zeer beroemde Univerfiteit.Clauflhal, waar eene voornaame zilverfmeltery en munt geveftigd is,ligt aan de Harts, een groot en boschryk gebergte, met veele mynen vangoud,zilver,kooperen yzer, midsgaders groote bergwetksn, tot uit-  VIL HOOFDDEEL. 51 uitgraaving en bereiding deezer metaa'ea ,voorzien. Celle, handeiryk, vooral in graanen. Ultzen, op de Elra:nau, Lauwenburg, op de Elve, waar op zy veel handel en fcheepvaart heeft. Ratfeburg, in een meir van dien naam. Lunenburg, aan de Umenau, heeft ryke zoutbronnen, een grooten beienteelt, weegens de nabyheid der Lunenburgfche heiden, en veelhandel op Hamburg, Haarburg , aan de Elve, waar veele waschbleekeryen zyn. Stade aan de Schwinge , de hoofdftad van 't Hertogdom Bremen. In 't Hertogdom Brunswyk Wolfenhuttel, gedeeltlyk berg-en boschagtig, gedeeltlyk vrugtbaar, en veele wolle, linne en zyde manufacturen, be„ neevens eene porceleinfabriek, glasblaazery &c. hebbende,vindt men Brunswyk,eene zeer groote, maar ouderwetfehe ftad, aan den Okker, in eenen aangenaamen oord; 'er worden twee jaarmarkten of misfen gehouden, waar op veel handel gedreeven wordt. Wolfenbuttel , in eenen laagen aioerasfigen oord , aan dezelfde rivier. Helmftad, wel gebouwd, met eene AcadeC a mi-.*  52 VIL HOOFDDEEL. mie« Uit deeze landen is veel verzending van Brunswykergaaren,en Brunswyker mom,een fbort van zwaar bier. 't Bisdom Hildesheim, met eene ftad van dien naam. 't Vorftendom HJberJlad, aan den Koning van Pruisfen toebehoorende , heeft veel graanen , vlas, byen , fchaapen en wolle manufr «ftuuren *, de boofdftad, die den zelfden naam draagt, ligt aan de Holzemme, en is otiderwetseh en onreegelmaatig gebouwd. In dit Vorftendom ligt het .Graaffchap Blankenburg beflooten, met eene ftad van dien naam ; digt by dewelke men een berghol vindt, uit zeevcn hooien,befiaande, met drmpfteèn van verfchillende gedaanten vervuld, 't Hertogdom Maagdeburg, mede aan den Koning van Pruisfen toekomende, is een effen, ryk en vrugtbair land, iu cvervloed, van hout, graanen en zout, voorzien. Maagdeburg, de hoofdftaJ, aan de Elve , is groot , wel gebouwd en verfterkt, en dryft veel handel;ook worden 'er veele laakenen, half zyde en half catoene Moffen vervaardigd, 't Hertogdom Meklenburg , heeft een grooten landbouw en by.  VII. HOOFDDEEL. 53 byeureelt, maar is, met veele meiren en zandgronden , doorfneeden. Het is in twee «leelen verdeelt. In 't grootfte, aan dm Hertog van MeklenburgSchvottin toe komende, liggen de fteeden Roftok , aan de Warno, twee mylen van deszelfs uitvva tering,in de Oostzee, met eene Univerfiteit en eene goede haven,voorzien, waar uit een tamelyken handel wordt gedreeven, Butzow, met eene Academiet Schwerin,aan een vischryk meer. Bohfenburg , aan de Elve, veel doortogt, naar Hanover, hebbende. Wisman', met eene goede haven, behoort aan den K >ning van Zweeden.ln 't HertogdomMekknhurgStrcl.iz vindt m.n Strelitz , Stargard, Nieuw Brandenburg, &c. 't Bisdom Lubek is , rondom de flad van dien naam, geleegen. 't Herrogdom Holftein, aan den Koning van Deenemaiken toekomende, is zeer vrugtbaar, in graanen , en heeft, vooral in de laage landen , eenige turf , »eel vee , en zeer fchoone paarden. Ook worden 'er veele graanen , paarden , vet rundvee, bcoter en kaas, uitgevoerd; anders is \i uie<  54 VIL HOOFDDEEL] nier vee' handel, gelyk 'er ook weinig fabrieken zyn. Men vindt 'er Kiel, aan eenen inham van de Oostzee, ouderwetsch gebouwd, eene Univerfheit en eene goede haven hebbende. Altona, vlak by Hamburg, aan de Elve, in eenen aangenaamen oord , groot en wel gebouwd, heeft veele fabrieken en manufacturen , eenige fcheepstimmerwerven, en een uitgebreiden koophandel. Glukftad, aan dezelfde rivier,in eenen moerasfigen grond reegelmaarg ge= bouwd, eene goede haven en veel koophandel hebberde. Eindelykde Ryksjleeden " Lubek, aan de Trave en de Stekkenis,de eerfie, met de Oostzee, de tweede, met de Elve, gemeenfehap hebbende ; de handel, zeevaan, manufaduuren en fabrieken zyn 'er in bloei ; Travemunde hoort, onder haar gebied. Hamburg, aan de Elve, die aldaar twee uuren wyd is,en door kanaalen,in de fiad,(lroomt, is zeer groot, heeft veele fchoone paleizen en publieke gebouwen, beneevens den uitgebreidflen koophandel, zeevaart en visfehery van geheel Duitschland. Ook zyn 'er fuikerrafinaderyen en fa-  VII. HOOFDDEEL. 55 fabrieken van catoen , gouddraad , &c. Breemen , aan weerszyde van de Weezer, met bruggen, over die rivier,tamelyk groot en wel gebouwd, en mede veel koophandel hebbende , fchoon de groote fcheepen niet , tot aan de ftad , kunnen komen, Goflar, by denHartz, wier inwooners,van de bergwerken en 't bier brouwen, beftaa n, Mullhauzen, en Nordhauzen, in Thuringen, geleegen. De VVestphaalsche Kreits bevat , het Vorftendom Oostfrieslandaan Piuisfeu toebehoorende ; 't zelve heeft fchoon wei-en bouwland ; de inwooners zyn Gereformeerd en Luthersch. Men vindt 'er Embden , aan de Eems, met eene goede haven, een grooten handel, en eene Compagnie van baringvisfchery. Aurüc, &c. De Graaffchappen Oldenburg en Delmenhrsl, met hoofdfteeden van dezelfde naamen , hooren ( by ruiling ) aan den Hertog van Holftein Gottorp toe. 't Vorftendom Verden, mede met eene ftad van dien naam,aan de Aller, is niet zeer vrugt. baar en befiaat* meest uit weiden en C 4 bos-  55 VII HOOFDDEEL. bo«fch;n. liet behoort aan den Keurvorst van Hanover , gelyk mede de Graaffchappen van^oz'flenD^/jo^.HetVorftendomMfid'w is ryk in graanen, vlas, zout en rundvee i beeft veel verzending van grof linnen, en behoort aan Pruisfen. De inwooners zyn Luthersch. Minden , aan de Weezer, is eene velling, die veel koophandel en fchcepvaart heeft. Her Bisdom Osnabrug is niet zeer vrugtbaar. De inwooners beftaan meest van *t fpinnen, en't maaken van grof Iynwaat. Zy zyn gedeeltlyk Roomsch , gedeeltlyk Luthersch, en zelfs tot Bisfchop wordt, beurtlitigs, een Vorst vr n den eenen en den anderen Godsdienst veikooren. DefiadCsnabrug ligt, in een dal, aan de Haze, en is zeer ouderwetsch gebouwd, 't Bisdom MunPer, thans met het Keurvorflendom van Keulen vereenigd, is mede niet teer vrugtbaar. De inwooners zyn Pvoomsch en beftaan, van de weiery en eenigenhandel in tnrf, hout en visch. Munfter, aan de Eerns, is eene zeer groote, welgebouwde en fchoone ftad. Boekholt, Meppen , &c. 't Graaffchap [Benthem , met een fteed-  VII. HOOFDDEEL. 57 fteedje van dien naam, aan 'c hangen van eenen fteenberg gebouwd , waar uit de 1'enthemer (leen gehouwen, en naar.Ilollend en aniere landen verzonden T*jordt.-De Graaffchappen Lingm en Tektlenbuig , met (leedjes van dien naam, behooren aan Pruisfen. Gelyk mede 't Graaffchap Ravensperg, 't welk goede wei en bouwlanden heeft, en waar in men de ftad Bielefeld aan trefty'n dewelke zeer veellynwaatgemaakt en verzonden wordt. De Graaffchappen van de Lip , Schaumburg en Piermont , in welk laatfte, aan den Graafvan Waldek toe behoorende, beroemde baden en bronnen te vinden zyn, die,in'tfaifoen, zeer veele vreemdelingen derwaards lokken. Het Bis* dom Paderbtrn , met eene ftad van dien naam, is zeer vrugtbaar en heeft yzermy nen, zou*.« en gezondheidsbronnen. Da Eems en de Lippe , waar in zig veele beevers onthouden, neemen hunnen oorfprong,in dit land. Het Graaffchap.Mar&, aait Pruisfen behoorende, is zeer vrugtbaar en heeft zoutbronnen en bergwerken. Metï vindt 'er Hamm, aandefamenvloeijingvaa C 5 «ie  53 VIL HOOFFDDEEL. de Asfe en de Lippe , waar vermaarde lynwaatbleekeryen zyn, en ook veel handel in lynwaat wordt gedreeven. 't Henogiom Berg, aan den Keurvorst van den Paltz behoorende , is zeer fteen- berg- en boschagtig. 'Er wordt veel yzer verwelkt. T\len heeft 'er eenigen wyn ; en in de bosfchen een ras van wilde paarden, die de inwooners opvangen, wanneer zy'er een nodig hebben. De voornaamfie ftad is Dusfeidorp , aan den Rhyn , met een fchoon flot, weegens de Galery met beelden en fclnlderyen, bekend. Elberveld, daar veele fabrieken van garen, lynwaat,engemengde ftofTen zyn. Solingen, waar veele klingen vervaardigd worden. Remfcheid, een dorp, daar veel in yzer en (taal gewerkt wordt. De inwooners deezer tweelaatstgemelde landen zyn Luthersch. 't Hertogdom GuUk.mede aan den Keurvoret van den Paltz behoorende , is tamelyk vrugtbaar, en heeft veel uitvoer van paarden. De inwooners zyn Roomsch. De hoofdftad van denzelfden naam ligt aan de Rhr>er. 't Vorftendom Meurs, aan Pruisfen behoorende,heeft eene ftad  VIL HOOFDDEEL. 59 ftad van dien naam,beneevens Creve'd, eene vry handelryke plaats , waar veele fyne lynwaaten en zyde (kiTen geweeven worden, 't Hertogdom Kleef , mede aan Pruisfen behoorende, is redelyk vrugtbaar, vooral in hout en graanen. Ook heeft men 'er een grooten byenteelt, linnen en wolle fabrieken, pypemaakeryen, en vry veil koophandeldangs de Maas en Rhyn. Men vindt 'er Kleef, de hoofdftad , zeer fraai geleegen. Weezei, eene vefting, aan de fameuvloeijing van den Rhyn en de Lippe. Duisburg, met eene Gereformeerde Uriverfiteir. De inwooners zyn gedeeltlyk Roomsch , gedeeltlyk Proteftantsch. 't Bisdom Luik is meest vrugtbaar in graanen , wyn en hout. Ook zyn 'er mynen vanyzerenfteenkoolen.Men vindt'erLuik,in een dal, aan de Maas, veel handel dry ven Je in geweeren, fpykers, leer, marmer, kalkfteeueu , fteenkoolen en bier. Spa 3 zoo beroemd, weegens deszelfs baden en minerale wateren. Verviers , daar veele wolie manufacluuren zyn. Behalven ds Abtdyen van Corvey. Werden, StMo, C 6 &e,  Co VIL HOOFDDEEL. &e.,.behóorcn nog, tot deezen Kreits,de Ryksfltden Aken, weegensdcszeifsbaden btkend; vry groot en fraai. 'Er worden veele laakenen geweeven, midfgaders veele i aalden en krameryen gemaakt. Keulen, aan den Rhyn , eene der oudfle en grootlte fleeden van Duitschland, met eene Univerfiteh ; 'er worden veelé floretten en linten geweeven, en veel handel gedreeven op onze Nedeilanden. De landen, buiten de Kreitftn, tot Duuschland, behoorende, zyn 't Koningryk Boheemen, een vrugtbaar gewesr,van eene aaugenaame , warme en gezonde lngtsgefteldheid, overvloed hebbende aan graan, hop, &c, boomvrugten, goede weiden en groote bosfchen , waar in men wolven en beeren aantreft. Schoon de heerfchtnde Godsdienst de Roomfche zy, woonen 'er egter veele Proteftanten. Men vindt 'er Praag, eene zeer groote ftad; de inwooners, die,.op 70, 000 begrcot wor. rei, geneeren zig, met den koophandel,d: kunften en handwerken. Onder anderen wordt 'er veel bier'gei. rouwen,- ook heeft de ftad  V1I> HOOFDDEEL! 61 ftad eene Univeriïteit , en gelyk alle de groote Roomfche fteeden, veele kerken en klooflers, beneevens eene fchoone brug, over de Muldaw. Leutmarits , aan de Elve, wel gebouwd en met goede wynbergèn omringd. Toplitz, door heilzaame baden bekend. Jcachimsda!,waar ryke züvermynen zyn. Karelsbad, by de Töpel,weegens warme baden, beroemd. ElnBogen. Egra, aan den Eger, weegens zuure bronnen bekend. Pilzen. Pifech, in welks nabu urrchap,mynen van goud en diamanten gevonden worden. Czaflaw. Konigengratz. Tumaw, waar veele fteenhouwers woonen. 't Markgraaffchap Moravien (of Mahren) is vol boscfcheu en bergen , en heeft eene ruwe en koude lugt, maar is des nietteegenftaande vrugtbaar, in allerlei ooft, kallanjen, walnooten, vlas,hennipen faffraan. Ook heeft het veele yzer-en z'lvermynen , beneevens veele fabrieken van wolle, laakenen, tryp, fluweel,lynwaaten en hoeden. Olmutz aan de Marits of Morava , is wel ,ver(terkt , handel - en volkiyk. Iglaw, met bosfchen en bergen C 7 om-  o2 VII. HOOFDDEEL. omringd. Znaini, daar men nog veele heidenlche oudheeden aantreft. Brinn , de bede Koopftad van 't Gewest. Hradisoh. &c. Deeze beide landen bekooren aan 't huis van Ooftenryk. 't Graalfchap Glatz , aan Pruisfehen behoorende, en tuslehen hooge bergen ingeOooien, is redelyk vrugtbaar. Ds inwooners, die Proteftantseh zyn, geneeren zk, met de weiery, den landbouw, 't fpinnen en weevea van lynwaat. De Hoofdflad Glatz, eene fterke veftjng, ligt aan de Neisfe. 't Hertogdom Sij,e?ien , brengt wej niet zoo veel kooren voord, als de in wooners behoeven, maar leevert veel vlas " hop en verfftofFen, en op fommige plaatTen, wyn, faffraan en zyde op. Men heeft 'er ryke zilver - kooper- en yzetwerken, fchoone marmergroeven, goede weiden, groote fchaaphoederyenenzwaare bosfchen,, De inwooners, die deels Roomsch, deels" Proteftantseh zyn, maaken allerlei foorten van lynwaat en gaaren, waar meê zyveej handel dry ven, langs den Oder, die 't ge-  tt unnrnnif ïïT «O» Vil. J. l w *~> J- ±J u u v.^ geheele land doordroomt. In 't Ooftenryksch gedeelte vindt men Tesfcbeu, in eene fchoone landltreek, aan de Elfe. Tropau , Jegerndorf , en Zuckmantel. In *t Pruisfisch gedeelte, ver het grootfle zynde, Bresiaw, aandenOder, de hoofdftad, zeer groot, fchoon en volkryk. Ook is zy wel veefteikt, dryft veel handel in linnen, wol, &c. en heefc een Academie , midsgaders een Roomfchen Bisfcbop, hoe wel 'er ook veele Proteftanten woonen. Lisfa. Glogaw. Lignitz. Landshut, weegeus deszeifs linnen-handel , aanmerklyk» Schweidnitz, eenevefting, aande Wiftritz. ÏSIeisfe, wel verfterkt. Oppelen. Brieg, aan den Oder, in een vrugtbaaren oords eene groote, fchoone J>tad;in eene vlakte tusfchen dewelke en een uitgefirekt woud , door de Pooleu, groote osfen markten gehouden worden. Oels &C Het Markgraaffchap Lauzits* grootftendeels aan den Keurvorst van Saxen toebehoorende, is tamelyk vrugtbaar, heefc een grooten byenteelt, en weireyen, beneever.s wel ingerigte linnen en wollema- nu-  64 VII. HOOFDDEEL. nufacluuren. De inwooners zyn Luthersch. Budisfin of Bautzen , aan de Spree, is 'er de hoofdfiad van. Hernbuth. Zittau, op de Neisf. Gorliiz en Lauban hebben goede laakenHianiificluuren.Guben op de Neisf en Luben, op de Spree, zyn de grootfle fteeden van den Neder-Lauzits. Cotbus en Peiis, behooren aan den Koning van Pruisfen. VIII. HOOFD'  1 Bladz. 65 VIII. HOOFDDEEL. van DEENEMARKEN, met deszei.fs ondkrhoor1ge landen. Tiet Komrrgryk Dernemarken, uiteen Schiereiland en verfcheide eilanden beftaande, wordt,ten wellen, befpoeld, door de Noordzee ; ten noorden en noordooften, door 't Cattegat of Schagerrak, dus naar Caap Schagcn, m t noordooften van Jutland, genaamd; en ten oollen, door de Zond,eene Zeecngte,die 't eiland Zeeland van Zweeden lcheidt,en de Oostzee; terwyl alleen het zuidlyk gedeelte van 't Schiereiland, aan 't Hertogdom Holftein.vastgehegt is» Deenemarken li3t, tusfchen den &5 en den 30 graad van lengte (Bornholm niet mee gereekend) , beneevens den 54 ™ f& §raad van coor" derbreerte ; beflaaude dus , van 't Noorden , naar 't Zuiden , maat 70 en van 't Ooften , naar 't Wetten, nog geene 60  66' VIII. HOOFDDEEL. 60 uuren gaans. Het getal der inwooners wordt, op iets meer dan een triillioeB-, gereekend. De lugt is 'er koud.doch gezon 1, en door de nabyheid der zee gematigd. De {.rond beftaat uit fchraaie bergen, vrugtbaare valeien, en groote vlakten, waar koorn, raapzaad, hop en ooft groeien, en in 't byzonder zeer goede weiden gevonden worden; Ook valt 'er turf , en 'er zyn eenige bosfchen. De kuften zyn vischryk,en de Deenen vaaren, op den vangst van haring, walvisch, &c. Verfcheide foorten van wolle en andere ftofïèn,kousfen,hoeden en byzonder handfchoenen en ander lederwerk gemaakt, als mede tabak gefponnen, iuikcr gerafineerd , &c. Het rundvee valt 'er zeer zwaar en *de paarden zeer fchoon. Dit alles geeft veel ftof tot uitvoer. Wy zenden 'er naar toe ongefponne tabak, zout, papier, wynen, brandewynen, azyn, eenige fpeceryen en kruideneryen, zydeftoffen, kanten, &c. Voor Ysland, bier, lywaaten, fpiegels, mantels, fctioenen, &c. Naar Noorweegen kalk,.  VIII. H OOFDDEEL. 6fr kalk, fteen, verffloffcn, laakenen,haaien, fergies en allerlei krameryen. Eindelyk beeft Deenemarken eenige Volkplantingeu, zoo in de Oosten West-indien, als in Aftika. De Deenen zyn gemeenlyk groot en fterk, goede zeeliederen gelyk andere Noord» fche Volken,wel wat veel aan Herken drank gehegr. De boeren zyn'er zooonderdaanig aan den Adel en aan hunne Heeren, (omtrent dev/elkenzy, in een foort van lyfeigerfchap.ftaan,) als 't geheele Volk aan den Koning, wien de volftrekte oppermagt is overgegeeven. De Staatsgefteltenis heeft dus, iti z'g zeiven niéts, dat het geluk der ingezeetcnen beveiligd, maar laat het geheel van den goeden wil en inborst der Heeren en Vorfleri afhangen.; Eene on». zeekere en gevaarlyke waarborg in de daad, voor 't geluk eens ganfchen Volks! Ondertusfchen hebben de Vorften, tot hiertoe, een zeer goed gebruik van deeze groote magt gemaakt. De Adel is 'cr meer op pragt, dan op tytels gefield. De kunften, weeten-  63 VIII. HOOFDDEEL. tenfchsppen, handwerken en koophandel zyn, door de laatfte Vorften,zeer fk-rk bevorderd. Ojk hebben dezeiven een Wetboek ingevoerd, dat alleen geldende, alle vreemde Wetten uitfluit, en zesr eenvoudig zynde , onder de vatbaarheid van elks verlhnd, vak. En dit is een groot voordeel, 't welk men, in de mcette andere landen van Europ-, mist; daar de Wetten meenigvuldig, omflagtig, feedert verfcheide eeuwen, op een geftapeld zyn, en evenwel nog, in meer dan een opzigt, zwygende, door de oude lloomfehe Wetten,rr;oeten worden aarigevU I, Doco wyl dc Koning, naar zyne volltrekte oppenr.agf, deeze Wetten, zoo als hy \ goedvindt, uitleggen, ja yeranderen kan, worden zy Lier dooronzeeker, en hun nut zeer onbefttndig. — De Koning heeft verfcheide RaadsCollegien van Staat,GeldrmdJeIen, Krygsiaaken, Koophandel &c. 'om hem te helpen, in 't beftier; doch ook deezen hangen allen, van zynen wil, af. In de fbeeien en ten platten lande heeft men Regtbanken en Reg-  VIII. HOOFDDEEL. 69 Regters, van-de welken aan hooger Regtbanken beroep val:; de hoo^fte van al!eu wordt'te (Koppenhagen gehouden. — De bdafiingen worden, naar 's Konings wil, gelegd, verhoogd en verlaagd, en zyn dus zeer onzeeker. De tollen,inde Zond,door allerlei fcheepen, betaald, maaken een aanraerkelyk gedeelte van 's Konings inkomften uit, wyl alles wat naar de Oostzee gaat, of er uitkomt, deeze Zeeengtej door moet. De landmagt wordt op 40, 000 man bereekend., de zeemagt op 30 Scheepen van linie. De Lutherfche Godsdienst is de heerfchende in dit Koningryk. Rivieren van eenig aanzien zyn 'er niet, maar veele zeeboezems en inlandfche meiren, di: zeer vischryk zyn. Deenemarken wordt verdeelt, in hetvafie land, of fchereiland van Jutland, en de eilanden. Het eerlle wordt wederom verdeeld in Noord» Jutland, en Zuid-Jutland, of Hertogdom van bleeswyk. In Noord-Jutland vindt men Alburg, met eene goede haven, aan de Lymfort, de voornaamfte zee-  70 VIII. HOOFDDEEL. zeeboezem van Deenemarken, die deszelfs noorder-gedeelte,! byna geheel, van'toolten naar 't weften, doorloopt , en teegen eene ïmalle landengte (tuit, ter plaatfe daar, aan deoverzy, het Jutfche Rif begint, eene lange fmalle bank, die zig, met eenen gekromden bek , zeer veire , in dc Noordzee, uitftrekt. De ftad Alburg dryft veel handel, in graanen en haring,en heeft fuiker- traan - en zeepziederyen, beneeveus eene zydemanufacluur en geweermaak ery. Wiburg. Randers , berugt weegens haate leeder-handfehoenmaakery, Aarhus, aen de Gude. Rypen, ineen grasryken oord, van waar veel rundvee, naar Holland,wordt gezonden. In ZuidJutland vindt men Tonderen, weegenshaa. re fyne kanten,beroemd. Hufum,weegens eene groote oeflervisfehery, aanmerklyk-Ton» ningen , aan den Eider. Fredriksftarf, door eenige, om deKerktwiftendervoorige eeuw, gevlugte Hollanders, naar de wyze van ons land, zeer netjes g;bouwd,tusfcheii dezelfde rivier en de Treen. Rendsburg, langs  VIII. HOOFDDEEL, jrt langs den Eiderftroom , veel handel dryvenue. Sleeswyk , de hoofdftad van dit Hertogdom, iri eene aangenaame landllreek, geleegen, en waar veel batist gemaakt wordt. Flensburg , met eene haven, waar vooral, in visch,wordt gehandeld, Onder de Eilanden, die doorgaans van eene fraaie landsdouw zyn, is 't \oornaamfte dat van!Zee/a»d, in 't welke men vindt Koppenhagen, de hoofdftad van 't geheele.Ryk, met eene fchoone haven en eene Univeifiteit, Zy telt honderd duizend inwooners, en is eene der voornaamfte kooplteedenvau Europa. De Koning houdt 'er zyn jVerblyf, en men vindt 'er veele fraaie gebouwen en diepe gragten, waarin zelfs zwaar gelaade fcheepen, tor voor de pakhuizen der kooplieden,kunnen komen. 'Er zyn verfcheide manufacturen en fabrieken , fuikerraiinaderyen, fcheepstimmerwerven , &c. Buiten de ftad liggen verfcheide koninglyke paleizen-, en 't eiland Amag , met bruggen, aan de ftad  7a VIII. HOOFDDEEL. ftad gehegt , dient haar ten moestuin^ Helzingor (Elfeneur) , eene kleine, fraaie en wel gebouwde ftad , aan d* Zond, waar de doortogt op Zweeden is. Üigt by dezelve ligt het Kafteel Kroorienbnrg , het welk de ganfche zeeengte , als te deeeer piaatfe maar een klein uurtje gaans breed zynde, metdesztlfs gefchut, beftryken, en dus de fcheepen , tot betaaling van den tol, dwingen kan. Rofchild, &c. Op 't eilandFuneü, door den Grooten Btlt van Z*. eland, en door den kleinen Belt, van Jutland, gefehieden, vindt menOdenzee,aan de vaart Mildfund , langs welke zy veel handel dryft. Ook wordt 'er zoo veel leer bereid , dat het ganfche Deenfche leeger 'er dooi voorzien wordt. Nyburg,in 't Oosten , en Asfensin 't Westen, zyn beiden,met bavens,vooizien. De overige Deenfche eilanden zyn , ten ooften, die van Langeland, Laland, FJJlir, Moon, Bornholm, &c. , allen ryk, ia graanen en rundvee; ten wes en, die van Sylt, Fohr, &c., waar vele oefters gevangen worden. He*  VIII. HOOFDDEEL. 73 Het Koningryk Noorwbegên, aan den Koning van Deenemarken toekemende, firtkt zig,'.usfchen Zweeden, de Noordzee en de Yszee , uit , ter lengte van drie honderd mylen , terwyl de brèette, in 't zuiden, zeftig „in 't noorden,op fommige phatfen, maar zes mylen bellaat. Hetzelve ligt , tusfchen den 58 en 72 graad van noorderbreette , beneevens den 23 en 50 gradd van lengte. De lugt s 'er zeer koud , vooral ia t noordlyk gedeelte , daar 't drie vierde van 't jaar winter is , en men drie maanden doorbrengt,zonder de zon te zien opgaan; fchoon de lugt 'er ook dan helder zv. D^ grona is zeer bergagtig, vol wildernisfen, rotfcn en moerasfen , en onder cle birgen zyn 'er zeer veeien zoo hoog, dat zy altoos, met fneeuw, bedekt blyven. Sbmtyds rolt deeze ineenw , met fteenen en fi ukken rots, naar beneeden, en verweest hui/t-n, dorpen en alles war zy ., op haaren Weg, o itmovt. De vcornaamfle bergkcetens een.yds Sevo, thans, Field genaan;.), II, Deel, D won  74 VJII. HOOFDDEEL. worden, naar de verfcheideiie plaaifen, door veifchillende benaamingen , ais Hardanger-Field, DolTre-Field, &c., onderfcheiden, Ia 't zuiden treft men èenigen landbouw en weieryen aan. 'i Overige van 't land is meest overdekt, met zwaare groote bosfchen van dennen-fparren mast ciken-olm-en andere boomen, waaruit een gedeelte van Europa , met fcheepstimmerfeout en ander hout,voorzien wordt; en die ook veel wild , rendieren en eenige pelteryen opleeveren.HoutzaagmooIenszyn 'er in meenigte. Voords is het land doorfneeden, met rivieren , watervallen, meeren , waarin men vlottende eilanden aantreft, en eene meenigte zeeboezems, die ailen ongemeen vischryk zyn. Ook brengt de vangst van zalm, haring, ftokvisch, walvisfchen,&c.,zeer veel op;en fomtyds worden 'er paarlen gevonden. De kuften zyn met eene meenigte eilanden bezet. De bergen geeven veel kooper en yzer, en zelfs eenig goud , zilver , marmer en alabafter. De inwooners y dia op 700, 000 «TL / K'k  VIII. HOOFDDEEL 75 oco gerekend worden , zyn eenvoudig, ruw, ligt beleeiigd, maar anders goedhartig, dapper en flerk. De meeften voorzien elk, in zyne eige behoeften, en dus zyn 'er minder handwerkslieden van beroep,dan elders. Cebrek aan koorn noodzaakt hen dikwils den bast van dennéboomen,tot een foort van meel gemaalen, onder 't zelve te mengen. Zy kennen de overdaad niet,zyn weinig bevreesd voor't gebrek , ftellen zig aan alle de ruwheid hnnnerlugtftreeken bloot, en leeven daar by zeer lang; ten bewyze dat gemak en overvloed, voor 's meufchen welvaart , niet altoos noodig zyn. Noorweegen werdt eertyds, door eenen Onderkoning geregeerd, met even volftrekte raagt, als de Koning zyn meefier, in Deenemarken, uitoeffent; thans zyn 'er in zyn plaats vier;hoogegerigisbanken,overde vier fOouverneinenten, gelteld , waarvan de voornaamfte, die te Cristhiania zit, by beroep, over de vonnisfen der drie overigen, oordeeIt,_Eea Onderfiadhouderis 'er VoorD 2 zit-  76 VIII. HOOFDDEEL. zitter van; en'er valt beroep naar Koppenhagen. De Lutherfche Godsdienst is de heerfchende, in dit Ryk, dat 14 ,000goede zeelieden en 30^ 000 krygslieden opleveren kan. Noorweegen wordt , in vier Gouvernementen, verdeeld. In dat van siggerhus, vindt men Chrifbania, de hoordflad , aan eenen zeeboezem , met eene vry gcade h ren , tameïy« groot, reegelmatig gebouwd, en vee! handel dryvende. Aggerhus een oud kalleel Freueriksh d', bydenmcnd vandenG!amer,de voori:aairite rivier van Noorweegen. In '1 GouvéVne» ment van Bergense ftad Beigei.,miteene fchoone en veel bezogte haven , de grootfte en befte koopllao van Nourw.t. gen, waar veel koorn ingevoerd, en veel visch , traan , talk , huiden en hout uitgevoerd wordt. Stavangei, niede aan zee. In 't Gouvernement vai> Dr-,nthem, eene ftad van dier, naam, met een* haven, van waar veel hout, visch, k >rer en yzer , verzonden wordt. Benooiden Diomhem viuctt men ,by 'teiland,Mesl< e, den  VIII. H OOFDDEEL. 77 denbeiugten Maairtrootn ,zyndeeene pla ns, iu zee, daar de eb en vloed, by'rryzen en daaïen, tusfchen de eilanden en rotfen niet zulk een geweld, heen en weder fchieten, dat de dwarrelllroom, welke daar door veroorzaakt wordi, en zig zeer wyd in de rondte uit (trekt, fcüeepen . walvisfchen en allts wat 'er omtrent komt, meeff ep',in zwelgt, teegen de rotten aan (tukken flaat, en dan, by 't veranderen van 't ty, wederom uitbraakt. Het Gouveme* ment van Wardhus, behelst de Finmark en Deenjch Lapland, een zeer bergagtig, onvrugilnar land, weegens de kou , zeer weinigb woonei. Men vindt'er beeren,wn;e haazen, zwarte wolven en andere dieren, waar van de huiden kostbaar zyn, De r,vieren hebben 'er veel visch, otters en bevers. De Finnen en Laplanders,welken dee.^e ftreeken bewoonen, zyn zeer klein vangeftalte,et) nog halfwild Wardhus is een kafteel , gebouwd op een edand. Wat meer westvvaards ligt Kaap (Noord , de noordlykfte punt van Europa. D 3 Tec-  73 VIII. HOOFFDDEEL, Teegeu over de Noordkust van Schotkind en tusfchen den 6r en ,63" graad van noorderbreette, bezitten de Deenen,de eilanden vanFAR.o,ten getale van 25 en bevattende omtrent 20, 000 inwooners, die van de fchaaphoedery en vischvangst leeven. 't voornaamfte deezer eilanden heet Stromoe. Y sla nd, mede aan Deenemarken toe bchocrende , is een eiland, onder den 1 Meridiaan , en tusfchen den 64 en 6j graad van noorderbreette, geleegen. Het bevat omtrent 60,oooinwooners,die klein van gcflalte, maar fteik, arbeidzaam , eenvoudig en eerlyk zyn.Zy leeven meest van de veehoedery, jagt en visfehery; houden byzonder veel van zingen en fchaak fpeelen, en hebben goede dichters en hifioriefchryvers gehad. Zy belyden den Lutherfchen Godsdienst. In Ysland worden veele fchaapen'gehouden, ook zyn'erveele ganzen, van welker veeren men bedden maakt. Graanen houiis'er zeer weinig. De meefie inwooners branden tutf en visch» graaten, Höjuje geheele koophandel is,in de  VIII. HOOFDDEEL. 79 de handen eener DeenfcheMaatfchappy;de uirvoer bedaar., in gedroogde visch, zout vlcesch, booter, talk, traan, grove wolle lloffeu , kousfen en wanten, huiden,vecren &c., waar voor zy zig van hout, vischgereed!chap, tabak, kooren, wyn, brandewyn, linnen, &c.,, voorzien. Dc uieefte bergen zyn, met fneeuw, bedekt; doch fommigen» waar onder de Heklade Toornsamfb is, bi naken, van tyd tot tyd, rook, vuur cn vlammen uit; veroorzaakt door vefcheide fooi;en van mineraale en andere doffen, die in de binnende hooien dier berg£n,tne| eenig vvater,fnmeuvloeiende, aan 't giden en vervolgens in brand raaken; waarom men deeze bergen,brandende bergen neemt. Zelfs raakt, in dit eiland, de grond fomtyds aanbrand, hetgeen dan groote verwoedingen veroorzaakt. Aan den voet van fommige ysbergen zyn heete bronnen , daar men vleesch gaar inkan kooken. De voornaamde plaatfen van't eiland zyn Skalholten Holum. Het midden van 't land is onbewoond, hcuJende de inwooners zig metst D 4 op,  8o VIII. HOOFDDEEL. ep, aan de zeeoevers,en in de dalen, d;e 'er op uiaV»pen. Eindeljk htbben de Deenen nog eenige bezir ringen, op de Kuften van Gr ©enland, een groot no_; weinig bekend gewest, onder eene zter koude lugtftreek,geleegen , tasfche'n de 60 en 80 graad van noorderbreette ; en omtrent op de lengte van 10 graaden beoofteu en 30 graaden beweften den eerden Meridiaan. De dokvisch-en waMschvangs' hebbe n de Deenen hier naar toe gelokt. De inwooners zyn gezond , niet groot , maar dik van gefla'te, bruin en krrt van aangezigt,plat van neus , zwart van hair, en hebben geen baard. Veefêri hunner zyn nog heidenen en wild. Zy kl eden zig, met vellen van rendieren en zeehonden , zyn zeer morsfig, woonen des zomers,in tenten, van b*cftenvellen,gemaakt, maar 's winters,ge« duurende de felle kou en donkere dagen,in holen, onder den grond, metmosch,aarde en vellen van rendieren overdekt; zy leeven van de jagt en vislchery3daar zy zeer handig in zyn,  VIII. HOOFDDEEL. 81 zyn. Hunne fchuitjes zyn zoo klein en fmal, dat 'er, in elk, maar een man kan zitten, met zyn boven Jyf, uiteen gat midden in 't fcbuitje,komende, terwyl 't bovenffe gedeelte van dat fchuitje, 't welk van vellen gemaakt is, zoo digt rondom zyne heupen is vast gebonden, dat 'er geen water in kan. In de hand heeft hy een riem, met twee bladen, daarhy, dan aan den eenen, dan aan den anderen kant van zyn fchuitje , 't water mee flaat, en dus doende zeer gezwind voordgaat, Om walvisfchen te vangen , hebben zy grooter fcliuiten, daar zy, met hun 'vyftigen, in kunnen. | Zoo ras men eenen wal visch ziet, werpt men hem eene fterke yzere fpies , met een weerhaak , om vast in? 't lyf te blyven, aan een lang touw vast gemaakt, in 't lyf, en werpt dan nog meer' fpitsfen, om hem te kwetfen. Teevenslaat men het touw fchieten,zoo dat de walvisch zig verwyderen , duiken en fparteien kan , zonder de fchuit te raaken , die' hy anders, met eenen flag zynes Itaarts,. D 5 om:  Sa VIII. HOOFDDEEL. om ver zou werpen; en wanneer hy, orw der dit fpartelen , zyn bloed en kragten verboren hebbende , dood of ftervende weer boven komt, dan maakt men zig van hem meefter, om de baleinen en het vet,vas welk laatfte men traan en olie kookt» IX. HOOFD-  Bladz. 83 IX. HOOFDDEEL. van Z W E E D E N. ^weede>:, een der uitgefirektfle Rykere van Europa , wordt bepaald, ten weften en ten noorden, door 't Schager» rak en de ontoeganglyke gebergten van Noorweegen en Noorweegsch Lapland; ten ooften, door Rusland ; ten zuiden, door de Golf van Finland en de Oostzee. Het ligt , tusfchen den a 8 en 49 graad vara lengte, beneevens den 55 en69graad var» noorderbreette ; bedraagende dus, van 'c noorden, naar 'c zuiden, 170, van* 't ooften, naar 't weften, 170 uureru gaans. Dan in vergelykiag deezer uitgeftrektheidjis de bevolking zoo gering,dat mero 'tr, in 1760, maar 2,383,113.menfchem beeft geteld. P De lugt is 'er zeer koud , in den? winter, dewelke zeer lang duurt„ en zeer warm, in den zomerdie zeer tcbieD 6 lyk»  84 IX. HOOFDDEEL. lyk, op den winter,volgt, maar ook kort vanduur is. Des nietteegenftaande i» 't, in Zvveeden , zeer gezond. Het zuidlyk Gothland brengt graanen pen peulvrugteB veord ; verder zyn de hooge gronden Ichraal , maar de dalen vrugtbaar ; en 't geheele gewest vol bergen, bosfchen, aioerasfen, meeren en zandige woefte flreeken. Het vee, fchoon talryk, is'er klein, de fchaapen meenigvuldig. Arenden en valken, rendieren, vosfen, hermynen,en andere dieren, die goede.pelteryen geeven, zyn'er ook veel en. De bosfchen leeverea zeer veel hout, harst, teer en pik; de mynen en groeven, goud, zilver, kwikzilver, marmer, maar vooral koper en yzer, dat uitmuntend goed is , en in verbaazende meenigte wordt uitgevoerd. De meeren en kullen zyn 'er vischryk , en men vindt 'er fomtyds paarlen. Behalven de bergwerken , die eene der voornaamfte bronnen van beftaan, in Zweeden, uitmaaken, vindt tnen'er lal rieken van glas, zeildoek, linnen, zyde, wolle ea katoene floffen, keder &c. verfcheide  IX. HOOFDDEEL. 85 fuikerrafinaderyen,eene fpiegelmaakery, veele zaag-papier-en kruid-moolens; gefchut-en anker-giet eryen, geweermaakeryen , en veelerlei ander werk, in kooper, ftaal, tin en yzer. Zelfs hebben de Zweedeu zig, feederceenigen tyd,toegeIegd,ophet bouwen van fcheepen, om ze aan vreemdelingen te verkoopen. Deeze fabrieken en de voord» brengfelen van 't land geeven veel ftof, tot uitvoer. Wy zenden 'er naar toe,dezelfde waaren, als naar Denemarken en Noorweegen. De betaalingen binnenslands gefchieden 'er, in eene koopere munt,waarvan fommige ftukken zoo groot en zwaar, en egter van zoo weinig waarde zyn.datmen dikwils eene kar nodig heeft , om eene geringe fom,naar huis,te voeren.—Schoon deZweeden geene of weinige bezittingen, buiten Europa, hebben , is egter hunne vaart, op de Oostindien en China, feedert eenige jaaren, aanmerklyk geworden. - In 't character der Zweeden is,naar de verfchillende ftreeken des Ryks, veel 011 • derfcheid. Over 't algemeen zyn zy welgemaakt, flerk, arbeidzaam, onvermoeid, D 7 ftout»  U IX. HOOFDDEEL. flout- en kloek-moedig, ftandvaftig, en altocs goede krygslieden geweest. De adel, in 't byzonder, is 'er dapper, herbergzaam , befehaafd , zeer op deszelfs eer gefteld , pragtig en beminnaars der weeter.ichappen. Onder 't gemeen werken de vrouwen mede, in 't veld , dryven den ploeg , dorfchen kooren , en dreigen laften,even alsj[de mannen. De neerlonende Godsdienst is de Lutherfche. Tot voor eenige jaaren ftondt de wetgeevende magt,de begeeving der voornaamile Kroons ampten, en 't oppergezag, over 't land, ja ever den Koning zeiven , aan de Stenden des Ryks, uit vier lichramen, mengefteld; i. den Adel, door de Stamhouders der adelyke Gedachten; 2. deGeestlytheid, door';den Aansbisfchop vanjUpfal,de Bisfchoppen en eenige Afgevaardigden,uit de Priefters;&c. 3. den Burgerftand, door een of twee Kooplieden of Burgers, uit ieder ftad, en, 4. den Boereftand, door twee boeren, uit ieder landftreek, ver.oond; in alles een getal van ruim 1600 perfoonen uitmaakende, waar onder meer dan 1000 Edclr  IX. HOOFDDEEL. 8? Edellieden. Elk deezer lichaamen vergaderde , in een afzondeilyk vertrek ; en de Stenden moeiten ten minften alle drie jaaren by een geroepen worden , wanneer ';zyrverfcheide maanden vergaderd bleeven. Veertien leeden, door dezelven , met uitfluiting egter van den boerenftand, verkooren, maakte n,met eenige hooge Amptenaars, den Senaat uit, die de uitvoerende magt in handen had , en ,s Konings Staatsraad was;dochzoo,datde Koning maar eene Mem hebbende cn de meerderheid moetende volgen,ja zelfs geene ampten , zonder deszelfs goedvinden, vergeeveu , in de daad onder deszelfs magt ftondt , en maar eene fchaduw van gezag overhieldt. Dan de Senaat en Stenden hunne magt te.: ver uitgeftrekt, de Commisfien en Ampten te veel vermeenigvuldigd , en , beiden den Koning en 't volk misnoegd hebbende gemaakt!, ftelde de thans regeerende Koning Guftaaf 3 zig, op 't ouverwagtst, aan 't hoofd zyner lyfwagten , tradt, in den Senaat, binnen, en dwong denzelven , tot het aanneemen eener  88 IX. HOOFDDEEL. eener nieuwe conftitutie, waarby hy, fgelyk ook eenigen zyner voorxaaten 't reeds hadden gehad, ) de grooifte magt iii handen kreeg , daar hy nu zelf de voorwaarden ftelde; en'tjvolk, feedertlang, naar verandering haakende , deeze omwenteling zoo ftil aanzag, dat dezelve, zonder een druppel bloeds te koften , ten einde gebragt werdt. De inkomften der Kroonlanden , tienden , mynen, hoofdgelden en andere belaftingen , bedroegen eertyds, over de tien millioenen Hollandsen. De landmagt wordt, op tusfchen de 40 en 50 duizend man bereekend; doch dezelve is , voor 't grootst gedeelte, op eenen anderen voet,dan in de meefte andere landen, van Europa,ingerigt; wyl zy grootftendeels niet aangeworven wordt, maar elke Provincie een zecker •'getal foldaaten leeveren , ge. evenreedigd, naar 't getal der hoeven van een bepaald inkomen, die 'er in te vinden zyn; terwyl elk deezer hoevens, met het onderhoud en de huisvefting van zulk een foldaatjbclast is. Ook ftaan deeze krygsfieden al-  IX. HOOFDDEEL. 89 alleen wanneer zy, onder 't vaandel, m een lichaam , vergaderd zyn onder de militaire, anders onder de Civiie wet. De Civallery wordt, uit eene belading, op de landgoederen, ondernoiMen. Het getal oorlüglcheepen van allerlei rang , dat Zweeaen, in zee,kan brengen, wordt op 40 bepaald. De voornaamde rivieren zyn de Dal-E!be , welke Dal. carlia doordroomt ; de Gullfpang, welke West-O othland, van Wei meiand, fcheidt. De Motala-droom, die,uit de VVetterzee,komende,zeevennen kleiner rivieren órttfangt, by Nordkioping een waterval van zedien voeten maakt , en vpordSjïn de Oostzee,uitwatert.DeGothifche Elbe,dic zig,in 't Cattegat,ontlast,na medé van eene hoogte te zyn afgeftort. De voornaamde meeren zyn de Weenerzee,«!e Wetterzee , en de Meierzee. Op de oevers der laatstgenoemde, die digtst aan de Oostzee ligt, zyn verfcheide fteeden en veele kafteelen, kerken en adelyke huizen gefticht. Allen zyn zy, met eene meenigte ei-  po IX. HOOFDDEEL. eilanden vervuld. De voornaamde zeeboezems zyn de Bothnifche Goif, en de Golf van Finland. De Zweedfche Zeekuften ftaan met eeüge duizend eilandjes en klippen bezet. Ook hebben deeze zeeboezems geen ebbe of vloed , en liggen gemeenlyk, vier maanden in 't jaar,bevrooren; daarby zyn zy minder zout, dan de oceaan , welks water 'er nooit inloopt, wyl 'er zig integendeel altoos een flroonj, uit de Oostzee, in'denzelven uitdort;\■aarfchynlyk veroorzaakt , door de meenigte rivieren, die zig, uit Zvveeden, Rusland, Poolen en Duitschland, in de Oostzee, ontladen. Het ganfche Ryk wordt verdeeld , in vyf vooruaaaie decleu. I J et zuidlykst en vrugtbaarst van allen is 6o!iI/and,be.vattende de dreeken van Oofter-Gothland , Smalland , Bleeking, Schoonen, Hallanj, Wefter-Gothland , Dalia en Bahus. Men vindt 'er Nordkioping, op een zeeboezem , veele manufactuuren en fabrieken', eene goede zalmvisfehery en grooten koophandel hebbende, Calmar,Karelskroon,op eenige klei-  iX HOOFDDEEL 9\ kleine eilanden gebouwd, met eene goede haven , fcheepsbouw en zee-arfenaalen» Chiiftiaanftad ; alle deeze plaatfen liggen aan of by de Oostzee. Lundeu, met eene Univeifiteit; in den omftreek teelt men veele graanen , eenige tabak, en een weinig zyde. Helfingborg, aan de Zond,wa?.r de overtogt, naar Deenemarken, is. Gottenburg , aan 't Kattegat, na Stokholm,de befte en volk ryk fte ftad van't Ryk,hebbende veele manuf; cluuren, fabrieken, rafinaderycn en fcheepstitamervverven. In de nabuurige zeeën wordt veel haring gevangen. Sec dert kort heeft men onderncomen , de Weener-Heilmar en Mclerzeeen, met elkanderen, te vereenigen , en dus eene gemeenfchap, met Stokholui en de Oostzee , door middel van Kanaalen , te krygen, met vermyding van de Zond. In 't jaar 1732 is 'er, te Gottenburg, eene Oostindifche Compagnie opgerigt. Bahus,op de Got-elbe. Maarftrand, in eeo ciland|, op eene rots. Het eigentlyk Zwaden wordt, in Saeonie en  92 IX. HOOFDDEEL. en 't Noordlartd verdeeld. Sueonie bevat de kniiltreekeii van Uphnd, Sqdermatiland, Nerkia, Westmania en Wermejand. Men vindt 'er Stokholra , de hoofdftad van Zweeden.met eene fchoone.maar moeilyk in te koomeu haven, op de uitwatering der Meierzee, in de Oostzee; eene groote, ryke, wel bevolkte ltad, omtrent honderd \duizend inwooners tellende. Zy is, op verfcheide met bruggen aan elkander gebegre , eilanden en CchiereilandcH , en gedeeltlyk, op heipaalen, gebouwd. De ftraaten zyn fraai en breed, de huizen van ftecn , en vee en met koopere rladen gedekt; uien vindt 'er verfcheide paleizen, waar onder dat des Kor.