15






LIJKREDENEN.






MAHTHJUS NIETTWENHUIJZEN Med.Dr
Xedeopricli er en Secretaris vaii de JlaatlciiapDH TOT KtTT VATS HETALGEMEElSr Ceioortn den g den Dee. i|6b overleden den 6 den Maart
A.XGOSJES Pz'-Excudit.






L IJ K R E D E
o p
MARTINUS NIEUWENHUIJZEN,
medeoprichter en secretaris
der maatschappij: tot nut
van 't algemeen.
GEDAAN IN HET AMSTELDAMSCH TWEEDE DEPARTEMENT DIER MAATSCHAPPIJ: OP DINGSDAG DEN 26fteil VAN LENTEMAAND, 1793.
DOOR
G. BRENDER è BRANDIS.






WELEDELE EN WELEERWAARDE HEEREN1 BEGUNSTIGERS EN BEOEFENAARS VAN KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN'
GEACHTE HOOFDBESTUURERS EN MEDEBESTUURERS VAN DEEZE, TOT NUT VAN 'T ALGEMEEN WERKENDE, MAATSCHAPP J!
WAARDIGE LEDEN VAN DIT IN GETAL AANWINNEND, EN IN EENDRAGT BL0E1JEND DEPARTEMENT!
VRIENDEN VAN MIJN' OVERLEDEN VRIEND! BEWONDERAARS EN AANMOEUIGERS VAN ZIJNE KUNDE EN VLIJT — EN MIJ DAAROM IN ALLES, DIERBAARE HOORERSl
In het aêloude Memphis, de zetelplaatfe der Pharaoos . waar de Nijl zich in verfcheiden takken verdeelt, had weleer eene zeer bijzondere , en voor de Egijptifche ingezetenen zeer belangrijke, gewoonte plaats: namenlij'k , dat men 'er een openbaar gericht over de dooden hield. Wanneer een overledene tot zijne Vaderen bijgezet , of over de rivier gevoerd zoude worden , gaven zijne bloedverwanten of nabeftaande vrienden kennis van dat voorneemen, A 3 en



( 6 )
en van den tijd, op welken liet uitgevoerd zoude worden. Dien dag gekomen zijnde , vergaderden veertig Rechters, in een half rond, naast het Meir Moe/is: terwijl het vaartuig, wiens ftuurraan in de Egijptifche taaie Charon geheeten werdt , aan den oever gereed lag , om het lijk te ontvangen , en 'er mede van land te fteeken. Nu plaatste men de kist, daar het lijk in lag, zonder dekzel, in het midden van den halven kring : en ieder ingezeten wèrdt vrijheid gegeeven, om den overledenen in het openbaar te befchuldigen, en voor deeze Rechters aan te klaagen. Konde iemand bewijzen, dat de doode niet wel geleefd hadt, dan werdt de gewoone begravenis door de Rechters geweigerd: zo als mede gefchiedde, wanneer de overledene fchulden had nagelaaten. In het laatfte geval moesten zijne bloedverwanten het lijk zo lang in hun huis bewaaren, ('t welk met minder bcfmetting dan heden konde gefchieden, nadien de lijken gebalzemd waren) tot dat zij de fchulden van den overledenen betaald , of vergiffenis voor hem verworven hadden. Maar, ingevalle 'er ziek geene befchuldigers opdeeden; of dat de Rechters, onder het uitoefenen van eene ftrenge ftraffe aan valfche befchuldigers, oordeelden dat de doode ten onrechte befchuldigd was: dan, werdt de begravenis met alle eer
toe-



C 7 )
toegeftaan ; en 'er volgde een tooneel, dat voor dooden en levenden beiden belangrijk mogt heeten.
Te weeten , zo dra de tegenwoordig zijnde Rechters hunne toeftemming tot begraven gegeeven hadden , traden de naastbeftaanden , of de goede vrienden van den overledenen , hunne rouwklag» ten ter zijden gefteld hebbende, tot het lijk.Hu verhieven zij den lof van den overledenen ; verhaalden aan de omftaanders , hoe hij opgevoed -was ; hoe hij zich als Jongeling, en als Man , hadt gedraagen. Zij weidden uit in zijne bekwaamheden en deugden , en eindigden biddende , dat de onderaardfche Goden, (volgens hun gevoelen) hem gunstig onder de braaven wilden aanneemen. Intusfchen , voegden de ommeftaanders hunne toejuichingen bij deeze lijkrede, en vermeldden den lof van den overledenen , even als van iemand, welke heen gegaan was, om , voor eenen langen tijd , bij de rechlvaerdigen in de onderaardfche rijken te woonen..
Dit, mijne Vrienden! deeden Egijptenaaren! een heidensch volk , 't welk van een leven naa dit leven, een zeer onvolkomen denkbeeld konde hebben. Maar zij deeden nog meer. Zelfs hunne Koningen, en mindere Vorsten, waren van zulk. een gerechtelijk onderzoek, naa hunnen dood, niet vrij. Op den twee en zeA 4 ven-



