BRIEVEN
BETREFFENDE DE BEOEFENING DER
GOD GELEERDHEID.






J. G. HERDER.
BRIEVEN
BETREFFENDE DE BEOEFENING
DER
GOD GELEERDHEID. EERSTE DE EL."
Uit het Hoogduitsch door
WILLEM van HAMELSVELD,
Predikant te Westbroek en Achttienhonn.
TE AMSTELDAM,' ByJ. WEPPELMAN, Boekverkooper. M D C L X X X V.






EERSTE BRIEF.
t blyft over, myh vriend! de beste beoefening der Godgeleerdheid is de beoefening van den Bybel, en het beste lezen van dit Godlyk boek is als men het menschlyk leest. Ik neem dit woord inden uitgeftrekften zin en in deflerkfle betekenis.
Menfchelyk moet men den Bybel lezen : want het is een boek door menfchen voor menfchen gefchreven: menfchelyk is de taal, menfchelyk de uiterlyke hulpmiddelen, met welke het gefchreven en bewaard is; menfchelyk is ook de zin, waar in het verftaan kan worden, ' de hulpmiddelen , die het'verklaren, het geheele oogmerk en het nut, waar toe het gebruikt moet worden. Gy moogt dus vastgeloven, dat, hoe menschlyker (in den besten zin van het woord) gy het woord van God leest, gy des te nader komt aan het oogmerk van deszelfs Auteur, die de menfchen naar zyn beeld fchiep, en in alle werken en weldaden, waar in hy zich als God aan ons vertoont, zeker menfchelyk handelt.
Gelooft gy niet, dat ik u hier mede eenen niets beduidenden locus communis wil zeggen? neen, myn vriend! de gevolgen van deze grondftelling, wel A bc



C 2 )
begrepen en in derzelver uitgeftrektheid overwogen, zyn misfchien van belang.
Voor eerst word volgends dezelve zo menig bygeloof uitgefloten, als ware de Bybel tot op iedere kleinigheid van zyne ichryfftof, pergament, of papier, griffel of pen, tot op dien, welke het een of ander gebruikt, tot op iedere ftreek of karakter van fchrift en taal bovenmenschlyk, bovenaardsch; mitsdien geheel ongemeen, zonder vergelyking, aan geen bedrog noch dwaling onderworpen,aan te bidden en niet te onderzoeken, niet te beftudeeren, noch te toetzen. Waarlykeenekwaadegrondftelling, welke iemand, die dezelve wegends haare geliefde Godlykheid aanneemt, niet anders dan te menschlyk, dat is, lui en dom maakt , hem eenen doek voor de oogenbind, en nu vraagt, of
hy geen licht ziet? Of iemand, die den
Bybel affchryft, thans op eenmaal een onfeilbaare God word, kunt gyterftondgewaarworden, wanneer gy met zynen affchryver een proef wilt nemen. Hy zal thans fchryven, gelyk hy anders fchreef, te weten: naar dat hy nauwkeurigheid, vlyt, kunde in taal en zaken, tyd, geduld en eene leesbare hand heeft; de Godheid zal hem, om dat hy juist den Bybel fchryft, geen van alle deze dingen door een wonder veranderen. Dit is niet misfchien zedert de Boekdrukkunst zo geworden, maar altyd en te vooren veel meer zo geweest. Geen pergament bekomt eene vaster natuur om dat het den Bybel vervat, en geen inkt word daar
öm



(3)
öm onliitwisbaar. Hebreeuwfche punkten en letters leggen hunne natuur niet af, om dat zy voor tegenwoordig tot het boek der boeken behoren, en al het geen de tyd aan eene taal doet en verandert, behoud ten vollen zynen gang. Dit zyn geene gisfingen maar Daackaaken; van dien aart is ook al het geen hier van afhangt. Verban gy ook den laatften zuurdeeg van die gedachte, als ware dit boek in zyne uiterlyke gedaante en ftoffen geen boek, gelyk andere boeken, b. v. dat in het zelve geene verfchillende leeswyzen kunnen zyn, om dat het een Godlyk boek is; er zyn in het zelve verfchillende leeswyzen , (en ééne leeswyze kan alleen de waare zyn) dit is eene daadzaak, geene meening. Mitsdien moet men zich daar mede inlaaten, tusfchen dezelve ondcrfcheid ma&en en verkiezen, ener is eene wetenfchap aangaande deze keus en onderfcheiding, gelyk by elk ander menschlykboek. Hier ih is de Bybel in een zeker opzicht het menfchelykfte van alle boeken, want hy is volgends zyn grootfte deel en gronden bykans het oudHe. Hy ging door zo veele handen, volken en tyden, en hoewel, gelyk wy ftraks horen zullen , de Voorzienigheid door natuurlyke middelen heel byzonder voor het behoud en de bewaring van den zeiven zorgde, wy ook omtrent het geheel van zyn oogmerk en inhoud, zo ver hetvoor ons dient, van zyne onvervalstheid zeker kunnen zyn; zo moeten wy echter deze nooit a priori bewyzen, als of dit boek als in den Hemel gefchreven was, As eo



C4)
en niet op Aarde, door Engelen en niet door men* fchen. Door zulke voorönderftellingen doen wy den Bybel geene eer aan, maar fchande en nadeel: een groot deel der onbefchaamdfte tegenwerpingen tegen denzei ven is uit dit, nietswaardige tuighuis genomen, en menige tegenftanders ftryden nog doorgaands op het veld, als of zy voor Mahomeds Koran en Gabriël, die hem van den Hemel bragt, ftreden. Ik wil niet van de party zyn; niet, om dat de vyand geducht, maar om dat de geheele ftrydplaats veengrond is. Ten minsten voor eenen jongen Godgeleerden is dergelyke onbewezene , deels ook openlyk onwaare en fabelachtige voorönderftelling gewis nadeelig. Zy bedekt en verblind hem het gezicht en het verftand; zy ilaat zynen vjyt om te onderzoeken, te verzamelen, te beproeven, gezond te verklaaren, in kluisters, en maakt wanneer hy ze heeft, de zeker goede gave van God, het natuurlyk verftand en oordeel onbekwaam. Veele hebben het ronduit gezegd: ik kan geen boek lezen, dat geen boek, gelyk andere boeken zyn zal, en anderen zyn na veel moeite en kwelling op het laatst tot even dezelve verdrietige gerustheid gekomen. Luther, die een zuiver, voortref!yk vernuft was, heeft zich met moeilyke bottigheden van zodanigen aart in het geheel niet opgehouden; en ik ben zeker, dat het geen goed verftand doen kan of zal. Ten minsten ben ik er by meer dan één onderwerp getuige van,hoe zwaar het is, om iemand tot den waaren zin en inzien in
het



( 5 )
het gebruiken van denBybel te brengen,als er eenmaal dergelyke vuile dampen van non fenfe in hem zyn. Hy gelooft altyd, wanneer hy denBybel opneemt, dan neemt hy geen boek op , en geeft zich dus geene vryheid om te zien, het geen hy ziet, te horen, het geen hy hoort. Hemelfche fchimmen zweven hem voor de'oogen, gedaanten uit het ryk van Peris en Neris, dikwils ook in waarheid, voordeel en betrekking,gedaantens uit dit gewest. Dat het jergfte is, hy leert door deze fchemering in zyne jonge jaaren hulpmiddelen verachten of verwaarlozen, welker gebrek hem naderhand altyd aankleeft, in een zeker opzicht onherftelbaarblyft, en hem misfchien geheel, dewyl geene naaktheid zich vertoonen wil, gelyk zy is, tegen het beter licht van wel gebruikte hulpmiddelen ten laatfte in het harnasch brengt. Den grond van het laatfte weet hy misfchien zelf niet, en dan is het by gevolg te erger: nu ftryd hy voor de zaak van God en den Bybel, terwyl hy eigenlyk voor zyn gebrek aan waare kundigheden en hulpmiddelen, dat is, voor het vlies van zyne oogen ftryd.
Veracht derhal ven niet, myn vriend! de kundigheden, die u tot zodanig gebruik van denBybel worden aangeboden; het blyft voor uwe rype jaaren toch naderhand voorbehouden , welk gebruik gy daar van maken wilt. Laatu het misbruik, de dikmaals regt verkeerde toepasfing der zogenaamde Bybelfche oordeelkunde, die u voor oogen is, niet A 3 af"



CO
affchrikken; maar leer taaien, verwante taaien, maak u de grondregels van deze fchöo'ne, geleerde en wysgerige wetenfchap eigen , verzamel het geen Gy daar toe verzamelen kunt, al diende het er maar van verre toe. Heb vroeg een exemplaar van den Bybel in zyne grondtaalen, waarin gy op doorfchoten papier varianten , tegenwerpingen , gisfingen, aanmerkingen, regels voor een toekomend gebruikaanteekent: Dan oordeel voor tegenwoordig nog niet. Gy zyt nog te jong; misfchien is ook nog deze geheele Studie, inzonderheid over bet Oude Testament, te jong, dan dat het een rvpe uitfpraak toelaat. Tien of twintig jaaren verder, zult gy en over het algemeen wy, op eene andere plaats zyn, dan wy tegenwoordig zyn. Wy zullen menige Kritifche iTellaadje verwerpen, vermits er de muur van het gebouw is, die gebouwd moest worden; wy zullen menige zaak als zeker aannemen , die ons thans nog zeldzaam fchynt, en wy zullen er ons niet kwalyk by bevinden. Weest tot zo lang aan eene By gelyk, die haren Honing uit alle en allèrfèie Bloemen verzamelt; alleen het zy honing het geen zy verzamelt, geen vergift, geenontuig. Behoud altyd uwe Kinderlyke eenvoudigheid en hoogaehting voor den Bybel, als gy hem zelfs in de handen van zyne Kritiken zomtyds ze.er ontheiligd ziet; de Kritik had daaraan alleen toevalliger wyzefchuld. EenTaalkundige en een Uitlegger zyn twee heel onderfcheiden
we-



(7)
wezens, gelyk wy ook by zoveele beroemde taalkundigen van nieuwe fpraaken zien: Zy kunnen de taal verftaan envden Auteur in het geheel niet; voor zynen eenvoudigften zin, ik laat {laan, voor de fchoonheden van denzelven hangt hun een dekkleed. Dus kan en zal het waarfchynlyk met de taalmeesters van den Bybel ook zyn, even daarom dewyl hyhet oudfte, eenvoudigfte,zakelykfteboek is; maarnogthans blyft een taalkundigen op zich zeiven (zyne kortzigtigheid uitgezonderd) eene goede, nuttige, onöntbeerlyke zaak, ja in het fpraakkundige en in kleinigheden van de Kritik doet dikwilszyne kortzigtigheid dienst. Met één woord, myn vriend ! verzuim niets van het geen er tot de Godgeleerdheid en derzelver toeftel behoort; maar vergeet niet, dat de toeftel niet de zaak zelve, noch de ftellaadje het gebouw isfdit zal u zo wel voor de Kritifche ftoutheid, dat waar vergift voor een gezond verftand , als voor de Onkritifche lafheid en Dwepery bewaren. In eenen volgenden Brief hier van meer.
N. S. Zo wel tot de .taal, als tot de eerfte grondbeginzelen van de Kritiek behoort een mondelyk onderwys; ik overlaad u daarom nog met geen lyst van boeken. Richard Simon is de Vader der Kritik van het O. en N. Testament in de nieuwe tyden; dan thans is het voor u de tyd nog niet om hem te lezen. Eene Kritifche inleiding in het O. T. gelyk die zyn moest, hebben wy behalven dezen nog geheel niet. Gebruik Waltons Pro-
A 4 u'



(8)
Ugomena (*), Wëhners antiquilates Hebraorum(**) bode voor eenen leerling ryke en nuttige boekenmaar gebruik vooral en inzonderheid, hetgeen n uwe Leermeesters over de beide verzamelingen der By■belfche boeken aanbieden. Deze zullen gebruikt hebben, het geen er te gebruiken was, en thans in alle boeklysten gevonden word; de eerfte gronden van elke Wetenfehap leert men het best door een levend onderwysen oeffening.
(. ) Briani Waltoni af parat, biblic. Tigur. 1673 fol De mtgaave van Dathe. Leipzig i777. Svo. (**) Gottingen 1743. 8vo.
TWEE-



TWEEDE BRIEF.
Dat de Hcbreeuwfche taal van menfchen, van eene Natie, gefproken is, is bewezen; maar dat zy ook van Goden, Engelen en Elohim gefproken word, is nog te bewyzen: der halven blyf ik by het eerfte.
En daar is my wederom nog niet aangelegen , of Adam, Seth, No'ach, Abraham te Ur in Chaldeen Hebreeuwsch gefproken hebben; genoeg is het, hunne nakomelingen fpraken het, Mofcs fchreef het, en in dezen eenmaal levenden menschlyken tongval zyn de oudfte en meeste fchriften van het O. T. vervat. Wat is er dus natuurlyker , dan dat men ze als eene levende, als eene Volkstaal behandele? En daar zy het beide niet meer is, dat men tot deze of geene talen toevlucht neemt, die ze nog op het levendigfte voorUellen. Laat dus niet na, het Arabisch en de verwante Dialekten met vlyt te leeren; niet juist alleen om wortelwoorden (Radices) te leren en in het Hebreeuwsch over te brengen, niet zo zeer zelfs, om ligte dingen zwaar, en natuurlyke dingen onratuurlyk te maken, uit hoofde van eene Arabifche Conjugatie , nog minder om fteenen fchoonheden uit Arabjen te bedelen, en levende daar mede te dooden. Uw A 5 hoofd-



hoofdoogmerk zy, den aart van de taal te leeren, de uitdrukking en wyze van voordellen in hetOostersch te gevoelen, en het Hebreeuwsch , eene oude en eenvoudige taal, volgends haare jonge en kunstige tongval ten minsten van verre, in zyne leveude klanken te horen.
Het is misfchien niet uittedrukken, wat goeds door deze overtuiging : dat men eene levende, menschlyke Volkstaal leert, gewerkt word. Zedert Schultens het vooroordeel wegnam , dat de Hebreeuwfche taal in den Hemel gefproken word , en daar voor hare jonger Zuster of Dochter op aarde aanprees; zedert heeft het beoefenen van dezelve in de Bybel-verklaring eene geheele nieuwe wending bekomen. Tragt altyd zyne Schriften, byzonder zyne Origines (*) by uwen arbeid, reeds thans te lezen. De Latynfche ftyl daarin is van eenen geleerden Arabier, al te fchoon, al te kunstig; enkele zaken, de Etymologien en Energien zyn dikwils al te gezwollen, al te opgevuld; intusfehen de geest van zyne fchriften is vol van
On-
(*) Origines Hebr. ab Albert Schultens Lugd. 1761. 4?o. waar by de verhandelingen de defetlibm hodiernh L. Hebrats en vtndtcja origthüm gevoegd zyn. Zyne verhandeling vetns ét regta via hebraisandi Lugd. 1738. 4. en 2 eiccurfus de lingua pYtmxva 1739. zyn zeldzaam. Zyne lange Voorrede voor de Grammatica van Erpf.nius betreft inzonderheid de voorgewende bovenmenschlykheid der Hebreeuwfche taal.



(II)
OnderwysenWysgeerte der Oosterfche talen. Deze Auteur heeft den kern gefmaakt en niet aan de fchil sekaauwd; het geen wy in Duitschland door
menigen van zyne Verachters en Leerlingen
hebben , zyn dikwils alleen gepolyste fchalen. Neem het voor u zeiven in het algemeen tot eenen regel, dat gy u in elkewetenfchap en kunst, voornaamlyk aan den Eerden , den voorganger , de bron houd; meestal blyft hy altyd ook de bron, en de andere ruisfchen als beekjens. Ongeacht zy„en hier en daar ongelukkigen vlyt, die zomwylen moeilyk word om te lezen , vind men by hem goudmynen, daar moet men nietjezen,maar graven ookvoordealgemeenetaalgefchiedenis van den oudden tyd.
Genoeg is het, in de oude, platte, natuurlyk dichtkundige, onwysgerige, en van alle afgetrokkenheid ontbloote taal der Hebreen lezen wy het Oude Testament; laat u van dit gezichtpunt, ook wat den geest van den inhoud betreft, niet afdryven. Word met Herders een Herder, met een Volk van den landbouw een Landman, met aloude Oosterlingen een Oosterling, als gy deze fchriften in de lucht van haaren oorfprong gebruiken wilt en wacht u inzonderheid, even gelyk voor de afgetrokkenheden van bedompte nieuwe Schoolkerkers, dus nog meer voor de zogenaamde fchoonheden , die uit onze kringen der famenlevirig aan die heilige oorfpronglyke beelden van de hoogde oudheid opgedwongen en opgedrongen worden. Van de
elf-



(V)
afgetrokkenheden zal ik hierna fpreken; thans Ieven wy byzonder in eene eeuw van fierlykheid, vanbloemtjens, met welke dan ook Mofes, David en Salomo beftrooid worden, hoe zeer die er ook voor bedanken zouden. Deze Pfalm word eene Ode, geene eene Elegie; Mofes en de 1'rofeeten worden Heroïfche Leerdichters, en dikwils word de zaak zo behandeld, als of zy waarlyk hunne dukken voor Batteux inleiding of in eene bloemenlezing gemaakt hadden. Een in de mode gebragt florikgiurn word daar toe uit Grieken en Romeinen opgefchommeld; en nu is de Auteur, als hy daar en boven veel van Varianten en Vertalingen heeft opgegeven, van de papiere kroon van den lof der Tydfchriften zeker. Ik ben geen vyand vanfchoone plaatzen en vergelykingen , hoe en waar zy ge. vonden mogen worden; maar even gelykeenfchoon origineel, •voornamenlyk als eenvoudigheid en onopgefmukte waarheid zyne fchoonde jfieraad is, meer verliest dan wint, wanneer het door opgefmukte, dikwils vuil geblankette en meestal geheel ongefchikte namaakzels van latere tyden en kunstenaars eerst licht, oorfpronglyk licht, ontvangen zal, zo gaat het, (ook den inhoud der Godlykheid geheel niet mede gerekend) mee de fchoonfle oorfpronglyke Hukken van den Bybel. David en Job dachten niet, dat zy amptgenoten van Horatius en ^Efchylus moesten worden, om het geenzy fpraken, op zyne eerde plaatste zien en te gevoelen.
Op wicn zy op zich zelve niet werken ik twy-
fe



( 13 )
fel of zy op hem ook met al het klatergoud vol vao kleine Elektrifche vonken, werken zullen zo als zy zouden willen. Lowth de Soera poe'Ji Hebraorum heeft byzonder deze dichtkundige lucht ve'rfpreid; doch aan het nieuwfte misbruik, waar by de krachtigfte dingen op het laatfte in eenen zagten rook verflaauwen, is hy toch onfchuldig. Hy gaf naar de gewoonte in Engeland voorlezingen, wilde zyn onderwerp db ovo opneemen en volgends de Griekfche en Romeinfche wyze behandelen: Hy verkoos ook Romeinfche en Griekfche namen, en beminde de fchikkingen der nieuwe Dichtkunde , hoewel die aan haare aloude, Oosterfche, heilige voorwerpen niet altyd gepast waren. Daar van daan die dikmaal onvoegzame vragen en gezichtpunten: Of het boek van Job een waar Drama? het Hoogelied een waar TheokritischHerdersdicht zy? en onder welke klasfe van Oden en Gedichten elke Profeet behoort? Alle te famen en elk in het byzonder behoren zy onder geene van deze klasfen en zoorten: Niet alleen, dewyl (volgends de regels} geene van deze klasfen en zoorten nog was uitgevonden, maar dewyl over het algemeen geen Bybelfch Schryver (inden zin der Grieken en Romeinen, laat ftaan der nieuwe) een Dichter zyn wilde. Zyne Dichtkunde was geene kunst, maar natuur, gefteldheid van taal, nooddrang van zyn oogmerk, van uitwerking. Ieder van zyne fchoonfte Hukken is individueel en verliest eerder by deze rangfehikking uit andere tyden en volken, dan dat het daar door
wint:



( 14 ) '
wint: Het word van zyne tegenwoordige leven^' digheid tot een wolk van den fmaak, waar in het zyn moest, gemaakt.
Laat my proeven bybrengen, want deze vervatten toch altyd het bepaaldfte onderwys. De geichiedenis van het Paradys en de eerfte zonde zal b. v. niets dan een Allegorisch lied, eeneZedekundige fabel zyn. Paradys, Boom der beproeving, Slang is er nooit geweest; dit is Hechts zo verdicht, om den mensch een fraai onderwys: hoe de zonde ontftaat? en hoe God de zonde ftraft? onder het kleed van een fprookjen te geven, en natuur!yk maakt men het dan tot een fchoon bekleedzel. Men geeft aan den tekst het TEfthetifche en Poëtifche, het geen men aan denzei ven en aan den zamenhang van het Hiftorische en Natuurlyke ontnam. — Ik vraag u myn vriend! of aan uw onverrukt jong verftand, volgends den eerften indruk , ooit een zodanig lied , eene fraai uitgedachte , daar en boven fraai volëindigde fabel in dit eenvoudig verhaal is voorgekomen ? Ik lees en herlees: geen toon van een Lied komt in myn oor, zo min als in de geheele gefchiedenis der Israëliten of van hunne Vaders, daar toch by het Lied van Lamech, de Liederen van Mofes, David, der Profeeten op éénmaal de rede zo onderfcheiden klimt, dat niemand, die maar eenig gevoel voor Zang en Dichtkunde heeft, de verhevener toon kan ontkennen. Waar is dit hier? waar begint het Lied, waar eindigt het? waar begint de fabel, waar eindigt



( 15 )
digtzy? Is er geen Paradys, geen Boom, geene Slang geweest, zyn zy alleen gewrochten van eene fabel, waarom ook niet de zonde, Adam en Eva? nadien toch op deeze laatften, als op perzonen de gefchiedenis, in het vervolg verder gebouwd, en ook op de zonden en uitdryving uit dezen oord in het vervolg verder gerekend word. Zo is het tans ook eene fabel, dat Adam gefchapen werd? dat hy zo en daar en daar toe gefchapen werd? dat onder zodanigeomftandigheden van hem het menschdom zyn begin nam ? Wy weten dus van alle deze zaken niets, en hebben aan het geheele fprookje niets meer, dan aan de gefchiedenis van Prometheus, en Pandora. Mitsdien is ook het gevolg van dit verhaal een fprookjen: want de Gefchiedenis van Kain en Abel, van den Zondvloed, de reizen der Israëliten uit Egypte en in de Woestyn, komen mede onder zo fterke Poëtifche uitdrukkingen en Schilderingen voor, als deze zo kinderlyk en eenvoudig verhaalde Gefchiedenis niet hebben kon. Met één woord, is het alles verdicht, eene fabel, eene verzinning, het geen ons uit den eersten kinderlyken tyd der wereld, juist in haaren toon, dat is, Eenvoudig, Kinderlyk, Poëtisch verhaald word, en zo verhaald moet worden, wanneer de befchryving, (gelyk toch alle Gefchiedfchryvers willen en de natuur der zaak het vordert ,) de natuurlyke kleur der Gebeurtenis moet aannemen; wat blyft ons van deze geheele oudfte Gefchiedenis over?
Laat



Laat gy, myn vriend! de Gefchiedenis zo alszy is, zonder eene nieuwe, fyne betekenis of verdichting in haar te leggen: hoe natuurlyk, wysgeerig, overeenkomstig word alles met de zaak zelve, de taal, dentyd, de onhandigheden! Eén paar menfchen word gefchapen: want God doet alles door de kleinfte macht. Een derde mensch, of een tweede paar was overtollig geweest, en wy zouden alle op de aarde als broeders van een geflacht leven. Adam en Eva zyn dus Hiftorifche wezens, en hunne fchepping, famenbrenging, de bcfliering van hunne eerfte kennis en gewaarwordingen kon voor eenen Kinderlyken toehoorder van den oudften tyd niet eenvoudiger, opregter, vatbaarer, Hiftorisch getrouwer verhaald worden, dan zy hier verhaald word. Het Paradys behoorde' er toe: want moest het eerfte paar menfchen, dat onder de opvoeding van God op de wereld kwam, niet eenen uitgezochten, zekeren, tot de eerfte fchooLvan hunne kennis en plichten bekwamen en wel voorzienen oord hebben? Hier op denkt reeds de Wysgeerte. Dit vordert het eenvoudigfte plan van eenen eléve de la nature. Van den landbouw kon de menfchelyke huishouding niet beginnen; maar van eenen hof, of zy nam cociteen begin. In een nieuwe Luchtftreek of onder de tanden der wildediererikon de ongewapende menschheid niet overgelaten , aan alle elementen niet ten prooi gegeven worden ; of zy ging te grond. Nam nu eenmaal deSchepper der aarde den mensch als zyn kind en lieveling
aani



( 17 )
aan; wilde Hy, dat deze zyn beeld dragen eü zyne plaats door rede, fpraak en heerfchappy over de Dieren bekleeden zou; noodwendig moest hy van het eerfte oogenblik der Schepping aan, deze in hem gelegde zo kostbare en veruitziende gaven vormen , op de gemaklykfte , krachtigfte wyze vormen, en ziet, dus word deze geheele Gefchiedenis juist en natuurlyk. Dus zondert God Dieren voor hem uit, die hem niet befchadigen, die zich aan hem gewennen, van welken hy leert, die hem met hunne kunstdriften, hun voor hem gevormd karakter, hun geluid en gebaarden allengskensrede, kunst en fpraak vormden. Dus zondert hy bomen voor hem uit, die hem niet dooden, maar voeden en laven zouden , by welke hy den eenvoudigften kinderlyken arbeid en den zoetften loon vind. Dus geeft hy hem eene gade, die zyn hart ontfluit en hem eene nieuwe wereld van gezellige vreugde, een'band van liefde toont, die, (gelyk hy aan dieren had opgemerkt en te* genwoordig zelf ondervind), boven alle liefde gaat. Dus geeft God hem eindelyk ook het kin* derlykst verbod, dat er zyn kon, om eenen fchoonen boom niet aan te roeren, en ftelt tegen den* zeiven eenen beteren , gezonderen , misfchien niet zo aanzienelyken; fpreekt hem bedreigingen voor, die hy, welke beproefd werd, misfchien zo weinig begreep, als de Kinderen ongevoelde bedreigingen begrypen ; zyne gehoorzaamheid, zyne onthoudendheid, de fterkte van het onzichtbare in zy* B ne



C 18 )
ne ziel boven het verleidendfte zichtbaare van een als nadeeiig verboden gewas , zou en moest getoetst, dat is , geoefend worden , wanneer het menschdom ooit natuurlyk en zedelyk beftaan en voortduuren zou. Aan een zwak fchepzel kan waariyk niet allesgeöorloofd zyn; aaneen kind zeker niet alles toegedaan worden. Van de macht over zich zeiven, om zich iets, ook iets aanlokkend fchadelyks te weigeren , neemt alle deugd van ■een mensch, (welke hy in meer ingewikkelde omHandigheden zeker nodig had,) zo als van het beteugelen zyner zinnen onder het gebod des Vaders , alle Godsdienst van liefde, dankbaarheid en eerbied zyn begin. Onder alle dingen in de wereld kan ik my geene proef bedenken, die dus nodiger en voor den ftand der kindsheid van den mensch gepaster zou geweest zyn, dan deze: Zy was de natuur der zaak zelve, want kon de mensch eene vergiftige vrucht voor Lichaam en Ziel naar believen eten, en evenwel leven? en wie moest hem juist dit zeggen, enrstig, dadelyk zeggen , dan zyn Vader, die hem opvoedde? Nu word een Kind door fchade het best fchrander, en eene moeder laat den tederen lieveling , doch op eene zachte plaats vallen, om hem, op de beste wyze te leeren, wat vallen is? dus maakte het de liefderyke moeder van den mensch $ en zag daar toe iedere omftandigheid uit. Eene Slang moest de verleidHer zyn, die waarfchynlyk van de vrucht nam , en aan de Vrouw het eerft de groote mogelykheid
toon-



C 19 )
toonde, dat men daar van eten kon zonder aanftonds den dood te fterven. Nadien de menfchen alles van de dieren leerden en afzagen; waarom zouden zy ook dit niet leeren en navolgen? De Slangs dachten zy, is zo fchrander boven alle dieren; misfchien word zy het even daar door? misfchien kreeg zy van dit gewas haBre wysheid, gelyk wy van dézen en allen anderen bomen, leven, krachten, gezondheid met eeten krygen. Daar en boven noemde hem de Schepper zo zonderling, Boom der kennis.. Der-kennis? en hy verbood hem ons? zou hy hem niet mogelyk voor zich zeiven behouden? Zou hy niet onzichtbaar daar van gebruiken en daardoor de wysheid van Elohim hebben? Verbood hy hem mogelyk uit wangunst? De listige Slang eet en blyft gezond : hy is bekoorlyk, hy is aanlokkend , de fchoone tovervrucht valt na beden als in den belusten mond: De Vrouw at, de Man at, en er volgde, het geen natuurlyk volgen moest. Wy weten niet, welk eene vrucht het geweest'is; maar de uitwerking van dezelve word ons andermaal, doch zo Hiftorisch befchreven , als het genot van eene onbekende vrucht van een vreemd land. Zy Wekt de lusten op, zy zien zich naakt; de zonderlinge, onaangename beweging herinnert hen aan het verbod, zy flaanbefchaamd, zy weten niet, wat er gedaan moet worden, zy maaken zich kinderlyke bedekzels. De Vader komt, zyneftem klinkt , (misfchien gelyk gewoonlyk , om by het afloopen van den dag zich rekenfehap van hunnen B 2 ar-



( 20 )
arbeid te laten geven, en hen daar door te onderwyzen;) dan ditmaal fnellen zy hem niet te gemoet, zy vluchten, zy verbergen zich, antwoorden, veröntfchuldigen zich, als goede kinderen, die nog geen liegen geleerd hebben. De Vader (boven wiens Vaderverhoor in fchoone waarheid niets gaat,) doet, het geen hy te doen heeft, waar toe hy ook dezen vroegen val toeliet, hy maakt hun vergryp voor hun tot eene deur van eenen anderen moeilyker en toch ook nodigen toeftand , hunne ftraf is niet de dood, gelyk hy om hen af te fchrikken, gedreigd had, maar eene nieuwe, alleen voor hun ftrenge weldaad. Oogluikende ftaat hy hun in het eerst alles toe; neemt, volgends hunne woorden, de Slang als verleidfter aan, beltraft haar ook, opdat toch niets ongeftraft blyve. Zy is vervloekt en gefchuwd van alle Dieren op het veld, kruipt op den buik, eet ftof, is eene gezwoorene vyandin van de menfchen, op wier verfenen zy het toelegt, wanneer zy hen verder geen leed kan doen; voor de menfchen dus een eeuwig gedenkteken van den vloek, van verachting, van afkeer, van ellende, van bedriegelyk nadeel. Zy had hen ook tegenwoordig zo gevoelig benadeeld, en daarom liet God juist ter aanleiding tot de zonde,« een zo laag, voor den mensch tot hier toe alleen door zyne fchranderheid, in het toekomende door zyne arglistigheid, zynen fteek en verachting bekend fchepzel, eenen hatelyken tot vertreden gemaakten aardworm toe. Als zodanig
kroop



C 21 )
kroop zy nu den menfchen voor de oogen; gelyk voor deSlanghaddenzyzich voorde zonde te wachten, en ook zy zelve (het fchadelykfte dier voor den jeugdigen ftaat der Menschheid) werd nu lichaamIyk hun tot eêne vyandin, die te vlieden was. De Vrouwe weet thans, aan wien zy de fmerten van haar Kinderbaren,. en de moeilykfte post der Vrouwen, de gehoorzaamheid onder den Man, toe te fchryven; de Man weet, aan wien hy den bezwaarlyken Landbouw en zyne grootere moeite des levens te danken heeft. Zelfs de dood werd zo fchoon ingevoerd; niet als dood, waar van Adam nog niets denken kon, maar als een tot ftof worden , van het welk hy (wederom Hiftorisch) genomen is, dus een terugkeeren tot zynen oorfprong, het ter rust gaan, na eenen heten dag. De mensch kent nu den gantfchen kring zynes nieuwen levens, en is daar tegen als tegen eene verzachte ftraf, door eigen fchuld , door lieven dwang gewapend. De Vader wapent hem nog meer, en huwelykt als het ware hem uit door eene bruidsgave eener uitvinding van eene gefcbikte kleeding. Hier door, nadien de Slang zyne vyandin en eenmaal de dood in de natuur is, bekomthy eene macht en befchikking over het leven der Dieren, die hem tot zyne nieuwe huishouding en werkzo nodig was, als tot zyne kleding; hy verlaat waarlyk en Hiftorisch zynen beminden hof, de eerfte plantfchool zyner jeugdelyke kennis, plichten en neigingen, B 3 De.



C 22 ) '
Deeze word hem een fchoone droom zyner jeugd: dan ziet! voor zyne deur houd de Cherub de wacht met de vlam des zwaards, om te bewaren den weg tot den boom der gezondheid , die hun zeker het fmertelykfte, het grootfte verlies geweest is, waar aan hen iedere ziekte hunner Kinderen, iedere zwakheid van hun zëlven, dikwils genoeg herinnerde. Zy zagen thans het Paradys in zyne afgelegenheid, denkelyk achter een gebergte met don» derwolken bedekt: daar heen is geen te rug keeren, daar blikfemt in iedere blikfem de vlam des
wachters. Hoe natuu.-lyk alles, hoe waar,
hoe gezichtkundig ! en zeg, mynJvriend! word het niet alles alleen daar door, dat men trek voor trek by het beeld van eene levende gefchiedenis van de Kindsheid des Menschdoms blyft ? Alles roept dan waarheid! waarheid! zo heeft het Menschdom zyn begin nemen, zo opgevoed, zo beproefd, zo voortgeleid moeten worden, maar dus kwam het ook op zyne ruwfte paden langs de natuurlykfte onderrigtendfte wyze. Deeze Gefchiedenis is een meesterftuk van opvoeding van het zelve in de eerfte, meest ingewikkelde fchrede; en dit verhaal is een meesterftuk van een verhaal, volgends de kleuren der gebeurtenis en tyd. Trek voor trek kan het met de gefchiedenisfen der Volken, der Menfchen in hunne Kindsheid vergeleken worden, en gelyk byzondere Volken en Menfchen in hunne vorming begonnen, begon zeker ook het menschdom. Woning



( 23 )
ning eu verblyf, eerfte fpraak en voedzel, de omgang, het leeren van de Dieren, het ingebeelde fpreken met hun, zonde en fchaamte, het verbod en de ftraf, en alles zo voorgefteld, en gebonden en ingeleid, zyn de aangenaamfte kindergefchiedenisfen over de zwaarfle ontwikkeling van ons geflacht, die ten vollen in den toon van de Gefchiedenisfe der Aardsvaderen, bykans in de eigene kleur van hunnen voortgang, met de zekerfte Ethopoeie van die, welke daar by verfchynen, deze overtreft. Als eene kunftig uitgevondene zedelyke fabel heeft deze zaak noch doel, noch gezichtpunt, nog oogmerk en maat meer, op haare plaats: Want voor ons in de achttiende eeuw werd zy het allernaasttochnietgefchreven. Wy moeten tot zynen zamenhang, tot de kindsheid van ons gedacht gaan, niet verwachten , dat het tot ons
komt. ■
Myne eerfte proeve is boven maten lang geworden, maar ik kan niet voorby, om nog eene twede te geven, die geene andere is dan de Gefchiedenis van Bileani en zynen Ezel (*). Zy ftaat tusfchen waare Gefchiedenisfen, dit is onloochenbaar; maar men heeft zich over dezelve, als eene Gefchiedenis , zo gefchaamd, dat men geneigd was om ze dan tot eenen Droom, dan tot eene Fabel in
den
(*) Numer. XXII-XXIV.
B 4



C 24 )
den fmaak van het fprekend Paard van Homerus, eindelyk (de opgever van dit gevoelen noem ik voor het overige met eene groote hoogachting) tot eene bedrogsgefchiedenis van Bileam, die Mofes by de Moabiten gevonden heeft en als zodanig invoegde , te maken. Lees , myn vriend! de Gefchiedenis in haaren zamenhang, en oordeel, ofu ééne van deze onderftellingen (openlyk uit denieuwe tyden, volgends eenen nieuwen fmaak verzonnen) voldoet? Van Dromen ftaat geen woord; men moet haar eerst by zich zeiven dromen. De Fabel van Homerus is noch lang noch breed genoeg, om den Man en zynen Ezel te bedekken: Want hier is geen gedicht, geen heldenzang, gelyk by Homerus, daar de toorn van den Held het Paard, als 't ware, den mond openbreekt en het tot het voorzeggen van zynen dood dwingt. Op zo iets zyn wy hier niet voorbereid; daar by Homerus het fnuiven en de Item van den bode des doods niemand kan doen dooien. Als eene bedriegery voegt Mofes dit ftuk (lees den zamenhang) nog minder in: In den toon van het verhaal klinkt het 20 getrouw, als zyne Gefchiedenis van den uit, togt of als het verhaal van den bergen dewonderen; ja openlyk geeft Mofes het, Israël tot lof, tot bevestiging van zynen moed en geloof aan Jehovah. Zelfs een door de vyanden gehuurd Profeet moet op Gods onwederftaanlyk aandryven tegen loon en wil zegenen; meer dan eens, iD de
te-



( *5 )
tegenwoordigheid van den Koning, met eigen gevaar van zyn leven, laat ftaan met verlies van alle eer en gefchenken zegenen en den God Jehovah pryzen duidelyk is dit de geest der Gefchiedenis, en het oogmerk, waartoe zy op deze plaats ftaat. Gy weet, myn vriend! hoe veel de oudfle wereld van vloek en zegen, van betovering met voorgevoel, gezichten en woorden hield, en alle Volken in dezen ouden toeftand nog houden. Geen van onze Koningen zal eenen Bileam roepen; maar dat- deeze hem riep, zo eerbiedig en driemaal gedurig dringender hem omeenen vloek bad, voor zynen zegen befchroomdzo veel toebetrouwde en toch nietwaagde,om de hand aan hem te leggen, toont genoegzaam , in welk aanzien de profeet en zyn handwerk by de Moabiten geweest is. Mofes verbood zyn Volk het Toveren, het Bezweeren; maar hy verbood het niet als eene koude, laffe bedriegery, maar als eenen dienst van vreemde Goden, als een aanleggen van verboden boze krachten, over welke God Jehovah macht heeft; en die hem ontheiligen. Juist in dit gezichtpunt geeft hy ook deze Gefchiedenis. Bileam is ontboden, om te vloeken; maar de God van Israël voorkomt zynen vloek met een ftreng gebod, hem by nagt gegeven. De Waarzegger , door de verfchrikkingen Gods aangegrepen, flaat de reis af; voortreflyker gezanten en gefchenken komen, om hem mede te
Eemen; zyn hart neigt er toe maar het vér-
B j bod



( 26 )
bod ligt nog op hem, hy betuigt, dat hy dezen band in het minst niet verbreken kan. De God Jehovah ziet zyn tot loon genegen hart , en wil hem by het woord vatten; het zou voor Balak en allen Moabiten getoond worden: „ geen woord des vloeks kwam ook van de tongdes gierigen loonprofeets voort, als God hem het verbod oplegt:" hy veroorlooft hem dus de reis, zy trekken. Nu verandert de Profeet van voornemen (want hy toog toch eigenlyk niet heen, om Balak den vloek te brengen, de reis was dwaas en gevaarlyk, indien hy zich dit goed, getrouw en duidelyk had te binnen gebragt.) Hy denkt dus God te ontwyken, God te bedriegen , mogelyk eene gelegenheid te vinden, hoe hy met een fchielyk ontvallen kwaad woord (waar aan men altyd nog eene uitwerking toebetrouwde) den wil van Balak toch vervulde. En thans word God toornig over den Profeet, die wegtrekt, zyn Engel komt hem in den weg, om hem, die de zachte ftem van God in droomen verachtte, thans harder te waarfchuwen. Het ftomnïe dier moet het gezicht zien, en wil niet voortgaan ; reeds dit was (volgends de aangenomene denkwyze van dien tyd, tevens volgends het geen voorafgegaan was, en in het gemoed van eenen Wichelaar) een ongelukkig voorteken, „ dathetryk der Geesten, de God Jehovah, die hem, zeker de eerftemaal in twee Droomen verfchenen was, hem tegen is." Hy veracht dit voorteeken, fiaat zyn beest,
en



C 27 )
en trekt voort. Het gezicht befluït hem in een
enger pad: Hy word gedrongen acht het nog
niet , Haat en trekt voort. Thans komt hy in de grootftè engte, daar geen uitweg is: De bode van Jehovah verfchynt op het vreeslykfte ; de Ezelin valt op haare kniën: Hy word toornig, hy word woedend en nu fpreekt zy. Zy fpreekt waarlyk: want in even denzelven toon , waar in alles verhaald word, word ook dit verhaald: op even dezelve wyze, als er ftaat, dat God Bileam de oogen opende, heet het hier, dat hy de Ezelin den mond heeft geopend. Van eene verdichting in verheyevene woorden word hier in een eDg begrip van het verhaal in het geheel niet gefproken, en het zal zich terftond verklaren, waarom God den Wichelaar Schaman (vergun my deeze uitdrukkende vergeiyking)opeene zoo ongehoorde wyze, door den mond van zyn Dier aanfprak. Den ontftuimigen, toornigen Profeet gaan nog de oogen niet op; wat dit gezicht wilde te kennen geven ; en nu opent hem Jehovah de oogen. Hy ziet den bode van God met een vreeslyk, bloot zwaard, die met hem twist, die fpreekt van hem te dooden , die zynen weg verkeerd, dat is , bedrieglyk; valsch, roekeloos, en dit als de reden van zyne verfchyning noemt , die hem nogmaals op eene vreeslyke wyze gebied, om niets te fpreken, dan het geen hem de onmiddelyke drift («^i, «s-ac-;;, impetus Jehova) zeggen zott. Dus gewaarfchuwd trekt hy voort en
kan



( 28 )
kan nu, trots zyne loongierigheid, niet anders. Alle Altaren, alle Offers op de hoogten helpen niet, hier helpt geen God der hoogten; Jehovah ontmoet hem , hy kan niet vloeken , hy moet zegenen. Tweemaal doet hy het onwillig , ten derdemaal, doet hy het gewillig, ja voegt nog eenen vierden hogeren zegen boven alle vorigen er by , hy zegent tot in de laatfle tyden. Niemand, die zyne fpreuken leest, zal de Godlyke ingeving, de hoogde, bykans onmiddelykfte ingeving ontkennen, die in eene menichelyke reden plaats heeft; ten minsten ik ken niets boven dezelve. En zy komt voorc en laat zich hooren uit den mond van eenen onwilligen, die om loon gehuurd is, en geduurig op nieuw gehuurd word, om te vloeken, wanneer hy zegent. Zy komt voort uit den mond van eenen, die God bedriegen wilde, die langs eenen verkeerden weg daar heen kwam, het nachtgezicht vergat, en op alle ontmoetingen op den weg niet lette. Een tweevoudig wondergezicht moest hem verbaasd maken , en dit gezicht was als 't ware zyne eigene Gefchiedenis. Gelyk God het ftomme dier den mond opent , zo moet ook hy thans tegen wil en welgevallen /preken ; de Engel met het bloote zwaard op de engte van den weg ftaat als het ware nog geduurig voor hem. Die zich in het geloof van den toenmaligen tyd , inde Ziel vaneenen Oosterfchen Wichelaar, (Schaman) die altyd vol Gezichten, vol Droomen, vol gedaante.