ïng pragtig m met kostbaarheeden voorzien is; desgelyks veele. manufactuuien, fabrieken en lafinaaeryen ; 'er worden veele fcheepen gebouwd,'er is veel koophandel en zeevaart, en 'er zyn drie Akademien van kunften en weetenfchappen geveftigd. De ftad wordt verdeedlgt , door een kafteel; buiten dezelve liggen verfcheide koninglyke lust- ho-  IX. HOOFDDEEL. 93 hoven. Opfal, oud en tamelyk groot,met een Aartsbisdom en eene beroemde Univerfiteit; de meefie huizen zyn *er van hout. Nikioping,met eene haven. Karelftad,op de Wcfntrzee, waar veele zalmen gevangen worden. 't Noordland bevat de landffreeken van Dalecarlia, Geftü&a, Helfingia, Middelpadia, Antrcrmania , Semptia en Herndal, GtZweedsch Noorweegen. Dalecarlia, 't merkwaardigst deezer geweften , begaat, uit eene meenigte hooge bergen ; diepe valeien , in dew- iken men goede weiden vindt, en' ok erwten en haver teelt,waarvan de invvooneis hun brood maaken; zwaare bosfchen , meeren en rivieren. In de bergen wordt veel zilver, maar vooral een overvloed van kooper en yzer gevonden. De inwoBtieis zyn,weegens hunne eerlykheid, dapperheid en ftandvaftige trouw aan hunne K ningen en Vadetlaud , byzonder beroemd- O k zyn 2y zeer werkzaam en verilaan ne huishoudelyke belangen byzonder wel. ^Sc'aoon de mecflen bergwerkers  94 IX HOOFDDEEL. zyn, of allerlei, waaren van yzer maaken, verltaanzy egter, in fommige kerfpels, allen de noodzaaklykfte beroepen zoo wel, dat zy zig,in andere deelen des Koningryks, even gelyk. voor metfelaars, voor landbouwers, of voor timmerlieden , verhuurea kunnen, daar elk geleerd heefr, zelf in zyue eige noodwendigfte behoeften te kunnen voorzien- In de noordlykfie gedeelten hebben zy nog de taal, Meeding en leevenswys der oude Zweeden behouden. Men vindt 'er Hedemcra, eene oude, doch fraai herbouwde en voomaime ftad , op 't meer Hafran , waar veel haadel gedreeven en zeer goed buskruid gemaakt wordt; in den omftreek vindt men de fchoonfle boomgaarden van Dalecarlia. Fahlem, tusfchen twee bergen en twee meeren in^geleegen, by eene zeer ryke kopermyn,1 die 350 Zvveedfche ellen diep ia den ..grond ligt; in den omftreek zyn veele fmeederyen. Lapland, het noordlykst gedeelte van Zweeden , is zeer uiigeftrekt en in vyf Marken verdeeld, De lugt is 'er zeer koud;  IX. HOOFDDEEL. 95 koud; de grcnd bergagtig, met meeren en rivitrep,doorfnecden en meest fchraal,fchoon 'er hier en daar goede weiden gevonden worden. De gefialte der.inwooners hebben wy reeds iu'ti D.p.ioi befchreeven.Veelen zyn Luthersch, fommigen egter nog Heidenen. Zy woonen,in hutten van hout, met dierenvellen overdekt, ofinhoien, onder den grond; voeden zig,met baften van boomen, vkch, beerenvleesch &c. Maar hun grootfte rykdom beftaat, in de rendieren, een bee^t, dat zeer veel naar een hart gelykt, en zeer fnei loopt. Zy hebben 'er groote kudden van; de rykften wel tot twee of drie duizend fluks. Van de melk maaken zy kaas en booter; van dea huid kleederen, bedden en dekfel,voor hunne huizen; van de zenuwen en darmen, gaaren; van de botten.naai-naalden,leepds en veelerlei fnuifteryen; de blaas dient hun, tot eene flesch;het vleesch eeten zy,fommigen zelfs drinken het bloed; des zomers gebruiken zy ze als lastdieren,en des wintersfpannea zy ze voor de flee, en ryden 'er ongemeen fncl  96 IX. HOOFDDEEL. fnel mede, over de fneeuw en 't ys. Zoo veel nut kan d mensch, uit een enkel der fchepfelen trekken, die hem omringen;en zoo weet hy zig te behelpen, wanneer hy zig,ter voldoening zyner behoeften, oteen enkel , of weinigen deezer fchepfelen, ber paald vindt!—In 't noordlykst ge. eehe van Zweedsch Lapland heeft men,des zomers, twee maanden lang dag , zonder dat de zon, geduurende al dien tyd,ondernamen des winter , wee maanden lang nagr, zon» der als dan eenig ander licht te zien,dan dat der maan, der fterret?,'t noorderlicht en de weerkaatfing van de fnei-uw, Met dit alles leeven de Laplanders lacg en vergenoegd; en fomrrigen, die men buiten hun land gevoerd had, zyn, in weerwil van aüe aangewende moeite , _ van droefheid geflorven, wanneer zy eie hoop verlooren hadden , om hun beminde vaderland weer te zien. i)e wyze, waar op de Laplanners « oonen, maait, dat ergeene fteeden,en zeUs byna gee.ne vafte vlekken, of dorpen zyn In 't noorcien vindt men eenige yzer. kooper- lood-  IX. IIOOFFDDEEL. 97 lood-en zilvermynen. Hun meefleii handel dryveH zy, met de huiden der rendieren , beeren, en andere wilde beeflen, wair voor zy,van de Zweeden, brandewyn, tabak , keukengereedfchap en feedert eenige jaaren ook kleederen inruilen, Bothnia, alle de kuiten, iangs't noordlyk. gedeelte van den Botbnifchen Zeeboezem, bevattende, wordt,in West-en Oost-Bothnia verdeeld. Men vindt 'er de lteeden van Uma, Pitha, Lula, Tornea en Kimi, geleegen aan de uitwateringen van even zoo veele rivieren, die dezelfde naamen draagen en naar dewelken ook de Marken van Lapland,waar uit zy oorfpronklyk zyn,worden benoemd. Voords Cajanenburg , aan 't meer Ula. Braheflad, Wafa en Cbriftiaanftad, langs deOostkuften der.Bothnifche Golf. Finland, een onvrugtbaar gewest, is, met moerasfen , meeren , bosfchen en wildernisfen,doorfneeden. De inwooners zyn fterk , arbeidzaam , teegen de ftrengheid der lugt gehard, enfpreeken eene byzondere taal. Het bevat de geweiten van Finland, II. Dee:.. E Nie-  o8 IX. HOOFDDEEL. Nieland, Tavaftia, Savolax, en een klein gedeelte van Carelie, Men vindt'er Abo, de hoofdftad j met eene haven , aan den mond der rivierAurajoke,ecneUijiverfiteit,en veel handel, in lynwaat, planken, graanen, en andere lctvensmiddclen. Tavafthus, eene fterkte, in de moerasfen', geleegen. De voornaamfte eilanden, totZweeden, behoorende, zyn die van Aland, met het kr.fteel Kafielholm. Go'.land , met de eertyds zoo handelryke, doch nu, door de zee , zeer befchadigde ftad Wisby. En Oland, met de ftad Borkholm. Van de Duitfche bezittingen des Konings van Zweeden, in Pommeren &c. is reeds gefprooken. X. HOOFD-  Bladz. 9? X. HOOFDDEEL. van RUSLAND. jfjet Russische Ryk is, in uitgeftrektheid , het groorfte van de geheele waareld, en beflaat met alleen een groot gedeelte van Europa , maar zelfs byna een derde van geheel Afin. Hit Europisch ge. deelre wordt beparld, ten ouden, etoor 't Afiatisch gedeelte, of Siberië, 'tuclkvau 't zelve afgefcheiden wordt, door 'c Wercothurisch gebergte , of gebergte üral, (welk woord een Gordel beteekent,) midsgaders door een gedeelte van den WoIga;ten zuiden,door den Don en Klein Tartaryen^en weften, door Europisch Turkeien, Poolen, Koerland, de zeeboezems vanRigjen Finland, Zweeden en Noorweegsch Lap. land; ten noorden, door de Yszee. Het ligt, tusfchen den 40 en 80 graad van lengte, beneevens den 47 en 72 graad van noorderbreette; be.Qaaude dus.van't noorden E % nn  ioo X. HOOFDDEEL. naar 't zuiden , 500 , van 't ooften naar 't wellen 370 uuren gaans.Her getal van deszelfs inwooners wordt op 16 niHlioeneu he. root. Rusland , olfchoon hier en daar , en wel byzonder naar den kant van Siberië, eenige groete gebergten hebbende, is tog, over 't algemeen, een vlak land, met moerasfeu, meeren, onafmeetbaare bosfchen en groote woeftenyen, doorfneeden. In 't noorden, is 't zeer koud, en beeft veel overeenkomst, met Zweeden en Lapland. 'Er groeien noch graanen, noch tuinvrug* ter; maar 'er is ©ver vloed Van hout, wilde aardbeien, aalbesfen en frambozen , beneevens veele wortelen , die goed zyn om te eeten , ook is 'er veel visch en wild, waar onder rendieren, elantsdieren, beeren, vosfen, hermelynen, mardeis &c. Het middelst gedeelte is wat gematigdeiym men heeft 'er veele veld-en tuinvrugten, vee, honig, wasch, &c. In 't zuiden, is 't warm, en daar groeit zeer veel koorn; zelfs teelt men 'er, op fommige plaatfen, zyde, boomwol en wyn, De voordbrengfelen 1 van  X. HOOFDDEEL. io< van 't ganfche ryk , 't; Afiatisch gedec! mee gertekcnd, beftaan, in koorn, bt\ nip , vlas , tabak, hoppen , honig waseh, hout, potasch, weedasch,(zyik twee fuorten van loogzout, uit de asfch. het eerflc van eiken, en beukenhout, Ik tweede van eene plant weede genaamd getrokken, en beiden veel in verwerven bleekeryen, zcepziederyen, en glasblaazerye gebruikt; J vee van allerlei foort, koper, y zer , pelteryen van allerlei foort ; en i minder hoeveelheid, ooft, wyn, rhabar ber, fude , (een foort van zeep,gemaakt va de plant Kali,) muscovisch glas , goud ziiver,paarlen,marmer,&e. Voords vindt m, 'er zyde-wolle-en linne-manufactuureu, fu kerraflnaderyen, veele fabrieken van leer yzer, kooper, mesfen, ftaal, geweer, gi fchut, zeildoek , grove ftolfen, papier,glas c buskruid. De uitvoer beftaat vooral i hout , van allerlei foort en in groo' meenigte, yzer, vlas, hennip, rogge pakrnatten, lynzaat, lynolie, zout, h nig, wasch , allerlei pelteryen, viscli E 3 visct  .02 X HOOFDDEEL vïschlym , traan , caviar , (d. i. de kuit of eiemk van een visch,fleur genaamd , met zout , peper , en uien ingelegd,) potasch, falpeter , juchten, teer, pek, traan, talk, grove lynwaaten, zeildoek, gezouten vleesch, varkens-borftels, huiden, róbbevellen , fvc. Het geen wy 'er naar toe zenden, bellaat,b;halven eenige muntfpecien, als ducaaten en ryksdaalders , in wynen, brandewynen, azyn, zcut, faffraan, geiponnen roltabak, harirg, papier, glas, fuiker, kruideryen, fpeceryen, laakenen, fluweelen, zyde en wolle fioffen , tfypen , kaferomken . fergies, hxcden, linten, vy.en, rozynen, pruimen, aluin, zwavel .katopher ,terpentyn olie, wierook, lootwit, menie, fpaans froen , kwikzilver, indigo, verfcheide foorten van wettindisch hout, tin, kaarten, Keurenb'jrger-waaren, vingerhoeden, iaalden, fpelden, yzer-kooper-goud- en zilver-draad-pasfcmemen, kanten, paarlen, koraa/eli, olyphantstanden &c. De Rusfen zyn, in 't algemeen, wel gtm*akt. fterk, hardvogtig, lydzaam en tol  X HOOFDDEEL. 103 tot flaafagtigheid roe onderdsanig aan de geenen.dije over hen gefield zyn;ookzy:i 'er de !haftèn ongemeen wreed. Voor de i tyd van Czar Peter den eerften, waren zy zeer ruw , onkundig , ja meer dan half barbaarsch, en daar by zeer lui en ©vergegeeven aan den drank, (welk laa'.fte ondei tusfchen ook nog veel plaats heef:;) dan deeze uitmuntende Vorst, een der groot P.e rnannen, die ooit den troon beklommen, nam ongeloofl>ke moeite, om, door 't be« zoeken van befchaafdc landen , eerst zig zelven, en daar na zyn volk te onderwyzen,te verlichten en te fcefchaven ; en Daagde 'er ook,ren minften vooreen grootgedeelt , zeer wel in. Want offchoon veelen nog aan hunne oude gewoonten gehegt bleeven, is 't egt'.r feedert zyn tyd, dat deRusfen, onder de; belchaafde volken van Europa , gereekenci zyn. —■■■ ■■» De vrouwen, zelfs die van laager (Tar.d, leggen zeer veel rood, daar zy fchier allefchoonheid in doen beftaan. De grooten en lieden van aanzien zyn pragtig; de gerneetie man dr;;agt lange rokken van fchaap.svellen , met de wol, tiaar binnen, E 4 ge-  io4 X. HOOFDDEEL. gekeerd,- de beenen zyn omzwagteld, met grof doek, of iaaken, 't weft, gelyk ook de voetzooien, mat een touw, vast gebonden is, Zy baden zig meest allen , twee maal 's weeks en gaan, uit een warm bad komende,zig naakt in de fneeuwroilen,en dan weer in 'i warme bad. De buizen zyn meest gebouwd van balken , die zy, op eikanderen leggen , aan de vier hoeken vast maaken, en dan de reeten vullen, met mosch, By de boeren is 'er, in't midden van 't vertrek, een oven gemetzeld , Cd^ch zonder fchoorfteenpyp , om den rook, naar boven , uit te brengen;) op en rondom denwelken, 't ganfche huisgezin, op planken , zonder bedden, flaapt. In plaats van kaarsfen branden zy lange fplinters van dennenhout; en 't een en ander maakt hunne huizen , van binnen,zoo zwart , als of het zelfs fchoorfteenen waren. De Rusfen reizen veel,in fleeden , wyl 't grootst gedeelte van 't land, den ganfehen winter, met fneeuw bedekt ligt; waar over zy zeerfchielyk voordfpocien. De heerfchende Godsdienst van 't Ryk is de Griek»  X. HOOFDDEEL, ic Griekfche,welke naast aan denRoomfchei komt , hoewel dat zy den Paus vai R rnen niet erkennen. In deszelfs plaat hadden zy eertyds een Patriarch; maar deez zig te veel magt aanmatigende, heeft Cza. Pctrr den 1 zig zelf , voor 't hoofd de, Griekfche Kerk, verklaard — In 't zuidlyl gedeelte van 'tryk,woonendeCofakken,eei krygszugtig volk, dat, onder de opper he«rfchapey van den Czar, door huime eige hoofden of Hermans beftierd wordt , onder eene vorm van Regeering , gehei naar den krygsdienst,ingeiigt. De Gofakken zyn groot, welgemaakt, fterk , dapper, zeer op hunne vryheid gefteld,wifpel,uurig en ongeftadig, maar gezellig en vrolyk.Hunne geheele magt beftaat, uit ruitery.Sommigen zyn vry woest en op roovengefield; gelyk de Zaporagifche Cofakken, of Haidamakken, die meest, ten weflen, langs den Dnieper, woonden; doch feedert, door de teegenswoordige Keizerin, vervoerd en verflrooid zyn. De Keizer, Czar of Zelf beheerfcher van Rusland, zoo als zyne tytels zyn, regeert, E 5 over  tcó* X. HOOFDDEEL over dit uiueftrekte ryk, met volllrekt ohbepaald* maat , aüó dat ook de Collegien van regeering , in derzelver beflaaa en gezag, geheet va-i hem afhangen Brhalven 't Kabinet-Miniftefiê en den Staatsraad, heeft men 'er eeuen beftierenden Senaat en vcrfc'iti :e Collegien van Krygs - Admiraliteit Bnitenlandfehe-Jnftitiè en Finantie-zaaken, die, ged'.eitlyk te Petetsbirg, gedeeltlyk te Moscou,hun verbisf houden De boeren zyn'er lyfeigenen van tie Kroon,van de Geestlykheid, of van de,Edellieden; en ' woïden verkogt of vveggefchonken , even al- men,in andere geweften , landerym of vee verkoopt, of vvegfehenkt. Eene inrsgting, die niet alleen hard, voor den boer, maar ook fchaadlyk, voor 't land en deszelfs Monarch, is. Want zulke lieden "eene vryheid.geeiien eigendom riebbende,en dus niet zelf de vrugten gemeten.ie, van hunnen arbeid , maar, in alles afhangende van hunne Heeren , en dezelven alleen, door hunnen arbeid, kunnende verryken, werden mismoedig en lui, en doen niets «eer,, dan 't geen,vvaa: toezy gedwongen wor-  X. HOOFDDEEL. 107 worden. Maar fielt men ze daar en teegen. in vrylieid,en weeten zy,datzyeu de hunnen, zelfs de vrügten van hunnen arbeid zullen plukken; dan worden zy vlytig en naai ftig; dan fpanneu zy hunne volle kragten in , om al. *t voordeel,van 't land,te trekken, dat 'er van kootten kan ; en dan ook geeft het zelve, nu wei bebouwd wordende , deszelfs vrugten.iii overvloed; deze overvloed brengt eene fterker bevolking te weeg;cn eerlang ziet men een arm.Tiwynend land,tn eenryk,magtigen bloeiend gewest, veranderd. De teegenwoordige Keizerin van Rusland.Catharina de ïi e, zulVs wel begrypende , heeft veele boeren van .de] Kroon , in vryheid , gefield; gelyk zy [ook, omtrent de wetgeeving,de opvoeding , de beftiering van 't ryk , en de verdeeling deszelven, in Gouvernementen ? veele/veranderingen en heilzaarae verbeeteringen gemaakt heeft. De inkomllen deezes ryks , uit het noofdgeld,de domain of kroons-goederen. de verpagting der huizen , waar brandewyn , bier en mede worde gefclionken , den E>.6... »■  iö8 X. HOOFDDEEL. tol der in en uitgaande waaren , de zoutwerken, het ftempelpapier &c- getrokken , worden, door den Hr. Bufching, op niet meer dan 16 millioenen roebels, of tusfchen de zes en zeven dertig miliioenen HollanJsch, gereekend; fchoon dit, naar de uitgeftrektheid van 't ryk, en de onkofieu die 'er in gedaan worden , zeer weinig fchynt, Ondertusfchen is.dit ryk,feederr, met aauzienlyke bezittingen vermeerderd, waar onder een gedeelte van Poolen, en |ebeel Klein Tartaryen, &c. Het leeger wordt gereekend , op 345- ooo man gereegelde Hoepen , de landmilitie mede begreepen,. en 26r , oso Colakken. De zeemagt werdt eertyds , op 24 fcheepen van linie, bepaald ; feedert is zy verminderd , doch thans wordt zy weder vermeerderd. De voornaamfte rivieren van Rusland zyn de Wolga, eertyds Rha, welke, uit het landfchap Rzevan oorfpronklyk , boven Jaroslaw ,de Schesna, en by N.fchni-No* vogorod, de Okka ontfangt, en voords de Afiatifdie Proviucier. van Rusland door- ftiOO.  X. HOOFDDEEL. r/09 ftroomende» zig, in de Cafpifche Zee , ukfbrt, na eenen loop van tusfchen de zes of zeeven honderd uuren gaans. Deeze rivier k zeer vischryk, en maakt deszelfs oevers, welken aan weerszyden, met fchoon geboomte, vrugten en allerlei plantgewas» feu , bedekt ftaan, zeer vrugtbaar. De Don, van ouds Tanais, welke, uit de johanneszee,uitbet ouüeHertogdomRezan, oorfpronklyk, eenige mindere rivieren ontfangt, en zig, in de zee van Afof,ontIast;na de Wolga zoo naby te zyn gekomen, dat Czar Peter I beflooten had, tot bevordering van den koophandel , deeze twee rivieren, door een kanaal, te vereenigeir; maar de invallen der Tartaarea hebben toen deeze nuttige onderneeming verhinderd. De Dnieper, van ouds Borylihenes, welke, in *t Hertogdom Moskovv, ontfpringende, van daar, naar en langs de Poolfche Grenzen, loopt , en zig , in de Zwarte zee, ftort. In deeze rivier vindt men, op eenen kleinen afftand van eikanderen, dertien watervallen ofCataraden.De Dunas welke niet ver van de bronnen E 7 der  jïo X. HOOFDDEEL. der Wolga ojötftjringeHde, naarbetthans'aaa Rusland geb agt geteelte van Poolen, ftr«ion't,en vervolgens,tusfchen Koerlanden L'.fLnd, vloeiende, zig,by Riga, in de Golf van dien naam , ontlast. Oe D«i» na, welke,ui; het landfctiap Vologda , ko« mende, door 't gewest Ouftioug,loopt,en beneeden ArchaRgel , in de Witte zee, va]t> De vtorr^rarifte meeren van Rusland zyudatvanLadoga, het groots: ea vischrykst meir van Europa,'t welk,door de Neva , met de Oostzee , en door de Tvvcr, met h.t meer Ontga, gemeenichap heeft, In dit laatstgenoemde vindt men veele zeehonden. Het meer llmcn , in groot Novogorod, en dat van Peipus, of Miracle, op de grenzen van Lytland. Europisch Rusland behelst de volgends t vaalf Gouvernementen. Het Gouvernement van Petersburg,bevattend»; Ingemerland, eta gewest, dat zeer vrugtbaar, in koornis, Wirland.en ele oostly-e gedeelten van 1 stlsnd en Karelia. Men vindt 'er K'X'.iolm, op een eiland, in 't meer La doga. Petersburg , het verblyf van 't Rus»  X. HOOFDDEEL. m Rusfirdi Hef, aan den mond van de Neva, in de Golf van Finland, eene zeer groote, fchoone , nieuw gebouwde Stad, doch gedeeltlyk flegts van hout opgetimmerd. Zyteit 150, 000 inwooners, heeft veele paltizeti, waar onder e.jn winterpakis en e n zomerpaleis, voor den Rizer, eeneUniverfit it , eene Academie der Wectenfcliappen, een Admiraliteitshuis, ir.et fchoone kaaien, eene beurs, een Kafteel , en vet Ie Kerken, zoo wel van Roemfchen, Lutherfclnn en Gereformeerden, als van den heerfchenden Griekfdien dienst. Ook zyn 'er allerlei foorten van kHtiftenaars en handwerk-lieden te vinden , en de koophandel en zeevaart bloder» 'er zeer fterk. Buiten de Stad liggen verfcheide Keizerlyke en atid.re lusthoven , als Petershof, Oranje-baum , en wat verder Czarskozelo** fchoon de omliggende landen, even gelyk de Stad zelve, laag en moerasfig, en dus aan o^erftroomingen onderheevig zyn. Van Petersbun;, naar Moscow, heeft men eenen regten weg aangelegd, van meer dan twee honderd uuren gaaus. Vyf myleii van  lis X. HOOFDDEEL. van Petersburg ligt, op een eiland, in de FmlandfcheGolf, de Stad en veiling Kroonftad, met bet Kafteel Kroontlot,' en drie havens, waar in alle de fbheepen, die, van en naar Petersburg, gaan , kunnen bin»en komen. 'Er worden veele fcheepen gebouwd, de inwooners zyn zee- en handwerkslieden, en de huizen, zoo als in meer Rusfifehe fteeden plaats heeft, flegts van hout opgetimmerd. Schlusftlburg, eene vefting, werwaards de gevangenen van Staat gebragt worden, op een eiland , ter pkats waar de Neva , in 't meer Ladoga,valt. Coporie, digt by de Finlandfcbe Golf. Marva, digt by den mond der Narowa-, weegens deszelfs grooten handel, in vlas en hour, aanmerklyk. Het Gouvernement van Wiburg, bevat flegts West-Karelia. Men vindt'er Wiburg, op ""een fchiereiland.in eene kromte van de Finlandfche Golf, waar veel handel, in planken, pik en teer, gedreeven wordt, Nyflot. Frederikshaven &c. Het Gouvernement van Revel, bevat het westlyk-gedeelte van Estland. Men vindt 'er  X. H OOFDDEEL. 113 'er Revel, eene fchoone fterke Stad, met eene goede haven, veel handel dryvende, in graan, hennip en vlas; ook zyn'er veele fcheepstimmervverven. Het Gouvernement van Riga, 't zuid" lyk gedeelte van Lyfland bevattende, is zoo vrugtbaar, in graanen, dat men het de koorenfchuur van Rusland noemt. Men vindt 'er Riga, aan de Duna, eene groote, fchoone, welgebouwde en handelrykeStad» met eene goede haven. Dunamunde , eene fchoone vefting aan den mond derzelfde rivier. Pernaw, eene kleine fterke ftad, met eene haven, aan de oostzee. Berpt, met eene UhiverhVeit. Teegen over de Lyrkndféhe kust, liggen de vrógtbaare ei lenden van Oezel en Dagha. HetGouvernementvanA'ovegro-i bevat d. landfchappen van Novogrod , Pleskow, Weliki-louki, ofRzevan, Twer, Bielozoro, Kargapol en Olonetz. Men vindt 'er Novogrod-Weliki, of grbot Novogrod, by 't meer Urnen, op de Wolchowa, die eene gemeienfcbap, tusfchen 't zelve, en ft meer Ladoga maakt; terwyl de rivier Mi-  f ïi4 X. HOOFDDEEL. Mfta , die, door een kanaal , met >'e Twerza en Wolga, verbonden is, eenen weg, tot in de Kafpifche Zee, epcr.f Norogrod is eene oude, groote,llegt bevolkte ftad , gekegen , in eene vlakte , du vrugtbaar, in graan, is. Pleskow, by 't meer Peipus, veel handel dryvende, in juchten, harst, vyasch , heanip en vlas» Weliki-louki, tp de Lpwat. Pvzeva, cf Reskow. Twer, op de iaraeüvloen'iig der Twerza en VVolea , redelyk groot en fraai herbouwd. Scbatskapa-priftan, eene nieuw aangelegde plaats, waat veel doorvoer is,naar Petersburg,zoo van kcorcn,uitde Ukraine , als van yiei en andera zwaara wsaren. Cieloforo , aan een im-er van denzelfden naam, Kargapol , op een ander meer, waar ui; de rivier Ünega komt.en zig. in de Witte Zee, uitftort. ülonetz, by 't meer Ladoga, in welks omftreek veel yzer en kooper.etts gevonden en verarbeid wi rdt. Het Gouvernement' van Jrchangd bevat; het landfehap Kolskoi, of R.ifisch Laplaad, in landsdouw en inwoot.ers, veel  X. HO OFDDEEL. 115 ml-,naar Zweedsch Lapland, gelykende. Men vindt 'cr Kola, eene geringe plaats, digt by eene haven, van waar veel (tokvisch, traan en zalm, wcrdt uitgevoerdt; en nog eene andere, daar de fcheepen, die, op de walrus-vangst, uitgaan, en fcmtyds ook de oorlogfcheepeu, eene fchml. plaats zoeken. Kandalar, een dorp aan de Witte zee, door Ru?fen, bewoond. In de lande-.? van de Dwina en Vaga, liggen Archangel, aan de Dwina, byna geheel opgetimmerd van hout, waar mede zelf de ftraaten belegd zyn. 'Er is een Admiraliteitswerf , waar oorlogfcheepen van in de 60 fluk gebouwd worden; cok dryft men 'er veel handel , ia allerlei pelteryen, die, uit Siberië, komen, als mede ia lynsaad, traan, teer, wasch, honig* matten , lynwaad, byzonder tafelgoed , yzer, vceren, en wahus-tanden, die, uit Nova Zem!a,komen. Akkerbouw of veehoedery is er,'rondom de Stao,*niet te vinden, dus alle de leevensmidcieltn, van el. ders, komen moeter. Kon olgory, in een eiland, op de Dwina. Kewrol, op de Pi. nega.  Ht5 X. HOOFDDEEL. nega. i Sclienkursk, op de Waga. De eiianden Solowitskoy, en Medwde Osirow, of beeren eiland, in de Witte 2ee. Het landfchap Wologda, met eene Stad van dien naam, in dewelke veel terpentynolie, papier, lak, verwen , juchten , varkens borfiels, zyde neusdoeken, &c. wordei vervaardigd, ook veel vleesch gezouten, en met dit alles en andere Rusfifcbe waaien, veel handel gedreeven, niet n'leen op Petersburg en Archangel, maar ook op Sibe rie en] zelfs China, In de nabuurfchaj deezer Stad is eene groote zoutziedery Totrr.a, in welks nabuurfchap;zouibronnci zyn, 't Landfchap Galicz, met eene Stad van dien naam. Het landfchap; en fta Ouftioug, aan de Suchona, dewelke ha; gemeenfehap, met Vologda en Archangigeeft, en 'er dus veel handel veroorzaak Ook is 'er veel doortogt naar Siberië. So, wytfche Gotskaia, waar zoatweiken zyn Het landfchap Mezzen , ook Udorie ge naamd, wordt, gelyk eenige nabuurige, vooral oostwaards geleege ftreekenj, bewoond , door de Samojeden, een volk, dat  X. HOOFDDEEL. 117 dat korte voeten, platte aangezigten,kleine langwerpige oogen , zeer plat ingedrukte neuzen,hooge kaaken,groote monden,dunne lippen, groote verheeve ooren , zwart glinfterend,fluik en fterkhair, geelagtig bruin vel, en geene baarden heeft, Zy wasfchen, of baden zig nooit. De mans neemen verfcheide vrouwen, tot vyf toe, die zy , van derzelver vaders , voor een zeeker getal rendieren, koopen. Zy zyn goede boogfchutters, en loopen zeer gezwind , zyn zeer onaandoenlyk , en gebruiken omtrent dezelfde fpyzen, als de Laplanders ; van woonplaats veranderende, naar maaten hun 't voedzel ontbreekt, Zy gelooven , in eenen weldaadigen Schepper, en denken, dat 'er een ander roagtig , doch den Schepper onderworpen Weezen is, door wien het kwaad veroorzaakt wordt. Zy brengen fchattingen op aan Rusland, die zy, in pelteryen , Uetaalen; maar hebben voords noch wetten, noch 0verheid ; zoo dat de een den anderen niets te gebieden heeft , fcfzoon zy egter veel eerbied, voor den ouderdom, hebben.  ïi8 X. HOOFDDEEL. Zy geeven aan hunne leevenswyze ver de voorkeur , boven die der befchaafde volken. Men vindt, in dit gedeelte van hun gewest, de kleine ftad Mezzen, aas de fi nenvloeijing eener riviel van dien naam, nier de Udv,r. Teegen over'tzelve ligt, in de Ys-;ee, het boschryk eiland Ka« denos In het landfchap Petfora , of Jugoïie, dat zeer bergagtig is, en door de groote rivier Petfora' , bewaterd wordt, vindt men Puftoferskoi-Oftrog , aan een meer , met die rivier^gemeeiifc'iap hebbende. Het Gouvernement van Mosccw bevat het lanufchap van dien naam , in deszelfs midden geleegen, zynde een niet zeer vrugtbaar, maar welbebouwd gewest, dat verfcheide yzerwerken laeelt. Rondom 't zelve, van 't noordweften beginnende, en voords oost- en zuidwaards gaande, liggen de landfehappen, van Uglicz, Jarollaw, Koftroma, Perefiaw-Zaleskoi , (eertyds Rostow) Yurew-Polskoi, Susdal, vlak en boschryk, Wolodimer, vrugtbaar in graa. nen, Pereflaw-Riazanskoi, (een gedeelte van  X. HOOFDDEEL. u9 van 't oude Hertogdom Rezan beflannde,) Tüla, en Kaluga, eertyds Worotinsk. Men vindt 'er Moscow, een aartsbisdom, en de oude hooFdftad van Rusland, op de Moskwa, welke zig, in de Occa, werpt. Zy is zeer groot, heeft dertig voorfteeden , en 400,oouinwooners. L)e meefte huizen zyn van hout, de ovengen van fteen gebouwd. Onder de laatften, vindt men fJioene paleizen, een oud Keizerlyk flot, en eene fcluoneKathedraale Kerk, daar de Keizers gekroond worden. Verfcheide hooge Regerings Collegien houden hun ve:blyf, in deeze Stad; die ook eene Univerfit.ii heeft, beneevens veele manufacliiuren en fabrieken , en eene verbaazende meenigte kooplieden en winkeliers. Negen mylen van Moscow, ligt het groote klooffer van Troiskoi Strwig , met vier duizend daar aan behoorende huizen] omringd. Kolomna, aan de Moskwa. Serpuchou, digt by de Occa.' Uglicz, op de Wolga, vry handelryk. Jaroflaw , eene groote ftad, op de Wolga , waar men veele juchtleer-bereide-  ito XI. HOOFDDEEL. ryen, zyde- wolle- Urine-papier-en andere fabrieken aantreft, Koftroma, op dezelfde rivier. Pereslaw-Zaleskoi, by een meer. Rostow, eene oude Stad. Yurew-PolskoiSusdaLwel bevolkt, en Wolodinier, met veele tuinen, omringd, beiden op de Klesma. Pereslaw-Riazanskoi. Rezan, meest ver* woest. Tula , op de Upa , met eene geweer-fabriek. Koluga , aan de Occa, waar veele kachels, en ook veel huisraad van hout gemaakt wordt. In liet Gouvernement van Smolensko, in Wit Rusland, geleegen, vindt men Smoknsko , eene vry groote en wel verfierkte ftad, aan den Dnieper ; en Biela , eene kleine ftad , in een boschryk oord, Het Gouvernement van Kiow, in Klein Rusland geleegen, bevat een gedeelte van de Ukraine, zynde eene zeer ultgeflrekte en vrugtbaare vlakte, door veele fchoone rivieren bewaterd, en met groote bosfchen doorfneeden, Dezelve brengt allerlei graanen , peulvtugten , tabak , honig en wr.sdi,ingrooten overvloed,voord. Ook zyn 'er  X. HOOFFDDEEL. i2ï 'er zeer goede weiden, en 't Vee valt 'er zwaar. Een groot gedeelte van 't Rusfisch Ryk worür, uit dit land, met kooren, voorzien;en des nietteegenftaande blyft 'er veel graan, op 't veld, venotten', by gebrek van geleegenheid , om bet te kunnen uitvoeren en verkoopen. Welft gebrek ook de reede is , waarom de Cofakken,die dit land bewoonen,hetzelve niét zoo wel bebouwen , als zy zouden kunnen doen, Daar en boven is het zeer, metfprinkhaanen , gekweld. In dat gedeelte, 't welk onder 't Gouvercement van Kiow ftaat , vindt men , eene wel bevolkte ftad van dien naam , op den Dnieper. Czernigow , mede wel bevolkt, op de Desna; en Pultawa, eene kleine ftad, veel handel, op Poolen en den Krim, dryvende. Het Gouvernement van Bielgorod, mede een gedeelte van de Ukraine bevatten .Ie behelst de landfchappen van Bielgorod, Sieuwsk , en ürel, allen, naar hunne hoofdfteeden, benaamd, In het Gouvernement van JVoronez, door de rivieren de Don en Chower. be- II. ÜEEt,, F- fpoeld,  isa X. HOOFDDEEL. fpoeld , en al mede een gedeelte van de Ukraine bevatten de, vindt menWoroix'z,eene ftad , door Czar Peter I, aan deii Don gebouwd, Jelez, Tambow &c. Het Gouvernement; van Nisclmi Novogrod behelst drie landfchappen, b«?aamd, naar de drie volgende hoofdfteedcn; Nischni Novogrod, of Klein Novogrod, eene handelryke ftad, gebouwd, o p eene hoogte,in eene vrugtbaare landsdouw; Arfamas- en Alatyr. In deeze en eenige nabuurige ftreekenf, woonen de Marduaa's,een volk van Tartaarfchen afkomst. Het Gouvernement van Nieuw Rusland, onlangs opgerigt, bevat Nieuw Servië, of 't land der Saporagifche Cofakken,tusfchen Rusland,Poolen en KleinTartarye, meest ten weften van den Dnieper, geleegen , en veele woefte ftreeken behelzende ; en 't landfchap van Bachmut. In't eerstgenoemde vindt men veele nieuw aangelegde veilingen , als die van St. Elizabeth , aan de rivier Jugul ; en voords Kremnetfchak.en Bachmut, aan eene rivier van dien naam, waar eenige zoutwerken zyn. XI. HOOFD-  Bladi. 123 XI. HOOFDDEEL. van POOLEN. tt et Koningryk Poolen, wanneer men 'er de onlangs daar van afgefcheurde ftukken, midsgaders 'r. Hertogdom Koerland,by reekend, wordt bepaald, ten noorden, door Pruisfen, de Oostzee en Lyfiand; ten ooften, door Rusland; ten zuiden, door Europisch Turkyen en Hongaryen; en ten weften, door Duitschland. Het ligt, tusfchen den 33 en 50 graad van lengte, beneevens den 47 en $6 graad van noorderbreette; beflaandedus, van'tooften naar 't weften, omtrent o.zo, van 't noorden, naar't zuiden , 180 uuren gaans; terjvyl de bevolking,op] li millioenen, gefchat werdt. Dan in, de jaaren 177a en 1773 hebben 'er de Keizer , de Keizerin van Rusland en de Koning van Pruisfen ruim een derde deel van afgefcheurd, het F 2 we!k  ia4 XI. HOOFDDEEL. welk zy , onder hen, verdeeld hebben. De lugt is , in Poolen, naar-'t noorden, koud, naar't zuiden, gematigd, doch meest overal zuiver en gezond. De grond is 'er vlak en zeer vrugtbaar, byzonder in graanen, In fommige flreeken heeft men zulke vette weilanden, dat men , naar fommiger getuigenis, door de hoqgte van 't gras, debeeften, die 'er ingraazen, naauwlyk zien kan. lkhalvendegraanen,de paarden en 't vee , beftaan de voornaamde voordbrengfelen van dit gewest, in zout, manna, vlas, henmp, hoppen, honig, hout, yzer, lood; eenig goud, zilver, kwikzilver, marmer, alabafter, edelgefteenten , barnfteen en pypaard-e. In de binnenfte gedeelten van Poolen worden eenige linne- en wolle- Itvff.n gemaakt, als meede in yzer gewerkt ; maar buiten dit weinige zyn 'er de kunften, fabrieken en manuraftuuren, in flegten flaat; en alle de koophandel moet gedreeven worden, over de Pimsül'che landen , of Dantzig. Hei  XI. HOOFDDEEL 1*25 Het geen de Poolen, langs deezen weg, uitvoeren, beflaat, in graanen, waar mede zy een gedeelte van Europa voorzien, vet e osfen, lynzaad, timmerhout, potascb , weedasch , mede , (zynde een drank van honig en water'gemaakt,) honig, wasch , talk, vlas, hennip, &c. De Poolen, die. over't algemeen, fteik» welgemaakt, gezond en hard gewend zyn, worden verdeeld, in edelen, burgers en boeren. De edelen zyn dapper, openhartig, minzaam, milehadig, herbergzaam en beleeft, omtrent vreemdelingen; ftreng, omtrent hunae onderhooiigen; pragtig en zeer, op hunne eer, adeldom en vryheid, gefield; tervvyl ook het genot der zelve zig, tot hen aileen, bepaald. Zy en de burgers van eenige byzondere fteeden, moogen alleen Ianderyen koopen. Daarenb oven betaald de Adel geene fchatting, is alleen onderworpen aan den Koning, dien zy zelf verkiest, en heeft regt van leeven en dood , 0ver degeenen, die, onder haar ftaan. Sommigen deezer Edelen zyn zoo ryk , dat zy agt,of tien duizend man, in 't veld?, F 3 kun-  «stf XI HOOFDDEEL kunnen brengen; maar daar teegen is een groot geta! derzelven zoo arm, dat zy den ploeg moeten dryven, of zelfs als knegts gaan dieren. De boeren zyn flaaven gebooren, en hebben geen denkbeeld vanvryheid. Ook hebben zy geenen eigendom, maar moeten werken, voor hunnen Heer, die hun , daar töe,land, huis en vee geeft; zelfs kunnen zy zig niet, zonderzyn toeflemming, tot eenig beroep, begeeven , dat hun de vryheid bezorgen zou; maar moeten voor altoos, afhanklyk blyven, van den goeden wil, grillen en wreedheid van hunnen Mee. fter, die ze ongeflraft verdrukken en ver* trappen kan; ja ze zoo weinig telt, dat wanneer een edelman, den boer van een ander edelman doodflaat, hy daar over niet geftraft wordt, maar alleenlyk verpligt is, om 'er eenen anderen, van gelyke waarde,voor in de plaats te geeven. Ook is 't gemeen , in Poolen, laaghartig, baatzugtig, onkundig, flof, arm, en, tot hun geluk, ongevoelig cn verhard ; zoo dat zy hunne Meefters, als een verheevener foort van Weezens aanziende ,zig, onder hun ongelukkig lot, zeer wel  XI HOOFDDEEL. 12? wel fchi'-.ken, ja vrolyk en vergenoegd leeven; altoos gereed zig, voor hunne llee ren, op te offeren, vooral, zo dezelven h.n maar wel voeden ; daar zy niet begrypen kunnen, dal iemand ongelukkig fean zyn, zoo lang hy maar iets te eeten heeft. Zulk eenen invloed heeft 's menfehen ftaat], op zyne wyle van denken en gevoelen. De Roomfche Godsdienst is, in Poolen, de herfchen.le. De Griekfchen, Lutherleliën en Gereformeerden, die men Disfidenten. noemt, hebben 'er onlangs veele vryheeden verkreegen. Ook woonen Vr veele Juoden, in dit Ryk. Het zelve is 't eeugfi*, in geheel Euro pa, 't welk veikiesbaar is ; en de geweldige inlandfche beroerten en verderflyke buitenlandliejie oorlogen , welken deeze verkiczin»gen, zoo dik wils hebben verzeld en 'slands ondesgang gedreigd yja gedeeltlyk reeds te weeg gebtagr, leggen de febaadiykheid deezer inrigting ten allerduidelykfle aan den dag. 's Konings magt is zeer bepaald, waarom ook Poolen zoo wel een Gemeenebest, als een Koniugrykgenaamd wordt; F 4 en  i28 XI. HOOFDDEEL. en in 't zelve werdt van ouds, de majefteit en luider, by den Koning, 'tgezag.by den Raad, de vryheid, by den Adel, of Ridderend, gevonden. Zonder bewilliging der RyL-ftenden mag de Koning geenen oorlog, vreede, of verbonden maaken, zelfs niet het leeg r by een trekken; desgelyks geene fchattingen,of tollen .opleggen,geene munt flaan,. geene wetten maaken, geene gefcbillen van Godsdienst beflisfen, geene Kroorsgoederen vervreemden, en in 't algemeen geene zaaken'tGemeenebest betreffende en van eenig aanbelangzynde, verrichten. Maar de ho'ge ampten, zoo Kerklyken als Waareldlyken , en de Goederen der Kroon, flondeu, ter zyner begeeving;fchoon 't geen van die goederen inkomt , ten ■voordeele van'tGomeenebestblyft; beflaande dee^e goederen meest , in Starostdyeu of Siotvoogdyen , zynde een foort van Gouvernementen, of Heerlykheeden , met of zonder GerigtsoefFening. Voords befchryft de Koning de Ryksdagen , zit 'cr in voor, raadpleegt 'er mede, moet in de wetten, ffemmen, die ook, opzynen naam  XI. HOOFDDEEL. 129 naam,?egeeven worden, en wier handhavt ï hy is, en voert het bevel, over 't leeger. Nee vers denKoning is'er, tot befliering vun' '1 Ryk, in afweezigheid der Ryksftenden, een Ryksraad , of Senaat, meest, door den Koning, benoemd, en befiaa:ide,uit twee Aartsbisfchoppen , waar onder die van Gnefen, welke Primaat van 't Ryk, en by 's Konings affterven, Tusfchen-koning is. 15 Bisfchoppen. 38 Woiwoden of Paiatynen, welken, in 't veld,,'iet gebied voeren , elk over den Adel van zyrr gewest, Woiwoodfchap, of Palatinaat',. denzelven by een roepen, en het opzigt, over de gewigten, maaien, kooppryzen en regtbanken hebben. 8a Kafteleinen,die,iiv 't veld, onder de Woiwoden, over den Adel, gebieden. En eindélyk de groote Amptenaars van de Kroon, als de Grcor.» Maarfcbalken, Kanceliers, — Schat- meefteis, —Hof-Maarfchalken van Pooler.; enLithauwen&c.Onder den Koning, wordt het leeger, door den Groot Generaal , ge-** commandeerd. 'De Ryksdagen, die, tot beraadflaging: E 5, over*  13o XI HOOFDDEEL over de gemeene zaaken, midsgaders 'éhouden van gericht; en met den ganfchen Adel, tor.verkiezing der Koningen, gehou» den worden, moeten, de gewconen, om, de twee jaar, de buitengewoonen, als het de nood vereiscbt, by een geroepen worden. Zy pleegen te beftaan, uit 182 Landboden, (doch na de verdeebng zyn deezen, ge'yk ook de Ryksraaden, op een minder getal verftnolten ;> die, op te vooren,in elk gewest, aangelegde; byzondere landdagen, door den Adel, verkooren, en fsrotyds met bepaalden, fomtyds met onbepaalden jast, voorzien worden. Alles wat deeze LandboJen, de Ryksraaden en de Koning hebben toegeftemd,, krygt de kragt van wet; maar de teegenfpraak, het Veto (ik wbiei,) van eenen enkelen landboden ka» 't geheele belluit teegen houden ; en in dien revalle is 'er niets anders op, dan onverrichter zaake te fcheiden, of den teegenfpreeker neer te fabelen; welk laatfte ook. wel eens gefchied, wanneer hy niet fehieJyk. de vlugt neemt. En dit ongerymd worregt».'t welk 't ganfche lichaam der  XI. HOOFDDEEL. i $x befiierders te famen vereenigd doet opweegen , door een enkel lid, maakt deeze Ryksdagen niet zelden zeer onmftig, en zelfs geheel onnut, In 't Jaar 1775 is,. nietzondet merklyke vermindering zoo van de magt des Konings,. in 't begeeven van ampten en kroonsgoedercn &c. als van de magt des Ryksraads of Senaats,|uit deezen laatstgenoemden en den. Ridderftand, eenen Permanenten, of altoos blyvenden Raad opgericht, aan denwelken,beneevens den Koning, de uitvoerende magt en 't daaglyksch bellier gegeevenzyn. Voor de Regtspleeging zyn 'er, in de Steeden, Burgtrmeefteren en Raaien, in de Dorpen, Schouten, GeregtshouclerS' en Scheepenen; fchoon de gemeene mans> onler den Koning, de Edellieden , of de Geestlyken ftaande , meer naar goeddun*1 ken, dan naar wetten, behandeld wordt.Onder de verfcheide hooge ge-richten,.,die,, tot beflisfing der zaaken van kroonsinkom*ften, priviligien, Koninglyke goederen,, belaltingen, openbaare rust, grensfchei-diBjen &c, ingefteld zyn, houdt het Kroons-F 6 g*t-  i32 XI. HOOFDDEEL. g rieht.dat, in alle Civi'e en Crimineele zaaken, over den Adel oordeelt, de» eer* ften rang. Seedert de verdeeling van Poolen, hebben de inkomften des Ry*s groote veranderen ondergaan; zy fpruiten voord, uit de hoofdgelgen, den ao11 of dubbele 20° penn. van de inkomften derKroonsgoederen, ('twelk het quart genaamd wordt, om dat het èen vierde zyn moetjï de inleegtrings-gelden, de tollen , de accynfen, op de dranken in Lithauen &c» Her leeger is thans, op 30,000 man bepaald. De voornaamde rivieren zyn de Duna, die, uit Rusland, komende, Koerland, van Lyfland, fcheidt, en in den Lyflandfchen zeeboezem! valt. De Niemen, die , uit het Palatinaat van Novogrodek, afkomftig, door Lithauwen, naar'tPruisftfche geb;ed, ftroomt, en zig, in 't Curisch HafF, ontlast. De Weisfel, die, uit SHefien, komende, in Poolen en Pruisfen, verfcheide mindere ftroomen ontfangt, en,by Damzig en Elbing, door twee armen, in 't Frifche1 Half valt. De YVarta^iejin't Palatinaat van' Kra*  XI. HOOFDDEEL. I33 Krakau , ontfpringende , naar Hle'fien, ftroomt, daar zy, in den Oder, vair. De Dniefter , die , in het Palatinaat van Rusland, uit bet CarpatiFch gebergte, ont« fpringende , en zuidoostwaards ffroomende , door Turkyen, naar de Zwarte Zee, loopt. DeDnieper, die, uit Rusland komende, de Przypietsch en den Bog ontfangt, en na een gedeelte van Turkyen te hebben bewaterd, mede in de Zwarte Zee valt. — Zoo in Poolen als in Lithauen zyn veele meeren, waar van fommigen vischryk zyn. De voornaamde, in 't Palatinaat van Brzesc , in Cujavie , geleegen, hiet de Gopler Zee. Ook zyn 'èr zoutbronnen, in Poolen ; en eenige waterbronnen , die men , wegens de olieagtige ftoffen, welken, met het water, gemengd zyn , kan doen ontvlammen, wanneer meH 'er eene flambouw, of kaars bybrengt; adderen, waar pik op dryft; fomnvgen,die yzer, in kooper.veranderen; of die eene verfieenende kragt hebben, weegens de Iteenagtige deeltjes, waarmeê hun water vervuld is;andereneindelykdie, F 7 met  134 XL HOOFDDEEL. met vitriool, kalk, falpeter, of zwavel gemengd zyn. De hoogfte berg, in Poolen,is de Kalenberg iq 't Pala-inaatjvan Sandornir, dus genaamd, wyl hy geheel van geboomte ontbloot is; langs de grenzen van üongaryen, ligt het Karpatisch gebergte, oaar 't zoo koud op is, dat 'er dikwils,ook in den zoomer, fneeuw valt. Het Koningryk P.iolen wordt verdeeld, intwee groote deelen, het eigentlyk Koningryk Poolen , eti 't Hertogdom Lithauen. Het eerfte onderfcheidt men wederom, in Groot Poolen , ten noorden , Klebi Poolen, in 't midden, en Zwart of Rood Rusland, in 't zuidooften. Groet Poolen. , zoo ver 't nog aan die Kroon behoort, vervat de Woiwoodfchappen of Palafinaaten van InowladiQaw, (voor een klein gedeelte,) Brzesc , in Cujavie, Posnanie,of Pofen, (voor 't grootst gedeelte,) Kalisz, Siradie, Lencicza , Rava, Mazovie , Podlachie en Plocsko, Men yindt 'er Inoladiflaw, of Ino.vlocs, eene groote en fchoone ftad, op de Weisfel. Brzesc, eene fterke en fraaie ftad, in eene fchoo-  XI. HOOFDDEEL. 