( 8 )
ventigften dag , op welken de overledene Vorsten het meest door hunne onderdaanen betreurd wierden, ftelde men het ligchaam van den Koning , vóór den ingang der prachtige pijramide. of eeuwen verduurende begraafplaat» fe , openlijk ten toon. Ieder hadt nu ook, even als bij den dood van den geringften ingezeten , vrijheid , om zijne klagte of befchuldiging tegen den overledenen in te brengen : ja , de Rechters weigerden daadelijk de ftaatclijke begravenis van den Vorst , indien eene flegte regeering, door de befchuldigers voorgedraagen , tegen den dooden bewezen konde worden. Doch , ingevalle men met sijn gehouden beftuur te vreeden was , voegden de juichftemmen des Volks zich bij die der Pries> teren : welke laatften dan de lof- en lijkredenen over de Egijptifche Koningen deeden.
Dit gericht der. Egijplenaaren over hunne dooden , moest zeer fterk op het hart der levenden werken, ten einde hen van de ondeugd af te fchrikken , en tot het betrachten van deugd en goede zeden op te leiden. Dan, 'er vondt ook nog dit aanmerkelijke bij plaats, namenlijk , dat de vrienden en nabeftaanden van den overledenen, hoe wijdluftig, hoe ijverig zij ook in zijnen lof mogten uitweiden , nimmer van zijne afkomst fpraken, nadien alle Egijptenaaren voor even edel
ge-



C 9 )
gehouden wierden; en de eenigfte adel, hen bekend, alleen in de uitmuntende eigenfchappen van verftand en hart, en in het doen van goede daaden gelegen was. Dus erkende men reeds in Egijpten, zo wel ter waarfchouwinge hunner Koningen , als ter aanmoediginge der Onderdaanen, dat afkomst, rang, magt, rijkdommen, en foortgelijke voorrechten, die enkel van onze Ouderen , Vrienden en omftandigheden buiten ons, afhangen, bij het beöordeelen van eenen mensch niet veel kunnen gelden : maar dat des menfchen wezenlijke waarde alleen beftaat in die eigenfchappen en deugden, die door eigen oefening, door eigen vlijt en betrachting der plichten, verkreegen en uitgevoerd worden; en die derhalven den bezitter als een waar eigendom , zelfs naa dat hij overleden is, alleen toebehooren , en hem voor het nage/lacht onfterllijk maaken.
Ik ben opgetreden, mijne Vrienden! bezield met dezelfde grondbeginfelen , die de Egijptenaaren, ten opzigte van de wezenlijke waarde der overledenen , bezielde. Ik ben opgetreden om u den overleden Medeoprichter , en Secretaris deezer Maatfchappij, si a rtinus nie uwen hu ijzen , eenigzins nader in zijn beftaan te leeren kennen , dan veele Leden hem, vóór zijnen al te vroegtijdigen . A 5 dood,



( io )
dood, gekend hebben. Ik ben opgetreden, geenzins als Rechter, om befchuldigingen te« gen hem te hooren ; maar om, als boezemvriend , eene lijkrede over hem te doen; en daar door een geheiligden plicht te vervullen, die, hoe fmertelijk deeze mij ook drukke, aan de gevoelens van mijn hart, zo wel als aan eene welmeenende zucht voor het belang van deeze Maatfchappij , en voor de uitbreiding van algemeene kundigheden onder de Leden, moet toegefchreven worden.
Thans verbeelde ik mij, naast zijne kist te ftaan , gereed om u zijn' geheelen levensloop, even als in het oude Memphis gefchiedde, •omftandig te vernaaien. Eene dierbaare Echtgenoote met twee 'bevallige Kinderen, van welke de oudfte maar even twee jaaren bereikt ; een oude, en in alle opzichten, eerwaardige Vader; eene tederlievende Zuster ; een aantal verdere bloedverwanten, in heete traanen fmeltende , over dit zo fmertelijk verlies : deeze alle fchijnen mij heden te omringen , orn mijne woorden die kragt bij te zetten, welke zij, ten opzichte, der redenkunde, wezenlijk misfen. Gij allen billijkt hunne traanen , om dat ze natuurlijk zijn. Gij keurt mijne poogingen , hoe onvolmaakt! in deezen opzichte niet af, om dat ik als Vriend van den overledenen fpreeke. Ik vleije mij dan.ook ,
M.



( 11 )
M. IT. dat gij als Vrienden over mij zult oordeelen ; dat gij mij uwe aandacht zult veileenen — het gebrekkige in mijne voordragt verfchoonen —— maar vooral zult deel neemen in het verlies dat deeze Maatfchappij — onze dicht- en letterlievende landgenooten ,— maar vooral de geringe burger zekerlijk zal lijden , door het misten van dien fterken ftcun onzer poogingen ; die reeds zo veel gedaan hadt, om hun nut te bevorderen; en nog zo veel zou hebben kunnen doen , indien de dood, met deszelfs alles vernielende hand, deezen korten levensdraad niet zo onverwagt had afgefneeden. — Dan, laat ons ter zaake treden.
Martinus nieuwenhuijzen wierdt den negenden van Wintermaand, in den jaare 1759, te Middeïliarnis, op het eiland OverJlakké, geboren. Geen aanzienelijke ftad, beroemd door de veele Geleerden of Helden , uit haaren fchoot gefprooten, gaf dus eenigen gewaanden luister aan zijne geboorte. Daar fterke , fraaije en met goede hoedanigheden begaafde kinderen, zo wel op Dorpen en in Gehuchten, als in groote Steden en in paleizen geboren worden, zo kan het niet anders dan een gewaande luister genoemd worden, welken de mensch, door zijne geboorte op zekere plaatfe, mede ter waereld zoude brengen,