( 29 )
te-veranderingen in andere plaatzen en tyden waren, en by allen Volken, daar zy zyn, nog tegenwoordig zyn; die zich in de plaats van deze weet te Hellen, zal alles zo zeer op zyne plaats, in de natuurlykfte opklimming, de handelwyze van God met Bileam, voor zyne ziel zo gepast, ook het fpreken van dit dier voor het oogmerk van zyne Godsfpraaksreize 'zo treffend vinden, dat ik in deze geheele Gefchiedenis, ook van den kant der natuurlyke uitdrukkingen, geen woord weet te veranderen, zo min als aan de verhevene fpreuken uit Bileams mond. En deswegens voegt Mofes dezelve ook in als de grootfte krans van zekerheid van Israëls overwinning; een krans, die hem een Afgodifche , op nadeel toeleggende, listige loonprofeet, onderden grootfteu , onmiddelykften dwang van Jehovah, als een fpreeIcend Dier zelfmoest geven. Brengt gy u wel eene gelegenheid te binnen, hoe Israël fchoner en krachtiger kon gezegend worden? Maar maak de zaak tot eene Fabel, of zelfs tot eene nietswaardige Gefchiedenis van bedrog; danftaiktoe, dat dee« ze nieuwe kleur voor de Bon-fens van onze tyden gepaster zyn en hem veel eer zo paslyk voldoen kon; maar de Gefchiedenis is gefcheurd, Mofes doelwit en oogmerk is verbroken, de onwederftaanlykfle ingeving eene loonöefening of eene ydele bedriegery geworden, regelregt tegen den geest van dien tyd, het geloof des Volks,
en



C 30 )
en het verhaal van Mofes. Ik zon geen gedaaö werk hebben , wanneer ik alle de valfche kleuren wilde doorgaan , die men uit de nieuwe tyden, byzouder uit Dichters, aan de goede, oude Hebreen hier en daar opdringt; doch myn Brief is alreeds eene Verhandeling geworden. —
DER-



DERDE BRIEF.
Gy
hebt my over Lowth kwalyk verftaan. Ik bemin en waardeer zyn boek (*) als aangenaam en nuttig, ik ben ook geheel niet op de zyde van hun, die in hunnen GlAssius meenen alles te vinden, wat in hem ftaat. Zo algemeen en fierlyk heeft Glassius de zaak niet befchouwd: de voorlezingen over den Parabolifchen ftylder Hebreen, over de hun eigene Metaphoren , Beelden en Allegoriën, nog meer de voorftellingen van byzondere ftukken en het geen daar over gezegd word, zyn fchoon, in het fraaie Latyn worden zy nog aannemelyker, en met de aanmerkingen vanMichac!lis, die dikwils den tekst overtreffen, en één van zyne beste werken zyn, word het boek eene goede inleiding van verre in de Dichtkundige fchriften van het Oude Testament. Ik verzoek, datgy het met der haast leest, bemint, en met het zelve hog een of twee andere boeken (**) verbinden
wilt,
(*) De- facra ptefi Heéi\eorum. Gottingen 176S. 2 Vol. ivo.
(*) Wilhelm Jojnes Comment. poefeos Ajiat. edit. Eichhorn, Lipf. 1777 groot Bvo. En John Richardsons Ab-
band/.



( 32 )
frilt, die ik voor even zo nuttig voor deze ftudie houde. Over het algemeen begeere ik niet, dat gy my in myne gedachten over Boeken ofSchryvers voor eenen Boek-beöordeeler houdt. Ik fchryf Brieven aan u en geen Maandwerk; ik ben geen aangeftelde Befchouwer van werken om loon , volgends gegevene gezigtpunten en gemoedsneigingen, maar een oud vriend, die uit de lieve Pelgrimagie van zyne lectuur, zyne ftudie en leven u ondervindingen, gedachten, oordeelen zegt, gelyk hy die zich zeiven zegt, en ze voor het overige aan uw eigen onderzoek en bevinding overlaat. Wat helpt het, boeken te noemen, of zelfs groote lysten daar van te geven, zonder eene getrouwe leiding en wegwyzer, hoe zy moeten gelezen, gebruikt worden en nuttig kunnen zyn? Zelden is in een boek alles goed, ten minsten zelden goed voor elk en een ieder. De tyden veranderen, en veranderen menigvuldig in de Boeken; tot de fchoonfte Bibliotheek behoort een Uitlegger,
handl. uber Spvache, Literatur uucl Gebrauche Morgenlandifcher V»lhr, Leipfig, 1779 in 8vo. Men verwacht van den Uitgever en Voorredenaar van deze beide Schriften eene Inleiding in het O. T. die zekerlyk nuttig en haaren Opfteller waardig zal zyn. — NB. Deeze Inleiding is federt uitgekomen , en twee Deelen van dezelve zien reeds, in het Nederduitsch vertaald, het licht by den Drukker dcezes.
ViRTAALER.



(33;
gef, én bet beste gefchenk, dat een jong mensch geworden kan, zyn geen Boeken , maar raad, hoe hy de Boeken gebruiken moet.
Het geen ik in Lowth eigenlyk maar als een uitftek aanwees, daar gy niet over ftruikelen moest, was de eenigzins te kunstige, afgedeelde, nieuwe wyze , op welke hy de oude Hebreeuwfche Dichtkunde, deels algemeen, deels in byzondere Klasfen en ftükken behandelt, of veel meer, op de welke zommige van zyne navolgers zyn gevoelen te ver getrokken hebben. Volgends de behandeling van deeze heeft David deezen Pfalm als een Idyllium byna tot tydverdryf, geeneals ecneElegie tot eene aangenaame oefening der jeugd, de eene Profeet zyne ftcrkfte vermaningen, vloeken en troostredenen als proeven van Hebreeuwfche leerftukken opgefteld ,en met genoegen uitgegeven; ik kan niet zeggen, hoe zeer deze geest , van den Bybel te befchouwen , het gebruik van denzelven nadeel aanbrengt. Plet is eene kwade fpysverteering in de eerfte wegen, uit welke in alle overige vaten niets goeds komen kan: Het is het eerfte, valfche gezichtpunt, dat alle de volgende bederft en verwart. Dichtkunde, gelyk zy in den Bybel is, is niet tot verluftiging, tot een overtóllige gemoedsuitfpanning, en veel minder tot de fchandelyke gewoonte uitgevonden, waar toe wy ze thans voor een gedeelte gebruiken; bykans zou ik zeggen dat dezelfde naam niet zo'veel verfchillende zoorten en werken moest beteekenen. De Poëtifche uitC druk-



C3+)
drukking, de wyze van voorftel en uitwerking was toemaal overal natuur; een verëischte van de taal , van het gemoed van den genen, diefprak, van het oor en gemoed der genen, die hoorden ; eenenoodwendigheid van de zaak, dentyd, het oogmerk, der omftandigheden. Dit zeg ik niet, om dat ik van den Bybel, maar om dat ik van de kindsheid en jeugd der wereld, van het Oosten, van deeze taal, dit Volk en zyne Boeken fpreek. Hier mogten wy om eenen nieuwen Lowth wenfchen, die den omflag der Dichtkunde van later tyden bykans niet kende, de verzameling van deze fchriften van het begin af doorliep en in ieder, in iederen Inhoud van dezelve hun eenvoudigst oogmerk en omtrek van ontftaan, toonde. Misfchien zal het u niet onaangenaam zyn , wanneer ik eenige denkbeelden hier omtrent, voor zo ver een Brief ze bevatten kan, opgeef. Zy bevestigen myne eerfte grondftelling: „ men moet den Bybel menschlyk lezen ;" en my dunkt, de groote verfcheidenheidder Bybelfche Boeken brengt ons reeds op den weg, om ze te vinden. Twee en twintig of 24 Boeken, welke deels de gefchiedenisfen van 35CO jaaren vervatten, deels wat hunne opftellers aanbelangt, een volle duizend jaar van eikanderen afffcaaOj wier opftellers wy deels geheel niet kennen, deels bynazo veelen onderftellen, als er boeken zyn een zodanigen oogst van tyden,
fchriften, inhoud en opftellers. kan men toch in geen ftroohalm binden , dat men ze, mogelyk om dat het
één



CS5)
één boek heet, inde fchemering, in den dróóm, iü eenen adem, als ééne lezing voorleest.
Ik begin met geenen uitroep van Geestverrukking. Myne liefde tot u zal my bezielen, en uw aandenken aan my maakt deze bladen tot eene Mu» fe, die u by uw ftil lezen van de oudll?, eerwaardigfte fchriften van de wereld als eene vriendin <e hulpe komen en een onderwys van een vertrouwd vriend toeftamelcn zal.
Wy hebben deze ryke verzameling \van Boeken uit de handen der Hebreën bekomen, en my dunkt, dat wy hen in de verdeeling van dezelve moeten volgen. Niet'alsof ik van trappen en' onderfcheid der ingeving (Infpiratie) fprak, om welke wy ons thans nog niet bekommeren ; maar dewyl hunne verdeeling in de Wet, Profeeten en Heilige Schriften ons eenen wenk geeft, deels hoe en wanneer deze Boeken zyn apgefteld? deels waar voor zyby het Volk, aan het welk zy toevertrouwd waren, in het eerst zyn opgenomen ? De Wet van Mofes was de ftam van hunne Wetgeving en Godsdienst; Deeze en de oudfle Gefchiedenis van hun Volk was in zyne boeken vervat. De eerfte Profeten, (de Boeken van Jofua tot de Koningen) zyn een vervolg van deze Gefchiedenis en heten dus, dewyl (en zender twyfel met grond en regt} geloofd werd, dat de Profeten deze Gcfchiedcnisfen verzameld en achter de Gefchiedenisfen vanMofesgevoegd hebben. De latere Profeten zyn die, welke wy de Profeeten noemen , Daniël uitgezonderd. I , C a Zy



C 36 )
Zy werden aangemerkt als Uitleggers van den wiï van God, als Toepasfers van de wet van Mofes op byzondere gevallen van den Staat,op tyden en gelegenheden. Andermaal met regt, want in deezen zin, die de eigenl ke Profetie niet altyd noodzakelyk maakte, behoort Daniël niet onder hen, hoewel hy in den. zin, gelyk wy het woord Profeet neemen, in den hoogden trap , byna geheel en al een Ziender van toekomende zaaken is. Deeze Profeten donden onder de Wet van Mofes, waren bykans de mond van dezelve voor deze plaats en tydverbinding, zy konden en moesten volgends dezelve getoetst worden , en waren meer of min Demagogen (Volksbeftierers) in den Staat, met wiefis omdandigheden zy ook naauw in verband donden. Met één woord, zy zyn als het ware de fprekende, ademende Geest der voorgaande Ge-
fchiedenisfen. Alle boeken eindelyk, die tot
deze twee klasfen niet behoorden, of die klein, later bekenden gefchreven waren, werden alsEylagen en gedee'.telykalsoirkonden en vervolgen der voorige Gefchiedenis onder den naam van Heilige Schriften, er bygedaan, en men ziet by hen de zorgvuldigheid, van niets te laten verloren gaan. ïn dit gezichtspunt moeten wy ons begeven, wanneer wy het onderfcheid, of de fchikking der Boeken op derzelver plaats en oord willen nagaan.
De Boeken van Mofes beginnen met oude Verhalen, waar by de inbond en toon, het voorkomen vaa het verhaal, deszelfs beknoptheid, hare verwis.



(37)
wisfeling met den Godlyken naam, met één woord, hare geheele ftukswyze zamenfchikking toont, dat Mofes ze niet verzonnen, of door Gabriël uit den Hemel ontvangen, maar uit oude overleveringen of oirkonden gehaald, 'en met eene nauwkeurigheid te zamen gefchikt heeft, die voor denoudflen Gefchiedfchr ver van Me fchel ke zaken zo wel voegt. De eerfte n Hoofdftukken zyn openlyk afzonderlyke (tukken, gedeeltelyk Fragmenten; ook in toon, zo als in inhoud (en zelfs den naam der Godheid) onderfcheiden, en in ieder nauwkeurig volgende de gefteldheid van elke gebeurtenis en tyd. an daar af (Hoofdft. 12.) fchynt wel de Gefchiedenisfe der Aardsvaders meer zamen te hangen ; maar de zamenvoeging en inlasfchingblyft nog zichtbaar , gelyk byzonder H. 14- 25- 36- 38« en ten duidelykfte op het laatfte de zegen van JaJcob aantoont. Waarom is deeze van den zegen van Mofes aan de twaalf ftammen (Deuter. 33.) zo onderfcheiden, daar geene deezen toch openlyk voor ogen zweeft? Even daarom, dewyl de eerfte een door de overlevering afgedaald heilig Volksftuk was, dat thans de tyd en de toeftand van Israël in den mond van Mofes natuurlyk veranderen , maar juist niet achterlaten moest.
Vraagt my niet, van wien ieder van deeze oudfte ftukken is? zedert wanneer eh op welke wyze zy overgeërfd zyn? Het onderzoek hier over, indien het ook meer dan gisfingen kon zyn, kan nauweïyks een Brief bevatten, en tot verftand en het
C 3 res-



C 38 )
regte gevoel van deze dukken is u genoeg, "dat gy ze befchouwtals het geen zy openlyk zyn, als de ftem der Vaderen uit de oiidfte tyden, gelyk (in gemene overeenkomsten) wel alle oude Natiën hebben, maar geene der tot" hier ontdekte iets heeft, dat ook alleen van de zyde der eenvoudigheid, nauwkeurigheid en wysgeerige waarheid met deeze, hoe onöpgefmukt zy ook zyn, in het minde te vergelyken zou zyn. Het Beeld der Schepping begint (Hoofdd. i. tot H. 2. 3.) een voor de Kindsheid van het menschdom en als het ware voor zyn eerde ontwaken in de wereld van God, daarby voor zyne vroegde behoeftens van orde, verdeling van tyd, arbeid en rust , voor de edelde en te gelyk eenvoudigde begrippen en plichten van zyne bedemmingop aarde zo gepast, welgefchikt en onverbrekelyk geheel, dat ik voor my niets kan uitdenken, dat dit ,, fchildvanAchilles, vol van eene levende fchepping," in corfpronglykheid en eenvoudigheid te boven gaat. Dat het een Lied is, hoor ik niet; en dat het geene fcientifica kosmogonia, (met kunst uitgedagte wereldwording,) maar eene natuurlyke eerde befchouwing van het Heelal is — misfchien zal men hierin thans den welfprekenden en geachten opdeller der bedenkingen over de voormamfte waarheden van den Godsdienst (*) vertrouwen, fchoon mep eenen ouderen Schryver niet
heeft
(*) Deel 2. Stuk 4. Brumwyk 1779. Afd. 3.



f ( 39 ) heeft willen geloven. Dat Mofes dit ftuk uitEgyptifche denkbeelden zou hebben getrokken , gelyk de zo evengemelde Opfteller der Bedenkingen meent (*), komt my niet wel voor: de denkbeelden en woorden, die Egyptisch fchynen, zyn aan meer Natiën gemeen, en fchynen misfchien zelfs oorfpronglyke denkbeelden en woorden te zyn, die by meer Volken uit eene bron voortwelden. Wat zou een Egyptisch ftuk voor verhalen , die niets minder dan Egyptisch zyn, zeggen en zeggen willen? en is het niet geheel in zynen, deezen laatsten, geest, bykans de oorfproqglyke bron van die alle ? Over de Gefchiedenis van het Paradys en den Val heb ik in den voorigen Brief gefchreven; ik herhaal, dat ik niets kinderlykers, zo wel wat den toon des verhaals, als den inhoud zelf betreft, kenne. Het verkleedde, Fabel-en Vertelachtige, dat»er in ligt, is de natuur der zaak en tyd: de oorfprong van het kwaad in den menschlyken tocftand kan nooit anders, ten minsten nooit nuttiger dan op die wyze befchouwd en behandeld worden. Het is als een Toververhaal van den gelukkigen, helaas verloren'droom der Kindsheid, en verwonder u altyd, wanneer ik geloof, dat, even als in het eerfte Scheppingsftuk de eenvoudigfte wysgeerte der natuur, inrigting der wereld en ordening der menfchen, zo in dit de eenvou-
dig-
(*) Heofdü. 3. Stuk 4.
C4



C40 )
digfte wysgeerte ligt aangaande de meest ^gewikkelde zwarigheden der menschheid, aangaande zyne wanhopendfte einden en fluiphoeken. Dus is het met de Gefchiedenis der eerfte Menfchen-geilachten, hunne levenswyze, uitvindingen, bui-
tenfpoorigheden lotgevallen gelegen. Het
fchoone Lied van Lamech over de uitvinding van het zwaard medegerekend. Wilt gy over dit en veel van het voorgaande het tweede Deel der zo genoemde altejlen Urkunde nalezen, zo zult gy bevinden , dat veele denkbeelden, die daar in worden voorgefteld, thans door Schryvers, die anders zeer verfchillend denken, op hunne wyze voorgefteld, herhaald en van menigerleië zyden bevestigd worden. Met de Gefchiedenis van den Zondvloed, die waarfchynelyk uit meer oirkonden eener overlevering genomen is: met het fchoone teeken van den Regenboog, de uitvinding van den Wyn, de oudfte Landkaart (Hoofdft. 10.) de overlevering van den Torenbouw, die ook in toon als 't ware deszelfs hoogte aanneemt, ftaat het even
zo. P Op zommige van deze ftukken ligt nog
een dikke nevel der eerfte wereld ; intusfchen is het onlochenbaar, dat in de laatste jaren en door de verfchiMeodfte verftanden op éénmaal, veel tot opheldering en veel goeds over dezelve gelegd is : Jerüsalems bedenkingen Syn hier byzonder als een hoofdboek te lezen. MicflAëLfs heeft in zyne oammkingen op het eerfte Boek van Mofos wed goeds, maar ook, gelyk my dunkt, vee!, dat voor dee-



C 4i )
ze ftukken en derzelver tyden vreemd is,
Met Abrahams Gefchiedenis (*) gevoelt gy zelfs hoe de toon nader en vertrouwelyker word. Hy word van verre geroepen, om in een vreemd land, dat zynen Nakomelingen eens toebehoren zal, als een vriend van God Jehovah om te trekken, deszelfs naam door Gedenktekens Gebruiken, Altaren , maar nog meer door zuiverheid van Zeden, Geregtigheid en een vast geloof voor zyn Gellacht beftendig te maken. Niets gaat in eenvou« digheid en verhevenheid der zaak zelve zo wel als in het verhaal, de wyze, hoe God met hem, en hy met God omgaat, hoe hy, b. v. by God voor Sodom bid, en God hem de fterren aanwyst, de lotgevallen van zyn Nageflacht te kennen geeft, van hem zynen Zoon afvordert enz. te boven. Eveneens is het met zyn gedrag omtrend Loth, Melchizedek, Ifaak en Ismaël, Eliëzer, de Hethiten; Het jeugdig en onfchuldig verhaal druipt gelyk eene zachte regen op het jonge gras, gelyk de dauw op de roozen. Zo vervolgt het met de Gefchiedenis van zyne Zoonen, Ifaak, Jakob, Efau, Jofef en zyne Broeders; de gemeenzaamfte, huislykfte, onfchuldigfte Gefchiedenis van Oudvaders en Herders. Men zwetst gemeenlyk veel, dat de Hebreen geenen gefchiedkundigen ftyl hebben, en dat byzonder het eerfte Boek van Mofes daar van
ge-,
f*) Gen. 12,
c s



C 42 )
getuigt.- Byna nooit is my iets onverftandiger geweest, dan deze (telling. Ik houde den toon van deeze en der een voudigfte plaatzen in de overige Hiftorifche boeken der Hebreën voor een Ideaal der Gefchiedenisfen van zodanige tyden , Zeden en Volken, ja misfchien voor den besten, zuiverden toon van alle Gefchiedenisfen. Beproeft het ééns, en verhaal jan een Kind iets buiten dezen toon; maak b. v. hoogdravenheid, verander omftandigheden en fpreekwyzen , en verbeter zelf onöphoudelyk het geen gy op het oogenblik anders verhaaldet, mogelyk wegens de fchoone verwisfeling, u zeiven ; of maak, in plaats van eenvoudig te verhalen, bedenkingen, zedelyke of beoefenende aanmerkingen; het kind zal u niet uithooren, u altyd herinneren, dat gy het vooraf zo gezegd, zo verhaald hebt, en als het eindelyk zal navertellen, zal het juist verhalen, gelyk de Boeken van Mcfes, hetBoekRuth , defchoonfteplaatzen uit Samuëlen deGefchiedenisfen der Koningen. Alle oudfte Sch-ryvers van getrouwe waarheid verhalen dus, Homerus en Herodotus, XenopJion, (daarhy niet PhiIofopheert) en Livius, (daar hy geen redevoeringen invlecht;) de laatften ondertusfehen verhalen volgends de gefteldheid van hunne Natiën en tyden. Men kan naauwkeurig bewyzen, dat, waar de Gefchiedenis door wysgeertc , verdichte karakters, beoefenende bedenkingen en gehouden redenvoeringen van dezen eenvoudigen toon afgaat, zy wel in fieraad der volzinnen, en ronden opfmuk wint,
maar



(43)
maar aan de afzonderlyke, uit elkander vallende vaste peerlen der waarheid verliest, en ten laatfte geheel ophoud eene Gefchiedenis te zyn. Er is ook niets ter wereld zwaarer, dan deeze toon, nadien wy juist alleen zeggen, wat er gebeurde; niet, wat wy denken , zagen of dachten, dat er gebeurd,
of gefproken zou zyn gelyk gy zo gemaklyk
door eigen onderzoek zult ontwaar worden. Ik denk niet, dat de zotte toon u verleiden zal, waar in domme wysneuzen den Chroniekftyl des Eybels hebben willen befpotlyk maken; elke taal, tyden Gefchiedenis heeft haren eigen toon in het verhalen, gelyk gy'het [ook zelfs in deeze Boeken, naar mate van onderfcheidene tyden en zaaken vindt. De gemeenzaame, huislyke ftyl der Aardsvaders word in de Gefchiedenis van den togt der Israëliten, hunne Helden en Helden-profeten reeds ftaatelyker , fterker , en dikwils door de natuur der zaak bykans Episch; de gefchiedkundige ftyl moet insgelyks ook op den toon der Gefchiedenis zelve, buiten alle duisterheid en geneigdheid, om aanmerkingen te maken, fluiten, zo dat deeze in de befchryvïng, even als in de natuur daar ftaat en leeft. En even hier in geloof ik, zyn deze oudfte famiüeftukken meesterlyk. Hoe veel verhevens, waarlyk Dichtkundig in dc redenen van God, in de bedryven en zegeningen der Vaderen , dikwyls in het bloote ftilzwygen en de gemaklyke Wyze uitgedrukt word, waar op de zwaarftezaak ■verricht en verhaald word , zo min is dit alles
ge.



C44)
gezocht, of kunstig. Ik ken niets edelers, dan de wyze,hoe God tot Abraham fpreekt, en dee«e hem volgt, dan de gezichten, die hy ziet, dan zyn gefprek met Melchizedek en den Vorst van Sodom. Hoe trotsch wild daar tegen is het eerfte geval van Ismaëls kindsheid , de voorzegging des Engels nopends hem in de woestyn, die ook altyd aan het verhaal, de plaats, het toneel , zyn karakter en noodlot zo gepast zyn! Vreeslyk fchielyk is de ondergang van Sodom, llilzwygend verheven het overgeven van Ifaak, lieftallig het vryen van Rebekka, vreesachtig de togten van Ifaak, en zagtademend zyn Vader]yke zegen naar Landsgebruik. Hoe geheim en heilig wederom is Jakobs gezicht van den geapenden Hemel, van den God zyner Vaderen, die hem zo naby is, hoe bitterzoet, aangenaam moeilyk de befchryving van zynen dienst by Laban, en heldaartig nachtgelyk zyne worsteling met den onbekenden , eindelyk boven maaten fchoon gewend en buigzaam de gevlochten Gefchiedenis
van Jofeph. Beproef het, verander ook in
de zachte trekken, in de tocfchynende onachtzaamheden en herhalingen flechts het een of ander, kleed de Dichtkundige trekken als 't ware in ftyye verzen naar onzen aart, of overlaad zelfs de eenvoudigfle gefchiedenis der wereld, wier ganfche natuur in deze eenvoudigheid woont, met verdichte fchoonheden , dat het ftilzwygea fpreeke, dc Herder een held in woorden, en het
arrn



C 45)
armfamielietOHeél de rykfte, vreemdfte, Epifché Dichtkraarn word; alles word bykans affchuwlyk, natuur en waarheid zyn verloren. Reeds behoort tot het lezen van deeze boeken rust, eene zoorc van zagte morgenflilte en het best eene kinder-, lyke, jeugdige eenvoudigheid. Het is zonderling, hoe geern de Kinderen iets in zodanigen toon lezen of horen, waaröm zy ook deze Gefchiedenisfen zo geern lezen en onthouden. La. ther zegt van zich zeiven, dat hy als Monnik niet heeft kunnen begrypen, wat God met deze huislyke redenen in zynen Bybel wil en voor heeft? Toen hy Manden Vader werd, leerde hy het begrypen , en hy fchreef over het eerfte Boek van Mofes byna tot aan den dag van zynen dood. Staatslieden, blote Geleerden en Boekzuffers, of zelfs dertelè, bedorven gemoederen misgrypen zich nog altyd aan dit Boek en hebben gedeeltelyk veel dwaasheid aan hetzelve opgedicht: Ik verheug my, dat gy onder dit getal niet zyt. Lees derhalven ook dit Boek, gelyk alle Bybelfche Boeken, het liefst zonder eeuen geleerden commentarius, en zoek alleen by zwarigheden en onverftaanbaare plaatfen verftand. De beste commentarius is; wanneer gy in Reisbefchryvingen van het Oosten het leven der Tentbewooners (Sceniten ,) hunne 'zeden en gebruiken leest, en vau hun tot deze zo oude tyden van onfchuld en fterkte befluit. Jerusalems bedenkingen en Mofaifcke Brieven, ook Delanys ver-



(46)
handelingen (*) over byzondere fïukken van deze Gefchiedenisfen zyn vervolgends wegwvzers toe eene nadere opmerkiDg van byzondere plaatzen en gefteldheden van zaaken.
(*) Revelation examitfd with Candour Vol. i. dit Boek is ook in het Hoogduitsch vertaald.
VIER-



VIERDE BRIEF.
D e Dichtkundige plaatzen van het eerfte Boek van Mofes, waar omtrent gy my vraagt, zullen niet vergeten blyven; laat my thans eerst in de hoofdbefchouwing van zyne gefchiedenis voortgaan. Met het begin van het tweede boek volgt de eigen gefchiedenis van Mofes, van zyn Volken zyne Wetgeving; om die goed en menschlyk te lezen, moet gy het vorige gezichtspunt behouden, en vooral derhalven zyne Wetten en zyne Gefchiedenis onderfcheiden.
Zyne Wetten onderfcheiden zich altyd van zelf, en zyn waarfchynlyk zo ftuksgewyze en naar die orde geplaatst, als hy die bekend maakte. Na het hoofdöntwerp, Exod. XIX, 3—6. volgen de woorden, die God zelf van den berg fprak. Hoofdfh XX. en deRegten, diehy hunvoorftelde. Hoofdfl. XXI—XXIII. Het overige is het ontwerp van den Tabernakel en van het geen daar toe behoorde. Hoofdft. XXV-XXXI. Eene nalezing van eenige hoofdgeboden , die voor iederen Israëliet nodig waren om te weten, volgt by het tweede verblyf van Mofes op Sinai, (Hoofdft. XXIV, 10—26.) en nu word hét ontwerp van den Tabernakel ter uitvoer gebragt. Het geheele derde Boek van Mofes



( 4& )
fes fchynt het richtfnoer geweest te zyn , dat «J de handen van de Priesters was, volgends her welk zy den;Godsdienst verrichtten, over rein en onrein, de melaatsheid, trappen van bloedverwantschap oordeelden, door de Feesten den tyd. verdeelden, ftraffen bepaalden enz. Zy zyn ook ftukswyze gegeven en aan eikanderen gevoegd, gelyk dikwils het einde en begin aanwyst. De inwyding van Aarou en het lotgeval van zyne Zoonen behoort natuurlyk, deels als een voorbeeld van oplettendheid , deels als een heilzaam Nota-bene, in dit Priester-boek. In het vierde boek komen navefhalingen en nadere bepalingen voor, buiten twyfel, gelyk ze de tyd en de noodzakelykheid aan de hand gaf,- zy zyn daarom, gelyk in het tweede boek, met Hiftorifcheftukken, Monsterrollen enz. vermengd, die juist haar dagtekening by vervolg in de latere jaren van den togt aanwyzen. Het vyfde Boek eindelyk is, gelyk ook zyn naam te kennen geeft, eene aandoenlyke herhaling en laatst overzien van de Wetten door den Wetgever, niet lang voor zynen dood"; hy verklaart, het geen er te verklaren, vult in , het geen erin te vullen is, en neemt op de edelfte wyze affcheid. Lied en Zegen (Hoofdft. XXXII, XXXIII.) worden nog de levende gedenkzuilen van zyne bediening en leven; nu fterft de fterkfte der Menfchen, de grootfte der Wetgevers aan de grenzen van zyn niet bereikt, maar van verre gezien Land. 1 Het is niet buiten reden, dat ik u op dezen ftaat
en



( 49.)
en gefteldheid van zyne wetten opmerkzaam maak. Stel voor een oogenblik , dat tegen zekere omftandigheden van zyne Gefchiedenis, de uitleiding van zyn Volk, deszelfs togt en de reizen ook onÖploslyke twyfelingen gemaakt konden worden; zy betreffen altyd Hechts omftandigheden der reisge» fchiedenis , en niet de hoofdzaak van deze Boeken, deoirkonden der Mofaifche Wetgeving. Voor deeze is juist hunne getrouwe éénheid , hunne eenvoudige ftukswyze gedaante borg, hoe zy al» lengskens ontftaan, zo befchreven , en geregtelyk als het ware, bekrachtigd zyn. Geene hand waagde het toch , om aan deeze overblyfzels van den Man Gods te raaken , dezelve ook alleen in eene andere order te fchikken, of in eene andere gedaante te brengen; dan de omftandigheden van hunnen oorfprongdaar aan gegeven hadden. My dunkt, deze oorfpronglyke armoede en wanorde is het gröotfte zegel der echtheid van ieder ftuk op zyne plaats. Leer gy Mofes vooreerst in dit gezichtpunt, als Wetgever befchouwen, en lees zyne Gefchiedenis inzonderheid alleen als eene verklaring daar toe: Zo zal u reeds de omtrek en het edele van zynen geest, zyn bykans bovenmenschlyk geduld , fterkte en waarde voorkomen. Indien niets van zyne wonderen of van zyne Godlyke zending waar was: Indien alles alleen een Postifche opfchik van later tyden voor eene overlang verouderde, op zich zelve reeds wonderbare Gefchiedenis der Vaderen was; zo zou de beoefening van zyne wetten, neigingen» D oog-



oogmerken en leiding u eenen man voordellen, die Lykurgus en Solon overtreft, en in een zeker opzicht den eerden deen tot het gebouw van de zuivere reden enmenschlievendewetgevinggelegd heeft,waar op naderhand de verlichtde Volken verder hebben voortgebouwd, 't Is waar, hy bouwde nog geen Hoofd-Tempel van Wetgeving, maar eenen Tabernakel , die klein en oudvaderlyk, verborgen, maar rykenzo vol van oogmerken was, als misfchien nooit een Tempel van Staatsinrichting geweest is.
Onze tyd bied u tot deze beoefening ongemeene hulpmiddelen aan. Michaülis Mofaisch Regt is eenezeeroordeelkundige en geleerde beredencering van Mofes wetgeving; Het laatde duk van Jerusalems Bedenkingen, (helaas hetlaatfte!) vervatdiepe doorzichten in den geest van zyne Wetten: myns/wetens is hy de eerde Godgeleerden in Duitschland, van dien rykdom van fchoone Philofophifche kundigheden en van een waarlyk daatkündig doorzicht. Wilt gy in het toekomende verdergaan, en Mofes aangezicht door het dekzel van den Talmud befchouwen: Zo zal ik u eene reeks van andere hulpmiddelen noemen, die Ughelli grootendeels verzameld heeft. Laat u by deze gelegenheid voor de onderdelling van Spencer , dat Mofes op de Egyptifche wetten gezien heeft, geen fchrik aanjagen. Spencer heeft ze gedeeltelyk misbruikt; maar op zich zelve is niets natuurlyker dan deze gedachte. Mofes was een Egyptenaar; Israël kwam uit Egypte; de denkwyze van beiden was daar gevormd,



( 51 )
vormd, en wanneer gy ook de onmiddelykfte inge* ving aanneemt, zo heeft zich God immers altyd naar de menfchen zielen volgends hunne vatbaarheid gefchikt , en , in plaats van die volkomener te vormen, ze nooit verwoest, en op nieuw gefchapen. ' Mofes wetgeving had immers juist ten oogmerk om hen van Egypte af te trekken; en dus heeft dit gevoelen niets ongodlyks, maar volmaakte natuur, om het oogmerk van God te worden. Ondertusfchen raad ik u nog niet
om Spencers boek zelf te lezen: Ik ben zeker, er zullen nog menige nieuwe ophelderingen voor het oog komen , hoe meer de Egyptifche oudheid in de Koptifche, en misfchien eenmaal in zyne Pharaönifche oorfpronglyke taal opgehelderd word. Tot hier toe is nog niet alles van het reeds ontdekte tot dit oogmerk verzameld; zelfs de dierbare werken van Jablonski zyn voor de meesten, als
verloren.
,, Maar nu de wonderbaare Gefchiedenis vanMo„ fes en zynen togt? Wie ftaat ons borg, dat hy „ zelf die gefchreven heeft? Dat zy niet veel meer ,, in later tyden, toen alles reeds een wonderbaar „ fprookje was vol vreemde gevallen , te zamen „ gefield, onder de wetten zelve alleen ingevoegd, ,, en dewyl niemand meer beflisfen kon, voor den „ volgenden tyd als een Godlyke Roman is opgehangen ? Is niet haar geheele oogmerk , haar toon daarvan bykans een bewys van zekerheid?" Niet meer, dan zulks de Gefchiedenis der StamvaD 2 ders,



C 5* )
ders, die voorafgaat, in haaren inhoud, in haaren toon is. Die de gebeurtenisfen en omftandigheden van dit tydperk, van deze Volks-periode volgends onze gebeurtenisfen , volgends de waarfchynlykheid van onzen daatkundigen tydalmanakbeöordeJrn wil, moet waarlyk menige zaak ongerymd en alles te ver gedreven vinden : maar deze maat van beöordeelen ftryd tegen den tyd en de zaak zelve. De God Jehovah , die met de vaderen van dit Volk zo omging, en deszelfs Stamvader juist tot die oogmerken, die thans vervuld en befchreven worden, uit het vergelegen hoger Afie haalde, Hy, die dit Volk zo wonderbaar naar Egypte bragt, en tot een nieuw Gemeenebest wilde maken; Hy kon, en moest misfchien het op deze wonderbare wyze alleen daar toe vormen. Wonderbaar en toch ten hoogde natuurlyk verkreeg het zynen verlosfer: wonderbaar was de uitleiding, want deeze zou voor het harde, losbandige Volk de eerde, magtige indruk blyven „ dat God voor Israël dreed!" Wonderbaar en ten hoogde majedueus was de wetgeving; en zo veele weldaden op de reis; maar elk en een ieder derzelven zyn voorhaare plaats, haaren tyd, het groote oogmerk, dat een ruw, ongehoorzaam Volk, in deze woestyn en afzondering tusfehen louter vyandelyke natiën, gelyk in een oefen-, en tuchtfchool van God Jehovah zyne zeden en inzettingen aannemen , en zich tot een nieuw Volk van Paledina moest bekwaam maken. Alle zyn voor dit oogmerk zo gepast en
diens-



( 53 )
dienstig, dat zy op haare plaats tot de hoogde na« tuur worden. De lotgevallen van een Volk in onderfcheidene leeftyden van zyne vorming zyn altyd ook onderfcheiden, en wanneer God, van het • begin af en niet thans eerst zich eenmaal met dit Volk bezig hield, zo moest hy overeenkomstig het geen het zien en begrypen kon, handelen; In zo verrezieik niets ongerymds in het kleine en grootde , toenmaals en op die plaats. Daar en
boven zyn de Wetten en Gefchiedenisfen onder eikanderen en met eikanderen gevlogten, byzonder het wonder der wonderen, de Sinaïtifche wetgeving. Deeze gefchiedde voor deoogen enooren der Natie, was het oogmerk van den uittogt uit Egypte, en de grond voor de wonderen van alle de volgende reistogten; is zy dus vastgedeld, dan is zulks het voorgaande en het navolgende ook. En juist zy is het meest bevestigd, de wetten zyn daar op gegrond , zy met dezelve vermengd , op dezelve beroept menzig altyd, en op het plegtigde beroept zich Mofes op haar by het einde van zyn leven. Hy laat haar, en het wonder der uitleiding, benevens de andere weldaden van God, voor zyne wetten tot een eeuwig zegel. Ik weet, myn vriend! hoe dikwils in zaaken van dien aart het befluit van zedelyk goed tot gefchiedkundig waar, en hetgeen nog veel meer is, gefchiedkundig zeker en ontwyfelbaar l verhaast en overyld word ; maar my dunkt, hier gefchied dit niet. Te weten, ik befluit niet van het verhaal van de wonderen tot de wetD 3 §e-



C 54 )
geving, msar van de wetgeving en het doorgaands, tot aan zynen laatften adem toe, zo voortrefiyk karakter van Mofes tot de met de wetgeving eng verbonden Gefchiedenis. Ik zie niet, hoe beide gefcheiden kunnen worden, zonder den tekst letzel aan te doen, en zynen zo buitengewoon naauwen zamenhang te bederven, en den geest, gelyk van deze, zo van de vorige en de volgende Gefchiedenisfen des Volks algemeen als leugenachtig uit te maken. En my dunkt, daar toe hebben wy geenen grond, fchoon ook Mofes zelf deeze Gefchiedenis nietgefchreven had, en zy ook niet in zynen tyd opgefteld was. Zy is zeker uit opftellen van zynen tyd opgefteld: dat toont haarebefchouwing, haare volgends tyd verloop inlchietende, met byzondere wetten afwisfelend ftukswys voorkomen. Nu zyne Gefchiedenis (Exod. II.) na een gebrekkig geflachtregister der oude tyden (Hoofdft. I.) nu de gebeurtenisfen der uitleiding (tot Hoofdft, XIV.); nu een Lied (Hoofdft. XV.); nudeReistogten, nu Wetten (Hoofdft. XVI enz.); andermaal reistogten; en zo geduurig verder. Niemand kan deze gedaante anders, dan uit oude originele opftellen verklaren , die de Verzamelaar zo hoog fchatte, dat hy ze alleen zamenvoegen, niet veranderen, zelfs niet tot één geheel famen binden wilde;midsdien ftaat haare eenvoudige armoede borg voor haare oudheid en hare zekerheid , zo veel men in zaken van zodanige oudheid borgtogt ftellen of begeeren kan.
Ik



C 55 )
' Ik heb er niets tegen, dat men natuurlyk zoekt te maken, het geen zich natuurlyk laat maken, Gelyk het Manna niet het fabelachtige voorkomen heeft, dat men daar aan in de tyden der onwetenheid gaf, zo heeft Jerusalem de hypothefe van Hard (*) van de nooit verouderde kleeding, niet onvoeglyk, vernieuwd, en het ftaat myniet tegen, dat de toon, waarop van deze beide ftukken, Manna en kleeding , gefproken word, volgends de analogie nog op meer zaken word toegepast. Indien het al bewezen kon worden, gelyk ik het toch nog niet zie, dat de Schelfzee, het Sirbonisch Meer, de Wolk- en Vuurkolom, het in het Oosten gewoone rook-en vuurteken is geweest, dat voor het Leger uittrok, en het welk God hier onmiddelyk beftierde; zo blyfc de wetgeving altyd wetgeving, de wonderbare voorzienigheid , beftiering, weldaaden, ftraffen van God blyven altyd zodanig, zy mogen door zulke of andere middelen gefchied zyn. De wonderen in Egypte en in de Woestyn, de vreeslyke hoofdwonderen daar en hier, eindelyk de plegtige wetgeving opSinai, zullen nooit natuurlyk kunnen gemaakt worden, en waarom zouden zy het behoeven te worden ? Het oogmerk van God by de geheele reis blyft zeker
(*) Hardts Ëphemerid. philolog. Hehnft. 1703. 410 Life XII.
D 4



(56)
leer en vast; waar voor alle deze wonderen ook al. Jeen dienen.
Bekommer u daaröm niet, indien menige om. ftandigheden of zo genoemde zwarigheden nietten vollen opgelost konden worden. By eene zo oude Gefchiedenis, daar by van dit Volk, is het onvermydelyk; en het is ten hoogften te bewonderen, hoe wy nog zo veele dingen zeker weten en hebben. By anderen, veel beroemder Volken hebben wy het niet, by de Chaldeen en Egyptenaren, Phoeniciers, zelfs Grieken in zo oude tyden; daar is dus eene waare uitzondering zichtbaar. Lees b. v. Doederleins Antifragmenten tegen de tegenwerpingen van den opfteller der Fragmenten over den doorgang door de roede Zee, Jerüzalems be. denkingen over de Gefchiedenis van Mofes, en andere Schriften van die natuur , en zeg, wat men over Gebeurtenisfen en Boeken van eenen zo gryzen ouderdom tot opheldering bykans meer vorderen, meer wenfehen zou kunnen ? Wy hebben in het Hoogduitsch eenen verdediger der Heilige Schrift, gelyk in alle zo ook in deze punten en zwarigheden , dien ons de Buitenlanders benyden mogen, hoe ftil en zonder veel gerugt hy ook leert; te wc. ten LiLiëNTHAL (*), Zyne goede zaak der oPenba.
ring
C) Dat dit werk van Liliënthal ook in het Nederduitsch vertaald i», is bekend. Men voege hierby, de Bybel verdedigd van inynen wrarden Broeder, Ysbr. van
Ha-



C 57 )
ring is eene Bibliotheek van gevoelens voor en tegen, eene Zee van geleerdheid en eene befchouwing der tegenwerpingen en haare beautwoordingen, een ware D^ï-W HTlÜ van deze Boeken. Is hy hier en daar te nauw gezet, te puntig; dan is dit gebrek voor eenen verdediger van den Bybel deugd. Nu kan ieder toetzen, oordeelen, verkiezen.
Myn Brief word andermaal tot eene Verhandeling. Het geen ik over de Gefchiedenis van de Boeken van Mofes gezegd heb , geld • ook van de Boeken van Jofua, der Rigteren, der Koningen, der Profeten. Het is geheel niet te geloven, dat ieder Field, Profeet en Koning de fchets van zyne Gefchiedenis ontworpen heeft, dit zou juist geen voordeel zyn, want menschlyker wyze geld een getuige niet altyd voornaamelyk in zyne eigene zaak. Er word geen het minstefpoor in de Boeken zelve gevonden, dat ons daar toe brengt; en juist omgekeerd worden hier en daar zekere verzamelingen genoemd , die ons ook de gedaante der tegenwoordige verklaren. In het vierde Boek van Mofes en juist voor zeer Dichtkundige plaatzen, die aanflonds volgen, word van een Boek van de oorlogen des Heeren: (Num. XXI, 14.) in het
Boek
HaMelsveld Profr. in de H. Godg. te Utrecht ; waar van reeds 3 Declen het licht zien , en het 4de eerlang flaat uit te komen. Vertaaler.
D 5



C 58 )
Boek van Jofua (Hoofdft. X, 13.) wederom ach. ter de ftoute Dichtkundige uitdrukking van het ftilitaan der Zon, die tot veel ongelukkige verklaringen en fpotternyen aanleiding heeft gegeven , word van een boek der opregte mannen OVtf\) gewaagd, dat nog tot de tyden van David reikte, en in het welk hy zynen heldenzang op Jonathan mede liet invoegen. Het laatfte opfehrift zegt juist het geen de Heldenzangen, (de Noordfche Kiampe-Riizer') van andere Natiën by naame zeggen. Alle oude Volken hadden dergelyke , en bezaten wy deeze uit de handen der Hebreen ; hoe voortreflyke Hukken zouden wy zeker by en onder hen vinden, als wy alleen naar de Elegie van David, het Lied van Debora (dat denkelyk daar in flond,) en het aangehaalde Fragment van Jofua zullen oordeelen. Voor de Dichtkundigryke Gefchiedenis van Bileam komt een klein bronlied voor, by gelegenheid van een nieuw gevonden bron, gelyk wederom meer oude Volken en zommige onder hun zelfs toonen hadden, waar van zy geloofden, dat ze het water konden na boven doen komen.
Klim op Bron! zingt hem te gemoete! Bron, die de Vorsten ons gegraven, Des Volks Edelen ons gegeven hebben, Met hunne Scepters, Met hunne Staven.
Bui-