135. fchoone vlakte, tusfchen bergen in. Posnanie, ofPofen, op de Warta, eene groote en welgebouwde ftad. Kahsz 3 door deszelfs geleegenheid, in moerasfen, verflerkt. Gnefen,het eerfte Aartsbisdom en de oudfte ftad van 't ryk , in eene vlakte , tusfchen verfcheide meeren en heuvelen in geleegen Siradie , op de War a. Lencic-a,. niet groot, in eenen moerasfigen oord, Rava , eene fraaie ftad , fchoon , gelyk meer Poolfche fteeden, flegts van hout opgeimmerd,opeene rivier van dien naam, Lowiecs, met een fchoonAartsbisfchoplykKafteel. Warfchau,de hoofdftad des ryks, op de Weisfel, in eene fchoone landsdouw, met groote voorfteden, omringd, in dewelken de Adel veele paleizen heeft. Men telt 'er 5©, 000 inwooners. De Koning en de Regeeringscollegien houden 'er hun verblyf; en een klein uur buiten de ftad , worden de !anddagen,ter verkiezing des Konings,op een vierkant plein, onder den blooten hemel, gehouden. Praga, vlak by Warfcfciu en Sis eene voorftad derzelve befchouwd. lïielsk».  1S6 XI. HOOFDDEEL. Bielsk , eene groote ftad. ineenevrugtbaare laudftreek. Plocsko, op eene hoogte, aan de Weisfel. Dobrzin, op dezelfde rivier. Klein Poolen, bevat thans nog de noordergedeelten van de Palatinaaten van Kiakau en Sandomir, beneevens dat van Lublin. Men vindt 'érKiakau, de oude Hoofd* ftad van 't Ryk, op de Weisfel, redelyk groot, met eene Univerfiteit. Sandomir, eene fchoone ftad ,op dezelfde rivier, Lub.'in, eene ryke en handeldryvende ftad, waar jaarlyks drie misfen gehouden worden , die elk vier weeken duuren, en waarop veele Duitfchers, Grieken, Arabieren, Rusfen , Turken en andere Volken, met hunne goe* deren, komen. Zwart of Rood Rusland^ bevat thans nog een gedeelte van 't Palatinaat vanBelcs en 't land van Chelm, het geheele Palati. mat van Luck, een gedeelte van dat van Kiow, in Volhynie, en eindelyk de Palatinaaten van Podolie en Biaclaw. Men' vindt 'er Cheltn. Luck, op de S-er, waar veele Jooden en Grieken woonen, die 'er al den handel dryven. Zitomiers, Biall- eer-  XI. H O OF D DEEL. 137 eerkieuw, Kaminitk , de fterkfte vèftrttg van Poolen, negen de Tarkfche grenzen. Braclaw, op de Bog. Czerniwvice, aan deMuracwa. Balta, aan de grenzen van klein Tanaryen. 't Hertogdom Lithauen , *t welk, in veele opzigten , eer in bondgenootrchap, met Poolen, ftaat, dan 'er een gedeelte van uitmaakt, is een vlak land, met bosfchen en moerasfen, bedekt. Men verdeelt het in de volgende driedeelen. 1. Eigentlyk Lithauen, 'twelKdePalatinaaten van Wilna, Troke, en Lithausch Brzescie.bevat. Men vindt 'er Wilna, op de Wilia, in een bergagtig gewest , met eene u ntvei fltek; de Stul :s groot en wélbevolkt, maar niet zinder-k en flegts van hout opgetimmerd; de Joodenen zelfs]de Mahometaanen hebben 'er vryheidvan Godsdienst. Inde nabuui" fchap woonen eenige nakomelingen van eene Tartaarfche volkplanting; 'eris veelhandel , op Koningsberg. Braclaw, eene merkwaardige Stad, aan een kleine meer. Troki, mede aan een meer en welgebouwd. Grodno, aan de Niemen, in eenen berg- ag-  133 XI. HOOFDDEEL. agtfeen oord om de derde reis moeten cr de Poolfche landdagen gehouden worden. Brzefc, op de Bug, eene groote en verflerkte ftad. Pin.k, op de Pina, met moerasfen, omringden tamelyk handelryk. — Lithausch Rusland , thans nog bevattende het Palatinaat van Novogrodek, t grootst gedeelte van dat van Minski, en een klein gedeelte van dat van Polocs. Men vindt'er Novogrodek, op eenen berg Haande, en van Heen gebouwd. Minski, eene verflerkte.plaats, met twee kaftjelen. — 3. Samogitie, een boschryk land , daar men veel honing en fchoone paarden vindt. Men treft 'ei aan Rofienne, op de Dabisfa, Medwiki, Poniewisf en Birze, Het fiuk, door Rusland, van Poolen,, afgefcheurd, en ten ooften van dat Ryk liggende, bevat een klein gedeelte van V Palatinaat van Minski, de geheele Palat*. Maten van Mcislaf en Witepsk, een ge. deelte van dat van Polocsk en PoolschLyf-and. Men vindt *er Mcislaf, op de Rusfifche grenzen, eene fterke ftad, rondom dewelke men goede weiden en fchoonelbos- fchen  XI. HOOFDDEEL. 139 fchen vindt. Mohilow, by de Dv.ieper, welgebouwl en handelryk. Witepsk, op ie Duna, waar ook veel handel gedreeven wordt. Polccs en Duneburg, op dezelfde rivier. Het (tak, door den Keizer, in bezit genoomen, ligt, in 't zuidweften van 't Koningryk, en is thans, onderden naam van 't Koningryk van Gallicie en Lodomirie bekend. Het bevat de zuidlyke gedeelten der Palatinaaten van Krakau en Sandomir 9 't geheele Paktinaat van Rusland , en een groot gedeelte van dat van Belcs. Men vindt 'er Wilicsca, eene kleine ftad, ten zuidooflen van Kraksu, beroemd,weegens haa e ongemeen ryke zommynen, boven dewelken zy gebouwd is, en die reeds,tot 800 voeten diep, in den grond, gaan. Leopold of Lemberg, eene groote, ryke en handeldryvende ftad, met twee kaftee. len. Prsmiflie , eene fraaie ftad, op de Sau. Beltz , vry groot, maar flegts van hout opgetimmerd. Zamoski , wel verfterkt, met eene univerfueit. Het ftuk, door Pruisfen, aan Poolen ont-  140 XI. HOOFDDEEL. ontrukt, beftaat, in een klein gedeelte van 't Palatinaat van Poozen , het grootst gedeelte van dat van Inowlariislaw, en ganscli Poolsch Pruisfen , behelzende de Pa'atinaattn van Culm, Pomerel'ie, Marienburg en Warmie. Men vindt 'er de Abtdy Oliva, in klein Pommeren, daar veele bergen en woefteftreekenzyn. Culm, op de Weisfel. Marienburg, eene veiling , op eene arm dier zelfde rivier, de Noga genaamd, Elbing, eene fraaie en zeei handeldryvende Stad. Trauenburg , op't Frisch haf. Heilberg &c. Binnen dit grondgebied zyn geleegen de twee vrye Ryksfteeden Dantfig en Thorn, welken,door hunne eige Magi(lraaten,geregeerd, alleenlyk onder de befcherming des Konings van Poolen, flaan; die 'er de helft der tollen geniet, en in wiens naam 'er rcgt gedaan wordt. Beiden liggen aan de Weisfel. Dantzig beftaat, nit twee fteeden m eenige voorfteeden, heeft hooge, en naar den ouden bouwtrant, fchoone huizen, telt 60,000 inwooners, die meestLu. therschen Gerefotmeerd zyn, en heeft eene "goede  XI. HOOFDDEEL. 141 goede haven , door eene verbaazende meenigte van fcheepen bezogt,de\vyl bynajde geheelepoolfehe handel, over deeze ftad, wordt gedreeven. Dezelve egter is thans zeer belemmerd, door de pruisfifche bezittingen, binnen dewelken zy,feedert de verdeeling van Poolen, beflooten ligt.Men krygt 'er van daan eene meenigte van allerhande graanen , fcheepsmaften, pypeduigen, hennip, vlas, talk, veeren, ftaal, wol, leer, loot, falpeeter, teer, weedasch , potascfi , huiden, barnfteen, eiken- vuuren-en greenen-hout, komyn, anys, hop, &c. Wy brengen 'er naar toe; ryksdaalders en ducaaten, laakenen, wolle en zyde doffen , fpeceryen , tabak, baleinen, fransen glas, kamelot ten, greinen, zout, kruideryen, drogeryen, gerafinterde fuiker , meekrap , wynfteen, wynazyn , verffioffen , haring , &c. Thorn,mer eene zeergroote,en,weegens den ysgang , zeer kostbaar te onderhoudebrug , door eer eiland, in twee deelen gefcheiden, die gezegd wo.de.i, famen een halfuur gaa::s lang te zyn; de fhd beftaat  i4s XI. H00FDDE1L ftaac meest , door den binnenlandfchen handel. 't Hertogdom Koerland, een leen van Poolen, doch chaos ruim zoo zeer aan Rusland onderwoipen, wordt, door eenen byzonderen Hertog, beneevens 'sLands Staaten, geregeerd. De inwooners zyn Luthersch, en beftaa» meest van den graanbouw en weiery. Het zelve wordt in tweeën verdeeld, in eigentlyk Koerland en Semi^allie. Men vindt 'er Mittau, de hoofdlkd, aan de rivier de Aa, tamelyk groot en fchoon. Goldingen, op dé Weta. Windaw, aan den mond dier rivier • en Libau, eene handeldryvende ftad, met eene haven,'aan de Oostzee. Het eigentlyk Koningryk van pruissen is zeer klein van uitgestrektheid , ligt, tusfchen Poolen en de Oostzee?, beflooten, en bevat maar zes of zevenmaal honderd duizend inwooners. Het land is meest vlak en vrugtbaar, en heeft overvloed van graanen,goede weieryen,fchoone bosfchen en vischryke meeren. Ook valt 'er veel honig en wasch , en op de zeeoevens vind-  XI. HOOFDDEEL. 143 vindt men veel barrfteen, zynde een witte of geele, doorfcbynende, harsagtige ftof> die, door de zee, wordt opgeworpen. In Pruisfen heeft men veele fabrieken van glas, yzer, kooper, papier, buskruid, Jakenen, 'iamelotten , linnen, tafelgoed en kousfen. Buiten de reeds opgenoemde voordbrengfelen en fabrieken , krygt men 'er nog van daan teer, weedasch, potasch, leer, pelteryen, vlas, hennip, booter, talk, gezouten vleesch, gerookte visch, buiden, hoornen en klaauwen van harten , en elandsdieren &c. Wy brengen 'ernaartoe, tabak, booter. kaas, >broodfuiker, haring, fpeceryen, wynen, brande wynen, azyn, zout,' glas, papier, laakenen, wolle en zyde ftoffen, &c, Tot bevordeiing des koophandels zyn 'er verfcheiae kanaalen gegraaven. De inwooners zyn meest Luthersch. Het Ryk wordt verdeeld, in drie landfehappen; Samland, in 't noorden, Natangen , in *t midden, en Hoekerland, in 't zuiden. Men vindt 'er, van 't noorden af beginnende, Memel, aan 't Rurisch Half geleegen, eene . fchco.  144 XL HOOFDDEEL. fchoone en we g bouwde koepftad , 'met eene goede haven. Tilzit, aan de Memel, of Niemen, na Koningsbergen, de vuornaamfte ftad k van 't Ryk, en waar veel handel, op Poolen, gedreeven wordt. Labiaw, aan 'c Kurisch Haff, door twee Kanaalen, gemeenlchap hebbende, met Koningsbergen , de hoofdftad van 't ryk,fchoon niet de refi ientieplaats des Konings, wyl de" zelve ook Keurvorst van Brandenburg zynde' teBerlyn woont. Koningsbergen, legt aan de Pregtl.en iseei e groote,fehoone,wdgebouwdeftad, met eenehavenen t»u ver fiteit; 'er wordt veel koophandel gedeeeven, en men fchat de inwooners op 100,000, Pi llau,op een zeer vrugtbaar fchiereiland, aan deOostzee, met fterke veftingwerkenien eene goede haven , daar de. zwaarlte fcheepen ontladen worden, wyrtFrilche Haf te ondiep is, om door dezelven te kunnen worden bevaaren. Brandenburg, Holland, eene aanzienlyke ftad, op eenen heuvel,aan deMm>ke,met eene zout» faclory. Marien werder,ctigt by de\Veisfel,&c. XII, HOOFD-  XII. HOOFDDEEL. van IIONGARYE. TT et Koningryk Honöarye , met de aanhootige landen , aan 't huis van Ooftenryk toekomende,wordt bepaeld,ten noorden , door Poolen ; ten ooften en zuiden, door Europisch Turkyen ; en ten weften, door Duitschland. Het ligt,tusfchen den 35" en 44" graad van lengte, midsgaders den 45n en jon graad van noorderbreette ; zynde, van 't noorden, naar 't zuiden, omtrent honderd, van 't ooften , naar 't weden, omtrent tachtig mylen lang. Men telt 'er' ruim een milioen inwooners. De heerfchende Godsdienst is de Roomfche , fchoon'er ook veele Proteftamen woonen. DeZagtis, ïnj't noorden, daar de grond bergagtig en fchraal js , zagt en gezond; maar naar 't zuiden , daar veele meeren en moerasfen liggen , ongezond. Het zuidvvestlyk gdeelte , tusfchen PresH II, Dïel. G bii-i  ,46 XII HOOFDDEEL burgen Belgrado, is vlak en zo d vrugtbaar. als eenig land in de vvaareld, brengende een grooten overvloed van kooien en goede weiden voord; wyders teelt men, in'dit ryk, tabak,faf« liaanjrystjhopjzyde^onigjhoutjiiiimuutende boom-en tuinvrugten, olie en zoo veel wyn, dat men dikwils vaatwerk te kort komt. Daar by vindt men 'er ryke goudzilver- kooper- en yzermynen ; desgelyks kwikzilver, edelgefteenten, marmer, alaba. ütr, gezondheidsbronnen , warme baden, zout &c, In fommige geweften is 't bout zoo fchaars, dat mende fpyzen, over gedroogde koemist en itroo,moet kooken. De Hongaren hebben eenige fabrieken, byzonder leerbeieideryen, die zeer beroemd zyn>, mïdsgadersjeenige wol!e-en linne-weeveiyen. Daar dit ryk, midden in 't land ligt, en aüe de rivieren, uit Duitschland, afvloeiende , den toevoer derwaards [ongemaklyk maaken , wyl alles teegen den ftroom op moet, heeft het weinig koophandel. Demeefte uitvoer beftaat, in vette osfen, byzonder naar Weenen, varkens, tabak, hooi, hop, visch, faffraan en ooft. De paarden zyn  XII HOOFDDEEL. 147 zyn 'er klein, maar moedig en vuurig,- en worden veel , voor de huzaaren en ligte troepen, gebruikt. De inwooners zyn welgemaakt,dapper en grootmoedig;zy pleegen zeer gehegt te zyn aan hunne vryheicl; doch hebben, in deeze eeuw, de fterklte bewyzen gegeeven van hunne liefde en trouw, voor hunne koningen , hoe zeer dezelven hen, in hunne vryheeden, verkort hebben. Zy zyn krygshaftig, maar niet zeer arbeidzaam. Hunne kleeding gelykt naar die der huzaaren, welke 'er van on.leend is. De voornaamde Rivieren zyn, de Do» nau, die, uit Duitschland, komende, 'r. zuidjvestlyk gedeelte van Hongarye , doordroomt, by Esfek, de Draw , en eenige mylen boven Belgrado , de Teisfe ontfangt, (welke laatfte, uit het Karparisch gebergte, ontfpringende, en gansch Hongarye , van 't noorden , naar 't zuiden, doorloopende, ongemeen vischryk is,) en by Segedin, de Morosch ontfangt, uit Zevenbergen oorfpronklyk. Behalven 't Karpatisch Gebergte, zyn 'er veele byzondere G 2. ber-  j48 XII. HOOFDDEEL. tergen, door dit landfchap, verftrooid, waar van de toppen,metgroote bosfcben,de laager ftreeken, met fchoone wyngaarden, bedekt z\n. Ehentlyk flongarye wordt , in hoog en laag Hongarye, verdeeld ; onder de aanhoorige landen telt men , Slavonie , Hongaarsch Kroatië; Dalmatie, en 't Grootvorftendom Zevenbergen. In Opper Hongarye vindt men Pest, aan den Donau,eenefchoone,volkrykeflad, van d-n vee-en wyn-haudel, beftaandc. Presburg, de hoofdftad, aan dezelfde rivier,in eene vrugtbaare landsdouw, zeer groot,en boewei over 't geheel nietreegelmaatig gebouwd , egter met fchoone huizen en paleizen, voorzien; zy telt 60, ooo m!vconers, en is^elylt de rneefte Hohgaariche I'e-den, met bemuurde voorfteeden, omringd, ie doorgaans fraaier dan dejleeden zelfs zyn. Tirnaw , tamelyk groot en fraai, veele toorens en kafteelen hebbende. Schetnnitz, eene groote bergflad, drgt by dewelke eene ryke goudmyn , waann by de 5000 menfenen wérken, gevonden wordt de  XII. HOOFDDEEL. 149 ftad is meest ondergraven. Neufol , de grootfte en fchoontte bergftad van Hongarye, waar de meefte ftnelthuizen der Hongaariche bergwerken zyn, Cafchauw,in welks nabuurfchap men eene zeer ryke zoutmyn vindt. Tokai, aan de Teisl, weegens deszelfs lekkeren, fynen wyn, beroemd. Debrezin , na Presburg , de grootfte ftad van Hongarye, geleegen, in eenen graan-en gras-ryken oord, fchoon flegt van water voorzien. Groot Waraciin > waar veel handel gedreeven wordt; in de nabuurfchap zyn eenige gezondheids-bronnen. Temeswar, in welker regtsgebied^ veel hout en graanen wasfen;en veele bergwerken zyn. In Neder Hongarye vindt men Bude of OtTen , aan den Donau , eertyds de hoofdftad van Hongarye , en nog eene der voortref!ykfie fteeden van 't ryk; 'erzyn .eenige warme baden; en in de nabuurfchap wast een overvloed van zeer goede roode wyn.. Gran of Strigonie. Komorrn. Raab, beiden te water en te land, veel G3 ban_  150 XII. HOOFDDEEL. handel dryvende, met Ooftenryk. SthulWeisfenburg, op de Sarwitz, welke, na't meer Balaton te zyn doorgevloeid, inden Donau, valt. In Slavonie, eene landftreek, tusfchen de Rivïeiende Draw en de Sau geleegen, vindt men Esfek , tamelyk groot en fterk, aan de Draw, over welke rivier en eenige moerasfen , eene brug geflagen is,ter lengte van een uur gaans. Karlowirz,aan den Donau. Peterwaradin. Semlin, aan de Draw. Brod &c. In 't Ooftenryks Kroatië, waar van de inwooners zeer krygszugtig en om zoo te fpree'ien , foldaaten gebooren zyn, liggen. Agram of Sagr£b,de hoofdftad; Waradinjen de veilingen Sizik en Karlftad. In Ooftenryks Dalmatie , of Morlachie , een bergagtig land , waarvan de inwooners, die groot, fterk,hardvogtigen krygszugtig zyn, en zig, met de veehoedery, geneeren, vindt men Bukari,meteene haven , aan eenen zeeboezem van de Adriatifche zee, of Venetiaanfchen zeeboezem,  XII. HOOFDDEEL. 151 zem, waar veel koophandel gedreeven wordt; en Zeng, in eene bergagtige, ruwen onvrugtbaare Iandftreek. Het Grootvorftendom Zevenbergen, niet groote bergen en bosfchen , omringd, is zeer vrugtbaar , in wyn en kooren , en heeft veeie bergwerken. Ook worden'er veele fchaapen gehouden,-;waartnede de herders, van de eene plaat?}, naar de andere,trekken,en dus nog de omzwervende veehoedery behouden hebben. 'Er wordt veel wit laaken, in Zevenbergen, gemaakt. Men vindt'er Heunanftad , in eene vlakte, aan eie Zibin; waar veel handel wordt gedreeven. Kroonflad, zeer groot en mede veel handel dryvende, op Waliachie. Wasfertbely. Klaufenburg. Weisfenburg , met eene Univeifiteit &c. G 4 XIII. HOOFD  *5» XIIL HOOFDDEEL van EUROPISCH TURKYE. , JlTet Europisch gedeelte van 'cTurksche Ryk , dat zig wyders, over een gedeelte vaH Afia en Afrika, uitftrekt , wordt, ten noorden,ïbepaald, door Hongarye en de aanhoorige landen , Poolen en Rusland ; ten ooften, door Klein Tartarye, 't welk'er eertyds toe behoorde, [doch fer nu van afgefcheurd is , de Zwarte zee, de zee van Marmora , met deszelfs zeeengtens van Conftantinopolen en de Dardanellen-of Gallipoli,en den Archipeljten zuiden, door de Middelandfche zee; ten weften, door een gedeelte, van die zelfde zee en de Golf va;rVenetien, Het ligt omtrentj tusfchen den 34. en 48 graad van noorderbreette , midsgaders den 34 en 50 graad van lengte; betlaande dus , van 't noorden, naar 't zuiden, by de 300 en van't ooiten, naar't weften,omtrent 230 uuren gaans.  XIII. HOOFDDEEL. 153 gaans. Het getal der inwooners is aan deeze uitgeftrektlieid niet geëvenreedigd zoo om dar de gemeene man 'er, onder eene eigendunkfyke regeering, te zwaar gedruk1" Wordt; als om dat de ïyken veele vrouwen neemende, een gedeelte der armen , zonder vrouwen , leeven moet ; behalve" dat de pest, eene aanfteeklyke en zeer gevaarlyke ziekte , onder de menfchen , 'er dikwils en fterk regeert , en onder de Turken des te meer voordgang en flagting maakt, daar zy, volgens hunne Godsdienstlyke begrippen, alles aan eene noo. lottige en vast bepaalde voorbefchikking o' verlaatende, geene de minfte voorbehoedfelen, teegen de aanfteeking , neemen; terwyl de aart hunner kleeding, daar zy geen iinnen ondergoed draagen, den voordgang dier ziekte, waar teegen zindelykheid een der befte behoedmiddelen is , nog verder bevorder:. Ondertusfchen zyn zy aan hunne begrippen en gewoonten zoo fttik gehegt , dat het byna jaarlyks woeden, deezer plaag, en de groote verwoeftingen G S> d°cr;  j-54 XIII. HOOFDDEEL. door dezelve, in hun land , en vooral in de groote fteeden, aangeregt, 'er hen niet van kunnen doen te rug komen. Voor het overige is de lugt , in Europisch Tuikye, zeer gezond en zagt, en de jaargetydcn , reeds van ouds, weegens hunne reegelmaatigheid en aangenaamheid, ten hoogften geroemd. In de noordlyke bergagtige ftreeken egter is de lugt wat ruwer en kouder. Onder deeze zelfde bepaaling is ook de grond ongemeen vrugtbaar,en tot het voordbrengen van graanen , voortreflyke veld en tuinvrugten , en weiden gefchikf,maardezwa£.re belaftingen,waarmee de landeryen gedrukt zyn , maaken dat de landbouw 'er, in eenen ftegten flaat, is. Zelfs is 'er ten deezen aanzien, over 't ge' heel, eene zoo flegte inrigting, dat het geringfte misgewas eenen hongersnood veroorzaakt , fchoon de leevensmiddeleu 'eianders goedkoop zyn. Onder de voord.breugfelen van 't land, teit men kooren, rystallerlei fyne vrugten, rozynen, krenten 3 faffiaan, honig, wasch, hout, zy« de>.. É  XIII. HOOFDDEEL. 155. de, tabak, olie, wyn, katoen, zour,eenige metaalen , fchoone marmers, mineialeewateren &c. De Turken leggen zig , op verfchei.le fabrieken , toe. Byzonder hebben zy goede leerbeuideryen ; verweryen van zyde,wol!e en leeder ; desgelyks veele fabrieken van' zyde-goude-en zilvere lloffen, en wel byzonder zeer fchoone tapyten; Daar by krygt men 'er veelerlei PerüTehe,Arabifche en Indifche waaren, droogeryen, reukwerken , balfem , kotTy , edelgefteenten,; wasch, huiden, geiten-en kemels-hair van' daan. Ook zyn de Ttfrkfche paarden»' weegens hunne fchoonheid , beroemd,Wy brengen 'er naar toe verfcheide foortenvan laakenen , fpeceryen , droogeryen' &c., walrus-en olyphantstanden, kwikzü' ver, Japans ftaafkooper, indigo, fuikerj; verfcheide foorten van Westindisch hout,barnfteen, ftaal, koper-en yzer-draad, f$auter, klatergoud, blik &c. De Turken zyn doorgaans wel gemaakts' zy laaten hunne baarden groeien , 't geen' gevoegd, by den tulband, de lange wyde • G 6 broeV.'-  i$6 XIIL HOOFDDEEL. broek en mantel, en den breeden gordel, waaraan zy den fabel draagen, hun een zeer ftaatig voorkoomen geeft. 0»er 't al» gemeen zvn zy fierk, teegen ongemakken gehard, krygszugtig,maatig,mcdelydenden liefderyk, ook voor vreemdelingen sfchoon zy anders ftrots, op hunnen Godsdienst , zyn. Voor kunften en 1 weetenfehappen hebben zy weinig fmaak ; houden van rust, leedigheid en pracht; zyn zeer wei* lullig ; en fchoon hunne'gemoedsneiging eer, naar 't ftille, ernfiige en fombere, Ou verheit, zyn egter hunne driften , eens opgewekt, zoofterk, dat zy hen onhandelbaar,wreed]a woedende maaken. Zelfs de tyd kan hunne wraakzugt niet ftillen, ook wanneer zy die bedekken;anderzins worden zy, weegens hunne opregtheid en trouw , geroemd. Men begint thans,in Turkye,cre Drukkunst in te voeren , 't welk de kundigheeden 'er wel ras uitbreiden zal. In dit Ryk heerscht de Mahometaanfche Godsdienst , waar van wy reeds, in *t i. Deeltje p. no hebben melding gemaakt. Uit hoofde deszelven geeven zy z'2  XIII. HOOFDDEEL. 157 zig den naam van Moslmim, of Mtifulmannen, d. i. waare geloovigen, als belyders van de leer van Mahomet, die zy , veor de waare, houden. Volgens de uitwendige pachten deezer leer, moeten zy zig dikwils wasfchen , op zeekere gezette uuren, gebeeden doen, op zeekere tyden, Ramadan en Beiram, genaamd, vatten, nooit wyn drinken, veele aalmoesfen geeven , &c. De gebouwen, tor hunne openbaare, Godsdienftige byeenkomften e 1 gebeeden, gefchikt, heeten Moskeen. De geen, die 't hoofd hunner kerk is, wordt den Muf li, of uitlegger der wet genaamd; en heeft veel invloed en magt,daar hy, volgens de wet, ook in alle gevallen, van vreede en oorlog, moet worden geraadpleegd.Hy kan egter , fchoon niet dan met zeekeren omflag, door den Keizer, worden afgezet;en wordt, uit de Muia's, of regtsgeleerden, verkoozen. De eigentlyke Geestlyken der Turken zyn de Imams , of opzigters der Moskeen, de Derviezen, welken eigentlyk Kloofterliugen of Munniken zyn, &c. De Sultan, Groote Heer, of Keizer van G 7 Tur«  158 XIII. HOOFDDEEL, Turkye voert een volfirekt eigendunklyk gebied en is onbepaald Heer en Meefter, over de goederen en het ieeven zjner onderdaanen, die niets meer dan zyne flaaven zyn. Zelfs firekt zyne magt zig uit, tot over den Godsdienst. Dan met dit alles loopt hy dikwils gevaar van afgezet, ja zelfs gedood te worden; daar eene zoo willekeurige regeering veele oproeren verwekt , om dat de Staatswetten geene befcherming aan de onderdaanen geevende, deezen,des noods, hunne veiligheid, in hun eigen geweld, zoeken moeten. Zelfs is 't eene ftekeegeljby't volken de foldaaten,datzy den Sultan moogen afzetten en aanfte!len;fchoon zy evenwel, in de benoeming, de orde der geboorte en des ouderdoms volgen. De Bedienden van het Serrail, of't Paleis,daar de meenigvuldige by wyven des Keizers opgeflooteu zyn, de Viziers of Amptenaars,en de Ulema's of lieden der Wet, hebben veelinvloed, in tbeftier. De Staatsraad van den Sultan wordt den Divan genaamd. De Groot Vizier, of eerfte Staatsdienaar van 't Ryk , (die byna geen oogenblik zyns ampts  XIII. HOOFDDEEL. 152 ampts of leevens zeeker is, en eenen Ondervizier heeft, Caimakan genaamd;) zit 'erin voor,wyl de Sultan zeif niet dan in een naastgeleegen veitrek, teegenwoordigis; de groote. Amptenaars , als de Teftedar , ot Grooifchatmcefter, de Reis Effendi, of Rykscancelicr, &c., de hooge bevelhebbers van 't krygsvolk, of Aga's, &c. zyn 'er leeden van; deMufti moet'er byzonder toe geroepen worden. Over de meenigvuldige Provinciën en Koningryken die , tot het Turkfche Ryk,behooien, zyn algemeeneen byzondere Gouverneurs of Stadhouders gefteld. De byzondere plaatfen worden, door Beis .of Jjegis, geregeerd. De uitgeftrekter landfchappen, door Pathos, (*) waarvan de voornaamlknpegiler-fceg»;, of Beglerhei, dat is, Vorften der Vorften, genaamd (*) De Hr. Bufching onderfcheidt dt woord vmBafcha, 't welk Heer beteekent,ert aan alle amptenaars. en .grooten, gegeevea wordt,  ï6o xiii. hoofddeel. worden. Men onderfcheidt deeze Amptenaars, naar hunne waardigheid,in Pacha's van eene, twee, of drie paardeftaarter;naar den ftandaard der Turken, dewelke, in eene of meer rood geverwde paardeftaarten, beftaat, en waar van 'er, voor de mindere amptenaars,eene, voor de meerdereiywee of drie, voor den Grootvizier, vyf, en voor den Sultan , zeeven , gedraagen worden. Het hoogde Gerichtshof wordt, onder voorzitting van een Grootvizier, gehouden. Voordsjtya 'ér, over de verfebeidene landflreeken en piaatfêu, richters gefteld, die men Kadi's noemt.Beiden in onderzoek en ubfpraak , gaan deeze richters zeer fchielyk, maar ook diRwils zeer eigendunklyk te werk ; gelyk in 't gemeen alle hooge amptenaars des ryks eene zeer uitgeftrekte magt hebben. Adelis'er, in Turkyeniet. Degeringften, ja zelfs flaaven Kunnen 'er, tot de eerfte waardigheeden, opklimmen; en de erfenisfen der ouders gaan,alleen onder toelaating des Keizers, aan de kinderen over. De Turken of Mahometaanen moogen alleen gewaapend gaan.  XIII. HOOFDDEEL. 161 De inkort fien desRyfcs,uitCynfen,Toll?' en uitgaande rechten, en andere beladingen lpruitende , worden, op 20 miflioeneii ryksdaalders , of naar de Turkfche wyze van reekenen, 40,000 beurzen gefchat.De Tutkfche Keizers zyn'er zeer op gelteld, om groote fchatten, in gereed geld, na te laaten 5 waar toe hunne onbepaalde magt, over de goederen hunner onderdaanen, die zy, naar willekeur, berooven kunnen,hun overvloedige geleegenheid geeft.Ookgeeven de groote amptenaars , by verfchillende geleegenbeeden , zeer groote gefchenken aan den Sultan, en eifchen 'er,by andere geleegenbeeden, ook zeergrooten, voor zig zelven.vanjvreemèelingen en onderdaanen; in korten tyd dikwils onnoemlyke fchatten verzamelende. — Het ganfche krygsleeger beftaat uit30o,ooo man Onder't voetvolk zyn de Janitzaaren , onder de ruiteiy , de Spahis de voornaamften. De zeemagt, die niet van de beften is, beftaat gedeeltlyk uit oorlogfcheepen, gedeeltlyk uit galeienjwelke laatften behalven de zeilen een groot getal roeiers hebben. Het  162 XIII. HOOFD DE E L. Het Turkfche Ryk wrs eertyds- een dcï magtigften van Europa, maar de volffrekt eigendunklyke magt, door de Gonverneurs der Provinciën , zoo wel als door den Keizer, iii;geoeffènd , en de kneveiaryen en verdrukkingen , daar door veroorzaakt, hebben zoo veel oproerigheid,onder'c vo!k,en zulk;eenen geest vau onafhankiykheid1, on. der de Gouverneurs, veroorzaakt, dat het Ryk, daar door, t'eenemaal verzwakt, aan allerlei wanorders bloot gefield, en teegen deszelfs nabuuren niet meer beftand is. De Rusfen,daar van gebruik maakende,hebbensin deeze laatfte tyden , verfcheide veroveringen , op de Turken , gemaakt , en fchry ven hun thans byna volfirekt de -wet voor. De voornaamfte Rivieren van Turkyc izyn de Niefter, die meest, langs de noordlyke grenzen , ftroomt. De Donaw , welke uit Hongarye , komende , langs Servië en Balgarye, loopt; verfcheide rivieren , waar onder de Saw endePruth,ontfangt,en zig, door vyf monden , in de zwarte zee ,uitftort.j De Mariza, welke Romanie be-  XIII. H OOFDDEEL. 163 bewater! , en in den Archipel valt. De Peneus, die Theslalie doorftroomt, 6n in de Golf van Salonica, uitwatert, De binnenlandfche meiren zyn niet zeer merkwaardig. Maar onder de gebergten vindt men 'er veelen , die van ouds zeer beroemd, en ook gedeeltlyk zeer vrugtbaar zyn. Onder de voornaamüen telt men; de Tfchalow, de Jucul en andere hooge gebergten , in Moldavië cn Walachye. De gebergten Sechn, Witofcha en Stava-Plamiua, in en langs Servië. De berg Hsemus , thans Tfchen»i,of Groot Balkan genaamd,tusfchen Bulgarye en Romanie. De berg Rhodope,in 't midden des laatstgenoemden landfchsps. Het Scardisch gebergte, de Pangaetts, en de berg Athos, of't heilig gebergte, geheel, met Griekfche Kloofters, bedekt, in Macedonië. Montenegro, in Albanië. De bergen Piudus , thans Mezzovo, Olympus , thans Lacha, en Pelion, thans Pa* tras , tusfchen Theslalie en Epirus. De bergen Ola, Parnasfus, Helicon, &c. in Livadle. Europisch Turkye wordt verdeeld, in Noord'  164 XIII. HOOFDDEEL. NoorèlykiTurkye, en Zuidlyk Turkye, of Griekenland Het eerfte bevat de volgende landfcharpen, In Besfarabie, of 'i land der Budziakfc'-'e Tartaaren, bezitten de 'lurken thans niets meer, dan de veilingen Oczakow, aan de Zwarte Zee en Kali, Moldavië en Wallachye zyn eigentlyk maar cynsbaar aan den ïutkfchen Keizer, die 'er ook de Vorften of Hofpodars van verkiest. De inwooners zyn meest Griekfche Chriftenen , welken den Patriarch van Conftaiuinopolen , voor 't hoofd hunner Kerk , erkennen. Het land heeft goede weiery , midsgaders eenen overvloed van koorn , wyn en andere nooddruften des leevens, 'Er vallen goede paarden,waarmee veel handel gedreeven wordt. In Moldavië vindt men Jasfi, eene groote ftad, by de Pruth , het verblyf van den Hofpodar* Choczim, op de Niefter,eene der voomaamfte Tutkfche Grens veilingen. Soczova, eene fraaie wel bevolkte ftad, op de Sereth. — In Wallachye, een vrugtbaar, maar (legt be» bouwdjand, vindt men, Tergowisc, de hoofd-  XLti. HOOFDDEEL; 165 hoofdftad, wel bevolkt en har.delryk, maar flegt gebonwd, Buchareit , de refidentie van den Horpodar, groot en wel verfterkt, met eene Academie. Van Kroatië bezitten de Turken alleen he: zuidlyk gedeelte, waar in men Bihacs vindt. Dalmatie is, tusfchen de Venetianen, de Turken, en de Republiek van Ragufê verdeeld. De eerften bezitten 'er Zara, eene groote fterke ftad,mereene haven, waar veele fyne wateren gedillileerd worden. Sebenicojeenefraaitftadievenalsde voorgaande,aan den Venetiaanfchen zeeboezem , geleegen, met eene]haven, door twee kafteelen, verdeedigd. Spalatro, een Aartsbisdom, fraai,en wel verfterkt. Cataro &c. DeTurken bezitten 'er Mortar, de hoofdftad en refidentieplaats van den Pacba , groot en wel verfterkt. Narenta , op den Venetiaanfchen zeeboezem, Tribigno. Antivari , eene vefting, op eenen berg , met eene haven en een Aartsbisdom,— De Republiek Ragufa,ten klein gedeelte van 't vafte land en eenige ei-  i66 XIII. HOOFDDEEL. eilanden bezittende , is vrugtbaar , in citroenen,oranje-appe!en,wyn en kooren- He jngezeetenen zyn Roomsch. De Staat wordt geregeerd, door eenen Senaat en eenen verkiesbaaren Opperbellierer. DezeK'e ftondt eertyds, onder;de befcherming van den Sultan, maar heeft zig thans, onder die van Rusland, begeeyem De hoofdftad Ragufa is groot, welgebouwd, en heeft eene haven, op den Venetiaar.fchen zeeboezem, uit dewelke veel handel gedreeven wordt. Stagno ligt mede aan den Venetiaaniiehen zeeboezem; en daar teegen over de eilanden van Meleda en Agofta. Bornie en Servië geevenjfveele graanen , wyn en rundvee. In't eerstgemelde vindt men Banialukka,de hoofdftad. Botna-Serai, eene groote handelryke plaats ; en Jaicza, wel veriterkr. In Servië , Belgrado , eene merkwaardige ftad, by defamenvloeijing van den Donau en de Saw, op^ de Hongaarfche grenzen ; alles wat de eerstgenoemde rivier op en afyaart, moet 'er tol betaalen. Seaie.idrie , mede op den Donau. Pas- fa-  XIII. HOOFFDDEEL. 157 farowkz en Nisfa , op de Morava. Jeni. bazar, waar veelhandel wordt gedreeven. Bulgarye , fchoon zeer bergagtig , brengt veel wyn , graanen , en andere noodvvendigheeden des leevens voord, In deeze , gelyk in de overige landftreeken van Europisch Turkye , woonen veele Griekfche Chriftenen , die, voor den inval der Turken , de inwooners en eigenaars van 't land waren, doch nu, door 't regt des oorlogs, tot onderdanigheid, gebragt zyn. Men vindt in Bulgarye, Sophia.de hootdftadjop de Bojana,groot,wel bevo!kt,en in eene ruime vlakte , maar ongezonde lugtftreek, geleegen. Widdin , op den Donau. Nicopoli, op dezelfde rivier. Siliftria, groot en wel verllerkt.Mangalia en Varna, beiden aan de Zwarte Zee. Romanie aan den eenen kant, door de zee, aan den anderen, door bergen, omringd , geeft tamelyk veel wyn , en ongemeen veel ryst.Naarden kant der zwarte zee is de lugt ongezond. Men vindt 'er Conftan-inopolen, eertyds Byzantium, de hoofdilad van 't Ryk, aan de ?eeëngte van  T68 XIII. HOOFDDEEL. van dien naam, eertyds het Bosphorvs van Tirade , naar den ouden naam cieiz;s gewests,geheeten,enldoor dewelke men/van de witte zee , of de zee van Marmot» , (eertyds Propontis genaamd) in de zwarte zee, of Pontus Euxinus komt. De ftad ligt , op zeven heuvelen , in eenen drie* hoek , gebouwd ; en geeft, met de omliggende landsdouwen,uit zee,gezien,e<*ne der fchoonlte gezigten van de waareld. Zy beflaat, met de voorfteeden, zes mylen,in den omtrek, en bevat, volgens fommigen, 8■•o, ooo, volgens anderen, meer dan een milioen menfcben, waar van 'er egrer, byna jaarlyks, een groot getal, door de pest, wordt weggerukt. De ftraaten zyn 'er naauw en vuil; de meefte huizen niet hooger, dan eene verdieping.weegensde vrees voor aardbeevingen. Ook zyn de meefte deezer huizen alleen van hout opgetimmerd, waar door 't gevaar, voor brand, zoo groot wordt, dat 'er eertyds wel eens 50, ja 000 huïzen te gelyk verteerd zyn. En fchoon 'er thans beeter voorbehoedfelen worden genoomen, , be-  XlIL HOOFDDEEL x6i belet zulks egter niet , dat de huizen nog wel eens, by duizenden, afbranden. Zelfs is een der teekenen van 's volks mis* noegdheid , wanneer dezelve, tot eene buiiengewoonte hoogte , geklommen is, dat zy de ftad in brand fteeken.Ondertusfchen zyn 'er, vooral buiten dezelve en aan de haven , die eene der grootften, fchoonfte» en veiügften vandegeheele waare]d is, veele pragtige paleizen en andere gebouwen gefticht, waar onder 't Keizerlyk paleis, het Serail, &c. Hei eerstgemelde heeft eene marmere poort, naar dewelke hetTnrkfche Hof de Porta genaemd wordt. Onder de talryke en pragtige Moskeen van Conftan* tïnopelen is die van St, Sophia zoo groot, dat zy,naar men zegt,wel 100,000 menfehen bevatten kan; derzeNer grond en muure^ zyn , met marmer, belegd, en de pylaaren geheel van marmer, porphier-enEgypiifchen graniet Heen gemaakt. Ook vindt men, te Conftantk'opelen , vetfeheide pragtige zuilen en andere gedenkftukken der oudheid. De Keizer, de voornaarafte Amptenaaren des II. Deel. H Ryks  \6z XIII. HOOFDDEEL. Ryks en de janitzaaren, in kamers of Odas verdeeld, ais mede de Patriar ch der Griekfchc Chriilenen, houden'erhun verbiyf.Behalven de Turken en Grieken wconen 'er ook veele Jooden en Armeniërs. 'Er wordt vry gcede order gehouden; eene firenge tugt geoeffeiid; veel koophandel gedreeven ; en de manuiacluuren en fabrreken, in beeter Haat, sehoudeu , dan in de overige deeien des ryks. Langs ae zee engte, naar den kant der Zwarte Zee, liggen veele lusthuizen, hoven, weiden, wynbergen, bosffi ren , kleine fteeden en vlekken. De EuMpifche Chrillenen, beiden Roomflhen en fti ut- flanten, in eleese gewe(ten,onder den naam van Franken, bekend, wormen, in tit voorileden, Galuta en Pera; in welke laajile» die ze er fraai, op eene hoogte, geleegen is, alle de Europilche Af.ezanttn hunne paleizen hebben. De Kei/.er zelf brengt her, grootst gedeelte van den zoomer door,in 't paleis van litlchitasch , oostwaards van Coi (tauiinrpelen, aan de zeeëngte, geleegen, Adriaiiopelen, aan de Mariza,is grootdn eene  XIII. HOOFDDEEL. 163 eene ronde gedaante, gebouwd en wil verfterkt. De I huizen zyn 'er goed , doch de rlaaten eng en hobbelig; de Keizers houden 'er wel eens hun verblyf; en er wordt vee! koophandel gedreeven, PhiüppopoH , op dezeifde rivier, grootien wel bevolkt. Gallipolt, eene groote ryke ftad, aan de zeeëngte van dien naam, eertyds Belltfponms genaamd, welke de zee van M.rmora, met de Egeifche Zee, of Archipel, vereenigd; de Gapitan Pacha, of Turkfche Admiraal houdt 'er zyn verblyf. De Dardanellen zyn twee kafteelen, 'c eene, in Europa, 't andere,in Aft ,?eleehen, die de zeeëngte beftryken , en eeuyas Seftos en Abydos genaamd werden. Het fchiereiland, waar op Gallipoli ligt, is 't oude Cheifonefus van Thracie •. Het Zuieilyk gedeelte van Europisch Turkyen of Griekenland bevat de volgende landfcnappen. Macedonië, by de Turken, Comcnolitan genaamd , heeft eene warme en gezoiu.e lugt. tiet aardryk is zoo vrugtbaar, dat het niet alteen olie, wyn en H ft koo-  i64 XIII HOOFDDEEL. ïtooren , maar ook eenen overvloed van andere kevenfmiddelen voordbrengt; en dis nietïeegenftaande laat men 'er geheele velden woest liggen, daar alle pooging, tot nyverheid én verbeetering,onder zulk eeiïe willekeurige regeering, als waar onder deeze geweften zugten, afgefchrikt wordt. Men vindt 'er Philippi , eene vry fraaie ftad. Contesfa, ofStremona, aan eenen zeeboez.m van dien naam. Libai ova, eertyds Stagira. Salonica, eertyds Thesfalonica,aan den «eeboezem van dien naam , eene groote en zeer bevolkte ftad, daar veel handel, vooral in zyde, doch meest door Jooden , gedreeven wordt. Men ziet 'er verfcheide overblyfzels van oude Triumph* boogen &c, Jenizza, eertyds Pella. Veria, eertyds Bereën. In Albanië of Arnsut , het oude Illyrien en Epyrus bevattende, en waarvan de inwooners zeer krygszugtig zyn, vindt menScutari,eene g;oote wel bevolkte ftad. Croia , Durazzo &c De Venetiaamm bevitten, in 't zuidlvk gedeelte dee7er land- ftreek,  XIII. HOOFDDEEL. 