( 12 )
gen. Geloofde men echter dat het aanzien onzer geboorteplaatfe iets tot onze verdiensten, geleerdheid of braafheid konde toebrengen, dan zou ik 'er daadlijk behooren bij te voegen, dat Middelharnis, onder de fchoonfte en volkrijkfte Dorpen van Zuidholland, gerekend mag worden.
Gij allen kent den braaven Vader van den overledenen ! ten minften , de meeste leden hebben gelegenheid gehad om dien waarden man te leeren kennen. Jan nieuwenhuuzeNj geboren te Haarlem, op den eerften van Herfstmaand, 1724, was voorheen gehuwd met gezina wijnalda, geboren te Dokkum in Friesland, in den jaare 1722. welke echtgenoote hij, den 2ofien van Bloeijmaand , 1787. door den dood heeft verlooren. Dit vreedzaam paar woonde, bij de geboorte van deezen hunnen Zoon , in het evengenoemde Dorp, aan het Haringvliet; alwaar de Vader de Doopsgezinde Gemeente dier plaatfe met leer en wandel Itichlte. Zijne volgende beroepen waren , eerst te Aar* denburg in Staatsvlaanderen ; vervolgens in het nabuurig Monnikendam , alwaar zijn Eerwaarde , tot op heden, zijnen dienst met getrouwheid en ijver, in goeden welltand mag vervullen.
Hoe groot de bekwaamheden van een' mensch ook mogen zijn, hunne ontwikkeling neemt
al-



( 13 )
tijd een aanvang met onvermogen en zwakheid, welke men in de kindfche jaaren noodzaakelijk moet aantreffen. Dit punt, van het welk zich de bekwaamheden beginnen te ontdekken, en langzamerhand tot volkomenheid geraaken , is zekerlijk aanmerkelijk; maar het wordt al te zeldzaam opgemerkt en aangetekend, om 'er de gewigtige opklimming van 's menfchen verftand van af te leiden. Ongemerkt vlieden dus de kinderlijke jaaren voord. Men befchouwt hunne handelingen en dagen , even als zo veele dartelende golfjens, die den aanfchouwer alleen vermaaken , om dat ze nimmer zorgelijk zijn, en hem dus maar zelden aanleiding geeven tot ernftige overdenkingen. Eindelijk ftaat de jongeling daar, en doet zijne Ouderen begrijpen, dat hij tot heden , wel gewoeld , maar niet geleefd heeft. En hier mede neemt zijn leven een aanvang.
Ook de jeugdige of kinderjaaren van har. tinus nieuwenhuijzen vlooden zo ongemerkt voorbij. Wij kunnen 'er dus niets bijzonders van zeggen, dan dat hij te Aarden, burg een fchoolmakker van de thans beroemde — maar in haare jeugd reeds ongelukkig blind gewordene dichteresfe, petroxella moens geweest is. Hij werdt , na de verplaatfing van zijnen Vader uit Aardenburg naar Monnikendam, in 1771 , toen in zijn twaalfde jaar zijnde, tot huisgenoot aangenomen door zijnen Oom n a n i-
e l



( »4 )
el hovens, echtgenoot der eenige Zuster van zijnen Vader. Deze , toen Leeraar der Doopsgezinden te Leijden, die het grootfte deel had in de oprichting van het thans zo bloeijend Departement dezer Maatfchappij in die Stad, waar van hij verlcheidene Jaaren Beftuurer en Secretaris , en, als gemagtigde van hetzelve , bijzonder werkzaam was, in de verplaatfing van het Hoofdbeftuur uit Edam herwaard, behartigde, onder de goedkeuring en medewerking der Ouderen, de opvoeding van den jongen etieuwenhuijzen , deedt hem de Latijnlche Schoole waarneemen; en naderhand, toen het bleek dat zijn ligchaamsgeftel beter gefchikt was, en zijne neiging meer overhelde tot de beoefening der Geneeskunde, dan tot het Predikambt, waar voor men hem anderzins had gedacht te fchikken, genoot hij het onderwijs in de Kruidmengkimde bij den bekwaamen Leijdfchen Apotheker galenus van der kaai; en hoorde tevens de Botanifche Lesfen van den Hoogleeraar van kou en , in den Academietuin dier Stad.
In dien lijd vertoonde zich reeds het genie van den jongen nieuwenhuijzen, en zijne liefde tot de dichtkunst, in verfcheidene klei„e proeven. Welk genie echter klaarer begon door te blinken, wanneer hij, den ouderdom van een- en twintig jaaren bereikt hebbende, te Harderwijk, onder de Hoogleeraaren van cïuns en forsten , zich in de beoefening der
Ge-



( i5 )
Geneeskunde beijverde. Verfcheidene doorflaande proeven van zijn vernuft, reeds in dien tijd, zijn 'er voorhanden. Eenigen van dezelven zijn reeds door mij , in een Taal- Dicht- en Letterkundig Maandwerk , onzen dichtlievenden Landgenoolen medegedeeld; van welken een ftuk , onder den tijtel: het nadeel der onachtzaamheid, in het jaar 1781 opgefteld, de dichtkundigen even zeer verwonderd heeft doen ftaan, over de aartige wending en inkleeding der gevoelens van den jongen Hekeldichter , als over het waar altisch zout, en de fijne fpolternij, welke overal in dat ftukjen doorftraalen. Het is thans de tijd niet, M. V. om dit door voorbeelden uit dat ftukjen volkomen te bewijzen.
Dan , wilt gij een doorflaande blijk van de waarde, die men reeds vroeg in de Lettervruchten van den overledenen gefield heeft: gij kunt het vinden in het Vierde deel der Taaien Dichtlievende Oefeningen van het Leijdfche Genootfchap : Kunst wordt door arbeid verkreegen. In dat Deel, 't welk in 1783 reeds is uitgekomen, heeft men een zijner dichtituk'ken , getijteld: Aan Lucinde, zo hoog gefchat , dat men hetzelve , fchoon hij geen lid was, onder de werken van dat beroemd Genootfchap geplaatst heeft: 't welk anders nimmer gefchiedde. De Dichtkunst , in ons land, zo min als
in