C 59 )
Buiten twyfel is het alleen het begin van een Lied. Eveneens is het gelegen'met het fchimpende Zegelied op de verovering van de overwinnende Steden der Amoriten. Dus zingen de Dichters:
Komt in, komt in tot Chesbon!
Bouwt en bevestigt Sichon!
Een vuur gaat voort uit Ghesbon,
Eene vlam brand uit Sichon.
Zy verteert tot Ar in Mo'ab;
Zy vernielt de Heeren der hoogten van Arnon,
Wee u, Moab!
Gy zyt verloren! gy Volk van Chamos! Deszelfs Zoonen deed hy vluchten, Deszelfs Dochters tot gevangene worden, By den Koning der Amoriten, Sichon.
Hun jok is verbroken!
Van Chesbon tot aan Dibon!
Wy hebben ze verwoest tot aan Nophah,
Wy hebben ze verwoest tot aan Medba.
Moab hadden zy overwonnen, nu worden zy zelf te onder gebragt, dit bedoelt het Lied. Hadden wy de Hebreeuwfche Heldenzangen , zonder twyfel zouden wy veel in Mofes, Jofua, de Richteren, misfchien ook Sauls en Davids
Ge-



C 60 )
Gefchiedenisfen duidelyker zien, dan tegenwoordig; daar wy ons verwonderen moeten, dat wy alleen nog zo weinig duisterheden en afgebrokeae plaatzen vinden.
VYF-



VYFDE BRIEF.
G y erinnert my andermaal aan zommige nadere ophelderingen van voorname Dichtkundige ftukken van deze oudfte Boeken; dat dan, eer wy verder gaan, deze Brief daar toe gefchiktzy.
De voorzegging van Jakob over zyne Zoonen is eigenlyk geen Liëd, zo als b. v. het Lied van Lamech, Mofes, Debora en David; Byhet Lied vanMofes, dathy het Volk leerde, in vergelyking van zynen zegen over het zelve, zien wy dit onderfcheid duidelyk. Het is een hoog uitzicht, eene groote heldhaftige verkondiging in eenen Parabolifchen Beeldenftyl; maar geen Lied, zo min als de voorzegging van den Engel over Israël, of vanlfa'ak over Jakob. Daar ftrydbare Volken Helden- en Zegeliederen gezongen hebben, verhaalde dit Herdersvolk onder eikanderen mogelyk in eenen zingenden toon de verhevene fpreuken van zyne ftervende Vaderen.
De oorfprong van Jakobs zegen, zyne eerfte levende vonken, als 't ware de eerfte fchetze in de Ziel van den voorzeggenden Aardsvader, is ons thans een heilig Raadzel. Wy kennen de Zoonen
niet,



( 62 )
niet, die voor zyn bed {honden, op wier aangezicht, gemoedsneiging en karakter het meeste toch zyn betrekking fchynt te hebben; mitsdien is als 't ware het eerfte denkbeeld van het uitzicht op toekomende tyden voor ons in de fchemering. De Voorzienigheid in haaregeheimfte fchikkingen, zy zyn dan weldaadenof ftraffcn, ontwikkeld alleen karakters: zyfchikt zich naar degefteldheid dermenfchen zo wel in de neigingen van enkele menfchen, als geheele geflachten. De ftille zin van den voorzeggenden Aardsvader werd van den Hemel gefterkt, om nog in zyne laatfte oogenblikken het Jlapende noodlot in de Zielen van zyne Zoonen op te merken, en deszelfs Boek m hunne byzondere gemoedsneigingen en handelingen open te liaan. By Ruben, Simeon, Levi en Jofef zien wy dit openlyk, dewyl wy meer van hunne Gefchiedenisfen weten; by alle anderen, Juda voornamenlyk, is het even zo waarfchynlyk. Hy was een edele Leeuw, en zyn geflacht zou het blyven. Buiten twyfel beminde Isfafchar de rust en de natuur: Dan was een hoofd vol aanflagen : • Gad liet zich aanvallen, en was dan moedig : Afer beminde pracht in fpyzen , en Nafthali was een fchoone Terpentynboom met eene fierlyke kruin.
Zodaanig een foort van befchouwing behoort geheel tot deeze tyden van het Herdersleven, maar nog meer het ftille opmerkend oog van den Vader, die het leven van zyne Zoonen bykans eene eeuw voor oogen gehad, en het geen daar in God-
lyk



C 63 )
iyk en verborgen lag, met diepe trekken vari droefheid en vreugde in zich gegraven had. Je» hovahs Profetifche Geest ontvlamde thans deeze neiging: Levend Honden zyne Zonen voor hem, en levend werd thans de by hen liggende toekomende Gebeurtenis. Daar zie ik Ruben befchaamd flaan , "eenen man vanllerkteen waardigheid; maar hy heeft de kroon van zyne voortreflykheid, geil als water uitgeftort: hy beklom het bed van zynen Vader, en ftaat daar van zyne kroon beroofd. Ik zie Simeön en Levi met flonkerende oogen, vol van eene voorgenomene en verborgene wraak; hunne bloeddaad komt voor het oog des Vaders; zekerheidshalven worden zy verdeeld. Zo ftaat de Koninglyke Leeuw Juda, Isfafchar gerust om zig ziende, de afgeregte Dan, de rustige Gad , Nafthali, de fchoone Terpentyn en de beminnelyke , met al de kragt zynes Vaders, met al de bekoor* lykheden van zyne Moeder bekleedde Jofef. Het goed gevolg van zyne beproevingen is op hem ; de Egyptifche tulband kroont zyn hoofd, hy ftaat als eenheerfcher over zyne broederen. Het is onbefchryflyk, hoe met deze zo natuurlyke toepasfing bykans ieder woord, iedere wending van Jakob eenefyne, treffendefchoonheidword, die op eenen verren afftandandersnietszegt. De vruchtbaarheid van Jofef, zynrykdom, zyn aanzien boven en onder Vreemden ; onder welk beeld konden zy fchooner voorkomen dan onder het beeld vaneenen tak van den ftam of wynftok van zyne beminde
Moe-



\
( 64 3
Moeder. Zy baarde Iaat en weinig; maar met dezen éénen Jofef heeft zy veel gebaard ; nog in de Zonen van Jofef klimt haar Stam op. Alle benydingen van zyne Broeders (die de oude Vader, daar Jofef hun die vergaf, geern verfchoonende by eenen ftryd vergelykt) hebben hem alleen fterk gemaakt, alle vyandlyke lotgevallen hebben hem toegerust met armen en handen. Kon Jakob, den eerften Regent van Egypte in de ftaatkundige fchranderheid, die hem aangeboren was , fchooner, dan onder het beeld van deezen wel treffen den fchutter afmalen ? Kon hy hem waardiger pryzen, dan wanneer hy hem met den man vergelykt, die met God zeiven worftelde en zynen Zegen verkreeg? De Zegen van den God dezes Mans is het geweest, die hem hielp , de Zegen van den God van alle zyne Voorvaderen zal het zyn, die hem ook de weldaaden aan zyn Volk gefchonken, vergelden zal. Overvloeiend in dank wend zich de geest van den ftervenden Vader in hoogtens en dieptens,van de onheilige vlakte vanEgypten op hoger en hoger bergen, ten laatfte op de heuvels van den eerften zaligen tyd, en brengt hem van allen, van alle bloemen de krans onder
. zyne Broederen. Dus is het met de fpreuken
over eiken Broeder: Deszelfs verkleding in het beeld van een Dier, van een Boom, is niet onwaardig, maar natuurlyk, krachtig, en overal, ook by Isfafchar, edel. Het geen Lessing by de fabelen van Efopus getoond heeft, geld by alle
zoor-



( 65 )
zooïten van Symbolifche fpreuken, in de dieren toont zich het meest het karakter, de natuursgefteldheid, het uitgebeeld beftaan van een enkel wezen; waar toe behoorden hunne beelden by gevolg natuurlyker dan in deze eerfte Stamtafel der Gejlachlen? Juda, als een Leeuw, Dan als eene Slang, Benjamin als een Wolf, Isfafchar als een gerust, ftil om zich heenziend lastdier, zyn meer gefchilderd, dan door al het gezwets van afbeeldingen in afgetrokken woorden, die meestal alleen verganglyke bloemen van den tyd, een perfiflage (een fprookje) van eenen dagen één gezelfchapzyn, waar mede zy,in beftaan en betekenis, meestal eindigen. Het karakter van de Dieren blyft hetzelfde.' de fchildering door dezelve is daar en boven volkomen in de taal,het befchouwen, het leven van den Herder en Aardsvader. Hy had geene andere beeU den van vergelyking in zyne Ziel, geene andere, woorden op zyne tong; zyn Zegen word een Testament in zinlyke beelden en karakters.
De Leeuw Juda zy een voorbeeld ; zonder dat ik my echter over het raadzelachtige nV'tf inlaat* (De Samaritaan leest nVw' zonder ♦.; dus fchynt het my, hebben alle oude overzettingen gelezen, en zich daar door met zo verfcheidene harde woorden rhp e" zo voorts opgehouden. De * komt komt my dus jong voor , en alleen om de leeswyze vast te ftellen, in den tekst ingevoerd; behalven dat blyft de zaak zelve, dat de Mcsfias, dé E gro°"



C 66 )
groote Koning, uit Juda, byzonder uit het Geflacht van David komen zou , uit zo veele duidelyke en voortreflyke plaatzen der Profeten zo bewaarheid , dat hier altyd ftaan kan, het geen er
ftond; indien men het maar wist.) Metéén
woord, ik blyf alleen by het beeld in Judas zegen. Jakob voorzegt, dat hy de geëerdfle onder zyne Broeders zou zyn, Koning onder hen en een overwinnaar der vy'anden. In het beeld van den Koninglyken Leeuw haalt hy dit uit, en na dat deze zich in een trotfche rust gelegd heeft en niemand zich verftout hem te doen opftaan, zegt hy het zonder gelykenis: Juda zal altyd een aanzienlyke ftam blyven, met den ftaf van Aardsvader en Voorganger in zyn handen, welken hem niemand ontweldigen" kan , ontweldigen zal. Ook in krygstogten (want dit betekent het2de gedeelte van het 10. vers, gy moogt nu or" met den Samaritaan
lezen: dit heet een vaandel, het eerfte een togt, treden, gerolg ook in meer plaatzen van den Bybel; ik iaat dus het laatfte dat den natuurlykflen zin geeft, en met het woord ppnD zo wel overeenkomt, haan:) ook in krygstogten derhalven, in togten naar het land, daar Juda overwinnaar zyn zou, zou het hem nooit aan Leidslieden, aan Helden ontbreken, die voortrekken. Nu komt en aan hem onderwerpen zich de Volken. Hoe men het woord ook afleid ; zo moet het volgends het Parallelismus iets beteekenen, dat tegen over (le gehoorzaamheid; de vrywillige onderwerping der
Vol-



Volken ftaat; en nu moogt gy zelfs verkiezen?
Heerfcher, gelyk Schoetgenius gisfeü
wil; of
nVti* Vredemaker, gelyk de gewoonlykfte
verklaring is, of 'rrVtiN tot dat zyn roof, zyn 6 wit komt,
van het Arabisch V^, waar van het. Hebreeuwsch
deels ^W, deels het oude Vt^ nog overig is; of men leze zelfs met de Vulgata
Zending, gezantfchap, dat mogelyk komt
om vrede te verzoeken , en eerengefchenken
CD'niSï? Ij *4« l Koning. IX, 16.) te
i . -
brengen: of men deele ook volgends eene nieuwe dikwils beminde oude verdeeling, welke reeds Coccejus , Polus en andere hebben n7 » tot dat men hem gefchenken brengt, (fjef*
XVIII, 7.) maar daar my, deels de ' verdagt, deels het op elkander volgende piS en 1^1, zowel volgends de letters, als den zin voorkomt hard en geen Hebreeuwsch te zyn; of men maake n^u toc een Subftantivum van nSwi'1 > wiens
vorm wy niet hebben (*) en datrart, zekerheid,
en
(*) Dar. eene zodanige vorm, als een naam, by gevolg ok als een Sufiantiyum gebrniklyk is geweest, zien wy uit E 2 den



C 68 )
tn gelukzaligheid beteekenen zal, gelyk haar het voU gende vers uitdrukt; of gy moogt nog een eigenlyker woord voor het Parallelismus, van de gehoorzaamheid der Valken vinden ;.— het behoort niet tot myn oogmerk, om te beflisfen. Bekomt de krygsheld Juda zekerheid,, vrede, roof, koningryk, gefchenken, of wat het ook mag zya ; hy verkrygtin het tweede lid de onderwerping der Volken, en dit beeld word vervolgd. Hy neemt vs. n. bezit van het land, klimt van zyn beest af, bevind zich in eene zo druivenrykelandftreek, dat hyzyneEzelin aan den kostlykften wyngaard kan binden , zyne
kle¬
den naam nbü'» ^ren c'e derde Zoon van Juda droeg (Gen. XXXVIII, 5. Hoofdft. XLVI, 12.) en in welken Juda de voortplanting van zyn Gedacht, na dat de twee eerste zo droevig waren omgekomen , hoopte. Of de Vader, gelyk meermaals in dezen Zegen, op deezen naam gezien heeft? En of over het algemeen eene nadere herinnering daar by opkwam ? kunnen wy thans niet meer zeker beflisfen. Genoeg , er is ook zonder * waarlyk de vorm van eenen naam van > 'loewel aet mv voor de anders zo
bepaalde beelden van dezen Zegen vreemd voorkomt, dac hier een Abjlrattum, vrede, zekerheid, rust zou voorkomen ; gefield ook , dat'het de overwinnaar deed
komen. Ik geloof bezwaarlyk, dar deeze plaats ooit eene algemeen aangenomene verklaring vinden zal ; genoeg dat hoe veel beteekenisfen men ook kan maken, de zin en da voortgang van het beeld buiten twyfel blyft.



C 69 )
klederen in wyn wasfchen, zyne tanden in melk baden kan. En ziet, daar ftaat voor den ouden Vader, de Overwinnaar, de Koning, de moedige Bedwinger in de gedaante van zynen Zoon voor oogen. Hy ziet zyne heerlyke geftalte, de roodachtige oogen, de melkwitte tanden; hy ziet hem ook als overwinnaar , niet onedel: goedheid op zyne lippen, heldenvuur in zyn gelaat. Hy vereert hem met alle deeze trekken; met één woord het is de grootfche Koninglykezegen:
Gy Juda!
U zullen uwe Broeders loven!
Uwe hand zal zyn op den nek uwer vyanden:
Zy buigen zich voor u, uwes Vaders Zonen.
Een jonge Leeuw is Juda, Van den roof, Zoon, zyt gy zohooggewasfen. Hy werpt zich', ftrekt zich neder, gelyk een Leeuw,
Gelyk een machtige Leeuw, wie doet hem opftaan?
Nooit zal de ftaf van Juda wyken,
Nooit ontbreekt een gebieder op zyne krygstogten,
Tot dat komt nW
En de Volken zich aan hem gewillig onderwerpen.
E 3 Dan



( To)
Dan bind hy zyn Veulen aan den wynftok, Aan den edelen wynftok het jong van zyne Ezelin.
Zyn kleed wascht hy in wyn, x In druivenbloed zyn gewaad. Zyne oogen gloeien van den wyn, Zyne tanden blinken van de melk,
Indien gy, den fchoonften uitlegger van deze woorden wilt lezen, dan is het Jefaïa. Hy was zelf uit Juda , een Koninglyke Profeet. Hy kleed zynen Mesfias, den Zoon van David, in al de pracht van zynen Voor- en Stamvader, als Koning , als {Leeuw , als Overwinnaar, als Vredevorst , als Zegevierder in een roodachtig in wyn gewasfchen kleed, met de zachte taal van zuivere onfchuld en edelmoedigheid. De geheele manier van Jefaïa is als 't ware in deze beelden. Een Koninglyke Leeuw in voorzegging en ftyl. David, de eerfte en magtigfte Koning uit Juda was het in daden; de Mesfias als het Ideaal, Juda is het hier als een oorfpronglyk beeld.
Dan ik houde my te lang op by dit, het eerfte ftuk der zinsöpening in den zegen van Jakob, uit het karakter van zyne Zoonen; ik kom tot de 'tweede' opmerking, die ik hier by heb te voegen , hoe zo geheel, de geest van den ftervenóen Vader ip het land der beloften zweeft, waar naar zelfs zyne beenderen verlangen. Daar bouwt hy van verre voor zyfae Zoonen hutr-fT * ten>



C 71 )
ten, en geeft huil als 't ware, het geen ieders hart begeert. Aan Juda een land, vol wyn en melk , en den Koninglyken Scepter onder zyne Broeders; aan Sebulon den oever der Zee, een vast uitzicht op Schepen en Koophandel: aan Isfafchar een fchoon ftil landleven, dat meestal (zo ook by hem en volgends zyn karakter) met dienstbaarheid verbonden is: aan Dan, volgends zynen naam, hef-Rigterampt, gelyk aan Gad het vervolgen van zyne vyanden. En zo vervolgends. Wy weten by eiken Stam niet de nauwkeurigfte vervulling, dewyl het ons te veel aan de byzondere gefchiedenisfen der Stammen ontbreekt; maar in het algemeen is het onloochenbaar, dat Israël zyn erfdeel in het land der beloften bezeten heeft volgends deze eerfte voorzeggende landbefchryving. Daar ons de omftandigheden der vervulling ontbreken, moeten wy geene verborgenheden zoeken, maar ons te vrede houden, dat wy in de Joodfche Gefchiedenisfen toch niet alles , tot op het kleinfte vlek kennen. Het is hiermede , gelyk met het ftuk lands in het land der Amoriten, dat Jakob aan Jofef byzonder toedeelt Gen. XLVIII, 22. of gelyk met den Vader van Melchizedek. Zy izyn alleen daar door verborgenheden, dat wy ze niet weten, dat ons onder de Fragmenten van deeze oudfte tyden Hiftorifche berichten, die er toe bebooren, ontbreken. Wy moeten God alleen danken voor het geen dat wy hebben, en de beste dankbaarheid is een goed E 4 ge"



C 72 )
gebruik. In den volgenden Brief wat breder over den Zegen en het Lied van Mofes, het Lied van Deborah en andere Liederen. Ik heb dit ftuk niet geheel vertaald , om dat het MicnAëLis, Scholz , Teller en anderen op nieuw vertaald hebben, en wy misfchien wel haast de vertaling van Mendelzoon, met zynen Pentateuchus bekomen zullen.
ZES-



ZESDE BRIEF,
ijTy verlangt, zo als Juda, dus ook de overigs Broeders voor 's Vaders bed te zien Haan; en dus mag het dan zyn; hoewel het hier en daar niet gemaklyk is.
Verzamelt u , ik zal u verkondigen, Wat u gebeuren zal in laate dagen. Verzamelt u en hoort, gy Zoonen van Jakob, Hoort uwen Vader Israël.
Ruben, myn Erstgeboren,
Gy , myne kracht, de Eerfteling myner fterkte,
De eerfte in waardigheid, de eerfte in magt.
Hy vloeide daar heen, als water; hy zy niet
de eerfte ! Gy beklom het bed van uwen Vader, Gy ontheiligdet myn Leger, toen gy het .be-
klom.
Denk, met welke fpreuk de Vader beginnen moest. Als met eenen zucht over zyne verloren eerfte kracht en jeugd zet hy Ruben, zyne eerfte Vadervreugd, nog een opgenblik in zyne Geflachts-.
E 5 kroon



C 74 )
troon te rug, om hem die op éénmaal en voor altyd van het ontheiligde hoofd te nemen.
Simeon en Levi, Broeders (zyn zy) Een moordgeweer is hun zwaard. Myne ziel zy niet in hunnen'raad, Myn hart fchrikt voor hunne byëenkomst: Want in toorn vermoorden zy den Man, In bloeddorst ontzenuwden zy den Stier.
Vervloekt zy hun toorn, die woedende! Vervloekt hunne grimmigheid, die harde harten! Verdeelen zal ik hen in Jakob, Verftroiën onder Israël.
Andermaal een bitter aandenken, waar van wy de ophelderende Gefchiedenis gelukkig hebben ; anders was alles onverftaanbaar. Ingevolge van dezelve, vertaal ik Man en Stier woordelyk zonder den tekst te veranderen. DeZiel van Jacob gruwt van twee zaaken in hunnen Godloozen aanllag; vooreerst dat hy bloedgierig was ; ten tvveden, dat de moord op eene zo onedelmoedige wyze, met eenen verborgen toorn, met een geveinsde verzwagering, en trouwloze vriendfchap uitgevoerd werd. Zy ontzenuwden den edelen Stier èerft, fneden hem als 't ware de zenuwen af, en toen was het gemaklyk, om, hem te dooden; dorstende naar zyn bloed, lokten zy hem tot de fmerten derBefnydenis, om hem nu als eenen Broeder,
te



( 75 )
te vermoorden. —De ziel van Jakob ontzet zich over dien gruwel nog heden zo zeer, (in plaats van in het minste daaraan deel te nemen) dat hy het als het ware voor gevaarlyk houd, wanneer zy ook in het laatfte nagedacht in wooningen (en in aanflagen, om te moordenj) zamen bleven : Hy verdeelt hen derhalven.
Juda heb ik onlangs gegeven; de Zegen'klinkt heerlyk op de drie eersten, en de Vader zelf -fchynt zich in hem te verkwikken en op te beuren; waarom hy de beelden zo ftatig langzaam doet voortreden. En , kon ik in myne taal ook aan den naam Juda de betekenis mededeelen, die hy in de oorfpronglyke taal heeft! Een Lover heet hy, en -Zyne Broeders zouden hem loven ; het eerfte woord, de uitgefproken naam alleen maakt den Vader levendig., Ik ga tot Zebulon over.
,Zebulon! aan den Oever der Zee zal hy wonen! Aan den Oever der Schepen , de zyde grenzende aan Sidon.,
Isfafchar, een gebeende Ezel,
Die tusfchen twee drinkgroeven rust.
-Hy ziet, de rust is goed,
Het Land rondom is fchoon,
En hy'neigt den fchouder, om te dragen,
En dient onder den Tribuit.
i
Is niet de korte fpreuk op Zebulon, als een vry
on-



C 76 )
onbelemmerd Zeegezicht; en het karakter van Isfafchar in tegendeel (bykans ook in den toon, in de maat der Syllaben) de geruste, vasteflilte vaneen lastdier, wiens naam hy bekomt, aan hetwelk de plaats zo wel bevalt, dat zo gerust, voor zyne lasten zo onbekommerd, rondom ziet. Ik behoef, nadien gy Homerus gelezen heb, u van het onltrafJyk, eerwaardig karakter van den Ezel niets te zeggen: maar wilt gy zyne nieuwe fchoonfte lofreden lezen, zo lees Buffon. Het onfchuldige Dier heeft de pen van den edelen Schry ver ook meer verdiend, dan veele van zyne fpreekende Broeders, die gewoonlyk geprezen worden, —— 1
De Rigter, Dan, zal Rigter zynes Volks zyn4 Gelyk een der Stamvoerers van Israël.j Eene Slang zal Dan aan den weg zyn, Eene Ratelflang in het voetpad. Zy byt het Paard de verzen, Dat de ryder achter over valt.
Ik kan uit de Gefchiedenis niet zeggen: of hier van de in den Stam van Dan voortgekomene Afgodery, of zelfs van den Antichrist gefproken word, die uit hem zou komen. Het komt my voor, dat men hier alleen van de vlugheid oordeelen moet, en dat van de fchrandere list gefproken word, die in Dans naam en karakter lag, en waar door zyn Geflacht, Paard en Man, den zwaarften vyand, beteugelen zou. Deeze voorzegging is vervuld ge-
wor-



C 77 ) ,
worden, want Dan bekwam een land vol Bergen en Dalen, vol Holen en Wegen, daar hy zyne list betoonen kon, die toenmaals en zelfs ook nog tegenwoordigin oorlogen, voornamelyk in eene verdediging van zyn land, roemwaardig is en plaats heeft. Dat aan den Stam van Dan, zynewaardigheid en aanzien met 'andere Broeders bevestigd word, heeft betrekking op zyne geboorte, Hy was de Zoon van eene Dienstmaagd, en wel de éérfle van dezelve, Jakob veradelt en wettigt hem dus als het ware in den naam van alle zyne overige Broeders van deeze^af komst, en zinfpeelt op zynen naam en karakter, nadien hy, wegens zyne goede aanflagen, misfchien met raad onder zyne Broeders gold en in
aanzien ftond. — Nu volgt eene tusfchen
beide ingelaschte zucht, wier nadere aanleiding op deze plaats ik niet verfta:
Op uwe hulpe hoopte ik, Jehovah.
Is het eene enkele herhaling, een diep opgehaalde zucht van den afgematten Vader, om adem te fcheppen ? Of is het een verder uitzien in het land der Vaderen, met den wensch van eenen zachten uitgang? Ofeindelyk herinnert zich Jakob, by hetgeen hy juist over Dan uitfprak/gelykeomftandigheden, belagingen en redding van zyn leven, en dankt hy God voor de bewezene hulpe? Aan het laatfte geef ik volgends de Gefchiedenis en het karakter van Jakob byna den voorrang.
Gad



C 78 >
Gad, (de Krygsbende) Eenden vallen hem aan Hy vak hen in den rug aan. ■
Ik kan de drievoudige gelykheid van het woord niet vertalen.
Van Afer komt vet brood,
Hy brengt Koninglyke lekkernyen.
Ook hier neem ik de aanleiding van het beeld uit Afers bekwaamheid en leven. Wy weten uit de Gefchiedenis van den Zegen van Ifaak over Efau en Jakob , hoe zeer in deeze eenvoudige tyden der Herders het toebereiden van eene lekkere, welfmakende fpys geacht werd, en dat zich de hand der Zoonen zelve daar over niet fchaamde. Misfchien prees zich Afer hier mede voornamenlyk aan zynen Vader aan; en het word de gelegenheid tot een vooruitzicht op zyn land en lotgevallen. Niets is meer in den geest der Herderstyden dan deezeomftandigheden , welke gelegenheid gaven tot onnozelheid en eenvoudigheid.
Nafthali, een welgefchooten Terpentynboom Die eene fchoone kruin geeft.
Dit is ééne leeswyze, die ook oude vertalingen hebben, en gelyk my dunkt, Bocharthet eerstin den gang gebragt heeft. Zy heeft in den zamenhang



C 79 )
hang boven de andere voorrang: hoewel ik wegens de fchoonheid van bet andere beeld bykans wenschte, dat men alleen het ,ta|pK daarmede ver-
eenigën kon. Er volgt op veele kleine flerren
eene fchoone glinfterende Avondfter, Jofef; dan hy is volgends het bekleedzel der woorden hier en daar nog met wolken overtrokken:
De tak van eene vruchtbaare (Moeder) is Jofef,
De tak van eene vruchtbaare by de bron,
Zyne jonge fpruiten fchieten boven den muur op.
Dus lustte het my , in plaats van de gewoone leeswyze, die noch letterkundigen, noch vernuftigen zamenhang heeft of geeft, meestal met den Samaritaan en Arabier te lezen, zonogthans,datik in den eerften regel geern het aandenken van Jofefs Moeder, de geliefde Rachel behoude. Zy word by eenen wynftok vergeleken (een gewoonlyk beeld van de vruchtbaarheid der Vrouwen Pf. CXXVIII, 3 enz.) die nevens de bron ftaat; zy heeft hunren Vader wel niet veele Zoonen, maar met den éénen Jofef, haaren vruchtbaren tak, veel geboren, wiens jonge loten, Jakobs Kleinzoonen,reeds boven den muur opfchieten, gelyk tierige wyngaardloten. Hoe fchoon het beeld is, ziet gy zelf; ook is het geheel Oostersch en Hebreeuwsch. Pf. CXXVIII, 3. ftaat de vrouwelyke moederlyke wynftok ook aaneenenmuur enfchiettierigeranken, en dat het woord ïff# op zich zelve voornamenlyk
op



. C so 3
op den muur met eenen wyngaard beplant past» heeft Schultens bewezen. Met één beeld worden dus de Moeder, Zoon en Kleinzoonen geprezen; de eerfte bcfchouwt zich in de bron, en is blyde over haare ranken enfpruiten. Gyziet, dat ik *,p
ket welkik voor beter en ook voor meer Hebreeuwsch houde,dan H^ï *J5,punkteer. Dunkt
u het aandenken van de Moeder te ver gehaald te zyn , vertaal het dan: Eene vruchtbare tak is Jofef en laat het eene toefpeling zyn op zynen naam. Nu verlaat Jakob het beeld, enmoet wegens debyzondere levensgeschiedenis van Jofef een ander verkiezen. De fchoone Jofef kon niet met vrede opwasfen ; bittere lotgevallen wagtten op hem.
Zy kwelden hem en fchooten op hem, En haatten hem, de Boogfchutters; Nogthans bleef zyn boog vast, Zyne handen en armen verfterkten zich.
Door de handen des machtigen Jakobs, Door den naam des geenen, dielsraëls fteen bewaakte,
Door uwes Vaders God; die u geholpen heeft! Door den God Schaddaï; die u zegende!
Zegeningen van den Hemel van boven , Zegeningen des Afgronds daar onder, Zegeningen der Borsten, der Baarmoeder,
De



C 8i )
De Zegeningen uwes Vaders gaan fterk te boven De Zegeningen der eeuwige bergen , De bekoorlykheid der eeuwige heuvelen, Zy zullen komen op het hoofd van Jofef, Op den fchedel van den kroondrager onder zy» ne Broederen. —1
Ik ken niets boven den zwier van deezen Zegen , welken Mofes in den zynen zelfs navolgt, en niet kan overtreffen. Jofef ftaat als een, die benyd en vervolgd word onder eenen hoop Broeders, zyhaatenhem, fchieten op hem bittere pylen; Hy, de Een tegen Veelen, ftaat vast, de pees van zynen Boog blyft fjerk, zyne hand ligt, zyn arm magtig en beweegbaar. Kan een treffender beeld van wrange lotgevaikn in de jonge jaren van zyn leven, nog meer van lotgevallen, door nyd,. haat en vervolging der Broeders gevonden worden? Zy verwisfelen fpel in ftryd, veele rusten zich toe tegen éénen', die tegen allen beftand is. En
door wien is hy tegen allen beftand? Hier komt Jakob op de Gefchiedenis van zyn eigen leven. Hy heeft geworsteld, met den Almachtigen, die hem den naam Israël gaf: Deeze, defterke God Van Ja» kob, heeft Jofef.gefterkt: De goede God-van Jakob , die aldaar over den naakten, fteen waakte, als hy ook'vervolgd, alleen en'onder vreemden moest zyn, was.de Befchermgod van zynen Zoon in gelyke omftandigheden v,an verlaating, eenzaamheid en vreemdelingfchap. Gaat er iets boven het eiF gen-



C 82 )
genShrtige en vaderlyke der beelden? En dit isongetwyfeld de zin. Wanneer Mofes in zynen Zegen tot deeze woorden komt, verwisfeit hy ,,den Herder, den Befchermgod by den fteen Israëls" in den God, die hem in het bosch verfcheenen was; hy verftond het dus, gelyk wy het verdaan. Jakob en Mofes geven aan den weldaadigften der Stammen allen Zegen, met welken hun God zelf verfcheenen was , en zich aan hun had geopenbaard. Dat de God, die zich aan Jakob in den droom openbaarde, als 't ware als een Herder, als een Opziener van zyne lotgevallen , over hem waakte en zegenend op hem zag, dat Jakob van deeze verfchyning af, de gunst van zynen God als 't ware rekende, dat hem de fteen een-heilig gedenkteken en Gods huis bleef, dit alles weten wy, en hoe kon nu Jakob meer overeenkomend met zyne levenswyze daar aan denken, dan wanneer hy hem den Herder (Wachter, Bewaarer) des Steens noemt? Een rotsfteen kon hy het niet noemen, want dat was het niet; en als Mofes dit woord gebruikt, is het een geheel ander beeld,van Sinaïen de rotsfteenen van Arabiën ontleend, die toch deeze Gefchiedenis niet kent. Op Jofef kunnen de woorden nog minder zien: want de voorgaande ü van het Parallelismus geeft te kennen, dat hy juist van dezen Herder zou gezegend worden , gelyk Mofes hem van de vlam in het bosch zegent. Met een woord , niets word eigenlyker en ligter , dan wanneer men Ofc'ö als Dt£Ö
punk-



( 85 )
punkteert, gelyk ook de oude vertalingen gelezetf hebben. Jakob zelf maakt het zonneklaar, nadien hy den machtigen worstelaar en den wachter des fteens in de volgende regels uitdruklyk zynen God noemt, en nu , nog niet te vreden , aan zynen geliefdften Zoon het beste van zyn leven, alles, wat hy van God ontfangen had, gegeven te hebben, ook nog alle Zegeningen van zyne Voorvaders op zyn hoofd legt. God had Abraham onder den naam Schaddai gezegend; ook Abrahams Zegen moet op jofef komen. Ifaak had Jakob met zegeningen des Hemels van boven, vruchtbaren daauw en met ze» geningen der diepten daar onder uit den Afgrond, met de vettigheden der aarde gezegend; beide geeft hy Jofef met woeker ; want in plaats van overvloed van koorn en wyn, geefc hy hem overvloed aan de beste, demenfchelyke,moederlyke vruchtbaarheid, om gelukkig te fmaken en gezond te drinken. Ja nog niet vergenoegd , haalt Jakob nieuwe krachten , doet nog ééne wending, neemt alle vruchtbaarheid der oude wereld, alle uitgezochte fpyzen en lekkernyen, en kruiden en vruchten van het Paradyfche gebergte, der eeuwige heuvelen van den eerften tyd, die toenmaals waarfchynlyk nog levend in geheugen waren, als eenen tyd, als eene wereld van kostlykheden , die niet meer was dit alles neemt hy by eikanderen; en brengt het in haaren welriekenden krans op het hoofd van Jofef, die in zvn Egyptisch gewaad als heerfcher daar ftaat, "en deezen eeuwigen krans uit alle kostbaarheden der F 2 eer-



C 84 )
eerfte wereld ook zo byzonder verdient. Dat dit
de zin der voorzegging is, bevestigt deels de openiyke Parailelismus, deels de leeswyze van den Samaritaan en de meeste oude vertalingen; allermeest bok de Zegen van Mofes , die deeze woorden juist zo verftaat en toepast. Ik behoef geen vergifnis te verzoeken, dat ik zo uitvoerig verklaar; want bykans woord voor woord is de Zegen dikwils kwalyk verftaan, en in zynen fchonen, altyd toenemenden zwier zelden geheel gevoeld geworden. Benjamins fpreuk is kort; zyn karakter is de aart van eenen Wolf, en behoeft niet veele woorden:
Benjamin, een Wolf,
Zal vroeg roven,
En verteert den roof,
En deelt nog 's avonds buit.
Zo veel had hy namenlyk j na dat hy den geheelen dag daar van geteerd heeft, om dan 's avonds nog aan anderen uittedeelen, en 's morgens vroeg weder met nieuwe wakkerheid, met nieuw geluk te jagen denkelyk Benjamins karakter.
Hoewel myn tyd kort, en myn Plan nog groot is, kaD ik toch niet voorby, nadien ik eenmaal aan
dit



C 85 )
dit ftuk begonnen heb, om my tot een ander nog moeilyker te begeven, dat hier van opheldering
krygt, of daar aan ook iets geeft het is de
Ze^en van Mofes. Deezeis geheel veranderd: want Mofes zegende niet als Vader, maar als Wetgever, die zynen eigen Stam had, en allen in den naam van God alleen beftierde. Hier ftonden geene Zonen om het bed des Vaders; maar een Israël lag voor hem met zyn Heir. Een groot, door het reizen bykans afgemat Volk, dat hem veel kommer verwekt, God op menigerleië wyze verzocht had , en thans vuurig naar rust verlangde. Alle deze omftandigheden bygevolg , waarmede zich ook de byzondere Stammen in de woestyn hebben doen kennen, zyne en hunne toeftand, beide hunne druk en hoop , geven den toon en inhoud aan deezen tweeden Zegen: Zy verëifcheneetfe Weiding, die Jakob niet nodig had , zy geven een befluit, dat daar niet was, meestal ook andere behoef tem, andere wenfchen, hoewel het niet te ontkennen is, dat het Lied des Oudvaders den Geest van Mofes als voor oogen zweefde. Hoor het plegtige begin, waar mede hy zich eerst wettigt:
God kwam van Sinaï,
Ging hun op van Seïr,
Verfcheen blinkende van den berg Paran,
Met Myriaden zyner Heiligen,
In zyne regtehand was zyne vuurige wet.
F 3
Als



( 86 )
Als een Vader bemint hy de Volken! Alle zyne Heiligen aan uwe hand, Omringen uwe voeten , Hoorende uwe fpreuken.
Ik verfta de woorden, gelyk zy thans zyn, niet anders, dan dat God eenen heiligen kring om zyn bemind Israël fluit, Het Hemelfche heir, met het welk hy van Sinai opbrak, word dienaars van de Wet, legert zich om Israël, en hoort naar de Wet, thans van Israëls lippen. Gy ziet, hoe ligt de verandering was, door welke het geheel beeld op de wetgeving zelfenopGod zynebetrekking kreeg; genoeg intusfchen, Mofes gebied met dit begin de plegtigfte ftilte, het edelrte zwygen. In Ataphs 5often Pfalm is even eene zodanige Godlyke verfchyning tot zulk een oogmerk , openlyk met de trekken van dit beeld. De Heer met alle zyne Heiligen is tegenwoordig, en roept zyne Heiligen der Aarde: de blinkende kring heeft zich gelegerd , en nu word Mofes middelaar:
Door Mofes werd ons de Wet, Het Erfdeel van Jakobs gemeente, Hy werd door regt een Koning, De hoofden des Volks waren vergaderd Met de Stammen van Israël.
Dus gewettigd, als hun Vorst, dien zy zelf verkoren hadden, door welken God hun hunne heer-
ly-



( 87 )
lyke wet gegeven had, die ook thans als Middelaar van den Vader der Stammen fpreekt, heft hy aan :
Ruben leve! Hy fterve niet l Zyn kleine worde groot!
Ik volg den Samaritaan, die den besten Parallelismus geeft; maar of de zegen op Ruben? of niet veel meer op den uitgelaten Simeonis, wiens getal iïumer. XXVI, 14. zeer verminderd was ? ofwaarom Simeon uitgelaten is? kan ik niet beflisfen. De Alexandryner heeft hem in het tweede vers ingevoegd; maar ik waag het niet, om hem te volgen.
En dit voor Juda. Hy fprak: Hoor, Jehovah, de ftem van Juda, Leid hem in tot zyn Volk, Zyn arm zal voor hem ftryden, En gy zult hem eene hulp tegen zyne verdrukkers zyn.
Hoe anders is deze, dan de zegen van Jakob over Juda! Mofesfchynt hem voor oogen gehad te hebben, anders zou ik dit „ tot zyn Volk" niet weten te verklaren. Dat het de Vaders in de.aarde zyn zouden, is niet te denken; waarfchynlykis het dat hem beloofde Volk, dat zich volgends den Zegen, dien een ieder in geheugen had, gewillig aan hem zou onderwerpen. Maar hoe zwak is deeze E 4 ftem



( 88 )
ftem tegen geene. Daar een moedige, roofzugtige Leeuw; hier een Stam, dienaar het einde van omzwerving verlangt. Mofes geeft hem alleen een wenk, dat er op de kracht van zynen arm by het innemen van het land gerekend word, en wenscht hem, het geen hy zich zeiven wenscht, den byftand van God, wanneer zyn arm zelf niet toereikend ware.
. Tot Levi fprak hy : Uw licht en recht Het blyve by uwen uitverkoren man, Dien gy verzocht aan denoort der beproeving, En twistte met hem by het twistwater,
Hy fprak tot zynen Vader, en zyne Moeder;
Ik ken hen niet!" En hy kende zyne Broeders niet. En hy kende zyne Zonen niet.
Zy hebben uw gebod bewaard, En zullen uw verbond houden : Zy zullen Jakob uwe regten leeren, Israël uwe wet.
Zy zullen wierook voor u leggen, Brandoffer brengen op uwen Altaar.
Jehovah, zegen zyne kracht,
Neem gunstig aan het werk zyner handen.
Ver/la hen, die tegen hem opftaan,
En zyne haaters, datzy niets vermogen.
Dat



. C 89 )
Dat deeze fpreuk een gebed aan Jehovah is, is openbaar, en de inhoud daar van over het geheel is even zo zichtbaar. Wy weten uit de Gefchiedenis], dat Levi , byzonder het gefiacht van Aaron over zynen verkregenen voorrang benyders envyariden had, tegen dezen fmeekt dit gebed ook voor het toekomende, om den Godlyken byftand. Tevens is het ftrenge van hunne plichten er mede ingevoegd, dat zy in richterlyke uitfpraken jnoch Vader noch Moeder kennen moesten, en licht en regtmatigheid d. i. een verlicht, regtvaardig oordeel altyd moesten laten gelden.
Zo ver is er geen twyfel. Over de ingevoegde Gefchiedenis van Aaron is dit myn gevoelen. Te Kades in de woestyn van Zin QNum. XX.) murmureerde het Volk tegen Mofes en Aaron , om water; de plaats kreeg den naam van twistplaats en twistwater, gelyk die in Raphidim (Exod. XVII.) Aaron hield zich, gelyk het fchynt, tegen het Volk, en misfchien zelfs tegen zyn gefiacht, den Stam van Levi, dapper; ten minsten zegt de Gefchiedenis niets van zyne flapheid, en fielt hem eerst, in zo verre hy de party van zynen God nam, uitdruklyk naast Mofes (Num. XX, i—8.) zo ver was zyne getrouwheid en Standvastigheid roemwaardig: Mofes brengt die hier nog (vs. 9.) als eene ftandhoudende proeve God in het geheugen en zyn gefiacht, als een voorbeeld voor oogen. Hy wil, dat God het gefiacht van den man, dien
F 5 by



C 30 )
hy zelf verkoos, die zo veel voor hem uitftond , voor wien zyne dagen zo bitter werden, niet laat ondergaan: Het zou, gelyk het tot hiertoe zyn gebod bewaarde, ook in het toekomende hem getrouw zyn, en zyne wetten onder Israël opvolgen. Zo ver is het aandenken goed: maar zwakheid vermengde zich op het laatst ook met de fterkte, Mofes en Aaron wantrouwden: Zy floegen den rotsfteen, zy fpraken twyfelachtige woorden voor het Volk; toen twistte God met hun, Ailron moest ontkleed worden, en fterven , Mofes zelf mogt
het beloofde land niet zien deeze treurige
Gefchiedenis komt den zegenenden juist by zynen Stam voor oogen. Hy wenscht, dat zy niet wederkomt , dat het Rigterampt in den naam van God, (hetLicht en Regt) nooit meer van het gefiacht mogt genomen worden, gelyk het toenmaals Aaron ontnomen en aan zynen Zoon gegeven werd. Hy waarfchuwt Levi, brengt hem de getrouwheid en ftandvastigheid van Aaron voor oogen, die dezelve in het eerst had doen blyken; hy gebruikt de treurige Gefchiedenis, gelyk zy hem natuurlyk is in de laatfte oogenbükken van zyn leven, daar hy welhaast zelf de fchuld daar van betalen, en met zynen Stam het land niet zien zal. De Zegen is in dit verband zeer gefchikt, voor het gedacht gepast en ernftig. Eenige verzen te voren (Hoofdft. XXXII, 50, 51.) zegt God tot Mofes zelf deeze Gefchiedenis.
Tot



( 91 )
Tot Benjamin fprak hy: De beminde des Heeren zal in rust wonen, De Allerhoogfte zal hem bedekken den gantfchen dag,
Hem tusfchen zyne fchouderen woonen. '
Gyziet, dat ik in den tweeden regel met den Griekfchen Vertaaier jvSj? in plaats van V7tf leeze; wy moeten het hem dank weten, dat hy ons deeze leeswyze bewaard heeft, want anders past geene van deeze drie regels op eikanderen. Indien men ook met den Samaritaan in de eerfte regel
in plaats van wilde lezen: dan kon men van
de hand Gods niet zeggen , dat zy in zekerheid woonde, het welk openlyk op Benjamin, den beminden van God, gelyk hy weleer de beminde zynes Vaders was , zyne betrekking heeft. Gelyk de oude Jakob daar zynen jongften Zoon, van welken hy ongeern fcheidde, zekerheid en de bewaring van God op zynen weg naar Egypte wenschte; zo ook hier de oude Mofes by den togt deszelven in het land der belofte. Het beeld van den Hoogverhevenen, die hem bedekt, is of ontleend van de medetrekkende wolk van God, of van den Arend, die over zyne jongen zweeft. (Dent. XXXII, n.) een geliefd beeld van Mofes, of van beiden, dewyl dit toch het beeld van deezen werd. Tusfchen zyne fchouderen heet boven zyn hoofd, zo, dat hy zyne beide fchouderen bedekt. In Benjamins
erf-



( 9= )
erfdeel werd de wensch vervuld; want hy woonde zeker, en de tegenwoordigheid van God kwam op zyne bergen , Moria en Zion , te woonen. Zo word alles één beeld, en ook de woorden; den gantfchen dag, zyn niet zonder beteekenis. De wolk van God zou daar altyd rusten, Benjamin nooit verder in eene moeilyke omzwerving behoeven om te trekken. De verfehryving
van het woord |vS^ was deswegens ligt, dewyl één woord verder terftond y'1?^ volgt.
Tot Jofef fprak hy:
Gezegend zy zyn land van Jehovah,
Met het uitnemendfle van den Hemel van
boven (*). Des Afgronds beneden. Het uitm mendfle, dat de Zon geeft, Het uitnemendfle, dat de Maan voortbrengt, Dat op de Oosterbergen het best ontfpruit, Het uitnemendfle, dat de eeuwige heuvelen
dragen,
De uitnemendheid der aardeen haare volheid, Kome van de genade des geenen, die inden Braambosch woont,
Op
(*) Ik lees *7^Q in plaats van 7^)3 volgends den Zegen vr.n Jakob, dewyl anders de Parallelisimis mismaakt word, en ^}.',12 als ccne kanttekening tusfchen beide zou ftaan; de zin is toch dezelfde.