16$ fireek, Butrinto. Larta, vry bandelryk; en La Preveza, aan den mond des zeeboezems van Larta, digt by de oude .haven van Aftrain ..... Thesjalie, of Janna, is een gezonden vrugtbaar land , dat veele fyne boom* en tuiiwugten geeft, byzonder druiven, granaatappelen , oranje appelen &c. Men vindt 'er net van ouds zoo beroemde fraaw dal van,Tempé, langs den Peneus. Larisfa , eene goede koopftad aan die zelfde rivier. Farfa , eertyds Pharjalia. Janna, eene groote wel bevolkte ftad, midden,ia een meer. Livadie , of het eigentlyke Oud Griekenland, waar in eertyds, van 't wetten af beginnende, de landfchappen van Etolie , IDoris , Locris, Phocis, Beoiien en Attica , geleegen waren , is voor een gedeelte-zeer b^rgajtig, en heeft , met Thesfjiie , gemeenfchap , door eenen naauwen pas , eertyds de Thermopylen , thans Bocca di Lupo genaamd. Onder de inwooners deezer van ouds zoo beroem* e II 3 land'  i66 XIII. H OOFDDEEL. landltreek, viinit men nog, naar't getuigenis van hedendaaglcbe reizigers , de bevalligheid , de geefligheid , en ook veele gebruiken der oude Grieken , maar geenzins hunnen moed en verheeven getst, als welke, door de overheuiching der Turken , geheel ui gebluscht zyn. Livadie wordt bewaterd. door de rivieren, Sionapro,eLrtyds Achelnus.De Cephisfus,welke,in deszelfs loop, het Copaisch meer voordbrengt, en de lsmenus, d'e zig, in den Aiopus, uitftort. Men vindt'er Lepamo, eertyds Naupaclus, aan eenen berg,byden Lepantifchen, eertyds Coiinthifchen, zeeboezem; roet vnigtbaare valeien, omringd, waarin veele olyven, druiven, kooren, oranje appelen en citroenen , groeien. Caftri, eeityds Delph&s , op eenen ruwen berg. Livadia, eene groote volk-en handelryke ftad, rondom eenen fpitfen berg gebouwd. Megara. Lepfina, eertyds Eleeafis. Setines, eertyds het wyd beroemde Atheenen, thans zeer verminderd, maarnog,metveele overblyfzels der oudheid , voorzien. De twee  XIII. HOOFDDEEL. 167 twec firoomen Uislus en Eridanus zyn meest,in de olyfgaarden cn bouwakkers,iafgeleid. De haven wordt nog redelyk fte;k bez.igt.Tiiiva,ofStibes,eeriydsTheben,welke ftad niets van haare oude pragt behouden heeft. Murea , een fehiereiknd , door de landengte van Corinthen , aan 't vale land gehegt, was eertyds Peloponefus^genn.titiid, en bevatte^toen.van't noordweften, naar 't ooften en zuiden, gaande , de lanrifchappen van Achaü, Sycion, Corinthen, Argos, Arcadia, Laconia, Mcisfehia, en El;s. 't Weert veele bergen, maar ook asn genaame en vrugtbaare ftreeken, waar oir der anderen veele moerbeien wasten; en wordt bewaterd, doM den Carbon, cc.» tyds A'pbeus, de Pirnaza, eertyds Panifus,de Bafilipotamo , ecriyJs Eurotas , en de Si\x; uit het meer P>ieneus,omflaande,en zoo koud, of bytend vanwater,dat betden dood veroorzaakt, cn kooper en yzer verteert. Men vindt 'er Corinthen, aan den voet des Acrc-Corinthifchen bergs , van II 4 welks  i6* Xm. HOOFDDEEL, welks fpits, daar een kaileel op ftaar.men een uitzigi-.op debeide'zeeên,heeft. Door de verftrooijing der huizen en de tusfchen beiden liggende akkers en tuinen,gelyktdc ftad thans eer naar een dorp, Argos,n>eteen kadee!. Napoli d!e Romania , eertyds Nauplia, op een fchier-eiiand, aan eenen zeeboezem van den zelfden naam, met eene goede haven. Mifitra, eertyds Sparta, of L^.cedernon, met twee kafteelen, en twee groote voorfteeden. Napoli di Mal villa, eertyds Epidaurus, de fterkfte veiling van gansch Morea, met eene goede haven. In de nabuurfchap wast zeer beroemde fyne wyn. Coiochina, aan eenen zeeboezem van dien naam, Maina, eene plaats, door de Mainooten , afkoraelirigen van de oude Spartaanen, bewoont, die ook nogheeden het dapperfte volk van Gtiekenland zyn, in den vorm van een Gemeenebest, geregeerd worden , en nog nooit , zelfs door de Turken, zyn cynsbaat gemaakt. Hun lünd is, door gebergten, verdedigd. Met de geenen, die , op hunne kust, fchipbreuk iy-  XIII. HOOFDDEEL. i69 Jyden , handelen zy zeer wreed. Gaap Matapan, de zuidlykfle punt van Morea. Coron , eene aanzienlyke en fterke ftad. Modon, eertyds Methon, eeneaanzienlyke en verderkte kooplhd, het verblyf van den Gouverneur van Morea. Navarin, eertyds Pylos , met de befte haven van Morea, voorzien. Langanico, eertyds C" lympia. Belvedère, eertydsCallofcopiutn,m. eenen aangenaamen oord en een; fraai uit» zigt hebbende. Patras , eene ftad er,' kafteel, op eenen berg,aan eenen zeeboezem, geleegen. Van de Eilanden, tot Griekenland, behoorende , liggen 'er fommigen , tem weften, in de Jonifche Zee, anderen, tem zuiden en oodea, in den ArchipeLof Egeijche; Zee. Onder de eerften, die veel honig „ o'yven, wynen en andere vrugten ,. voordbrengen , en aan de Venetiaanen toekomen, telt men, Corfou, eertyds Corcyra.. Sinte Maura, eertyds LeucasenCephalonia,> allen, met fteeden van denzelfden naam,, waai van de tweede wel. verfterkt',,de; H _f, eerftt--  17o XIIL HOOFDDEEL. eerfle en laatfte, niet havenen , voorzien zyn; de kleine eilanden Thiaki, eertyds Duhchium , en Itaco, eertyds lthaca; Zante , eertyis Zacynttaas, waar veele krentdruivenwasfen; de hoofdftad Zanthe is wel verfterkt en heeft eene haven. Ce« iigo, eertyds Cythera, ten zuiden van Morea , waac men zeer veele haazen, wagtels en tortelduiven vindt. Onder d; Eihnden van den Archipel virtdt men, i. Candia, eertyds Creta; zy heeft eene gezonde lugt, goed water, en eenen vrugtbaaren grond , die veele vrugten, uitmuntende druiven en honig, zyde,' wol, olie, fuikemet en gtaanm voordbrengt. De inwooners zyn fterk, welgemaakt, handig en goede boogfchutters. Men vindt 'er Canea, wel verfterkt. Retimo, in 't best gedeelte van 't eiland, wélbevolkt, met eene haven, dooreen kafteel , verdeedigt : in 't zuidooften deezer. ftad ligt de Cretifche berg', Ida. Candia, de hoofdftad, met eene haven, niet groot, maar wel gebouwd, zeerfterk en  XIÏI. HOOFDDEEL. 171 't verblyf van den Pacha. Sitia, eene veiling, aan eenen zeeboezem van dien naam. — 2, De Cycladifche eilanden, in* 't Grieksch, dus genaamd, om dat zy byna,in felïonnen, van afhangende, geeven de fraaifte vertooning; de witte moerbezie boo  i8o XIV. HOOFDDEEL. boomen geeven 'et de voorireflykfte hoe. danigheid aan de zyde der zyu urmen, die zig, met derzelver blad, voeden; daar by heeft men'cr,op fommige plaatfen,overvloed van rozynen, kreriten,{ manna, fraffraan, honig, ryst, fuikerriet, katoen, hennip, vlas, hout, yzer, kooper, marmer, alabafter, zwavel, aluin, mineraale bronnen, zout, koraalen, fude, &c. en in fommige ftreeken, fchoone paarden, muilezels, en rundvee. De Fabrieken, waar op de Italianen, zig meest toeleggen, zyn die van fluweele en zyde' ftoffen , damaften * fatynen , organeyn of gereede zyde, gaaren, genaaide kanten , handfchoenen, goude; en zilvere ftoffen, tapyten , fpiegels, glas, papier &c; ook krygt men 'er uitmuntende verfche en ingemaakte vrugten en confituuren van daan, midsgaders welriekende wateren, fyne zeep, zogenaamde Parmefaanfche kaas, fofyzen van Boulogne &c> Wy brengen 'er naar toe, fpeceryen , droogeryen, fniker, cacao, oost indifche ka «s.ne lywaaten en porcelein, verfchcideti me-  XIV. HOOFDDEEL i3i tnetaa'eo, juchten,clyphantstanden, meekrap, campeche hout en vetlftoifen, pik; teer, harst, walvischbaarden, ftokvisch, haring , gezoute zal ui, laakenen, ferges, faayen , lywaaten, grove-greinen, zeildoek * krameryen &c» De Italianen zyn, over 't algemeen, welgemaakt, bruinagtigvan kleur, enmaage: van weezen; vol uitdrukking en vuur» in hun gelaat, oogen en gebaarden; terwyl veelen tuezen aangaande byzonder tot het grappige, overhellen. Voords zyn zyvoj vernuft en geest, maar liaan niet zelden, tot het verkeerde en valsch fchitterende, over. Zy hebben minder bedagtzaamheid, dan hunne Üilzvvygenheid en ernftig voorkomen zouden doen verwagten,maar zyn egter voorzigtig, itaaikundig, loos, fomryds tot geveinsdheid toe, beleefd en zeer befchaafd. Schoon maatig, infpysendrank, werken de driften, by hun, zeer fterk, en fleepen dikwils de treuriglle en treffendfte gevo gen ua zig. De dankbaarheid vermag veel op hen, niaarzy zyn teevenj jalours, en zoo wraakzugtig, dat zy zig zelf- wel eens,  182 XIV. HOOFDDEEL. eens, tot eenen verraderij ken toeleg, lasten vervoeren. Schoon eertydsde verwinnaars der waare:d, zyn zy thans niet zeer krygshaftig. Men vindt 'er meer bygeloof dan Godsdienst, en op veele p'aatfen zeer ongereegelde zeeden. 7y beminnen de eer. tytehn, plichtplegingen en pracht, vooral in gebouwen,fchilderyen , beelden, tuinen, en eenen talryken lioet van bedienden. Zy zyn byzonder, voor dei fraaiitekunften, gefcbikt, en hebben zilver, kooper en yzer. De Peidmonteezen dry ven veel handel, in vee, zyde, zyde ftoffen , hennip en nuffen, 't Land wordt , door. de Po , en eene meenigte mindere rivieren, die 'er in vallen, bewaterd. Het bevat 'c Vorftendom Piedmont, 't Hertogdom Aousta, de Heerlykheid Vereen, 't Graaffchap Ast, 't Graaffchap Nice, en 't Markgraaffchap van Saluces, Men vindt 'er 'furin, eertyds Auguüa Taurinorum, de hoofdftad, met eene u.n> verfiteit en een kafteel. Zy ligt aan de vereeniging van de Po, met de Doria, in 1 3 eenen  190 XIV. HOOFDDEEL. eenen aangenaamen oord , en is groot, fchoon, wel bevolkt, en de Koning vaa Sardinië houdt 'er zyn verblyf. Mondovi,in 't zuiden, op eenen berg geleegen, we' verfterkt en met eene Univerfiteit ; de omliggende fheeken zyn zeer vrtigtbaar,ii3 wyn Coni, mede op eenen berg, en wel verfterkt;de ftad isfraai,we!bevolkt,en handehyk; van dezelve is 'er een kanaal gegraaven , tot aan Carmagnole toe, Chateau Dauphin, Pignerol, Feneftrelles en Exiies , eertyds Ocellum , alle fterke plaatlèu,geleegen, in de vier valeien,doorde Waldenfen,bewoond;een arm,maar trouw en dapper volk, dat, in den oorlog, veele d'enlten, heeft gedaan en 't eenigfle, in deeze ffreeken,is,'t welk denGereformeerden Godsdienst belydt en denzelven onverzet» lyk blyft aankleeven. Sure , op) ie Doria Riparia. Yvrea, op de Doria Baltia, waar zeer goede kaas gemaakt wordt. Aoufta, eertyds Augufta Salasfiorum, op dezelfde rivier, aan den voet der Alpen, in eenen vrugtbaaren oord; de ftad is groot, maar weinig bevolkt , zoo dat zy zelfs veele weiden  XIV. HOOFDDEEL. 101 weiden en akkers,!»ehalven de tuinen,en de overbiyffels [van Romeinfche amphitheaters , tiiumphboogen, bruggen , &c. in haareu omtrek , bevat. Verceil, eene groote en fraaie ftad, op de Sesfia. Ait, èertyds Hafta Pompeja, op de Tanaro. CarmagnoIe,eene ryke en wel verfterktefiad,byde Po, waar veel handel wordt gedreeven,m olie, die zeer goed is. Monaco, eene onafhanklyke Heerlykheid, onder de befcherming van Vrankryk , llaande. De ftad heeft eene fchoone haven , aan de Middelanifche Zee. Villefranche , en Nice , beiden , met vrye havens en kafteelen,voorzien; de laatfie is, op eene rots, gebouwd. Het Hertogdom Montferraüs zeer vrugtbaar, byzonder in wyn. Men vindt 'er Trino, eene welgebouwde en bevolkte ftad, in eene aangenaame landsdouw. Cafal, eene veiling aan de Po. Acqui, met warme baden, voorzien. Het gedeelte van 't Hertogdom Milaan, aan den Koning van Sardinie'toekomende, bevat de landfch'appen van Sesfia, Anghier' I 4 ra >  *92 XIV. HOOFDDEEL. r?, vooreen gedeelte, Novarra, Vfqevano, Lumellina, Alexandria, Tortona en P;;via, voor een gedeelte. Men vindt 'er Arona, op 'c meer Magglore, teegèn over de bekoorlyke Borromeefche eilanden, die, met fchoone paleizen en lus h 'v^n, voorzien zyn. Novaira, eene oude verlltrkte ftsd. Vigevano. Vaf ncia, op eene hoogte, gebouwd. Alexandria. Toitona , met een fchoon kadee). Voghera, in eenen aangenaamen oord. het Gemeenebest van Genua , beflaande eene lange fuialle fhook, tusfchen 't apennynsch gebergte en de Middelandfche zee, eertyds Li-rurie genaamd, ftaat, onder eene Aristocratifchc Regeert! g, aan dewelke dé adelyke gedachten alleen kunnen deel hebben. De groote Raad is famengefte!d,uit 400 , en de kleine Raad, die, uit deij grooten, getrokken wordt, uit 100 perlbonen, jaarlyks , by verkiezing, veranderd, door dertig Edellieden, welken de kleine Raad verkiest. Beiden deeze Raadscollegien moeten , over wetten , beladingen, tollen, &c, de kleine Raad alleen, over  XIV. HOOFDDEEL, 195 over vreede , oorlog en verbonden, geraadpleegd worden. De hoogde Waardigheid , in 't Gemeenebest, is die van Doge, of Hertog. Zonder zyne bewilliging mag 'er uiers ondernoomen worden, ja zonder dezelve kan zelfs geen befluit van den Raad van kragt zyn. Hy draagt alle zaaken van gewigt voor, geeft gehoor aan de vreemde gezanten, en roept de Collegien byeen, terwyl ook alle de ordonnantiën, op zynen naam, worden uitgegeeven. Zonder toeftemming van den kleinen Raad,mag hy nier gaan, uit zyn Paleis , 't welk het Paleis van 't Gemeenebest genaamd wordt , en waar hy eene wagt heeft van 200 Duitfchers» Alle twee jaar wordt 'er een nieuwe Dogeverkooren. Vy ftig perfoonen,door het tr ekken van vergulde en verzilverde ballen^iit eenekasfe, uit den kleinen Raad,verkooren;. benoemen 'er twintig anderen, welken' zy dit ampt waardig keuren uit deezen' allen te famen genoomen , en dus uit 7Q> perfoonen,. kiest de groote Raad 'er 1=5;; uit deeze 15 kiest de kleine Raad 'er 5^ en< I 5. B«»  194 XIV. HOOFDDEEL. uit deeze 6 wordt eiudelyk de Doge, door den grooten Raadjbenoemd. Een Collegie van 12 Gouverneurs , en een van 8 Procuratoren , (behalven de afgegaane Doges, die mede Procuratoren, en wel voor *t leeven, zyn , daar de 8 anderen , om de twee jnar, verwisfelen, )dienen den Doge,tot eenen Raad. De ia Gouverneurs maaken, met hem, 't hoogfte Staatseollegie, of de zoogenaamde Signoria uit. Zy raadpleegen, over de geheimfte ftaatszaaken, doch moeten,iu degewigtigftegeleegenheeden,den grooten Raad kennen, en met denzelven befiuiten. Buiten keönis der Procuratoren mag niets van gewigt beOooteu worden ; ook hebben zy'topzigt, over de inkomften en de fchatkist. — Vyf Supremi Sindicatori, ook wel enkel Supremi genaamd, en gemeenlyk, uit den kleinen Raad, genoomen, doen onderzoek, naar 't gedrag der afgegaane Dogen , Gouverneurs en andere Amptenaars. *— Drie handhavers der vreede, om de twee jaar, uit den Bu'gerftand, benoemd, hebben 't opzigt, over huwSykszaaken en geriisge gsfchilien, die zy  XIV. HOOFDDEEL. 195 egter, in geval van weerfpanaigheid, voor de Signoria, brengen. — Twee handhavers der wet, mede om de twee jaar gekoozen, woonen de verkiezingen der hooge amptenaaren by, om toe te zien , dat alles in order gefchiede. De burgerlyk'e regtszaaken worden afgedaan , door eene Rota, bellaande uit vyf buitenlandfche Doctioren, in de beide regten, die twee ;aaren aanblyven. Een ander Collegia van zeven inlandfche regtsgeleerden, dewelken geraeenlykjom 't half jaar, veranderd worden, ftek Voogden aan, behandelt de zaaken der Po'icie, dat is de zorg om , in den daaglykfchen omgang en famenleevin?,de goede order te bewaaren,en zorgt ook voor de bekortiDg der Procesfen: Het Crimfneele regt wordt, door eene byzondere Rota, uitgeoeffend; en 'er is nog eene andere,met de v»ordzgtting der zaaken van arme gevangenen , belast; 't welk zeeker eene zeer goede en lofwaardige inflelling is. Vyf Cenfores hebben 't opzi|t,overdemanufacl:uuren,den koophandel, de gewigten &c. ——• Zeven ■ Inquifiteurs van Staat houdsn niet alleen 16 *' rs  iq6 XIV. HOOFDDEEL. een waakend oog, over de algemeene Politfe, maar onderzoeken ook, of'er, in de byzondere familien, iets nadeeligs.voorden Staat , gefmeed wordt. De Geestlyke Ihqulfitie , eene regtbank, uit Kerklyke perfoonen,befta?nde, die onderzoek doet, of' een ieder zig wel getrouw aan de Ieerftellingen van den Roomfchen Godsdienst houdt, en in fommige landen , zeer ffreng is, ja zelfs doodftraffen uitoeffent, (alsof men 't gemoed jer]menfchen dwingen kon.ofzulks mogt onderneemen!) wordt, te Genua, vry zagt gehouden. De inkomften van 't Gemeenebest be» draagen, volgens fommigen, maar weinige tonnen gouds, volgens anderen, een milliöen daalder;; doch meer dan eens vondt hetzelve een fteun , in den rykdom van deszelfs ingezeetenen, en vooral ook, in dien van de Bank van St. George; eene maatfchappy, dewelke geld, op onderpanden, uitleenende, daar door zoo magtig geworden is, dat zy geheele fteeden en landftreeken, in bezitting, heeft. De landmagt beftaat uit ruim 6000 man, behalveu de landmi»  XIV. HOOFDDEEL. 197 militie. De zeemagt, welke,geduurende eenen tyd, de geheele Middelandfche zee beheerschte, is thans,tot op 6 galeien, verftnolten. Het getal der inwooners wordt op 470 , 000 begroot. Deftaatvan Genua is zeer bergagtig, gedeeltlyk vrugtbaar, gedeeltlykonvrugtbaar, maar denaarftige inwooners bearbeiden den grond zoo wel, dat zy eenen grooten overvloed winnen van wyn, citroenen,' oranje appeleti, vygen, amandelen , zyde en vooral olyven, waar mede, midsgaders met de goudeen zilvere (toffen, zyden, fluweelen , trypen, damaften, kanten &c. die men te Genua vervaardigd, veel handel gedreeven wordt. Byzonder is 't Genueesch rood fcharlaaken het befte , dat 'er bekerd is. In dit Gewest vindt men , Vintimiglio, wel bevolkt. St. Retuo, in eenen aangenaamen oord, waar uitmuntende olie groeit. Final, met eene haven, waar veel handel wordt gedreeven. Noli, mede met eene haven, en een kafteel , op eenen berg^ Savonne, eene groote, wel bevolkte ftad, doch waar van de Genueezen de haven beI 7 dorvea  XIV. HOOFDDEEL. dorven hebbel), op dat dezelve aan den koop. handel van Genua geen afbreuk zou doen Genua, eene zeer fchoone en groote ftad," die zig, ampbitheatersgewyze, van den oev;r der zee, verheft, en 200, 000 inwoo nesr bevat. De huizen zyn 'er meest allen wel, en véeien zelfs, pragtig gebouwd, en met platte daken voorzien, waar van fom. ffiigen, met tuinen, vercierd zyn. De firaaten zyn eng en krom, maar zuiver en wel geplavaid. De haven is zeer groot, met eene moelje en vuartooren, voorzien', en 'er wordt zeer veel koophandel gedreeven. Ook is'er eene Academie, die men » naar de zonderlinge wys, waar op de Italianen hunne geleerde genoodfchappen benoemen, die der Jlaapenden biet;anderen draagen de naamen van de wispeltuurigen» deonbeweeglyken, de onraftigen, de duf fleren, de wanftemmigen &c. Rapalio. Urugnetto &c. De Hertogdommen Parma en Piacenza, eertyds,door de Boji, bewoond, behooren thans aan eenen Infant, of Ko »Hi£s Zoon van Spanje, en liggen,ten noord.  XIV. HOOFDDEEL. 19$ noordooften van Genua. Zy zyn maar elf mylen lang en veertien breed, en brengen veel olie, kaftanjen en zyde voord, De weiery is 'er zoo goed niet meer als zy pleeg. Zy worden verdeeld, in 't Markgraaffchap BulFetto, en de Hertogdommen Piacenza, Parma, en Guaftalla. Men vindt 'er Piacenza, op de famenvloeijing van de Po en de Trebia, eene groote, welgebouwde , maar niet zeer bevolkte ftad , met eene univerfireit en een kafteel. Bu(Fetto# Borgo San Donino , in eene aangenaame vlakte en zeer bevolkt. Parma , op een rivier van dien naam, groot, fraai en [wel • bevolkt, met eene univerfiteit ,j eene academie der fraaie kun ften, en een fraai hertoglyk kafteel. 'Er worden veele zyde kousfen geweeven. Guaftalla, bydePo. Luzzaïa &c. Ten ooften van Parma, liggen de Hertogdommen van Modena en Mirandola , toebehoorende aan eenen byzonderen Vorst, uit het oude buisvan Este afkomftigv Het feheele land is maar 14 mylen lang, en van 6 tot 9 breed, doch geeft overvloed van graan  soes XIV. HOOFFjDDEEL. graan en uitmuntenden wyn. Men vindt 'er Modena, op een kanaal, tusfchen de Secchïa en de Panaro, wel verfterkt, met een fchoon Hertoglyk Paleis, in 't welk8 een uitmuntend kabinet van beelden te zien is' Carpi, oud, volk-en handelryk. Novellara„ Regio, eene fraaie ftad, in eene zeer vrugtbaare landsdouw, geleegen. La Mirandole. Masfa , de hoofdftad van een Prinsdom , tusfchen de Staaten van Genua, Toskanen en Luka , ingellooten. Het noordoostlyk j gedeelte van 't Hertogdom Milaan, in 't hart van Lombardye, geleegen , en aan *t huis van Ooftenryk toe komende, wordt, beneevens 't Hertogdom van Mantua, door eenen Gouverneur Generaal, geregeerd. Hetbeflaat, tusfchen de 20 en 25 mylen, in de lengte; de breette is zeer ongelyk. Het is zeer vrugtbaar, in graanen, ryst, wyn, zyde,kaftanjencn goede weiery; ook wordt hier eigentlyk de zoo beroemde Parmefaanfche kaas gemaakt. De meenigvuldige meeren en rivieren, die zeer vischryk zyn, begunftigen zeer den koophandel, en'er worden veele zyde kousfen  XIV. HOOFDDEEL. 201 fen, handfchoe-.en, hals en zakdoeken geweeven. Men verdeelt .dit Gewest, in de lardftreeken van Milaan, Como, Anghi" erra en Pavia voor een gedeelte, Lodi en Csemona. Como, op 't meer van dien raam geleegen, is eene fchoone, ryke ftad, du veel handel dryft. Anghierta, op eene hoogte,aan 't meer Maggiore. Milaan» tusfchen de Aida, dejTeffiï, en twee daar uit getrokkekaliaalen; geleegen , is de hoofdftad van 't Hertogdom, en bevat 200,000 iuw loheis, die veJ handel dryv^r,; ook wordt 'er vee!,in galonnen, goude en zitvere borduurfels, als mede in kriftal, gewerkt. Men heeft 'ereeneUniverfiteit,eene fraaie Bibliotheek , ieen fterk jkafteel.en verfcheide fchoone getouwen ,onder anderen de groote kerk , die van binnen en van buiten, met marmer, bedekt is,en op witte marmere pylaaren rust. Pavia , eertyds Ticinum, en naderhand de hoofdftad van Lombardye , op de Tefin , groot, ryk, maar weinig bevolkt, met eene Univerfiteit. Lodi, op de Adda, eertyds Laus Pompeja, eene groote ftad, in eene ruime vlak-  soa' XIV. HOOFDDEEL. vlakte , geleegen. Cremona , op de Po, mede eene groote/choone flad , we' verfterkt, met een kafteel, regte, breede ftraaten, groote markten, en eene van de hoogfte toorens der waareld, 't Hertogdom Mantua , mede aan 't Huis van Ooftenryk toekomende, is flegts 14 mylen lang en 7 breed % maar zeer vrugtbaar, in graanen , wyn en vlas. Men vindt *er Mantua, zeer fteik, weegens deszelfs ligging, in een meer, 't welk, door de rivier Mincio. gevormd wordt, en zoo gefield is, dat men niet dan langs twee dyken, die elk eene ophaalbrug hebben, naar de ftad kan komen. Dezelve is tamelyk groot en wel gebouwd,heeft eene Univerfiteir, en drie vooifteeden, aan de overzyde van 't meer. Caftiglione. Bozzolo &c. Het Gemeenebest van Venetien, 't noordoostlyk gedeelte";van Italië bciliande, ftaat, even gelyk dat van Genua,ondereen Ariftocratisch bellier; en nergens misfchien ftraalen de gebreeken deezer regeeringsvorm, wanneer dezelve zuiver en door geen ge-  XIV HOOFDDEEL gc-3 genoegzaam teegenwigt, getemperd is , zoo fterk door, als in deezen Staat. Wel is waar dezelve heeft zig feedert reeds 1300 jaaren ftaande gehouden , dan de Arifiocratie was niet altoos zoo onbepaald, als ay teegenwoordig is; en de magt van 't Gemeeneoest, uit vryheid en koophandel,opge« groeid, is feedert lang aan 't dalen; voor" naamlyk feedert het oogenblik, dat men. begonnen heeft, langs den weg rondom Afrika, te vaaren, naar Ooitindien, van waar men te vooren alle de koopmanfchappcn , over Egypten, de Middelandfche Zee, Venetien &c. naar Europa voerde. De Edellieden, die, terftond by hunne geboorte , opgefchreeven worden , in een boek, 't goude boek genaamd, hebben er al 't gezag in handen. Aan de oudfte huizen van den eerileu rang komt de voorkeur, tot de groote ampten.toe. Onder de overige Edelen zyn 'er veelen zoo arm, dat zy gezegd worden hunne ftemmen aan de ryken te verkoopen. Anders zyn te Venetien de wetten ftreug en voor allen, onverbidlyk. Even  204 Xivr HOOFDDEEL. Even als te Genua bekleedt ook te Venetier, e.n Ddgé deee.fte waardigheid van 3én StïaV, dóch vo .r 't leeven. By zyn afil'ervén komt de ganfche adel by een, en uit dezelve worden, by trékkirig van vergulde en-verzilverde ballen, 30 edellieden uitgeloot, die allen van verfchillende geflach en moeten zyn. Deeze 30, doorceée nieuwe uilootmg,op 9 geb'.ajt, benoemen 'cr 40 anderen, uit and, re gedachten , daar zyzellscgrerkunnen onder zvn. i eeze 40 wederom, op dezelfde wyzealsvorren, op 12, gebragt, beno men'er 25. Deeze 25-, op 9 gebragt, benoemen 'er 4^ De 45, op 11, gebragt, benoemen 'er 41; en deezeri eindelyk worden, in eenr kamer opgeflooten, tot dat zy eenen nieuwen Doge benoemd heb 'et. Oudertusfchen wordt deeze amptenaar te regt befehreeven in kleeding en ftatie, een Koning, in ge. zag, een Raadsheer, in de ftad, een gevangene, en buiten dezelve, een amptloos edelman te zyn. Zyn naam wordt geplaatsr, op de munten en in *t hoofd der Geloofsbrieven, aan gezanten meêgegeeven. De i mi»-  XIV. II O O FD DEEL 205 misfiven van deeze gezanten of van de vreemde mogendheeden aan de Republiek worden aan hem geadresfeett, fchoon hy ze egter niet, buiten teegenwoordigheid van eenige Raadsleeaen, openen mag. Hy is 't hoofd van alle de Raadsvergaderingen; vergeeft de preuven van de Kerk van Sr Markus, dewelke ook , alleen onder zyn regtsgebied , ftaat ; en heeft nog eenige andere voorregten,die hem veeljimfter, maar weinig magt byzttten Zyne kinderen en broeders mogen, geduuren.de zyn leeven, tot geene hooge ampten, verneeven worden. Zonder verlof van den grooten Raad mag hy niet, uit de ftad, gaan; en ook niet trouwen, met eene zuster of nabeftaande van eenig aanzienlyk Heer. Hy mag zyne waardigheid nooit neerleggen, gelyk by, verkoozen zy.nde, d:e ook P«« weige. ren mag, doch men kan hem wel afzette». In Staats» zaakep kan hy niets doen, zon der Raad. By zyn leeven is hy onderworpen aan 't opzigt der Tienen en.der In«uiftteurs van Staat, die altoos, in zy-ae ge. Iheimfte  206 XIV. HO OFDDEEL. jjeimfte vertrekken, mogen komen, en de zeiven doorzoeken ; gelyk ook de overige Staatsieedei] aan dit onderzoek onderworpen zyn. Na zynen dood wordt 'er een onderzoek, naar zyne verrigtingen. gedaan, en by bevonden wangedrag, werden zyne erfgenaamen, in eene boete, verweezen, Zyne inkomften zyn niet toereikende,: tot den Staat, dien hy voeren moet; en niet teeger.daande dit alles, maaken de eer en luider aan dit ampt gehegt, dat het nog gezogt wordt, fn den Grooten Raai, die alle Zon-en Feestdagen, vergadert , komen alle de Edelen boven, fommigen zelfs beneeden de 25 jaaren, by een, in alles een getal vaa wel aooo uitmaakende. De Senaat of Pregadi, (gebeedener,verzogten,)uit en door den grooten Raad, gekoozen, hebben de geheim (te en ge wig* tigfte zaaken in handen; zoo dat zy, ever vieede, oorlog en verbonden, befltrite», gezanten" zenden, munt doen flaan .en beladingen opleggen; in deeze, vergadering heb-  XIV. HOOFDDEEL 207 1"ebben ook de zoo firaks te befchryven Coilegien zitting, en brengen dezelve , op een getal van omtrent 30c leedeu. Het Collegium, 't welk aan de Gezanten van vreemde Mogendheeden gehoor geeft en veele gewigtige zaaken behandelt, beftaat, uit den Doge, zyne zes Raaden, de drie Capi della Quarantia Criminale, of Prasfidenten der Veertigen van 't Crimineel Gericht, de zesSavi GrandiO-vyzen)of groote Staatsdienaars, de Savi di terra firma, of krygsminifters. &c. La Signoria , of [*I Configlietto, beftaande, uit den Doge en zyne zes Raden j zitten, in deeze drie Raadsvergaderingen, voor, beraamen wat 'er zal voorgedraagen worden , doen deezen voordragt, openen de brieven aan den Doge of de Republiek geadresfeerd &c, Zy veranderen alle jaar. De negen Procuratoren van St. Marcusj die, voor 't leeven,zittui, hebben'topzigt, over de Kerk en Bibliotheek van dien naam, als mede over de Archiven der Republiek, 't arme weezen, de zaaken van Voogden, Tetlamenten &c. Zy zyn in groot aanzien, en  ao3 XIV HOOFDDEEL. en de Doge wordt veeltyds uit hun midden genomen. De Raad der Tienen is 't opperst crimineel Gericht, byzonder in misdaacien van Staat, en 'er valt geen beroep van. biet beftaat, uit tien Raaden, den öoge, die'er in voorzit, en zyne zes Raaden. De ftrengheid var, dit Collegie wordt zeer gevreesd , en het dient té gelyker tyd, om 't Anstocran'sch gezag der Edelen te handhaven , en eie ingezeetenen teegen de misbrinken desielven, te dekken. Uit hun mid" den wor icn jaarlyks drie Inqirfireurs van Staat benoemd, met zulk eene onbepaalde magt, dat zy zelfs den Doge kunnen afzetten, en, zonder beroep, over'r leven van elk burger en edelman van Venetien, beflisfing doen. Hunne waakzaame en fteeds argwaanende oplettendheid, op alles wat den Staat betreft , maaken de zorgvuldig (ie, ja byna flaaffche vrees noodwendig, om niet, door eenig woord of daad, in verdenking te geraaken , van zig, teegen den Staat, riüsgreepen te hebben, als waar op de onraiddelykfte en zwairfie firaffen  XIV. HOOFDDEEL. fi0{? icrafFen volgen. Behalven dar zy verfpieders magen gebruiken , kan ook ée:i ieder, (en zo hy wil, onder in wagting van beloonaj , ) door *t gcoien van een naamloos briefje, in zeekerkasje.daar zy den fleute! van hebbm, alle de berigten geeven.die 't hem goeddunkt; en 't hangt van hun doorzigt af, te beoordeelen, in hoe verre zulke berichten te vertrouwen zyn. De Itraffen kunnen zy, op enkel vermoeden en in 't geheim, doen uitvoerenj en met het uiteinde van hun ampt zyn zy, voor niets, verantwoordlyk. De Qiiarantia Oiminale is een langer Crimineel Gericht, het welk, over de gemeene burgers, zoo als de Raad der Ti-, nen, over den Adel , waakt. Uit de burgery worden de Staatscancelier en de Secretarisfen der hier vooren befchreeven Collegien gekoozen ; zy trekken groote jaarwedden , hebben de geheimen in han. den, en daar zy aanblyven, terwyl in de meefte dier Collegien, de leeden geduurig veranderen, is de loop der zaaken hun alleen bekend , dus zy geduurig moeten 11. De ei], K worden  aio XIV. HOOFDDEEL. worden geradpleegd, en daar door meer ir.vlced krygen, dan de leeden zelfs Uit dit alles ziet men nu, hoe, in deeze regeeringsvorm, daar een klein getal be» voorregte gedachten het ganfche lichaam der maatfchappy , onder h unnen fceptcr, gebukt houdt, de jaloer sheid van 't gezagjda nayver weegens H aandeel, in 't zelve,nan de amptenaars, fchoon onder eene meenigte vooibehoedfelen, vergund ; de geduurige vrees, voor aanflagen, teegen de gevedigde heerfcbappy; de even derke vrees, voer *t misbruiken derzelve; een algemeen,onder ea teegeaallen, heerfebend mistrouwen -meteen woord alle de gebreeken der zuivere Arifto ■ cratie ten fierkden heerfchen. Zoo dat e'e cverheersebte ingezeetenen leeven, in eene flaaffche vrees;de overheerfchenden,l>y kans in denzelfden ftaat,als geweldenaars en dwinglanden, dewelken de handhaving van hun gezag, door de vrees,die hen bekneld,troor de argwaan,diehenknaagr,en door duizend hen zeiven kwellende voorbehoedfelen, waaraan zy zig onderwerpen meeten, duur genoeg betaalen. De  XIV. HOOFDDEEL, ju De Geestlyke Inquifitie, fchoon der Republiek, door de Pauzen, opgedrongen, heeft 'er egter weinig magt, gelyk in 't algemeen het gezag van den Paus en de Geestlykheid 'er merklyk bepaald , cn zelfs de Geestlyke goederen , onder de gewoone belaftingen , gebragt zyn, daar de Geestlykheid ze, in andere Roomfche landen, zoo veel mooglyk van heeft vry gehouden. De bezittingen der Republiek, op'tvaffe land, worden beftierd, door amptenaars, die , uit den adel , gekoozen, na e;n zeeker getal van jraren, verwisfeld worden. De geenen, die, over een geheel landfchap, gebieden, worden Provediteurs Generaal, of Gouverneurs, die, weiken , over groote fteeden, gefield zyn,Podeftaaten of Kaftellanen, genaamd. Van Civile zaaken, in de fteeden, valt beroep, aan de Civile regtbank van 40 te Venetien. De krygszaaken worden, door een Capitano, beftierd. ■ De inkomften van den Staat worden gereekend ,op ruim 8 milioenen Venctiaanfche ducaaten, of omtrent 14 miK 2. lioenen  2M XIV, HOOFDDEEL Hoenen Hollandsch. Do krygsmagt op 29000 man , en de zeemagt, op 14. oorlogfcheepen, 20 galeaslen , en 25 galeien. 1 Eens 's jaars verricht de Doge de plegtigheid, van zig , met de Adr'atil'che Zee, zoo als 't hiet, in 't huwlyk, ta begeeven; door 't werpen eener riBg, in dezelve, na dat hy , in een daar toe beftemd fchip, een klein einde van (Irand gevaaren is, Terwyl zulks gefchlêd , ten bevvys van de oppermagt, welke 'c Gemecnebest zig, over deeze zee, toefchrxft.De kleeding van den Veuetiianfchen Adel is een lange zwarte tabbert, met bont, bezet, een breeden gordel, met zi!?er, eene groote pruik en eene muts. 'Er zyn firenge wetten teegen de pragt, in kleederen, en dit maakt, dat de meefte kollen aan gebouwen en paleizen worden aangewend. De Staat van Venetien is zeer bevolkt, bevattende,zoo men zegt, twee millioenen menfehen. De landsdouw is heerlyk, en brengt byna alles voord , wat men nodig heeft , of wenfehen kan. De kunften, manufaétuuren en fabrieken zyn 'er , i» bic ei ;  XIV. HOOFDDEEL. 213 bloei ; en 'er wordt zeer veel handel gedreeven , in laakenen, vooral rood fcharlaaken , zydeftofl'eu, fpiegels, goude en ;divere laakenen , kanten , point de Venife genaamd, wyn, rozynen, krenten, ryst, papier, wasch, groene aarde van Verona, ftaa!, anyszaad, zwavel, eipiment, buiden, &c. Het Venetiaansch grondgebied wordt verdeeld, in de landfebappen Gergamazco, Cremazco, Biesfano, Veronezc, Rovigo; Padouana, Dogado, Vicentino, fTrevigia» no, Feltrino, Belluneze, Cadoiino, F ien iftria. Men vindt 'er Bergamo, wel verfterkt, met een ktfteel; 'er wordt veel handel gedreeven. Crema, wel gebouwd en bevolkt, op de Serio, die, wat laager,in de Adda,valt, Brescia,eenegroote,fchoone fterke ftad, met een arfenaal en een kafteel, op eene rots; 'er worden veek geweeren gemaakt.Verona,op deAdigo,eene groote, oude, en handelryke ftad , met wynbergen , omringd , waar veel, in zyde, wordt gewerkt, en ook veel handel gedreeven, in olyven, die 'er uitmuntend K 3 zyn;  ai4 XIV. HOOFDDEEL. zyn; men ziet 'er een Romeinsch Amphitheater, 'i welk byna nog heel gebleeven is. Adria, eerty ds zoo groot, dat zyhaaren naam aan de Adriatifcbe Zee gegeeven heeft , is thans een dorp. Padua, tusfchen de rivieren Brenta en Bachigtione, groot, maar niet fraai gebouwd. Venetien, eerre pragtige ftad, welke 200, 000 inwooners telt, en gedicht is, in zee , op twee en zettig eilandjes, aan een gehegt, door 500 bruggen, waar onder de grootfie, die maar eene boog heeft,zeermerkwaardigis.De gewoonde wyze egter, om van't eene eilandje, naar't andere, te komen, is, te water, met kleine zwart geverfde of bekleedde fehuitjes, Gondoles genaamd. De markten en ftraaten van Venetien zyn, met een groot aantal fiandbeelden , vercierd. De pracht der kerken is zeer groot; onder dezelven munt die van St. Marcus uit. Op de plaats, voor deze kerk , daan verfcheide paleizen van marmer. Weegens de losheid van den grond, zyn veele huizen, te Venetien, opheipaalen, gebouwd. Men vindt'ereen der fchconfte arfenaalen van Europa, en' eene  XIV. HOOFDDEEL. 215 eene aanzienlyke bank. Een myl van de fta i ligt het eiland Mnretfa^'t welke de vernaanr. de Venetiaanfche fpiegelfabrieken en glasblazeryen aangelegd zyn. Chioggia, op e 11 eiland, daar veel zout gemaakt wordt, die;1"by de monden van de Adieo en de Po. Vicenza, groot, we! bevolkt.met fchoone plaaifen en paleizen, voorzien, en ge!eegen,in zulk een fraai en vrugtbaar gewest, dat men bet den lusthof van Venctien noemt, Trev.fo, mede eene groote, fraaie en fterke flad. Bellune , klein , maar fraai en wel bevolkt; in deszelfs omftreek word en eenige yzermynen gevonden. Pieve di Qa dore,digt by deDuiifchegrenzen geleegen ,en weegens de getrouwheid , door haate mgt zeetenen, aan 't Gemèensbest- betoond , van belal'tingen vry. Udina, eene groote, fchoone ftad. Grado , in een eiland, ttegen over 't oude Aquilea. Ci po d'lftria, op de Golf van Triefte, we verfterkt; 'er wordt veel zout gemaakt,en ook veel olie en wyn ingezameld,maar de lugt is 'er niet gezond. CittaNuova, ce befte haven deezer Jandftreek ; en Pcla K, 4 waar  ti6 XIV. HOOFFDDEEL. «'aar nog veele Romeinfcheoudheeden zyn. Van de overige bezittingen der Venetiaanen hebben vvy reeds, over Europisch Tufkye handelende, gefprooken. Het groot Hertogdom van Toskaanen, aan de Middelandfche zee geleegen, en 6a uuren gaans lang, op 40 breed, bevat het grootst gedeelte van 't geen de ouden Etru. rie, Tyrrenie, of Tufcie noemden. Het wordt,door eenen groot Hertog, geregeerd, thans een Vorst uit het huis van Ooftenryk, en 's Keizers broeder, die veele goede 'nrigtingeu heeft gema.ikt; zoo om de syverheid en goede opvoeding, in't algemeen, ais om den landbouw, defabriekenen den koophandel, in 't byzonder, in zyn land,te bevorderen. Het zelve bevat omtrent een miiioen inwooners, en is, weegens de ge. duurige afwisfeh'wgvan bergen, dalen, heu. velen cn vlakten, zeer fraai; gelyk mede zeer vrugtbaar, in graanen, manna, en alierlei foort van keurlyk oofr. Voords vindt men 'er fchoone marmer- alabafter-;en zwa" vel groeven ; midsgaders mynen van aluin, yzer, ftaal en zelfs zilver en kriflal. De in  XtVT HOOFDDEEL 8*77 inkomften worden op 3 miljoenen daalders, gereekend. 't Geheele Hertogdom wordr verdeeld, in delandfcbappen van Florence, Fifa en Sier.a. In 't eerffe vindt men Florence, de hoofdftad van Toskaanen en 't verblyf des Groot Hertog*, aan de Arno geleegen, tusfchen gebergten , die, met olyfboomen, wyngaarden en lusthuizen, bezet zyn. Zy is groot, welgebouwd ea zeer merkwaardig, weegens haare pragtige paVizcn, groote Bibliotheek, en Koninglyke verzameling van alles wat de kantten Uitmuntend hebben voordgebragt. Ook is 'er de Italiaanfche taal, tot de hoogde volmaaktheid geklommen; of fchoon de invreet, ners van Romen de voorkeur, ten aanziee der uitfpraak, wegdraagen. De ftad i?. , met veele zuilen, pyramiden , fonteinen en ftandbseldén , vercierd , waar onder de Vellus de Medicis uitmunt. De ftraateu zyn wel geplaveid, maar meest krom en raiuw. Men telt 'er 80, 000 inwooners- . de handel, in zyde ftofFen, is 'er .byzonder in bloei. Drie fterke kafteelenvea-K5 de**  2i 3 XIV. HOOFDDEEL. . deedigen de ftad, in dewelke men 152 ker. ken, 89 klooftcrs &c. telt. Buiten dezelve ligt een fraai lusthuis, Ptatokno genaamd. Pistoie, vry groot, in eene vrugibaare vlakre, aan den voet des Apennyns, geleegen. Ar«*zo , eene groote ftad, by de Arno, op eenen berg. Cortore, eene oude ftad, op eenen hoogen berg, by st meer van Perugia. Monte Pulciano &c la 't tweede vindt men Pifa, aan de Arr.o, digt by haare u'rwatering, in de MWiófcndfche zee ;tamelyk groot en fchoon, «iet eene univerfiteit, eene goede haven en veel koophandel. De toorn deezer ftad». die zeer hoog is, en zoo gebouwd, daï zy fchuins overhelt, is geer meikwaardig. Het marmer is 'er zoo gemeen, dat de tang* gen en een gedutte der muuren 'er van gebouwd zyn. Livorno, eertyds HerculP Labronis Partus , by de Miildelandlche zee, eene fchoone, groote flad, met eene vrye haven , daar geene tollen betaald wor. den. Men telt 'er 50, 000 inwooiiers» waar onder veele Jooden en ook Turken zyn, weegens den handel, die 'er gedree. vea  XIV. HOOFDDEEL.. 219 ven wordt, in Levamfche' coffy, katoei, zyde,roomsch aluin &c.Vo!terra. In'c derdei vindt men Siena, tamelyk groot en wel gebouwd , met eene univerfiteir. Pieuza, Chiufi. Grosfeto.. ■ In het Tosfcaantche liggen nog de vol" gende drie kkiue Staaten ingcflooten, als, in het zuiden, de Staat der Garnifoenen, degli Ptcefidii, aan den Koning van Mépels toekomende. Men vindt 'er Orbitello en Porto Hercole, met goede havenen, — Het Piiusdom Piombino, onder debefcher-ming des Konings van'Napels, ftaande,. beneevens het daar teegeff over liggend ei" land Elbe. Portolongone, me t eene have::,., en eene lterkte, op eene rots. Porto Ferraio, aan den Groot Hertog van Toskanen' toebthoorende. De Republiek vent Lucca, onder de befcherming des Ryks*' ftaaude, daar 't een leen van is. Zy beliaat zeven mylen, in .den omtrekken teltc 140, 000 inwooners. 't Land is zeer." vrugtbaar, en de vlyt der ingezeten zeer groot. De Regeenng is ArisrperatischV meteen Gonfalonnjer, of Vaandrager,,aan' K d- 'ft  a.i0 XIV. H OOFDDEEL. 