( 16 )
in de meeste landen, een genoegzaam beftaart voor haare beoefenaars opleverende , zo be. hoort dezelve ook niet anders, dan als eene uitfpanning, of als bijwerk, beoefend te worden: voor het welk de wezenlijke beroepsbezigheden niet te rugge mogen ftaan. Dit ook begreep de zich in de Geneeskunst oefenende nieuwenhuijzen. Hierom beijverde hij zich ook vooral in de laatfte kunst ; geevende nu en dan, geduurende zijn verblijf te Harderwijk , in de Genees- JS/atuur- en Huishoudkundige Jaarboeken, proeven van zijne vorderingen en ijver in die Wetenfchappen , welken met de Genees- en Heelkunde wezenlijk verknogt zijn : narnenlijk in de Kruid- Planten Scheikunde. Ook had hij te Leijden reeds zijn werk gemaakt, om voor de Drukpers te vervaardigen , een Apotheek in vraagen en antwoorden, voor eerstbeginnende; welke in het Jaar 1782, te Leijden bij r. herding gedrukt , en bij veelen voor een nuttig boekjen erkend is.
Het is zeker een zwak in den mensch, wanneer men over alle zaaken wil onrdeelen, het zij dezelven onder den kring van onze vermogens vallen of niet. Wij leeven te kort op deeze waereld, om van alles eene gegronde kennis te erlangen ; ook zijn wij op alle kunsten niet even belust, om dezelven te willen onderzoeken. Het zou derhalven ook een groot zwak, wat zegge ik? 't zou eene buitenfpoo-
ri-



( 17 )
jijre vermetelheid in mij zijn, indien ik ovef mijnen overleden Vriend , in zijne betrekkingen als Geneeskundige, uitfpraak wilde doen: en wel in bet bijzijn van zodanige mannen , welken he:n in dat vak van nabij gekend, en nïet hem geftudeerd hebben. Dan M. V. het kan mijn oogmerk niet zijn , met u daaÉ van te fpreeken. Het weinige dat ik ten deeaeri opzichte zal zeggen, rust op het openbaar getuigenis van deskundigen. Of , zou men den Heer ehrhart van Harmover, één der grootfte Kruidkundigen van onzen tijd, niet op zijn woord moeten gelooven; wanneer hij in het Hannovers Magazijn ver/lag geevende van zijne Botanijche Beizen, naar en door de Nederlanden; welke hij allen te voet verrichtte , om de kruiden onzes Vaderlands naauwkeurig te leeren kennen: wanneer hij, zegge ik , daar in meld , dat hij op den 2den van Wijnmaand 1782, te Harderwijk den Plantenvriend nieuwenhuijzen heeft leeren kénnen? Dat deeze inet hem, benevens den tweeden zoon van den Hoogleeraar van geuns, thans Hoogleeraar te Utrecht, en nog twee hunner Vrienden, ondanks den zwaaren regen, den weg naar Elburg, en langs de Zee ging, om te botanifeeren. Dat de regen intusfehen zo fterk en aanhoudend was, dat zij fomtijds tot aan de kniëu in het water moesten wandelen ; maar dat zij dit geheel niet achtende , zich meer verheugB dena



( 18 )
den, wanneer hij hen een of ander kruid vertoonde, 't welk zij te vooren niet gezien hadden, dan menig een, welke een lot uit de loterij trekt. Dit getuigenis, M. V. zal genoeg zijn, om de begeerte en ijver van nieuwenhuijzen, om de Planten nog nader te leeren kennen, aan te toonen. Zoude het ons, naar overweeginge van dit getuigenis, en van den man die het zegt, niet vrij ftaan, om zijnen ijver, ten opzichte van het verkrijgen van kundigheden , in de overige takken der Geneeskunde, daar van af te leiden P Zijne vertaaling van gemelde Botanifche reizen; zijne aanwijzing van verfcheidene planten, welke de Hoogleeraar de gorter, in zi ne Flora Scptcm Provintiarum , heeft overgeflagen ; eindelijk, een aantal kleine fchriften en naarvolgingen, in dat vak van ftudie, geduurende zijn verblijf aan de Gelderfche Hoogefclioole , van hem in 't licht gekomen: deeze allen geeven ons daar een gegrond recht toe.
Na een driejaarig verblijf te Harderwijk, begaf zich de vlijtige Student naar Franeker , alwaar hij , juist op zijnen 25ften Verjaardag, namenlijk den oden van Wintermaand 1784, door den beroemden Hoogleeraar gadzo coopmans, als Doctor in de Medicijnen gepromoveerd werdt. Ter-
ftond