C 93 ) Op Jofefs hoofd,
Op den fchedel des gekroonden van zyne Broeders.
Zyne kracht is een eerstgeboren Stier, Zyne hoornen zyn hoornen des Eenhoorns, Met dezelve zal hy de Volken ftooten, Tot aan het einde des Land*.
Dit zyn de tienduizenden van Ephraïm, Dit zyn de duizenden van Manasfe.
Dat Jakobs, en in de laatfte afdeeling Bileams Zegen de grond van deze fpreuk is, is niet te ontkennen: nog altyd blyven de weldaden van Jofef voor de oogen van den zegenenden, en zyne Zonen worden in de ryke fchoonheden van hunnen Vader gekleed ; intusfchen komt my de Zegen van den Stamvader trek voor trek oorfpronglyker en fterker voor. De reeks van Zegenbronnen, die deeze noemde, Streefden de tyden langs, van den God der verfchyningenzyns levens, tot de.Zegen zynes Vaders, Grootvaders, tot dat hy op de oudfte oorSpronglyke heuvels kwam; hy noemde die alle, en zette ze pp den fchedel van zynen kroondragenden Zoon, die in zodanig Sieraad voor zyn bed ftond, uitgebeeld boven zyne'; Broeders. By Mofes is dit veranderd. Hier ftaat geen Jofef meer, hier ligt een talryk naar verkwikking fmachtend Volk; waar mede kan hy het beter, dan met
dee-



C 94 )
deeze verkwikking zegenen ? Mofes heefc geene reeks van Vaderen, uit wier mond hy Jofef zonaby en eigenaartig zegenen kan, als Jakob; deze leden der fpreuk veranderen zich dus. Jakob noemde de vettigheden des Hemels en der Aarde, als Zegeningen van zynen Vader, dien hy thans zynen Zoon toedeelt; in Mofes Zegen kon alleen de' natuurlyke bron hier toe, als 't ware de hoorn van overvloed van de natuur, van boven, van beneden, maandelyks, jaarlyks, van verre en naby, tegenwoordige en voorledene tyden genoemd wor.
den. Dat met de laatfte woorden , in
welke aan den Stam van Ephraïm tienduizend, aan Manasfe alleen duizend toegedeeld worden, op de woorden van Jakobs Zegeningen « en den voorrang, dien hy aan Ephraïm gaf Gen. XLVIII, 14—20. gedoeld word, merkt gy , zonder dat ik het noem. De vergelyking van een dapper Krygsheir met hoornen en krachten van den Stier is in het Oosten gewoon.
Tot Zebulon fprak hy :
Verheug u, Zebulon, over uwen uitgang;
Isfafchar over het blyven in hutten. '
Zy zullen Volkenktot den berg roepen, Om regte Offeranden aldaar te offeren. De toevloed der Zee zullen zy zuigen, De verborgene fchatten des Zands.
Dat



C 95 )
Dat er by Zebulon van den koophandel gefproken word, is onlochenbaar; maar er ftaat niet, dat hy zelf Koophandel dryven, of ter Zee varen zou. De uitgangen vs. 18. zyn openlyk alleen uitgangen uit de hutten, gelyk het tegengeftelde met Isfafchar aanwyst; en geven te kennen, Zebulon zou zyne nabuurfchap met Sidon en de Zeekusten van koophandel genieten; door veelerleië handeldryven buiten zyn huis, zal hy aan hunne fchatten, ook aan de;kostlykheden van vreemde Natiën deelnemen, met deeze zelfs , als de liefhebbers van den Koophandel van Sidon, bekend worden, en hen op den Berg des Heeren roepen, om regtmatige Offeranden aldaar te offeren, d. i. om hen den Joodfchen Godsdienst te leeren kennen. Dat er van geene togteu op Zee, nog minder vanKrygstogten gefproken word, toont ook de afmaling van het beeld. Zebulon is, volgends het beeld van Jakob, aan de zyde van Sidon gelegen; volgends het beeld van Mofes, een kind aan zyne zyde, dat den toevloed der Zee zuigt, fchatten, die het zelf niet haalt, maar die hem door Sidon, wegens zyne nabuurfchap en handeldryven mede toevloeien. Ook het hier byzonder genoemde Glas, toenmaals eene rykdom van Gouds waarde, was eene Phenicifche Koopwaare, die niet ingebragt, maar uitgevoerd werd. Men ziet ook uit deezen Zegen, hoe weinig Mofes een geweldige grootfpreker>as, om de Jooden van alles, dat geen Jood was, blindeling af te zonderen. Zebulon zou nuttigheid
heb-



C96)
hebben van de nabuurfchap van Sidon, ja zelfs vreemde Volken tot den Berg van Jehovah roepen en hen onderrigten, om regte Offeranden te offeren; Beelden en uitzichten, die byzonder Jefaïa
hooger uitteekent. Isfafchar integendeel bleef
in zyne hutten en verheugde zich over zyn fchoon, dikwils by iedercn voetftap nieuw Landgezicht,gelyk aan dcezen Stam waarlyk een zodanig land te beurt viel.
Tot Gad fprak hy:
Geloofd zy , die ruimte voor Gad gemaakt heeft!
Gelyk een Leeuw woont hy, En rooft den arm en den fchedel.
Hy voorzag zich van de eerstelingen, Daar is her. deel des geleiders in eene zekere woning, En met de hoofden des Volks, Volbrengt hy nog het regt van Jehovah, En zyne gerigten met Israël.
De zin' van het geheel is duidelyk. Gad bekwam , volgends de Gefchiedenis, zyn eerfte gedeelte aan het veroverde land; nogthans beloofde hy, om met Israël verder te trekken en zyne oorlogen, de gerigten van Jehovah, te helpen volbrengen. Dit is de ruimte, die God voor Gad gemaakt heeft, om dat hy met zyne kudden belem,
merd



( 97 )
merd was: dit zyn de eerftelingen van den roof, dien hy van Bafans bergen haalde. Hy moet';.een dapperen Stam geweest zyn, gelyk het reeds de Zegen van zynen Stamvader zeide. Mofes vereert hem met het beeld van eenen Leeuw, met den naam van eenen Krygstogtgeleider , rekent hem onder de hoofden des Volks, en is er niet onverfchillig over , dat hy nog verder mede trekt, om de verovering te voleinden. Nog in Davids Gefchiedenis heeft de Stam van Gad dappere mannen. Zo ver is alles duide-
lyk; maar nu heeft het woord J13D in het mid-, den van het 21 vs. zo veel aanleiding tot gisfen gegeven, dat men by het zelve zelfs op de Doodkist en het Graf van Mofes gedacht , of over het algemeen den tekst veranderd heeft ; Ik laat alles ftaan , gelyk het ftaat, en, my dunkt, de zin is duidelyk. p£)D heet bedakt, bedekt, gelyk huizen bedekt worden, dus eigenlyk in huizen, in hutten verborgen zyn. Zo woonde Gad, zo wilde hy wonen, en Israël leefde nog onder Ten» ten. Hy verzocht om huisvesting voor Have en Kinderen: Toen zyn verzoek voldaan werd, beve tigde hy zich , bouwde Huizen en Steden, van welke eene, buiten twyfel wegens haare zekerheid en bedekking, den naam Sophan (Num. XXXII, 34.) kreeg; hy was dus waarlyk ppPlD jlÖD ? de Krygstogtgeleider, die thans onder een dak en verdek woonde. God had hem ruimte gemaakt , hem bevestigd, hem de eerftelingen des G lands



C 98 )
lands gegeven; de flervende Mofes herinnert hem dus aan zyne beloften, als aan een gegeven woord van eer , om nog verder met zyne Broeders te trekken, en den ftryd aan te voeren. My dunkt, de verklaring is letterlyk, eenvoudig en natuurlyk.
Tot Dan fprak hy: Dan, een jonge Leeuw , Zal opfpringen uit Bafan.
Breng u te binnen de Ratelflang aan den weg in Jakobs Zegen, en denk aan Dans boschagtig, berg- en fpelonk-vol land.
Tot Nafthali fprak hy :
Verzadigd van het aangenaame,
Vol van den Zegen van Jehovah,
Bezit het land aan het Westen en Zuiden.
Tot Afer fprak hy:
Gezegend zy Afer boven Jakobs Zoonen! Hy zy aangenaam boven zyne Broeders, Hy, die den voet in Ohe doopt.
Yzer en metaal zyn uwe vastigheden ,
Zo lang uw leven is, zy ook uwe kracht.
Hier is Mofes wensch zeer veredeld ; en het befluit is geheel in de Ziel van den Wetgever,
die



C 99 )
die het heerlyke, eeuwige verbondslied maakte*
Niemand, o Israël, is gelyk God, Die in den Hemel vaart u ter hulpe! Op luchtwolken in zyne heerlykheid.
Uit zyne woning reikte de God des opgangs Den eeuwigen arm toe, En fliet voor uw aangezicht Den Vyand weg, En fprak: verga!
En Israël zal zeker wonen
Alleen;
Het oog van Jakob ziet
Op het land vol Koorn en Wyn,
En zyne Hemelen druipen dauw.
Welgelukzalig Israël, Wie is u gelyk ?
Gy Volk, dat God verloste,
Hy, het fchild uwer hulpe,
Hy, het zwaard uwer hoogheid,
Zy zullen (vleiëry) u liegen, uwe vyanden,
En gy op hunne hoogten Treden!
G 2 Wells



( ioo )
Welk een Wetgever, die dus befloot! Welk een Volk, dat eenen zodanigen God, zodanige hulp, zodanige wetgeving en toezeggingen had!
ZE-



ZEVENDE BRIEF.
Wy komen tot een Poëtisch ftuk van eenen anderen aart, het Zegelied van Deborah. Hier is Poëzy en Zang. Het geen daar in het lied van Mofes en Mirjam aan de Roode Zee klinkt, klinkt hier in beurtzangen, en bykans mag ik zeggen, in eenen nabootzenden Dans. Het is het oudfte Pindarifche Lied, dat de wereld heeft, en indien Brown's onderftelling, dat oorfpronglyk de Poëzy, Muziek, Dans en Wetgeving verbonden zyn geweest, in alle voorbeelden, die hy aanhaalt, zo gegrond was, als hier; dan was zy, het geen zy niet is, de beste onderftelling. Ook heeft dit voortreflyk, doch moeilyk Lied een reeks van goede bearbeiders gehad, van welken ik behalven MicHAëLis, Rokkersfelder, Teller , Lette , en den zorgvuldigften van allen , Schnurrer, in het byzonder noem; maar welken laatften ik helaas! alleen uit uittrekzelsken. Ik maak gebruik van myne voorgangers, zo veel ik kan, en zalu byzonder op de Dichterlyke natuur, den Zege- en Jubeltoon van het Lied zoeken oplettende te maken. Ik voorönderftel, dat gy de Gefchiedenis van te voren leest:
G 3 Toen



( 102 )
Toen zong Deborah,
En Barak, de Zoon van Abinoam,
Op dezen dag zongen zy dus:
Tfcraëls tegtgeleiders hebben het aangevoerd! En gewillig volgde het Volk, Looft den Heere!
Hoe voortreflyk vangt het gezang aan! Israël is eene Republiek, waar in Deborah niets te zeggen had. Dankbaarheid aan de Heirvoerers en hun gevolg is dus het eerfte.
Gy Koningen, hoort! Merkt op, gy Vorsten! Ik, den Eeuwigen,
Den Eeuwigen wil ik zingen en fpelen, Den God van Israël.
De voorgaande aankondiging is dus alleen eene inleiding tot dankbaarheid aan het Opperwezen, dat Israël hielp.
Eeuwige, toen gy uittrok
Van Seïr;
Toen gy uittrok
Door Edom:
Toen beefde de Aarde,
De Hemelen dropen,
De Wolken gooten uit.
De



( io3 )
De bergen vlooden voor het aangezicht van Jehovah.
Sinaï voor het aangezicht van Jehovah, Den God van Israël.
De lof begint van die tyden, van welken-ook naderhand de fchoonfte Zegeliederen beginnen, van den togt van Israël in de woestyn; van zyne Wetgeving en de eerfte , heerlykfte , wonderbaarfte overwinningen. Mofes zelf heeft daar toe Deut. XXXIII, 2. de aanleiding gegeven. Wat dit heerlyke begin tot dezen Veldüag. doet, zal ons het Lied zelf zeggen.
In de dagen van Samgar, den Zoon van Anath, ■ In de dagen van Jaël lagen de wegen woest, Die op de ftraten gingen, gingen kromme paden.
De Rigters van Israël waren werkeloos, : Zy waren werkeloos , tot dat ik opftond ,
Deborah,
Tot dat ik opftond, de Moeder van Israël.
Het land was onveilig, de ftraaten woest: die zich uit zyn huis waagde, zocht Sluipwegen. Ook de [vergaderingen van den openbaren Raad, het Staatsbeftier bleven onbezocht, de Opzieners des Lands kwamen niet byëen, nog minder floegen zy hand aan het werk voor de openlyke redding, of zelfs maar aan beraadflagen. Toen waagde zy het, G 4 eene



( i°4 )
eene Vrouw, en-ftond op. Uit eigene beweging ftond zy op, om met raad en daad de Moeder van Israël te worden.
Zy hadden vreemde Goden verkozen; Toen was er Kryg voor de poorten. Geen Schild werd er gezien, noch Speer, By de veertigduizenden van Israël.
De eerfte regel behelst de oorzaaken van het verval; de tweede en de volgende het ergfte verval zelve. Overal Kryg: niemand waagde zich buiten de deur van zyn huis; rondsom aanval, en nergens verdediging. Geen man trok zyn zwaard, en buiten twyfel was ook het getal der fpietfen en zwaarden ten uiterfle gering in Israël , gelyk Hoofdft. III, 31. onmiddelyk voor deze Gefchiedenis aanwyst. Het kostte Deborah moeite, ook alleen Barak over te halen, dat hy het met haar waagde; des te meer breekt zy thans uit in dank en lof voor de bewezene hulp.
Myn hart, het klopt voor de Gebieders van Israël,
En hunne vrywilligen onder het Volk, Looft den Eeuwigen,
Gy Ryders op witte Ezelinnen,
Gy Zitters op kostbaare dekken,
Gy Wandelaars op de ftraaten, dichteenLied.
In



( io5 )
In beide Spreuken zien wy de Landftenden der toenmalige Republiek, de Bevelhebbers, die aanvoeren , het Volk , dat volgde; beiden dankt Deborah. De Ryders op witte Ezelinnen, en die nog daar en boven op geflikte Dekken , op dezelve zaten wanneer zy reisden, d. i. Voorname, Ry. ken, en zulke, die te voet moesten gaan, beide moeten aan de voorgaande onveiligheid, vs.6, 7, 8. en aan de tegenwoordige rust denken, en met haar het Gezang aanheffen. Dat het zitten op dekken tot het voorgaande Ryden behoort, wyst de natuurlyke zamenhang aan voor en achter. Geene fchoone Ezelin, geen kostelyk Dek over haar gefpreid, was er tot hier op de wegen zeker geweest; thans is het anders. Alle moeten dus, die daar voordeel by hadden, Ryken en Armen moeten een Gezang dichten, waar van?
Van de ftem der Schutters tusfchen de water. bronnen;
Daar zullen zy zingen de daden van Jehovah,
De daden van zynen magtigen Israëls
Als het Volk van Jehovah inde poortenintrok.
Eene korte voorafgaande befchryving van den Veldflag, die terftondmeer byzonder volgen zal. Alle voorheen aangefprokene moeten op een Lied denken, en het Veldgefchrei , het dapper geroep der ftrydenden tusfchen deeze waterbeekenyan Tabor zou hun daar toe als het ware den klank geven.
G 5 Hier



Hiér pefchiedde de flag aan het water Kifon (Hoofdft. IV, 7. 13.) Schutters waren het, die hier byzonder in dejengtens ftreden , daar Sifera met zyne magt en zyne ftrydwagens niet uitwerken kon. Deeze engtens zyn juist de poorten, daarin, volgends de vierde regel, het Volk introk, in welke de magtigen ben leidden. Andermaal bygevolg worden beidé .Staaten genoemd, en tusfchen deeze bronnen en engtens word de plaats van den Veldflag naauwkeurig aangewezen. Hier aan Tabor werd hun Veldgefchrei gehoord, en aldaar zou in het toekomende, als by eene veelbezochte plaats eeuwig deeze togt in het geheugen blyven. Gy weet, hoe zeer by Herdersvolken, vooral in het heete Oosten Bronnen en Waterputten de verzamelplaatzen van 'het Volk zyn, om uit te rusten, en waarby Liederen gezongen , oude daden geprezen worden; en waar van kon in deeze bronryke landftreek waardiger en gcvoeglyker gezongen worden, dan van de daad, die hier gefchiedde, van het welk de ruifchende bronnen als het ware nog wedergalmden? Dat deeze verklaring waar is, wyst het vervolg aan; want nu wekt zich Deborah op, om hun als het ware het Gezang voor te dichten, den Veldflagvoor te teekenen:
Wel aan! wel aan! Deborah, Wel aan! wel aan! en dicht een Lied. Sta op, Barak, (noam. Breng uwe gevangenen voort, gy Zoon van Abi-
De



( i°7 )
De opwekking zal niemand vreemd voorkómen, die Pindarus of de Pfalmen gelezen heeft. Gelyk deeze zo dikwils zich zeiven, zyn 4"^v »7«^ aanmoedigt, gelyk David zo dikwils Hart en Ziel opwekt, wanneer beide zich tot den hoogften vlugt van hun Gezang toerusten, zo wekt zich Deborah zelve op, daar zy thans de eigenlyke befchvyving van den Veldjlag aanheft, en als het ware den dapperen ftryd nog ééns zoekt te ftryden. Zo moedigt zy ook Barak aan, dat hy opftaan en zyne Gevangenen voortbrengen, d. i. Triumfhouden moet in haar Lied. Dat by de Ouden dit gefchiedde, dat by een zodanig vreugde- en zangfeest de- buit voortgebragt, de gevangene ook dikwils ten fpot voorgefteld worden, dat veele Volken zelfs de daden, de voornaamfte verrigtingenvan den Oorlog, danzende of zingende in gebeerden nadoen , is eene bekende zaak. Laten wy zien, wat er gefchied is, en hoe het gefchied?
Het overgeblevene toog tot de Helden, Jehovahs Volk toog met my onder de dapperen. -Uit Efraïm kwam hun wortel Op Amalek: Na hem kwam gy, Benjamin, met uwe Volken! Uit Machir kwamen de Bevelhebbers, Uit Zebulon, die den ftaf der tellenden droegen.
De Vorsten van Isfafchar waren met Deborah, Isfafchar en Barak fprongen in het dal.
Al-



C 108 )
Alleen in Rubens dreven
Was veel overlegging van gedachten.
Waarom zat gy daar tusfchen de horden? Om mogelyk te hooren het blaten der kudden? O! in de dreven van Ruben Is veel overlegging van gedachten.
„ Gilead woont immers over den Jordaan: Ook Dan, wat zou hy fchepen behoeven te vrezen:
Afer zit aan den Oever der Zee, Aan zyne bogten woont hy."
Maar het Volk van Zebulon verfmaad voor
den dood zyn leven; Ook Nafthali kwam op de hoogte der bergen.
Dit is de Krygstogt, hoe treffend, hoe Republikains. Met lof en fchande word genoemd, die er kwam en van daan bleef. Nadien de bloohartigen niet geftraft konden worden, werden zy met de tong van den Zegezang verfmaad. —~ De ingang tot den togt is algemeen: weinige, het overblyfzel van een onderdrukt Volk trekt den magtigen tegeu; door haar, Deborah, is de zamenroeping gefchied! De Stammen worden genoemd, gelyk zy haar volgden. Een Efraïmitin was zy; Efraïm heeft dus de eer van den eerften rang. Op het gebergte woonde zy, daar is bygevolg de wortel van
het



( 109 )
het Heir. Zo neem ik het woord wortel (voor een begin, het begin van de (lerkte en onderneeming); buiten twyfel heet Amalek, de landftreek van het gebergte, daar zy woonde, of daar haar de eerfte hulp werd aangebragt. Op Efraïm volgt Benjamin, Manasië, Zebulon, dat op het laatst met Nafthali (vs. 18.) nogmaals genoemd word. De Stammen fchynen zich tot haar verzameld te hebben , gelyk zy hen noemt, zy lagen ten minsten zo in haaren weg. Uit Efraïm ging de togt, Benjamin, dat achter hem ligt, volgde. Zy ging door Manasfe en Isfafchar; Zebulon kwam daar by, m wiens gebied Tabor ligt: nu waren zy aan de oord en plaats. Ruben kwam niet mede, hy rustte, zong het Schimplied tusfchen de drinkgroeven van zyn Vee, en hoorde het blaten der Schapen: wegens enkele gedachten en overleggingen kan hy niet mede gaan. Dat het de algemeene gewoonte van oude Volken by hunne Overwinningsfeesten geweest is, om de bloohartigen, de teruggeblevenenmet {pot te ftraffen , getuigen oude en ook nog tegenwoordig de nieuwe Schryvers van onbefchaafde Natiën. Befpotlyker kan Ruben niet befchreven worden, dan in deeze Staatkundige wysheid nevens zyne drinkgroeven , by het geklank der Muziek, die het niet opgeven wil, in den wyzen raad van zyn hart. Zy houden zich achter hunnen Tordaan zo zeker, als Dan, hoewel digt by de Zee, in zyn land vol Bergen en Spelonken voor vyan-
delyke Schepen. Zo blytt ook üier aan *yuc
vers



C ho ).
vers en Bogten; de Kanaaniters zullen nooit te Scheep komen; wy behoeven niet te helpen. Maar Zebulon en Nafthali komen, zy verkrygtn de fchoonfte kroon. Geene , die denkelyk het meest van de vyanden leden, nadien hun Stam het Krygsveld was; deze, hunne medehelpers, en wakkere Bergbewooners. De prodigus anima magna van Ho. ratius is hier reeds in het aloudfte Zegelied der wereld; het is ook, gelyk de verhevenfte, zo ook de natuurlykfte gedachte. Tusfchen Isfa¬
fchar en Ruben word thans het lot verwisfeld. In den Zegen van Jakob lag de eerfte tusfchen de drinkgroeven; thans doet het deeze, en de eerfte, de Ezel, fpringt met Barak, als het ware met ligtc voeten, beneden in het dal. Wy haasten, nu wy de Volken kennen, om den flagzelven te zien. Daar de vyanden hun te fterkzyn, wat kan? wat zal helpen ?
De Koningen kwamen en ftreden,
De Koningen van Kanaan ftreden,
Te Taanach, by de wateren van Megiddo.
Hunne drift naar Zilver vervulden zy niet.
Dit is het eene Heir, en het andere:
Van den Hemel ftreden de fterren,
Uit hunne ordeningen ftreeden zy met Sifera ,
De beeke Kifon wentelde hen weg,
De ftroom Kedumin, de beeke Kifon
Treed



(III)
Treed, myne Ziel, met kracht voort.
Daar klapten ftruikelend de hoeven der Paarden,
Zy floegen, zy floegen de Paarden der Dapperen te rug.
Te rug gekeerd namenlyk , daar zy thans niet fchielyk genoeg konden vlugten. Hoefterk en natuurlyk is de befchryving van de Overwinning? Hunne magt deed het niet, maar de landflreek , het jaargety, de Godlyke hulp. Daar waren veele, Koningen by Koningen, magtig, reeds zeker van de Overwinning en den roof, zy dorstten naar buit, maar dien zy ditmaal niet vonden. Hier was de Hemel tegen hen in aantogt; de krygsordeningen (niet de kringen) der Sterren: God zelve als het ware doet zyn Hemelsch Heir optrekken. En hoe ftreed ? hoe werkte dit? Gelyk het gevolg zegt, daardoor, dat de Beeken zwollen, de Stroomen van de Bergen in de enge dalen nedrrltortten', en Man en Paard te rug dreven, te rug (tieten, wegfpoelden. Eene fchie'yke overftioming was dus de oorzaak van de Overwinning , en deeze kwam van den Hemel; zy werd by alle oude Natien aan de waterbrengende Sterren toegefchreven, zy kwam van den God des Hemels en der >terren. Het kan wel zyn-, dat Deborah op deeze Landfoeek, deeze Dalen en Cwftrominge gerekend
heeft, wanneer zy Barak opriep , en van Efraïm
zo



zo ver naar het Noorden uittoog, om haren vyand aldaar te verwachten; maar de God van Israël was het, die in haar daarop rekende, door haar riep, en hare onderneming boven alle verwachting deed gelukken. Ongewoone regenbuiën vielen neder; hunne Paarden Struikelden , hunne Legerwagens, die Israël niet had en hier niet nodig waren, deeden hun zelfs nadeel; midden onder het gerucht van de nederlaag roept Deborah: treed, myne Ziele, met magt voort! als of zy zich op de liggende lichaamen voelde. Thans zien wy, waarom deeze befchryving van de verfchyning van God met druipende wateren en brekende Hemelwolken (vs. 4.) den Zang aanvangt? Van een Onweer, waartoe het gemeenlyk gebragt word, zie ik hier niets; er ftaat geen woord van in de hier zo juist befchrevene oorzaak van de overwinning. De vyanden zyn door regenvlagen, en overftromingen in de enge Dalen tusfchen de Beeken Kifon en Kedumim op de vlucht gebragt, en hoe gaat het verder?
Vloekt Meros fprak de Engel van Jehovah, Vloekt vloeken over zyne bewooners? Zy kwamen niet mede ter hulpe van Jehovah, Ter hulpe van Jehovah onder zyne dapperen.
Gezegend onder de Vrouwen
Zy Jaël, de Vrouw van Heber den Keniter,
Onder de Vrouwen der Tenten zy zy gezegend.
Wa-



( H3 j>
Water eischte hy; zy gaf hem melk, -
In eene kostelyke fchaal bragt zy botermelk,,
De handen tastten naar-den nagel,
De regtehand naar den werkhamer. .
Zy floegop Sifera, en doorboorde zyn hoofd,
Doorfneed, doorboorde hem den ilaap.
Aan haare voeten lag hy gekromd, Zeeg neder, en ftierf aan haare voeten, Hy kromde zich en zeeg neder: Cekromd viel hy , en was dood. -— *
Hoe uitbeeldend eu ic^cuwuordig de befchryvingis, fpreekt van zelf. De behandeling van Taël word hier niet- in eene zedekundige Leerreden, maar ineen' Zegezang geprezen; als een Vaderlandfche. daad, als de verlosüng van Israël van het hoofd hunner vyanden. Over Meros (een voor ons onbekend vlek) word een vloek uitgeroepen, denkelyk , om dat het (om volgends het regengewelde te oordeelen) Israël zelfs by dé vlugt van zyne vyanden niet te hulpe kwam,.en aan deeze misfchien eenen veiligen doortogt vergunde. . Diejaël berispt, om dat zy eenen vriendin hare Tent ombragt, moet het geheele krygswezen der toenmalige tyden niet kennen, en zich over het algemeen van eenen magtigen vyand laten onderdrukken, zonder een hand te verroeren. In zynen geest deed jmmers Deborah en Israël wel, dat zy zich verH de-



( «4 )
dedigden? Maar immers niet Sifera, dat hy onderdrukte ? Wat had hy met zyne krygswagens in Israël, wat' had hy in de Tent van zyne vyandin te doen, en thans van haar water te begeeren ? In plaats van verkoeling, gaf zy hem eenen dronkenmakendën-drank; nagelen hamer werd haar ia de plaats van een zwaard. Eene vrouwenhand moest den Held in perfoon nedervellen, gelyk een Vrouwen-moed met weinig volk zyn dapper Krygsheir floeg. Dit is het middenpunt, waarom Deborah den Lofzang wend. Het heir is op de vlugt; hoe komt het naar huis? hoe wordde Overwinnaar Sifera verwacht?
Door het venster zag en fchreeuwde de Mo».
der van Sifera, Door het tralievenster weende zy: „ Waarom vertoeft zyn wagen te komen? „ Waarom vertoeft nog het gedruis van zyrj
gefpan ?
Diepe trek in het hart van de Moeder! Zy is de eerfte, die het ongeluk voorgevoelt, die zyn aantogt te gemoet hygt. Het vrouwlyk toneel gaat geduurig nog voort in den mond van eene Vrouw.
De wyzen uit haare Vrouwen antwoorden haar: En zy beantwoorde zelve haare eigene woorden ;
» Hoe?



( IIJ >
„ Hoe? zouden zy dan geen buit vinden en
deelen?
„ Eene Jongvrouw, twee Jongvrouwen voor
eenen Man: „ Veelverwige klederen voor Sifera, „ Veelverwige klederen en met goud geflikt» „ Bont, dubbelgeftikt halsfieraad „ Alles voor Sifera ten buit. —~
De fpot is bitter; in den mond van Deborah, en in dien tyd, maar naar de omftandigheid moest hy ook niet zoet zyn. De vyanden kwamen om te roven, en dus kon men ze toch befpotten, dat zy zo weinig gekregen hebben? Deborah, als eene Vrouw, neemt voor zich byzonder den buit der Vrouwen ter harte. De Maagden zelfs in haare kostbaarfte klederen zouden in de handen der vyanden mishandeld zyn, daar over verheugden zy zich, den buit deel den zy reeds onder elkanderenen onder hunheVrouwen. Deeze, zeker van de overwinning haarer mannen, leggen zelfs het uitblyven van dezelven daar op uit; en zo vlegt Deborah het gefprek der wyze Staatjongvrouwen van de Vorstin in, gelyk zy zich wel haast laat troosten, enftraks zelve haare hoop beantwoord ;eene hoop, die, nadien men de andere uitkomst weet, zo bedrogen, zo fchimpend klinkt.
Zo moeten alle uwe vyanden omkoomen, Jehovah!



En die hem beminnen, gelyk zyn aan deri
opgang der Zon, In haare eerfte kracht.
Vindt gy een Gezang, dat by dit komt, onder zulk een Volk, in zodanigen leeftyd! dat zo heldhaftig, en zo naauwkeurig, zo vol zwier, en van trek tot trek zo vrouweIykis,in de befchry ving van het gevaar, den nood, de overwinning, de dankbaarheid, de uitkomst, en den fpot.



ACHTSTE BRIEF.
Gy hebt gelyk, het geheele Boek der Btchum fof veel meer der Veriosiers, der Helden) beUtPoëtifche tyden. Onzeker, dikwils verward en wreed; maar tevens leefde toenmaals de eerstontloken magt des Volks, dat zich nog niet lang, in het fchoone land gevestigd had, en aan t welk ry gerust levenonder zyne Tent en Wynftok zoet fmaakte. Gevaarlyke tyden verwekken altyd ook ondernemende Zielen i de nood des Volks eenen Held, die voor hun in de bres treed: en zo toog hier de Geest van God den éénen na den anderen met kracht aan. Hun ondernemende Geest deelt zich ook aan de befchryving mede, en de Gefchiedenis van Cideon, Jeftha, Simfon met hunne verfchyniugen, beproevingen, droomen, geloften gevallen, raadzels zullen aan eiken jongen Lezer als eene Gefchiedenis van zyn bloeiendst leven voorkomen. De fabel van Jotham is, als eene Helden-fabel , tot haar oogmerk befchouwd, de fchoonfte die ooit gemaakt werd, en men ziet uit de uitwerking, die zydeed, dat haare fpraak aan het hart «ine, en dus verftaanbaar moest zyn (HoofdJtAX, 7_o0 ) Dus gaat het ook in de Boeken van Samuël n der Koningen door. Het begin van de GefchieH 3 de"



( "6 )
denis van het eerfte, zo veel in de Gefchiedenis van Saul en de vervolgingen van David ; onder de Koningen inzonderheid de ingelaschte Gefchiedenisfen der Profeeten, Elias, Eliza, Amos , het leven en de hemelvaart van den eerstgenoemden, de dood van hem, die van een Leeuw gedood werd , en zo veel andere dingen, zyn meesterftukken van een Hiftorisch-Poetisch vernaai; te weten het woord Poëtisch alleen zo genomenzynde, dat het de zinlykfte, meest waare , en navolgende hefchryving van de zaak beteekent, gelyk die zich in haaren leeftyd toedroeg, en aangemerkt werd. Uit het laatfte volgt noodwendig, dat deeze ftukken na de gevangenis niet hebben kunnen gefchreven zyn. Toen was het met de tyden der Poëzy gedaan , noch taal, noch verbeeldingskracht, noch toeftand der Natie in haren eerften zinnelyken bloei voedde haar meer; gelyk toch aan eenen ieder , die eenig gevoel heeft, de Boeken van'Esra en Nehemiatoonen. Indien er dan ook, gelyk bykans niet te ontkennen is, inlasfchingen in deeze, zelfs in de Boeken van Mofes zouden zyn ; dan bewyzen toch even deze plaatzen, die meestal Geögraphifche- of Hiftorifche randverklaringen zyn , den ouderdom van den Tekst, dien zy ophelderen. Hy moet van oude tyden af zyn, nadien reeds toenmaals zodanige ophelderingen nodig waren, en ik wenschte, dat wy er van dezelve hier en daarmeer hadden. Twee regels van een zodanig byvocgzel, hoe b. v. zaken en namen veranderd zyn, ontfluiten meer, dan
ge-



geJieelc Boekdcelen van hedendaagfche gisflngen eabedenkingen. Voor het overige toont het vervolg van deeze berigten, dat alles, hoewel zo zamengetrokken, zeker niet van ééne hand is. Zelf? de laatfte plaats, die de Boeken der Kronieken, als nalezingen van Hiftorifche verzamelingen onder de lleiMge Schriften hebben, toont genoegzaam, dat het ook, voor de oudfte verzamelaars niet onverfchilhg was , waar of hoe zy iets byvoegden? Euiten twyfel vonden deeze reeds de oude Hiftorifche Boeken verzameld, en noemden ze deswegens ook met den eernaam van de oude Profeeten.
Het is myn oogmerk niet, om deeze Boeken te doorlopen, en iedere zwarigheid, die er tegen gemaakt is , op te losfen. Behalven de Uitleggers blyft LiLiëNTHALS goede Zaak wel het hoofdboek, het welk die het naast bykomen, welke afzonderlyk byzondere tyden en levensloopen behandeld hebben. Dus hebben wy, b. v. over het leven van David drie Schryvers, dieniet te verachten zyn, Delany, Akken, Chandler. De'eerfte is een eenvoudige , welmeenende Ier; die veele ftukken goed begrepen, wel opgehelderd, maar in andere (b. v. in dePfalmen, geduurendeDavids kinderziekte, naar zyne gedachte, gedicht,) zulke zeldzame gevoelens heeft, dat men het overige zeer onderhoudende boek by ftukken niet zonder verwondering leest. Windheim heeft het vertaald, en volgends zyne gewoonte, met lange, doch flegte aanteekeningen vermeerderd. Akken, onze Landsgenoot, fchryft H 4 fterfc



C 120 j
tteti en edel. Maar daar hy tegen' Baile fchryft % en te zeer verbetert, ook voor het overige David met tot eenen grooten Israëlitifchen Koning met' gebreken en grootheden , gelyk zy by de menichen, voóral by Koningen gevonden worden, maar toteenen geloofs- en levensheld wil maken, dan. Ipant hy den boog te fterk. Over het algemeen maakt eene te ftyve toon van eenen Redenaar en van den Predikftoel, alfchoon hy zélfs de beste van zyne zoort ware, in boeken van dezen inhoud wel haast mat en moede, waar van ik u meer voorbeelden zou kunnen bybrengen. Daar was eens eer, tydm Duitschland , toen zodanige ftyl welfpre. kendheid, fraaië ftyl heette, en men geloofde daar door zich naar Bossuet, Massillon, en ik weet met, naar wien meer? te vormen. Zelfs de Schriften van Mosheim worden ons voor een gedeelte, wegens deeze te fchoone en uitvoerige welfpr^ kendheid, tegenwoordig zomtyds moeilyk om te lezen; toemaal was het 'de toon van den tyd De derde levensbefchryver van David, dien ik noemen wilde, is Chandler (*j die door zynen Ver taaier en Aanmerker zeker gewonnen heeft. Hy heeft tot opheldering van veele Pfalmen veel goeds zo als zyn Vertaaler ook het een en'ander in de Ge fchiedenis van Simfon getracht heeftop te helde
ren. De beste Levensbefchryving van David
( ; en
O Chandlers leven van David door Dietrjch vertaal



t 121 )
en Salomo vind men in hunne eigene fchriften, verbonden met de omftandigheden van hunne Gefchiedenisfén , de aangehaamfte Bylagen van haar zoort. De fraaië Etegie van David op Jonathan, (het 'eerfte en misfchien het beste ftuk van dien aart) de kortere op den 'dood van Abner, zyn eigen affcheid, of zo genoemde laatfte woorden zyn fchoone Poëtifche ftukken. Ik vertaal de eerfte Dief dewyl zy zo dikwils vertaald, omfchreven en nagevolgd is; maar de Lykklacht op Abner is kort, (ten minsten wy kennen ze alleen in ééne S trophe) en wegens haare waarheid der beelden ongemeen roerend.
Is Abner geftorven, gelyk een bloodaart fterft? Uwe handen werden niet gebonden! Uwe voeten werden niet geboeid! • Gelyk men voor boeven valt, zo vielt gy. —
De laatfte woorden van David ftel ik bykans in eene klasfe met de laatfte woorden van Mofes, alleen de een fpreekt tot het Volk, en de ander tot zyn Gefiacht. Het een is een Lied tot roem van eene Natie, het ander van eene familie: maar voor beiden klinkt hun lof uit den mond van den maker.
Dus fpreekt David, de Zoon van Ifaï, Dus fpreekt de man, die hooggeplaatst is! Een gezalfden van den God Jakobs, Lieflyk in de Pfalmen van Israël.
H 5 De



De Geest van Jehovah fprak in my, Zyn woord was op myne tong. Tot my fprak de God van Israël, Tot my fprak de rotfteen van Israël.
„ Een heerfcher over de Menfchen, » Een regtvaardig heerfcher in de vrees van God;
», Gelyk het] licht des morgens zal hy opgaan, „ Gelyk de Morgen-zon. „ Voor haaren glans vlieden de nevelen, „ En het groen der aarde ontfpruit door den daauw."
Neen ! op geweld is myn huis niet gevestigd; Een eeuwig verbond ftelde hy my, In alle vastigheid en trouwe; . En dit is al myn geluk, alle myne vreugde.
Hy zal de verworpenen niet laten wortelen, Zy zyn alle uitgeroeide doornen: Men vat ze niet met de handen; De Man, die ze aanraakt, Heeft zyne hand vol fpietfen en fcherpe lanfen,
Met vuur verbrant men ze; dat zy niet meer zyn.
De fpreuk, dus gefield, word, dunkt my, doorgaands verftaanbaar, natuurlyk, fchoon, in ieder
woorcj



C I23 )
„oord een waar familieftuk, de laatfte woorden van eenen Koninglykeh Vader, die affcheid neemt. Hier fpreekt een man, dien God, en weltotKomng van Israël, verheven, wiens gefiacht hy van den Herderftaf zo hoog in top gebragt beeft. Zal hy bet weder laaten claalen? Zou, gelyk het in oude tyden in het Oosten vaak gebeurde, de familie weder klein worden? Dit ligt den ftervendenzeer aan het hart, daar aan hangt thans al zyn welzyn, zyne bekommernis of vreugde af. Aan misnoegden ontbreekt het niet,.die hem en zyn huis eene eeuwige wraak gezworen hadden; zouden deeze wortelen fchieten of zyn huis? De ftervende heeft by zyn leven aan hun alles beproefd, maar tevergeefs. Zy zyn onzekere doornen, en zo laat
hy hen na. Die ze zacht wil aantasten, fteekt zich en anderen bloedig; vuur is het beste loon,
dat zy verdienen. En ziet, David is gerust
omtrent hen, en de welvaart van zyn huis, niet door eigene magt en verbond met menfchen, maar door eene Godlyke belofte. De God, die nooit bedriegt, de Rotsfteen Israëls, heeft hem eene Godfpraak gegeven, die hy vs. 3, 4- in hoger Godstaai bybrengt, en waar over gy den LXXII P/alm en 2 Sm VII. als eene verklaring lezen kunt. Dit woord van God neemt hy aan, als een eeuwig onkreukbaar verbond, als eene gelofte, die God niet verbreken kan, niet verbreken zal. Wel haast zal het gedaan zyn met de haaters van zyn
huis.