't hoofd, die alle twee maanden verwisfekl wordt, zoo wel als de byzondere Raaden, welken men hem toevoegt ; ook kan 'er niets gedaan worden , biften den grooten Raad,diemt 110 Èdelen.beftaaf. De ftad Lucca , de Vlytige gèbynaamd ,. is groot, fchoon en wel verfterkt ,• zy ligt,in eene aangenaams vlakte , die,door bergen , ingefboten, met dorpen' en lusthoven, als bezaaid , en voords niet weiden, akkers en vvynbergen, gofchakeerd is. De inwooners, ten getale van 40,000 trekken,uit hunne zyde fabrieken en koophandel, een ryk beflaan; 'er worden geene bedelaars geduld. Via Reggia, "een vlek, met de eenigfte haven deezer landftreek. De Kerklyre Staat, dus genaamd, om dat dezelve aan den Paus, 't Opperhoofd der Roomfche Kerk, toekoait.bevatte oudtyds;(van't zuidaofïen af begmnende,)de beroemde landftreeken der Folsci, Rutuli, Hernici, Latini, en Rome, meest allen in de teegenwoordige Campagna di Rosna, geleegen •, voords Keen gedeelte van Etrurit, de landen defJSqui en Stfynsn, een ge-  XIV. HOOFDDEEL 221 o'edeelte van 't Picenum en Umiria ; en eindelyk de fireeken door de Senones en Boji bewoond, en welken thans't noord-en noordwestlyk gedeelte uitmaaken van dit gewest. Het zelve is omtrent honderd uuren gaans lang en agt en derrig breed, bevat -veel fchoon en vrugtbaar land, heeft goede havenen, zoo aan de Adrlatifche, als aan de Middelandfche Zee,en wordt,dooreene meenigte vreemdelingen bezogt, die'erhnn geld komen verteereu; terwyl de Paus,uhdë overige Roomfche landen, groote fommen trekt. Dan nietteegénflaande alle deeze voordeelen is 'c land liegt beboH\vd,arm,en weinig bevolkt , zoo dat 'er , in deeze ganfche uitgeftrektheid , naauwlyks 1, 100, eoo menfehen woonen. De koophandel en fabrieken zyn 'er geheel te gronde gegaan, zo men alleen de fteeden van Bologne en Ancona uitzondert. Ja indien 'er niet dadels,amandelen,vygen ,olyven en ander ooft van zelve groeiden,terwyl koorn en wyn maar weinig arbeid vorderen,zouden de inwooners, in hunne moedelooze traag» held, van honger, vergaan. Ook moet men K 7 be-  soa XIV. HOOFDDEEL. bekennen, dar de inrigung, waar onder zy leeven, ze^r gefcfoikt is, era bun allen yver en moed te bensemen. Zy weeten tog , dat boe meer zy hebben , hoe meer men hun afneemen , en 'cr , in 'c einde, tog, voor hun,nietsoverfchieteu zal; vermids de L. gaaien, Gouverneurs en mindere amptenaars zig des te meer baaiten, om zig, door 't uitmergelen des volks, te verryken, als de tyd hunner bediening korter en onzeekerer is, cla'ar ieder Paus, Kardinaal &c , cyne neeven, naastbeftaanden en gunllelingen, zoekt te bevorderen. Terwyl daar en boven alle de Geestlyken 'erom ftrydop uit zyn,om hunne kerken ten pragtigfte op te eieren, waartoe 't volk wederom 't geld opbrengen moet* Geweldig wordt 'er de landbouw gedrukt, door den uitfluitenden koorenhandel der Pauslyke of Apoftolilche Kamer,weegens den geringen piys, voor den velken de landman zyne graanen aan dezelve afihan moet. Ook mag niemand binnen Roomen ,wynpf vrugten v^rkvopen , voor dat de Pa us,zyn neef, zo hy 'ei een heeft, en hunne gunfttlirg.cn de vcor-  XIV. HOOFDDEEL. 2s3 yoordbrengfelen hunner domeir.goediren en landeryen hebben veïkpêt. ütn nu niet ie fpreeken van de meemgvu' ige feestdagen,die 't werken beletten, van de hotpitaalen, die de luiheid begunfti«en , en van de ryke abtdyen, klooflers &c, daar't Leid ledig e» nutloos liggen blyfr. Vol ens de grondbeginlelen, van ouds, inde Roomfche Kerk, aangenoomen, is de Paus 't hoogst, algemeen en onaf hanklyk Opperhoofd derzelve; in zoo verre zelfs, dat hy, o'er de ?anli-'!;e Geneetne, Overheedeneti Onderdaanen , heerfchenen hunwetten voorfchryven kan; als de plaats bekleeder van God en onzen Zaligmaaker Jefus, op aarde wordt aangezien, invoegen alles wat hy doet, zoo goed is, als of God bet zelf gedaan had; de Koning der Koningen is, (waarom hy ook eene drievoudige Kroon draagt,) eiie de Vorften afzettenf en hunne ïyken aan anderen geeven kan; &c danteegenwoordig vinden deezegrondbeginfelen derzelfden ingang niet. De Paus wordt egter nog zyne Heiligheid genaamd; als hy voorbygaat, valt elk, op zyne knf en 5,  824 XIV.H OOFDDEEL. en; en al wie,by hem, kcmt, moet hem den voet of mui! kusfen. ©e Paus wordt,uit en door de Kardinnakn,verkooren, ten weiken einde zy, by 't affterven van eenen Paus, in een gedeelte van 't VaticaanfcU Paleis, by een komen en opgeflooten worden, tot dat de keuze gedaan zy; waar toe twee derden derftemmenz'g, opeen perfcon, moeten vereenigen. De opneeming der (temmen gefchied, by briefjes, die elk Kardinaal, afzonderlyk, in eenen kelk doet; en deeze opneeming woTdt zoo dikvvi's herhaald, totdat eindeiyk de twee derden der fiemmen het eens zyn. Deeze byeenkomst der Kardinalen,in 'c Vatikaan, wordt het Conclave genaamd. -— Het getal der Kardinalen is op 70 bepaald , doch zelden voltallig. Zy hebben, in die hoedanigheid, geen inkomen, maar worden, tot Gczantfcliappen , Protectorfchappen der Roomfche landen, Gouvernementen of Legaatfchappen, Geestlyke Waardigheeden of Beneficiën , als Aartsbisdommen &c. benoemd, Zy hebben zitting  XIV. HOOFDDEEL. 225 ting en Hem , in 'c Confiflorie, 't hoogde Regeerings Collegie van den Paus, 't welk over de gewigtigfle zaaken raadpleegt, en de voomaamfte Beneficiën begeeft. Da mindere Collegien hieten Congregatiën , als die tot de inquifiiie; die tot de voordplanting de» geloofs, la Propaganda Fide, welke Predikers naar nog heidenfche landen uitzendt, &c. —- De Rota Romana is een hoog Gerigt, voor't welk, de zaaken, by beroep , gebragt worden. De Dataria, is de Cancelary, daar alle de Bullen, Breven &e. of Pauslyke befluiten en beveelen worden uitgevaardigd. De inkomlten, uit de Pauslyke landen", worden,byfomm;gcn,op vyfmiiioen duitfche guldens, by anderen, op byna nog eenszoo veel gefchat. Doch daar by krygt hy nog veel geld 'uit andere Roomfchelanden, zoo voor xyne toedemming, beveftiging, of inwying der Geestlyke Benificien, waar toe van ouds van alle die geenen, die niet van geringe, waarde, waaren , een jaar inkomen, by iedere openvalling en plaatsvervulling betaald moest worden ; als weegens 't om-  22(5 XIV. HOOFDDEEL. Gntflagverjeencti, op fommige wetten b v. die raakende de huwlyken, tusfchen nabefiaanden &c. —— Het getal zynertrcupen word:, op 6000 man , gefchat. Zyne zeemagt, uit eenige galeien, betraande, heeft -niet veel te beduiden. Eertyds was de Paus, weegens de bygeloovigbeid der ïyden, en de vrees, voor den Pausljkea ban, waar doormen, van de voomaamfte Godsdienstoeffeningen, midsgaders van de gemeenfchap, met de kerk en deszelfs leedeu, uitgellooten was, en dienv eegens van elk werdt gefchuwel en verlaaten , een der magtigfte, thans, daar verlichter tyden de kragtlcosheid van dit alles hebben doen inzien, een der zwakfre Vorften van Europa. De Kerklyke Staat bevat de volgende landfchappen.— De Campagna di Roma}. goed en vrugtbaar van grond , maar liegt / bebouwd en zeer arm. Weegens de groote warmte, welke'er heerscht, liggen de fchooufte vlakten van huizen en dorpen ontbloot; zoo dat men lieden van elders moet laaten komen , om de weinige  XIV. HOOFDDEEL. 217 inwooners hun kooren te helpen inzamelen.In Vzuidoostlyk gedeelte vindt men, langs de zee , de Pontyufche moerasfeu , die wel reeds1, in de oude tyden , ongezind, maar toen egter,metfteeden,vervuld waren], daar zy nu byna woest liggen , en in den zoomer zoo veele kwaade dampen opgeeven, dat 'er zelfs 't verblyf van Romen, ongezond door wordt. Men werkt thans wel aan H afleiden van 't water, ter opdrooging deezer moeiasfen , doch de uitflag is nog oi.zeeker. Voords vindt men in dit lanofchap , Romen , aan den Tyber, in' de tyden der oudheid, door krygskunde en dapp. rheid , in de mieldel* eeuw, dour looze ftaatkunde en bygelcof, 't hoofd der toenmaals bekende waareld; thans van haaren luifter geheel vervallen, fchoon zy,als eene byzondere Had, nog eene der grootften en fraaiften vanEuropazy.Men ziet 'er veele fchoone paleizen,als mede groote plaatfen, die, met fonteinen, naalden», zuilen, trmmph-boogen', ftandbeelden en andere overbyfiels der oudheid, vercierd zyn. De St- Pieters Kerk is de fchoonfte der  '228 XIV. HOOFDDEEL. der waereld- Het Pantheon, weegens de ronde gedaante,ook Roiunda genaamd,is,van alle de Romeinfche Tampelen, 'c volkoinenfte overgebleeven, en getuigt van den grootfche» fmaak deezes volks; thans is het, tot eene kerk,gefchikc. Het Vaticaan, of Paleis van den Paus, is zeer pragtig, heeft eene fchoone Bibliotheek, en gemeenfchap, met het kafteel St. Angelo, eene fierkte, binnen dewelke de Paus zig, in tyd van gevaar, in veiligheid kan ftellen. Schilderyen en beelden zyn 'er, te Roomen, in Kerken , byzondere Kabinetten &c. in meenigte, en van 't uitmuntcndst foort. üokj zyn 'er verfcheide Academiën, of geleerde Genoo1'; fchappen, beneevens eene univeifiteit, ge- • veftigdt. Hoewel de ftad vier uuren in den omtrek beflaat; telt men 'er maar 150,000 inwooners; ook zyn 'er geheele lusthoven en wynbergen, binnen deezen omtrek , beilooteri. Men bezoekt 'er niet zonder aandoening het veld van Mars en de Markt, (Forum) daar de heldhaftige Romeinen hunne krygsoeffeningen en volksvergaderingen hielden, en hunne Redenaars de belangen der  xiv. hoofddeel. 2fl9 der waareld verhandelden. Tenvyl men teeveus , op deeze plaatlèn , het allertreffendst bewys ontmoet, zoo van de onbeItendigheid der waareldfche zaaken en Senschlyke grootheid/ daar men 't magtiglle Ryk der Waareld, onder deszelfs eige puinhoopen, bedelven ziet; als van den grooten invloed, welke de aart en geitel, tènis der ■Regeering, op den bloei en't geluk der volken heelt; daar de uityverkfelen der vryheid, en die der willekeurige heer. fchappy, zig hier, in hunne fterkfte teegen. ftelhng,vertoenen. ——— Ostia, Jigt ten ooften, aan den mond des Tybers, in eene ongezonde lugtftreek. Albano, digt by't oude Alba. Castel-Gandolf j aan Jt meer van dien naam, met een Pauslyk kalleel en fchoone tuinen. Veletri, eene aangenaam» ftad. Fresca'i,eertyds Tusculum, waaromftreeks men veele buiten-paleizen,midsgaders overblyfzels van de lusthoven der oude Ro» meinen vindt.Palestrina, eertydsPraeneste, op eene aangenaame en koele hoogte,geleegen Terracina, met eene have'i, eertyds Tra* china en Anxur, ten oollen ekrPontynfche moe-  s3o XIV HOOFDDEEL. moerasfen. i'uiten deeze ftad ziet men ros fchoone overblylfels van den App'fchen weg, die eertyds, van R>>men af, tot aan Brundufiuin of 'lindes toe,ging, St. Pieten erfdeel., ten wetten des Tybers, is zeer vrugtbaar, in koeren, wyn, olie en aluin. Men vindt 'er Momeihscone, weegens muscaatwynen, beroemd, Viterbo, eene groote, fchoone ftad. Civita Vecchia, met. eene haven, waar in de Pauslyke galeien liggen. Porto, eertyds Portus Augufii, ten weften, asn den mond des Tybers geleegen. 't Hertogdom Gastro , met eene ftad van dien naam , en Ronciglione, eene fraaie plaats, in St.Pie» ters erfdeel , ingeflooten. —— In 't Qrvietana, ütvieto, eene fraaie ftad, op eene fteile rots, . gebouwd. ln de Sabina, Magliano, welks grondgebied zeer vrugtbaar, in koorn, olie en wyn, is. Tivoli, eertyds Tibur 3 op eenen rotfigen berg, die uitmuntendeolyvenvoordbrengt, en digt by de fchoone watervallen van de Teverone, eertydsAnio. ■ In'tPerw giav.o, vindt men Perugia, aan den Ty. ber,  XIV. HOOFDDEEL, 2$ b.-r, met eene univeefiteir.. —~ In (Jmbria Spoleto, eene zeer oude flad. Foligno, redelyk fraai. Tödi, op eenen heuvel, by den Tyber. Narni en Terni, op de Nera. ■ < De Mark van slncona geeft veel koorn, wyn, hennip en vlas. Men vindt'er Ancona, eene oude, groote, en ryke Had, met een zeer fterk kafteel, en eene goede haven, waar redelyk veel handel gedreeven wordr. Recanari, met eene beroemde jaarmarkt, f-oretto, in eenen fangenaamen oord, aan de Adriatifche zee,de Maria Kerk deezer ftad is zeer ryk, en wordt veel, door de Roomfchen, in be„ cevaart, zoo als zy 't noemen , bezogt. Ftrmo. Ascoli, eene groote, oude flad, iret twee kafteelen. In't Hertogdom Urbino, niet zeer vrugtbaar en ongezond , ligt de ftad van dien naam, vry groot , met eene univerfiteit. Fosfombrone, eertyds Forum Sempronii Siriigaglia, eertyds Senogallia, vry handelryk en eene zeer beroemde jaarmarkt hebbende. Omffrecks deeze plaats, wast zeer goede wyn. Fano, eertyds Fanum Form tu-  232 XIV. HOOFDDEEL. tunce. Pezaro ,. eertyds Pifaurum, met een kafteel en eene haven a?n den mond der Foglia. Sint Marino, eene ftad, op eenen beig, daar eenige wyn op groeit; zy beftaat op haar zelve, onder befeberming van den Paus, en wordt, inden vorm v.ui een Aristocratisch Gemeaicbest, beftierd, onder twee Capitani , die alle halfjaar veranderd worden. ——— In Romagna, vindt men Ravenna , digt by de Adriatifche zee, waar op zy eertyds eene haven had, doch die nu vcriand is; omftrceks dezelve wast zeer goede wyn. Rimini, vry groot en handdruk , en met veele Romeinfche oudheeden , voorzien. Cezer.a, groot maar weinig bevolkt. Tusfchen deeze twee lteeden vloeit de Pifatella , eertyds Ruhicon. Faenza, eertyds Faventia, waar veel handel wordt gedreeven , in vlas en aardevveik. ■ In 't Bononeefclie, llologua, in een vrugtbaaren o ird ,eene der grootfte, fcl'.oonfte en rykfte lteeden van Italië , met eene univeifneit cn verfcheide ae'atlemien. Men maakt 'er vee'e zyde doffen; ook veel getwernde zyde, in mooiens, op de rivier Re-  XIV. HOOFDDEEL. 233 •Rent), aangelegd; en 'er wordt veel hanc'el gedreeven, in vlas, hennip, olie, wyn, confituuren, reukwaterens vercierde bloerae n, vrugten, &c. — 't Hertogdom van Furrara is redelyk vrugtbaar, en heeft eene ftad van dien naam, aan eenen arm van de Po geleegen. Zy is groot en fchoon, maar niet zeer bevolkt. Comachio, ineen moeras, &c. Het Koningryk Napels, *t welk omtrent 120 uuren gaans lang, en tusfchen de 30 en 50 breed is , bevatte eertyds, onder meer andere landen, die derMarfen, Samnieten en Apuliers, beneevens Carnpania, Lucania en Brutiumt, welke twee laattten, 't zuidlyk gedeelte van dit gewest uitmaakende, eertyds, weegens verfcheide aldaar aangelegde Griekfche Volkplantin. gen, te famen, Groot Griekenland werden genaamd. De Koning van Napels, die teevensover Sicilië heerschr, wordt diesweegens Koning der beide Sicilien genaamd, Hy heeft tusfchen de 40, a 50, 000man in dienst; zyne zeemagt beftaat meest, uit galeien. Hy plag zyn Ryk, van den II. Deel. L Paus,  ?34 XIV. HOOFDDEEL. Paus, ten Leen, te verhefFen,daar voor een wit paard of Teller , beneevens eene fom van ii, 548 fcudi betaalende; des ruetteegerftaande is 'er 's Paufen raagt zeer bepaald, en de lnquifitie niet ingevoerd. Het getal derklooftersi's verbaazend groot,de Ceestlyken bezitten 'er wel twee derden van 's lands inkomften, en 't volk is 'er arm. Het gelal der inwooners bedraagt, by de 4 milioen, 'Er is véél getytelde adel; maar ook dezelve bezit weinig rykdom. Het land is zeer warm , vrugtbaar en fraai van landsdouw. Des winters vriest het 'er weinig of niet; maar op 't Apennynsch gebergte en op den Vefuvius, valt zeer veel faeeuw, die, door de inwooners, gebruikt wordt , om hunne dranken te koelen, en voor hen zoo onontbeerlyk is, dat 'er een voornaame tak van handel uit entftaat. De logt is 'er gezond , maar 't land zeer aan verwoeftende aardbeÊvingen onderheevig. 'Er groeit allerhande graan f keurtyk ooft, oranje-appelen, wyn, olie, ryst, fuiker, katoen, faffraan, &c, 'Er wordt uitmuntende manna en veel zyde in-  XIV. HOOFDDEEL. 235 ingezameid. De paarden zyn 'er fraai, 'c rundvee zeer goed, en de wol zeer fya. 'Er worden verfcheide mynen van yzer en aluin gevonden ; en men heeft 'er eenige fabrieken van zyde en wol opgerigt; dewellen, met '5 lands voordbrengfelen, ftof tot eenen vry uitgebreiden handel geeven. Het Koningryk Napels wordt verdeeld, in vier Provinciën. 1 Het land van Lavoro, (Labour) bevattende 't eigentlyk land van Lavoro, gelukkig Campanien genaamd , weegens deszelfs groote vrugtbaarheidenaangenaame landsdouw, 't Vorftendom deezeizyds en 't Vorftendom geenerzydsden Apennyn. Men vindt 'er Napels, eertyds ook Parthenope genaamd, liggende aan de Middelandfche zee , niet verre van den Vefuvius, een brandende berg, wiens laagere oppervlakte allervrugtbaarst i?,rchoon de kruin,met fneeuw,bedektzy; endoor eene opening, in de bovenfte fpits, die aan de binnenfte fteeds brandende holten en afgronden, tenfchoorfteen , dient, zeerdikwils rock, vlammen , asfehen, en fomtyds vuurftroomen uitfpuwt, waar door L 2 ge-  *l6 XIV. HOOFDDEEL. geheele ftreekeu lands overdekt, verbrand en verwoest worden. Met de voorfteeden, beflaat Napels vyf mylen, in den omtrek, en telt 400, 000 inwooners. De flraaten zyu ruim, lang, regt en weigcplaveid, fchoon door de meenigvukfge bordesfen eenigzins verduifterd. De huizen zyn doorgaans hoog en welgebouwd; de daken plat en met vloeren en leuningen voorzien. HetKoninglyk Paleis is pragtig; en onder de 400 kerken, kloofters en kapellen, vindt men heerlyke gebouwen, met uitmuntende fchilderyen en beelden , voorzien; voords is de ftad vercierd, met eene meenigte groote plaatfen, naalden, fonteinen &c, welke laatften hun water, door groote en fchoone waterleidingen, van den Vefuvius!, krygen-i Eindelyk zyn 'er eene univerfiteit, en verfcheide zyde fabrieken opgerigt; en 'er wordt veelhandel, in zeep, olie, zyde kousfen en andere ftoffen, gedreeven. De ftad wordt, door drie kafteelen, verdeedigd; de baai en haven geeven een overfchoon gezigt. Pouzzol, mede in, eene zeer fraaie ligging aan zee. In  XIV. HOOFDDEEL. 237 In de nnbuuifchap ziet men de overblyfzels en puinhoopen van Bajes, de lusthof der cude Romeinen; midsgaders van de haven van Julius, te dier tyd , door de vereetiiging der meeren Averoot en Lucrino, met de zee gemaakt. Cumes. Het berghol van den hond, uit het welke zulke verflikkende dampen opkomen, dat een hond 'ar, met het hoofd, in gehouden wordende , binnen de twee minuuten fterft, en eene flambouw 'er in uitgaat. Tusfchen de gebergten deezer landltrcek, ligt eene Valei, Solfaterra genaamd, die hol, van onderen, is, zoo dat menden grond hoort dreunen, als men 'er over rydt of ftampt; terwyl 'er, uit verfcheide gaten, rook opfleigt, "en men, in en rondom deeze va!ei,veel zwavel , vitriool jaluin en andere diergeiyke mineraale Moffen vindt; de meeren en vy vers zyn, in eene geduurige kooking, Eindelyk ligt hier ook de berg Paufilippe, weegens deszelfs uitmuntende wynen en vrugten bekend, en van 't eene einde, tot het andere, doorgraaven, zoo dat 'er twee rytuigen, naast eikanderen, door kunnen. Aan den ingang L 3 der  . «33 XIV. HOOFDDEEL. der Golf van Napels, liggen de eilanden Ifchia en Caprea; 't eerfle vrugtbaar in wynen en] met warme baden voorzien ; 't andere aan eene meenigte wagtels, ten fcbuilpiaats, ftrekkende. Sorrento. 'Por» tici, aan den berg Vefuvius , met een Koninglyk Paleis, in 't welke men eene fchoone verzameling van oudheeden ziet. Onder dit en een nabuurig dorp , heeft men, door zeer diep graven, de overblyffels ontdekt van de ftad Hercuka oï Hetculanum , en daar in een fchat van beelden, fchilderyen, vazen, huisraad, o« veiblyffels van fchoone gebouwen, &c. gevonden;, zelfs heeft men, in 't graaven,geheele ltraaten kunnen volgen. Deeze flad werdt eertyds , door aardbevingen en eenen vuurflroom van den Vefuvius,verzwolgen en overdekt ; welke vuurftroomen of La< va*s, zoo als men ze, in Italië, noemt, bekoelende, tot een foort van fteen wordenjde asfehen daar en teegen , welken deeze berg- uitwerpt , zyn zeer vrugtbaar; en door dezelven worden de overftroomde plaat1'en vervolgens weer, met eene korst van goe-  XIV. HOOFDDEEL. 239 goede aarde, overdekt, en tot|bruikbaar land genaakt, Nola. Capita , in eei.e alleraangenaamfle en vrugtbaarfte Iands douw , aan de Volturno, digt by de puinhoopen van 't oude Capua. Monte Casfino , eene zeer beroemde Abtdy. Fundi.VArpino. Gaeta, &c, —— In de de Vorflendommen deezer en geenerzyds deti Apennyn, ( Ptincipatocitraen01tra)\\ggen Aoiaifl. Cava, waar goed linnen geweeven wordt. Salerne, met eene haven en eene Univerfiteit, in eene vlakte, met fraaie en vrugibaare heuvels, omringd, Campagna, waar omftreeks zeer goede wyn en oi;e wast. Conza , by de bronnen der rivier Ofanto, aan den voet des Apennyns. B„nevento, eene groote, fraaie, ryke, maar weinig bevolkte ftad, Avellino, tusfchen welke plaats en Beiuvento, men 't Val di Gsr0ano vindt, eertyds Furcce Caudincs genaamd. % Landfchap Abruzzo, bevat het Graaffchap Moltib, midjaders Abruzzo deezeien Abruzzo geenerzyds 't gebergte. Men vindt 'er Molifo. Lanciona, daarjaailyks L 4 twee  240 XIV. HOOFDDEEL. twee beroemde jaarmarkten gehouden worden, ürtona, met eene haven, welke, door de Dalmatiers, veel bezogt wordt. Chieti of Theati, eene vry groote ftad, Atri. Aquila, op de Aterno. 't Meer van Celano &c. Apulia bevat de Geweflen van Capitanate , Bari, vrugtbaar, in kooren, faffraan en uitmuntend ooft en Otranto, zeer met fprinkhaanen , geplaagd. Men vindt 'er Manfredonia, met eene haven, waar veel zout gemaakt wordt. Lucera. ïroia. Ascoli. Burlelta, redelyk groot, en niet ver, van 't oude Cannes. ïrani, groot en wélbevolkt. Bari, eene fchoone, ryke en vcrlterkte Had, met eene haven. Bitcnto. Brindes, eertyds Brundufium, eene oude ftad, met eene haven. Lecce, eene voornaame plaats. Otranto, eertyds Hydruntum, met eene goede haven, en een kafteel, op eene rots. Gallipoli, waaromffreeks uitmuntende olie wast, Tarento, op den zeeboezem van dien naam, waar veel handel wordt gedreeven, in wol. Mateia &c. Het  - XIV. HOOFDDEEL. 24! Het Landfchap Calabrie bevat de Iandftreek Bafilicare, beneevens Calabrie aan deeze, en Calabrie aan geene zyde 't gebergte. 'Er wordt overvloed van vee, o» lie, zyde en de allerbefte manna gewonnen; maar 't zuidlyk gedeelte van dit gewest ligt thans, door verfehriklyke sardbeevingen,• meer dan half verwoest. Men vindt''er Venoza. Cirenza. Potenza. Turzi'. Altesmonte, in welker nabuurfchap mynen van goud, zilver en yzer gevonden worgden. Rosfano, welks grondgebied vrugtbaar, in olie, faffraan en peeper, is,^ Longobucco, waar mynan van zilver en kwikzilver gevonden worden. Cozenzas- by'cA Apennynsch gebergte. San Severinó, ee-ne kleine ftad, op eene fteile rots, by, de: rivier Nero. Cortona, eertyds Crotonen>Squillace, aan den zeeboezem van dien 1 naam. Regio, waar veele kousfen, hand«• fchoenen en kamifoolen worden gemaakt,, van de diaaden , waar meede- zeekere' groote zeemosfelen zig aan de rotfen 'eu > fteenen vast maaken, Deeze laatstgenoemdè ■ L plaat--  *42 XIV. HOOFDDEEL. plaatfcti hebben 't meest, door de aardbeeving, geleeden. Onder de Eilanden van I aüe , is 't voornaamde dat van Sicilië, 60 uurenjn de lengte, en 4.0 in de grootfte breette, beflaande. Eertyds Trinacria genaamd, was bet de koorenfchuur van Italië, en nog vroeger , met verfcheide magtige en vrye Getrxenebeften vervuld. Thans is het, onder een eigendunklyker regeering, ot eèn langen ftaat van zwakheid en anfioede vervallen. De grond is 'er egter zeer vrugtbaar, in graanen, wyn, olie, kaftanjen, nooten, amandelen, manna, citroenen, oranje appelen, honig, fuiker, zyde, &c. De lugt is 'er zoo warm, dat het'er des wintersnooit vriest offneeuwt,dan alleen , op den berg Etna , van waar de inwooners de fneeuw haaien, en die, in onderaardfche gewelven , met ftroo en koemist, bedekt, bewaaren,om 'er hunne dranken meê te koelen. De berg Etna, ofGibel, is, volgens fommigen , twee «uren gaans j hoog , beftaat aan de*-  XIV. HOOFDDEEL. 243 deszelfs voet, 20 uuren, in den omtrek,en reist, in eene keegelagtige gedaante,op.De kruin is, met fneeuw en ys, bedekt", en' werpt rook cn vlamnen uit ; op de middclfte fticcken groeien bosfchen ,■ kafhuje-bcomcn, vvyngaarden en olyfboomen; de voet geefc overvloed van koorn,fuikerriet.en't keurigst ooft. De vuurftroomen van tyd tot tyd, door den berg, uitgewor.pen, beneevens de aardbeevingen rigten , ■ ook in dcezen oord, veele verwoeftiugen sari. Sicilië bevat 1,200,000 in woonerf y. n 1 vyordt , van weegens den Koning van ' Napels, door eenen Onderkoning, gere-" geerd.. Men verdeelt het eiland, in drie Valei- en. In die van Demona vindt men Mesfi. • na, aan de zetëngte van dien naam, eer°" tyds,onder dien van Scylla en Charybdis • bekend. De flad was, voor dcefen,groot, • fchoon, ryk en dreef veel handel, vooral 1 in zyde en zyde ftolfen ; zy had de fchoon* ■ fte haven . van Italië, ntet pragtige ma ga 3 zynen &c. omringd, en telde 50, oe.o;inV' wüoikts. • Doch in ''t jaar; 1783 1 L 6~ werd?1  £44 XIV. HOOFDDEEL. werdt zy, te gelyk metCalabiie, door de aardbeevingen, geheel verwoest. Milazzo. Randasfo. Taormina, eertyds Tauromini~ um, eene oude fiaaie ftad, op eene rotss gebouwd, met eene haven. — in de Va. lei van Noio, vindt men Catanea, in ee» nen vrugtbaaren oord, maar meer dan eens, door aardbeevingen, verwoest. Auguft?, eertyds Siphonia. Saragoca, eertyds 't berotmdeSyaefi/a, met eene haven. Noto &c. — In de Valei van Mafora, Palertno, eertyds Panormus, de hoofdftad van Sicilië, eene groote, fchoone, welverfterkte ftad, 150, 000 inwooners tellendej en des Onderkonings verblyf. 'Er wordt een aanzienlyke handel gedreeven. De gebouwen, plaatfen, fonteinen &c. zyrr *er zeet fchoon en de ftraaten regt. 'Er worden ook handfehoenen &c., van zeemosfel-draaden , gemaakt, die zeer fraai zyn. Montreal. Trapano, eertyds Dre» panum, met eene haven , waar veel koraal gevischt wordt. Trapano del Monte, een kafleel, op den berg St; Guilano, eertyds Eryx. Mazara. Agii|ento, of Gergenti, waar  XIV. HOOFDDEEL, 245 waar nog een der minst gefchonde Griek- fche tempels gevonden wordt. De drie Kaapen van Sicilien worden genaamd , Kaap Faro, by Mesfina, eertyds Pelorum\ Kaap Pasfaro, in 't zmidooften, eertyds Pachynumi en Kaap de Becco, in 'twesten, eertyds Lilyhaum. Ten noorden van Sicilië, liggen de eilanden van Lipari , eertyds AZolim en VulcaniiB genaamd. Het grootlte,den naam van Lipari draagende, heeft maar zes mylen, in den omtrek; men vindt 'er veele vrugten, graan, lym, zwavel, aluin en minerale wateren; 'er wordt veel handel gedreeven , in vygen , druiven , visch &c, eertyds was 'er een brandende berg, maar thans is dezelve uitgebluscht. De hoofdftad van denzclfden naam is zeer wel verfterkt. De overige eilanden hieten Strom* boli, eertyds Domus JEolia, Panari, de Zoutpannen, Vulcano, Felicur en Alicur,de meeften hebben vuurbraakende bergen. Ten Zuiden van Sicilië, ligt het eiland Maltiia , toekomende aan de Ridderorde van dien naam, aan dewelke 't gegeeL 7 ven  246" XIV. II0 0 FEDDEEL. ven is, onder voorwaarde van altoos , met de Turken, en de. Zeeroovers der Barbaryfche Kullen, in oorlog te leeven, .cnden» zelven afbreuk te doen. Deeze order, in dewelke niet dan Edelheden worden toe. gelaaten, heeft een groot meelter aan 't hoofd. Het eiland telt omtrent 50, ggo inwooners, wier taal een mcngfel van Italiaanscb, Arabisch en oud Arrikaansch is. Het land brengt geen kooren , maar fchoone druiven, gerst ere catoen voord. Hout is 'er weinig, men brand 'er distels" en mist van vee. De hoofdftad Maltha of la V'allette, in drie fteeden,verdee'd, is, door de ligging der plaats en door de kunst, zoo. wel verfterkt, dat men ze voor onwinbaar, houdt. Medina of Citta Vecchia , ligt midden in 't eiiand. * Digt by 't zelve ligt het eiland van Gozo , mede aan de order toekomende. Het is, met klippen, omringd , heeft een vrugtbaaren grond, en een groot vlek, met een wel verfterkt kafteel. Het tweede voornaame eiland van Italië is Sardinië, aan den Koning van dien naam  XIV. HOOFDDEEL 247 mam en Hertog van Savoye toekomende. 'Er zyn veele vlakten en moerasten, die de lugt ongezond maaken. De grond, fchoon op verre, na zoo vrugtbaar niet, als die van Sicilië , brengt egter graanen, olyven, oranje appelen en citroenen voord; ook zyn '<2r eenige lood en zilver mynen, wilde paarden, goede fchaapen en geiten, maar 't rundvee is 'er gering. Op de kusten wordt koraal gevonden. Sardinië wordt verdeeld , in Kaap Cagliari, het zuidlyksr. envrugtbaarst gedeelte, en Kaap Lugodori, ' ten noorder. Men vindt 'er Cagliari, de hoofdftad, met eene fchoone havenen univerfiteit, zyis niet groot, ligt op eene heuvel, en dryft redelyk veel handel , feedert eenigen tyd ook, in zout. Villa di Glefia. Onstagni, groot, maar byna onbewoond, weegens de ongezondheid der lugt. Mgeri. Lusfari, eene groote ftad, met eene haven. —— Tempi &c. Ten noorden van Sardinië liggen de kleine eilanden Afinara , Magdalena &c. Het eiland Korsika, door de ftraat van Eonifacius, van Sardinië afgefcheiden, en t0£!  a48 XIV HOOFDDEEL. toekomende aan den Koning van Vrankryk, is bergagtig, onvrugtbaar, weinig bebouwd en ongezond van lugt. De valeien brengen egter koorn en vlas, en de heuvels wyn, olie , amandelen en andere vrugten voord. Ook wast 'er veel hout, en 'er wordt veel honig en wasch ingezameld. Men vindt 'ér Bonifaeius, eene fraaie handeldryvende ftad. Adjazzo. Sagona. Calvi. Corte, in 't.- midden van 't eiland. Bastia , de hoofdftad, van middelmaatige groote en wélbevolkt; de Gouverneur houdt 'er zyn verblyf. San Fiorenza, met eene welverfterkte haven &c. XV, HOOFD» Ui  249 XV. HOOFDDEEL, van ZWITSERLAND, ywiTSERLAND , eertyds Helvetie genaamd, ligt grootendeels, binnen 't Alpisch gebergte, bedooten ; en wordt bepaald, ten noorden en ooften , door Duitschland; ten zuiden, door Italië; en ten wetten , door Vrankryk. Tusfchen den 2+n en 28° graad van lengte, beneevens den 4611 en 48" graad van noorderbreette , geleegen , befiaat het', van 't ooften, naar 'c weften, omtrent70, van 't noorden, naar 't zuiden, liegt»47 uuren gaans; doch is, zoo weegens deszelfs natuurlyke, als weegens deszelfs ftaatkundige gefteldheid , byzonder merkwaardig en verdient diesweegens wel eene eenigzins uitvoeriger befchryving. Het getal van deszelfs inwoontrs wordt, op omtrent anderhalf milioen, gefchat; en zulks nietteegenllaande 'er Jaarlyks veel volk  aso XV HOOFDDEEL. volk ten Innde uitgaat. Want de "Zwitfcrs niet ryk, en zeer krygshaftig vai> aait zynde;, (fchoon zy zelfs zelden in oOriog zyn, daar hunne bergen hun, tot een natuurlyk bolwerk, verftrekken;) begeeven zig veel, in den krygsdienst der overige Vorften en Staaten van Europa , die 'er geheele regimenten voetvolk van onderhouden. Na eenen geruimen tyd gediend , eq daar door eenig geld gewonnen te hebben , keeren veelen deezer lieden, naar hun land, te rug, en zetten 'er zig neder; terwyl de regeering ook, over deeze troupen, het regt behoudt, om ze, in geval van nood, fbt befcherming des Vaderlands op te roepen. En onder dit voorbehoedfel, wordt deeze verhuizing, voor een tyd, te minder teegengegaan, daar veelen oordee* len,dat 's lands bevolking, naar den aart van deszelfs gefteidheid en de maat van deszelfs' vrugtbaarheid , te groot zy. De lugt is 'er, over 't algemeen, koel, fyn, zuiveren gezond, doch naar de verscheidenheid der ftreeken, zeer verlchillen» de;  XV. HOOFDDEEL 351 de; zoodatmen, rondom denzelfden berg, op eenen dag, de vier faizoenen kan aantreffen , naar maaren men de noord- of zuidzyde, de hoogte of de laagte bezoekt; ja zelfs , op fommige plaatfen , in 't hoog gebergte , kan men, met de eene hand, fneeuw, met de andere, bloemen,van den grond, opneemen. In die geweften, waar de bergtoppen zig , op de hoogte van 't zwerk, bevinden en wel vooral op den St. Gothard en 't hoogfte ruwfle deei vin Zwiiferland, heerfchen eene byna beltendi-ge kou, met flerke winden., en zeer natte neveldampen, verzeld. Ook geeft; de grond nietjmind;r verfcheidenbeid. In de hoogde ftreeken, de ver-, heevenflen misfehien van gansch Europa, vindt men keetenen van bergen en rotfen, twee, vier, ja zes hoog, op een geflapeld , en die zig , lynregt, tot op 1000, of 1100 roeden, indehoogte , verheffen, flegts, door enge valeien, of fteile afgronden, van eikanderen, gefcheiden zynde. Aan den voet wasfen digte wouden, en zeer vette weiden, met lang en  252 XV. HOOFDDEEL. en zeer goed gras, bedekt; op de middelhoogte vindt men korte, drooge, en welriekende kruiden, die veel medicinaale kragt hebben , en teevens ook goede weiden » voor het vee ; nog hooger op ziet men niet dan ftruiken en ander houtgewas ; terwyl overal de fchoonfie bronnen oïitfpringen , die fchuimende en bruifchende, van rotsop rots, nederflorten, totdat zy zig, op zagter afhellingen , in kleine meeren, beeken en rivieren , verzamelen; de kruinen eindelyk beftaan, uit fpitfe onbeklimbaare rotfen, welken geheel kaal, of met fneeuwen ys overdekt zyn. Tusfchen deeze fpitfen liggen vlakke, of afhellende dalen en valeien, waar onder vooral die geenen, die, naar 't noerden, gekeerd zyn geheel en al, met fneeuw en ys, liggen opgevuld; doch zoo, dat de oppervlakte zelden glad, maar meest hobbelig, gelyk ae baaren der zee, en met uittteekende fpitfen enpyramiden vanys,gebrooken zy. Zelfs vindt men 'er geheele bergen en als vafte rotfen van enkel ys, die men GUtfcher noemt, en welken, zoo wel als de zoo even-  XV. HOOFDDEEL. 253 evengemelde ysvelden, door de daarop val-. lende, en, beurtlings, door de ftraalen der zoh ontdooiende, en door de winden en de kou des nagts weer bevriezende fneeuw en dampen,fteeds grooter en grootef worden ; fchoon deeze aangroei zoo langfaam, alson. gelyk, in zyn werk gaa, daar dezelve van zon, wind en weer, afhangt. Ook fmelten de onderfte gedeelten deezer ysbergen en velden geduurig weder Weg; en daar uit is het, dat zeer veele rivieren hunnen oorfprong neemen. In de meefte getyden des jaars kunnen de wolken, de fpitfen der alierhoogfte bergen niet bereiken, maar blyven, door de daalen en over de laager vlakten, beneeden deezefpitfen zwerven; zoo dat men een dier hooge toppen beklimmende, de wolken, onder zyne voeten ziet, gelyk eene zee, uit dewelke, de nabuurige bergkruinen, als zoo veele eilanden, uitfteeken; of indien "er eene fcheiding, tusfchen de wolken,komt dan ziet men , tusfchen deeze vlottende zeeën door, de vrugtbaare en rykbevolkte vlakten, valeien, dorpen en fteeden, langs den  254 XV HOOFDDEEL .den oever der flingerende rivieren en meeren, aan den voet der bergen liggen. Onder de meenigvuldige watervallen ondertusfchen, welken men, op deeze bergen, ontmoet, komen 'er fommigen , van zulk eene hoogte af, dat men'er, in de laagt ftaande , het begin niet van zien kan, en zy dus als uit den hemel fchynen neer te daalen; terwyl zy zig, door den teegen. ftand, welke de lugt hun, in het vallen, biedt, in eenen ftorreegen fcheiden, en in deeze gedaante nederkomende, de vertooning maaken van.flroomen, die vloeiende uit een wolk, zig weer in wolken gieten, gelyk de verheeve en bekoorlyke Dichter der Alpen,Halter , zig uitdrukt. Wanneer men zig, tuslchen deezen ftofreegen en de zon, behporlyk plaatst, ziet men 'er eenen volkomen kring in, die,met alle de kleuren van den reegenboog, praalt, en even als dezelve,door de te rugkaatfing der zonnellraalen , op de waterdroppelen, veroorzaakt wordt. Niet zelden komen 'er groote fneeuwklompen, van deeze bergen, affiuïven, die, van een weinigje ufgleiende fneeuvv be-  XV. H OOFDDEEL. 15; begonnen, onder 'c voordrollen, zoogroot worden, dat zy Hukken rots, boomen, bosfchen , ja fomtyds huizen en dorpen meelleepcn of overdekken. — - Ook vindt men, in fommige bergen, op onderfcheidene diepten, geheele laagen van verlleende fchtlpen en zeeplanten, ten bewyze, dat de zee, in vroeger eeuwen , ook dit verheevende geteelte van Europa, overdekt heeft, Het laager gedeelte van Zwitferland , ten noorden en noordweden geleegen, heeft ook wel bergen , maar die, iynregt, rriet veel meer dan een paar hondert toeden hoog zyn. Aan den voet daan dezelven , met wyubergen, koornakkers, weiden en bosfchen, bezet, die zig dikwils uitftrekken, tot op de kruinen; en deezen zyn nietfpits, maar plat en rond, es geeven maagerer weider, dan de zoogenaamde Alpen , maar vry goede graanen en boomvrugten. Zelden daalen de wolken, tot op de kruinen deezer bergen, neer. In de Zwitferfche gebergten vindt men niet alleen kalk, kryt en kleiaarde, tot het maa-  a56 XV. HOOFDDEEL. maaken van aardewerk, gefchikt; maar ook veele leien, zwart, grys en ligt rood marmer, met witte aderen, geflreept; ala- bafhr, gips, flypfteea , zsndfteeuen, kiiftallen, falpeteraarde, miueraale wateren, zoutbronnen, fteenkoolen, zwavel en an- timonie. Zelfs zyn 'er eenige mynen van zilver,kooper,lood, yzer en ftaa!-eris,doch deezen , 't yzer uitgezonderd, fchynen riet zeer goed van aart, en geeven, in de bewerking, weinig voordeel. — Op de hoogte, tot aan de ysbergen toe, wordt gerst gebouwd; vervolgens, naar maaien de flieeken al warmer en warmer liggen, haver, rogge, fpelt, &c, terwyl de dalen en vlakten vry vrugtbaar , in graanen, zyn. Vlas en hennip wordt 'er meede gewonnen, en 'men begint 'er tabak te planten. In andere flieeken vindt men goede druiven, appelen en peeren,waarvan men dranken maakt, midsgaders kaflanjen, nooten en allerlei ooft, in meenigte en van voortreflyken fmaak; naar den kant van Italië zelfs vygen, citroenen, granaa:-ap- pelen , faffraan , &c. In de meefte ftree-  XV. HOOFDDEEL. 257 "flreeken, heeft men hout in overvloed, in 'fommigen moet men zig, nut gedroogde fcbaapenmist en eenige fooi ten van iaage heeftergewasfen , vergenoegd houden. -Doch 't voornaamde beüaan de inwoo. ners komt van het rundvee, dat 'er, zoo weegens 't vette valei-gras, als weegens de berg- of Alpen-weiden, in meenigte en voortreflyk is. Veele land- en berg. lieden zelfs voeden zig meest , met melkfpys. Des zoomers zendt men 't vee, naar de bergen of Alpen , onder geleide van •koeiwagtersjdie 'er hun verblyf neemen, en .de melk, booter, kaas, &c., voor den eigenaar, inzamelen, of 'er hun eene zeekere pagt voor betaalen. De paarden zyn 'er, in fommigen ftreeken, ook > vry goed; maar de fchaaphoedery', weegens gebrek aan wintervoeder , gering. In 't hoog gebergte zyn veele Gemfen, een foort van wilde geiten, die zeer moeilyk te vangen zyn, en van wier huid het zeemleer gemaakt wordt. In Zwiiferland worden vee/e gaarensen lywaaten,van hennip en vlas,gemaakt, veel II. Deel, M ca.  253 XV. HOOFDDEEL. catoen verarbeid, totneteldoeken,gedrukte lywaaren, kousfen, &c, floretzyde en crgaucyn vervaardigd, zyde en halfzydeftofkn geweeven, gedeelt!yk,met goud cn zilver, doorwerkt, wolle fiofTen, kousfen cxc, vin vufcheidenerlei foort , hoeden, p.ipier, hoorn-en aardewerk, en veeletlei kr;:raeryen en galanteriewaaren vervaardigd. In leer wordt'er mede veel geat beid; en op fommige plaatfen worden veele cn zeer goede horlogies en uurwerken gemaakt. Schoon dit gewest, als midden in'tland geleegen zynde, gec e zeehavens hebbe, wordt de koophandel 'er egter, door de meenigvuldige bevaarbaare meeren en rivieren, en wel byzonder door den ityn en de Rhone, zeev bevorderd; terwyl 'erver. Icheide groote weeeen en paden zyn aangelegd , om de koopwaren, door middel van lastdieren, over *t mbergte, te brengen. De uitvoer beftaat meest, in kaaï, booter, rundvee, paarden, fchaapen, eenigen wyn, veele neteldoeken , redrukte catoenen, horloges en andere manufacturen  XV. HOOFFDDEEL. 