( '9 5'
ftond hier op vervoegde hij zich, naar het hem verlangend Edam, alwaar men alle fchikkingen gemaakt had, om hem als Geneesheer te ontvangen: en alwaar men zijne gewigtige hulp , als medeoprichter deezer Maatfcliappij , weinig weeken te vooren , reeds hadt ondervonden. Het lot hem daar wedervaaren, te gelijk het lot van deeze Maatfcliappij , in derzelver kindsheid, geweest zijnde , zal het niet onvoegzaam geacht worden, dat wij bij de befchouwing daar van eenige oogenblikken Itil fiaan.
De Eerwaarde jan nieuwenhuijzen, het weldaadig ontwerp gevormd hebbende, om den gemeenen Burger onzes Vaderlands verftandiger , en even daar door, gelukkiger te maaken , zo konde het niet wel anders zijn, of deszelfs vlijtige Zoon kreeg het eerue kennis van dat voorneemen; voor het welk hij alleen Icheen op te groeijen, om het uit te voeren. De Heeren joh. alb. hoekstra, toen Predikant der Doopsgezinden te E dam, nu te Aliona , en J. c. loggen , Pred. der Lutherfchen te Monnikendam , nu te Bodegraven , waren de vlijtige déelneemers , welken , getroffen door de menschlievende gevoelens, die in het ontwerp van den Heere nieuwenhuijzen overal doorblonken , daadelijk de behulpzaame hand boden, en met nog twee Vrienden uit Edam. zich zozeer beijverden, dat men reeds op den B 2 l6dea



( 20 ;
KSdenvan Slagimaand 1784, en dus ruim een maand, vóór dat de Overledene tot Doctor ver Waard werdt, aldaar den grond tot eene MaaticnarpiJ konde leggen , welke thans uit meer öan twee. en twintig honderd Leden beitaat, en door haaren invloed , zelfs buiten 's lands , eenigezag heeft verkreegen.
Het voorbeeld van den Oekonomifchen tak der Haarlemfche Maatfcliappij, gevoegd bij verfcheulene ongelegenheden, welke noodzaakelijk zich moesten opdoen^, indien een oroot getal op zich zelf werkende Leden, 0p ver fchillende plaatfen, alleen door een Hoofddepar. lement, en dat wel in Edam, beftuurd moesten worden ; deeze beiden gaven aanleiding tot het oprichten van bijzondere Departementen. Het Amfteldamsch Departement was het eerfte wordende den aden van Grasmaand i785 gevestigd; ingevolge de opgedraageno Cornmkfie van het Hoofddepartement, in dato 5 Lentemaand deszelven jaars. Bodegraven en Botterdam volgden in Oogstmaand, en op die de overige plaatsen welke Leden genoeg hadden om zich in Deparlementen te vereenigen. In Edam had men mtusfehen de Regeering dier ftad tot Bèfchermheeren voor dén jaar gekozen. 'Er ontfionden twisten. De meeste Departementen klaagden Veele weigerden om naar Edam gecommitteerd den ter jaarlijkfche Vergadering te zenden. Men
be



( 21 )
besreep dat men 'er op den duur, en bij af-
wisfeling geene bekwaame en vlijtige lieden genoe<r zonde vinden , om deeze zo fterk aanwassende Maatfchappij , als hoofden , te beltuuren. De beide oprichters waren in het zelfde gevoelen. De Departementen, Botterdam, Leijden, Bodegraven, Alkmaar, en vervolgens Utrecht , fchreeven aan Beftuurers van het Amfteldamsch Departement, om , als het oudfte der Maatfchappiie , binnen den tijd van drie weeken, eene buitengewoone Algemeene Vergadering, luiten Edam , te willen beleggen. Beftuurers van het Amfteldamsch Departement verzogten dit aan het Iloofddepartement te Edam. Dit verzoek werdt door de meerderheid afgeweezen. De Secretaris nieuwenhuijzen protesteerde tegen deeze weigering. Dit gefchiedde den oden van Zomermaand 1787. Den i2den befchuldigde men hem, als aanlegger en medebewerker van den eisch der meeste Departementen. Vermoedens golden hier voor bewijzen — zo als meermaalen gebeurt, wanneer men zijner zaake niet zeker is. — Hem werdt verboden , brieven of papieren naar elders te brengen : nadien Beftuurers van het Amfteldamsch Departement, op de weigering van Edam , en op verzoek der meerderheid, eene Vergadering binnen Amfteldam had. den aangefchreven. Den 3often derzelve maand B 3 werdt



( 22 )
werdt hij , als Secretaris , in de Vergadering te Edam verzogt. Verfcheenen zijnde, werdt hem de Vergadering ontzegt, en hij gelast te vertrekken. Te vergeefs protesteerde hij tegen deeze handelwijze, verklaarende zich bij de meerderheid te zullen voegen. Hij moest vertrekken; en deedt het ook; neemende echter alle de papieren van de Maatfcliappij , tot de gezamentlijke Departementen behoorende, mede. — Hij vertrok echter verder, dan de Edamfche Beftuurers eigenlijk bedoelden ; want hij reed ftraks naar zijne Ouderen te Monnikendam, laaiende, zijn huis en meubilen ten prooije aan hen, welke hem meermaalen, in hunne brieven , met brandftichtinge gedreigd hadden. De goederen der Maatfcliappij gered hebbende, achte hij zich zeiven behouden: en is na dien tijd nimmer meer in Edam verfcheenen.
Op zulk eene wijze, M. H. liep het verblijf van nieuwenhuijzen te Edam af, alwaar hij van den ifteii van Wintermaand 1784 , tot den 3often van Zomermaand 1787 had gewoond. Den oden van Hooijmaand daar aan volgende , werdt hier de aangefchrevene buitengewoone Algemeene Vergadering gehouden; hij verfcheen, benevens zijnen Vader, als Oprichters op dezelve; deedt verflag van al het gebeurde; en vondt hier Vrienden en Medehelpers, aan welke die van Edam eerlang alles afleverden; zo dat
dee-