( )
hms. ■& De Koniriglyke Vader fterft gerust. •
Dit is' de zamenhang; maar, my dunkt,gy vraagt my, of het gegrond is? Zeer gegrond. De veranderingen, die ik gemaakt heb, zyn eene InterpuncJie, die zich zelve regtvaardigt, of de verplaatzing van twee koppelwoordekens 1, 3, die in de redeniets veranderen, en de Interpunctie volgen; anders word er geene Ietter, geene fyllabe veranderd. De twee eerfte verfen blyvengelyk zy zyn; in het derde voeg ik het woord by, daar het openlyk by behoort; <(f^ want de God-
fpraak, die.er op volgt, heeft daarop als op haaren oorfprong, haare betrekking. Deeze begin ik met jji^ö» êelyk het de nu beginnende beeld-
fpraak en de openlyke Parallelismus vordert. Als gy daar over 2 Sam. VII. en Pf. LXXII. leest, 'zo behoef ik er geen woord tot opheldering by te zetten; de beelden zelveftaanzelfs indeezenPfalm. Ik laat in de Godfpraak de 1 voor TiNp weg,
'en zet het met de 3. inden volgenden regel, het andere .lid van den Parallelismus, voor , gelyk openlyk de zamenhang vordert, ik fluit deezcn korten regel met Ijpa den volgenden met n^D , en laat, gelyk de-Parallelismus vordert, de Godfpraak met eindigen. Nu beginnen de regels, die
zo



C **5 )
ïö veele gisfingen voortgebragt hebben, byzonder in de eerde het woord h zo aanftqt* lyk is geweest. Ook my kwam het lang dus voor; zo wel tegen den inhoud van de voorige Qodfpraa^ als het byvoegzel, het tweede lid van den ParaU
te zyn. Ik had lust, om het weg te doen, als eene fout van den Affchryver, die zo veele ^ D n het begin der regels moest fchryven, enby gevolg niets dan HrT»3 fchryven wilde, ook daar m het tegendeelmoestftaan. Ik wilde het m den aatftenregel van het vierde vers, als h achter f«j zetten enz. Louter gisfingen, die ten vollen onnodig worden, zo dra men |D als een Stffa* Um, Static, Conflitutio, Stabilimentum, tafis leest, dathetzo dikwils heet, en hier noodwendig heeten
~ mPi tDreiik XXVIII. 2. als Dan. II. moet, en zo wel bpeuK. A^vm. , ■ .
«8 21 18. van de zekerheid, gronding, bevestigd van een ^gebruikt word. Hier aan was Da• vid gelegen;het is de inhoud van het geheeleftuk en nu, zegt hy, is de conftitutie van zyn Ryk niet
av maar °p het yerbond van god gevest,g
Buiten twyfel kan het eerfte niet Goa!zyn, maar fimM, wereldlyke «ogt, een verbond met mag§t Je Vorsten en Helden. Op deeze verliet zich David niet, gelyk hy in zyne Pfaimen honderd maal betuigt; hy grond zyn buis niet op de magt van menfchen, maar op eene vrye keuze, genade m het verbond van God, dat eeuwig onverbreefc



( xaO
Tyfc' moet zyn. Dus gaat het voort tot het eindd van het 5. vers. Dit is openlyk flecht verdeeld, met N7"'3 moet reeds het 6. vers beginnen, ge. lyk te voren en vervolgends ; dit is toch met ^ het herhaalde koppelwoord van deeze weinige verzen. Nu word, het geen zonder zin was, de vloeiendfte zin; men heeft geene verandering nodig , dan dat men de •) voor wegneemt, dat openlyk de verkeerde InterpunStie, nadien men met dit woord een nieuw vers begon, gegeven had. My|dunkt, men kan zich geen duidelyker herftelling van een zo donker, verwerd ftuk, en waar omtrent zo veele gisfingen gemaakt zyn,'bedenken. De geheele misflag vs. 5. kwam daar van daan, dat men p als een lidwoordeken aanzag en ITih zamen las, waar door waarlyk de geheele zin verloren ging; en dat men zo wel vs. 3, 4. als vs. 6, 7. zo ftrydig met den zin en zelfs tegen de fpraakkunde verdeelde. Die is myn gevoelen (de nieuwe proeve van Pfeifer en Trendelenburg over deeze plaats heb ik niet gelezen) en daar op is myne vertaaling gegrond. Buiten twyfel ftelde David dit ftuk op in zyne laatfte dagen; het kon niet de bearbeide verwisfeling in de Koppelwoorden hebben, die het hebben moest, zy komen juist zo weder, gelyk een mensch in drift
en in vuur fpreekt. ■
De Gefchiedenisfen der Koningen, wenschte ik, dat gy met de Profeeten, en deeze met die las. Van
de



1127)
■de voornaamfte Profeeten weten wy, wanneer z? geleefdhebben. Jefaïa, Hofea, Amos,Michavallen zelfs in één tydpunt. Och! dat wy het eemge Hiftorifche werk van Jefaïa (2 Kron. XXVI, 22.) nog hadden! Hy, de eerfte van zyn zoort, vormde als het ware het voorbeeld van veele volgende Profeeten. Na hem ft el ik den wel korten , doch tevens in zynen flotzang zo verhevenen Habakuk. Dan kunnen Joël en Micha volgen. Hofea is kort en verrukkend. Amos gefchikt naar het land; de overige kleine Profeeten kunnen naar hunnen rang volgen. Jeremias is ten uiterfte zacht, week en weeklagende; dan zyn tekst fchynt zeer verdorven en zyne tyden waren treurig. Ezechiël maalt één beeld, een geheel Hoofdftuk door, en heeft geheel zynen eigenkerken en voltooiden ftyl. Hy en de laatfte Profeeten na de Gevangenis hebben ten deele nieuwe, vreemde, hier en daar nog onverklaarde beelden, die op hunnen Uitlegger wachten Voor het overige is de beoeffening der Profeeten in onzen tyd ongemeen fterk voortgezet; Jefaïa alleen heeft bykans 6 of 7 geen onëdele vernuften bezig gehouden, DoEDERLEIN, struensee, MicHAëEis, Dathe, den Bisfchop Lowth; Vogel, Wagner, Spensel, Reichel niet mede gerekend. De vlyt van zcmmigen deezer mannen heeft zich over meer profeeten uitgeftrekr, waar van ik het vervolg op Grotios over Jeremia door Doederlein, de vertaling van Dathe en Struen«se in het byzonder noem. By zo veele uitlokkm-
gen



f 128)
gen en ten deele nieuwe hulpmiddelen zou hef traagheid zyn niet mede te gaan, niet mede te wil-
Het beste lezen der Profeeten is, wanneer men eenen tyd lang ieder alleen en niet in de rei voortleest, zich met zynen geest, zyne gefchiedenis en fpraak bekend maakt, en als het ware in hem woont. De Uitleggers en Lezers van denBybel, die byHoofddukken, boek uit boekin, lezen en verklaren, komen zelden in de innerlyke eigenaartigheid van eenen Schryver, dien ik my altyd als een heiligdom, niet als eene openbaare landweg voordel. Nadien deeze mannen zo naauw op die tyden betrekking hebben, in welke ieder leefde, uit welke zy als voortkwamen, zonder welke zy onverftaanbaar, of, het geen dikwils nog erger is, half verdaan worden: Nadien ieder zyne eigene wyze heeft, om dingen te zien, beelden te malen, zich in toekomende tyden te dellen, en hetgeen no^ nietis,tefeheppenalsofhetwas;zo dunkt my, dat ■by geene zoort van fchriften het afzonderlyk lezen jen onderzoeken noodiger is, danbyhun. Gelyk zich een droom, zelfs de Godlykde droom, -naar de Ziel en de geheele omdandigheden des geenen, dien hy gebeurt, fchikt ; gelyk hy alleen de tederde bloemen voor zynen grond uitkiest, om den krans, dien hy hem wil voorhouden, te vlegcen en dikwils met de zagtde verwen van het hart zyn beeld maalt;-gelyk alles, wat van de hartstogten, de verbeelding, den druk onder ïlechte tyden, het
voor-.



( 120 )
voorgevoel van betere dingen afhangt, ten boogften individueel is, en niet van onderwerp tot onderwerp getrokken en gerekt moet worden om eenen oorfpronkelyken zin en duidelykheid te verkrygen: Zouerustook, kan men met Petru. woorden zeggen, geene voorzegging op eene eigendunkelyke , willekeurige en vreemde uitlegging; ieder van de Heilige Gods-mannen fprak door den Heiligen.Geest gedreven, als zodanig, afzonderlyk. Zelfs de deelen van eenen Profeet mag men niet zo regt toe onder elkander werpen, tot elkander overhalen enz. Zy kunnen in zo onderfcheidene tyden, by zo byzondere gelegenheden en omftandigheden opgefteld zyn, dat men hun geest en kracht beneemt, wanneer men hen ongefchikt verklaart. Met een woord, een Demagoog moet eene byzondere kring van Volk hebben, daar hy tegen fpreekt, en eene eigene Ziel hebben, waar uit hy vormt; ontneemt men hem beide, dan is zynftand, zyn tegenwoordig oogmerk om te werken verloren.
My dunkt, niemand verhindert zich zeiven in het regte gezichtspunt om de Profeten te lezen, zo zeer, dan die alleen algemeene fpreuken, leerftellige fpreuken en voorzeggingen in hun opzoekt, en zelfs dwangmiddelen heeft, onr eenen Profeet hier toe en volgends zynen zin te verfchikken. Leerftellige fpreuken en voorzeggingen, gelyk wy het woord thans nemen, waren niet het hoofdoogmerk van iederen Profeet: zy waren het niet } by



( 130 )
by iedere plaats. De Profeet was geen Prediker, volgends ons begrip; nog minder de Uitlegger van een afzonderlyk onderwerp. Een Leidsman des Volks en Verkondiger van den wil van God over deezen tyd, deeze ftad', dit verband van omftandigheden , dat was hy; en dat kon hy zyn, zonder dat hy juist onmiddelyk van den Mesfias voorzeide. Openlyk komt deeze den meesten Propheten als een troostbeeld van toekomende tyden voor oogen. Naar dat hunne tyd drukkende, en hunne Ziel gefchikt was, om beelden van het toekomende van eenen hogeren Geest te ontvangen, daar naar voorzeiden zy, d. i. zagen in het toekomende. De een maakte zachte de ander helden-beelden; ééne maat, ééne vorm en kleur is niet voor allen, nog minder ééne wyze , die men hun opdringt, alhoewel zy niet in hun gebied, in den kreits van hun oogmerk ligt. Ik hou niet veel van hun , die eenen Uitlegger der Profeten daar naar alleen fchatten, of hy deeze of geene plaats het eerfte ennaasteop Christus verklaart? En wanneer hy dit niet doet, dit vonnis vellen: ,, hy kan over de Profeten nu verder niets goeds zeggen." Gy ziet, myn Vriend! hoe onbillyk en wreed dit vonnis is: Het bederft den Uitlegger en den Profeet ^en* beiden om iets, waar van men geheel niet bewyzen kan, dat het alleen en uitfluitend den Profeet of den Uitlegger maken moet, of gemaakt heeft. Laten wy toch die Heilige mannen laten, zo als zy zyn; niet, zo als wy ze ons zouden



C *S£ >
den' willen maken. Het is altyd voor ons eenè jnoeilyke vraag, wat ieder Profeet ook by zyne onlochenbaarfte voorzeggingen van den Mesfias gedagt heeft? hoe klaar of donker hy op hem in het toekomende zag ? Menige Profeeten voorfpeldea en konden zelve niet verklaren, het geen zy zagen; andere voorzeggen enkele trekken, by welke hun doorgaands nog den omtrek van het geheel kan ontbroken hebben. Een Profeet is geen Enangelistj en eene trek in eenen Profeet meer of minder verandert toch niets in de fchildery der gezamenlyke fchriften en hunne uitzicht op het Ryk en den Perzoon van den Mesfias.
Zoek, myn Vriend ! op het zorgvuldigfte, de byzondere ftukken van eenen Profeet te verdeeien, te fcheiden, en te fchikken: want geen een {telde zich voor 'om'een Boek te fchryven van het begin tot het einde. Eene goede verdeeling helpt buitengemeen, en daar de ftukken verftrooid fchynen, eenewaarfchynlykeverfchikking. Daarduistere plaatzen zyn, ga te raade met oude Vertalingen: Zommigevande latere Profeeten, byzonder Jeremias, hebben dit vooral noodig. Word met eenen ieder van hun als het ware een tydgenoot, neem deel in hun lyden en vreugde, tegenwoordigen druk en toekomend vryë uitzicht: O! hoe zal u dan byzonder en met den tyd de edele geest van deeze mannen opgaan, aan welken andere Volken by. kans niets gelyks hebben !Gy zult, met JefaïasArend tot de Zon vliegen, en met de Tortelduif van Jel a re'



femias, eene Dochter van zuchten en tranen, Klagen: met Habakuk onder den druk vastftaan, en met Ezechiël op vreemde bergen, aan uitheemfche wateren, gezichten zien en zinnebeeldige ontwerpen. Dus met de overigen. Verwagt met den eerften nog over een of twee byzonderheden myne gedac'iten, en dan gaan wy over uit het Heiligdom der Propheten in den Voorhof der Heilige Schriften.
NE»



nf.PtENDE brief.
De Pvofeeten, op welke de meeste tegenfpraak enfpotternyen aangevallen zyn, zyn Ezechïël en Jonas. Dat men de geheele Gefchiedenis van den laatften geern tot eenen Droom, tot een Gezicht heeft willen maken, zal u bekend zyn ; en toch is in den Profeet niet de minfte fpoor van Droom of Gezicht. Het begint, het vervolgt en eindigt als eene Gefchiedenis. Ik verwonder my , dat niemand tot hier toe op die voorönderftelling gekomen is, om het geheele vervolg der gebeurtenisfen als een verdichtzelen te nemen, gelyk veele, b. v. de Gefchiedenis van Job voor een zodanig gehouden hebben , en de Boeken van Judith, Tobias, en eenige ftukken in Esther openlyk zyn. Het wonderbaare , dat toch den meesten fpot op zich heeft geladen, zou als dan doelmaatig uitgekoozen fchoonheid worden; en de zin van het geheel blyft dezelve , het zy het uit eene waare Gefchiedenis, het zy uit een, in plaats van deeze gemaakt, Verdichtzel,oorfpronglyk zy: Want het laatfte is toch een zedekundige Gefchiedenis van den Geest. Mv dunkt, gy zyt nieuwsgierignaarditgezichts.
I 3 Punt*



C 134 )
£unt; Let dan op, dat dit boek heeft eene éénheid, kortheid, rondheid, gelyk die het beste gedicht hebben kan, en het geen meer dan alles is, ook éénheid in het oogmerk, in zyneZedekundige leer; „ het is de levende vertegenwoordiging van s, eenen Profeet Ju dp ïfeclerreiip (iHnpkcn; üie het „ Profeedsch ampt had en hebben kon." Den Profeet werd belast, om aan eene vreem Ie,afgelegene, ryke, prachtige-Stad een haastig ongeluk te prediJeep; wiens hart van vleesch en bloed doet dit geern? Jona verzette zich daar tegen, gelyk zich meer Profeten by het opleggen van zwaare plichr ten er tegen verzetten. „ Wat zal ik, een Jood, ,ï daar doen?,Zal men my niet voor eenenDwaas „ houden , en met fpot, met e,ene koele verach& ti'ng ftraffen? Of wanneer men mygelooft, wan„ neer men het gevolg van myne boodfehap vastftelt, „ zal men my niet als een Ongeluksprofeet uit de „ ftad yerdryven en dooden?" Hy had zoniet moeten denken ; maar dat hy zo denken kon, is helaas! maar al te menschlyk,en dat hy waarlykzodacht, toont het gevolg; hy verliet het Heilig Land, hy vlugte, zo ver hy kon, Westwaards. Dat het vlugten ter Zee in de toenmalige tyden het ftoutfte vlugten, dat de vry willige verbanning vaneenen Israëliet en Profeet uit het land van Jehovah de roekelooste opoffering was, fpreekt van zelf; de dwaasheid van dit voorgeftelde voorbeeld gaat dus met groote fchreden verder. De traagheid cm den wil van Jehovah te doen, word tot eene
vei-



t *0J >
vermetelfte trotsheid van denzelfden Man op het gevaarlykfte Element. Daar komt een ftorm op: Jona flaapt gernst. Het lot valt: hy bekent zyne fchuld opregt,jahy geeft hun zelfs den raad, hoedanig hun Schip alleen te redden is. Hyword in de Zee geworpen; daar komt een Visch, om hem teverflinden: Het is een wonderbaareVisch, dien God zelf daar toe aanvoert. Het Gebed in den buik van den Visch is openlyk eene latere herhaaling , want men hoort daar in eenen reeds verlosten danken; metéén woord, het is dezichtbaare vertegenwoordiging , hoe weinig men God ontylugten kan, hoe alles, ook in de diepte der Zee, hem ten dienst ftaat, maar hoe hy ook op een gevolgd berouw en bekeerÏDg den diepften zucht in den buik van den Visch, van den Oceaan en het Graf verneemt. Stelt gy u eene plaats en gelegenheid voor, die deeze groote Les meer wonderbaar en meer in het oog lopende kan voorftellen, dan deeze? Het dankend Lied is zo zacht enfehoon, dat ik niet voorby kan, om mynen Brief daar mede te verlieren.
Ik riep in mynen angst tot Jehovah, En Hy antwoorde my. Uit den buik des Grafs fchreide ik; Gy hoordet myne ftem.
Gy wierpt my in de diepte, In het hart der Zee.
I 4 Ue



( 136 3 De Stroom had my omgeven,1 Alle uwe Baaren, uwe Golven, ■••'■1 Gingen over my heen.
Toen fprak ik: „ ver ben ik verftoten
Van dat Land van uw aangezicht! s, Nog zal ik geduurig te rug zien „ Naar den Tempel uwer Hoogheid.''
De wateren drongen my dieper tot de Ziel, De Afgrond befloot my van alle zyden. Het wier flingerde zich om myn hoofd, Ik was gezonken in de klooven der bergen, T)e Aarde met haare grendelen was op my eeuwig.
Toen liet gy uit het Graf
Myn leven verryzen, l
Jehovah, myn Godf i
Als myne Ziel in my moedeloos werdt
Gedacht ik aan Jehovah:
Myn Gebed kwam haastig tot u,
Tot den Tempel uwer Hoogheid.
Die de ydelheden der Leugen navolgt, Verlaat uwe Genade;
Maar ik, met de ftem des lofs zal ik komen, En offeren, het geen ik u beloofd heb, s, Myne verlosfing, aan Jehovah!"



t 137 )
Hem zal ik die toefchryven, Hem met de ftem der Belydenis pryzen • waar toe dan juist ook, als eene gelofte, dit plegtige Lied gemaakt is. Ik behoef u niet eerst oplettende temaken, myn Vriend! op de diepe ftem in het innigfte van den nood, die uit dit Lied klinkt, op het woeste Leger, dat hy hier in de diepte der Zee had, op de harde gedachten, die hem aan het hart raken: „O! waart „ gy nu in het land van God, by het Paleis zyner „ hoogheid, daar Hy woont, daar Hy de Gebeden „ verhoort! En toch zal ik niet aflaten, daarheen „ te rug te zien, daar heen te bidden." En hoe de laatfte nood toeneemt, tot dat hy verlost werd. Nu gevoelt hy de oogenfchynlyke hulp van Jehovah, dat deeze niet alleen in Judea, maar overal , ook in den buik der aarde God is , en de Gebeden hoort; alle Afgodendienaars hangen aan niets, aanyde'lheid, zonder hulpen redding. Thans gaat hy naar Ninive, en volbrengt Jehovahs bevel. Wonderbaar! men hoort hem, mea bekeert zich tegen alle verwachting. An¬
dermaal eene blyk van een veelvuldig gebrek der geenen, die God zend, wantrouwen, kleinmoedigheid. Thans keert het blad dus, de gedreigde oordeelen komen niet (en behoeven zelfs niet te komen, gelyk de Profeet levendig, in gevolge van zyne voorwaardelyke Prediking ziet;) maar hy is weder een mensch, hy gelooft, dat de waarheid van zyne verkondiging, daar door iets verliest, hy is onwillig, word toornig, wenscht zich I 5 zcl"



C 138 )
jelven den dood. En nu komt de fchoone ontkleding van het ftuk door den Wonderboom: zo ligt, zo leerryk, voor God zo betamelyk, voor den zwakken ellendigen Profeet zo treffend, zo befchamend, dat ik my boven den uitgang van het Boek, „ om de grootfle zaken door de kleins, fte aan te wyzen, en het zelfde opzicht van God, den Koning der wereld, over Niniveen „ den wonderboom te fchildercn" byk-ans niets zinlykers, niets eenvoudigers bedenken kan. De zo geroemde vergelyking van Pope tusfchen den Held en de Musch, een waterbel en de wereld, die in Gods oogen hetzelfde zullen zyn, is of volflrekt valsch, of tot haare gedeeltelyke waarheid terug gebragt, een woordenklank. Gy ziet, myn Vriend! hoe by deze op zich zelve onfchuldige voorönderftelling het geheel fchoon zamen en omloopt; eene met ieder woord treffende voortelling der veelvuldige gebreken van de Profeeten. My dunkt, zelfs de fpotter, b. v. de OpHeller van den Profeet Babouk moest, wanneer hy zich in den tyd der Profeeten van het Joodfche Volk wilde verplaatzen, de verdichting fyn, nuttig, .fchoon vinden. Hoe wonderbaarer, en grooter de werktuigen zyn , des te .meer zyn zy op haar plaats, en men heeft geen gezicht, geenen droom, geene ongehoorde reddingen nodig. Ik bekenne ondertusfchen, dat hoe zeer deeze roorönderflelling van verre toelacht, ik echter weinig zie, wat ons daar toe aanleiding kan geven.
Is



c ï39 )
ïseene Gefchiedenis, als een Verdichting, fchoon j treffend, verheven, nuttig; waarom zou zy het zodanig als eene waare Gefchiedenis, niet meer biyven? Voor den God van Israël, die Profeeten verwekte, is niets vreemd pf on voegzaams in deeze befchikking j voor hem is noch een Visch, noch een Wonderboom een wonder, beide geen grooter wonder, dan dat er een Jonas en een Ninive is, en die aan deeze Stad den ondergang kon dreigen, moest dreigen. Daar en boven is iedere kleinfte omftandigheid zo getrouw, waarlyk Hiftorisch verhaald; ook het gezang ftaat, als eenq treffende dankgelofte zo geheel op zyn plaats (in de diepte der Zee word het gefteld, om dat het daar beloofd was, en dus als een fchuld daar toe behoort) dat ik geern by het eenvoudig verhaal blyve. Maar zo gaat het, Dikwils lezen wy als een Gedicht geern, het geen wy als eene eenvoudige Gefchiedenis voorby gaan! De Roman moet ons dikwils het geen ons dagelyks voorkomt, en gemeenlyk meer dan een Roman is, eerst leeren
zjen- Nu nog een woord van Eze-
chiëls Tempel.
Hoe veel geheimzinnigs over denzelven gezegd is, weet gy;'(als gy het niet weet, verliest gy ook niet veel.) De geheele Tempel blyft!, zo als hy daar ftaat, en beteekent, het geen hy volgends de letter voorftelt, hy is geheel in den beeldftyl van deezen Profeet. Ezechiëls gewoonte is, om een beeld geheel en wydlopig uit te
haa-



C140;
naaien: Zyn voorfteb fcheen groote gezichten, -van alle zyden omfchrevene beelden , ja zelfs 'langdraadige, zwaare, Symbölifche handelingen te vorderen; waar van zyn geheele Boek vol is. Is. Taël in zyne dooling, op de bergen zyner verdtrooijing, onder andere Spraaken en Volken'had 'eenen Profeet nodig, %elyk deeze was, had fpreuken en voorftel]eD nodig , gelyk hy die fchildert, 'dus ook deezen Tempel. Een ander zou hem met vliegende beelden en verhevene fpreuken ontworden hebben; deeze in bepaalde afmetingen.' En niet alleen den Tempel, maar ook deszelfs Toebehoren, Stammen, Beftiering, Land: Het Pleilig'dom word een Paleis van den Vorst midden in het Land. Dat dit Platonisch ontwerp van'Ezechiël niét vervuld'is geworden , was zyn fchuld niet; ook de verdeling van het land onder de Stammen,' gelyk hy die opgeeft, word niet vervuld, en dus verviel het eerfte van zelve. Hoe zeer is Israël'ahyd, daar het op hun zelve aankwam, onder de bevelen, leidingen, beloften van God in dé diepte gebleven! Alleen een' arm overblyfzel trok in het land en bouwde; niet het Volk, niet alle de 12 Stammen.
Hoe veel my, myn Vriend ! nog in deeze voortreffelyke mannen, de Profeeten mogt uitlokken, hoe verrukkend het my mogt zyn, om u het beeld van elk hunner , den inhoud, het oogmerk van zyne voornaamfte ftukken te ontwerpen , zo roept my myn plan toe, om voort te gaan; ik ga zonder



der een woord meer verdere Voorrede tot hetder-: de deel der Hebreeuwfche Boeken, de zo genoemde Heilige Schriften, over. Zy zyn in den H. Geest, dat is, volgends de uitdrukking der Jooden , met eene ftille Godlyke wysheid gefchreven; de drift der Profeeten was dikwils een Godlyk" vuur, eene fterke inblazing, en Mofes met zy-. ne Hoofdwet, zyne Hoofdgefchiedenis ryk in Dichtkunde ftaat in de diepe verheid, als de geheime vriend van God, de vertrouwde Middelaar zyns Volks. Gy weet de vergelyking der Jooden,, waar byhun de wet van Mofes het Allerheiligfte, de Profeeten het Heilige, de andere Heilige Schaftende binnenfte Voorhof fchynen te zyn. Apocryfe Schriften mogen op die wyze het Voorhof der Heidenen genaamd worden, tot dat het N. T. een nieuw, geestelyk gebouw begint. Ik heb my leeds verklaard, dat ik hier van de graden, of de wyze van ingeving niet fpreek. Volgends den inhoud van deeze Schriften hebben de Jooden, dunkt my , met deeze verdeeling en benaming niet zo geheel ongelyk. De wet van Mofes was de grondlegging van hunne Staatsïnrigting en van hunnen Godsdienst; de Profeeten de Voortzetters en Verklaarers van dezelve, zyn als de muuren van het gebouw; de Heilige Schriften zyn het binnenfte fieraad, hetkostelyk, nuttig huisraad. Inzommige van deeze Boeken is een fom van goudkorrels en goudftukken van wysheid, tucht, endefchoonftebeöeffenende kennis.
Ik



( H2 >
Tfc maak een begin met het Boek der Pfalmeni' Dat het van onderfcheidene Opftellers, op menigerleië tyden, zangwyzen en gelegenheden is , behoef ik u niet te zeggen; dat het voortreffelyke ftukken bevat, nog minder. De naam van David Iieeft er de fgrondlegging van gemaakt, dewyl hy zelve fraaije ftukken opftelde , en den geheelen zangkunstigen Godsdienst in luister bragt; de Zangers en Dichters in zynen tyd hielpen, de Dichters en Profeeten van lateren tyd bouwden verder: wact dat zommige Pfalmen den tydder Gevangenis ontdekken, is geheel onlochenbaar. Het gaad dus by het Boek der Pfalmen, gelyk by alle Verzamelingen van zo onderfcheidene zaken; zy worden, voornamenlyk als men ze by vervolg leest, een Doolhof, waar uit men niet anders kan komen , dan wanneer men zich zekere hoofdmerken ftelt en daar naar fchikt. Davids naam word het eerfte merkteken. De Liederen, die hy zelf gemaakt heeft, zyn van een tweederleië zoort, of amptelooze Gezangen op de omftandigheden van zyn leven, of openbare en Godsdienstige Liederen: Want hoe na deeze beide zoorten in elkandercn zamen loopen? Hoe veele van zyne byzondere gezangen en omftandigheden van zyn leven, ook openlyk, voornamentlyk by den Godsdienst, gebruikt zyn? durf ik niet bepalen. Dit deel der Pfalmen ontvangt eene groote opheldering uit zyne Gefchiedenisfen; wy weten, hoe vroeg en uitfteekeud hy dc Dicht- cn Zangkunde , die toenmaals?



( 143 )
maals meestal verbonden waren, beminde. De toenmalige Herder en Dichter bragt dus ook thans de hardde zo wel , als de zachtde toneelen van zvn leven in Gezang; zyn hart vloeide als het ware, telken reis over op de fnaren; Lied en Harp werden hem tot een Gebed, Troost, Opwekking, Dank, Vreugde, de zoetde verkwikking en herhaling. Het is fraai, dat ons by veele van deeze Liederen eene wenk gegeven is, wanneer en hoe zy ontdonden? Maak gebruik, myn Vriend! van deeze wenken, en lees deeze, eigenlyk Davids Pfalmen , eerst alleen, als in de Ziel van hunnen Opdeller en hunne gelegenheden te rug: die onderfcheiding zal u nuttig zyn. Lieflykheid is het karakter en de toon der meeste Pfalmen; David delt (II. Sam. XXII, 2.) dit zelve tot een kenteeken van zyne Liederen. Zyne Pfalmen zyn hem zo waard, dat hy zich niet op overwinningen, opluister, op voordeden beroept, die hy Israël bezorgd heeft; maar op zyne Liederen. In dezelve vertrouwt hy in het hart van zyn Volk, op hunne tongen zich zeiven te overleven ; en in hun geheugen aangenaam te blyven. Hy voorönderdelt, het geen ook geheel waarfchynlyk is; dat zyne Liederen reeds toenmaals niet alleen in den Tempel gezongen werden maar algemeen in het geheugen van Israël leeven zouden; ik verda dit niet alleen van Godsdienstige, maar ook van andere Liederen, gelyk wy uit de Lykklagt op Jonathan zien. Over het algemeen ging by de



C 144 )
Israëliten 'geestelyk en wereldlyk zamen: Het was maar één geest, die beide bezielde. Nadien dus het Zingen de geliefde neiging van den groeten Koning was, zo dat hy nog op zyn doodbed zyne Lier, niet de Kroon, voor het fchoonfte eigendom van zyn leven hield, en aan zyn Volk tot een ervenis naliet; nadien wy zien hoe zorgvuldig hy de gemelde Lykkiagt op zynen vriend, in het boek der Heidenzangen voegen, en het Israël van buiten liet leeren: (II. Som. I, 18.) kunnen wy twyfelen, hoe uitgebreid zyne gezangen en de liefde tot deeze zoort van Dichtkunst in zyne tyden moet geworden zyn? De Pfalmen van zyne Zangmeesters Afaph, Heman, Jedithun, zyn daar van getuigen: Ik hou ze voor maakzels van deeze mannen zelve (Zangmeester en Dichter was toen één) zy hebben alle hunne eigen, en de gezangen van Afaph inzonderheid een verheven Leerkarakter. In de meesten van hun ziet men duidelyk, dat zy tot het openbaar, gebruik, voor Volk en Godsdienst zyn, en buiten twyfel met de grootfte plegtigheid ingevoerd zyn. Zyn heerlykfle Pfalm, de L. ftaat vooraan; onder de LXX en LXXXgen zyn ook van hun voortreffelyke ftukken. By de Pfalmen van de Kinderen van Korah, of het Orchester van deezen , weten wy den Opftellcr niet : Afaph fchynt het my niet te zyn, pavid misfchien ook niet. Zy hebben eenen ftouten, fncllen, en als ,'t ware ftroomenden zwier ; en zommige b. v.
Pf-



C ÜS 3
Pf.XLVI. LXXXVII.bevatten plaatzen, dieby alle Natiën voor de verhevenfte moesten gelden. Buiten twyfel werden zy opgefteld voor den troep van Korah, om door hun uitgevoerd te worden, gelyk Afaph den LXXVII Pfalm voor Jedithun maakte. Eene reeks van andere Pfalmen zyn zonder opfchrift, en deeze zyn niet de flechtfte. Zommige zyn Lof-Pfalmen, diewei onderhet geluid der Tempeltrompetten hunne beste plaats vinden, andere b. v. de ClV Pfalm zyn hooge Lofliederen, andere zyn Jubelzangen op overwinningen of andere weldaaden van den Staat. De Gezangen, waar voor ik eene byzondere liefde heb, zyn de zogenaamde Trappfalmen of Liederen in een hoger koor, Pf. CXX enz. Openlyk hebben zy eene zelfde lengte, by-Ba ook eenerlei zwier en afwisfeling; 'zy zyn voor
roy, byzonder Pf. CXX, CXXIV, CXXVI
CXXIX, CXXXIII fchetzen van eene korte en diepe gemoedsaandoening. 'Een of twee Klaagzangen zyn er onder de Pfalmen, die beide aan Jeremias 'worden toegefchreven , en byzonder fraai zyn, Pf. Cllen CXXXVII, inzonderheid de laatfte. Een Gezang is er onder de Pfalmen, dien ik den Hoofdpfalmyhet Lied der Eeuwigheid kan noemen,-' en die aan den eeuwigen Mofes word toegefchre-' ven, Pf. XC, ik weet niets, dat by hem te vergelyken is. Met één woord, hier is een fchat van oude Hebreeuwfche Liederen , dien ik, wanneer de Gezangen van alle andere Natiën tegen hem op de fchaal lagen, bykans den voorrang geven zou , K en



( I4« )
en moést; en veeleweten nognaauwelyks, wat zy aan deezen fchat hebben. ——
Ook dit is valsch, dat David flechts een Idyllendichter is, en dat hem Pfalmen van eenen verhevener foort mislukten. Men leeze toch den VIII, XIX, XXIV, LXVIII, CIII, CVIII, CXXIV, CXXXIX Pfalm, zonder andere te rekenen; en zegge, wat ieder in kracht en waarde van zynen
aart ontbreekt? Zommige Pfalmen zyn
van Salomo, die ik hem niet durf ontzeggen, nadien wy andere van lateren oorfprong hebben. Het Bruiloftslied van den XLV Pfalm door de kinderen van Korah te zingen en te fpeelen, is een Roos in zyne zoort. Ik kan het niet ontkennen, dat eenige ftukken, die den naam van David en Salomo dragen, b. v. Pf. LXX juist niet van hun, maar op hun gemaakt fchynen te zyn, en dat dus de 7 niet zo volflrekt den Opfteller , maar over het algemeen aanwyst, ,, waar toe de ,, Pfalm volgends den Inhoud of Zangwyze te
„ brengen is." ■ Maarinzoortgelykezaa-
ken zullen en behoeven wy nooit tot den grond te komen. Het is genoeg, de fraaie ftukken zyn er, van wien zy ook mogen zyn. Indien het aan my flond, dan zou ik het Boek volgends zyne opfchriften bykans dus fchikken: Pf. I. Voorrede. Pf. II. een Lofzang op het Ryk van eenen grooten Koning. Pf. Hl — XL Gezangen van David, waar by het laatfte duidelyk een flot is. Pf. XLI—XLIX Gezangen van Ongenoemden voor het Gefiacht van
Ko-



C 147 )
Korah, die de heerlyke Pfalm van Afaph, Pf. Lj befluit Pf LI-LXX andermaal Gezangen van David', met 2 (Pf. LXVII, LXVIII) tusfchengevoegde ongenoemde Dankliederen. Pf. LXXI— LXXXIX Gezangen van onderfcheidene, meestal gpnoemde Opftellers, alwaar achter den laatften weder een befluit ftaat. Pf. XC-C.heerlykeOngenoemden, den eerften van Mofes uitgezonderd; waar op weder één van David volgt, en nu eene menigte van Dankpfalmen , de meeste zonder naam» De CXVIII fchynt deeze party te befluiten, waarop de CXIX, het bekende zedekundige Alphabeth volgt , dat ik niet voor Davids opftel hou. Thans komen de voortreffelyke Trap pfalmen Pf CXX—CXXXIV. waar op ftukken van eenen onderfcheiden aart, ten laatfte plegtige Tempel-pfalmen eindigen, Gy ziet, dat volgends deeze verdeelinge het Pfalmboek niet zulk een woud blyft 4 als het volgends den eerften opflag fchynt te
zyn. ~
Ongelyk nuttiger was het, indien wy de Zangkunst*^ zo verfcheidene Pfalmen kenden, en tot ons weder wisten over te brengen; dan deeze hoop is onder de dooden. Het genoegen van het oor is de ftoutfte, verrukkendfte, innigfte, maar tevens ook de hoogstgaande wellust detfynere zinnen; misfchien is dit ook dereden, waarommenï^ Joodfche Leeraars het fieraad van Dichtmaat en Gezangin de Heilige Schriften, als eefteh vreemde* opfduk, als eene mwezenlyke of geheel onizmehte* KJ



( 148 )
lende fchoonheid van het eeuwig woord genegen zyn aan te zien, en David zelf het niet als de grootfte verdiende fchynt te rekenen, dat hy het gebod "der Wet in een Gezang verwisfelt. Hoe veel of weinig aan deeze fyne gewaarwording is, zo heeft het het grootfte bewys van den tyd bevestigd, dat deeze opfchik niet van eene eeuwige natuur was, en met de veranderingen der Eeuwen verdwynen moest. Pfeifer in zyne Verhandeling over de Muzyk der Hebreen (*) heeft gebruikt, het geen'er te gebruiken was; maar meestal moet hy van te nieuwe data tot de oudfle tyden een befluit maken. Volgends zyne onderzoekingen komt in de opfchriften van de Pfalmen zelve weinig hier
op doelende voor. Het geen ik hier by
te voegen heb, betreft alleen den geheelen loop van den Hebreeuwfche Dichtmaat van zodanige Liederen.
Daar is, zo als bekend is, veel over gefchreven , gezocht en gegist geworden ; nog onlangs heeft Leutwein (**) eene korte verhandeling over de Dichtkunde der Hebreen gefchreven, die ik u, hoewel hy my over het geheel al te fyn gezift fchynt, zeer raade te lezen. Het komt my voor, dat de Hebreen tegen ons in aanmerking genomen,
door-
(*) Erlangen, 1779.
(**) Varfuch einer richtigen Theorie der Bihlifchen Verskunst. Tubingen 1775.



( 149 )
doorgaands alleen eene vrye Syllabenmaat gehad
hebben (*) Zy hadden maacen CMeJrfl)' laDgS en korte, bykans gelyklopende en afgepaste maaten (Metra) gelyk dit het eerfte begrip van de Zangkunde , van onderfcheidene Zangwyzen en Hartstochten vordert. Zy fchynen ook, volgends zommige Pfalmen te oordeelen , een opftel van Verfen in het geheel, ten minsten voor zommige inftrumenten en ftoffen geliefde leidingen gehad te hebben , op welke de andere Gezangen gemaakt werden. Maar bedriegt my myn oor niet ; dan gaat deeze bepaling niet tot op een juist getal, nog minder op eene vastgeftelde quantiteit van elke byzondere Syllabe. Openlyk is deeze kunst van Profodie by alle Volken van de laatfte uitvinding. Zy ontftont toen alleen, wanneer een Gedicht niet meer voor het vrye welluftvolle gehoor en voor de met het Gezang levend zamentrtllende fnaar, maar reeds voor Schrift en Lettermaat gemaakt werd; z0 ver kwam het zeker niet by de Hebreen ten minsten niet in hunne waare Dichterlyke tyden. Toen vloeide hunne reden in Zangkunstige ftroomen over: de geest van hnnnen mond vereenigde zich met den geest, die hun fnarenfpel, hun fpeeltuig bezielde, en buiten twyfel was daar de krach-
° . ' tior.
(*) Zie de gedachten van zommige Rabbynen over de Hebreeuwfche Dichtkunde, achter Buxtorfs uitgaave van het boek Kosribl. 406. enz.
K 3



C 150 )
tigfte uitwerking, daar misfchien de floutfte afpreeking van de Syllabenmaat, de derkde ftryd der woorden was. Daar gebeurde het geen onze RoUiSEAD zingt:
1 De kinderen Korahs hieven aan
Hunne Liederen. Afaph ftond, Verrukt wierp hy het fpeeltuig neder, Het verheven fpeeltuig en hy was gevoel.»
pf gelyk Drycen van de uitvinding van het eerfte fpeeltuig zingt:
When Jubal ftruen the corded fhell,
His lift'ning brethren ftood around.
And wond'ring on their faces feil
To worfhip that celeftial found;
Lesf than a God they thought there could
not dweil Within the hollow of that fhell, That fpoke fo fweetly and fo well.
By de Arabifche Dichtkunde is gelyk bekend V, de eigenlyke Profodifche Syllabenmaat laat ontdaan. Het kiefche oor der Grieken verbeterde het wel haast, ondertusfchen is het nog openbaar, welke vryheden in Homerus, hoewel hy door zo' veele Taalkundige handen gegaan is, nog leeven. De Romeinen ontleenden hunne kunstige Syllabenmaat van de Grieken, dewyl zy zelve —^ ergee— . , ne



( *5* )
*e hadden, boewei het hun aan oude Liederen nieÉ ontbrak, en dat alle Europifche Natiën de eigenlyke Profodie zeer laat bekomen hebben, is klaar uit de Gefchiedenisfe. Dante en Petrarcha bezorgden ze eerst aan de Italianen uit de Provencalen, de Provencalen hebben ze waarfchynlyk van de Arabieren gehaald, en nog weten wy, dat de m Dicht kunde rykfte taaien van Europa, de Itahaanfche Spaanfche, Franfehe, Syllaben tellen, maar niet meeten, op de levende klank van het vers en de Stropha, niet op de taalkundige hoegrootheid van iedere Syllabe acht geven, en ze nogthamime|het suiverfte gezang paaren. In de Hoogduitfche T al is de eigenlyke Profodie en hoegrootheid der Syllaben alleen van Opitz oorfpronklyk, en hoe lang had Duitschland te voren Gezangen en Gedich-
, Het is dus ook in deezen opzicht een
vergeeffche en ftrydige arbeid, om eene vreemde Profodie, die naauwlyks honderd jaar oud, die als eene Letterkunst, voor gedrukte Gedichten is uitgevonden, aan de alöudfte gryze dichtkunde der wereld op te dringen, endie daarna te verwringen. Geene vrye Dichtkundige Natie, hoe zeer zy in Liederen leeft, hoe voortreffelyke Dichtkundige f ukken, roerende, pasfendeZangwyzen zy heeft, weet nog tegenwoordig iets van dit kunstgebouw "der Taalkunde; en het oudfte Volk van dit zoort, daar en boven van eene zo korte, beeldvolle, vuurige, bykans geheel en al Hieroglypifche 1 aal zou K 4 het



C IJ* )
het geweten hebben? Aapdgeping, eene levendige geest in de aan- en voortklank der reien, der ftrophen, der herhalingen en wendingen, is het geen hunne Syllaben en Dichtkunde bezielde.
Gy kunt gemaklyk opmaken, hoe my die beval, ien, die hunne gekunstigde Hebreeuwfche Profo-
die, hetverdichtzelvanhunradbraakenderSyllaben, geheel naar onze fpraak in de vertaaling van deeze Hemge Schriften opdringen, haar Syllabe op Syllabe bykans willen voortellen , daar waarlyk (op het zachtfte te fpreken) de geest voor lang weg is, en de doode asch der vermolmde Syllaben voor ons ■gfc Ook komt bet my even zo vreemd voor, wanneer Pfalmen in Oden van Horatius, het Zegebed van Deborah in eenen Pindarifchen vorm worc verkleed. Arme, eenvoudige Dichtkunde der Hebreen, hoe zyt gy veranderd! Befcheiden fchaan.t gy u over het al te ftoute gewaad, en ftoutelyk het vreemde gewaad over u! Onder Herders zyt ex gebooren, onder jeugdige dansfen en tweetoonite arme reien opgewasfen. en opgevoed, dit toont uwe gedaante, uw eeuwig,altyd voortdurend klinkende Parallelismus, de eenvoudigfte voortgang van eenè eenvoudige taal; en nu moet gy onvoorl ziens ,n eenen bedorven Thefeifchen dans op hoo. ge laarzen,.Pindarisch, Horatisch, Bacchischraazen. — Gy ziet, myn Vriend! dat niets t* weereld meeraffteekt, dan deeze dingen, de etnvoud,ge, eeuwige, onvermoeide Parallelismus Ier
He-



( 153 )
Hèbreën, en die bepaalde, effene, gedraaide, kunstige Syllabemaat. Geen beeld blyft hetzelve, geene Strophe dezelve , geene omtrek van eene periode dezelve; alles word verzwakten verdraaid. Lach altyd over my, dat ik deeze eenvoudige Hebreeuwfche Liederen veel liever in de ilechtfte Joodsch-Hoogduitfche vertaling, dan in zodanig triumfkleed: waarin de arme overwonnene openlyk tot een Schouwfpel omgevoerd werd , lees. 'Daar hoor ik toch nog, wat zy was, wat zy zyn moet. Hier hoor ik den Parallelismus , en moet hem toch niet meer horen: Hy kykt altyd achter het oplegzel door , en is toch met een boordzel opgelegd. Geloof, myn Vriend ! de Bybel zou in lang niet zo mismaaktzyn, indien men zich niet over zyne eenvoudigheid en armoede fchaamde.- Nu wordzy opgevuld met vreemde, ftrydige Ideen, ' de tweede regel van den Rhytmus, <Jie oorfpronklykniets dan een Echo, wederklinkend, jeugdig, vreugdengefchrei, eene ophelderende herhaling van de eerfte was, moest altyd wat onbegrypelyks, dat niet gezegd was, en wat nieuws betekenen, ieder woord daar in nieuw zyn ; en zo dwong men door een dwaas optooizel uit- of inwendig, waar van tyd , natie , gelegenheid , oogmerk , zamenhang, ftrophe, dichtkunde eenen afkeer heeft. Hoe veel men ook in de nieuwfte tyden van eenen Parallelismus fpreekt; zo weinig ziet men nog in menige ftukken zyne uitwerking: Want maakt men niet doorgaands nog uit Mofes, de Profeeten K 5 en



Ci54)
en de Pfalmen, Verfen van Horatius, Pindarus, Roüsseaö? en behandelt ze, als of zy als zodanige gemaakt waren? Ik herhaal het, dat ik in plaats van eenen zodanigen opgefmukten David altyd liever de Joodfch-Hoogduitfche vertaaling van Rabbi Mofes Stendel (*) lees.
(*) Zie Wagenseils Benachrkhtigung uber einige Judifehe fachen. Leipzig 1705.
TIEN.