259 ren zoo even vermeld. Uit Zwabert, Tyrol en den Elzas krygen de Z witters veelkooren, her.nip en vlns VVy 'zenden .er naar toe lakenen.zyde en wolle (toffeudaaien , flanellen ,fpeceryen, drogeryén, kruidentryen , meekrappen ,verf!lofïln , westindifche catoenen, neteldoeken, rotttngen , gedrukte catoene lywaateu, fluweclen , olypharts-tnnden, jugten, baleinen &c. De Zwitferszyn ,over 't algemeen,groot, welgemaakr, fterk en teegen ongemakken, gehard; werkzaam en vernuftig; ligt vergenoegd en,met de grootfte ftandvaftigheid, begaaft. Ook munten zy uit, in opregtheid, openhartigheid en goede trouw, en blyven onwrikbaar verkleeft aan den geenen, aan wien zy zig eens verbonden hebben. Zy zyn dapper, onvertfaagd, tot den kryg, zeer gefchikt, en hunne regimenten zyn altoos en overal, onder de befte troupen van Europa , gereekend. Ook hebben zy nog veel behouden van dat gedeelte van de opvoeding der ouden , 't welk de kragt , gezwindheid en gefchiktheid d«s lichaams ten doel had, teevens M 2 ris  -öo XV. HOOFDDEEL. als het de onderneemzugt en eene pryslyke nayver bevorderde; want zy oeffenen hunne jeugd, in 't loopen ,worfte!en, boog* fehieten, behandelen der hedendaagfche .wapenen &c; alle zoo veele dingen, die vry , heneevens meer anderen van dien aart, in ons land, te veel verwaarloozen. Voords zyn de Zwitfers eenvoudig en gereegeld van zeeden, en draagen de grootfte zorg, om alles teegen te gaan, wat, ten deezen opzigte, opentlyken aanfloot geeven Kan. Zelfs heeft men 'er de pracht , door wetten , beteugeld, en fommige (oorten van cpenbaare vermaaklykheeden, als fchouwburgen, &c., geheel verboden ; terwyl men 'er zeer naauwkeprig en getrouw is , in 't waameemen van de plichten deropenbaarc Godsdienstoefening. De vrouwenschoon van geene bevalligheid ontbloot , zyti er kuisch en zeer huishoudelyk. De mans hebben zeer goede giondbeginfeleii van ftaatkunde, en kennen den prys hunv.ei vryheid wel. Zelfs is *t geheele lichaam der natie , zoo algemeen en fterk,.met den geast van vryheid , door- droa-  XV. HOOFDDEEL, sé* drongen ? daf, door deszslfs feegenwer-' 2dng alleen, ook in die pfaatf tuS Seftier, over 'i algemeen,, vry'zagj* t&êtl vryhefd * gé&r&ed!g«J bïy& tikt fï& woord, de ZwüfeV» zytf eèa! déf fp^Sgtv waardïgfte er? geMk-igiio* vblfréü? 'f etf srutién 'l v&ar^ó/diiè rP^> Jlfug' blyvètt? y als? zy-' Êanirie vg, akh-ins y>ej£ins, onder ben, beerscht. Jn 't oostlyk gedeelte van Zwifferland, wordt hoogduitsch gefprooken ; in 't westlyk gedeelte, fransch , of een foort van landtaal, 'patois, )dat 'er overeenkomst mee heeft; en in een gedeelte van 't zuiden,itali- aansch. ■ ■■ ■ Ten aanzien van den Godsdienst is 'er niet minder verfchil; de hervormde leer heerscht, in de Cantonsvan Zurich , Bern, Bafel .en Schaf haufen, de fteeden St. Gall, Geneve, Mu!haufen,Biel,en "S Vorftendom Neufchatel; de RoomschM 3 ka-  z6i XV. HOOFDDEEL. katholykin daarenteegen, in de Cantons Lucern , Uri , Schweits , Unterwald, Zug, Freiburg, 't Walliferland,&c.,terwyl d» Cantons (Hanis. Appenzel, Solotlmrn, 't Gemeenebest der Graauwbunders , de Jandfchnppen Thurs.au , Toggenburg , Rheinthal, Baden en Sargar.s, gedeeltlyk Geretonr.ecrd, gedeeltlyk Roomsch zyn. In Zvviiflrland vindt me» drieërlei foort van Staaten, die, allen te famen , als in een Gemeer.ebestvereenigd zyn; te weeten, de dertien Cantons, hunne onderdaanen, en hunne boudgenooten. De Cantons zyn eigentlyk alleen aan elkander gebegf, door de verfchillende verbonden, die elk hunner, op verfchillende tyd»n, met eenigen der overigen, gemaakt heeft, en waar doorzy eindelyk allen, fchoon niet onmiddeiyk, egter door de gevolgen, aan eikanderen zyn verbonden geraakt. Ook heeft, tusfchen deeze verfci.eider.e verbonden, 'h meer dan een opzigt, merklyk onderfcheid plaats; voorai ten aanzien der agt rttde Cantons Schweits, Uri, Unterwald, Ucein, Zurich, Glatus, Zug en Bern, in  XV. HOOFDDEEL 263 in vergelyking met de nieuwen, Freiburg, Solothurn, Bazel, Schafhauzen en Appeuzel, de weiken wel omtrent anderhalve eeuw laater, dan de voorigen, in deeze verbintenis getreeden zyn. Hier in evenwel (temmen alle de verbonden,met eikanderen, overeen, dat 'er wederzydfche hulp en befcherming in wordt beloofd, teegen alle onwettig geweld ; tetwyl 'er teevens, voor de beoordeeling van de noodzaaklykheid der uit dien hoofde te onderneemen oorlogen , voor de wyze en hoeveelheid der te verleenen hulp, voor het vinden der onkoiten, en voor de beflisfing der gefchillen , welke", tusfchen de Cantons,mogten ontftaan, gezorgd is. Doch heeft eHc der oude Cantons het aan zig behouden, om nieuwe verbonden , met andere Mogendheedtu , te moogen aangaan; mids onverminderd de verbonden, te vooren , door de bondgenooten,otideiiing geflooten. Daar in teegendeel van de nieuwe Cantons bedongen is, dat zy zig niet, met anderen, verbinden moog^n, zonder raad en toeftemming der oude Cantons , of de M 4 mee:-  s4 XV. H OOFDDEEL, meerderh«d»van dien ; zelfs mogen de oude Cantons, mids- eenpaarig zynde, eenen oorl g onderneemen en de hulp der nieuwen, in denzelven, eifchen; 't geen dee« zen zoo afzonJerlyk niet moogen doen». — Voor *c overige heeft elk zyne regten , vryheeden, en ook zyne oude verbonden,, mei andere Mbgendheeden , volkomen, in hun geheeli,.behouden^iusdeeze-Gantons,iii: ceei grond,, volkomen onaf hanklykaStaaten"! zyn- geblbe«eiiir die.' opjzjgzellraiiBBi&anï,. zig; zelfs rcgettmn),, dlkwBsmargjmratrmtlbfE &lbgiaiïillffllhm „ IbmrMan „ een cÜüqt die '.rneerUfifhtiriJ tflaT tbondgcnooui], tot niets , .buiten 'e verbond , kunnen gedwongen worden ; invoegen de beloofde hulp ter onderlinge verdeediging genoegzaam den eenigflen band van vereeniging, tusfchen hen.uitmaakt.—VVanneer'eriets,het ganfche lichaam raakende , te verhandelen valt, wendt men zich., tot de ftad Zuiich, die de gedagten der bondgenooten, by brieven, vraagt; of wel eene byeenkomst uilfchryft, op dewelke dan, uit ieder Canton, een, twee, of drie afgevaardigden ver- É  XV. HOOFDDEEL. gé* verfcheinen, om den hun meegegeeven last, over de vocrgeflelde zaak, open te leggen; de Gezanten van vreemde Mogendheeden te hooren ; by meerderheid,te befluiten , daar 't gefchieden. kan;of anders de verfchillende uirgebragte gevoelens, elk in den zynen , mede te deeJen. By deeze geleegenbeeden is men ook gewoon , elkanderen verzeekering te geeven , van Jt ftandvaflig voorneemer,otn by't verbond.te blyven volharden. Behalven deeze algemeene vergaderingen hebben,zoo de oude Can. tons, als die geenen, die een en denzelfden Godsdienst belyden , hünne byzondere byeenkomften. Het gemeene inkoomen beftaat , Ju tienden, grondcynfen, heerfchaplyke inkomfien , tollen en belaltingen; welke laatften egter, op weinig plaaifen , zyjn ingevoerd. Terwyl de nooddruften en uitgaven van den Staat even gering, als de inkomften, zyn. De Zwitfers hebben weinig of geene ftaandekrygsbenden, maaralle burgers, landlieden en onderdaanen, moeten ■j&g, in den wapenhandel, oeffenen; op  b66 XV. HOOFDDEEL gezette dagen, naar 'r wit fchieten; en zig, van geweer, kruid en loot, voorzien houden. In de meefte en voornaamde Cantons, zyn alle deeze manfchappen, in compagnien en regimenten, te voet en te paard, verdeeld, om altoos, tot *s lands verdeediging, gereed ie zyn. Elk gewest heeft zyne arfenaalen en magazynen, die men altoos voorzien moet houden; en op de hoogfte bergen heeft men ftapels van hout en hooi gereed, om *s nagts.doorde vlam, en 's daags, door den rook, van alle aannaderend gevaar,teeken te geeven,en dus, by tyds, gewaarfchouwd te zyn. De grond geen kooren genoeg opleeverende, voor de inwooners, zyn'er, op veele plaatfcn, onder 't bellier der Regeering , kooren-magazynen opgericht, die , in tyd van overvloed, voorzien worden, cm,in tyd van gebrek,te worden geopend, en tle al te groote duurte voor te komen. De voornaamfte^üiviere» van Zwitfer* land zyn.de Ryn, welke, indriefp:anken , zynen owfprong neemt, uit de bergenSt. Bolhard cn den kleinen St Bernardj het Jand  XV. H O O FD DEEL 267 land der Graauwbunders bewatert; van daar, langs'c Rheintal, inde Budeuzee, ftroomt; en \r, by Coi.fians, weer uitgekomen, langs en door Zwahen, naar den Elzas, en zoo verder, tusfchen Duitschland en Vrankryk door , naar de Nederlanden, vloeit. DeTefin, diemede, op den Berg St. Gothard, zynen oorfprong vindende, terftond zuidwaards, naar Italië , flroomt. De Rbone, welke, uit den berg Furca, by dien van Sr. Gothard, geleegen, ontftaande, gansch Walliferland bewatert, in 'r Geneeffche meer valt, en'er, by Geneve, weer uitkomende, door Vrankryk, naar de Middelandfche zee, Icopt. De Aar, welke, tusfchen de twee voornoemde bergen, ontfpringende, de meeren van Brientz en Thun doorloopt, de Cantons Bern en Solothurn bewatert, en beneeden Kiingenauw,in den Ryn, valt. De Rusf, Welke almede,uit dezelfde gebergten, afvlietende, het Cauton van Uri befpoelt, 't meer van Lucern doordroomt, en voords, door en langs de Cantons Lucerne, Z113 en Zjtkh, midsgaders 't Vorftendom BaM c5 isn  a63 XV. HOOFDDEEL. den vloeit, om,by Windisch,te vallen, in de Aar; welke, een weinig laager, ook de Limmat ontfangt. Uit den oor- fprong en loop deezer Rivieren, kan men cpmerken, dat de drie bergen Furca, St. Gothard en kleine St. Bernard, 't verheeventte gedeelte van Zwitferland moeten ui: maak en; als mede dat deeze bergen,in hunne fneeuw-en ys-velden,eenen onuttputlyken en (leeds vernieuwden fchat van wa er bevattsn; wyl zy daar uit, in zulk eenen kleinen omtrek , zoo veele voornaame Rivieren doen ontdaan. De voomaam¬ fte meiren van Zwitferland zyn die van "Bienne of Bid , en Neufchate» , in *t Prinsdom van dien naam; het laatfte, door eene als nog onbevaarbaar beek, gemeenuehap hebbende, met het meer van Geneve, 't welk het grootst derZwitferfche meiren is , en bezuiden 't land van Vaud ligt; die van Thuu en Brientz, iu \ Canton Bern; die van Lucerne, Zug, Zurich en Walienftat, in de Cantons en ilreeken van dien natten ; en eindelyk de .Bodenzee, welke tusfchen Zwkftrïai'd en  XV. HOOFDDEEL. 269 Duitschland, ligt. Om de gebergten van Zwitferland op te tellen, zou men byna 'c geheele land moeten doorloopen. Onder de Cantons, is het voomaamfte dat van Bern , zynde byna 60 uuren gaans lang, en 30 breed. De vlakten brengen veld en boonvvrugten voord, in overvloed; de bergen voortredyke weiden en kruiden ; en in de lireeken langs de Bielfche , Neufchatelfche en Geneeffche meeren, wast goedejwyn. Men reekent de inwooners, op 400, 000. De inkomften omftaan, uit renten van capitarden , in Engeland,Saxen en andere landen, voor den Staat , aangekogt ; en voords uit de tollen, den winst op den zouthandel, de tienden, de domeingoederen, en eenige geringe belaftingen, op 't verkoopen van wyn en diergelyke dingen,gelegd.b'chulden heeft de Staat niet. ~ De "oppermagt over 't geheele Canton ftaat aan den grooten Raad, die, de kleine daaronderbegreepen, tusfchen de twee en drie honderd leeden fterk is , en de Raad eu Burgery der ftad Bern wordt ge» M 7 naamdj  270 XV. HOOFDDEEL. naamd, om dat hy de Burgery en Gilden dier ftrd verbeeld; fchoon evenwel niet alle de ftads-Burgers geregtigd zyn, om in dien Raad,te worden verkooren; maar alleen de afftammelingen van die grenen , die, reeds voor 't jaar 1635, vrye burgers waren; terwyl die geenen, wier voorouders, eerst na dat jaar,vry geworden zyn, wel alle de overige rechten van 't burgerfchap genieten, maar geen deel kunnen krygen aan 't bewind. In 't jaar 1764 waren 'er nog 274 zulke Regeerings- of Patrice- gedachten in weezen. De zes oudden onder dezelven hebben , in fommige opzigten, den voorrang, boven de anderen, en zyn in groot aanzien. Om zig voords,tot hetwerklyk krygen van aandeel, in'tbeflier, bekwaam te maaken , moeten de Burgers, door hunne geboorte, tot de Regeering, gerechtigd, zig , in een van de twaalf Gilden, laaten infchryven, waar in de Biraery verdeelt is; en onder welken die der bakkers, fmeeden, flaagetseti leertouwers de voornaamden zyn. Uit deezs Gilden worden ,cok zeflien perfoonen ge-  XV. HOOFDDEEL. 271 gekoozcn, die mede-leeden zyn van den grooten Raad, enjaarlyks, met den kleinen Raad, den grooten Raad bevestigen; als mede wanneer men de opengevallene plaatfen vervullen wil, de verkiezing daar toe doen. Ook beveiligen deeze zeftien, met de vier Vaandrigs der Had, jaarlyks,den kleinen Raad; terwyl zy, in 't veranderen van wetten &c. mede worden gekend. — De groote R.iad van Bern befluit, over vreede, oorlog, verbonden,enalles wat de hoogheid des lands, de huishoudelyke belangen en 't Financie weezen betreft ; en oordeelt, binnen dellad, over Crimineele zaaken, daar *t leeven mee gemengd is, als mede, by beroep van laager regtban-; ken, over alle Civile zaaken, bovW de 500 pond. ■ "■ De kleine Raad, wel* ke,uit den regeerenden Amptman {Avo* ycr) en 26 Ieeden-van den grooten Raad beftaat, neemt alle de daaglyksch voorvallende (laars policie regts-en kerklyke zaaken waar ; en raadpleegt, in voorraad, over alles, wat aan den grooten Raad zal worden yoorgedraagcn. üe kleine R.aad moet eigeut-  t7z XV. HOOFDDEEL. gentlyk jaarlyks verkoozen worden, doch blyft thans getneenlyk aan. Wanneer 'er eene plaats, in denzelven, openvalt, worden 'er, door het trekken van ballen, drie Kiesheeren , uit den kleinen , en zeven, uit den grooten Raad , verkooren ; deezen flellen zes of tien Candidaaren voor, die, gedeeltlyk, door het trekken van Lallen, gedeeltlyk, door het (temmen van den grooten Raad, tot opeen,gebragt worden; dewelke dan de plaats bekleed. Om tot deezen Raad verkooien te kunnen worden, moet men tien jaaren, in den groot^i Raad, hebben gezeeten en getrouwd zyn. ■ De regeerende Amptman , die veor 't leeven blyft, zit, in den kleinen en grooten Raad, voor, op een foort van Troon, en heeft eigentlyk geene ffem, xinaar beflist, wanneer de flemmen fiaaken, terwyl men tog ook gemeenlyk zyn gevoelen vraagt. Het zsegel van Staatis,in zyne bewaaring. De tweede Amptman .heeft rang, na den eerften, en is, in zyne afweezigheid, zyn plaatsbekleederj/en zy de eerde, daartoe, iemand andershebbe aan.  XV. HOOFDDEEL. 273, aangc field. Uil ea door den grooten- Raad, docli teevens met tusfchenkoming va» lietlot,worden deLandvcogden, oftëaljuwea en Kafteleinen gekooren j en 't getal deezer bedieningen is-zeer groot, wyl 'tgeheele; Canton,. in zulke Landvoogdyen,., ver» deeld is- In fommigen derzelven neenien zy, kennis van alle tivile,, crimineele*" kurklyke, polieie-en financie-zaakeiv,- ÜP audfenai; IiebbM:zy;W&ldLïdvilé.',,tnaariiiiei:dee «ciürib.Bït&' ragJspl&Bging:. tötan'Uaij^nHbijin IbüHwn a$y ttffijlmlkarmgranjge^ lliuntffijplauilGni^adtw^^ imoiitan ;ge2ïöuwd :zy.n. Wanneer zy -hun gezag misbruikenjis'ür geen ander heroepjoan aan den .grcoteu Raad , en dus aan 't lichaam zelve , waar uit zy getrokken zyn; 't geen 't verkrygen van regt, na. tuurlykerwyze, niet zeer bevorderen moer. Ook wordt 'er wel eens,over de al te groote magt deezer landvoogden;geklaagd. —— Onder den grooten en kleinen Raad, zyn verfcheide mindere Collegien, Raadsvergaderingen, Kamers en Commisfien, tot bezorging van allerlei zaaken in>  274 XV. HOOFDDEEL ingefteld, en uit leeden van den zoo evengemelden Raad beftaande. Onder dezel ven vindt men de Geheime Raad,famengefleld, uit den tweeden Ampiman, de vier Vaandrigs den oudften der twee Schat neefters en twee leeden van den grooten Raad.Dezelve behandelt alle de zaaken, die geheim moeten blyven. — Benatven den hoogen regeeringsftand, tot dus verre befchreeven , is 'er nog een buitenfland , uit eenige honderd, tot de regeering, gererigde jonge burgers, bellaande; die defzeifs grooten en kleinen Raad, zeitienen, en zelfs 120, naar vervalle Booten , benoemde landvoogdyen heeft. Uit deeze befchryving nu blykt , dat Bern, even zoo zeer als Venetien, fbat, onder eene Ahftocratilïhe Regeering, door geboorte,bepaald ; dat de Regeerings-of pa" trice familien, te Bern , wat de Regeering betreft, na genoêg, met de Ver.etiaanfche Edelen, gelyk ftaan ; en dat 'er ook te Bern niets, in de Staatsgeiteltenis zelve , is, dat het Ariftocratifche deezer Regeering beteugelt. Dus de nationale Geest van Vryheid ialleen aan het zelve ten teegenwigt ver-  XV. HOOFDDEEL. 275 veifirekt! Dan daartoe werkt deeze geest van vryheid ook fterk genoeg, om , uit deeze Regeering, die misbruiken te weéren, die te Venetien , by't volk, eene zoo flaafag ige onderwerping , en by de Edelen, eene zoo fteeds bevreesde , fteeds afgwaanende cverheerfcning te weeg brengen. Men ziet hier derhalven, dat hei Volks* charaébr , wanneer het , gelyk by de Zwitfers, zeer fterk en diep ingt prent is , zoo veel invloed , op de Regeering, als de aart der Regeering, op 't Volkscbaiaéter heeft, ja dat dit laatfte wel eens het eerlte overweegen , en deszelfs gebreekcn vergoeden kan. Alles werkt hier weerkeerig, en 't fterkfte overwint. In 't Canton Bern vindt men, (van 't noorden beginnende,) Bruck, aan de Aar; Lenzburg; Arau, mede aan de Aar , in eene fchoone en vrugtbaare landsdouw, waar veele mesfen gemaakt worden ; en Zoffingen. Deeze vier fteeden, in 'tlandfchap Argau, geleegen, hebben, fchoon aan de ftad Bern onderworpen , evenwel hunne eige Regeeringen behouden. Ni- dau,  a?6 XV. HOOFDDEEL dau, eea fteedje, aan de. Bielerzee, opJ paaienf gebouwd. Bern,, de hoofd- opliever- alleen - heerfchende flad van "t Grithr ton is groot ? ryk , welbebouwd en de fchoonftel.ftad van geheel Zwitferland. Zy' heeft-eene unïverltteir-., en Hgi aahdeAar{. iti eene zeer fraaie landsdouw', op dewelke men ,,• van de hooge walleneert heef-' lyk uitzigt heefl. Langs de vóornaarrïfte' draaien- virtdi men overwelfde gaahdèryéh> örtdfetfdeAVtslkéti men. altoöS-dröDg^'k'RilHv^iM-dllUli;, örP cfctfrr ft tó'öclkPcÖS»' tÖKWttti»^ diie ïbwed Mi «ibii^BfeKöttf ll«qpt ,e.csne ■feeskj, \\velke ved,tot (Ie ..zindelykbeid, toebrengt. Ook worden hier zeejtere nftsdaa-digers, byzonder vrouwen , verwcezen, om,aan wagens vastgehegt , de flraaien fchoon te houden, De groote kerk, 'c arfenaal en 't kooren magazyn, zyn meik. waardig. 'Er is veel handel, in linnens, beneevens eenige manufacluuren van zyde Boffen, kousfen,aardewerk&c. Laupen, eene kleine ftad , aan de farnenvloeijing der Sana en Senze, niet bruggen, over dezeiven. Thun, eene kleine ftad, by de Xfiir  %V. HOOFDDEEL. m Thürérzee, wefke,aan weerszyd met dorpen , kafteele.n, buitenhuizen, wynber* gen, boomgaarden en tuinen, omringd is. Unterzeeven en fnrerlachen, aan weerszy. de der Aar, tusfchen de meeren van Thun en Brientz. Ten zuiden van Interlachen liggen, in 't hoog gebergte, de valeien ea ysvelden van Grindelwaid, en Lauterbrunnen , ingeflooten , tusfchen den Schrelchorn , den W-ettcrhorn,en meer andere ffeile roifen, die, onder de hoogden van geheei Zwitferland, behöören'jen voorzien zyn met dorpen van dezelfde naamen, wier huizen, tot aan de ysvelden, verfpreid fiaan. De •ysvelden zelfs, welken van eene verbaan zende nirgeftrektheid zyn, fommigen, zoo men zegt , van verfcheide uuren gaans ftaan, met bosfchen en weiden, omringd! Digt by dezelven ziet nien akkers , met rogge en gerst, bezaaid; en zulke fchoone weiden , dat 'er, in deeze valeien, tusfchen de 4 en 5000 fluks vee graazen; terwyl men, in dezelven ook hennip, aardappe len en allerlei vrugtcoomen aantreft. Op de" hoogten ziet men aarbeien en wilde kersfen, tot  273 XV HOOFDDEEL. tot ouder dVfch,adu,w der ykcegels,groaen. Onder de meenigvukkge , van deeze rotfen,affiortende watervallen , is de voornaamde , de Staubbach, welke , loodr.gt, ter hoogte, zo > als fommige reizigers vazeekeren, van 900 voeten,n:deivdt, van eene rots, wier kruin overhelt. ovcrde daar onder liggende vale', hen gedeelte van 't water, een uitfteekend «uk dier zelfde rots ontmoetende, wordt, met een onbe. gryplyk ge wek}, te rug gekaatst; het overige vei deelt zig, onder 't vallen, in een fynenftofreegen^n vereenie.r zig, in de valei, met andere beeken en watervallen.waai uit de Gletfchej-baco ontftaat. Veelen der afgronden , door welken , deeze hooge rots en bergfpitkn geichetden zyn, liggen aangevuld, met groote ftukken ys, onder allerlei gedaanten, yeibryzeld. Terwjtde zon,opde,vciheevener ysbergen en velden fchynende, allerlei fchitterende kleuren, op dezelven, voordbrengt, en dus de luiderrykfte vertoon:ng maakt. Op den hoogen Grimfdberg, nog meer luidoottwaards geleegen, is een weg, llangsgewyze, en hie  XV. HOOFDDEEL. 2755 biet en daar, met overhangende gewelven, overdekt, in'de ru-s,uit'iehouwen, met muurwerk ondeiftaind,en niet bruggen,van de eene rots, op de andere, geleid, om, in 't YVallilerland, te konen. Wcislenbu-g, met heiizaame baden, voordien, ligt aan 't einde van * tSimentha!, het welk, ter lengte van 12 of 13 uuren, en ter breedte van maar een qüartier of klein half uur gaans, tusfchen twee keetenen van zeer hooge, gedeeltlyk vrugibasre, gedeeltlyk onvrngtbaare en rotfise bergen, heenen flingert; in deszelfs geheele lengte bewaterd, door eene beek, langs wier oevers, voortreflyke weiden liggen, en ook veel vee vet ge. weid , en veel booter en kaas gemaakt wordt. De befte fooiten deezer kaazen worden verzonden^ de overigen, door de inwooners, in plaats van brood, gebruikt. Bex en Aaien , (Aigle,)twèe vlekken, in wier nabuurfchap gezwavelde bronnen gevonden worden; midsgaders zoutbronnen, die aan den Staat van Bern zeer veel geld opbrengen , en de eenigften van geheel Zwitferland zyn. Langs de oevers van 't Ge-  23o XV. HOOFDDEEL. -Getieeffche meer, verheft zig 't Land van Vaui, als een groot en fraai Amphithea•ter, van wynbergea, koorenvelden en vette weiden, doorzaaid met dorpen , btii'er7huizen en kleine fteeden , uit dewelken men, over deeze fchoone iandidouWi en 't meer,daar dezelve zig infpiegelt, op de hooge, met fneeuw, bedekte gebergten van Savoyen, de verruklykfre êëzigten heeft. Ook ziet men hier de ftandvaftige nyverheid en werkzaamheid der Zwkfers byzonder uitblinken; daar zy zelfs de rotsagtige ■af hellingen der bergen , met daaropgedrage aarde, bedekken; deeze aarde, van trap tot trap, met gemetfelde muuren, ondersteunen ; daar op hunne wyngaarden planten ; en wanneer dit alles, door eenen fchielykeia bergltroom, zoo als wel eens gebeurt , befchadigd wordt, dat zelfde werk weder op nieuws beginnen. In 't midden van deezen bekoorlyken oever, ligt Laufanne, eene redelyk groote ftad,die haare eige regeering heeft, en op de fteile afhelling van eenen berg, gebouwd is; zy is bekend, weegens haare univerliteit, Cop-  XV. HOOFDDEEL. aSi Coppet, waaromftreeks de befie roode, doch flegtHe witte wyn wast. La Vallée du Lac de Joux, w.^ar zeer veele horlogiemaakers en lteenhouwers woonen. Yverdun, eene redelyk groote, fiaaie cn lugtige ftad, aan 't meer van Neufchatel, waai de boekdrukkery thans zeer in bloei is. Het Canton Freiburg, brengt veele graanen en vrugten, beneevens eenigen wyn voord, terwyl 'er ook de weiery zeer goed is. Het weften en zuiden is .vlakker , 't ooften bergagtig ; de inwooners worden op 73000 gefchat. De regeering is 'er Ariftocratisch, gelyk te Bern, en in handen van 71 Patricefamilien« Gelyk in alle de Ariftocratifche Cantons en in de overheerde landen, is 't land, in landvoogdyen, verdeeld, en men heeft 'er eenen grooten, eenen kleinen en eenen geheimen raad , een Amptman, &c. Alleen heeft Freiburg dit teegenwigt te meer, teegen 't Ariftocratifche haarer regeeringsvorm , dat 'er de burgers, op zeekere geleegenheeden,by een II. Deel. N se-  a-8a XV. HOOFDDEEL. geroepen vvorden.Men vhidt'er Freiburg aan (ïe Sana, eene vry grooteen wel verüerkte flad, gedeeltlyk op eene hooge rots, gedeeltlyk in eene diepe valei, gebouwd. Eftavayer, eene kleine ftad, aan't meer van Neufchatel, Romont, eene ftad en kafteel, op een ronden berg, Gryeres, in welks nabuurfchap zeer lekkere kaazea worden gemaakt, waarin veel verzending is. ■ . .■ y.\ \ir.;••».« %v:. Het Canton Solothurn heeft eenen vry goeden, vrugtbaaren grond, byzoneier in de vlakte, en fchoone bosfchen ; men telt 'er 45, 000 inwooners- De regeeriug is 'er Ariftocratisch, gelyk in de voorige Cantons; ook heeft men 'er eenen Souveiainen Raad, eenen Senaat, twee Amptmannen, een Vaandrig, &c. Doch het geheele lichaam der burgery vergaderd 'er, alle jaar , om de Amptmannen en den Vaandrig , in hunne bedieningen, te beveiligen. Men vindt 'er Solothurn,eene fraaie flad , aan de Aar, in een aangenaam en vrugtbaar gewest; 'er wordt veel, in kaas en wascbjgehandeld.Beinweil, op eenen heu-  XV. HOOFDDEEL 283 heuvel, in eene enge valei. Ohen, aan de Aar. In 't fchoone dennewoud, Attiswa'd, vindt men een heilzaam bad. Het Canton Basel is gedeeltlyk vrugtbaar, in graanen en vyyn, gedeeltlyk bergagtig, rtiw enkoud. '£r zyn verfcheide baden en gezondheidsbronnen, en veel veehoedery. Men telt 'er by de 38000 inwooners. De regeering is 'er minder Ariftocratisch, dan in de overige Cantons,ten minften zoo veel de ftad betreft; want de regeeringsform is wel byna dezelfde, maar alle de burgers der ftad kunnen deel hebben aan 't beftier. De Groote en Kleine Raad famen genomen , en 300 leeden uitmaakende , hebben eene onbepaalde oppermagt en geeven het burgerregt; het geen,in Zwitferland over 't algemeen.,vry moeilyk te verkrygen is, wyl de burgers der hootdfteeden , ten minften in de Ariftccratifche Cantons,' alleen gerechtigd zynde, om 't ganfche land te regeeren, dit voorregt niet gaarne aan anderen willen mededeelen. By openvalling der raadsplaatfen , verkiezen de leeden van N a den  £84 XV HOOFDDEEL den raad zelfs zes perfoonen , tusfchen welken 't lot beflist. Het lichaam der burgery vergaderd eens 's jaars, om den eed te ontfangen, dien de regeering doer,van de wetten , beneevens de regten en vryheeden des volks, te zullen handhaven. Men vindt 'er Bazel", de grootfle ftad van Zwitferland, in r ugtbaaren en aan« genaamen oord, aan den Ryn, met eene Univeifiteit; 'er zyn eenige fabrieken en "cr wordt veel handel gedreeven, in wyn en verfcheidenerlei zyde en wolle ftoffen, &c. Liechftall, eene kleine ftad, aan de Krgetz. Wallenburg , aan 't gebergte Ilaiienftein , 't welk een tak van den Jura is. Het Canton Schafhauzen heeft geene hooge bergen , maar meest hooge en vrugtbaare heuvelen. Men telt 'er 30, 000 inwooners. De oppermagt ftaat 'er aan de geheele vergadering der ftads burgery, wier getal op 1600 begroot wordt , en waar uit de Souveraine Raad, de Kleine Raad , en de Burgemeefters , die aan 't hoofd derzelvcn zyn, gekoozen wor. ; den.  XV. H O O F F D D E EL. 285 den. Men vindt 'er Schafhauzen , aan den Ryn, «iet eene zeer konftig gemaakte houten brug , over dezelve, van eene boog , alleen in 't midden , op eeneti ouden pylaar ruftende. % De ftad is vry groot en fraai, en heeft veel handel,, in uit- eu inlandfche waaren. By 't kafieel Lauffen,eeti half uur gaans beneeden dezelve geleegen, fiort de Ryn, in eenen grooten waterval, vat! de rotfen af. Neukirch, &c. Het Ganton Zurich, gedeeltlyk't oude Pagus Tigurinus beflaande, is, met bergen , dalen , vlakten, koorenveldeti. wynbergen, meeren en ftroomen, gefchekeerd, en brengt, beide in delfftofFen en in veld en boomvrugten , byna alles voord-, wat men ergens, in Zwitferland, ontmoet, Men reekent het getal der inwooners, op omtrent iro, 000, waar van meer dan 12000 in de hoofdftad woonen-; fchoon 't regt tot de regeering,over't ganfche land, alleen by omtrent aooa (tadsburgers , berusc , die. ook alleen, in de ftad, koophandel mogen dryven. Zy zyn, in 13 Getneentfchappen of Gilden, verdeek'»N 3 waar  s85 XV HOOFDDEEL waar van de eerfle den Adel bevat; en deeze zou zig , door den koophandel, onteerd reekenen. Een ongerymd grondbeginfel voorwaar! in een Gemeenebest, dat, voor een groot gedeelte , van den koophandel, beftaat. Elk regt-hebbend burger mag (temmen op 20 jaar , doch flegts op 30 in den Souverainen , en op 35 in den Kleinen Raad, gekoören worden, op dat men 'er niet dan lieden van ondervinding in kryge. De Staat heeft geene fchulden , maar legt, gelyk Bernjaarlyks op. Men vindt'crZurich,eene oude, wel gebouw je en ryke ftad, aan weerszyde der Lïmmat, ter plaatfe, öaar dezelve, uit het Zurichtbhe meer,komt, geleegen , in eenen aangenaamen eu vrugtbaaren oord. 'Er zyn veele fabrieken van heeie en halve wolle en zyde doffen , kalleminken, neteldoeken, krippen, organcyn, floret, naai-zyde,zilver-en goud-draad, kousfen, zakdoeken, &c.; ook worden 'er klokken en gefchut gegooten. Greiflënzee en Pfeffikow, aan twee meeren van dezelfde naamen, Winte- thüf,  XV. HOOFDDEEL. 287 tbur, eene vrye ftad, haare eige regcering hebbende, aan den Eulach, in eene fraaie en vrugtbaare vlakte; 'er wordt veel aardewerk, byzonder kachels gemaakt.Eglifau en Stein, aan den Ryn, de laatfte eêne vrye ftad. Het Canton Appenzel heeft, langs 't Rheinihal, vrugtbaare flreeken , waar veel graan en vlas groeit. Het overige is bergagtig en weinig vrugtbaar van natuur, maar door der inwooneren vlyr, zoo wel bebouwd , dat men 'er byna geene ftreeken aantreft , die niets voordbrengen. De veewyery geeft 'er 't grootst beftaan. ba enkele ftreeken groeit goede roode wyn,cn zelfs genoeg , om 'er 't geheele land meet te voor zier. Vrusten wasten 'er in over» vloed; ook vindt men 'er turf, fchoone wouden , minerale wateren en baden. Steeden zyn'ernietjmaartlegts agt vlekken,cn voords dorpen en vetftrooide huizen en hutten; dan met ebt alles is 't land zoo fterk bewoond, dat men 'er, in weerwil van deszelfs kleine uitgeftrekthcid, 50, ooo inwooners telt ; waar van 'er drie vierden N 4 G -  283 XV. HOOFDDEEL. Gereformeerd zyn,eti afzonderlyk woonen,in '£ noorden en wellen des Jands, terwyl de Roomfcben 't overige beflaan. InditCanton treft men nog het eenvoudige landieeven ƒ er oude tyden aan; en de inwooners zyn 'er openhartig, vrolyk .vernuftig, matig en werkzaam. 'Er wordt veel linnen geweeven, als mede veel garen gefponnen, op fommige plaarfen zelfs zeer fyn; ook zyn 'er eenige manufacluuren van gemengde floffen. De uitvoer beftaat, in linnen, gaaren, vee, kaas, hout en fteenkool. Het Gereformeerde en het Roomlche gedeelte desCantons zenden elk eenen afgevaardigden» op den Zwitferfchen Landdag, daar zy eg* ter famen maar eene ftem hebben.^ In beiden is de regeeringsvorm Democratisch; ftaande de oppermagt aan de volksvergade' ring , waar op alle de mansperfoonen.boven de 16 jaaren, met hnn zydgeweer, gewapend, verfcbynen, en die de wetgeevende magt uitoeffent.als medeeenen landman,twee ftadhouders , twee fchatmeefters, twee Jandshoofdlieden, en twee landsvaandrigs, verkiest. Voords heeft ieder gemeente haa-  xv. hoofddeel] 289 haare hoofdlieden en raaden. Onder de Volksvergadering, voert de dubbele Landraad, oud en nieuw, het gebied en beftaat , uit 90 leeden. Op dezelve volgt de Groote Raad, waar in de tien amptlieden, de regeerende hoofdlieden der Gemeenten, &c., zitting hebben ; en op deezen eindelyk de twee kleine Raaden, beooften en beweften de Sitter , een riviertje, 't welk ditCanton, in tweeën, deelt. Op 't zelve list Appenzel, ia 'c Roomsch Catholyk gedeelte, 't hoofd* vlek van h Canton, in een fchoon en' aangenaam dal. Herrifau , in 't Gere-Lr.meerd gedeelte, een groot fchoon vlek,, waar veel handwerkslieden woonen, en veel handel, op Duitschland en Italiëgeidreeven wordt. Trogen, 't hoofd vlek de?' Gereformeerden , dryft veel! handel,.iaj linnen. Het Canton Zug heeft vette weiden,-, eenigen wyn en veele vrugten, vooral kns?tanjen, met dewelken de inwooners veel handel , dryven. De regeering is 'er wej Democratisch, gelyk in 't voorige Canton*N 5- maait  z9o xv. hoofddeel; maar egter niet zoo zuiver. De ftad heeft | der ftemmen, en eenige andere voordeelen meer. De oppcrraagr ftaat', by de volks, vergadering; 't hoofd der regeering is de Landamptman, die beurtlings, uit de ftad, en uit het platte land, verkooren wordt; na 'r, uiteinde zyner bediening behoudt hy geenen voorrang, boven zyne medeburger?. Tot bezorging der daaglyks voorvaiiende zaaken , is 'er een Stad - en Ampts-raad , uit 40 leeden bellarmJe, welke te vooren raadpleeg', over de zaaken, die aan de Volksvergadering zullen voorgedraagen worden,alsmede onderzoek doet, of en wanneer 'er eene buitengewoore vergadering moet worden ftmengeroepen. De Landamptman, met eenige hem toegevoegde rechters, uit den raad, oordeelt, o/er zaaken, daar't leeven mee gemengd is. De flad en elk der drie landsquarrieren hebben hunne eiger?aden, gerichtsbanken , &c. Zug , is eene fraaie, wel gebouwde ftad , aan eenen berg en een meer van dien naam, in eene vrugtbaare landsdouw. Zy isecne der ottdlte flee-  XV'. HOOFDDEEL. 291 fteeden van Zwitferland, en'heeft eenige byzondere landvoogdyen, onder baar gebic Vcords zyn 'er, in 'tland, r.Lts dan vlekken en dorpen, onder anderen dat van Egeri, aan 't meer van dien naam.niet ver vaa^ den berg M irgarten. Het Canton Glarus beftsnt meest, van de veehoedery. Het is meer dan de overige deelen van Zwitferland aan aar.-beevingen onderhev ig,en aan drie kamer-,met zeer hooge bergen , omringd , waarin: men marmer, kriftal, en zeer veele leien vi.idt, die wyd en zyd verzonden worden. Ook zyn 'er warme baden, en menheeft 'er eenige fabrieken van wol!e,katoene: en ardere floffen. De oppermagt, jn< dit Canton, ftaat al mede aan de volksvergadering, welke, alle jaar^, . in eene vlakte, onder den blooten hemel, fnmen°komt. Dezelve maakt wetten,legt fchattingens op, beflist, over vreede , oorlog es' verdragen, benoemt vyf perfoonen, ojn' daar uit, door 't lot, een landamptman ts^ verkiezen , die aan 't hoofd van 't Gemeen nebest is, en op de beurt der Gereformeerden * N 6 drie,,  29* XV HOOFDDEEL. drie , op die der Roomfchen , twee' jaaren aanblyft;terwyl de benoeming,totde overige voornaamde bedieningen en landvoogdyen , eveneens, door 't volk en *tlor,gefchiedt. I Je uitvoerende magt ftaatnan eenen Raad van 48 Gereformeerde en 15 Roomfche leeden; en elke Godsdienst heeft zyn eigen gerigtshof. Men vmdt 'er 't hoofdvlek Gfarus , groot en wclgebouwd,tusfchen denhoogen bergGlarnifch en den droom Linth, geleegen, en doorheden van beiderlei Godsdienst, bewoond, die zelfs de kerk gemeen hebben. :Er is veel handeUn kaas. Het Canton Schweits is zeer bergagtig,de valeien, zoo verre zy, teegen den noordenwind, bedekt liggen, en de dreeken , langs de meeren van Zurich , Zug en Lucerne , zyn vrugtbaar; de grootde rykdom bedaat, in de veehoedery. Men vindt 'er 't hoofdvlek Schweits, aan den voet eenes hoogen bergs. Brunnen en Kusnacht, aan 't meer van Lucerne. Lachen , aan dat van Zurich, waar de fchee-  XV. HOOFDDEEL. 203 fcheepen van die flad aanlanden. De Abtdy Einfrklen, aan de Sill, rondom met hooge bergen ingefloo'en, en door bedevaarten beroem! en verrykt. Het Canton üri beftaat, lift zeer diepe valeien, en hooge bergen, waar onder de St. Gothard, van welks voet,naar den kruin, een weg loopt, van 8 uuren lang, over een ruwen grond, tusfchen fteile bergen, die,.gedeelt'yk, met wouden, bewasfen zyn, en veele watervallen hebben. Het pad is zes voeten breed en overal met fieenen bezet, terwyl mende Rusf fteeds naast zig ziet vloeien, dan aan de eene , dan aan de andere zyde, van den weg, wyl dezelve dikwils, door middel van fteene bruggen, onder 't pad,doorgaauEen deezer bruggen, de duivels-brug genaamd, maakt een boog van 50 voet breet( volgens andei en minder)', op de hoogte van 70 voet boven den ftroom', die 'er, met groot gedtuisch, in verfcheide watervallen,onder heenenfchiet. Wat verder is de we2,ter lengte van 300 frappen,door eene valterots, gehouwen, zoo breed, dat 'er twee paarden, naast eikanderen, kunnen N 7 gaan,-  «94 XV. H OOFDDEEE. gaan ; dit onderafwdsch pad heeft maar éé i licht- en lugt gatdn 't midden, en brengt m 'c Uifeierthal, * welk drie uuren gaans lang, en een uur gaans breed is, en goe. de weiden heeft, dötfh aan weerszyde, met zeer hooge, fleiie en naakte bergen, daar geen grasje op groeit, bezet is. Langs deezen weg gcat men, verder den St. Gothard opklimmende , naar Italië. Op de gevaarlykfie deelen van sulke weegen, doet men fomtyds de beilen van de muilezels af, en gaat zeer (lil voord , op dat de trilling der lugt, door 't geluid verwelt, deffieeuw niet aan 't afgleiden brenge; en dus gevaarlyke fneeuwltortiBgen veroorzaake. Somtyds fchiet men een pilbol af, om de losliggende fneeuw te doen vallen, eer men zig, op 't gevaarlykfte, begeeve. In de gebergten van Uri, worden veele groeven van fchoon k-ïftal gevonden. Men .telt 'er omtrent 30 , ooo inwooners; en vindt 'er Altorf, niet ver van de uitwatc ring der Rus, in 't Lucernermeer, een welgebouwd vlek, de zitplaats der Regec. ring. Fluelen,met de Kapel van Willem Te!!,  XV. HOOFDDEEL. ao£ Te! Ven vio cn: Wsrfteflèrs der ZwttiYrfche vryieid. Urzeren , een groot en welgebouwd dorp. Het Canton Unter walden wordt, door een groot woud, ut tweeën, gedeeld • heeft fchoone valeien, vrugtbaare berzen, goede weiden en veel ooft, maar weinig 0r geen kooren en wyn. Ook vindt men 'er veel marmer, mitsgaders eenige zwavelbronnen. Men telt 'er omtrent ao, ooo inwooners, en vindt 'er de vlekken van Gyswcil en Lungeren, aan twee meeren van dezelfde naamen. Sarnen, aaadeAa. Stantz &c. De Regeering deezer drie Cantons is Democratisch, en vry gelyk aan die van Glarus &c. dus de vryheid hier, in haaren Ultgelhektften zin,regeert; doch even daar door ook het fterkst die misbruiken toont, welken zy, al te onbepaald zynde, na zig fleept. De partyfchappen, die 'er zig niet zelden opdoen, maaken de volksvergaderingen fomtyds vry onruftig, en hebben ze wel eens , met bloed, bezoedelt. By fommigen worden de landvoogdyen, over de on-  spö XV. HOOFDDEEL. onderhoorige landen, ten profyte van alle de leeden der Volksvergadering, verkogt , en dan moet natuurlykerwys de koopprys, op de ingezeetenen dier landen, worden verhaald. Ook is 't koopen en verkoopen der ftemmen 'er gansch niet onbekend. De boetens worden, door de leeden zelfs der vergadering, die ze oplegt, onderhen verdeeld; dus de Regter, in die gevallen, by 't veroordeelen, zyn voordeel vindt. Ja zeirs heeft men wel eens gezien, dat een Iragezeeten, ryk genoeg geworden, om, voor 't overwigt zyns invloeds, te doen vreezen, zonder anderen grond, doorzuik eene vergadering, veroordeeld wcrdt, cm aan dezelve,, de helft zyner goederen'af te ftaan, ten einde die, tusfchen alle de leeden,te verdeelen. De vryheid dus,iter haarer beveiliging;, zelf de grootfte inbreuk, op de vryheid en eerlte rechten der inge zeetenen maakende Een nieuw bewys,dat hetgeen men de zuivere Regeeringsvormen noemt, zelden de beften zyn; maar eene welbereekende mengeling der drie magten bet befte is gefchikt, zoo om de waare vry-  XV. HOOFDDEEL. 207 vryheid: der ingezeetem.n e beveiligen, als om 't meefte welzyn van 't geheel te bevorderen. In Zwitferland ondertusfchen brengen de eenvoudigheid der zeeden en leevenswys, het gebrek aan rykdom,en de weinigegemeenfchap,met de nabuun^e Mo» gendheeden, te weeg, dat het bellier gemaklyker en eenvoudiger, gelyk mede de te verbandelen belangen, waar over gefchi! onrftaan kan, minder in getal enj geringer in waarde zynde , ook veel geringer beweeging en driften \eroorzaaken; en dit komt nog veele misbruiken voor, waar aan anders de Democratifche Regeenngsvo-men onderheevig zyn. fTerwyl 't gebrek aan ftaande krygsbenden , en de algemeene wapening van alle de ingezeetenen aan de Ariftocratifche Regenten het fterkst middel beneemea , om hunne medeburgers» onder een drukkend juk van flaverny,te brengen, of te houden. De Regeering van 't Canton Lucerne, is meer Ariftocratisch, (of zelfs Oligarchisch, zoo as men 't noemt, wanneer de iAriftocratie , naar eene Erfmonarchie van  sp8 XV. HOOFDDEEL. van een klein aantal bcvoorreete burgers, over de overigen, begint te gelyken ,) dan die van eenig ander Canton. 