( 23 )
deeze zaak nog al op eene vrien lelijke wijze gefclukt werdt.
Zedert de verplaatfmg van het Iloofdbeftuur, woonde martinus nieuwenhuijzen in deeze ftad, alwaar hij gelegenheid vondt, om zijne te Leijden en Harderwijk vergaderde kundigheden, met voordeel te gebruiken. Een reeks van Vrienden en Bloedverwanten, aan welken hij altoos een aangenaam onderhoud verfchafte , verpoosde gelukkig , nu en dan, dc drukke bezigheden , welke hij , zo in zijne betrekkingen als Doctor van de beide Gemeenten "der Doopsgezinden alhier , als van zijne overige Patiënten ; als mede uit hoofde van zijnen kerkendienst, zo wel als dien van Secretaris deezerMaatfchappije , omhanden hadt. Buiten' deeze hoogstnoodige gezelfchappen, die nog incest een bepaald doel hadden, zou men hem nimmer ledig gevonden hebben. Een aantal vertaalingen uit het Latijn en Hoogduitsch, welke ik echter geen vrijheid heb om te noemen, zijn de bewijzen zijner werkzaamheid in onderlcheidene vakken.
Dan, heden is hij voor allen, en ook voor ons , ledig. Hij heelt zijnen alzins nuttigen arbeid geftaakt, om eene aanhoudende rust te genieten. Zedert den 25ften van Oogstmaand 1789 , was hij in een gelukkig huwelijk vereenigd , met akba m a ri a 11 e rd 1 ng 11, geB 4 ho-



( 24 ;
boren te Haarlem • die ftad , te gelijk de geboorteplaats van zijnen Vader zijnde, moest hem zo fpoedig als onvervvagt, ook tot eene begraa/plaatfe verftrekken. Den 23ften der voorgaande maand, vertrok hij met zijne cchtgenoote en kinderen, wegens eene nalaatenfchip , naar die Stad. Naauwelijks één uur konde hij, daar gekomen zijnde, zich op de been houden. Toen lag hij reeds worstelende met eene heete koortfe , Welke hem , op den morgen van den 6den deezer, tusfehen half 5 en 5 uuren , oud 33 jaar en 3 maanden , het tijdelijke met het eeuwige deed verwisfelen. Het geval wilde, dat hij uit het zelfde huis, daar hij uit getrouwd was , ook ten grave gebragt zoude worden; het welk den i uien deezer, in de Sf. JJavo, of groote kerk te Haarlem, gefchiedde.
Das hebbe ik u, M. V. den Medeöprichter en Secretaris deezer Maatfcliappij, tot aan zijn vroegen dood gefchetst. Thans behoore ik u ook nog zijne verdienften te doen kennen. Als Stichter van zulk eene lofwaarde Maatfcliappij , als deze is, zou hij zeker een Eerenaald verdiend hebben , indien men niet wist , dat geweldigen en dwaazen — zomtijds voor zich zelvcn, zulke eeretekenen hebben doen oprichten. Zekerlijk wisten de tijdgepoolen die gedenkftukken op hunne waarde
te



f 25 )
te fcfeatte»; en oflchoon cosimodu? , als gewaande luchter van Rome , zijn beeld tusfehen een gouden ftier en een' koe liet zetten ; de Rooinfche Burgers twijfelden geenzins, of dat kostbaar monument vertoonde drie beesten, van welken het middenlte de andere twee had voortgebragt. Daar het dus alleen op de overtn!"::i<T des harten aankomt, behoort de overledene geen andt're pronkbeelden, dan inde dankbaare harten zijner Vrienden te bezitten. In hunne harten zal hij zeker altoos leven.
Ieder, welke den Secretaris deezer Maatfcliappij recht gekend heeft, befchouwde in hem een man van tiitfteekend vernuft; van veele verdienden ; van een goeden fmaak; een geregeld oordeel; vlugge denkwijze; en eenen vrolijken en gemeenzaamen omgang. Ik zj! fommigen deezer karaktertrekken eenigzius nader aanftippen, en u zeiven dan laaten oordeclen; U , die wegens een gemeenzaamen omgang met den overledenen , oordeelen kunt , oi ik te veel gezegd hebbe.
Een uitmuntend vernuft is zulk een , die door de bloote kragt eener natuurlijke begaafdheid , anderen , met alle de hulp hunner kundigheden en geleerdheid, nog verre overtreft. Die door den omgang met menfehen, het lezen van herlijke fchrijvers , en door eigen redeneering , het zogenaamde fcholastieke, B 5 of