TIENDE BRIEF.
Ik dacht wel, dat u het flot van mynen laatften Brief in h^t oog zou lopen; om u gerust te Hellen , wil ik niets meer gezegd hebben, dan dat men toch ten minste Syllabematen in vreemde Talen moest kiezen, die den Parallelismus der Hebreeuwfche Dichtkunde niet verbreeken, maar effenen en gelyk maken, die hem vriendelyk dienen, en eenen zachten, bevalligen ingang in ons oor geven. In het toekomende hier van meer. Thans tot den inhoud der Pfalmen.
Ik weet u geenen beteren fleutel daar toe te geven , dan de voortreffelyke Voorrede van Luther voor dit, zyn geliefd boek. Hy zal u zeggen, wat gy in hetzelve hebt, hoe gy het toepasfen en gebruiken moet. Een voorraadfchuur van zodanigen aart moet ons by byzondere voorvallen in het leven gemeenzaam'en bruikbaar worden. In gelyke omftandigheden en gemoedsgefteldheden ryzen zodanige Liederen als uit haaren asch op, zy worden ons nader en gemeenzamer, haar geest bezoekt ons in treffende fpreuken , wy horen het zoet Gezang van de zachte Githith, de heldere Kjnnohr
of



C ryö )
of de doffe Adufe van verre klinken, ons hart word
ftil of blymoedig. - -
Gy herinnert my aan bewyzen uit dit boek, gelyk ik u hier en daar uit de voorige gegeven heb. Het zy zo; alleen myn Vriend! breng u te binnen, dat men Zielszangen van zodanigen aartook door de Oordeelkunde ontheiligen kan.Tkgeef eenige, zo als zy in de hand vallen; uw goedhartige geest gebruike ze :
Ik hef myne oogen tot dc bergen , Van welke myne hulp komt! Myne hulp komt van Jehovah, Die Hemel en Aarde fchiep.
„ Hy zal uwen voet niet laten uitglyden, Hy zal niet fluimeren, die u bewaakt! . Neen! Hy zal niet flapen, noch fluimeren. Die Israël bewaakt.
Jehovah is uw wachter,
Jehovah is uwe fchaduw,
Hy geleid u by de" regtehand ,
Dat u by dag de Zon,
Des nachts de Maan u niet fchade,
Jehovah weert van u allen kwaad.
Hy bewaart uw leven, Behoed uwen uitgang En ingang, Nu en altyd."
ik



C 157 )
Ik weet niet, of ik die ftille gerustheid heb uitgedrukt, diein dit Lied derbedevaart, der reize en des verlangens naar Gods bergen ligt. De leiding van God aan hunne regtehand, neem ik zonder landbefchry ving voor een Idiotismus, in plaats van u tot hulp, tot fterkte, tot byftand'; de fpreekwyze is overvloedig bekend: Pf. LXXIII, 23. Pf.
XVI, 8. enz. Een ander, dat voor dit Lied
gaat:
Tot Jehovah riep ik in myne benaauwd-
heid. Hy hoorde my.
„ Heer, red myne Ziel, Van leugenlippen, Van lastertongen."
Wat kan u doen, wat kan u fchaden, Die lastertong?"
Zy fchiet fcherpe pylen eenes machtigen, Gloeijende kooien van doornen, Wee my!
Ik ben een vreemdeling in Mefech, In de tenten Kedars moet ik woonen.
Het word voor myne Ziel verdrietig, Met dien te woonen, die de vrede haat.
ik



C 158 )
Tk fprak van vrede, Hy nam het op oorlog.
Duidelyk ziet dit Lied niet op de reize{zelve 9 maar is eene klacht nog uit de tenten der gevangenis. Zo zyn er meer van die Pfalmen die geen woord van de reize fpreken en toch onder de iïhy'h *Pp ftaan: Zo, dat ik over het algemeen dit woord liever van Pfalmen, die uit een wederkeering medegebragt zyn, en daar toe (volgends het tydftip en den oorfprong) behoren, wilde vertaaien. Dit fchynt overeenkomstig het oogmerk van het opfchrift der gezamenlyke Pfalmen, dat niet zo wel inhoud, als oorfprong, opfteller, omftandigheden van den oorfprong zoekt te bepaalen. Dus kunnen er onder deeze Liederen waarlyk ftukken van David en Salomo ftaan, die voorheen in het Boek der Pfalmen nog niet ftonden, en nu uit de gevangenis eerst medekwamen en ingevoegd werden. Oogenfchynlyk is het Pfalmboek by gedeeltens ontftaan , (gelyk boven getoond is) en in het laatfte, het latere deel, zyn maar weinige ftukken van David als eene nalezing; de meeste fchynen van andere Opftellers , en kwamen opklimmend , dat is; by de wederkeering (Esra VII, 9.) mede over. By de meestcn wyst het hun Inhoud aan:
Was Jehovah niet met ons geweest; Zegge nu Israël.
Was Jehovah niet met ons geweest,
Toen



( 159 )
Toen de menfchen tegen ons opftonden;
Zy hadden ons levend verflonden,
In hunnen toorn, in hunne woede.
Zy hadden ons overfhoomd, de wateren,
De vloed was over ons leven heen gegaan,
Gegaan waren zy over ons leven
De ftoute wateren.
Geloofd zy God!
Hy gaf ons aan hunne tanden niet ten roof, Onze Ziel is ontkomen, gelyk een Vogel, Uit den flrik des Vogelvangers: De ftrik is verbroken, wy zyn ontkomen.
Onze hulp is in den naam van Jehovah, Die Hemel en Aarde fchiep.
Dat het begin van dit voortreffelyk, in verfcheidene plaatzen zeer levendig en nabootzend Lied niet een algemeen voorfteljmaar eene bepaalde ondervinding van voorgaande tyden is, toont het vervolg ontegenzeggelyk. Hierop , dat het eene zekere daad van eene voorgaande gebeurtenis is, is dit Lied gegrond en dat ik niet uitdrukken kon, is niet te vergeefs driemaal herhaald. Hoe fraai de wending over het geheel, de tekening vs.
3, 4, 7. is, kunt gy u zeiven verklaren. Ziet
hier een anderen Pfalm, openlyk op dezelfde Zangwyze:
zy



C 160 )
Zy hebben my zeer benaauwd van myne
jeugd aan, (Zegge nu Israël)
Zy hebben my zeer benaauwd van myne
jeugd aan, En evenwel my niet overmogt.
Zy hebben op mynen rug geploegd, de Ploegers,
En hunne vooren lang getogen. -
Jehovah de regtvaardige,
Heeft de touwen der Godloozen afgefneden.
Eefchaamd zullen zy te rug wyken, Alle die Zion haaten; Zy zullen zyn, gelyk gras op de daken, Dat, eer het ryp word, verwelkt.
Met het welk geen Maayer de hand ,
Geen Garvenbinder zynen arm vult,
Tot het welk devoorbygaandenniet zeggen:
,, De zegen van Jehovah zy op u!
Wy zegenen u in den naam van Jehovah."'
Nog een paar van deeze fchoone Liederen:
Ata de ftroomeri van Babel zaten wy, En weenden, wanneer wy aan Zion dachten, Aan de wilgen in hun land, Hingen wy onze Harpen.
Want



C I6l )
Want daar eischten zy, die ons gevangen hielden,
Woorden eenes Lieds van ons:
Onze verdrukkers eischten vreugde:
„ Zingt ons één van de Liederen van Zion."
Hoe zouden wy zingen!
Jehovahs Lied!
In een vreemd Land!
Vergeet ik u, Jeruzalem,
Zo vergeete my myne regtehand!
Myne tong kleeve aan myn gehemelte,
Als ik uwer niet gedenk,
Als ik niet boven het hoogfte myner vreugde
Jeruzalem laat fleigen.
Gedenk, Jehovah, aan de Zoonen van Edom,
Aan den dag van Jeruzalem.
Zy zeiden: „ breekt af, breekt af
„ Tot op den grond!"
Dochter van Eabel, verdelgfter,
Wel hem, die u loont, en vergeld
Het geen gy aan ons gedaan hebt.
Wel hem, die eens aangrypt en verplettert
Uwe Zuigelingen aan den Steenrots.
L



( 162 )
Als jehovah de gevangenis van Zion wenddes Gelyk droomenden waren wy toen, Toen was ons gebeente vol lagchen, En onze tonge vol gejuich. Toen zeiden zy onder de Heidenen: „ De Heer heeft groote dingen aan hun ge. daan!"
De Heer heeft groote dingen aan ons gedaans Dies zyn wy verblyd: Laat, Jehovah, onze Gevangenen wederkeeren, Gelyk bronnen wederkeeren in een dor land.
Zy zaaien met traanen, En maaien met gejuich. Zy gaan, en weenen en dragen hun Zaad heen;
Zy komen en juichen en dragen hunne Schoven.
Welk een fraai ftuk, zelfs als Poëzy befchouwd? Het begin is reeds een gejuich, als was het eenereeds beleefde, Goddeiyke weldaad; en het einde is alleen nog de wensch, nog de zucht om uit Babel weder te keeren. Zy zyn op hnnnen God zo gerust, op hunne verlosfing fchoon maar in een flauw
aan-



( 163 )
aandenken zo vrolyk, dat het toekomende als tegenswoordig word, en de Ziel eerst op het laatst tot eene treurige herinnering opwaakt, dat alles rondom hen nog een dor, arm traanvolzaad is. — Doch myn Brief word rykerin Verzen, dan in Profa. Vaar wel.
K a ELF"



ELFDE BRIEF.
tiet verheugt my, dat u de beoefening der Pfalmen door myne aanmoediging /vermaaklyk is geworden ; wy hebben in onzen leeftyd ook over dezelve goede hulpmiddelen bekomen. Behalven MiCHAëLis, Schulz, Tellers, Knapps vertalingen in Profa, en zo menige hier en daar in Verfen, hebben Doederlein in zynen Grotius, Dathe in zyn Syrifch Pfalmboek , Knapp en inzonderheid Koehler in hunne aanmerkingen menige verbetering en opheldering gegeven. De laatfte zyn een magazyn van eene oordeelkundige belezenheid met een zeer ryp oordeel gefchikt (*). Ik ga tot de
Schriften van Salomo over.
De Spreuken zyn wel het zwaarfte boek van den Bybel, om te vertaaien. De geest der Oosterfche Zinfpreuken is van onze wyze van fpreken en voordellen zo ver verfchillend, dat dikwils het fynde vernuft domp word, en de overéénkomst, die hun meest in het oog loopt, verdwynt. Ook hier heeft Doederlein , behalven zyne aantekeningen op Grotius,ook door eene eigene
ver-
(*) Zie Repertorium fur BibL und Morgen!. Lilerat, Th. 4. 5.



( 165 3
vertaaling zich verdienftelyk gemaakt; behalven en voor hem zyn MicHAëms, Schultens, Hunt, ook onlangs Reiske, C. B. Michaülis en Geier, elk in zyn zoort, bruikbaar. Hetbyzonderfte Hoofdftuk der Spreuken is wel op een na het laatfte en hetbyzonderftcin hetzelve, zynbegin. Ik hou dit geheele Hoofdftuk voor den arbeid of verzameling van eenen Opfteller, die Agurheet, of zich hier Agur, den Verzamelaar, noemt. Zy bevat zinryke , ten deele zeer hoogvliegende fpreuken, die onder elkanderen juist in geen zamenhang behoeven te ftaan. Zy maken zich terftond bekend, wat zy zyn, waarom ik my verwonder, hoe men ze in een gefprek heeft kunnen veranderen:
De woorden van Agur, den Zoon van Jake, De Man fpreekt fpreuken tot Ithiël, Tot Ithiël en Uchal.
Gy ziet, myn Vriend! ik neem het woord ïi'ttn gelyk het dus by de Arabieren gewoonlyk is, en het ook , zonder de ft by de Profeten , dikwils als een opfchrift voorkomt. By deezen heet het eenemagtfpreuk, en by geene is het het opfchrift van verzamelingen van gedenkwaardige Redenen, Gedichten en Spreuken, gelyk wy b. v. het woord cornu copioz, Anthologie, Florilegium gebruiken. Zy hebben meer dan eene Hamafa; en hier hebben wy eene Hebreeuwfche Hamafa, dat
is, eene verzameling van Spreuken van Agur, L 3 den



( 166 )
den Zoon van Jake, die volgends zynen naam; zelve Verzomelaar heet. Zy zyn ten deele met eene groote macht, geweld en yver voorgefteld; en het begin zelve is een Geestverrukkend opfchrift aan Ithiël en Uchal. Ik neem beiden voor namen (van zyne Zoonen of Leerlingen) en Ithiël word in het vuur van den Parallelismus , gelyk er meer voorbeelden zyn , plegtig herhaald. Gy weet', dat van Orpheüs en Hesiodüs af alle Geestverrukte Leerfpreuken , en verborgenheden aan Leerlingen,Gewyden Jongeren voorgefteld werden; en de namen Linus, Muskus, Persis zyn zelfs op die wyze bekend. Hier zyn het Ithiël en Uchal, die de Godlyke Spreuken hooren; zy beginnen met een Raadzel.
Ik, de onvernuftigfte der mannen,
Het verftand der menfchen heb ik niet;
Ik heb geene wysheid geleerd,
En toch weet ik de wetenfchap der Heiligen»
Wie voer ten Hemel op en daalde neder? Wie vat den wind in zyne vuist? • Wie bind de wateren in zyn kleed? Wie fielt de geheele Aarde paaien ? Hoe is zyn naam? hoe heet zyn Zoon? Weet gy dit?
Ik neem alle die woorden, gelyk zy daar ftaan: zonder verdeeling, zonder zamenfpraak. Agur,
die



{ i<S7 )
die in het vuur der reden, zich,als den onvernuftigften' der menfchen bekend maakt, die naar het geen verftand onder hen heet, niet ftaat, die zyn wysheid niet volgends een Schoolsch onderligt leerde of kogt; Hy onderneemt het evenwel, om fpreuken Gods, verborgenheden van zyne Heiligen te weten en te zeggen. Het is bekend, hoe zeer ook by de Heidenfche Dichters, vooral inde oudfte tyden, zich het Godlyke, Heraelfche van hetgeen gemeene menfchen weten, van het Aardfche zocht te onderfcheiden, en hoe meestal Dichters, Wysgeeren, van God gedrevenen van alle zoort zich het eerst ver van den gemeenen weg vervreemd trachtten voor te ftellen, eer zy hunne verborgenheden, de hun door God gegevene wysheid aan de Gewyden bekend willen maken. Ik kon u veelvuldige plaatzen van Griekfche Dichters opgeven; maar herinner u Hechts zo menige plegtige aankondigingen van Hebreeuwfche Profeeten, inzonderheid wanneer in Job Elihu begint, of Godlyke en oude fpreuken der wysheid aangehaald worden. Eene zodanige zal ook hier volgen, en gelyk andermaal de oudfte toon wil, als eene verborgenheid, in hooge Raadzelvragen. Dus fprak doorgaands de geestverrukking der eerfte wereld , Diet alleen in het Oosten, maarinalleplaatzen. Het oudfte Gedicht van het Noorden, dat bykans gelyk deeze Hamafa begint, en Volufpa, de taal der voorzegging, genaamd word, vraagt juist, gelyk deeze ftem, achter elke verborgene overlevering L 4 van



( 168 )
van den wereldbouvv of bei; Gefiacht van Odin: wie weet dit ? of weet gy dit ? Verborgenheden van dien aart, Godsdienst- en Natuurverborgenheden, worden doorgaands het liefst in Vragen en Raadzeis gekleed. De vragen van God by Job , die hy hem als eenediepte van wysheid opgeeft, zyn hier van het fchoonfte bewys, zo gelyk zy zeker het verhevenfte zyn, dat ooit in zodanige vragen gezegd wierd. Eene kleine gelykheid met dezelve heeft deeze Spreuk van Agur.
Maar hoe? wist Agur alles, wat hy zo verheven vraagt! My dunkt, ja: het was juist die uitfïeekende wetenfchap der Heiligen , dat is , der geliefden van Jehovah, dat zy Hem kenden, Hem, den Schepper der wereld , den Beftierer der wereld, en even dit, alleen dit pryst Agur. Hy wil niet weten, hoe men Hemel en Aarde vervult? den Wind inhoud, en Water in zyn kleed, de He* mellucht bind? Maar wie het doet? Hoezyn naam en de naam van zynen Zoon is? Dit wist"Israël, dit weet Agur, en noemt het eene Godsverborgenl heid. Dat dit de zin is, wyst het by voegzel aan , dat ik nog voor het vervolg van dezelve Spreuk houde:
De redenen Gods zyn alle gezuiverd goud. Hy is een fchild, allen, die op hem vertrouwen. Doe niets by zyne woorden toe , Op dat, wanneer hy beproeft, hy u geenen Leugenaar vinde.
De



C 169 )
De Israëliet is ftout op zyne Wet} op de Redenen, welke hem God toevertrouwde, hy houd ze voor gezuiverd goud, voor het kort begrip van alle wysheid, daar men niets by moet voegen, of God ftraft elk valsch byvoegzel. Buiten twyfel wilde Agur toch zelfs niet in de misdaad vallen, waar voor hy waarfchuwt; en dus kan zelfs zyne wysheid geene andere zyn, dan gelyk wy haarbefchouwd hebben, de kennis van den waarenGod Je. hovah. Lees het voorteflyke 28fte Hoofdftuk van Job, een der verhevenfle ftukken der wereld, en ik behoef geen woord meer te zeggen. Het toont alzins, dat niet natuurkunde en onderzoek het ware doel der menfchelyke wysheid is; maar eenig en alleen de kennis en vrees van Jehovaïi. Het fpreekt, zo gelyk de XIX, CXLVII Pfalm, het Lied van Mofes , dc geheele fchikking van het Boekder Wysheid Hoofdft. VII—XI. Sirach Hoofdft. XXIV, 51. is hier over de fchoonfte Uitlegger.
Maar wie is nu de Zoon van God, van wien Agur fpreekt? Als het de Dochter van God was, dan zou het buiten tegenfpraak de eeuwige Wysheid zyn, van welke, juist in plaatzen van Agurs foort zulke fchoone Perzoonsverbeeldinger. voorhanden zyn, gelyk b. v. Spreuk. VIII. en in de even aangehaalde plaatzen van het Boek der Wysheid en Sirach. Thans heet het de Zoon van God, en Israël is dit niet; dit zou geen Hemelfche verborgenheid zyn. Ik moet hem waarlyk voor dien aannemen, die reeds vroeg als het woord van God, L 5 de



C 170 )
de Engel des aangezichts, in het N. T. als de bekend is , door wien de wereld gefchapen, de einden der aarde gefield, en dat alles uitgevoerd is, het geen deeze Godlyke Spreuk, als eene daad van den grooten Onbekenden pryst. Hy vaart op en daalt neder (Job IX, X, XII.) vat en Hemel en Aarde in zynen wil, den Stormwind in zyne vuist, de wolken des Hemels als flippen van zyn kleed zamen, fielt alle grenzen der Aarde; de Zoon van
God, de eeuwige uitvoerer van zyne wegen. ■
Ik wenschte, myn Vriend! dat u deeze oplosfing van eene der zwaarfle en fchoonfle Raadzelplaatzen van den Bybel ten minsten meer voldeed, dan alle die men tot hier toe daar van gegeven heeft. De eerfte fpreuk is geëindigd; nu volgen andere byzondere Leeringen, Gelykenisfen, Raadzels. Ik kan niet voorby, nog ééns de fraaifte te nemen, die er ooit gezegd zyn:
Twee dingen begeerde ik van u, Onthoud ze my niet, Tot aan myn einde.
Ydelheid en Leugen doe verre van my,
Armoede en Rykdom geef my niet,
Laat my genieten het brood van myn deel.
Op dat ikniet,'zatzynde, misfchien liege,
En zegge: wie is Jehovah?
Of arm zynde, misfchien fteele;
En my vergrype aan den naam van mynen God.
Ik



C m )
Ik houde deeze woorden voor de Zielsbegeerte van eenen befcheiden man (eene zodanige klinkt doorgaands, als een Gebed en word een Gebed) daar het ééne lid der Reden het andere opheldert. Van ydelheid heeft hy een afkeer en van leugen,
als ook van trotsheid en laage armoede.
Zyn wensch is , de gouden middelmatigheid gepaard met eene inwendige weltevredenheid van het gemoed. Hy wil niets meer, dan het geen hem voor zyn deel „ van den buit des levens als door het lot" te beurt valt, maar dit wil hy ook ongeftoord en gerust genieten. Daar beide niet is, daar wy of niets hebben en andere moeten moeilyk vallen; of te veel hebben, en deeze ons benyden, daarmisfen wy den grootften fchat, de rust van . het leven. Agur, als een Israëliet, drukt het nadeel en het gevaar van beide uiterften nog krachtiger uit: de een word te zat, vervalt tot hoogmoed, maakt zich van God niets, vergeet, veracht den naam van Jehovah, want hy heeft zynen God in den buidel, de ander, te arm , moet liegen, misfchien fteelen, de nood dryft hem tot onedele middelen van onderhoud, hy word flaafachtig, door gebrek zelfs gedwongen, om valsch te
zweeren. De laagfte trap van laaghartigheid,
waar toe de Armoede komen kan. Agur, die weet, hoe zeer de menfchelyke gemoederen zich ongelyk, door omftandigheden veranderd, zich zeiven onwaardig kunnen worden, bid de verzoeking tot beide de zydwegen af, en begeert den reg-
ten,



C )
ten, gouden middenweg tot aan zyn eerlyk graf toe.
Hoe jammert het my, dat ik niet kan voortgaan, in de overige regelen en Raadzels van Agur, in den fchoonen Hofregel vs. 10. in het fchilderen van een zeker maar ongenoemd zoort van menfchen.
Een Gefiacht, dat zynen Vader vloekt, Dat zyne Moeder zelfs niet zegent: Een Gefiacht, zo rein in zyne eigene oogen, En ongewasfen van zyne vuiligheid; Een Gefiacht, dat de oogen hoog draagt En de oogenleden hoog op flaat: Een Gefiacht, dat zwaarden heeft tot tanden, Mesfen tot baktanden, Om op te eeten de armen des lands, Om oq te eeten de behoeftigen onder de menfchen.
Een Gefiacht, dat Agur niet noemt , en niemand noemen moet, die niet zelf wil verflonden worden. Hoe geern fprak ik nog- van de Halukah met haare twee Dochters, die met eenen happenden mond: hap! hap! roepen: Van de vier onverzadelyke en vier verborgene, en vier onverdraagelyke dingen, van die vier kleine wyzen en
de vier prachtig gaande met één woord, dit
Hoofdftuk is een voortreffelyk toegift op het Spreuk- en Raadzelboek: Eene reden van Koning
Ty-



( 173 )
Tyrol als't ware, aan zynen Zoon, gelyk het volgende laatfte de aanfpraak van eene Oosterfche Winsbekaan haare Zoon en Dochter. Ik herhaal het, myn Vriend! misfchien; de minsten weten, wat voor fchoons aan veele zyden beoefenends en menfchelyks zy aan hunnen Bybel hebben. Ik kom tot het oudfte , geleerdfte en verhevenfta Leergedicht van alle Natiën, tot het Boek van
JobMaar, wat zal ik daar over zeggen? wat over
een Boek zeggen, wiens uitzicht my telken reis oeiyk een befternde Hemel, of gelyk de vrolyke wilde opfchudding der geheele Schepping, vermengd met de diepfte klachten der menschheid , van den aschhoop van eenen Vorst tot boven de rotzen van de woeftynen van Arabiën voorkomt. Myn tong bezwykt, om eene eenige befchry ving van God in de Natuur of in zyne Voorzienigheid , eene eenige gewaarwording van de moeilykheid, gelyk haar dit Boek vol van een inwendig Zielsgevoel opgeeft, laat ftaan de laatfte verfchymng, daar alles, wat groot en wonderbaar is in de Schepping, zamenkomt, om den luisterryken troon van
God te dragen eene eenige van deeze trek-
ken, zo als ik die gevoel, te pryzen. Hier zy myn ftilzwvgen lof, tot dat u eenmaal de Sterrenhemel van dkBoek opgaat, en zyn Ach en Wee zelve in
uw hart klinkt.
Wy hebben menigvuldige nieuwe hulpmiddelen daartoe. Behalven Scholtens , (dien Vogel, hoe-



C i?4 )
wel by het gewigtigfte gedeelte van de verklaaring, de plaatzen van de Arabifche Dichters verminkt, heeft uitgegeven) Reimarus, wiens) korte bydrage al het gefchryf van zynen Schryver, Hofmann, overtreft, zyn Reiske , de nieuwe aanmerkingen van MiCHAëLis, Ekkermanns, in oude tyden Kortum Hoogduitfche Vertaling en Ophelderingen, Doederleins aanmerkingen op Grotius enz. nuttige bydragen om het te verftaan. De natuurlyke Gefchiedenisfen deszelvcn heeft Scheuchzer jin een byzonder Eoek opgehelderd; en meer dan alles helderen hier op het lezen van Arabifche Dichters en de natuurlyke Gefchiedenisfen van Egypten, Abyffiniën, Arabiën. Waar Job geleefd heeft? en in welke taal dit Boek oorfpronkJykis opgefteld? zal eeuwig een Raadzel blyvtn; genoeg is het, her is eene Hemelhooge naklank van de eerfte tyden der wereld, der eenvoudige, onfchuldige, in haaren rykdom arme, natuurlyke wysheid der Vaderen en Patriarchen. Eene goede Vertaling heeft dit Boek niet gehad, en kan het niet hebben in onze tegenwoordige taaien; vooral in. Verfen. Rubens Vertaling is zwak, en Ekkermanns Jamben op de meeste plaatzen tegen den Tekst, hoezeer ik zynen vlyt waardeer. De Hemel moet eenen byzonderen mensch daar toe uitrusten, die ons den zin van het Boek alleen van verre geeft; anders blyft tot hier toe altyd nog Luther de held der Bybelvertaling, en (in weerwil van alle kwalyk geflaagde plaatzen) inzonderheid



C ï?5 )
heid ook in dit Boek. Of de Gefchiedenis van Job eene Gefchiedenis dan een Verdichting is, hebt gy geen belang in; genoeg is het, hy komt in dit Boek voor, fpreekt en handelt, houd eene geleerde redenwisfeling op zynen aschhoop over de verhevenfte , gewigtigfte , moeilykfte ftoffen der menschheid, over de Voorzienigheid en 's menfchen noodlot: God zelf ontwikkelt en lost de knoop op, wat willen wy meer ? Wanneer werelden van Dichtkunde, Leergedichten, Theodiceen, en Zedekundige Natuurbefchryvingen in den Afgrond liggen en vergeten zullen zyn, zal dit Boek opgaan met eenen eeuwig nieuwen Hemelluister en
Sterrenklaarheid.
Het Hooglied volgt. Het geen ik voor 5 of meer jaaren daar van gezegd heb, kunt gy inde Liederen der Liefde lezen; Het was toen myn oogmerk niet, om dit Boek in de byzondere plaatzen oordeelkundig te behandelen , op dat ik my in geene byzaaken te buiten ging, en, gelyk het meestal pleegt te gefchieden, door geen onwezenlyke bywerken anderen het hoofdoogmerk misten, had ik bykans den Tekst van Lüther er geheel bygevoegd, om dat my doorgaands aan geen leeswyzen en gisfingen gelegen was, maar aan het oogmerk van het geheel, aan zyne in het oog lopende vorm en gedaante. Lees in dit gezichtspunt dit Boekjen, en gaa naderhand zelf verder. De ontelbaare en ongelukkige Uitleggers zal ik u misfchien in het vervolg noemen ; voor eerst kunnen u Doederleins



C 176)
leins aanmerkingen opGRouus en Lessincs EclcgcS Salomonis genoeg zyn. De eerfte hebben mynen arbeid, waar by ik by gelegenheid eene nalezing
denk te geven, zeer veel verbeterd.
Over Ruth en de Klaagliederen van Jeremia heb ik niets te zeggen, hehalven het geen ik gezegd heb. Wy hebben JeremiasLykklacht op den dood van den Koning Jofias niet, en moeten ons dus met deeze verzameling van Klaaggezangen vergenoegen. Daar ik geern uitvoeriger van
fpreeken wilde, is de Prediker. Of hy van Salpmo is of niet? kan thans nauwelyks beflist worden. Misfchien zyn ook niet alle ftukken van het Hoogelied van hem; misfchien ook niet alle Spreuken. Wy zagen het aan de Pfalmen, wy zien het ook aan de laatfte Hoofdftukken der Spreuken, dat men gelyke ftoffen by zekere Hoofdboeken voegde, en als daar aan vastmaakte , die eenmaal daar toe bepaald waren. Davids naam had eenmaal het opfchrift aan de Liederen gegeven; maar niet alles in de Pfalmen is van hem. Salomons naam gold eenmaal voor Wysheid , Spreuken , Raadzels , Pracht en Liefde; ook het latere Boek der Wysheid nam nog zynen naam aan, en dus kunnen ook waarfchynlyk in de Boeken van zynen naam ftukken gekomen zyn , die als 't ware van Salomons natuur zyn, die hem, zyne Wysheid, Heerlykheid, Pracht, Liefde bezongen of navolgden, maar hem zeiven niet tot opfteller hebben. De vergelyking met het iaater gebouwde Thirza en veele plaatzen
op



( 177 )
öp hem zclven, die hy zelf naauwlyks gemaakt kafl hebben, in het Hoogelied, ontdekken het elk eenen * die gevoel heeft. Misfchien is het met den Prediker niet anders. Het einde van het Boek fchynt eene ver* zameüqg van Spreuken van meer danéénen VVyzen te ontdekken (Hoofdft. XII, 12.) en de naam fi^Hp begunstigt deeze gedachten ; maar aan de andere Zyde is het ook onlochenbaar, dat de opfteller Van zich zeiven, als Salomo fpreekt, en zich den naam van thïfp geeft. Waar van daan dit is? en wat het in zynen perzoon beteekent? weet ik niet, zo min als, waarom hy zich eenen Herder n>H noemt, die de meesters der verzamelingen gegeven heeft? Misfchien is dit eene Akademie van wyze Lieden, die Salomo ftichte, die zynen naam droeg ; die of in zynen naam fchreef, of in welke hy fprak, die zyne of hy haare Hellingen Sn order bragt. Genoeg is het , de inhoud van dit Boek is den grootften Wyzen van het Oosten, en de Akademie van haare grootfle wyze Mannen waardig. Geen Boek is uit de ouderdom bekend, dat het kort begrip van het menfchelyk leven,, zyne afwisfelingen en ydelheden in bezigheden, ontwerpen, befchouwingen en vergenoegingen , te gelyk met het geen alleen in het zelve waar, beftendig, 'toenemend, wasfend , beloonend is, ryker, dieper, nadrukkelyker, korter befchryft, dan dit. Een Koninglyk werk! Gelyk dan ook veele mannen van werkzaamheid en ondervinding, M ten



C 172)
ten minsten in "hunnen ouderdom , daar in eenen buitengemeenen fmaak gevonden, en daar naar als 't ware hunne levenswysheid gefchikt hebben. Lieden in de Gevangenis lezen Job. Lieden in het Kabinet lezen den Prediker op den avond van hunne dagen, niemand dan één uit hun behoorde hem ook uit te leggen. Welke ftaatkundige wysheid Bako en anderen in de Spreuken van Salomo gevonden hebben , is bekend ; welke algemeene , gefchiedkundig- wysgecrige levenswysheid in den Prediker is, is misfchien nog niet te voorfchyn gebragt, gelyk het behoorde. Weinige woorden in hem zyn de uitkomst van groote boeken, levensloopen en tydvakken der wereld, en waarlyk het zyn , gelyk het einde van het boek opgeeft, liefelyke woorden van regtfehapenheid en waarheid, prikkelen en
nagelen in de Ziel.
Men heeft zich veel over het plan van dit boek bekommerd; het beste is wel, dat men het zo vry neemt, als men kan, en daar voor het byzondere gebruikt. Dat er eene éénheid in het geheel is, toont het begin en einde; maar nadien den Oosterlingen eigenlyke Deduélien van eene Wysgeerige flof vreemd zyn , en er noch den Koning Salomo, noch zyne.Akademie aan eene Verhandeling over de ydelheid der dingen kon gelegen zyn: zo beftaat het meeste uit afzonderlyke aanmerkingen van het beloop der wereld en de veelzydige ondervindingen van zyn leven. Deeze zynzamengevoegd en met de algemeene Hellingen, het geen einde-
lyk



( 179 )
ïykde eenvoudigfte uitkomst van alles is, als om.
vat en verbonden. My dunkt, een kunstig
famenweefzel kan men hier niet zoeken. Als men ondertusfchenhier naar begeerig was: dan verwondert het my , dat men de tweevoudige ftem in het Boek niet heeft opgemerkt, daar een Onderzoeker waarheid zoekt, en in den toon van zyn Ik. meestal daar mede „ dat alles ydelheid is" eindigt; maar eene andere ftem, in den toon van Gy, hem dikwils in de reden valt, hem het ftoute en fterke van zyne onderzoekingen en bezigheden voorhoud en meestal daarmeede eindigt, „hetgeen ten laatfte de uitkomst van het geheele Boek en leven blyft?" Het zonderlingfte is, dat hier en daar de eerfte ftem, door de tweede in de reden word gevallen, en naderhand juist daar vervolgt, daar zy afbr-ak: het is niet ten vollen eene vraag en antwoord, twyfeling cn oplosfing, maar toch uit éénen en denzelfden mond iets , dat naar beide gelykt, en zich door afbrekingen en vervolgen onderfcheid. Men kan het Boek bykans in twee kolommen deelen, waar van de eene behoort aan den (vermoeiden Zoeker, de tweede aan den waarfchuwenden Leeraar; ziet hier eene proeve.
M 3
P-s



( 180 )
De Onderzoeker. De Leeraar.
Hoofdft. I. i—ir. ,
■ 12—18.
II. i-n.
■ HL 1-15.
j, . iv. 1—16. Hoofdft. IV. 17.
Hoofdft. V. 1-8.
V. o—i0.
. VI. i-n.
Hoofdft. VII. ii VIL 2-15.
VII. 16. • VII. 17-23-
VIL 24—30.
1 VIII. t. -VIII. 2-13.
* VIII. 14-17.
IX. 1— 3. — • IX. 4-10.
IX. 11-18.
X. 1- 3- ' X. 4.
X. 5- 7. X. 8-19.
X. 20.
XI. XII. tot vs. 7.
' Waar op het voordel herhaald word en het befluit volgt. Nogmaals gezegd , ik gééf die verdeeling niet op voor eene volledige famenfpraak tusfchen Ik enGy; maar wel ingezien, is de we-
derzydfche betrekking onlochenbaar. Ook
dit Boek heeft in de nieuwe tyden zyne bearbeide»



( 181 )
ders gevonden. Behalven M. MeNdelszoon , wiens eerbiedigen, wysgeerigen toon ik aan me-, nige van onze Christen Uitleggers toewenschte , hebben Michaclis in zyne Vertaling en Dichtkundige omfchryving, Kleuker, Struensee, Doederlein afzonderlyk of geheel het hunne gezegd; van de oude Uitleggers van deeze en alle de Boeken vanhet O. T. zal ik later, daar het te pas komt, fpreeken.
Over de laatfte Boeken der Heilige Schriften kan ik kort zyn. Het boek van Efther houde ik voor eene Bylage tot ftaving van het feeft Purim, gelyk mogelyk de Jooden in hunnen afftand van het Hof en de Perfifche Zeden, misfchien ook reeds in wat laater tyd de gefchiedenis , die aan zodanig Feest gelegenheid had gegeven, verkregen. De gefchiedenis houde ik voor waar, alleen dat zy hier volgends de gewoonte en wyze van voorftcllen by de Jooden verhaald is, hoewel er nog genoeg fpooren van Perfifche zeden in zyn. Daniël is de openbaring van Johannes in het O. T. ik moest te veel
zeggen, als ik er iets van zeggen wilde. Ezra
en Nehemia zyn treurige Boeken, zo wel in den inhoud der gefchiedenisfen, als in den ftyl en den toon des verbaals. Arm volk, waar was voor u thans de tyd en de geest van Mofes, David, Salomo, Jefa'ia! De boeken der Kronyken eindelyk zyn eene nuttige nalezing van het geen behalven de reeds in orde gebragte voorgaande gefchiedkundig Boeken van Volks- en Ryksberichten , ChroM 3 uo-



C 182 )
nologïe en dergelyke nog overig was, en men hier zorgvuldig by voegde, zonder het hier of daar te? kunnen rangfchikken. Neem myne Brieven byëen en befluitjwelk eenen fchat van inhoud en onderfcheiden natuur wy aan deeze zo veele en veelvoudige Joodfche fchriften hebben! En hoe ongelukkig hy er aan is, die ze zonder onderfcheid, als één Boek van éénen tyd en éénen Schryveiflans pede inuno leest. Hy kon het niet erger maken , wanneer hy eene Boekery van 24 Schriften en nog meer Schryvers van 'eene andere Natie in de verfchillendfte foorten van ftyl, eeuwen van elkander gefcheiden, door eikanderen wierp', zo zamen liet inbinden, en nu als één Bock, het Gefchrift van éénen Mensch en van éénen dag, las. Ik ben zeker, de eerfte grondles van een gezond, goed lezen is hier; verdeel! lees ieder Boek op zich zelve, in zynen tyd te rug, op zyne plaats; word met de ziel en ftyl van eiken byzonderen Schryver vertrouwd, en vergeet zo lang alle andere, tot dat gy ten laatfte van ééns Godlyke hoogte (in gevalle gy zo ver komt) hen alle te zamen, gelyk Bileam het Volk, overziet»
TWAALF-



TWAALFDE BRIEF.
Gy wilt, dat ik u op de Godlyke hoogte, om alle de Boeken gelyktydig te overzien , breng; maar, myn Vriend! wanneer daar zelfs de zeven Altaaren , en derzelver Offeranden gereed ftonden, waar is de God, die my ontmoet en my zyn gezicht over dit Volk, den Zoon van zyn eigendom
toont? Ik zie hem, maar Jlechts vanverre. '
De hoofdzaak, de grond van alles is, of de gefchiedenis van dit Volk waar ? dat is, met andere woorden, of er dit Volk, Israël is of ooit ge mest is? My dunkt, alleen verwaandheid of twyfeling kan dit ontkennen. Het was en is het byzonderfie Volk der aarde; in zyn' oorfprong en voortduuring tot op den tegenwoordigen dag, in zyn geluk en ongeluk, in zyne voorregten en gebreken, in zyne laagheid en hoogheid zo byzonder en zonderling, dat ik de gefchiedenis, den aart, het befhan van dit Volk voor het uitgemaakfte bewys der wonderenen fchriften houde, die wy van het zelve weten en hebben. Zo iets laat zich niet verdichten, zodanig eene Gefchiedenis met al het. geen daar toe behoort, en daar van afhangt, met één woord, M 4 zulk



( i84 )
pulk een Volk Iaat zich niet verzinnen. Zyne nog piet voleindigde leiding is het grootfte Dichtftuk van alle tyden , en loopt waarfchynelyk tot de laatfte ontwikkeling van de groote nog onaangeroerde knoop van alle Natiën der waereld voort.
Is deeze groote daadzaak bewezen; kan niemand bewyzen het eene onwaarheid te zyn , dat God eenen Abraham uit het Huis, het Gefiacht der Voorvaderen, uit het hooge Afie allengskens in het laage Paleftina, tot in het nog lager Egypte gebragt heeft, zyn Gefiacht dooreenen Jofefaldaar laten komen , door eenen Mofes (op welke wyze het ook gefchied is) weder uit leiden, lang in dewoeftynen omtrekken, ten laatfte Paleftina, hoewel onvolkomen, veroveren, aldaar woonen, zyne vet<lerleie huishouding waarnemen , eindelyk gevangen worden , wederkeeren, zich op, nieuw iarigten , onder menigerlei invlechtingen van vreemde Volken het ten laatfte in dien toeftand heeft doen geraaken, waarin wy het nog tegenwoordig zien; is dit alles, nog buiten al het wonderbaare, alleen gemeen- gefchiedkundig , gelyk elke andere gefchiedenis waar? my dunkt, dan is alles gezegd, alles toegegeven, wat wV willen, een wonder der tyden. Dan zyn öok de Schrifténwaat,, die de gefchiedenis van dit Volk zo natuurlyk , opregt, eenvoudig , byzonder befehryven, die eik tvdvak, ik mag bykans zeggen, eiken hoek van het zelve ia eyd licht voorftellcn, die met de gebeurtenisfen ^elvc alleen zo zuiver te wcik gaan , gelyk hee
fpie-



C 185 )
fpiegel met denperzoon, dien het vertoont. Dan is eindelyk ook de geest van deeze Schriften waar, want hy is alleen de geest van dit Volk en zyne Gefchiedenis. De God, die Israël dus verkoos, dus beftierde, moest ook dus tot hem fpreken, moest ook dus van hem fchryven. De Gefchiedenis bewyst de Schrift, de Schrift de Gefchiedenis. Zo eene buitenfporige leugen als het zyn zoute zeggen; dit Volk is er niet geweest, en is er niet, zo buitenfporig is het, te zeggen ; De fchriften zyn er niet geweest, en zyn (van den Priester mogelyk, die Salmanasfer in het land zond, van den armen Ezra of zelfs van eenen Jood in de donkerfte eeuw) verdicht geworden. Harduins veronderftelling is goud tegen deeze flyktegenwerping. Men kan in menig opzicht veel eer aan Grieken en Romeinen (ik laat ftaan Chaldeen, Egyptenaren) hunne werken , fchriften en daaden, dan de gebeurtenisfen en fchriften van dit Volk loochenen: Want de Gefchiedenisfen en Gedichten der Romeinen zyn veel minder nationaal pjefchreven, dan de Gefchiedenisfen en Gedichten van dit Volk. Hoe onderfcheiden zy ook zyn, in jaaren, inhoud en oogmerken, zy zyn echter geheel in éénen Geest, in den Geest van zynen God en zyne Gefchiedenis opgefteld. Dit zonderbaare Volk heeft de zonderlingfte Boeken , een Volk, wiens Godsdienst en Gefchiedenis geheel van God afhangt, en daar heen wyst, heeft ook Boeken van dien aart, van dien geest; geene dingen zyn M 5 W



C 186 )
uit deeze, en deeze uit geene ontdaan, en alies is in den grond maar één. Eén voorkomen, één karakter, ééne bevestiging der tyden : Hun naam is, het Volk van Jehovah, gelyk elders denaam van Ezechiëls Stad cn Tempel: nVn*
Ik hoop niet, myn Vriend! dat gy my kwalyk verdaan, en de voorregten van dit Volk in zyne natuurlyke verdienden , zyn verheven, deugdzaam Stamkarakter , of zelfs in eene luisterryke rolle, die het boven alle Volken der wereld heeft moeten fpeelen , dellen zult. Dit alles wederfpreekt de inhoud van deeze Schriften zelve. Een wederfpannig, verhard, ondankbaar, hoogmoedig Volk, zyn zyne beste eernaamen by Mofes en de Profeeten; de verkiezing van het zelve is eene vrye verkiezing in de Vaderen, de liefde tot het zelve is de tucht van eenen Vader aan zynen los-
bandigen Zoon. De lotgevallen van dit Volk
zouden naar het uitwendige volgends ongewyde begrippen niet luisterryk zyn, gelyk b. v. de roem der Egyptcnaren, Grieken, Romeinen. In Kunsten muntten zy niet uit; de boom hier toe werd bykans tot den wortel afgehouwen' in de Wetgeving. Koophandel en verkeering onder andere Volken werd hun verboden : Eindelyk het kleine Land zclfj dat zy bezaten , heeft het hun niet genoeg gekost ? Eerst Vreemdelingen daar in, in hunne Vaders, toen Dienstknechten in Egypten, thans met angst gered, nu 40 jaar omzwervend, dervende in deWoedyn ■ hadden zy daar door niet genoeg



C 187 )
uoeg geleden, dat huneindelyk eene rustplaats gebeurde? Nog vonden zy deeze niet geheel: Zy veroverden het Land niet, gelyk zy moesten; bleven aan Mofes Wetten niet getrouw, gelyk zy moesten; de eene verdrukking, de eene afval kwam na de andere: Enkele verlosfers, weinig goede, nog minder beroemde Koningen waren hunne redders; zy waren en werden de roof van inwendige verdeeling , uithecmfche verdrukking , gevanglyke wegvoering enz. Waarlyk geen Paradys op Aarde! Ondertusfchen lag dit alles zo
zeer in het plan van God met hun, hing zo geheel van hun zeiven af, ftaat in het Lied van Mofes, (het charta magna van dit yolk, het welk dit van buiten moest leeren,) zoduidelyk, word van alle Profeeten, byzonder van Jefaïa en de Pfalmen, zo beweegelyk gebruikt, zo naar waarheid verklaard, dat het een zeer vreemd vernuft moet zyn, het welk zich in plaats van den armen knecht Jakob, den laagen, verachten, enby God echter beminden worm Israël, een ander, mogelyk een geroemd Kunstvolk der Aarde hier voor begeerde. Eene zodanige begeerte zou toonen, dat wy van het kenbaare oogmerk van God met dit Volk niets bemerkten. Een Kunstvolk , het Ideaal der aarde in fchoone voortbrengzelen, een Helden volk, het Ideaal van menfchelyke fterkte en overwinning, een Staatkundig Volk, het voorbeeld van de nuttigheid des Burgers ten gemeene beste moest dit Volk niet worden; (dat men dan in zodanige Oorden andere
voor-