'Er zyn maar joo burgers , in de hoofdftad , welken ceel aan de Regeering krygen kunnen. Uit dezelven wordt de fouveraine raad van honderd verkooren, die egter maar den naam van fouverain heeft, wyl de geheele klem van 't beftier in handen is van een fenaat van 36 perfoonen, allen egter ook leeden van den grooten raad zynde , en by helfte, om 't halve jaar , beurthngs, in daadlyke bediening treedende. Deeze Raaden beveiligen elkandeien , hangen noch van 't Volk, noch van den grooten Raad af, en daar zy zelfs de, onder hen, openvallende plaatfen vervullen, zyn die zoo goed als erfiyk geworden, in eenige wdnige gedachten, Voords befehikt deeze Raad alle de loopende zaaken van Financie en Policie, oeffent de crimineele en burgerlyke regtspleeging uit, en begeeft de ampten en beneficiën. In de gewigtigfle zaaken evenwel valt 'er, van hunne vonnïsfen , beroep aan den grooten Raad, die ook, ovet  XV. HOOFDDEEL. ^99 't maaken van wetten, byeenkomt, met den kleinen Raad, zyne eige leeden aanflelt, cn 't Burgerfchap verleent. Emdelyk is, tot het maaken van vreede , oorlog, ot nieuwe verbonden , als mede tot het opfeilen van nieuwe beladingen, de toeftenr ming van de geheele vergadering der burgery nodig; en dit is 't eenigst teegenwig', teegen 't groot gezag der heetfchende geriacVen. In dit Canton zyn de weiery en konrr.bouw zeer goed. De inwoners worden op .00, ooo gereekend. Men vindt'er Lucerne, eene groote, wc.bevoik^e en ryke flad, op de Rusf, ter plaatje daar dezelve komt, uit het meer va* Licetne. anders ook 't meerder vier wou..feeden genaamd , naar de vier Cantons Lucerne, Schweits, Uri en Unterwald, die 'er aan grenzen. Te Lucerne, word: veel handel, op Italië, gedreeven. W9* lilau, eene kleine ftad , aan de Wigger. Munfter, een groot vlek. Surzeeen Sempach, twee] kleine,vrye fteeden, aan "t Sempacber meer &c. De Onderdaanen der Zwitfers, welken,  3oo XV. HOOFDDEEL. ken, van hunnent weege, door landvoogden.beflierd worden , zyn , naar den kant van Duitschland, i. de Vrve Ampten, waar van 't noordlyk gedeelte, aan de Cantons Zurich, Berne enGIarus, 'tzuidïyke aande7oud(reContons toekomt. Men vindt 'er Bremgarten, op de Rusf, eene fraaie flad, daar veel papier gemaakt wordt; en Miliingen, aan dezelfde rivier. In 't zuidlyk gedeelte ligt de ryke abrdy Muri. 2. Het G>-aaffchap Baden, thans aan de Cantons Bern en Zurich toekomende. Jn 't zelve vindt men Baden , de hoofdftad, op deLiaimat, eene fraaie, ryke, bandeldryvende flad, welke haare eige Regeering heeft ; een quartier uur gaans buiten dezelve, liggeneenemeenigte warme baden, naar dewelken zy benoemd is, Klingenau, aan de Aar. Kaiferfluhl, faan den Ryn 3.f)e Landvoogdy Tiiurgau, aan. de agt oudfte Cantons toekomende, heeft, m't zuidlyk gedeelte, dat bergagtig i«, fchoone weiden; terwyi V overige, dat vlakker is, kooren, wyn, en veelerlei goe, vrugten geeft. Het land is 'er welbebouwd  XV. HOOFDDEEL. 301 nouwd en bewoond. Men vindt 'er Diesfenhoffén, digt by den Ryn. Frauwenfeid, de hoofdplaats, op eene hoogte, aan de Murk. Bisfcbofzell, op een Kleinen berg, ■aan de famenvloeijing der Sitter en ThurArbon, eene kleine (lad. aan de Bodenzee. —— 4. Het Rheinthal , aan de agt oude Cantons , beneevens dat van Appenzel, toekomende, rS een zeer vrugtbaar land, daar veel goede wyn groeit. In 't zuidlyk gedeelte, vindt men eene fchoone kriflal groeve , in den berg Camor. Rheineck , de hoofdplaars, ligt aan den Ryn, digt by deszelfs intreede, in de Bodenzee. Altfietten &c. —— 5. In 't Graaffchap Sarg^ns, aan de 7 oudfte Cantons toekomende, vindt men] eene kleine ftad van dien naam, by den Ryn. De Abtdy Pfeffers , met een warm bad. Wallenftatt, digtby 'tmeer van dien naam. 6. Het Graaffchap Gaster en de landvoogdy Utznach, komen toe aan de Cantons Schweits en Glarus., Schennis en U znach , zyn 'er de voomaamfte plaatfen v..n. —— 7. De ftad Rapper. schweil  3o2 XV. HOOFDDEEL. schweil ceboort, aan de Cantc-'is van Zun'ch cn Bern, Zy is redelyk fraai, cn ligt aan 't meer van Zurich, over 't welke zy eene zeer laige brue heelt. Naar den kant van Italië., liggen i. de. Gouvernementen van Locaiinj of Lucgaris; Val Macio, of Val Madia; Lugano of Lawi Jen Mendris. Zy behooren aan de ia oudfte Cantons, Appenzei, dus alleen uitgeflooten. .De inwooners, die Roomsch zyn , fpreeken liegt Italiaanse!!, liet land is redelyk vrugtbaar, in graanen en wyn. Men vindt 'er Locarno, eene groote, zeer handelryke ftad, in eene vlakte, tusfchen eenhoogen berg , en 'c meer Maggiore, waar van 't noordlyk gvdeeitemeer van Locamo heet. Maggia. Lugano , by 't meer van cien naam. — 2. De Landvoogdyen van Bellinzone,Val Brenna en Riviera, aan de Cantons Uri, Schweits en Underwald •, toekomende. Menvindt 'er Bellinzone, op de Tefin, in eene vlakte, tusfchen dtieheuvels, op elk derwelken een kafteel ftaat. Naar den kant van Vrankryk, Jiggcn- vier  XV. HOOFDDEEL 303 vier Lar.dvoogdyen, aan de Cantons Bern en Freiburg, toekomende, zy worden genaamd , naar hunne hoofd (leeden , Morat, by 't meer van dien naam ; Granson, aan dat van Neufchatel ;ürbe ;en Schwart- ZENBURG. Onder de Bonügenooten der Zwitfers telt men 1. het Prinsdom Neufchatel en Vaixkngin, aan den Koning van Pruisfen toekomende. Het wordt geregeerd, door de drie Staaten des Adels, derAmprenaaréfli en der Burgery, eik beftaande, uit eenige weinige daar toe benoemde leedene deezer lichaamen, die allen inboorlingen moeten zyn; eenen Raad van Staaten en eenen Gouverneur, door den Koning benoemd. De laatstgenoemde mag alleen een vreemdeling weezen, en is aan 't hoofd van alles, doch heeft meer aanzien dan gezag. De berg Jura en andere gebergten, beflaan een groot gedeelte van dit land, en geeven meest weigronden; de heuvelen, dalen en vlakten, brengen veele graanen, hennip, vlas, vrugten, mitsgaders goeden witten en rooden wyn voord.  3o4 XV. H O OJFDDEEL. voord. De inwooners leggen zig veel toe', op 't maaken van horlogies, uurwerken &c. Neufchatel, eene fraaie volk en handelryke ftad, ligt, op twee heuvels, aan 't meer vati dien naam, gebouwd; en is, me: tui. nen en wynbergen,oaiiingd. Valengin,een klein vlek. La Chaux de Fonds en Locle, twee groote v'ekken, in eene ïuime valei, waar veele kousfen, kaarten en mesfen, maar vooral horlogies en allerlei uurwerken gemaakt worden ; terwy1 men 'er zelfs fchilders, emailleurs en graveurs aantreft, en in alle deeze hand- en kunstwerken, veel handel, door de vernuftige en vly tige iniezeetenen, gedreeven wordt 2. De ftad van Bienne, of Eiil, tusfchen een meer van denzelfden naam en den berg Ju a , in eenen aangenaamen en vtugtbaaren oord, geleegen, daar vooral vel wyn wast. ■ 3« Het Bisdom Basel, waar van reeds, onder Duitschland, gefprooken is. 4. De Stad Mulhausen, iaSundgau, aan de 111, eene vry mooie ftad, wier grondgebied, veele graanen en wyn voord brengt.  XV. HOOFDDEEL feog 5. Het Bisdom Constans, waar van mede , onder Duitschland, is gehandeld, > ' 6. De ftad' van St* Gall , eene groote , welgebouwde en handelryke plaats, by de Steinacb, welke , wat Jaager , in de Bodenzee, valt; 'er .wordt veel fyn linnen geweeven. — 7. De landen van den Abt van St. Gall , welke niets, met de flad van dien naam, gemeens heeft, fchoon zyne Abtdy 'er vlak teegen aan ligge. Zyne landen , waar toe ook 't Graaffchap Tokkenburg behoort, bevatten by de 90000 inwooners. Men vindt \t Rofchach , by de Bodenzee, een vlek,' waar zeer goede linnenbleekeryen zyn, en veelhandel, in koom, wyu, zout, &c,, gedreeven wordt. Wyl , eene kleine ftad, die veele vryheedtn heeft. Lic h:en« fteig, de hoofdllad van 't Tokkeuburgsch. 8. Graauwbundkrland een g^deeke van 't oude Rharie bevattende , beftaat grootendeels , uit bergen , waar van fommigen zoo ontoeganklyk zyn dar enkele II. Leél. O ftree„  3cr5 XV. HOOFDDEEL (bet ken van dit vry ukgeftrekt land nog niet ten volle zyn bekend. De valeien en vlakten brengen byna aller, ki foort van graanen , peulvrugteu t wyn , ooft en veel hooi voord. Op de gebergten, daar de lugt het gematigdfte is, zyn niet alleen goede weidui, maar ook eenige rogge- en gerstakkers ; de hoogfte en ruwfte bergen brengen alleenlyk goede weiden, en et" nige foorten van gezonde en eetbaare besfen voord. De paarden zyn 'er (legt, maar 't overige vee overvloedig. De bergwerken, die hier en daar nog gevonden worden , brengen weinig op; njaar 'er zyn goede mineraale wateren. INien reekent, dat dit land 30, 000 man zou kunnen op de been brengen, fchoon 't geen gereegeld krygsvolkonderhoude,en de inwooners zig ook, binnenslands, niet fterk,op den wapenhandel , toeleggen; in vreemde dienften daar en teegen, hebben zy veel manfehap. Zy zyn verdeeld, in drie bondgenootfehappen , het hooge of Graait-  XV. HOOFDDEEL. 307 Graauwe Bond, het Cadcisch of Gods Huis- bond en het Tien * gerichten Bond. De Regeering is Democratisch, en 't gaat 'er, naar 't getuigenis der reizigers, niet altoos zeer gereegeld toe , zoo dat men 'er fomtyds nog de verwarringen der middeleeuw ziet heileeven. Elk bondgenootfchap , elke gemeenfchap, ja elk htelof half hoog - gericht , is een Gcmeenebest , op zig zelve , dat , in zyne eige zaaken, de oppermagt heefr, en allés, in zyne volksvergaderingen bejQist , daar de gemeene verdeediging 't eenigst doelwit der vereeniging is. Ook heefc elk der drie bondgenootfehappen zyn eigen hoofd , onder den titel van Prasfident, Landricbter, of Landamptman; aan elk derzelven wordt eenen raadsman toegevoegd; en deeze zes te faamen, kunnen fommige dingen afdoen, terwyl zy de overigen aan de afgevaardigden der drie bondgenot'tfch ippen overlaaten, en dezelven daar op,eens of meer in 't jaar,betcbryven. O 3 Dee-  %6§ XV HOOFDDEEL. Deeze' vergadering raadpleegt egter alleenlyit over de algemeene zaaken van vreede , oorlog , verbonden, &e. Door de drie bondhoofden ,. beneevens zes afgevaardigden wordt, bellist, wat, voor sfgeiJapn , kan gehouden worden, wat aan de Gemeentsfchappen , moet worden bekend gemaakt, om 'er hun oordeel over te vernemen. Zelden gedraa00 zig alle de leeden , naar 't befluit, by 't ganfche lichaam, gtnoomen, 't welk veel verwarring baair. Men vindt, in : dit gewest , Ma>enfeld , op den Ryn. Coire, of Chur, de voomaamfte ftad van 't lan i , by eene nviet vm dien r.aam , mudelmaatig van groote et) eenigen handel, op Duitschland en \ralie, hebbende. JtónÖ , op den Nedenvn , in een vrugtbaaren oord. Tufis , eertyds Tufeia , een handelrvk vlek , op de Nolla St. Mau. rits, 'm öe valei van Enguddin, waar men de 'fterl-fte zuurt-ronnen van geheel Zwitferland en Duitschland vindt, Aan  fXV. HÖÓFDDEËL. $3$ Aan de Graauwbunders zyn onder* danig de drie volgende landfchanpeo . die famen wel 20, 000 ftrydbaare mannen tellen. 1. Het landfchap Cleven , of Chiavenna , bergagtig, doch vrugtbaar, in ooft, kaftanjen en wyn. Men heeft 'er veel vee , en 'er wordt eenige zyde gewonnen. De ftreeken, naar 't meer Como, zyn warm en ongezond. Het vlek van den zelfden naam , aan de Maira geleegen , is tamelyk groot en welgebouwd, en beeft veel handel, op Italië. In de.omringende bergen zyn natuuriyke toelonken v die, . tot kelders en pak! wizen , dienen. Eertyds lag v in deeze landilreek, nog het aanzienlyk vlek Plurs dan , op eenen herfst - avond , werdt het zelve , te gelyk met het dorp Scneiano- , door . 't atfcheuren en nederftorten van een groot ftuk ,dss naby geleegen bergs Conto, zoo 'fchielyk ei» geheel verpletterd en overflelpt, dat'er geen• fpoor meer van de beide plaatfen overbleef,eu Ü 3 'er  3io XV. HOOFDDEEL. 'er zelfs van de iuwooners , ten getale van 2430, flegts drie ontkwamen, die zig toen juist , buiten 't vlek , bevonden. 2. Het landfchap Ve l- telina , eene vrugtbaare en aangenaame valei, door de Adda, in deszelfs geheele lengte, befpoeld. De vlakte , en zelfs een gedeelte der bergen, is met zaaiakkers , weiden, wynbergen en bosfehaadjen van kaftanjen, 0verdekt. Byzonder groeit 'er zeer goede roede wyn , ook voortreflyke fyre vrugten ; en men koudt 'er veele zywuimen en byen. Steeden zyn 'er niet, in deeze flreek, maaralleen dorpen en vlekken, als Tiran, Sondrio, R/lorbegno, — 3. Het landfchap Worms of Bormio , grootendeels, uit hooge, fteile en altoos met fiieeuw bedekte bergen, beflaande, geeft egter veel kooin, honig ea zeer goede weiden; men vindt 'er ook y* zererts. Het voomaamfte vlek draagt den< zelfden naam, als 't landfchap, 9. HetOpperwalliserlani*, waaraan ft  XV. HOOFDDEEL. 3h 't nedet Walliferland onderdaanig is, be. (laat ver het grootst gedeelte deezer lange valei, door de Rhone, bewaterd, en va i weerszyden, met hooge bergen , bez-. , Onder deze bergen verdienen de groote St. Bernard, of Mons Peninnus, ten zuiden, en ten noorden de bergen Gemmi, Anthonie, Gria.f 1 en Furca, wier kruin zig, in twee fteile fpitfen, verdeeld, de rceefte opmerking. Het ganfche land, uitlange vlakten, hooge valeien , fteile rotfen en bergen, beftaande, en teevens zeer vrugtbaar zynde, geeft de treffendfte en bekoor lykfte verwisfeling van wynbergen , vette weiden met vee vervuld, weeiige akkers met kooren en vlas bedekt, bloeieude boomgaaiden en wilde wouden , alom doorfneeden, door naakte rotfen en met fneeuvv en ys bedekte bergkruinen , en verleevendigd, door eene meenigte beeken, ftroomen en watervallen. Men vindt 'er overvloed van tarw, rogge, gerst, wyn, waar onder muscaatwyn, boomvrugten, nooten, kaftanjen, moerbeien, en op fommige O 4 plaat-  3ia XV. HOOFDDEEL plaatfen zelfs vygen, amandelen, granaatappelen en faffraan. In de bergen vmdt men fteenkookn en eenige metaal-erifen. Het Gemeenehest wordt in 7 Tienden (öizains) verdeeld , waar van zes eei;-e Oemocratifche, bet zevende, de ftad Sitten ofSion» naamlyk, eene Ariltocratifehe Regeering hebben. Elk Tiende zendt zyne gevolmag'igden, op de gemeene vergadering,die de landraad genaamd en, door den Landhoofdman , befchreeven wordt. Deeze doet 'er ook de omvraag , fchoon de Bisfchop van Non 'er voorzit. De Raad zorgt, vi.or de algemeene zaaken, beiden ja vreede en oorlogs-yd , benoemt 's lands amptenaars, en bellist de regtszaaken, by beroep, uit ele tienden, tot derzelver kennis, gebragt. Elk tiende heeft zyn hoofd, major, of kaftelein, midsgaders zyne eige Regeering er. Gerichtsbank. Men vindt 'er het Brigerbad, by de Rhone, iti een aangenaamen oord, geleegen, en van zeer heilzaame uitwerking. Het welgebouwde vlek Leuk , op eene hoogte , aan de uit-  XV. HOOFDDEEL. 313 uitwatering der Dala, in de Rhone; en niet ver van daar het Leukerbad, tusichen drie hooge bergen , in eetrè valei, zoo diep, fchoon op eenen heuvel,in 'z midden derzelve, geleegen, dat men,zelfs des zomers , op de hoogte, de zon flegts-, van agten tot vieren, in de«laagte,bytia niet an" ders dan op den middag, ziet;httgeen,by de winden, die van 't gebergte afkomen, gevoegd, 'er ook zeer dikwils, in 't warmfic van 't faifoen, eensklaps kou en mist veroorzaakt, terwyl de fneeuw van de bergen Huift. Ten zuiden deezer plaats ligt het dorp Albinea , op eene zoo fehuinfe vlakte, dat men, van de firaaten,- tor in den afgrond, die 'er voor ligt, zoukunneoo afrollen. Om van dit dorp, na3r de valei van 't Leukerbad, te komen^moet men1 een zeer moeilyk en gevaarlyk pad gaan liet welk, op agt plaatfen , afgebrook#u< is, zoo darmen, met ladders, van 't eeno. gedeelte van 't pad, op- 't andere , moet komen, en dit egter is de gemeeneja eenigfte weg;, terwyl de Iteene», was?r O *■ 1  Si4 XV. H OOFDDEEL. uit deeze bergen beftaan, daar by nog zeer bros zyn. Teegen de fteilte der bergen, ten weften , is eene waterleiding , van byna twee raylen lang, gemaakt, door middel van uitgeholde dennen-Hammen ,ruslende, op yzere haaken, in de rots geflagen. Om 'er aan tg Arbeiden, worden de werklieden, met touwen, van de hoogte, neergelaaten. Sitten of Sian, de eenigfte ftad van dit gewest, ligt aan een ftroom van denzelfden naam , en niet verre van de Rhone. In Neder-Walliferland vindt men Martinach, of Martigny, waaromftreeks vesl wyn wast en eenige handel wordt gedreeven. St. Maurice , een welgebouwd vlek , tusfchen twee bergen , aan nd der Guadnlquivir, Waar de groote fcheepui, met koopmanfchappen, naar Sevilie, beitemre,ineteene Univêrfiteit. Tarragone , mede met eene Univeifiteit, 'en waar veel handel gedreeven wordt, Tortofa, met eene fchoone haven, op de Ebro. De' voomaamfte Eilanden, tot Spanje, behoorende, zyn de eertyds zoogenaamde Èaltctrifche eilanden, iVJajorca.Mmorca en Ivica. Majorca is vrugtbaar, in köoren, wyn en oiyven , en men vindt 'er, langs de kuiten , veel koraal. De hoofd,iad van cïenzelfden naam is groot,, fchoon , ryk , wel verfterkt en ligt aan eene groote baai. Minorca is zeer bergagtig, heelt goede weiden, veele muilezels, en brengt ook kooreu, wyn en goede vrugten voord. Men vindt 'er Ci> tadelia en Port Mahon. Het laatfte was.toen *t nog aan de Engelfchen toekwam, zeer fterk en had eene goede haven , maar dit alles is,feedert de heroveiiug der Spanjaarden, die het thans bezitten, veel geleeden, o— Ivica is zeer vrugtbaar , in kooren , wyn, vrugten en zout, en heeft  346* XVI HOOFDDEEL heeft een fort en haven van di-nzelfden raam. Digt by dit eiland, ligt dat van Forimnterra, weegens de meenigte van fianaen,niet bewoond; drar op't nabuurig eiland Ivica, iri 't geheel geeiie fiangen te v;n;ien zyn. Eertyds werden deeze twee laatstgenoemde eilanden Pitijufen genaamd. - Bebalven de Oost en VVestindifche bezitting :n , heeft de Koning van Spanje nog eenige plaatfen en eilanden op de Afrikaaufcbe kust. XVII. HOOFD*  347 XVII. HOOFDDEEL. Van PORTUGAL. JLJet Koningryk Portugal, een gedeelte van 't oude Ltlfltafwe bi vattende , wordt, ten noorden en oollen, door Spanje, ten zuiden eu wellen, dt* r en Oeesnn, bepaald; en ligt, tusfchei dctr 37n en 42" grand van noorderbreette, beneevens den 9" en ia" van lengte; beflaai:de dus, van 't noorden, naar't zuiden, honderd uuren gaans, op omtrent veertig», in de breette; terwyl de bevolking, optwee millioenen, gefchat wrrdr. De lugt is 'er zuiver, ;agt en gezond j meer warm,dan koud, doch, door eeduurige zeewinden, gemaatigd. f'e grond is berg- en rotsagtig; minder vrugtbaar. dan in Spanje, en wel omtrent dezelfde voordbrengfalen, opleeverende, maar minder aangenaam van geurenfmaak; byzonder worden 'er veele boslchaadjen van oranje appel-  3*3 XVI, HOOFDDEEL pel-boomen gevonden, 'Er wast zeer wei' nig kooren, maar de wynen zyn 'er goed en fterk; h-t rundvee is 'er maar tamelyk, doch de paarden zeer geacht. In de rotfen vindt men eenige foorteu van robynen , fmaragden en hyacinthen; in de bergen, die meest fchraal van grond zijn' , eenige mynen van goud en zilver , welken men verwaarloosd, en eenige anderen van tin, lood, yzer en aluin, waar van men meer voordeel trekt. Op de kullen wordt veel zout gemaakt. De landbouw en handwerken zyn,in Portugal, in een zeer verwaarloosden lbar; en hoe zeer dit R.\k eenenovervlocd van zeer goede,ruwe materialen, voor de fabrieken, heeft, trekt het'er egter weinig nut van;, daar 't alles, naar den vreemdeling,gaat,van wien men dan vervolgens de bewerkte troffen koopen moet. Alléenlyk worden 'er eenige lynwaten en grove zyde- en wolle-ftoffen gemaakt, veel,in ftroo,gewerkt, en veele vrugten, vooral oranjeappelen, ge- confyt. Door verfcheide tractaaten en 't fierk begunfligen van den invoer der 'Por-  xv. hoofddeel: s'49 Pomigeefche wynen, in bun land, hebben de Engellchen zig eene dierg lyke begunftiging, voor ds-n invoer hunner fabrieken f in Portugal, zelfs ten koften van 'slands fabrieken, weeten te verkrygen , en zig, daar door, van 't grootfte voordeel, in der, Portugeefchen handel, meefter gemaakt. Wy zenden 'er naar toe allerlei zyde- gaaren- en wöile-rnanufaétuurén , ly« wanten, catoenen, fcaróerykseloeken, ftyfzel, wasch, touwwerk, hennip, vlas, ktuTF, loot, ftaal, fperlkaarten, koopere bekkens, papter,jugten,graanen&c. Waar teegen men eie voordbrengfelen van't land , midsgaders die van de ryke Celonun, welken Portügal,in Zuid Amerika, de Oost Indien en Airika, bezit, in ruiling, ontfangt. De Portugeezen zyn kleiner van geftalte, dan de Spanjaarden, met dewelken zy, in veele opzigcen, groote overeenkomst hebben. Zy zyn egter, tot een veel laager 'ftaat van zwakheid en werkloosheid, vervallen ; daar hun Ryk, zoo veel kleiner, dan de nabuurige Ryken, zynde , byna niets  3SO XVI:. HOOFDDEEL. niets durft ondernetmen. Tevens worden zy egter befchuldigd van nog meer trotsheiden zubt,tot pragt, dan de Spanjaarden, te bezitten; terwyl noch hunne dankbaarheid, noch hunne trouw, vooru' omtrent vreemdelingen , hoog geroemd worden; en de wiaakgieruheü zeer (ttrk,nder hen,heerscht. Zy zyn van den Roomfchen Go-tsdierst, nog onkundiger en bygeioo» vig r, dan hunne nabuurcn, en de Inquifi.ie heeft 'er 't largst haare flerkfle magt uitgeotffend, fchoon zy thans egter naauvver beperkt , en haare vonnisfen, aan 'z opzigr der Staats Collegien, onderworpen zyn. De Koning heeft 'er de volftrekte oppermagt , fchoon de Ryksftenden , uit de Geestlykheid, den Adel, en eïe afgevaardigden der fteeden, beftaande , beweeren, dat zy moeten gei aadpleegd worden. Wanneer men nieuwe Delaftingen invoeren, of omtrent de Kroons-opvolging eenige bepaaling maaken wil, Voords ïs'er een Raad van Staaten, uit een gelyk getal vanGeestlyken en Edellieden, beftaaitde, een Se- cre-  fXVII. HOOFDDEEL. 351 cretaris van Staat,of" eeifte Staatsdienaar, etn Krygsraad , een Raad van 't Paleis, dat Let noogSte Gerigrshof uitmaakt, beneevens meer andere Ger gts-en FinancieColiegien. ——'sjKonings inkomften,vloeiende, uit de domeinen en erfgoederen, de tollen, de beladingen en de accynfen, die hier ook, docr ce Geestlykheid, betaalJ worden, de munt, de Ri<1derorders , waar van de Koning Grootmeeller is, de geestlyke tienden, de monopolie of uitfluitende handel der Brafiliaanfcne tabak, het y van *t Brafiljaanfchegoud, deverpagting der Brafiliaaufche diamanten &c, worden, by fommigen, op overce dertig millioenen H 'llandsch,gercekend. De landmagt vordt op 14 a 20, 000 man , de zeemagt, op 12 of 15 oorlogfcueepen van aileneigrootte, gefebat; doch de fkrkfle fleun van dit Ryk plag, in de hulp der Engelfchen, te beftaan, van wie zy veeJzins afhanklyk waren. De voomaamfte Rivieren zyn de Minho, de Duero» de Taag en de Guadiana, die allen, uit Spanje, koraen„'en zig, in den  35- [XVII. HOOFDDEEL den oceann , ontlaften. Onder de meeni t. vuldïge htrgen inters ,in hutten, by elkaar, maar 's zoomers, in 't open veld; doch hebben anders, met het zoo evengemelde volk y dat,, in dorpen, woont en veel kooren,, vee, wasch, hoonig en pelteryen bezit , groote overeenkomst. De Torgotlcv, die zig,. des zoomers, met hun vee, in de: fteppen of woefteinen van Aftrakan*, ophouden , worden, door hunne nabuuren Kalmukken genaamd. Zy leeven van^ Q6 vee»-  36*4 XVIII. HOOFDDEEL. veehoedery, zyn heidenen, en bidden eenen metaalen afgod, in eene raenschlyke ge(talte,gemaakr,en in een huisje van metaal, gezet, onderden naam vanBurchan, midsgaders ook eenen houten leeuw, aai; doch behooren, voor 't overige , tot den Godsdienst van den Dalai Lama, waar van wy, in 't vervolg,fpreeken zullen,- fommigen egter zyn , tot den Christlyken Godsdienst, overgegaan; zy woonen, in tenten van vellen gemaakt , • met eene opening, in den top. - De Tscheremisfenf Tschuwafchen, en Wotiakken woonen , in of tusfchen de groote wouden, waar mede hun land overdekt is, aan den oever der livieren, beeken en meeren, en veranderen fomtyds van woonplaats ; zy kiezen huane eigeiigters, maar zyn cynsbaar aan Rusland. Zy zyn gedeeltlyk Mahometaansch, gedeeltlyk heideii3ch. Het Gouvernement van Astrakan, ih 't zuidwestlyk gedeelte van dit gewest, aan de Wolga en de Gaspifche zee, geleegen, heeft, des zoomers, eene drooge en aseer heete lugt, die egter, „door beftenrH-  XVIII. HOOFDDEEL 365 ge winden, gematigt wordt; gelyk ook de grond, door de groote droogte, onvrugtbaar zyn zou, indien nyniet, van tyd tot tyd, door de overflrocmingen van de Wolga , bevogtigd weidt. Langs de rivieren vindt men fchoone weiden; kooren wast 'er weinig , maar daar teegen veele vrugten , moerbezieboomen en vvynftokken; ook heeft men 'er veel katoen, zoethout, kali planten en zoutmeeren. Dan van dit alles wordt niet zoo veel nut getrokken, als wel gefcbieden kon; fchoon de Rusfifche regeering , feedert eenige jaaren, veele vreemdelingen, naar dit landfchap,heeft gelokt, om van deszelfs voordbrengfelen meer gebruik te maaken , hun volkome vryheid van Godsdienst verleenende, en zelfs akkers vergunnende qtn niet» waar door dan ook in de daad eenige nieuwe volkplantingen, tot ftand,gekoraen zyn. Men vindt 'er Aflrakan, de hoofdftad, op een ciland,in de Wolga;welke hier, fchoon zeer breed , egter des winters geheel toevriest. De flad is groot, gedeeltlyk , met muuren, gedeeltlyk, met Q 7 pa.  Z&6 XVIII. HOOFDDEEL. palisfaden, omringd, en van hout opgetimmerd; men telt 'er 70, 000 inwooners, waar onder veele vreemdelingen, uit allerlei natiën van Europa en Afia; 'er wordt veel koophandel gedreeven, zoo nver de Cafpifche Zee, alsteland,en'erzyn eenige fabrieken van zyde en catoen. Rondom de ftad heeft men veele wyngaarden en tuinen, die egter, met werktuigen, door den wind , of paarden , aan den gang gebragt, moeten begooten worden»Krasnojar. Selifirenoi Sawod , waar veel falpeter gemaakt wordt. ïfcherm jar, Zarifin en Saratow , allen a;n de Wolga. Kifiar, eene Rusfifche vefting, teegen de Perfen, gebouwd , aan de Terek , welks oevers zeer vrugtoaar , in kooren, ooft, wynftokken,moerbezieboDaien en bosfchen, zyn. Het Gouvernement O renb urg , ten ooften van dat van Aflrakan geleegen, en $ig, naar 't zuiden, tot aan de Cifpifche Zee , uitftrekkeude , heeft ongemeen vischryke ftroomcn," gelyk dan ook deszelfs inwooners een grooten handel dryvenjn gezouta  XVIII. HOOFDDEEL. gezoute en bevroore viseh, caviar, vischlym &c. Noordwaards, naar den kant van 't Üralsch gebergte, 't welk altoos met fneeuw bedekt is , valt 'er fomtyds zoo veel fneeuw , dat dezelve drie ellen hoog ligt; zuiti waards daar en teegen is 't doorgaans waim , bebalven alleen by 't waaien van den noordenwind, wanneer 't eensklaps aan 'c rypen gaat, en dat fomtyds fterk genoeg, om 't ooft te doen beviiezen. Ook gaat 'er te Orenburg zelden eene nagtvoerby, dat het'er niet, uit den ooften, ftormr. üe grond geeft goede weiden , byzonder voor paarden ; en nietteegenftaande 't gebrek aan reegen, groeit 'er veel kooren , daar het zelve wel gebouwd wordt. V oords zyn 'er mynen van kooper, yzer, zeilfteen, bergzout, esc. ; allerlei wilde dieren, waar ouder wolven , beeren , tygers en anderen meer; terwyl men, oiider de tamme dieren, behalven kameelen , ook een foort van fchaapen vindt , waar van de ftaarten, vetftaarten genaamd, tot 30 en 40 pond toe weegen ; wanneer deeze fchaapen oud  363 XVIII HOOFDDEEL. zyn, is hunne wol hard, maar de zwarte jonge lammeren geeven zeer zagte en kostbaare pelteryen. 'Er wordt veel handel gedreeven, door middel van Karavanen,of reisgezelfchappen van kooplieden, die hunne waaren, te land , met lastdieren, overbrengen, en hier, uit China cn andere Afiatifche geweften , goud, zilver, diamanten, zyde en catoene ftoffen, lazuurfteen , verfcheidenerlei dierenvellen en eenige andere Qostindifche waaren aanvoeren, om 'er Europil'che waaren voor in de plaats te neemen.Ondertusfcben wordt deeze handel, zeer onvoorzigtiglyk, door de Ruslén,metzwaaretollen,gedrukt, — Men vindt 'er Orenburg, de hoofdftad, in eene vlakte,aan den jaik,reagelmaïig verfterkt en gedeeltlyk van fteen gebouwd. Gurjevv Gorodok , aan den middelden der drie armen, door dewelken de Jaik zig, in de Cafpifche Zee.uitftorr.iHet landfchap Ifa, het welk, ten noordooften deezer plaatfen, ügt, heeft geene fteeden, maar flegts opene "Wekken en veftingen , ( Sloboden en Oftro^s). Ifetskoi-oftrog,aan denifet,is'erde hoofd-  XVIII. HOOFDDEEL 369 hoofdplaats van, Ten zuidweften deezer landlfteek ligt dia van Ufa , met eene ftad van dien naam, aan de famenvloeijing der Ufa en Velaja. Dit land is groot ften* deels, door 't gebergte Ural, bezet, het welk gedeeltlyk , uit hooge kaale rotfen, beftaat , gedeeltlyk , met bosfchen vau fchoone cederen en ander geboomte , over dekt is en ook veele heilzaarae kruiden voordbrengt; terwyl de vlakten en dalen zeer goede weiden geeven , en 'er in de bergen mynen van metaal en groeven van porphyr-ftenen , wit marmer en andere kostbaare (teenen gevonden worden. Nog meer westwaards ligt het gebied van Stawropol ; van de vischvangst, de veehoedery en den Juchten-handel beftaandc,met eene ftad van dien naam. Voordszyn 'er , in deeze ftreeken, veele nieuwe veftmgen aangelegd f, tot beteugeling en beveiliging des la-nds. Ook woonen hier de Jaikfche Cnfakken,zan de rivier van dien naam, wier hoofdplaats mede Jaik, of Jaiskoi Gorodok genaamd wordt. Zy beftaan van de vischvangst, de jagt en den ak-  37o XVIII. HOOFDDEEL. akkerbouw, rtxar hebben aan paarden en hout gebrek ; hunne vrouwen fpinnen garen van kemelshair , daar zy grove ftoffen van weeven. Kukgïn , eene ftad, teegen over dewelke, aan geene zyde den Jaik, de zoutzee Inderskoi, boven op eenen berg , ligt, zoo ryk oen fchoon welriekend zout, dat men 'er 't geheele Rusfifche ryk mee zou kunnen voorzien. Ten zuidooften van 't Gouvernement van Orenburg, ligt het land der Kir gis Cozakken, tusfchen de rivieren Jaik en Irtisch, en 't meer Aral, in. Dit gewest , aan zwaare normen en wervelwinden blootgeftekl, beftaat,uit zandheuvels en bergen, en is doorfneeden, met verfcheide meeren, moerasfen en kleine (hoornen, van welke laatften veelen zig, in 't zand, verliezen. Het wordt meest, tot de veehoedery , gebruikt, en men vind: 'er verfcheide zoutzeeën. De inwooners behooren , tot het gedacht der Tartaaren, zyn van den Mahometaanfehen Godsdienst, leiden een omzwervend leeven, in horden en darmen, verdeeld , en zyn kryg- en roofzugtig;. fchoon  XVIII. HOOFDDEEL.371 fchoon fommigen zig thans beginnen te veftigen en 't land te bouwen. Het Gouvernement van Kazan , ten noordweften van die van Aflrakan en Orenburg , geleegen, is gedeeltlyk vrugtbaar , in kooren, ooft, vee, visch, wild, ho> nig, pelteryen &c. Ook vindt men 'er yzer- en koper-mynen, beneevens zoutbronnen, waar vaa 'er fommigen,. midden in de rivier Karna,uitderzelver bed, ontfpringen.Gedeeltlyk is dit gewesr,met wouden en moerasfen vervuld; gedeeltlyk naar t gebergte Pojas, Jugorien, of Ural,zeer koud van lugt en onvrugtbanr van grond. Onder de inwooners vindt men de Petmiakken, Sirjaonen &c., die zig thans egtfr geheel, met de Rusfen, vermengd hebben. Men vindt 'er Kazan, de hoofdftad, aan de Kozanka, digt by deszelfs uitwatering, inde Wolga, vry groot en met een Gymnafium voorzien; 'er worden veele lywaaten en Saffiaan leeder gemaakt, en vry veel handel, op Siberië, gedreeven. Schwoiask, aan de famenvloeijing der Swyaagaen Wolga. Sinbirsk, eene vry groote ftad, tusfchen de  37s XVIII. HOOFDDEEL. de twee zon evengeBoetode rivieren. Penzs, op eene boogie, aan de famenvloeijing der Penza en Sara. Samara , by de famenvloeijing der rivier van dien naam, met de Wolga. Sergiew&k, op eenen; berg, aan de Sok , waaromflreeks men verfcheide bronnen vindt, met zwavel en asphaft, vermengd; zelfs is het water van fommigen zoo fterk daar mee bezet, dat'er geen aiensch van drinken, en geen visch in leeven kan, fchoon 't vee het egter gaarne drinkt. Sarapul, eene kleine Had, aan de Karna. Kungur , tusfchen de Sylva en Iren; in de nabuurfchap vindt men koperen yzermynen, beneevens eene groeve van week marmer, waar uit gyps gebrand wordt. Solkamskaia, waar zeer veel en zeer goed zout wordt bereid. Chlynow , aan de Wiatka. De Gouvernementen van Siberië ea Irkutsk , dewelken famen verre 't grootst gedeelte van Rusfisch Tartarye uitmaaken, worden, door den vloed Jenifea , in twee zeer ongelyke flreekea, gedeeld. Die gee. ne, welke ten weften ligt, is aan de aa- buurige  XVIII. HOOFDDEEL. 373 bawfga geweften van Europa gelyk; maar •in die geene, welke, ten ooften, ligt, en die zeer bergagtig is , doch aangenaame valeien heeft, vindt men dieren en planten, welken, in Europa, niet bekend zyn. De lugt is 'er, over 't algemeen, kouder, dan in eenig ander land, de winter zeer langduurig , en de grond ontdooit 'er, ook des zomers , op veele plaatfen, flegts tot op de diepte van drie of vier voeten, terwyl 't geen dieper ligt, altoos bevroorenblyft. Dan als een hulpmiddel/teegen deeze ftrenge kou, heeft de wyze en goede Schepper dit land ryklyk voorzien, met groote wouden en eene meenigte wilde dieren, dewelkeu aan de menfchen overvloed van brandhout en warme pelteryen bezorgen. Op fommige plaatfen maakt men , in de huizen, venfters van dikke ftukkenys, die men, met water,beftort, en dus in de muuren vast laat vriezen, wanneer 'er niet de minfte togt door kar. De lange nagten worden 'er, door zeer fterke noorde^lichten, opgeklaard. De zomers zyn 'er zeer wurm, enkomen fchielyk aan. In't zuidlyk  3X4 XVIII. HOOFDDEEL lyk gedeelte heeft men, in dit faifoen , fterke onweeren, maar naar den kart der yszee zyn dezelven zoo zwak, dat men'er den donder naauwlyks booren kan. In 't noorden wast weinig of geen kooren; het zuiden is zeer vrugtbaar, maar (legt bebouivd. Men houdt 'er veel hoornvee, paarden, geiten &c., waar uir de Tartaaren ook hun meefte beftaan trekken. Oof is 'er weinig of niet, maar men bouwt'er verfcheide foorten van tuingewasfen en wortels, en 'er groeien zeer veele aardbeziën &Cé Visch en wild wordt 'er,in onbegryplykeh overvloed,gevonden. De Siberilcie Ceder draagt een foort van kleine nooten, of zaadkorrels, die men eet en waar uit men olie perst. Onder de,in Europa, niet bekende foorten van dieren vindt men 'er eenigen,die naar fchaapen, anderen, die naar harten, of geiten gelyken, en voords mui-cusdieren, wilde muilezels, lochten, fabels en veelvraaten, welke Iaatften,op de boomen,klimmen, van daar,op de voorbygaande dieren,loeren, en hunnen kans waarneemen, om hun , al zyn dezelven ook veel  XVIII. HOOFDDEEL 3?5 vee! grooter dan zy, op den rug te fprin- gen', te dooden en te veriibeuren. Zilver-kooper- en yzermynen zyn'ermeenigvuldig; ook worden'er hier en daarrobynen, topazen, en ander edelgefteente gevonden; desgelyks zeer veel Marien- of Muscovisch-glas , zynde een foort van fchilferagtige,doorfchynende fteen, die men 'er wel, tot venlters.gebruikt, groote zeilüeenen, fïeenkoolen &c. Zout-zeeè'n en bronnen zyn 'er in meenigte, zelfs vindt men 'er eenen geheelen berg, |of rots van zout. Aan de oevers van-verfcheide rivieren, in den grond, gravende, vindt men beenderen van oliphanten en andere dieren , die thans, in dat land, en zelfs onder die lugtftreeken, nergens meer te vinden zyn; dus dat gewest groote veranderingen fchynt te hebben ondergaan. Behalven;de gebergten Werchoturie , Ural, Pojas of Jugorie reeds vermeld , vindt men 'er nog •t gebergte.Altai, 't welk, terplaatfe, daar 'c zig, tusfchen dejenifea en ilaikal , uitfirekt, den naam van Sajanisch gebergte aanneemt, en niet alleen, met deszelfs uitgebreide  %76 XVIII. HOOFDDEEL. gebreide takken, den Obi, den Tom, en de Jenifca omvangt, maar zig ook zuidwaards, naar de landen der Kalmukken ch Mongalen, uitflrekt. De inwooners van Siberië zyn van drieërlei foort. i. Onder de oude inwooners , waar van fommigen, met de Finnen an* deren, met de Samojeeden,in vewantfehap, zyn, terwyl anderen wederom op hun zeiven ftaan, vindt men de Wagulen, weiken, aan *t Jugorisch gebergte, te midden onder de Rusfen, woonende, beeter zyn onderrigt, dan de overigen; zy gelooven in éénen God , den Schepper en Behouder aller dingen , midsgaders in de opftandingen de vergelding, na elen dood. Zy denken dat, zo 'er al een duivel zy, dezelve hun egter niet kan befchadigen, wyl zy daarvan geen voorbeeld weeten» Hunne geheele Godsdienstoeffening beftaat hierin, dat alle huisvaders , uit elk dorp,eens 'sjaars,teegeen 't einde van den zoomer, by een komen, in een woud, daar zy,van elk foort van vee , een dier ten offer brengen , de vellen, op boomen, hangen, zig daar voor  XVÜÏ. HOOFDDEEL. 377 voor eenige maakm nederbuigen , en van 't vleesch een vrolyk gastmaal houden. Dus ten einde van dat jaargety , in 't welke het Opperweezen deszelfs gefchenken, in den grootften overvloed , aan de menfchen aanbiedt, hem, hunne hulde en dankbaarheid diesweegens betuigende. Sommigen hunner egter zyn,tot den Chriften - Godsdienst, overgegaan ; anderen hellen inteegendeel nog, naar 't Heidendom, over. Allen beftaan zy, van de veehoedery. De OJliakken,mesï oostwaarels geleegen , zyn van middelmaatige gellalte, welgemaakt, maar morsfig van kevenswys, Des zomers vangen zy zoo veel- visch , als zy raeenen nodig te hebben, voor den winter, dien zy, met jagen, doorbrengen. Hunne wooningen zyn kleine , laage hutten , van takken gemaakt, en met baften van berkenboomen bedekt, terwyl de vuurhaard, in 't midden, flaat. Zy hebben noch akkerbouw, noch vee, maar houden flegts honden, tot de jagt, en om voor de (lee te fpannen. Zy waren eertyus Afgodendienaars , doch hebben 11, Deel, R thans  S73 XVIII. M OOFDDEEL. thans, meest den Griekfchen Godsdienst aangenoomen. — De Juraki , een Sampjaedsch gedacht, tusfchen de Ooi en Jenifea, woonende, zyn ;og metst onafhanklyk. — De Tungufen , in de Provinciën van Jepifeisk, irkuisk en Jakutsk , wyd en zyd verfpreid , zyn niet zoo geel als de Kalmukken, en hebben ook grooter oogen en min platte Hjeszen» zy zyn klein van geftalte , trekken den baard uit , heilikken 't aangezigt huneer kinderen, met eenen draad, gehaa!d,;Voor zwart kryt, met fpeekfel, veimener, en maaken 'er dus allerlei zvvart-of biaau wagtige figuuren op, die'er altyd op blyveii,r,:aar deti kinderen, voor dat oogenblik, vreeslyk veel pyn entraanenkotten; eettydswcreien hunne zeegepraalende helden eins opgefchikt, en van daar fchynt deeze gewoonte sfkomftig. Voords zyn zy Afgodendienaars, neemen verfcheide vrouwen, woor.en , in kleine draagbaare hutten , zyn v^iyk, eerbiedigen de geregrigheid, ge" draagen zig dapper , en zyn fferk van .lichaam en goede ruiters, Plet grootst gedeelte Haat  XVIII. HOOFDDEEL 379 ftaat, onder de befcherming van Rusland3een klein gedeelte.,onder die vanChina.Sommigen hunner bedienen, zig van paarden , beftaan van de veeboedery, en maaken, uit de bollen van een zeeker foort van geele leliën, een meel - datzy, op verfcheidenerlei wyze, tot fpys,gebruiken. Anderen trekken hun beftaan meer, uit de jagt en visfchery, en kleeden zig , met vellen van vosfen en rendieren,Anderen eindlyk houden veele honden, die zy, tot fpys, zoowel als tot de fledevaart, gebruiken. — De Buratten/, aan weerszyde" van 't meer Bai. kal , woonende , zyn welgemaakt en houden zoo veel vee, dat men 'erenkelen onder vindt, die duizend fchaapen,behalven eene meenigte osfen en paarden, bezitten. Zy gaan meest , zoo als de gemeene Rusieu, gekleed , woonen in zeshoekige hutten van balken opgetimmerd, met een gat, in den top, om 'er den rook door te lasten, en hangen aan den ingang hunner deuren eenige beeftenveiien, op, als hei" melynen &c., voor deweiken zy zig, 's morgens en 's avonds , eenige reizen R 2, ne-  38o XVIII. HOOFDDEEL. nederbuigen. Hunne priefiersgaan, op eene rerfchnklyke wyze , uitgedoïcht.Zy weeten 't yzer; zeer aardig , met zilver en tin , doormengt , naar de wyze van 't gedamaskineerde, te bearbeiden, ryden zoo wel, op osfen en koeien, als op paarden,en blyven zelden,meer dan een oftwee maanden, aan dezelfde plaats. — Üe\Tfchuktjchi, in den noordoQsrlvkftën uithoek van Siberië, tusfchen de rivieren Anadir en Kowima, woonagtig, draagen eenen walrustand , in ieder wang , waar toe de gaten, in de kindfchejaareti, gemaakt worden; zy werpen, zeer behendig, metdenflii.ger,bedienen zig , in den kryg , meest van pyl en boog, en leeven, in vyanofcbap , met de Riisfén. —— 2. De Tartaarfche ftammen \Voonen,int zuidlyk gedtere van Sibene,aan de rivieren Tobol, Irtisch, übi, 'lom en Jenifea, Zy zyn gedeeltlyk Mahometaansch, gedeeltlyk Heidensch. — 3. De Rusfen hebben zig, in groote meenigte, door 't land, verfpreid, en 'er veftingen, fteeden, vlekken en dorpen, meeit van hem, aangelegd. Hunne taal is reecs, van de  XVIII. HOOFDDEEL 381 de oorfpronklyke Rusfifche taal, afgewee- • ken. Veele misdadigers , byzonder van ftaat , en daar onder fomtyds van d.n aaiuienlyklen rang, worden, uit Rus land, naar Siberië, in ballingfcbap , gezonden. Eindelyk reizen ook veele Rusfifche kooplieden , na:.r dit gewest, met allerlei Europifche waaren, om die te verkoopen, of liever re verruilen, zoo aan de inwooners van Siberië, als aan de kooplieden, die; , uit China en andere Afiatifche ge weften , in grooten getale , op de Siberiefche jaarmarkten, komen handel dryven. Zulk eene reis duurt , voor de Rusfifche kooplieden,/ » jaar, en geduureneie dien tyd kunnen zy , van de eene jaar» markt, naar de andere,trekkende, fomtyds tot 300 percent , op hunne goederen, winnen. Van het Gouvernement van Tobolsk of Siberië, is afgezonderd het gebied van Catherinenlurg , in deszelfs zuidwestlyk gedeelte, geleegen , en alle de bergwerken deezer landftreek,met dedaartoebehoorende vlekken en dorpen, bevattende. Men yjadt R 3 'et  >3§2 XVIII. HOOFDDEEL " er Catherinenburg , aan den Ifet, reegejmaatig gebouwd, wel verfterkt, en 't verblyf'des overopzigters, over alle de bergwerken van oiberie. De vloed liet wordt 'er,, door eenen dam, op de nodige hoogte, gehouden, om eene meenigte van werktuigen, tot de hierin grooten bloei synde fmeederyen &c. in beweeging, te brengen.De overige plaatfen , onder dit gebied, gefield, hgieu even verbreid, als de mynen cn bergwerken zeiven, die 'er toe behooren. Barnaul, aan de Obi, in 't landfchap van Kuznech , ge!eegen,en waar 't opperbeftier der Koliwanfche bergwerken geveltigd is, verdient opmerking , weegens eene aanzienlyke zilverfmeltery , waarin, jaarlyks, over de töooo ponden zilver, en vyf a zes honderd ponden goud,gefmolten worden. Koliwan zelf ligt, ten zuidweften, van Barnaul. Het Gouvernement van Tobolsk of Siberië is, in twee Provinciën, verdeeld,die van Tobolsk,en die van Jenifea. In de eerstgemelde vindt men Tobolsk , de hoofdftad van gansch Siberië, aan den  XVIII HOOFDDEEL. 