( 20 )
of kunstniaalige ter zijden weet te nellen ♦ zonder daarom tegen de ware regels van kunften of welenfchappen te zondigen. Zulk een vernuft was nieuwenhuijzen ; blijkende dit uit verfcheidene dichtftukken, reeds van hem, 20 in het Utrechtsch als Amfteldamsch Dichten Letteroefenend Genootfchap uitgegeeven, of nog uitgegeeven zullende worden.
Een man van verdienften heeft een uitgebreider veld ter befchrijvinge noodig, nadien men in verfcheidene takken verdienstelijk kan zijn. Zijn eerfte kenmerk is, dat hij eene volitandige neiging moet bezitten, om het welzijn der famenleving te bevorderen. Trotschheid en eigenwaan , zijn derhalven zeer ft rijdende met deezen hoofdtrek ; en zij, die zich aan de laatften overgeeven, doen even als de wellustige ma neus anthoxius, welke een Phoenix in zijne medallien plaatfte, met het randfehrift : ik kan nimmer mijns gelijken zien.' Zij verbitteren de zamenleving. Ten tweeden , behoort een verdienstelijk mensen een klaar begrip van zaaken te hebben, en uitgebreidde kundigheden te bezitten ; vooral moet zijn oordeel beftendig, en zijne reden en gedrag van vooroordeelen ontheven zijn. Gelukkig leven wij thans niet meer in die donkere en wreede tijden, in welken men, met calilei, gevoelens zou moeten afzwecren, die men in
zijn



( V )
xijn hart erkent; en die men zo duidelijk kan betoogen , met de waarheid overeenkomstig te zijn, als dat de Zon op den middag fchijnt. Eindelijk , wanneer men zich een donkbeeld wil vormen van het hart van eenen man van verdiensten , voor deze Maatfchappij, dan behoort men het zich voor te (tellen als onvertzaagt, los van alle ongeregelde driften , vol van liefde , mededoogen, en toegeneegenheid voor het menfchelijk gedacht: en dan zal hij zedig zonder befchaamdheid ; openhartig en gefpraakzaam , zonder onbefchoftheid; toegeevend en infehikkend, zonder vleijerij; en vrolijk zonder krakkeelzucht zijn. Deeze trekken behooren den man van verdienden , zij behooren den waaren Menfchenvriend ; zij waren , in verlcheidene opzichten, eigenaartig aan nieuwenhuijzen.
De vrolijkheid is geenzins onbeftaanbaar met het karakter van braafheid. Do Menschkunde leert zelfs , dat een volftrekte booswigt niet regt vrolijk kan zijn; weshalven de waare blijdfehap alleen op de overtuiging van een goed geweeten rust. Dit neemt intusfehen niet weg, dat een vrolijk mensch zwakheden kan hebben ; dat hij misflagen kan begaan: dit te beweeren , ware dwaasheid. Indien ik door de vrolijkheid , de onfeilbaarheid tevens, in het hart van mijnen Overleden Vriend wilde plaatfen, dan zou ik hem boven het menfchelijke verheffen; dan zou ik
hem



( 28 )
hem na zijnen dood vleijè'n dit deed ik
hem in zijn leven nooit; en ik zou geene reden kunnen bedenken waarom ik het heden doen zonde.
Eindelijk, Mijne Vriendenl martinus nieuwenhuijzen was een man van fmaak en geleerdheid tevens. Hij wist wat onze Natie nog ontbreekt, en op welke wijze het haar in handen gegeeven
moest worden. Nu eens fchreef hij ernstig
doch nimmer droog: — zo als veele Vertoogen van den Menjchenvriend, welk werk hij gedeeltelijk fchreef, en het voor zijne vrienden niet verborg, _ dit bewijzen. Dan weder fchreef hij luimig en fatijriek; overtuigd zijnde, dat de menfchen hunne gebreken veel liever lagchende dan ernltig hooren berispen en aanwijzen. Veele zijner Redevoeringen , zo hier als in de Maatschappijen , Felix Meritis , Doctrina et Amicitia, en elders, waren in dienftijl, en toonen duidelijk, dat de fnaakfche verbeelding van sc h uppius , de fchranderheid van rabesek, en het luimig vernuft van s w i ft en iiolbesg, in hem vereenigd waren. En hoedanig hij , ten opzichte deezer Maatfcliappij, zijne vlijt en moeite heeft aangewend, om vooral het Schoolwezen te verbeteren , zulks toonen zijn Spel en Leesboek/en voor eerstbeginnenden ; zijne Verhandeling over het Kunstmaatig lezen; en de Lceslesjens, bij die Verhandeling behoorende ; zijn Schoolboeken.
van



( 29 )
van KederJand/che Deugden; zijne Levensfchetfen, gedeeltelijk, met zijn beliuwdbroeder adrianus loosjes opgeheld; en eindelijk zijne Trap der Jeugd, welke allen U , als Leden der Maatfcliappij , bekend moeten zijn: en dit om hunnen inhoud en gepaste leerwijze , dubbel verdienen.
En , zou het gemis van zulk een man , van zulk een uitfteekend vernuft, van zulk een nuttig mensch voor zijn huisgezin en kinderen , en van zulk een waardig en vlijtig Lid der Maatfcliappij , geene traanen doen vlieten? — Zou deeze plechtigs aanwijzing van den rouw, dien men in dit Departement over dien dood gevoeld, enkel om het plechtige , of om den fleur zijn ? — Neen , mijne Vrienden! dit te denken, zoude eene beleediging ' voor deeze achtbaare Vergadering, eene miskenning van het wezenlijk belang zijn , dat de meesten onzer Leden in dien man geheld hebben; en zeker altoos zullen hellen , nu zijne wezenlijke verdiensten, hen, door eene geheel onpartijdige voordragt, eenigzins nader gebleken zijn.
Smertelijk moet het U vallen, waardig Vriend! bloedverwant van onzen overleden Vriend ! Gij , die tot zijne laalfte oogenblikken bij hem waart . die zijne dierbaare Echtgenoote, den bitteren llag des doods voorfpelde ; en eenige oogenblikken daar naa, haar die ontzettende tijding moest
bren-