( 188 )
voorwerpen zoeker) Het moest een Volk van God zyn, dat is, een beeld en prent der betrekking van God op de Menfchen, en van deeze op Jehovah, den Eenigen , den God der Goden. Het geen deeze betrekking in het licht Helde, word met het zelve voorgenomen, en gelyk het gebeurde, met deugden en gebreken , zo werd het opgefchreven. Den dienst van den eenigen God, den Schepper, den Vader der menfchen vast te Hellen op de aarde, zynen invloed op alles , zyne onmiddelyke werking op elke kleinigheid van aanleg, van hoop,
en nood der menfchen hoe na hy by elk van
onze zuchten, onze gebeden, onze gebreken, ons niet gedenken aan hem en altyd nog .zo mild en vergevend is, om het kwaade ten goede te wenden, zo dra er iemand is, om dit goede te ontvangen , en met een beter gewaad van den Hemel
zich te laten bekleeden. ■ Hoe diep de
mensch altyd onder God blyft, onder zvnemenfcheiykflc oogmerken , beloften en geboden, en waar op eigenlyk dit oogmerk van God ziet ? Dit, myn Vriend! en veel meer in den famenhang van zodanige betrekking is de geest en het oogmerkvan deeze Gefchiedenis en deeze Schriften. Juist hier van vind men in de Schriften van andere Natiën, vooral van de Oudheid, niets of zeer weinig.
In de Gedenkschriften der befchaafdfle Volken, Grieken en Romeinen, worden zoortgelyke ftoffen alleen van ter zyd?, in het voorbygaan, dik-
\vü



C189 )
wils met een zodanig contrast met hunne anders' gewoone fchranderheid en kunde verhandeld, dat men zich verwondert; (deeze waren ook hun hoofdoogmerk niet , zy fchreven niet, als Kinderen van God, maar als Kinderen der Menfchen ;) doch in Judea had alles daar op betrekking'; de naam van God was, met den kleinden nagel van den Tabernakel, de kleinde offerklaauw , de^ gemeende bezigheid van het leven verbonden ; en zodanigen geest ademen ook deeze fchriften. Dat er h. v. in het vreemde, uitheemfche Hofboek van Esther de naam Jehovah niet, dat hy in de andere zo dikwils voorkomt, heeft zyne reden. Dat God zich in deezen grooten omtrek van tyden en gelegenheden ook in Schriften op zo veele wyze , zo menigmaal en veelvuldig heeft geopenbaard , heeft zyn oogmerk en betrekking. Dat er zommige Boeken wegraakten, deeze bleven, ideeze in geene andere vorm en gedaante bleven, heeft gewis zyn oogmerk, ook buiten alle Joodfch bygeloof befchouwd zynde. Het is een heilige naam, dien deeze Boeken bevatten, die de verde dem van den nagalm der Schepping en de vroegde wereldtoonelen tot op de laatde, dofdervende dem in het puin van Jeruzalems muuren verbind en zamenfmelt, die tot onzen geest en hart uit de hoogde hoogte, de diepde diepte , de verde wydte , de innigde nabyheid fpreekt en handelt. Waar is een zo heerlyk Volk, het welk zyne Goden zo naby waren, als Jehovah



( ipo );
'by dit folk? Waar is een zo heerlyk Volk, dat zulke goede Zeden en Geboden had, als deeze Gods Geboden waren?
Gy ziet, myn vriend! hoe heilig en heerlyk my deeze boeken zyn, en hoe zeer ik (volgends het fpotten van Voltaire) een Jood ben, wanneer ik ze lees. Die befpotting is ten uiterfte laf: Want moeten wy geen Grieken en Romeinen zyn , als wy Grieken en Romeinen lezen ? Elk Boek moet in zynen geest gelezen worden, en dus ook het Boek der Boeken, de Bybel; en nadien deeze in hem openlyk de Geest van God is, van het begin tot aan het einde, die zynen toon en inhoud tot de hoogfte hoogheid, en diep ft e diepte Hemt, zo kunnen wy zelfs niets tegenftrydigers doen, dan de Schriften van God in den Geest van den Satan lezen, de oudfte wysheid met de jongfte donkerheid , de Hemelfche eenvoudigheid met den jeugdigenopfchik te beleggen. Men leeze dus eens de fchriften van Homerus, Plato, de overleveringen van Pythagoras, den Gefchiedfchryver Herodotus en wien men wil; het is de zelfde zaak, die alleen by deeze Boeken het meest in de oogen valt, om dat zy van alle andere Boeken de oudfte en verfchillendfte, de taal van God fpreken en niet der menfchen. Daar is het en blyft het zeker: ,, De wysheid van God komt niet in eene boosiiartige Ziel, en woont niet in een aan de ondeugd enderworpen Slavenlichaam. De geest der tucht vlied bedrog, en wykt ver van de gedachten der Dwazen;
hy



C 191 3
hy word gevonden, van die geenen, die hem niet verzoeken, hyverfchynthun, die hem zoeken in eenvoudig* heid van het hart. In haar, de wysheid van God, is een verftandige geest heilig, ingeboren , veelvoudig, zuiver, beweegelyk, opregt, onbevlekt, openbaar, onfchpidbaar , fcherp, vaardig, weldadig, menfchelyk, vast, ftandvastig, zeken hy kan alles, en ziet op alles, en omvat alle zuivere, verftandige, fynfte geesten. De wysheid is beweeglyker dan alle 'beweging , zy bereikt en omvat alles wegens haare zuiverheid: want zy is de adem der kracht van God, een zuiver uitvloeizel van den glans des Almagtigen, eene afftraaling van het eeuwig licht, een vlekkeloos Spiegel der Goddelyke werking en het afbeeldzel van zyne'goedheid. Eenig, gelyk zy is, vermag zy alles, blyft in zich zelve en vernieuwt alles, klimt hier en daar in heilige Zielen op en maakt vrienden Gods en Profeeten:' Ook derzelver Lezers, myn Vriend! moet zy bekwaam maken; anders zyn wy blind ra
het grootfte licht.
Voor het overige heb ik veel grooter genegenheid, om het Godlyke van deeze Schriften levend te erkennen , te gevoelen en toe te pasfen ; dan over den eigenlyken aart en wyze van hetzelve in de Ziel van de Schryvers, of op hunne tong, of in hun ftyl, of in hun pen te twisten en te wroeten. Wy weeten niet, hoe veelvuldigmenfchelyk onze Ziel werkt, en wy zullen onderfcheiden, boe veel- of eenvoudig God in ben werkt? Wy doorgronden geen één werk van God in de natuur, zien
nooit



öooit het binnenfte hoe ? maar alleen meestal van achteren en in de uitwerking, het dat en mogelyk het waarom? het laatfte meestal ook alleen by later vervolg; en wy zouden het innigfte , geheimftc werk van Godin het allerheiligfte der Natuur, in de Zielen van zyne Knechten en Geliefden , en wel in het fynfte Hoe ? en Hoedanig? daar zelfs navorfchen , onderzoeken willen ? Wy weten van den innerlyken toeftand van geen ding in de wereld iets, dan door eigene ondervinding of gelykheid met dezelve; (daar ons deeze ontbreekt of niet voldoet, weten wy niets;) en wy zouden van den innigften toeftand van onbekende perzonen eene beflisfende kennis bebben, daar het de grootfte beflisfers altyd zelf voorönderftellen , dat wy niets dergelyks in onze Zielen ondervinden kunnen, of zelfs niet ondervinden moeten , om geen Dweepers te worden. Eindelyk , zullen wy in deezen eeuwigen ftryd, tusfchen woorden en zaken , gedachten en uitdrukkingen hier aan het ingewikkeld onderwerp uitkomst geven kunnen , daar, zo lang de menfchen getwist hebben , zy zich over de grenzen van beiden, woorden en zaken, gedachten en uitdrukkingen , zelfs in het geen en waar over zy twisten , in de hun bewuste zaak van dit oogenblik en van het tegenwoordige, nooit hebben kunnen verëenigen. Myd , myn Vriend !. de Schoolfche grilligheden en navorfchingen hier over, het uitvaagzei van oude Earbaarfche Schooien, die u dikwils den besten,den natuurlykften indruk
des



C 193 )
des Geests van deeze Schriften bederven. Zo dra gy in plaats van eene gezonde befchouwing, in plaats van eene levende Godlyke uitwerking te genieten en te gebruiken, u in eenen afgrond opfluit en het fpinrag van wysgeerige vragen en onderfcheidingen verdeelt, mist gy den Geest van deeze Schriften. Hyis een natuurlyke, vrye, vrolyke, kinderlyke Geest; hy bemint zodanige holen enflaaffche onderzoekingen niet. Wanneer gy niet het geruisch van zynen gang, als het komen van eenen Vriend , of eenen beminden hoort; maar den gang flaafschwilt afmeeten, afpasfen; dan zult gy hem
niet hooren komen, -
Het is zonderling en ten uiterften te bejammeren , dat wy by deeze fchriften doorgaands anders te werk gaan, dan by alle andere goede, fraaie, menfchelyke fchriften ; dewyl deeze toch ook, voor zo ver wy ze lezen en verflaan, en gevoelen, en moeten gebruiken, ten vollen menfchelyk, voor menfchelyke oogen, ooren, gemoederen en zielskrachten gefchreven zyn. Den geest van Horatius, Homerus , Sofokles, Tlato laat ik uit hunne fchriaen natuurlyk op my werken: zy fpreken tot my , zy zingen, zy leeren my : ik ben by hun, lees in hun hart, in hunne ziel; op die wyze alleen word my hun Boek verftaanbaar, op die wyze alleen heb ik ook , met de getuigenisfen der Gefchiedenisfen, het beste zegel,, dat deezefchriften van hun zyn, te weten omdat hun innerlyk beeld, hun voor my tegenwoordige , levendige N in-



( W )
indiuk op my werkt. Onmogelyk kan ik met den eigen en hoogen geest van deeze Heilige Schriften vervuld, en van hunne Godlykheidovertuigd worden , dan op deeze zelfde wyze. Wonderen en Voorzeggingen, die zy vervatten, zyn alleen dan eerst bewyzen, wanneer ik hunnen oorfprong, hunne echt- en waarheid afzonderlyk , en in den zamenhang der Gefchiedenisfen reeds erkend heb, dat is, wanneer de Geest van hunnen geheelen toeftel reeds op my werkte, en ik van de Godlykheid van hunnen inhoud reeds overtuigd ben. Dit kan niet anders dan overeenkomende met myn begripvermogen gefchieden; of men moest bewyzen , dat, als ik deeze fchriften lees, ikterftond ophoude een Mensch te zyn, en een Engel, Steen, of God word. Vcrönderftellingen van zodanigen aart (zy verdienen deezen naam niet óéns, want zy lopen tegen alle gedachten en alle natuur aan,) kunnen niets anders dan eene fchampere befpotting en de uiterfte nadeelen voortbrengen.
Om Gods en ons zeiven wil, myn Vriend! laaten wy God in den Geest volgen, die ons deeze Boeken gaf, die met ons in dezelve zo onmiddelyk, zo vertrouwd en natuurlyk fpreekt. Waarom fpreekt hy dus ? Waaröm verandert hy zo dikwils van toon? WarrÖm fcliikt hy zich naardè Ziel, het begripvermogen, den gezichtskring, den ftyl van elk van deeze Schryvers? Waaröm anders, dan dat hy van den verderflyken afgrond der Geestdryvery, uit welken nooit iemand terugkwam.



C 195 )
kwam, die er zich inftortr.e, dat hy ons van denzei ven weg, verreweg, en alleen op natuur, natuur wilde wyzen ,om zyne fpraak, als de verftaanbaarfte , innigfte , natuurlykfte , gemakkelykfte menfchenfpraak te hooren en te verneemen. Waarom is het meeste in den Bybel Gefchiedenis ? en ook het Dichtkundige, het onderwys, en de taal der Profeeten op de eenvoudige Gefchiedenisfe gebouwd? Waaröm anders, dan omdat Godin de Schrift tot ons wilde fpreken, zo als hy in de natuur tot ons fpreekt, in zyn vertrouwd woord, gelyk in zyne openbaare werken, natuurvol, daadelyk. De fpraak der daad is de fpraak van God, want als hy fpreekt, gefchied het, als hy gebied , ftaat het; de" vertrouwdfte Spreuken en Vaderredenen in zyn woord zyn niets dan de geheimfte ontdekking van zyne werken, zelfs vol daad, vol waarheid. Hoe menfchelyker , mensch-inniger , vertrouwder, natuurlyker men van Gods werken en woorden denkt; hoe meer men zeker kan zyn , dat men aan het oorfpronglyke, gelyk het is, Edel en Godlyk denkt. Al het onnatuurlyke is Ongodlyk? het bovennatuurlyk Godlykfte word het meest natuurlyk; want God fchikt zich naar hem, tot wien hy fpreekt, en weet alles in zyne natuur te gebruiken. Hy werkt door de geheimfte, kleinfte raderen het
geen meest in 'toog loopt, het grootfte ■ •
en handelt , wanneer hy op het menfchelykfle fpreekt en handelt , het meest Godlyk. Dus denk ik ook van de affchriften en de bewaN 2- ' ring



C 106 )
ring van deeze Schriften; God zorgde daar voor, gelyk een Autheur voor zyn Boek, gelyk een Koning voor de bewaaring van zynen wil zorgt; maar , zo veel wy weten, door natuurlyke wegen en middelen. Denk niet, dat er altyd eene dienstbaare Geest byftond, om den Affchr'yver de hand te bellieren, of den Vertaaler in het oor te luisteren, als hy verkeerd vertaalde; het groote bewys van zo veele affchriften en vertalingen ftryd hier openlyk tegen. Hoe natuurlyker gy over deeze zaken denkt, des te nader zyt gy aan de waarheid. Dat deeze taal zich veranderde, gelyk alle Taaien , toont de Gefchiedenis, ja zelfs de ftyl van deeze Boeken. Waaröm hield na Esra en Neheraia de Hebreeuwfche Taal in Boeken op ? Dan —r om dat zy in het leven ophield , om dat men ze thans kunstig leeren moest, en dus niet levende, zuiver en natuurlyk meer in haar fchryven kon. God deed geen wonderen met het levend gebruik der Hebreeuwfche Taal; nog minder zal hy het met de letters , die ze uitdrukken , met de fchryfftoffen, van welke haar fchrift afhing, gedaan hebben. Het kan wel zyn-; dat de Samaritaanfche letters de oudfte zyn, en onze Hebreeuwfche alleen uit Chaldea kwamen. Het is ten höögftep waarfchynelyk, dat onze punkten niet van den eerften 'leeftyd der Taal zyn, nog minder haare Accenten en tegenwoordige Spraakkunst: Want geene Taal, veel minder de Taal van een eenvoudig Herdersvolk heeft op eenmaal alles, en het kun-
ftig-



C 197 )
ffigfte, fchoonfte j zeker niet het eerst. Gy doet dus wel, wanneer gy, vooral in twyfelachtige gevallen tot deezen eerften tyd en het eenvoudige ooripronglyke fchrift met enkele , misfchien ook niet juist verdeelde letters en de voomaamfte matres leiïionis te rug leest, of zelfs .het gelyk geluid niet een levend oor tracht te hooren: dit alles is alleen de natuur derzaak, van Schrift 5 en Taal. Maar nu ftaat gy ook gelyk een rots vast, dat deeze fchriften in het wezenlyke niet bedorven, verminkt, en verlooren tot ons zyn gekomen, dat in haar nog zin, zamenhang, inhoud, waarheid te vinden en te hebben is, zo veel wy daar van nodi* hebben, en dit misfchien meer, dan by eenig ander zoort van menfchelyke fchriften, welk ook: Want openlyk heeft hier voor de Voorzienigheid volgends de getuigenisfen der Gefchiedenisfen , door waarlyke, krachtige daadzaken gezorgd. De Samaritaanfche Codex, de oude Vertaalingen en Paraphrafen, eindelyk de laatere omtuining der Wet, de Mafora, ftaan ons hier voor Borg; elk hulpmiddel in zyne zoort. Om van de laatfte, dikwils zo zeer verachte Mafora een woord tefpreken, was zy niet eene echte omtuining van den Bybel in die lange Eeuwen der duisterheid van Europa? Wat was van denzelven, door zo lange tyden heen, in elke hand der onwetenheid, der woede van het Bygeloof, der ftoute of laffe verminking, geworden ,indien niet door de bovengenoemde kunst zelfs letters, punkten, fchryfteekens als N 3 hei-



C 193)
heiligdommenen kleinodiën als 't ware byëen verzameld v/aren geworden, en over het geheel dus niets aanmerkelyks verloren kon gaan. De Mafora was, gelyk de Ark van Noach: rein en onrein werd in haar bewaard, gelyk het er ingegaan" was; dit was in dien treurigen Zondvloed van tyden hoog nodig. Eindelyk is door de Boekdrukkunst en honderd andere dingen de toeftand der Letterkunde veranderd; uit de handen der Jooden zyn deeze Boeken , ook wat de bearbeiding der oorfpronglyke Taaien betreft, in de handen der Christenen gekomen, die zich in alle gedaante en omftandigheden daar mede bezig hielden. Hoe onwaardig menige onderftellingen zyn mogen, zo is het nut ▼an deze ondernemingen over het geheel niet te ontkennen. Men wentelt zich op de tafelen van de Wet om, en maakt ze, zelfs door de gebreken van dit omwentelen, zuiver en rein van haar ftof, zo dat wy ze misfchien eenmaal aan het Volk, aan het welk zy toebehooren, in eenen glans van het oorfpronglyke weder zullen geven , dien men waarlyk thans by menige onwaardige bearbeidingen nog niet gewaar word. Dat elk hier wat toe aanbrenge, en op dewaardigfte, zuiverfte, gemóedelykftewyze, als hy het doen kan; en inzonderheid draage hy zorg, dat hyby al het geroep van Mode in dit veld van den eenvoudigen weg niet afdwale. De Boeken van het O. T. beftaan uitzo veeleenzomenigerleie fchriften, zowel verfchillende in ftyl, als onderfcheiden naar den aart der gedachten des Schry-
vers;



( 199 )
vers; waaröm verdeelt men niet meer den arbeid, en geeft vooreerst enkele Boeken met allen oordeelkundigen vlytuit ? De beoefening van denBybel zou daar door natuurlyk worden: men vergeete, daar het zyn moet, de overige Boeken by dit Boek,en leere dit eerst in zyn licht zien en fchatten, Het vertaaien en uitleggen van alle Hebreeuwfche Boeken op ééne rei af, komt my voor, als of men een plank met Boeken van zyne Bibliotheek op de rei afwilde verklaaren. Ook wenschte ik zo veel mogelyk dat alle verklaringen uit den weg waren, en er alleen eene volledige, goede, oordeelkundige uitgaavewas van byzondere Boeken. De Maforetifche Text moest boven ftaan ; dan de leeswyzen van andere Exemplaren, waar toe Kennicot het eerfte onvolmaakte, helaas! geheel onzekere , ondertusfchen doorgaands toch nuttige begin gemaakt heeft. Dan moesten de oude Vertalingen komen, te weten zo ver als zy een Kritisch gebruik hebben; hunne afwykingen naauwkeurig aangewezen en dan gegist, waar van daan deeze afwyking kwam? hoe zy gelezen? of gehoord? of begrepen is? Dit alles kort en naauwkeurig; het eigen oordeel zo zeldzaam, als mogelyk is ; meestal alleen met teekens en een verfchillende drukletter opgegeven. De vierde kolom moest gisfingen bevatten , nieuwe eigene Vertalingen, te weten daar zy op geene der vorige Clasfen betrekking hebben , en niet geheel op onwetendheid gegrond zyn; anders moeten zy weg blyN 4 ven;



( 200 )
ven j en het onclerfcheid van bloote woorden
moest geheel voorby gezien worden. O dat
wy eenen zodanigen Bybel, ook alleen in de byzondere Stukken en Boeken, die het voornamelyk nodig hebben, hadden! O, dat er een gezelfchap was, dat zich, nadien toch in onze dagen deeze Studie meer beoefend , ten minften meer daar van gefproken word, dan ooit, zich in itilte tot een zodanig werk verbond ! (*) Ik ken waarlyk geen Ptolemeus , die hun daarvoor zou betaalen; daarvoor moest men zich ook niet opfluiten , en dit werk behoorde de edelfte, vrye hoofdarbeid zyn. Hoe? wanneer wy tot Virgilius, Homerus , Theokritus gaan , is niet een ftille vlyt in zo iets het eerfte vercischte, het eerfte begin tot het werk? en in het Boek der Boeken , dat zo veele mannen eigenlyk aan zich verplicht en onderhoud, zouden wy alleen altyd gisfen, fchreeuwen, dogmatifeeren, of zelfs dichten, verfcheuren, vernielen; en nooit geheel en volkomen en tot den grond gaan , en het geen er is, met oordeel ftil verzamelen? Over het eerfte Boek van Mofes heeft Memmtel eene verzameling van Polyglotten, een nuttig Boek ,-■ geleverd; maar hy
heeft
(*) Het Repertorium fur Btbl. und Morgenl. Lïterat. Leipf. 1777—79. vervat daartoe nuttige voorbereidzelen: De meeste van zyne Opftellers waren ook misfchien de ètrflen tot zodanig werk in Duicsehland.



( 201 )
heeft voor myn plan te veel en te weinig. Dat in onzen tyd reeds veele afzonderlyk verzamelde, hoewel verftrooide hulpmiddelen daar toe zyn, dat weet gy, en in het vervolg zullen wy meer daar van fpreken; voor het tegenwoordige zy het genoeg, dat ik met eene korte aanmerking befluit.
De Bybel is misfchien ook daar in Gods woord, dat hy van het begin der wereld het oudfte fchrifc heeft bevat, dat wy van de allervroegfte tyden kennen. Alle overleveringen der oudfte Volken komen met eikanderen overeen, dat een zekere Seth, Theth, Thoït, Theut, (alles maar eene naam naar matevan de lispendet/O het letterfchrift heeft uitgevonden , en ik zou (hoe belachlyk het voor onze alles verwoestende en niets opbouwende tyden voorkomt,) zeer geneigd zyn, om dit te geloven. Alleen door een zodanig middel hebben de oudfte berigten der wereld kunnen bewaard blyven, en het woord van God by een huisgezin, vry van Hieroglyphen , Afgodery en Beeldendienst, zuiver kunnen blyven , gelyk het openlyk, by den draad van deeze berigten, het oogmerk van God fchynt te zyn. Dat er alleen één eigenlyk Letter-alphabeth in de wereld is, en dat alle Natiën het alleen nagebootst hebben, is bykans bewysbaar ; dat een Phcenicisch, Syrisch, Hebreeuwsch (in den grond alle hetzelfde) de Moeder van alle de overigen in Europa is geweest, is even zo onloochenbaar. Het oudfte
woord



( 202 )
woord van God is dus nog met al ons fchrift verwand; wy hebben ook wanneer wy het ergfte daar tegen fchryven, nog altyd die Vaderlyke uitvinding van God of des Aardsvaders aan zyne Zoonen nodig, dat zyjiun woord in gefchrift gaven, om het oudfte woord van God zuiver en getrouw te bewaaren. Welk eene waarde deeze gedachte aan den Bybel, welke natuur aan de oudfte overleveringen, welk eene oorfpronglykheid, nuttig, heid, en alöm verfpreide, en door de Gefchiedenisfen opgehelderde waarheid , aan het geheele dgnkbeeld „ van een woord, een gefchrift van God aan de menfchen," geeft? ga dat zelf na.
Einde van het Eerfte Deel,



INHOUD
I. Brief. Dat men den Bybel menfchelyk moet lezen, als een Boek van menfchelyk Schrift en Taal. Bladz. i.
. II. Brief. Men moet het Hebreeuwsch aanmerken en gebruiken, als eene Volkstaal vanhuun'Tyd en Land. Verdiensten van Schultens. Men moet ook geene Dichtftukken naar onzen fmaak in den Bybel en op eene verkeerde plaats zoeken. Proeve in de Gefchiedenis van het Paradys, der eerfte zonde, insgelyks in de Gefchiedenis van Bileam. . ... • 9*
lil. Brief. Van Lowt's werk de Sacra Po'éfi Hebraorum. Befchouwing der Hebreeuwfche Boeken naar de verdeeling van dezelve. Van de oudfte Fragmenten van den oorfprong des menschdoms. Van de Vadcdyke Gefchiedenis der Patriarchen en derzelver ftyl. . fji'
IV. Brief. Van Mofes Wetfeh en zyne Gefchiedenis. Hoe beide moeten gelezen, aangemerkt, onderfcheiden en famenverbonden worden ? MiCHAëus Mofaisch Recht, Jerusalem, Doederlein, Liliünthal. Aanmerking over de verzameling van Liederen in Mofes Gefchiedenis. Een Bronlied en fchimpend Zegelied. . -47-
V. Brief. Van Jakobs Zegen over zyne Zoonen. De tceleening hunner karakters door Beelden van Dieren. De Zegen van "juda. Het uitzicht van den ftervendenAardsvader op het Land der Belofte. . . 61.
VI. Brief. Vertaaling van Jakobs en Mofes Zegen, met opheldering van fommige byzondere duistere plaatzen en vergelyking van beide. . • « 73-
VIL Brief. Het Lied van Dcboia met ophelderingen van deszelfs beloop , en deszelfs trek voor trek treffende
fchoon-



INHOUD.
fchoonheid. Opmerkingen op het Vrouvvelyke, dat daar in doorgaands heerscht. ^ . . Bladz. 101.
VIII. Brief. Van de Dichtkundige tyden van Israël in de ^ Boeken der Helden en der eerfte Koningen. Levensbe-
fchryvingen van David. Davids Eerelied op Abner. Overzetting en opheldering zyner zo duister gemaakte laatfte woorden. Opmerkingen op het lezen der Profeeten, naar derzelver byzondere trekken, en wat Voorzegging in 't gemeen by hun was. • . 117.
IX. Brief. Van het Boek Jona, of het een Verdichtzel zy of Gefchiedenis? Zyn Danklied, eene gelofte na bekomeine Verlosfing. Van Ezechiëls Tempel. Gezichtpunt der Hebreen op hunne Heilige Schriften. Van het Boek der Pfalmen , derzelver Opftellers, Rangfchikking , Toonkunst , en de onderfcheiden karakters der onderfcheiden Pfalmen. Van den Maatklank en Parallelismus der Hebreen in 't algemeen. , , , jgg,
X. Brief. Vertaaling van eenige der laatere Pfalmen. 155.
XI. Brief. Van de verzameling van Spreuken der Hebreen: byzonder van Agurs Hamafa op het einde van dezelve. Verklaaring van zyne eerfte Raadzel- en fommige andere zyner Spreuken. Van het oudfte Leerdicht der wereld, het Bock Jobs. Van den zo genoemden Prediker van Salomo, van deszelfs opfchrift, en de twee (remmen, die in hem afwisfelen. Van het Boek Eflhcr en de overige Hebreeuwfche Boeken. . . .
XII. Brief. Van de Godlykheid deezer Boeken. Waarop dezelve gegrond is? Waar in zy beftaat? Hoe zy werkt? Hoe deeze Schriften bewaard zyn gebleven? In welken toeftand zy thans zyn? Wensch en Plan van eene Uitgaavj» derzelve. Aanmerking over den oorfprong van het Lctierfc'urift met betrekking tot deeze Schriften. j 83.



BRIEVEN
BETREFFENDE DE BEOEFENING DER
GOD GELEERDHEID.






J. G. HERDER
BRIEVEN
BETREFFENDE DE BEOEFENING DER
GOD GELEERDHEID,
T W E E~D E DEEL.
Uit het Hoogdmtsch door
WILLEM van HAMELSVELD,
Predikant te Westbroek en Achttienhoven.
TE AMSTELDAM, By J. W E P P E L M A N, Boekverkoopcr. MDCCLXXXV.






DERTIENDE BRIEF.
jfA-lzins, myn Vriend! openen ons de Schriften van het N. T. eene geheel andere vertooning. Hier is geen Testament op fteenen Tafelen, of in prachtige gebruiken, Voorzeggingen en Liederen gefchreven; maar een Verbond en eene Gefchiedenis des Geestes, gefchreven in de weeke Tafelen van het hart van eene kleine kudde. De Held, op wien hier alles betrekking heeft, is zelf geen Schryver , en nog minder een Dichter geworden; Het eenigfte, daar wy hem in zyne Gefchiedenis fchryvende vinden, fchreef hy met den vinger op den grond, en de Geleerden van achtien eeuwen hebben nog niet geraden, wat hy heeft gefchreven? De Gefchiedfchryvers van zyn leven zyn zo kort, zo [eenvoudig , zo bekrompen in hunne, alleen de noodzaakelykfle berichten van hem, dat men ziet, dat hun oogmerk niet was, om prachtige Boeken en Befchry vingen te ontwerpen, alfchoon zy het ook hadden kunnen doen.- Zyne weinige Gezanten predikten: De minsten van hun fchreeven. Die gefchreven hebben, gebruikten hunne pen alleen tot Brieven tot Brieven aan byzondere
II. Deel. O Leer-



( 20(5 )
Leerlingen , Oudften en Gemeenten, over eene reeks van omftandigheden en betrekkingen gelyk hy hun voorlag, en gelyk deeze hunne aanfpraak behoefden. De opdragt moest alleen de aanfpraak vervullen en fpreekt dus in den vertrouwelykften ftyl. Met één woord, het oogmerk van het N. T. is niet om eene Bibliotheek op te rigten , die altyd nieuwe Bibliotheeken zou voortbrengen, maar om het Verbond op te rigten, waar in niemand den anderen geleerd onderwees: Kent den Heere, maar alle hem zouden kennen, kinderlyk en
daadelyk.
My dunkt dus, dat het reeds,een verkeerd gebruik van deeze Schriften is, dat men zoveel en hl eenen geheel anderen geest daar over fpreekt en fchryft, dan waar in zy gefchreven zyn en in welken zy waarfchynlyk ook hebben willen gelezen worden. Wat helpen toch, bid ik, alle degeleerde verklaaringen, waar uit toch op het laatst niets
voortkomt, dan datwy ook dit niet weten:
b. v. op welken dag en op welk uur Christus geboren is? (zelfs het Jaar van zyne Geboorte moeten wy alleen raden:) waar hy in Egypten is geweest ? van waar de Wyzen uit het Oosten kwamen, en hoe de Star hun het huis aanwees? wie Petrus Schoonvader is geweest, en of Mattheus en Levi eikanderen in den bloede beftaan. hebben? of Mattheus. zyn Euangelium in het Hebreeuwsch gefchreven heeft, en wat er van het Euangelium der Nazarenen zy ? (waar van wy waarfchynlyk
niets



( 207 )
niets zullen komen te zien) wie de Theophilus van Lukas was? wanneer en waar ieder Euangelist en Apostel eikeietter en vers van zyn Euangelium, van zyne Brieven gefchreven heeft? door wien hy ze gezonden heeft? hoe leesbaar of onleesbaar zyne hand is geweest? — Alle dergelyke geleerde onderzoekingen , die voor eenigen tyd nog Inleidingen van het N. T. heeten, hoewel zy niets minder, dan zo iets zyn, zullen wel haast, hoop ik, onder de Clasfe van 'geleerde vraagen en antwoor. den geraken, waar toe zy behooren , tot het nimium fcf inutile van de behandeling deezer Schriften. Indien Christus voor onze nieuwsgierigheid had willen zorgen, om te weten, wat hy tot het 3oIte jaar van zynen ouderdom gedaan heeft ? in welke gedaante de Verzoeker hem verfcheenen is ? waar hy de 40 dagen na zyne Opftanding gezworven heeft? waar de derde Hemel is, waar in hy tegenwoordig leeft? wanneer hy wederkomen zal? waar en hoe de Troon van het'Oordeel zal zyn? of zelfs van welke gedaante, lengte en kleur Hy? uit welke Hof Paulus opperkleed is geweest? honderd dergelyke nieuwsgierige vraagen meer; zou het hem en de zynen niet maar weinig moeite gekost hebben, ons hier van berigt te geven? Dat zy het niet gedaan hebben, dat ons met hunnen tyd ook alle middelen ontgaan zyn, om zo iets te weten en te verneemeti ; is dit geen getuigenis genoeg, dat wy het niet behooren te weten? En O 2 ik



( 208 )
ik weet ook niet; waar toe wy het zouden moeten weten.
Openlyk geven ons de Euangelisten alleen het eenvoudigst berigt van het geen den Christenen van Christus te weten, nodig fcheen. De drie eerften houden zich bezig met zekere hoofdpunten, zyne wonderbaare geboorte , de verklaaring van God aangaande hem by zynen Doop, (waar toe Johannes Profeetifche bediening behoort) zyne Verzoeking, Leer, Wonderen, fcherpe Vermaningen, zyn Lyden, Dood, Begravenis, en eindelyk , zyne Opftanding en Hemelvaart. Dit zyn de'ftukken, waar omtrent zy zich bezighouden, van welke zy de omftandigheden , elk op zyne wyze, naar zyne kundigheid en oogmerk, langer of korter, hier of daar vernaaien; hunne vernaaien zyn dus Hiftorifche bewysftukken en bylaagen tot de oude Geloofsbelydenis, die wel haast van hun ontleend werd: „ gebooren uit de Maagd
j^aria ■ tot dat hy zal wederkomen om te oor-
deelen de Levenden en de Dooden." Hier over zyn-zy met de verfchillendfte woorden alle ééns; dit is ook het nuttigfte en beste gezichtspunt voor
eene harmonie van dezelven een woord, dat
anders zo fchrikkelyk misbruikt word. Die Lieden, welke ieder woord van de Euangelisten in opzicht tot omftandigbeid, tyd, wonderen en leer van Christus, tot het kleinfte i?ru , x«< en 7«" willen doenoverëenftemmen, weten niet wat zy doen. Zy dwingen en harmonifeeren zo lang, totdat er
niets



C 209 )
niets meer harmonieert, tot dat men zich aan de verwarringen van den gemeenen, duidelyken zin der Euangelisten verdrietig leest. Openlyk was het oogmerk van deeze niet , om een Kronyk of eene algemeene Gefchiedenis, maar zaakelyke berigten volgends zekere hoofdftukken en merkteekenen te fchryven ; die by alle verfchillendheid uit dien hoofde in alles ééns zyn. Op hoe onderfcheidene plaatzen zomtyds Mattheus en Lukas dezelfde reden, gelykenisfen en wonderen van Jefus verhalen ; zo duidelyk verhaalen zy toch dezelfde zaak, alleen misfchien uit eene andere bron gehaald, tot een ander doelwit gefchikt. Weten of wisten wy deezen, dan zou alles overëenftem. men; want de overëenftemming van den geest en het oogmerk van hun Verhaal is onloochenbaar.
Indien ik niet dwaale: dan is Mattheus de eerfte Euangelist geweest, onder de vier, die wy hebben. Ik onderzoek niet, of hy zyn Euangelium eerst in het Hebreeuwsch heeft gefchreven, (onwaarfchynlyk is het niet;) genoeg is het, wy hebben het in het Grieksch, en dit Griekfche is duidelyk van het Hebreeuwfche Euangelium der Nazareenen zeer onderfcheiden. Van dit weten wy niet genoeg, om daar over te kunnen oordeelen; maar het geen wy daar van weten, neemt het vermoeden niet weg, dat het niet volgends de geliefde meningen der Ebioniten ingerigt, by gevolg ook onze overige Euangelien tegenfprekende is geweest. Genoeg, Mattheus Griekfche Euangelium was alO 2 leeQ



C 210 )
leen voor ons beftemd, en wy hebben aan hem, vergeleken met de andere drie, buiten tegenfpraak bet oudfte, eenvoudigfte Volksberigt van het leven van Jefus. Hy volgt hem voet voor voet op zyne Reizen , Togten, Wonderen: by hem is geen plan, geene ichikking als het ware tot een refultaat van eene algemeene ftelling, gelyk by Johannes, of eene te Hipte tydsbepaaling. Hy fchryft, zo als hy gehoord of gezien heeft j Reizen, Wonderen, Spreuken, Gelykenisfen , zo dat hy alleen misfchien zommige van dezelve, als zy dicht by elkander lagen, famenvoegt, menigmaal veele wonderen by een neemt en düldelyk maar (Epitome) den korten inhoud van Christus leven fchryft. Deeze eenvoudigheid zonder plan, deeze kunstlooze en voor de hand opgenomene fchakel van vernaaien is meer borg voor de waarheid, dan wanneer hy en zyne Broeders fierlyk in orde gefchikt en geregeld, overëenfteramend , eikanderen de pen geleend en als uit éénen mond gefproken hadden. — Markus is Mattheus gevolgd. Dat hy hem voor zich heeft gehad , is duidelyk, hoewel ik niet bellis , in welke Taal? De byvoegzels , die hy maakt, geven niet onduidelyk Petrus hulp te kenden ; en indien dit zo was (maar wy kunnen het niet zeker bewyzen) dan hadden wy een Euangelium met Petrus gezag en doorzicht. Lukas heeft, gelyk hy zelf zegt, uit andere Verhaalen verzameld en in order gebragt; hy beroept zich op ooggetuigen der Gefchiedenisfen, die hy met opzet in
or-



( W )
orde wil fchryven; en deeze ftyl is by hem doorgaands kenbaar. Ondertusfchen verbind hy zich even zo min , om een algemeen Gefchied- of een zuiver Griekfche Kronykfchryver te zyn , gelyk toch zyn Boek zelf aanwyst. Hy verhaalt de voorlopende omftandigheden der Geboorte vanjefus, eene reeks van Gelykenisfen, Spreuken en Wonderen, die Mattheus niet heeft; maar over het geheel zien wy, dat de een het woord Euangelium neemt, zo als de ander, voor een eenvoudig verhaal van de levensömftandigheden vanjefus, gelyk zy zich naar de getrouwe berigten der ooggetuigen hebben toegedraagen, zonder voorden dag en het uur van elk Woord, elke Spreuk en Wonder in te ftaan. Waar toe behoefde dit ook ? en hoe moeilyk zou dit geweest zyn , ten ware Judas in plaats van de beurs, de pen had moeten voeren? Zo wel de woorden, als de wonderen van Christus worden herhaald en lopen in eene aanhoudende gelykvormigheid voort, of aan deezen of dien? hier of daar? nu of morgen? dus of zo verrigt? doet hier niéts ter zaak, daar het geene in iedere kleinigheid na te fpeuren Rigterlyke uitfpraken , maar zaakelyke berigten moesten zyn, die, gelyk ook Johannes op het einde van zyn Euangelium zegt, met opzet veele dingen voorbygingen en alleen hoofdpunten in Gebeurtenisfen, Redenen en Daaden in aanmerking namen. Hoe vryer, indien ik dus zeggen mag, dat is , hoe minder gedrongen en kritikzuchtig, O 4 hoe



( 212 )
hoe zuiverer , vryèr , ongedwongener , volksmaatiger men deeze Boeken leest; des te meer is men in hunnen zin, in den geest van hunnen oorfprong, en inhoud. Zy hadden als het ware geen erg in het geen zy op trouw, geloof en goed geweten verhaalden; zy bouwden ook niet voor Kabaaien van eene vyandlyke kritik, zo weinig als zy eigenlyk van zulke fchreven. Hunne reden was melk der waarheid, honig van eene blyde boodfchap voor Kinderen , Jongelingen, Christenen ,
eenvoudige, opregteLezers. Onthoud u dus,
myn Vriend! zo veel gykunt, by het eerfte lezen van deeze Schriften, van alle gedwongene harmoniën, dogmatifche ophelderingen en geleerde dartelheden in het verklaren uit andere Natiën, Taaien en Denkwyzen ; zy verhinderen doorgaands den eersten onbedorven indruk. Lees eiken Euangelist op zich zeiven, en meet hem af naar zyn oogmerk , als gy naderhand de drie eerften zamenvoegt, dan gefchiede dit nog vry, niet by elke Syllabe, maar by Verdeelingen, gelyk als deeze en geene dezelfde of eene dergelyke reden en handeling befchryft. Wees hier in liever te toegevend, dan te kritik; dewyl de Euangelisten geene kritiken waren, en zelfs die, aan wien de wonderen gefchieden , niet eens met naam noemen , laat ftaan, dat zy een Register (Protokol) van hunne genezing hebben willen houden. Verklaar gelyke plaatzen met eikanderen met de billyke|, toegevende hand, met welke men de gezegdens van rede-



C 213 )
delyke in het fpreken en fchryvenongewoonegetuigen gemakkelyk maakt; in plaats, dat hy, die er belang in heeft, dat zy zich zullen tegenfpreken, hen verwart, hen by kleinigheden van verfchil uit hunnen eigen zin brengt en hun , indien ik zo fpreken mag, de woorden inden mond .verdraait. Ik ben overtuigd , gy zult zien , dat er maar één Christus heeft geleefd, en dat, hoe verfchillendemen van hem verhaald heeft; zo juist in het wezenlykfte en wonderbaarfte het getuigenis van allen maar één is. Ik begryp niet, hoe de opfteller der Fragmenten uberden zweck Jefuundfeiner Junger, aan de laatften een plan , om de Gefchiedenis van hunnen meester wezenlyk teverdraaiën, heeft kunnen toefchryven ; in hun verhaal, gelyk wy dit tegenwoordig hebben, is niets van deeze dubbelzinnigheid , van dat laater hun opgedicht eindoogmerk kenbaar. Of wy weten niets van Christus, in gevalle wy deeze zyne getuigen niet mogen geloven; nu, dan weten wy niets van hem, noch goed noch kwaad, en zo mag de zaak rusten. Of wy weten iets door hen en moogen hen lezen (want Grieken en Romeinen hebben toch zo veel, als niets Gefchiedkundig van hem gefchreven, laat ftaan iets , dat hun den voorrang geeft) wel aan, dan moeten wy hen lezen, gelyk zy zyn; niet zeggen, „dat fchryven zy, dat wil ik gelooven, dit fchryven zy ook wel , maar dat geloof ik niet, dat hebben zy verdicht en gelogen" want jk zie in het geheel niet, waar hier de grensfcheiO 5 ding



C 214 )
ding tusfchen leugen en waarheid is ? en of een onbewezene eige gedachten van eenen Lezer achttienhonderd eeuwen na hun deeze grensfcheiding kan maken? Moeten zy geloofd worden ; dan moet men hun geheel gelooven , want van het begin tot het einde is hun verhaal openlyk ééngeheel. Moe. ten zy niet geloofd worden , dan verwerpe men hen geheel, dan zegge men, dat men door zodanige lieden geheel niets van Christus weten kan of wil, en laate hen aan zich zeiven onverward over. Voor kritiken, die eene Romeinfche en Griekfche Gefchiedenis zoeken, hebben zy niet willen fchryven; en zy zullen hunne Lezers altyd behouden, hoe klein en veracht hun getal zy, die de eenvoudigheid van hunnen geest, de planlozeoprechtheid van hun geheel, met één woord het opregte listen erglooze volkomen van hun verhaal zo zullen opmerken , als men een openhartig gezicht en het kunsteloze verhaal van eenen gemeenen man opmerkt
én met zich vereeuigt. Van het Euangelium
van Johannes fpreek ik hier met opzet nog niet : want het is een leerftellig Euangelium volgends een byzonder plan gefchreven.
Misfchien brengt gy in , dat dit alles wel zou doorgaan , indien zy maar niet zo wonderbaare, dat is, onwaarfchynlyke zaaken verhaalden, en dat by gevolg juist dit onwaarfchynlyke de grens* fcheiding is , daar het Geloof van hun berigt ophoud. Dus zou men hun b. v, wel geloven kunnen, dat er een Jefus geleefd heeft, dat zy methemom.
ge-



( 215 )
gegaan hebben , dat hy dit of dat gefproken, gewild, gedaan heeft, (in gevalle zy regt gezien en gehoord hebben) dat hy Gekruist, Geftorven,
Begraven is. Maar nu toch geen woord meer.
Dat hy zo wonderbaar Gebooren, zo wonderbaar Gedoopt, Geleefd, Geftorven, zelfs Opgedaan , ten Hemel gevaaren is; dit zou men zeker, als een bedrog of als eene vroome dwaaling, van hun[verhaal affcheiden kunnen, dat zal zeker niet waar
zyn, om dat het niet waarfchynlyk , voor
ons niet waarfchynlyk is , of eindelyk , om dat wy het niet zelfs gezien of beleefd hebben. - — De laatfte voorwaarde is waarlyk de beste, die alle vreemde berigten wegneemt, en ons op het laatfte de wereld zo eng maakt, als de kort bepaalde omtrek van onze zinnen of van ons leven. Maar ik vrees, dat de eerfte niet meer zamenhangende is dan de tweede. Het waarfchynlykfte is juist niet altyd, ten minsten niet volftrekt en bepaald, hetkenteeken der waarheid; anders moest die Indiaanfche Koning gelyk gehad hebben, die ontkende, dat er Ys was, om dat het hem onwaarfchynlyk was. Iedere nieuwe ontdekking in de Natuur moest zo lang valsch zyn, tot dat zy ons waarfchynlyk werd , en alle individuëele omftandigheden van' eene levensgefchiedenis, die voor ons dikwils onwaarfchynlyk genoeg , maar in haaren zamenhang even daar door misfchien des te eigener en meer karakteriftiek waar zyn, moesten door deeze bepaaling in onzen kring en zelfs in onze willekeur
de