383 htisch, digt by de uitwa eritig der rivier Tobol , en gedeeltlyk, op eene hoog-e, geleegen. Zy is zeer groot, maar flegts van hout opgetimmerd , fchoon 'er eenive kerken en koopmans pakhuizen van öeefi zyn. De beneedeflad wordt niet zelden overftroomd, en van de bovenflad moeten fomtyds eenige huizen worden afgebrookeu en verplaatst , weegens 't wegvallen van den grond. Onder de inwooners zyn veele ïartaaren en ook veele Rusfifche ballingen , of hunne nakomelingen. Men treft 'er wel allerlei handwerkslieden aan, maar weegens den goedkoop prys der lee. vensmiddelen , heerscht 'er eene gro.te luiheid. De Rusfifche en Chineefche kooplieden niet alleen , maar ook de Kafmukfcbe en Hucbarilchc Caravanen , komen'et v<~el handel dry ven. Ook is'er de verzamelplaats van alle de pelteryen, die-, uit Siberië , aan 'de Ru*fifche Kroon moeten npgebragt,en naarMoscou verzonden worden. Turnen , of Tfchingi Tnra, ten zuidwellen van Tobolsk, met eene groote brug , over de Tnra. Turinsk en W^r* R 4 ebo -  $«4 XVIII. HOOFDDEEL, choturie, aan dezelfde rivier, de laatstgemelde, in eenen aangenaamen oord,meteen kafteel, op eene rots, waar eene tol geheeven wordt , van alle de in en uitgaande waaren, die nog nier vertold zyn. Irbitskaia,beroemd,weegens eene jaarmarkt,welke niet alleen door Ru.-fifche en Siberiefche kooplieden , maar ook door Bucharen, Tartaren , Kalmukken , Grieken en Arme niers, bezogt wordt. Pelim , aan de, Tawda, onder den 59,, graad van noorderbreette , in eenen laagen en jaarlyks overftroomden oord,geleegen , en met zulke groote, digre wouden,omringd, dat men 'er niet door komen ka», dan pst behulp van een compas, om niet te verdwaalen, en fehoenen van vyf voeten lang,om niet door de. fneeuw ie zakken. Berezow, digt by de uitwatering der Sosma, in de Obi,onder den 64. graad van noorderbreette, in 't middel, punt van de wooningen der Wogulen en Oiliakken , en in een gewest, het welk ook Obdorie genaamd wordt, om dat het zig uitftrekt, tot aan den mond derObi.in de Yszee. Surgut, aan de zoo evengemelde ri-  XVIII. HOOFDDEEL 385 rivier, onder den 61 graad van noorder. breette, ineeneftreek, daarin 't geheel geen kooren groeit, maar veele fabels.zwarte,wi: te' en roode vosfen &c., gevonden worden,, Naryai , iu eenen moerasfigen oord. Tomsk, eene vry groote ftad, aan deif Tom, waar veel handel, met de Raitósftfèbë! en Mongaalfche Caravaaneu, 'gedreeveir wordt. De omliggende grond is zeer' vrugtbaar en brengt allerlei graanen voord ook heeft men 'er veele paarden en hoorn' vee , en 'er zyn eenige groeven vaw fteenkoolen ontdekt. De goedkoop- pryS der leevensmiddelen maakt 'er de hand-werkslieden zeer lui,en de leevenswys is tr vry ongebonden, Kuenech, teegen over'óe'uitwatering der Kondoma, in den Tom J 'er is geen handel , maar 't omliggende? land aangenaam en tot den akkerbouw zeer" gefclr.kr. Tara, niet ver van den Inteelt' gedeeltlyk, op eene hoogte , geleegen. Dezee zeilde rivier meer zuidwaards langs gaande, ontmoet men de veilingen OmskaiaV> Scheiezinskaia. Jamyschewsl dien. Mangazeja, of Turifchansk, eer.gkleine ffod,aan eenen arm derjenifea, ouder de morderbreette van 66 graaden, wier gebied zig, tot aan de yszee, uit (trekt , en; met verfcheide zeeboezems,waar onder die' van Tazowskaia , doorfneeden wordr.Voords ftrekt dit gewest zig , met eene: punt, zoo ver ten noorden uit, dat fommigem • hier eene gemeenfchap,met Noord-Amerii ka , of de Noordpoalslanden, hebbeni onderdek. Schoon zeer koud, is 'i: land' vry fteik bewoond, om dat*e.r,des wintens.de; jagt , en des zomers , de visfchery etn vangst van allerlei watervogels ongeraeem goed en voordeelig zyn. De witte'etn graauwa wolven , vosfen en beeren zym 'er grooter en beeter van hair „ dam elders. Men handelt 'er veel,jn pelteryen „ K 6, waar:  388 XVIII. HOOFDDEEL, waarteegen allerlei Rusfifche en Chineefche waaren worden aangebragt. Ten zuiden van Jënilèisk, ligt de ftad Krasnojarsk,aan de fainenvloeijing der Jenifea en Katfchrjde rykdbm der inwooners beftaat meest, in paarden en rundvee ; het land is zeer vrugtbaar cn 'er wordt veel handel , ia pelteryen,gedreeven. In vroeger tyd moet daeze oord' , door een ryk volk , zyn bewoond geweest, wyl men, in deszelfs graffteeden, veel goud, zilver en kooper gevonden heeft ; naar eene gewoonte van veele Heidenfche volken, die veelerlei goederen, met hunne dooden, begroeven, als konden hun dezelven } in de andere waareld, nog te flade komen. Kanskoi, waaromftreeks veele fabels gevangen, en met derzelver huiden veel handel , op China , gedreeeven wordt. Aftjanskoi , waar kooperfmelreryea gevonden worden. In het Gouvernement van Ihkutsk, vindt men de hoofdftad van dien naam,in eene fchoone vlakte, met bergen, omringd , teegen over de fimenvloeijing der Ikut en Angara, niet ver van 't meer BaK kal?  XVIII HOOFDDEEL. 3% kal, geleegen. Zy is verfterkt,bandelryk en eene der aanzienlykfte fteeden van Siberië. HeM kooren moet 'er, uit de nabunrige geweften,worden aangebragt, wyl her daar omltreèks 'niet gebouwd wordr; digt by de ftad zyn verfcheide brandewynftookeryen , die aan de Kroon van Rusland toebehooren. Aan den mond «er Angara is een tolhuis aange'egd , daar de Chineefche kooplieden hunne waaren moeten aangeeven. Seleginsk, aan de Selenga, ter? zuiden van 't meer Baikal , in eenen bergagtigen , onvritgtbaaren oord. StreK ka , by dezelfde rivier , waar veele Chineefche Caravanen doortrekken. U* denskoi , eene kleine ftad aan de Uda, met fchoone bouwakkers , weiden en bosfchen , omringd. Nertfchinsk , eene grensftad , naar den kant van Chineesch Tartarye , in eenen bergagtigen oord, daar egter goede weiden zyn. Argunskoi Oftrog, aan den Argun, in eenen zeer ge. zonden vrugtbaaren oord , doch daar 't zoo koud is, (nietteegenltaande de ftad maar op'omtrent 52 graaden noorderbreetKr te,  39° XVIII. HOOFDDEEL. te, en dus op dezelfde Poolshooate, als onze Zuidbollandl'che fteeden ligt ; ) dat de grond 'er, zelfs des zoomers , cp veele plaatfen , niet meer dan ter diepte van anderhalf éj , ontdooien kan. ' 'Er word veel handel, met de Mongalen, gedreeven ; teegen 't voor - en najaar,voelt men 'er dikwils ligte fchuddingen van aardbee" ving ,• in de nabuurige bergen worden zilvermynen gevonden en bearbeid. Alle deeze plaatfen liggen , bezuiden en beooften 't meer Baikal. In 't noorden en weften vindt men Wercholinskoi, aan de LeuaBagalinskoi , aan de Angara , in eenen oord, daar goede weiden en koornakkers liggen. Nog verder noordwaards llimskoi, eene kleine ftad aan den llim.tnsfchen hooge bergen,geleegen; 'er worden fchoone fabels gevangen. Kirejiskci, aan de Lena,in eenen zeer vrugtbaaren oord, daar alle do kruiden , tot eene veel grooter hoogte,, wasfen, dan men, op deeze noordlyke breette van 58 graaden, verwasten zou.. Spolofchenskaia, aan dezelfde rivier, in eenen vrugtbaaren oord; de inwooners zyn 'er, met groote kropgezwellen, geplaagd. Olek  XVIII. HOOFDDEEL" 3*1 Olekm'mskoi, al mede aan de Lena, in eene ftreek, waar goede rogge,gerst,haver en hennip wast, fchoon de grond 'er liegt bebouwd worde. Jakutsk , aan dezelfde rivkr, ui eene halfronde \lal;te, met ge* bergter:,omringd,en nier ongefcbikt.voorden akkerbouw, fchoon de Had,op 62graaden noorderbreette, iigge;deinwooners geneeren zig meest, met de jagt, en 'er wordt veel handel, op Rusland, Cbina en Karnfchatka, gedreeven. Wercnojanskoi , aan de Jana. Ujandinskoi , aan de Indigirska» op omtrent 69 graaden noorderbreette. Alazeiskoi, aan de Alazea. Zerednee Ivowymskoi, aan de Kowyma. Anadirskoi Oftrog, aandenAnadir;en vry verre tenzuidweften deezer plaats, Ochotskoi 01trog,met ver van eene haven , aan eenen grooten boezem der Zuidzee, welke,door fommigen, de Zee van Kamfchatka genaamd wordt; en. van waar de Rusfen, op Kamtfchatka, 0vervaaren ; de grond , rondom deeze pl33ts,geeft geenerlei veldvrugten,zelfsgeen gras, dus alles'er van Jakutsk,moet worden aangebragt, door eenen!angen,gevaarlykert weg, te water, ofwel, over bergen en moerasfige;  392 XVIH. HOOFDDEEL. moerasfige wouden ', te land. Teegen over de kullen van den noordoostlyken uithoek van Afia, op denwelken men de Kapen S/.alaginskoi, of Tabin, en Czuczenskoi vindt, hebben de Rusfen,zootea noorden , als ten ooften en zuidooften, verfcheide ftukken Jands ontdekt , die 'er,op fommtee plaatfen,vry digt by liggen,en waarfchynlyk een gedeelte van Noord-A. ra erica uit maaken. Tot het Gouvernement van Irkutsk , be> hooit nog 't fchiereiland Kamtfchatka, docrr 't midden deswelken , van't noorden naar 't zuiden , eene lange bergkeeten loopt , die,aan weerszyden, verfcheide armen uitfehiet , tot aan zee, uiigeftrekt. De valeien , door deeze armen , gevormd , worden bewaterd , door verfcheide rivieren, waar onder de Kamtfchatka, de Awatfcha en de Bolfchaiareka, of Kikfcha, die, in de Golf van Pcnzinskoi, valt, de voornaamften zyn. Onder de bergen zyu 'er verlcheidene, die branden , als de berg Kamtfchatka, de hoogde van allen; en de berg, san den zee  XVIII HOOFDDEEL. 393 zeeboezem Nutrenoi, geleegen; waarin men 't water hoort kooken, terwyl 'er een ïoo heete damp, uit de fpleeten, komt, dat men 'er de hand niet in houden kan. Onder de rivieren, die zeer inel ftrooraen , zyn 'er verfcheide , welken nooit bevriezen , en de meeften houden altoos eenige ope plaatfen over. Warme < baden zyn 'er ook,in groot getal; en de bergen geeven kooper en zwavel , maar weinig y iererts. De inwooners gebruiken braudneetels , in plaats van hennip en vlas; den wortel der Sarannen , een foort van (elien , in plaats van biood ; en eeten de groene fchors der berkenboomen, met caviar; of zetten ze,met het fap dier zelfde boomen,te giften, en bereiden 'er dus een foort van drank van. Dan dë grootfte rykdom des lands beftaat, in wilde dieren, wier huid pelteryen geeven;hi rendieren, maar vooral in honden , die zeer gezwind zyn , eu lang leeven. Geduurende den zoomer,laat men deeze honden, in 't wild, loopen,en hun eigèn kost zoeken , maar teegen Oc  394 XVIII. HOOFDDEEL. Oftoberhaaltmctizeop, legt ze, rondom de wooningen, vast, tot dat zy, om des te gezwinder te wordea, een gedeelte van hun vet verlooren hebben, en geduurende dien tyd, hoort men mets dan 't gehuil deezer dieren , door 't ganfche land, 'sWinteis voedt men ze', met vischgraaten en verrotten visch, op eene zeekere wyze, klaar gemaakt; en gebruikt ze, op de jagt, maar vooral voor de fleedt; waar tos zy indedaad onontbeerlyk zyn, vermids men, in dit gewest, weegens de diepe fneeuw en de meenigvuldige heuvels en rivieren, met geene paarden over weg kan komen; daar deeze honden, al ware 't maar op den reuk, altoos hunnen weg weeten te vinden, ook dan, wanneer geen mensch eenig pad zien , of weegeus den ftorm en fneeuw, een oog open houden kan. Op" de kliffen en in'de rivieren, is 'er overvloed van allerlei visch, zee- en watervogels , onder welke laaiden veele zwaanen. Zelfs komen 'er walvisfchen zeer digt aan land, en voords kabbeljauw, zalm, haring, zeehonden of robben, zeekoeien  XVIII. HOOFDDEEL. 395 koeien of Manati, zeepaarden, walrusfen , zeeleeuwen en zeebeeren,die zig, met geheele kudden , op 't ftrand, vertoonen, ea wier huid, tot fchoer.en, gebruikt wordt. De Kamtfchadalen zyn klein van geflalte, bruin van kleur en zwart van hair; zy hebben een breed en kort aangezigt,fpitfen neus, grooten mond, holle oogen, en weinig wenkbrauwen; hunnefchouderszyn breed, maar de armen en beenen dun. Zy kleeden zig,;met huiden van honden, of andere land en zeedieren en zelfs vogelen , draagen fomtyds alles door een, en a'toos meer dan een kleed boven elkander; ook omwinden zy hunne beenen en voeten, met vellen. Des zoemers hebben zy hoeden vaa berkenfebors, of gevlogten gras. De geenen , die nog hunne joorfpronklyke leevenswys behouden, wasfen nooit hunne handen, fnyden nooit hunne nagels, eeten, met de honden, uit eene fchootel, die zy nooit wasfen , kammen nooit hun hair, zyn vol ongedierte, en eeten 't zelve dikwils op. Om hunne hutten te bouwen , graven zy een gat van vyf voeten diep,  3-95 XVIII HOOFDDEEL. diep, in den 'grond , maaken daar 't geraamte van hun gebouw en dak in van balken en Jatten, bedekken 't verders, met aarde eh gras. laatende flegts boven, in. 't midden, een gat open , dat te gelyk, voor deur, venfter, en Ichoorfteen, dient. Onder dit gat is de haard, voor 't vuur, midsgaders een ladder, waar op zy , te midden door den dikken, heeien rook, in en uitklimmen. Rondom de hut, die van buiten,, naar een kleinen grasheuvel, gelykt, zyn van binnen banken gemaakt, waar op 'c geheele huisgezin zh en flaapt, allen in dit eene venrck , dat de geïnde hut uitmaakt , by een verzaarnckl. L)es zomers hebben zy hutten , boven den grond, om dat de zoo even befchreevenea als dan, weegens de meenigvuldi^e reegenen , (in den wintrr is alles fneeuw, ) on. bruikbaar zyn. Al hun huisraad beftaat,in fchootels, troggen, beekers en kaunen, Voords hebben zy, fleeden, fchuiten9 vischnetten , jagtgereedfchap en wapenenEer de Rusfen, jn hun land,kwamen,waren alle hunne bylen , fpeeren , pylen en naaide»  XVIII. HOOFDDEEL. 397 naalden gemaakt, van (teen en botten van dieren, en hunne mesten, van groen berg' kridal. De doode lichaamen hunner afge" ftorvenen laaten zy, door de honden, opeeten , zeggende, dat ehegeenen,wierlyken dus verGonden zyn , in de andere waareld , door fchoone houden, in ileeden, zullen voordgetrokken worden. Zy hebben zeer ongerymde en laage denkbeelden van hec Opperweezen; ngten een foort van pilaar, in eene groote vlakte, op; binden 'er ouie kleederen om, en fmyten denzelven, in 't voorbygaan, een fluk visch, of iets diertelyks , van weinig waarde, als oen foort van olTer,toe. Daarenboven hebben fommigen kleine Afgodsheelden, die zy met zig^draagen; en zy beelden zig in, dat alles , rondom hen , met booze geeften , is opgevuld , aan dewelken zy dan ook fomtyds offeranden brengen, op dat zy hun geeu kwaad zullen doen; met dit zelfde 00 {merk ftorten zy gebeeden, voor fommige dieren, vit, Teevens gelooven zy tog, dat het Opperweezen geen invloed, op der menfehen voor- ea tee*  398 XVIII. HOOFDDEEL. teegenfpoed heeft ; fchoon zy egter vastftellen, dat de ziel onfterflyk zy, en na den dood weer, met een lighaam, wordt hereenigd , om juist weer zoo te leeven ais hier, doch in grooter overvloed. Geheel met de verzorging hnnnes iighaams iugenoomen , denken zy niet om het toekomende, en meenen, dat alles geoorloofd zy , wat ter voldoening hunner begeerten ilrekken kan ; evenwel ftraffen zy den diefflal, wanneer, by herhaaiing, gepleegd, roet het afbranden der hand; en de geen, die iemand vermoord, wordt, door deszelfs bloedverwasten, dood geüagen. Hoe elendig ons nu de toeftand en leevenswys deezer voiken toefchynen moge , zagen de oude Kamtfchadalen zig zeiven egter aan , als de gelukkigfle menfchen der waareld ; de Europeaanen daar en teegen verfmaadende, omdatdezelvenzoo veelerlei dmgen behoefden, zoo veel arbeid moeften verrigten, om , aan die behoetten, te voldoen, en zulke verre reizen onderneemeu, ora zig dinge n te ibe-  XVIIL tl O O FD DEEL. 399 bezorgen, daar een Kamtfchadaa! 'c nut en vermaak niet van bezeilen kan; terwyl die zelfde Europeaar.en zig egter, niet zoo als de inboorlingen, in deeze woefienyen willen te redden ; wesliaiven de Kamtfchadaal deeze nieuwe aankomeiingen aanzag , als zeer ongelukkig , dwaas en zwak; maar zig zeiven daar en teegen als zeer gelukkig en wys, wyl hy zoo weinig behoefde , zoo weiing had te arbeiden , en teegen de ongemakken van zyn land gehard , zoo gemaklyk en zoo wel te vreeden , alle die mt-eilyklieeden wift door te worllelen, waar onder een Europeaan bezvvyken moer. De omgaug,met de Riisfen,begintegter,i* dit alles, merklyke verandering te weeg te brei en. C)e)k hebben deezen de Kamtfehddalen cynsbaar gemaakt , en m hua land , vyf veilingen gebouwd, waar onder Wercor.ei Kamtlchaxkoi Oftrog, aan de rivier K..milehatka, onder eene vry sazie higthreek, en in eenen, tot den akkerbouw, r.ict ongtfehikten oord , geleegen; en Nischni Karmfchatkoi üllrog, aan dan mond  4©oXVIII. HOOFDDEEL. mond dier zelfde rivier , waarom fl reeks allerlei graanen groeien. Van de zuidlyke punt deezes fchüreilands, totaaii Japan toe, (trekt zig eene rei eilanden uit, de Kurilijche eilanden genaamd, en bewoond, door de Kurilen, een volk, dat veel overeenkomst, intt de Kamtfchadaleti, heeft. II. Ghineesch Tartarye wordt, ten nooreten, door Kusfisch Tartaiye ; ten ooften ,. door de zeeboezems der groote Zuidzee ; ten zuiden , door Korea en China ; en ten weften, door onaf hanklyk Taitarye , bepaald, Gedeeltlyk behoort het, tot China, gedeeltlyk is 't 'er cynsbaar aan. i. De landftreek der Mantcheous Tarta,ren, een volk, 't welk, in voorige eeuwen,'t Ryk van China veroverd , uoch teevens deszelfs eigen land land behouden, en 't zelve,met dat Ryk, vcreenigd heeft; waar door deeze landftreek egt.r , weegens de meen gvuldige verhuizingen, mar China, zeer ontvolkt is. Dezelve wordt verdeelden drie Gou- ver-  XVIIÏ. H O OF D D E E L. 4ci vemementen. Dat van Mugden of Clnng - yang , ttssfchen China en Korea , aan de Golf van Leatong geleegen, is, inewel vry uit:ef*rekt, voor een groot gedetitd, met palisfaden, omringd;jdie egter weinig, tot de verdeediging, teegen eenen vyand, zouden kunnen toebrengen.. Het land is goed, brengt veele graanen, wortelen, ooit , kaftanjen en katoen voord, en 'er worden veele osfen en fchaapen gehouden. De inwoonershebben noch tempels, noch afgodsbeelden, maar aanbidden den hemel, ofzoozy zeggen,den Keizer des Hemels, wien zy ook offeranden toebrengen. Teevens bewyzen zy eenen bygeloovigen eerbied aan hunne voorvaderen. De hoofdftad Mugden of Chingyang is, feedert de verovering van China, met magazynen en publieke gebouwen, vercierd; ook heeft men 'er gerichtshoven, naar de Chineefche wyze , opgerigt, eta eenen weg aangelegd, die,tot Pekin toe, gaat. Fong - VVhang - Ching , eene zeer volkryke ltad , is de fleutel van Korea, waar e>p zy veel handel uryf ; in II. Deel. S de  4©i XVIII. HOOFDDEEL de voorileeden woonen veele Chineefche kooplieden; een der voomaamfte waaren is een foort van papier , dat, van catoen, gemaakt wordt. Het Gouvernement van Kirin Ula, ten noordooften van dat van Chingyang, geleegen , en zig uititrekkende , tot aan de zee,is zeer koud,en heeft verbaazend grocte wouden , hooge bergen en uitgeftrckte woeftenyen , door beeren , tygers en andere'wilde dieren bewoond. Met.brengt egter, op fommige plaatfen, veel haver voord, maar weinig kooren en ryst. De plant , die 'er 't meest geagt wordt en *s lands rykdom uitmaakt, is de Gerfing, welke, op hooge oevers, of tusfchen de ipleeten der fteenrotfen,wast,en wier wortel eene verfterkende , medicinaale kragt heeft.Men vindt'er maar drie liegt gebouwde fteeden , met aarde wallen , omringd, waar onder Kirin &c. Het land wordt bewaterd, door de groote rivier Amour of Saghalien-Oula , die, by,of in Rusfisch Tartarye, uit den famenloop van andere rivieren, ontwringende , het noorden van dit  XVIII. HOOFDDEEL. 403 dit Gouvernement befpoeld , en in de zee van Kamtfchaika , valt. Ond.-r de mee M§vu4dige rivieren , welken deeze ftroom,in zyn bed, ontfangt, zyn de Songon Oula, die , uit den hoogden berg van geheel oostlyk Tartarye , zynen oorfprong neemt, en overal bevaarbaar is; en de Ufuri, langs wier oevers de Tupi - Tartaren , in dorpen, woonen. Dit volk votdt zig niet alleen, met verfchen en gedroogden visch, maar gebruikt ook derzelver vellen , tot kleeding, terwyl hun 't vet, tot olie, in de lampen , dient. Ook hebben zy de kunst van vellen , met twee of drieërlei kleuren, te verwen, en ze, met zeer fyne riemen,uit het zelfde vel ,gefneeden, onge* meen netjes aan een te naaien. Zy'zyn zeer flerk van lichaam , maar onkundig en onbefchaafd:; bouwen , rondom hunne hutten,niets,dan een weinig tabak; worden zeer geplaagd, door de Muskieten, een foort van groote muggen, wier fteek zeer fenynig is, en die zy alleen, door den rook, kunnen verja.gen; gebruiken honden 1t voor hunne lleeden , en hebben S 2 fchuit.  4c4 XVIII. HOOFDDEEL fchiüqes van Huk kan boomfchors , zeer digt aan een genaaid. Eik gehugt hecft deszelfs eigen Opperhoofd, Langs den Amour zeiven, tot aan zee, woonen de Ketcbing Tartaaren , welken ook eenige dorpen hebben , benoorden die rivier j 't overige van dat gedeelte des lands is woesr,en wordt flegts, door fabeljagers, bezogr. Het Gouvernement van Tfitfikar, ten weften en noordwefteu der twee voorgemelden, geleegen, heeft, op de Nonni Oula, welke, indeSongari,uitwnterr,eene hoofdftad van denzelfcen nasni , bewoond, door veele Chineezen, die, of derwaards gebannen zyn , of 'er, om den koophandel, naar toe trekken. Merghén, booger op, by dezelfde rivier, is minder bevokt; beide deeze fteeden liggen, in eenen lchraalen, zandigen grond. De flad Saghaiien Oula daar en teegen , aan de rivier van dien naam, ligt,in eene vrugtbaarer landsdouw, daar veel kooren wast. In de wouden , worden veele fabels gevangen , door de Sokn/che Tartaaren, welke* fkrker, dapperer en handiger , dan de overige  XVUI. HOOFDDEEL. 405. overige Inwooners deezer ftreeken, zyn;; terwyl zelfs hunne vrouwen te paard ry~ den, met den boog fchieten, en op harren en ander wild jaagen. Veelen deezer Tar" t-aaren houden zig op , in de vry groote Had, Nierghi; wanneer zy, teegen den' winter , naar ck: jagt , gaan, hebben zy mutfen en korte enge wambuizen van wolfsvcllen aan, draagen den boog dwars over de fehouders hangende, en neemen, bebalven hunne honden , flegts eenige paarden mee , beladen , met zakken gerst, tot fpyze , en lange mantels vait wol's en tyger-vellen, om 'er zig, vooral dés nagts, mee P- bedekken. Zy worden dikwils, door de tygers, aangevallen , ér) mee:.ig een iaat zyn leeven , in deezen flr.yd.In de rivieren deezer landflreek worden veele paareloeflers gevonden. 2. De landflreek der Mongoi.s, of zwarte Mongalen, wordt bepaald, ten ooften , door die der Mantcheous ; ten zuiden door China; ten noordweften, door de groote Zandwoefteiue Kobi of Chamo, waar door zy ,van't gewest derKalkas, of gee. S 3 ie  4ct> XVIII. HOOFDDEEL. Ie Mongalen, afgc-fcbeiden wordt. Eertyds wss zy de zitplaats der groote cn rnagtige Ryken sari Gengis Khan en Kara Cathay, en bevatte veele zeer bloeiende fteeden, van dewelken thans byna geen voetfpoor meer over is. Schoon op dezelfde breette als Vrankryk geleegen, is dit gewast zoo kond , dat de grond 'er agt of neegen maanden , in 't jaar , vast bevrooren blyft; ook wordt'er, in denzeiven, veel zout en falpeeter gevonden. Evenwel zyn 'er eenige vrugtbaare ftreeken en groote wouden , beneevens eenige mynen van zeer goed tin. De inwooners leiden een zwervend leeven en veragten den landbouw , fchoon zy eenige medicinaals planten , byzonder rhabarber, in hun land,hebben, Zy houden veele kameelen, paarden , rundvee en fchaapen, de laattten van dat looit, dat vetpanen heeft.Onder de wilde dieren zyn harten , geele ge'ten, woudezels, welker vleesch de Tartaaren gaarne eeten, dromedarislen, een foort van luiprarden en tygers, die zeergroot, gezwind en fchoon van huid zyn. De Tartaarfche  XVÏH. HOOFDDEEL 407 Tartaarfche paarden betoonen ongemeen vee! moed, in 't beftryden deezer verfchriklyke dieren, op de jagt. De Mongols zyn van eene middelmaatige geftalte, maar fterk, breed van aangezigt, verbrand van vel , zwart en groot van oogen , en plat van neus. Zy hebben weinig baard , maar zwart hair, dat zoo dik als paardenhair is. Zy fnyden 't kort aan "t hoofd af , behalven eene enkele vlok, boven op 't hoofd, die zy lang laaten groeien. Zy draagen lange kleederen van katoen of fchaapsvellcn, met de wol naar binnen gekeerd , en met le&e gordels,om't iy;,gebonden,groote laarzen en kleine mutfeu. Zelfs de vrouwen draagen laarzen van rood leer. Hunne wapenruRing heiraat, uit pieken,fabels,pylen en boogen; zy trekken altoos te paard ten ftryde, en zyn zeer goede ruiters en boogfchutters. Zy woonen , in ronde, draagbaare hutten, die zy, in de valeien, als dorpen , by eikanderen , opdaan , en die, met vilte kleeden, bedekt worden. Als zy 'er in lbo ken willen, ligten S 4 zy  4o8 XVUI. HOOFDDEEL. zy flegts een deezer kleedea op, om den rook door te laaten. De deuren deezer hutten maaken zy, tm.de warmte,zeernaauvv,eH zoo laag, dat men zig bukken moet.om'erin te komen. Zy leven meest van melkfpy,: en en drinken een foort van flegte thee, beneev. ns eenen flerken drank van merrie* of andere melk gemaakt. Het vltescb eetea zy byna raattw en rooken veel tabak. In fommige plaatfen, daar geen hout wast, branden zy rundermist. Zy zyn fiordigeu morsfig, doch zeer vrolyk van aarr, en kennen noch kommer, noch droefgeeflig< heid. Zy leeven verdeeld, in verfcheide Ki's of Standaarden , die elk hun eigen gewest en opperhoofd hebben , en op elkanders grond niet mogen komen weiden. Zy hebben veel eerbied, voor hunne opperhoofden , wier flaaven zy zig noemen, fchoon zy anders, onder geene harde heerfchappy,flaan. Zy dryven han» del, met de Chineezen, die hen, van thee, ryst, tabak, grove catoene en andere doffen, en eenig huisraad voor* zien; welk alles zy, geen geld kennende, in vee  XVltl. HOOFDDEEL: 409 veebetaalen. Zy bidden den Afgod Fo aan, en hebben veel eerbied, vcor hunne priefters, die egter zelf onkundig zyn, en 'r volk, dat an jers, op zyne wyze, zeer Godsdienftig is, nog onkundiger laaien. Ten zuid weften deezer volken vindt men dë Tartaaren van Kokónor, dus genaamd, naar een groot meer , rondom 't welke' zy woonen. In een riviertje van hun' land wordt fiofgoud'gevonden; in "t zelve' neemt ook de groote rivier Haan haaren' oorfproBg. De Sifanfche Tartaaren , eer lyds zeer magtig , bewoonen mede een* gedeelte deezer ftreeken.' 3. De landflreek der Kalkas ofgeelé' Mongoïs, dus, naar de rivier Kalka, ge- ' naamd, ligt, ten noorden der vvyduitgellrekte ' woefteine Kobi, waar van hun 'ten minften ; een gedeelte toekomt, en waar in zy'göedé ! weiden, bosfchen, beeken en bróanen' vinden, fchoon 't overige deezer wbefiêny ' droog en dor zy. Huu eigen land wordt 9 i door eene meenigte rivieren, bewaterd, ^ onder anderen , door den Onon 5 die' S5 iit'-  4:o XVIII. HOOFDDEEL, naderhand den naam van Am mr of Sanghalien Oula aanneemt, en heeft goede weiden, bosfchen, en vrugtbaare vinkten : Verfcheide dee/er rivieren verliezen zig, in binnenJandfche meeren, in het zand , of onder den grond. De inwooners hebben veel overeenkomst, met de voorige Mnngols, doch flaan, onder dénen Khan , die eertyds Groot Khan, of Keizer, over al de Morgoïs.was, en ook thans nog 60, 000 Juiiers te velde kan brengen. Hy is niet cyngbaar r.ati den Keizer van China, maar ontfangt in teegendeel jaarlyks van dien Vorst een gi fchenk, in pelteryen, Deeze volkui hebben eenen Opperpriefler, Khuthi ctu genaamd, dim zy, in zeeker opzigt, zoo wel als hunnen Afgod Fo, aan» bidden. Zy denken dat deeze üpperpriefler meer is, dan een enkel mensen; dat hy niet ftei ft, maar aileen, van tyd tot tyd , van lichaam veranderd; dat hy alles weet, en ook alles, van Fo, verkrygen kan. My zit, op een foort vau altaar, in eene tent, rondom dewelke de Tattaaien, in zoo groote meenigte, famenvlcei/c.n , dat hunne  XVIII. HOOFDDEEL. 411 hunne tenten een foort van ftad uitmaaken. i)y 4eelt zynen zeegen uit, door 't opleggen van den gcfboten vuistjheeft veele Lama's of mindere ptieP.ers,onder hem,en leidt een omzwervend Leven, zoo wel als de overige Tartaaren. By de Gc-dj* dienstplegtigheeden , vertoont hy zig , zit- tende, in groote ftatie , door alle de Lama's omiingd, en ontfangt dan , even als de daar by (taande Afgodsbeelden, de offeranden zyner aanbidders. Eertyds wass hy afhanklyk van den Dalai Lama, aa:.r hy eigentlyk de Stedehouder van was;. maar feedert heeft hy zig, van denzelvcn, otKifbanklyk gemaakt ; en zendt jaarlyks gefchenken aan de gunftetingen van den > Keizer van China, om zig, van den (leun1 en hulp van deezen Vorst, te verzeekeren/Urga, op deKerlon ;die,in'tmeerKoulan,', valt , is eene plaats , daar- de Kbari' gewoonlyk des zomers zyn leeger heeft, Hl. Onafhanklyk Tartarye"wordt bepaald,.ten noorden, door Rus»" llsch Taa?)ffaj ten ooiten, docr:Chi-rtecsch Tartarye en China/;, tan zuine kruiden voor<;brengeu; terwyl men, in de bergen, zwacel, lood, ammoniac zout en zilver vindt.. Het land der Usbeks , eertyds Bactriana en Sogdiana genaamn , ftrekf zig uit, ten npordoofien van Perfie , tot aan de Cafpifche Zee,en bevat detweelandftreeken van Groot Bukarie en Karasm,Kowaresm, of Carchang* üe inwooners , die zig dikwils, door invallen , in Perfie en de Indien, gevreesd maaken , en op deeze togten, door hunne vrouwen, worden verzeld , hebben aangenaamer weezenslïekken, dan de Kalraukken, zyn Mahometaansch van Goisdienst, houden veele kameelen, paarden en rundvee, en zyn befchaafder en kundiger , dan de overige Tartaareu, fchoon zy egter hun land, in weerwil van deszelfs vrugtbaarheid, niet bebouwen. De oude inwooners des lanete even-  as4 XVIII HOOFDDEEL. evenwel, (S:ms en Buckaren,) zyn,vati de Usbeks z-er verfchillende, en worden, door hun, Tafiksydat is kooplieden of gemeene lieden ge-naam i. Hun gewest wordt bewaterd, door den Arnou of Gihon , eertyds Oxus, weke zig voormals, m de Cafpifche Zee, uitftome; riocn door de inwooners, om dat zy telkens geplaagd werden,door zeeroovtrs, welken, uit de Cafpifciie Zee ... langs ueeze rivier, tot midden in hun iand kwamen, doormiddel van kanaalen en opdoppin? zvner monn,naar 't meer Aral,is afeeleil.Men vindt 'er Balk , op den Güsoa , eene oude, groote, fchoone en handeldryvende ftad, meest van deen opgebouwd. Ket kafteel van den Khan is byna geheel van marmer, waar van, in de nabuurfchap, verfcheide groeven gevonden worden. De omiggende landltreck is vrugtbaar en wel bebouwd, en men vindt 'er veele zyde, daar fraaie dofjes van geweeven worden. Srmarkand, tusfchen den Gihon en de Sir, mede eene oude, aanzienKke cn wel bevolkte dad., met eene der beroemd de  XVIII. HOOFDDEEL. 4*3 roemdfte Academiën van alle de Mahomfewaufche landen, 'ür wordt zeer fchoon papier van zyde gemaakt. In den om. trek groeien veele petren,appeien,druiven en byzonder meloenen, waai in veel verzending is. Bokhara, eertyds eene fchoone, groote en bloeiende ftad, doch thans zeer vervallen; zy word, nog dour veele Joo.len en Arabieren, bezogt, fchoon de koophandel 'erzeer gedrukt worde,doordien de Khan zig , naar willekeur, van hunne goederen , meefter maakt. Het land brengt vee, pelteryen, dons, ryst en catocn voord , van welk laatfte ftoffen geweeven worde». Corkan, of Utgens, by 't oude bed van den Gihon, zeer vervallen. De Zwarte Turcomannen, die aan de Cafpifche Zee woonen, behooren,onder den Khan van KaFastn. Turkëstan, of 't land der Turken,ten noorden van dat der Usbeks, geleegen,en zig , tot aan de Cafpifche Zee, de rivier Jemba, en Rusfisch Tartarye, uitftrekkende , wcrdt bewaterd, door de Sir , eertyds Jaxarte, beneevens 't meer A-  4S4 XVIII. HOOFDDEEL. Aral, 't welk dafcelyks grooter wordt, feedert dar de Usbeks 'er dei- Gth n i» afgeleid hebben. Men vmcu 'et dcPottittfihe Tartaaren, in 't znidooflen4naarden kant van Casgar. Ue Kaïat/che Tartaaren, die, gedeeltlyk, een omzwervend leeven leiden , en van roof beftaan - hunne paarden zyn de gezwindflen van alle deeze geweften, en hebben evenwel maar zeer weinig nodig , om te leeven. Hunne landen zyn vrugtbaar, maar zy bebouwen 'er weinig van. Hun Khan houdt, des winters, zyn verblyf, te Tachkund,opdo Sir. Otras, op dezelfde rivier, was eer» tyds eene voornaame ftad. De Mankats, of Karakalpacks , met de Kafats , zeer naauw vereenigct, leeven mede van roof, en zyn Mahometaansch, fchoon zy de plichten van deezen Godsdienst zeer liegt waarneemen. Hun Khan woont 's winters, te Turkeftan , of Tieurcouftan , op de Sir. De Witte Turcomannen woonen ^ tusfchen de Kafpifche Zee en 't meer A* lal. Zy zyn Mahometaansch en een saizwervend volk. Het  XVHï. HOOFDDEEL 455 Het landfchap Dagestan , ten weften der Cafpifche Zee,en benoorden dePerfifche Provincie van Shirvan geleegen, wordt, door een geflacht van Tartaaren, bewoond, dat zeer woest, leelyk, roofzugtig en onkundig is, fchoon den Mahometaanfchen Godsdienst belydende. Zy ftaan, onder verfcheide Vorften, waat van de Oppcrfte Chefcal genaamd wordt. Hun land is zeer vrugtbaar , vooral in ooft , en *t is eene wet, onder hen, dat niemand trouwen mag, voor dat hy honderd vrugtboomen geplant 'heeft. Hunne hoofdplaats heet Tarcoti , en ligt aan de Cafpifche Zee. Circassie tusfchen de Cafpifche Zee en die van Afoph, geleegen, wordt, door verfcheide Tartaarfche Hammen , bewoond, waar onder de kleineiVogair; de Kubans, dusgenaamd, naar de rivier Kuban, welke, in de Zee van Afoph en in de Zwarte Zee, uitwatert; de Cabardynen en de Petigoriers. Het oostlyk gedeelte van dit laniis onvrugbaar, en vol moe. rasfen , door de ovtrftroomingen van den II. Deel, T Wol-  4?.6 XVIII. HOOFDDEEL. Wolga, cn de Cafpifche Zee, veroorzaakt. Het overig gedeelte is fraai en geeft goede weiden, terwyl deeze volken zig daar en beven , op den landbouw, toeleggen; fchoon zy flegts zoo veel boei. wen, als zy, voor elk jaargety, nodig hebben, om dat zy een omzwervend leeven leiden;doch ook dit maakt,dat zy,by't minfta misgewas, verleegen ft aan. Zy dry ven veel handel, in paarden, die niet fchoon., maar zeer fterk zyn , en hebben eenige ïiiivermyncn, doch die niet bearbeid worden. De" mans zyn 'er wclgemaakt,fchoon nog veel van de Tartaarfche trekken ~ in bun gezigt, hebbende , maar de Vrouwen,zyn 'er zeer fchoon, Dit volk is zoo herbergzaam, dat de inboorlingen zig, op i«.;s, nooit, van eenigen voorraad,behoevea te voorzien j en de vreemdelingen, om ilryd , worden uitgenoodigd, om, by elk hunner, derzelver intrek te neemen* De vrouwen rooken 'er tabak, zoo wel als de mans. Veelen beftaan van de jagt , en zelfs van den roof ; ook verkoopen zy hunne kinderen, vooral dedogters.aan de  XVIII. HOOFDDEEL. 427 de Turken; om derzei ver fchoonhcid te bewaaren, laaien zy hun vroeg de kinderziekte inenten. 'Er zyn Mahometaar.en, Chriltenen en Heidenen, in dit land. Men vindt 'er Terki, by de Caspifche Zee, meest door R rofen bewoond. Cabarda en Betini, De landen geleegen, in en rondom \ gebergte Cauc a-sus , hetwelk , in 't midden der landilreek, tusfchen da noordwestlyke punt der Cafpifche en de nooreloos;lyke punt derZ'.varteZee,geleegen js, worden, door verfcheida Tartaarfcbe Rammen, bewoond ; als onder anderen, naar den kant van Dageftan,de Lesgifchi Tartaaren, een krygshaftig volk, (taande, onder verfcheide hoofden, of Shamkals,die zig egter , wanneer de gemeene vryheid gedreigd wordt., (amen vereenigen. Deeze Shamkals worden verkooren, door't werpen van eenen gouden bal , in 't midden des krjngs , waar in de mededingers gefchaard (taan; de geen, voor wien de bal liggen blyft , wordt , tot Shamkal, verkooren. Zy zyn welgemaakt, bruin T 2 van  4s8 XVIII. HOOFDDEEL. van kleur, zwart van oogen en zeer lee* vendig. Zy gaan , omtrent gelyk. de Arabieren,gekleed; kunnen 40, 000 man te velde brengen; leeven gedeeltlyk van roof, fchoon al wie zig , onder hunne befcherming, fielt, volkomen veiiig zy^en zyn in hun land zeer herbergzaam. Zy belyden den Mahometaaiifchen Godsdienst, fchoon zyMahomet meer, voor een zeer bekwaam en liftig man ,dan vooreenen Godsgezant aanzien. Hun land , hoewel bergagtig, is aangenaam,en hunne valeien zyn vrugtbaar, m graanen en fchaapsweirfen. De inwooners maaken verfcheide fioflen van wol en kemclshnir, cn vooral voortreflyke geweeren. Ook dryven zy veel handel, met de Perfianen, Rusfen en Armeniërs. Verder westwaards vindt men de Taulen , "de Awaren , de Zwarte Circaifiers, of berglieden, de Alanen, de Abkasfen en de Ziken , welke laatften zeer roolzugtig zyn, en veele flaaven aan de Turken bezorgon» IN*  \tf R a v 3 U O H 439 I N H OUD VAN 'T EERSTE DEEL. VOORBERICHT. Bladz.m Geü. rekje, om aan kinderen de Godheid des Bybels I* bewyzen M INLEIDING. Van 't ailereerfte onderwys,in deAardrykskunde, en de middelen,om t zelve, voor kinderen, aangenaam en gemaklyk te maaken. . I? Koit veiflag van 't algemeene Waareldftelfel. Ib*' De Aarde. • 18 * Haare dubbele beweeging; 20' Haare as. aïl Dag en hagt, op onze aarde. Schuinre ftand van den Waareldas en verfchillende lengte der dagen en nag^en, daar uit ontftaande. Verlbhrl rn de koude en warmte,, op verfcheide ty len,uit dezelfde • OQiza k, ontrtaande. S^1 T. lï Véc-f.  4:3a INHOUD van V Verfchi!,in de lengte der fchaduwen. 35 Teegenvoeters. Z'waarte"kragt. 36 De vier iaargetyden. 39. De vyf lugtftrecken en kringen,op de aardglr.be. 2.9 en 4 3 Van de Maan. ^ Van de Dvvaalfterren. 52 Of zy bewoond zyn- gt Van de Vafte Herren, 63 Van de Corneeten.. 65 Van de Pöojfter. g7 De twaalf gefternten-van Dierenriem. 69 Van de Kringen,op de Hemelglobe. 72 en 78 Van de Hemelfpheerende verbaazende afftand der vafte fterren. 7,5, Of wy,in't middelpunt van't Heelal,ftaan. 76 De Kringen , Middaglynen , E.ven- wyden, Graaden van lengte &c. 80 Verfcheidenheid. van grond.en voord» brengfelen.. p3 Verfcbeidenerler wyze v waar op de. menfchen,in hunne behoeften,voorzien. ^erfcheidenheid , in de gedaante der menfchen. JO0 EHtzoadering, omtrent de Joden, 103,  EERSTE D;EEL. 43I Verfchillende Godsdienften, onder de. nienfchen. I04> Verfchillende Regeeringsvormen, 115 Uitleg van eenige byzondere uitdrukkingen. I2S II. HGOFD.D. Algemeene Verdceling van de Landen efi Zeeën der Waareld. 129 III. HOOFDO. Van de Vereenigde Nederlanden, 13** Grond en ligging. 139 Rivieren en ftroomen; 144 Visfchery. *49 Koophandel. 15^ Fabrieken. J5? Volkschara&er, iöa Staatgefteltenis. , ^66 Stadhouder. J74 Provinciale Regeering. [178 Voordeden van onze Staatsgeftekenis. 188 Land-enZeemagt.Gemeenemiddelen&c.i94 Gelderland. 399 Holland. 2=9 Zeeland. !iö8 Utrecht. a83 T 4 Vriis»  432 I N II OUD VAN V Vriesland, 303 ovrryssel. 329 Groningen, Drenthe. ~6t Generaliteits Landen. 366 JV. HOUFDD. Van de Oosten- ryksche'Nederlanden. 393 V. HÜÜFDD. Van Vrankrvk- 40S VI. HOOFDD. Van de Brittan- kisc'HE ElLANDENj • 4fJ 1N«  433 INHOUD van het TWEEDE DEEL. VII. HOOFDD. Van het Duit- sche Ryk. b1' 1 VIII. HOOFDD, Van Deenemarken , met deszelfs onderhoorige landen. 6s IX. HOOFDD. Van Zweeden. 83 X. HOOFDD. Van Rusland. 99 XI. HOOFDD. Van Poolen. 123 XU. HOUFDD. Van Hongarye.' 145 XIII. HOOFDD. Van Europisch Turkye. 352 XIV. HOOFDD. Van Italië/ 177 XV. HOOFÜD. Van ZwiDSERLAND.249 XVI. HOOFDD. Van Spanje. S1? XVII. HOOFDD. Van Portugal. 347 XV1H. HOOFDD. Van ASIA,en 1. van Groot Tartarye, 357 Van Rtjssisoh Tartarye. 3êi Van Chineesch Tartarye. 40» Van 't Onafhanklyk Tartab.ye.4i*