C 3o )
brengen. Gij, die hein tot aan het graf ver* gezelde , en dus den laatften Lijkplicht , met deelneeming verrichtte ! fmertelijk moet het u vallen , zulk een behuwd - broeder te misfen , die, behalven het vriendelijke in de verkeering, U, en door U de geleerde waereld, nog van veel dienst had kunnen zijn ; indien hij, op den eens begonnen loopbaan , zijnen weg verder had mogen vervolgen. Wij voelen alle uwe droefheid: maar wij weeten ook, dat de deelneeming in dezelve, eenige vertroosting met zich voert. Deeze vertroosting zult gij zeker aanbrengen, wanneer gij de weenende bloedverwan. ten , de Weduwe en Weesjens, verder met uwe hulp en raad onderfteund. ■ Wanneer gij
hen de achting te kennen geeft, die men hier voor de nagedachtenis van den Overledenen voedt. Dit durf ik van uwe Menschlievendheid verwagten ; ik durf het van dezelve eifchen: ja, ik zal verder gaan : ik eifche het afbeeldzel — geenzins een pronkbeeld — van den gefchetften Medeoprichter en Secretaris deezer MaatJchappii, aan het Vaderland te willen fchenken. Ik eisch het van uwe hand, en fchoon het. zelve van eenigzins jeugdiger jaaren is, zal het waardig aandenken der Leden , daar door nog verfterkt worden.
Ik keere mij tot U , waardige Hoofd beftuurers en Medebeftuurers van deeze Maatfcliappij,
en



( 3t )
ènvan derzelver twee aanzienelijkfte Departementen. Als mede tot U, eerwaardige Heeren ! welken met mijnen Vriend, in belangrijke Commishën geplaatst zijnde , U, in eens van zijne vlijtige en kundige medehulp verltooken ziet. Uw verlies door dit fterfgeval is wezenlijk groot: maar het is tevens onherroepelijk. De Voorzienigheid, waakende over het heil der Menfchen, zorgde tot heden ook voor deeze Maatfcliappij , gelijk voor alle onderneemingen die ter voordplanting van waarheid en deugd geleideden. Deeze, hoop ik, zal verder over U waaken; U, bij het genot van eendragt en ijver, de noodige kragt verleenen , om het eens begonnen werk door te zetten: en de welmeenende poogingen tot haar eenig en lofwaardig doel, te doen uitloopen.- >— Hoe gelukkig is het voor het Menschdom , Mijne Vrienden! op zulk eene wijze, hulde te doen aan de gedachtenisfe van verdienltelijke mannen ! Hoe treffend dit, ter aanmoediging van anderen, in uwen kring te mogen verrichten ! Daar verfcheidene Vorsten , bij het verlaaten hunner kostbaare troonen en , hunner veroverde en met bloed geverwde Landfchappen,de verwenfehingen hunner uitgeputte, en onder het gerammel der ketenen zuchtende Onderdaanen , zouden kunnen hooren , indien het hen eenmaal vergund werdt, het hoofd ten grave uittefteeken ; verlaat de braave , en alleen voor zijn Vaderland levende man, deeze waereld, onder
het



C 32 )
liet geklaag zijner Vrienden , en de lofverbrei* dingen van die geenen, welken hij door zijne fchriften gefticht , opgebeurd , en op het pad van deugd en burgerlijke befchaavirig , geleid heeft.
En hier mede , M. H! acht ik aan mijne verplichting, en aan mijn oogmerk voldaan te hebben. Verlchillende fraaije en weimeenenue verzen , ter deezer gelegenheid, door Vrienden van den Overledenen gemaakt , zouden het flo't deezer Lijkrede kunnen uitmaaken : clan ik heb voor mij redenen , om de woorden van mijnen Overleden Vriend , voorkomende in het vertroostend Dichtftukjen aan Lu eindc, en in een ander, over het oogmerk van ons bef'aan, daar toe te bezigen.
'k Heb ook op 't eenzaam» graf, door droefheid néér gedrukt, ' Mijn besten Vriend beweend, mij door den dood ontrukt. Ik ■weende in maatgezang, 'k liet ook mijn traanen flroom.n, Ik dai.Ii;: voor eeuwig —ja! — is mij mijn Vriend ontnomen. 7 oen heb' ik , Jhikkend, zelf, met mijn onfoerde hand, De droeve Lijkxij'pres op 'f zwijgend Graf geplant. Maar, toen 't beknelde hart fchier nergens troost vermoedde, En bittre di oef had door het naar herdenken voedde: Hoorde ik het ftü geblaas 't geruis eens zagten winds, 'k Herkende, in 't eenzaam uur, de lieve fiem mijns Vrinds% Hoe kunt gij aan uw fniart, dien ruimen teugel geeien? Jk reisde uflechts voor uit: daar is een eindloos leven. Door reden , door natuur, en 'f Godlijk Woord geleid, Gejiaaken wij verheugd, den Dood en de Eeuwighid.