( si6 )
de ontegenzeglykfte leugen worden. Het is het zelfde geval met deeze Levensgefchiedenisfe. Het wonderbaare in dezelve is doorgaands niet meer onwaarfchynlyk; het is voor denperzoon, Christus, zo eigen, zo karakteriftiek, zo noodwendig, dat Christus ophoud Christus te zyn, wanneer hy niet zo gebooren, zo wonderbaar werkzaam, zo bemind aan den Hemel, alzoo leefde en ftierf, leed, en weder opgewekt werd. Oogenfchynlyk is dit de zamenhang, het oogmerk van hunnen geheelen Christus; de zaak te weten alleen als een daadzaak befchouwd,en al het leerftellige nog daar van afgezonderd zynde. Gelyk zy de Gefchiedenisfe hebben willen voordellen en doen ondervinden; behoorde dit alles zowezenlyk tot hem, als het tot iemand van onsniet behoort. Mitsdien kunnen deeze wonderbaarerfaflaV.aa£en door geen gevolgtrekking van onze ondervinding, en de evenredigheid, die in haar zelve ligt , door geene evenredigheid uit ons leven over hoop geredeneerd worden; zo weinig als ikCaïfar uit de Gefchiedenisfen kan wegloochenen, om dat hy geen mensch van onzen leeftyd, of iemand kan ontkennen een iceus te zvn om dat hy geen Dwerg is. Doch ik gevoel zei' ve het al te fterke van myne gevolgtrekkingen; gelyk dan noodwendig alles onzeker of te fterk gefpannen moet worden, wanneer men van zulke met eikanderen niet af te meeten zaaken, als redenering en daadzaak, waarfchynlykheid volgends onze omftandigheden en de waarheid van ééne
Ge-



( 2i7 )
Gefchiedenis in éénen adem en als over ééne en dezelve zaak zal fpreken. Is het ^r«/s«nt * y£v»5 , als men op gefchiedkundige dingen algemeene leer Hellingen bou wc; dan is het zulks niet minder , wanneer men de eerfte door leerftellingen van waa'rfchynlykheid, het wonderbaare , enz. wier berekening nog niemand in de bekendfte zaaken tot zekerheid gebragt heeft, onzeker wilde maken. Beide ftaan ten vollen op hunnen eigenen, zeer verfchillenden grond. 'Eene Gefchiedenis moet men door vergelyking met haar zelve , met haare plaats, oogmerk, oudheid, getuigenis enz.geloven, of zy beftaat niet voor ons, men laat ze aan anderen en gelooft ze niet. Ik kan het Saunderson niet kwalyk afnemen, wanneer hy zich geen zichtbaar begrip van de Zon maken kan, dewyl hy ze niet ziet; maar wilde hy daaröm ontkennen of vastftellen, hoe ver het verhaal van ziende lieden aangaande haar waar of valsch is; zou hv dan niet te ver gaan? Misfchien, als hy op het'fcherpfte redeneerde; zou hy voor hun, die zien, het dwaalendfte fpreeken.
VEER--



VEERTIENDE BRIEF.
VJTeen voetbreed plaats heb ik my met den voorigen Brief voor. de Leerftellingen van het Christendom willen verkrygen ; alleen een fmal plaatsje voor deeze arme, verachtte, en toch in zich zelve zo samenhangende, edele Gefchiedenis. Johannes kan met zyne Leerftelling: „ Het woord
was eeuwig, was God en werd vleesch"
nog geheel aan zyne plaats blyven; want dat het eeuwige Woord mensch werd, fchreef hy niet als Getuige, maar als Leeraar , die by gevolg voor zyne leeringen ook andere bronnen behoeft, dan oor en oog. Maar dat Christus Dooden opwekt, dat hy eenen Dooden van vier dagen in het leven riep , dat hy eenen Blindgebooren het gezicht, eenen dertigjaarigen Kranken de gezondheid door één woord gaf, dat hy zelve, de Gekruiste, Begraven Christus weder verfcheenen, weder gezien, en gekend is, dat kon hy en zyne Broeders getuigen. Daar toe behooren alleen oogen en zinnen, een goed verftand en een gezond oordeel. En dat de Apostelen dit gehad hebben, dat in hunne fchriften geen fpoor van Dweepery, beraamde
List



( 219 )
List, bedrogene Domheid, dwaaze Ydelheid, om Jefus te pryzen of door hem geprezen te worden, zich opdoet; is, dunkt my, oogenfchynlyk. Zy mogeD in hunne aanhalingen van het O. T. in hunne begrippen van Jefus gedwaald hebben, zoo als zy willen (ik fpreek daar nog niet van) dit alles behoort niet tot hun eenvoudig, gefchiedkundig getuigenis , over zaaken, waar van zy getuigen konden , getuigen moesten (want niemand anders kon hunne plaats vervangen) en als zy het eenmaal deeden, niet anders, dan dus getuigen mogten. Wy hebben nog niets hetminfte tegen hen; en nog is alles vóór hen.
Indien er ééne valfche flap in hunne fchriften, of in hun leven was; indien er één uit hunflïldden, b. v. van hun was afgegaan, hunne bedriegery, hunne affpraak, om de Gefchiedenis van Jefus te verdichten, ook zelfs vyandelijk had ontdekt; indien Judas, de Verrader, het ook alleen op dattydflip,
toen zyn buik borst, had ontdekt dan was er
eene aanklagt tegen hen, en nu moest men wenden , onderzoeken, opregt, naar waarheid, geheel kritisch onderzoeken ; maar nog zou men geene onverhoorde zaak veroordeelen en ontkennen kunnen. Nu is van alles juist het tegendeel; geen één word aan zyn getuigenis en de zaak deszelven ontrouw; zy leven, lyden, fier ven daar voor; de Verrader boet zyne flegte gierigheid met het leven
en kan niet dan den hof, daar Christus was,
verraden. De brieven van Petrus en Johannes
zya



( 220 )
zyn op de Gefchiedenis van Jefus niet alleen gebouwd, zy zyn met haar één en het zelfde; de Gefchiedenis van Jefus is hunne Ziel , gelyk zy de ziel en het geheele leven vau die geenen was, die ze fchreven. Deezen geest plantten zy voort, met hem alleen vervulden zy den bouw van hec Christendom, zodat het, trots al het geen in het begin tegen was, bykans twee duizend jaaren overleefd heeft waarlyk, eene zonderlinge bedrie-
gery, buiten alle en tegen de grootfte blyken ! Een zeldzaam Ryk van Beëlzebub, dat met zich zeiven zo ééns , in alle werkingen het Ryk der waarheid is, tegen Beëlzebub arbeid, en dat wy toch aan Beëlzebub op ons eigen bedunken toekennen. Nog meer. Waren er ook zelfs vyandely-
ke getuigenisfen tegen deeze Gefchiedenis, vooral in de eerfte tyden, by eene Natie, die daartegen getuigen kon en zoo veele redenen had om er tegen te getuigen? Ook niet. Josephus, die
toch de Christenen niet behoefde te ontzien, ze«t geen woord tegen hen, gefteld ook, dat hy niets vóór hen gezegd heeft. Is zyn ftilzwygen geene fpraak genoeg vóór hen ? En is het wel waarfchynlyk , ja flegts begryplyk, dat hy van hun geheel gezwegen heeft ? Men noemt zyne plaats van Christus verminkt, ik houde ze daar voor; ondertusfchen moet hy toch iets van Christus gezegd hebben, en naar het geen hy van Jakobus zegt, zeker niets nadeeligs. Geheel verdicht kan de plaats onmogelykzyn, anders weetik niet, waarommen
niet



( 221 )
niet ook de plaatzen van Johannes den Doopef % Herodes Agrippa enz. kon wegdoen, alleen, om dat zy het N. T. bekrachtigen, hoewel alle de tot hier coe geziene Codices deeze zowel als geene hebben. Zoo dra de Romeinen van deeze Schriften beginnen te fpreken, is het juist inden
geest derzelven, gelyk Plinius brief getuigt
by gevolg fteeds nog alles gefchiedkundig daar
voor, en niets daar tegen. Eindelyk, kan
men ook zelfs, (ik laat my, zelfs tegen mynen voorigen Brief ve, «aao yiw<; in) een plan waarfchynlyk maken , volgends het welk de Apostelen deeze Gefchiedenis verzonnen en verbreid hebben? Ook Hechts van verre waarfchynlyk maaken, wanneer, en hoe, en waar door zulks gefchied
is? Maar van dit alles nog niets; zelfs het
klaarde tegendeel van alles. De Gefchiedenis, die zy van Christus fchryven, was tegen het begrip der Natie, was tegen hun eigen begrip; niets bracht hen tot deeze Roman, alles leidde hen daar van af, en hun zelfs moest zy immers, als eene onbegrypelyke Gefchiedenis opgedwongen worden. Deeze verbreidden zy nu verder, als gedwongen ooggetuigen , levende en ftervende, onder fmaad en tegenfpoed, en zoo voortgaande, zonder Dweeperij , overëenftemmende in Schriften en in leven , in leven en in dood. Ik
haat alle declamatien by gefchiedkundige bewy» zen : Ik heb zelfs over deeze zaak veel te lang gefchreven , om dat zich een twyfelende of ge. II. Deel. P teel



( 222 )
"heel ontkennende, toch zelden iets of zelfs maar zoo veel laat overreden, als wanneer men eenen blinden van de kleuren veel voorpraat; over het algemeen zyn groote Boekdeelen van bewyzen voor de waarheid van den Christelyken Godsdienst geen kost voor my, en ik wensch juist niet; dat zy het ook voor u worden, ja eindelyk na alles zal ik nog geen woord voor de waarheid van den Christelyken Godsdienst (zoo ingewikkeld , als men het woord Godsdienst noemt) gezegd hebben ; alleen voor de waarheid van deeze kleine Gefchiedenis, gelyk ik ze my in haaren zamenhang voordel, kon en kan ik niet anders fpreken, tot dat men my anders overtuigt* Ik zeg toch met dit alles niets meer, dan: lees de Gefchiedenis zelve ongedwongen, en in den zamenhang van haaren tyd, haare plaats , haare omftandigheden; en (indien ik er "dit mag byvoege'n) wacht u, zoo veel gy kunt, voor afgetrokken, manke bewijzen , die van elders gebeedeld zyn. Ongeloof mag de pest van het Christendom zyn ; een flecht bewys uit de bovennatuurkunde is zyne haatelyke, vuile ziekte. Er fterven meer menfchen aan deeze , dan misfchien aan geene; en in onze dagen is zy de modeziekte.
( Terwyl ik u tot deeze boeken zelve en tot de grondlegging van het eerfte Christendom , als tot het beste daadbewys van deeze Gefchiedenis heen wys, fluit ik geen grondig boek uit, dat zyne oorfpronklykheid als fchrift of als zaak befchouwd ,
in



C 223 )
311 een gefchiedkundig daglicht Helt. LArdnerS* ten deele Jortins fchriften; Hodteville, l'AbbAdie en anderen, onder de Duitfchers , LilienthaL, Lesz, en eene reeks anderen, die ik niet gelezen heb, Bonnet, Grotics , bykans eenieder, die over de waarheid van den Christelyken Godsdienst fchryft, moet dit punt ten minften aanftippende aanroeren. Eene goede Inleiding van het N. T» zou menig overbodige van deeze bewyzen afzonderen en kortelyk zamenvatten , het geen tot ftaaving en inzien in de boeken des N. T. en derzelver inhoud dient. Het beste middel ondertusfchen om deeze Schriften te lezen en te gebruiken, is de eenvoudigheid van het hart, een redelyk, oprecht oogmerk.
Ik zou u zeer beklagen, myn Vriend! wanneer gy van de gefchiedkundige waarheid der eerfte Christen-gefchiedenisfe niet overtuigd, by de be» oefening der Godgeleerdheid bleef. Niet, als of gy daarom verbrand en wegens uw Ongeloof gekruist moest worden; maar om dat het uwe rusten braafheid, dè waardigheid van uw karakter en den yver, dien elk regtfchapen mensch aan zyne bezigheid verfchuldigd is , ten uiterfte benadeelen zoude, wanneer gy een dienaar Van de leugen, een bode van eene Gefchiedenis en zaak wierd, die gy zelf niet geloofdet.. Hoe gy ook naderhand u wilde helpen: ,, Ik predik eene goede.Zedekunde, vroo•me Leere, meeningen van eenen goeden man" gy zoudt altyd een dorre tak aan den boom van het
f • P 2 Chris-



C 224 )
Christendom voor u en anderen zyn èn blyven, My dankt, in onzen tyd zou men menige dergelyke takken wenfchen; maar ik beklaag hen en betreur het Christendom om hun. Hadden de Apostelen zoo gedacht, hadden zy zich in hunnen boezem, als koude bedriegers vaneenen niet opgeftaanen Christus gevoeld en zich met eene bevende vrees tot vergoeding van hun liegen * dat zy tegen willekeur moesten doen, aan4 eenige zedekunde uit den mond van Jefus gehouden , waar zou Christus, waar het Christendom tegenwoordig zyn ? Hunne vrolykheid in leven en in fierven kwam alleen daar van daan, dat zy noodwendig en van God gefchikt, eene waare, zelf geziene gefchiedenis , byzonder de Opftanding moesten prediken. Juist de eenvoudigheid van deeze Leer, als eene zekere, zelf beleefde daad» zaak bragt het meest aan de omkeering toe, die het Christendom maakte. De bloote leeringen , twyfelingen, wysgeerige vraagen en onderzoekingen over den dienst en de vereering van God, over de onfterflykheid en het eeuwig leven, was men moede. Eeuwen lang was men door het disputeren niet verder gekomen, dan men in het begin was, en de menfchelyke Ziel wil zeker» heid, zy verlangt naar daadzaaken. Deeze bygevolg, die alles bevatten, het welk .aan de anderen ontbrak, nam men met de grootfte begeerte aan : de zedekunde van het Christendom werd eene daadzaak in de zeden zyner Leerlingen, de rust,
die



C 225 )
die het verfchafte, eene daadzaak in de helderheid van hunne Zielen, het toekomend leven eene daadzaak in de Gefchiedenis van hunnen Heer, die zy beleefd hadden, waar voor zy leefden en ftierven. Deeze korte, koninglyke weg was toenmaals de triumf van het Christendom en zal ten allen tyden zyn zekerfte triumf zyn. Ga bij het ziekbed en bezoek heden eenen eerlyken getrouwen Christen , morgen eenen waaren Dogmatifchen Twyfelaar; gy zult zien , waar de waardigheid, vastigheid der Ziel, rust en grootmoedigheid is? Of waarom noem ik het woord ziekbedP Bezoek beiden in hunne gezondfte dagen, neem acht op dezelve juist in moeilyke omftandigheden, by de zwarigheden van hun leven; en zie, waar naartoe de uitflagneigt ? Het grootfte , voordeeligfte, gelukkigfte deel der menfchen heeft daadzaaken nodig, om" dat het zich aan zelf uitgedachte onderftellingen niet houden kan, om dat elke wind die omver werpt of om dat zy voor hem te fyn zyn. De kracht van een betoog is in fynheid oneindig te Hellen boven het uitwerkzel van het fynfte muzyk, de uitwerking van de fynfte fchildery en het geen anders de menfchelyke natuur teder gevoelen mag, maar ook alleen in fynheid. Voor het dagelykfche leven, voor het aanhoudende voedende genot hebben wy andere dingen van noden, dandeezcfyneuitwerkzels; gezondefpys, gezonde zinnen en derzelver waarheid. Ook de kostelykfte afgetrokkenheid moet uit hun bereid worden P 3. en



( 226 )
en keert tot dezelve voedend en gezond te rug. Edn Christen , die van eenen opgeftaanen Christus gelooft en daar is , waar Hy is , zittende aan de regtehand van God , heerfchende in kracht en onfchuld; heeft aan zyne daadzaak meer , dan een ander aan wysgeerige twyfelingen over de onfterfelykheid van de Ziel. Een Christen , die aan Christus dadelyk gelooft , dat is , de daad. zaak van deszelven leven door zyn leven ftil en werkzaam uitdrukt, heeft aan dit dadelyk geloof meer, dan de grootfte Theoretikus , die algemeene zedekunde met letters opfiert. En zoo vervolgends. Het is my doorgaands aandoenlyk, wanneer eene Christen-gemeente met het hart en overtuiging Opftandings- Geboorte- Pasfieliederen als daadzaaken en befluiten over daadzaaken zingt; in haare grootfte eenvoudigheid is eene kracht, die meenig nieuw kunstwerk van eene gerymde of ongerymde redeneering noch navolgen, noch vergoeden kan. Ook hier geld het: „ Water doet niet uit, maar het Woord van God en het Geloof" om het welk zich de beste redenceringen der menfchen alleen als kransfen om den ftam vlechten. Ik ben overtuigd , dat de oude Gezangen der Christen Kerk, de Gezangen van Prudentius en zoo menige Liederen der Latynfche en oude Moravifche Gemeente, en het geen zederd de tyden der hervorming haar in haren geest volgde, dat deeze eenvoudige, gefchiedkyndige Geloofsgezangen by het grootfte, nuttig-
fte



(227)
fte gedeelte der menfchen meer goeds aangebragt , meer onfchuld , rust en overtuiging gewerkt hebben, dan het geen , in de plaats gefield, voor de hand werken zou. De grond van het geheele Christendom is eene Gefchiedkundige gebeurtenis en derzelver zuivere bevatting het eenvoudig, gemeen, dadelyk-uitdrukkend geloof.
Maar even dit, dat dit zyn grond is, toont myn Vriend! dat het Christendom als zodanig, nooit vervolgen kan, nooit vervolgen moet. Wie zal den anderen met vuur en zwaard dwingen , dat hy eene zaak gefchiedkundig gelooft ? Over¬
tuig hem, dat hy gelooft; indien niet, Jaat nem gaan. Hy ftaat of valt voor den Rigter van zyne overtuiging; Gy zyt dieniet. Christenen, die eikanderen tot het Geloof dwingen, of wegens het ongeloof verbranden en vervolgen , moesten alleen den titel van hun Testament opflaan: Het heet Euangelium, het is eene Gefchiedenis. Wie verbrand eenen anderen, om dat hy een Euangelium niet wil aannemen? Behoud, gy andere', het voor u zeiven. Wie flaat eenen anderen, om dat hy eene voor twee duizend jaaren gebeurde Gefchiedenis niet gelooven wilde? Geloof gy ze daarom des te zekerer. Ik heb nooit gehoord, dat de Leerlingen van Socrates en Plato met vreemde Volken oorlog hebben willen voeren, om dat deeze Volken van hunnen P 4 So-



( 528 )
Socrates en Plato niets wisten, nooit gelegenheid of tyd gehad hadden, om zich van hun beftaan in Griekenland te laten overtuigen ; en de Leerlingen van Christus hebben zich zoo iets tot eene verplichting gerekend? Waarlyk zy waren geen Leerlingen van Christus meer, toen zy dit deeden!
ym



VYFTIENDE BRIEF.
w aarlyk, myn Vriend! daadzaaken kunnen alleen door daadzaken bekend , bekrachtigd en bewaard wc rden ; bet beste bewys is bygevolg het Christendom zelf, zyne grondlegging en bcwaaring, allermeest zyne vertooning in onfchuld, in eene dadelyke hoop en in het leven, gelyk Christus leefde. Duidelyk zegt Christus zelf in dé bekende Spreuk: Zoo iemand den wil wil doen enz. Tegen zyne vyanden beroept hy zich altyd op zyne werken, op daadbewyzen van zyn karakter en zyne Godlyke zending; dit is het bewys desgeestes en der kracht, dat het Christendom nooit zal affterven, of het was er met zyn oude bewyzen van wonderen en voorzeggingen tegen de ongeloovigen, of tegen zulke, die geene roeping gevoelden , om deeze zaaken te onderzoeken, ik laat fkan om die te gelooven, kwalyk aan. Het Christendom is over het algemeen , gelyk getoond is , geene zaak van betoog , nadien gefchiedkundige daadzaaken in eeuwigheid niet, hoe zeer men ook verdraait, en knoopt, zullen kunnen betoogd worden. Zy willen ook niet anders betoogd zyn, dan door gefchiedkundige bewyzen, eigene overtuiging en P j eens



C 230 )
eene zuivere uitdrukking in het karakter van het leven.
Zeg toch myn Vriend ! heeft ooit een Leerling van Socrates geloofd, zynenLeermeesteranders en beter eer aan te doen, dan wanneer hy de waarheid van zyne Leer met de daad uitdrukte? Hoe meer hy dit doet, hoe verder hy hierin komt, des te meer is hy een Leerling van Socrates; overtuigt hem Socrates niet, dan verkieze hy voot zich Epikdrüs, Diogenes, of zich zeiven, dien hy volgt. Wien hy volgt, dien volgt hy op zyn e.gen gevaar. In de eerfte eeuwen behandelde men het Christendom ook op eene zoo vrye, milde dadelyke wyze; en noch het Christendom, noch deszelfs belyder vond er zich kwalyk by. Zo dra het Christendom eene flappe gewoonte, een geërfd goed , of zelfs eene vreeslyke en toch ydele Lands-wet, met één woord Lyf- en Zieldwang werd; bleef het geen Christendom meer. Dit fteunt alleen op daad en overtuiging, op geest en waarheid. De arme Christus, toen hy in de wereld omwandelde, zocht hy wel voor zich de gunst van Koning Abgarus te verkrygen, zynen Codsdienst aldaar Staatkundig, als een Erfgebruik en Landswet te vestigen? Droeg hy zoo iets aan de voornaamften van Jeruzalem of aan Herodes en Pontius voor? Beweerde hy niet veel meer, tot op het laatfte uur, dat zyn Ryk niet van deeze wereld is, dat geen van zyne Dienaars daarom of daar voor met wereldlyke wapenen ftryden en eensan.
ders



( 231 )
ders Dienstknecht de ooren mogt afhouwen; dat hy om de waarheid te leeren gekomen was, en dat de waarheid alleen als waarheid moet voortgeplant
worden heeft hy dit niet in zyn leven op het
nadrukkelykfte door woord en daad betuigd ? Wat mydde hy meer dan dwang en eene onderfteuning der Voornaamen? Ontweek hy niet de Paleizen der Grooten? Maakte hy het den geenen, die tot hem kwamen, het komen tot hem, niet veel eer moeilyk dangemakkelyk? Was het niet altyd het eerfte karakter van zyne navolging: Zich zeiven te'verloochenen, met zich zeiven wel te raade te gaan, eer men dien moeilyken ftap doet. Dus deed Christus; en deswegen bleef ook zyn Koningryk klein en onzichtbaar, het getal van zyne Leerlingen was gering, en ook het geen voor zyne Leerlingen eigenlyk alleen de parel van het Christendom was, bleef en is een begraven fchat in den akker. Ons leven , zegt Paulus, is verborgen met Christus in God; maar wanneer ,hy verfchynen zal, zullen ook wy openbaar worden. Christus wilde niet wereldlyk heerfchen noch zyne hoogheid met vuur van den Hemel bewyzen. Hy haatte het eerfte, als eene kunstgreep van den Duivel tegen het geheele oogmerk van zyne waardigheid en zyn leven; hetlaatfte als een volflagen vyand van zynen Geest. Hy ging door de wereld als een arme Reiziger, die, als of alles met vloek en vuur vervuld was, zoo weinig, als mogelyk, van haare goederen, fchatten , hulpmiddelen, kostbaarheden aanraakte.
Hoe



C 232)
Hoe dan ? hy maakte de vrywillige verlochening van al het geen voor de ftille krachten waarheid van zyn Ryk vreemd was, tot een grondwet van zyne navolging ; en aardfche hoogheid zou het karakter van zyne heerfchappy? dwang van wetten en vervolging zou de fteun varf zynen echten Godsdienst ooit kunnen , ooit mogen zyn ? Wanneer heeft het Christendom eene Staatkundige wetgeving, wanneer beide deelen van denwaaren aart waren, ookzelfs willen vormen? Zyn geest kan alles doordringen, en wanneer inRomenhetStoïcismus, inGriekenland hetPythagorismus de wetten oprigtte,zou waalyk de zuivere geest, de menschlievende, al verdragende zin van het Christendom, voor de wetgeving zeker niet nadeelig zyn, als men dien ooit zoo ver komen liet; maar om Gods wil geloof niet, dateen blinde Sekten of Slavengeest dc wetgeving van het Christendom is. Wees altyd op uwe hoede , wanneer by zaaken van zodanigen aart het Christendom gevoegd word; daar fchuilt zeker de Slang in het gras. Wanneer gy eens een Gecstelyk ampt bekleed, verwydert u, al wat gy kunt, van eiken dommen Superintendent over de gemoederen , van een Staatkundig Onchristelyk Christendom. Stel de leer en het leven, met één woord de Gefchiedenis van uwen Heer en de zynen voor, mondeling, dadelyk, hoe ftilleren bedaarder, des te beter; op dat de waarheid haar regt behoude en het woord van God, het karakter van Jefus in ftilte werke. Weest zoo gelukkig, om alleen eenigen te overtuigen, dat zy
zich.



C 233 )
zich , zonder Dwecpery en Bygeloof, overga ven om het Leven en de Leer van Christus manneIvk te volgen, volgends zyne grondwetten te lev'en in de waarheid en ftille liefde; het zy gy deeza
lieden moogt kennen of niet bet laatfte altyd
des-te beter! Laten wy voor Christus Leerlingen winnen, niet voor ons. Laten wy hem, en niet ons zeiven prediken. Liefde is de geest van het Christendom,geene gebruiken; een algemeene zuivere geest der waarheid, daar de waarheid gevonden word, geene enkele opftapeling van woorden, Christus zal by het laatfte oordeel niet naar Sekten vragen, niet naar den zoom des roks, en geleerde in het graf gebleven formulieren , maar naar eene zuivere kinderlyke hartsgefteldheid van den mensch , naar eene algemeene , zich zeiven onbekende menfchenïiefde. Het geen gy gedaan heit aan eenen van deeze minjlen; dat hebt gy aan mv ge* daan. Het geen gy niet gedaan hebt aan eenen der* zeiven , hebt gy my ook niet gedaan. O Vriend! wanneer wy flechts deeze eenige reden van Christus , flechts de eenige handelwyze van hem hadden, toen hy het kind in het midden ftelde, en het geen hy daar van zeide; konden wy dan den weg, om Christenen te zyn in zynen zin , in den geest zyner waarheid, ooit misfen? En gelyk deeze, zyn gewis alle zyne onderwyzingen, handelingen, zyn geheele leven. Goedheid pryst hy altyd aan, als de menfchelykfte, billykfte geregtigheid ; vergeving, toegevendheid, lydzaamheid, overwinning
van



C 234 )
van het kwaade door het goede, als de befchamendfte goedheid. De grootheid van eene luidruchtige goedheid heeft haaren loon weg ; maar de ftille, verzwegene goedheid is zyn fap der natuur, is zyne balzem van het menfchelyk hart en leven. Te bouwen daar iedereen bouwt , aan den rok een zoom te hechten en de fchootels van buiten fchoon te houden, noemt hy het werk van Pharifeen en fpreekt daar over, als over de bedriegelykfte geveinstheid, die het oog van het waare nadeelige, . van dc waare verbetering aftrekt, het verderfelykfte wee uit ; maar daar te verbeteren, daar niemand verbetert, daar helpen, daar niemand helpt, de arme , onbekende , naakte, hongerige , gevangene menschheid aannemen , waar en hoe zy gevangen ligt, behoeftig is en beedelt, geestelyk of lichaamlyk in zaaken van het aardfche of eeuwig leven , dat is Christendom, dat is de geest van zyne leer, van zyn leven, van zyne eeuwige belooning. Waar in de wereld dit ftille zaad van zuivere, goede, verborgene daaden ook onder fneeuw en doornen bloeit; zal Christus hen vinden en in zynen oogst inzamelen , maar alle Christelyk en Onchristelyk kaf zal hy verbranden met eeuwig vuur.
Welzalig het Christendom van dien aart, daar en hoe het bloeit en ontfpruit! En gy , myn Vriend ! roep met my ; welzalig i Soortgelyk Christendom is de wortel der menschheid, haar edelfte levensfap in de verborgenfte vaten, het merg van
God



C «35 )
God in onze gebeenten , zyn ftil beeld, zyne verborgene, maar Almachtige kracht der Schep, ping.' Het geen met Trompetten en Pauken gefchal tot roem , voordeel, ftaat , voor het lieve tydverdryf gedaan word, verkrygt, wat het wil» roem, voordeel, ftaat, en vermaak, het is voorby en heeft zynen loon weg. Het waare, Christelyke goed, in ftilte gedaan, uit eene innerlyke overtuiging en liefde tot de waarheid, tot hulp der arme, naakte, gevangene en behoeftige menschheid dit heeft van ouds her de wereld behouden en behoud haar nog: het gaat niet onder, het fterft niet, wanneer het ook fchynt te fterven, het gaat in onzichtbare vaten , als het fap des levens, als ambrozyn en manna der natuur, als Gods licht, vlam en zaad verder en werkt, daar men het dikwils niet zou zoeken. De toekomende wereld zal alleen beftaan uit het geen in dit wezenlyk , dat is, echt Christendom was en als zodanig daar in kon overgaan. Het verborgen Zaad word een openbaaren Oogst, het verftrooide Ryk der Leden van 'Jefus, die door eenen Geest'bezield, in menigerleie gefteldheden , den last des levens droegen en het üyk tot goud trachten te maken, zullen zich verheugen en verëenigd worden , en altyd by den Heere zyn. Dit, myn Vriend! zy ons zegel van Christus! zy» Doop, zyn Avondmaal, zyn Gebed, zyne Gelykenisfen , zyn Leven, zyn uitgang uit de Wereld, zyn ingang in den Hemel, zyn ftil verblyf aldaar, tot dat hy
we-



C ?3<S )
wederkomt met zyn Ryk alles voert, alles
brengt ons daar toe, om één te zyn met hem, te leven door zynen Geest , als Kinderen van den eeuwigen Vader in den Hemel. Amen.
N. S. Ik heb u met opzet nog tot befluit van mynen Brief aan de weinige en tedere inftellingen van Christus , Doop , Avondmaal, zyn Gebed herinnert. Ik kan my niets vriendeiykers, gemoedelykers |te binnen brengen ; zelfs wanneer ik ze als bloote inftellingen (de leerftukken van verborgenheden nog afgezonderd) in aanmerking n' em. Gelyk Christus Gedoopt werd , worden ook wy Gedoopt, met alle de drie heilige Namen-, die zich daar over hem openbaarden. Zyn Avondmaal is de innigfte Broedergemeenfchap met ons, dat hy de; Wynftok is, wy alleen de Ranken, dat zyn fap en bloed in onze harten werkt en werken moet ten eeuwige leven. Zyn kinderlyk Gebed eindelyk, is, gelyk dat Boek zegt: ,, De afgelaatene heerJ5 lykheid des Heeren, tot welke de Heiligen van „ God opklimmen en den oorfprong aller dingen
om het leven der Ziel, de nooddruft van het „ ligchaam, en de afwending van het booze ten goe-
de bidden, met eene hand, welke aan den Va3, der fchryft, en op het einde derzelve met eene Si hand, die met Gods zegel, de volmaakthedea n van Jehovah zelve, verzegelt."
ZES-



ZESTIENDE BRIEF.
Ik ben niet van die gedachten, dat men in alle gelykenisfen van Jefus diepe verborgenheden vin* den of die zelfs als eene zo kunstvolle verdichting inoet befchouwen, als ooit op de wereld gemaakt Wietd» Christus wasjniet hier, om een Dichter ta zyn, en zyn oogmerk was niet, om Efopus in Fabelen of een vernuftig verftand in ZinfpreO» ken te overtreffen. Ook hier van, gelyk van zoo menige andere heeft de Hoogheilige lofreden moeten ontvangen, waarover zich, elk, die de tyden kent „ behoorde tefchamen. Parabelen, gelyk jefus die fprak, waren niet zyne uitvinding: Zy zyn eene ge* woone omkiedingderoudeJoodfcheLeeraars,die wy in hunne boeken en uitleggingen menigvuldig, dik» wils niet ongepast vinden. Niet in do in vatting ligt de waardy , maar in den gevatten fteen , den zin der reden; en ook deezen moet men niet ver* breeken en vcrdeelen , als of hy dus fchoonef wierd: In eene Parabel behoeven geen duizend fteU lingen gevoegd worden ; éóne hoofdftelliög moet daar in liggen. Dat zy als eene Gefchiedenis, als'c fvare, als vertellingen in de dagelykfche gewoonte II. Deel-, Q voort»



C23S 3
voortgaat, geeft haar eenen levenden, ryken ï vruchtbaaren loop; maar onmogelyk kan men elk lid , als een nieuw geheel, vol verborgenheden en leeringen affchearen, zonder dat niet meestal de zin van het verhaal over het algemeen lyd of geheel verloren raakt. Byzonder ging het dus veele gelykenisfen van Christus, om dat zy ,een duizend jaar herwaards, gewoone Zondagstekften geweest zyn, die in twee dagen dikwils driemaal in ééne Kerk jaar uit jaar in verklaard worden, Daar wilde, daar moest m n toch doorgaands wat nieuws zeggen; elk wilde bet boven anderen uitfleekend zeggen, en zoo outftonden daar uit die befnoeijingen, betekenisfen, die verkeerde gezichtspunten, die verdraaide preek-onderwerpen, van welke de wereld in eene groote maate vol is. Genegene menfchen Zoon, wildet gy dit, toen gy uwe eenvoudige gelykenisfen fprak?
Tot deeze en a dere zaaken, m n V iend! lees de oude Joodfche Schriften , waar van eene geheele reeks ook vertaald is, om u aan den Parabolifchen toon te gewennen, en dien met een eenvoudig oog, van 't welk Christus zoo veel hield, te leeren befchouwen. Een groot deel van zyne uitdrukkingen, ook zelfs zyne gebeden, ontleent uit de toenmaals gewoone taal der Jooden zyn gemaklyk; Drusius ,Schoetgen, Ligtfoot, Meuschen, Wetstein hebben daar toe niet onnut verzameld. Gy kunt by deeze Formulieren nog altyd afzonderen, het geen van een laater Joodsch gebruik



( 283 ")
bruik en misbruik is; ondertusfchen blyft het taalgebruik van dien tyd toch altyd de natuurlyke en eerfte omtrek der reden van Jefus; want hy leefde onder het Volk, hy fprak tot het Volk, en moest dus volgends deszelfs gewoonte fpreeken. Byzonder ontleent ook Paulus van deeze bron licht j nadien hy in het geheel zyne taal- en wyze van beiluiten naar het Rabbynsch gevormd had, en dit thans op zaaken van het Christendom toepaste. Duizend byzonderheden in de uitdrukking vervallen, wanneer men Jooden met Jooden laat fpreken,enniet als bovennatuurkundigefpraakkundigen van onze Westerfche taaien.
Het naast komen wel de ophelderingen van het N. T. uit Josephus en Philo, twee bykans gelyktydige Joodfche Schryvers.' Krebs , Carpzovius , en Loesner hebben zich op deezen weg veel werks gegeven. Daar het Grieksch van het N. T. duidelyk een Hellenismus, een naar het Hebreeuwfche (ten deele Latynfche) en andere Oosterfche Dialekten gevormde fchryfftyl is ; zoo zyn, om ssich daar toe te gewennen , de Alexandrynfche vertaling des O. T. en de van Origenes verzamelde Overzetters nuttig om te lezen; niet, dat men , gelyk menige aanraaden, die altyd by Hoofdftukken ter zyde van den Hebreeuwfchen tekst hebbe, ten ware dat men ze tegenwoordig eigenlykals hulpmiddelen van het Hebreeuwfch wilde gebruiken; maar vry, geheel, boekswyze en op zich zelve moet gy die lezen. Neem de boeken, die Q 3 het



C 240 )
het best vertaald zyn, het eerst: ververscht uw1" lezen door zommige aangenaame Apokrypbe fchriften , als b. v. het boek van Syrach, de wysheid van Salomon, Tobias, de Makkabeen; dit zal u van zelve tot de Taaleigenfchap (Idiotismus') van het N. T. brengen. Ik wenschte, dat wy voor deeze Hellenistifche taal meer echte hulpmiddelen hadden, dan wy hebben. In plaats van eenen langen en ongelukkigen ftryd: Of het N. T. in het zuiver Grieksch gefchreven ? en of het den Geest van God niet onbetamelyk is, dat hy zyne boeken niet in de Attifche tongval heeft laten fchryven? Of de Hellenismus een tongval verdient genoemd te worden? enz. was het nuttiger geweest, den oorfprong van deeze vermengde tongval op te delven, en ons ten minsten eenige goede Bylaagen voor het byzonder en taaleigen (Idiotikum) derzelve aan de hand te geven. Het eerfte, dunkt my, is nooit regt gefchied. Wy hebben daar van het N. T. niet mede gerekend , twee woordenboeken: Kircher en Trommius: maar beide zyn alleen woordenboeken, zonder eene Kritifche onderfcheiding. Den nieuwen Thefaurus van Biel ken ik nog niet. Over het N. T. hebben Gataker, Vorstius, Heinsiüs, Grotius, ookErnesti in zyne Theologifche Bibliotheek hier en daar veele goede aanmerkingen, uit deeze bron geleverd: maar aan eene volledige verzameling en rangfehikking van dezelve, met één woord, aan een goed woordenboek van het N. T. ontbreekt het ons • [ - mis»



misfchien nog. Tot hier toe komt my het woor« denhoek van Schoetgen door Krebs uitgegeven het beste voor; hoewel ik by een Kritisch onderzoek van deezen aart nog doorgaands het N. T. van Grotius en Wetstein voor het beste houde. In het laatfte zyn Raphelius , Kyfke en die anders de ongewyde Schryvers voor het N. T. (dikwils met groote moeite en weinig voordeel) gebruikt hebben, bygebragt, En als men uit hem het merg haalde, in betrekking tot de Varianten den arbeid van Griesbach en anderen gebruiktevervolgends de Conjedtuuren die Bowyer heeft beginnen te verzamelen en Schtjlz vertaald heeft, met het geen behalven deeze anders nog voorkomt , in eene derde colom daar by voegde, de Varianten der merkwaardigfte oude overzettingen, (de hulpmiddelen daar toe zullen in het vervolg genoemd worden) insgelyks in acht nam; met één woord, hier zoo te werk ging, als boven by het O. T. is aan-
geweezen waarlyk dan had men veel by een,
dat men nu niet heeft. Thans moet gy het een of ander hulpmiddel alleen gebruiken, en zoo lang is het N. T. van Griesbach , Wetstein en dat Koppe onlangs begonnen heeft, als gy het middelfte kunt verkrygen, een uittrekzel van veelen, en Grotius blyft de eerfte en voornaamfte. Over het algemeen fpaar ik my de moeite, om een reeks van hulpmiddelen in het byzonder aan te wyzen , wanneer ik er u één, te weten Ernesti Interpret N. T. noem; een boekjen, dat in plaats van veelen zeiQ3 ve



C 242)
ve dienen kan, deels ook het gebruik van veelerj met den geregeldften vlyt aanwyst.
Terwyl ik my op dit voortreflyk boekje en alsgy over zommige Kritifche punten een verdere beredenering wilt hooren!, op MicHAëus Inleiding in het N. T. beroep, gaa ik met myne nadere aanmerkingen voort. Wagt u in het begin, gelyk ik u ook reeds by het O. T. heb gewaarfchuuwd , voor verklaringen en omfchryvingen van het N. T. De uitlegger legt geern zyne en de begrippen van zynen tyd in den mond van den ouden Schryver, gelyk wy daar van, wanneer er van het gebruik van deeze verklaaringen by openbaare redevoeringen gefproken zal worden, zonderlinge voorbeelden zien zullen. De omfchryver ontneemt den zamenhang der reden lichten fchaduw; of hy maakt alles tot eene langwylige faus, of hy geeft aan den tekst zyn, dat is, een geheel nieuw verband. In beide gevallen moet het O. en N. T. Iyden. Begin eenen Dichter te omfchryven, in profa te brengen; hy is geen Dichter meer, heeft geesten kracht verloren , men leest zich zeiven aan hem moede en mat. Dus is het met de omfchryving der Profeeten, Liederen, Pfalmen, zelfs de leerboeken van het O. T. die toch alle dichtkundig zyn. Onderneem nu zelfs eene eenvoudige Gefchiedenis , gelyk die van het N. T. is, te omfchryven, te verklaren en tot leerfteHingen te brengen, naar dat gy hier of daar lusttoe hebt; de karakteriftifche, enge, eenvoudige Gefchiedfchry-
ver



( 243 )
veris verdweenen, er ontflaat eene nieuwe treurige tusfchenzaak tusfchen de gefchiedenis enhaare uitlegging. Eindelyk onderneem het zelfs, Brieven te omfchryven, byzonder de Brieven van Paulus, die bykans reeds omfchryvingen op zich zeiven zyn; men verwart zich, niet in Paulus of Petrus, maar in de nieuwe omfchry ving van Petrus en Paulus, men weet op het laatst niet, of men eenen Brief of eene laffe Predikatie of eene fluitende Verhandeling leest, met één woord het
word een lang uitgehaald, ellendig werk. Omfchryf toch eens het aangezicht van eenen mensch met eenen hollen fpiegel of een vergrootglas en zie, waar de omtrek voor ons natuurlyk oog is gebleven ? Wat ervan de menfchelyke gedaante thans
geworden is? Geen Jota anders is het met de
uit eikanderen gerukte gedaante van deeze Schriften. Hoe dikwils moet de Schryver zeggen, het geen hy geheel niet wilde zeggen! Hoe dikwils met eenen open mond zeggen , het geen hy in den leiddraad van zyne reden aanwees, naauwlyks meteen wenk aanwees. Een van zyne Zinfpreuken, eene natuurlykegelykenis van Jefus word een krachteloze locus communis: de hartèlyke aanfpraak van eenen Apostel, de uitdrukking van zyne gevoelens, wenfchen, deelneming is een uitroepen fchreeuwen geworden, waar van men walgt. Wilt gy er bewyzen van, lees dan de Engelsch-Hoogduitfcheen de Hoogduitsch-Engelfche omfchryvingen , tien in plaats van een. Het is te beklagen, dat het geen Q 4 men



t 244 )
wen by ongewyde Schry vers zou uitlagchen, metf by gewyden pryst en goed keurt; ik weet er geene reden van, dan om dat ons by deezen alles onverfcbiüig is, en de gemeenfte behandeling derzelve nog altyd heilig en aandachtig voorkomt. Wanneer het iemand in den zin kwam , om de brieven van Sevigne of Horatius, Virgilius, Corneliüs Nepos zoo erbarmlyk in het Hoogduitsch te omfchryven ; hy zou van dwaasheid en den ellendig, ften fmaak befchuldigd worden , gefield, dat hy ook nog zoo goed verklaarde. By de Brieven van Paulus, en van den gemakkelyken, liefdevollen Jobannes, by de verhevene Dichtkunde van Job, de Pfalmen, Jefaïa, by het duidelykfte verhaal der Euangelisten maakt men zich daar van geen geweten en verklaart in de geliefde moedertaal. Het fchilderwerk van de ziel des Schryvers is weg, het fchoone van de ftyl is verdonkerd en zyn zuiver fieraad vervlogen ; zelfs fpraakkundig is de Leerling er dikwils.kwalyk aan, wanneer hy hier en daar zonder reden een x voor een u leest en buiten de nood. wendige woordenbetekenis weg verklaard word. Gy, myn Vriend! blyf by de bronnen en laat hem,
die wil, uit het vervuild moeras drinken. -
Ik weet, men verdedigt zich met de ten deele beerlyke omfchryvingen van Erasmus en andere van zyne tydgenooten ; zonder te bedenken , hoe bet toenmaals eene andere zaak was dan nu. Eras*ös en zyne tydgenooten moesten eerst de taal in pwaflg brengen ; het Grieks was den meesterj



C 245 )
onbekend, het Latyn werd Barbaarsch gefchreven. Hydeed dus twee goede werken te gelyk, maakte door denzelfden arbeid .twee taaien bekend en omfchreef daar en boven, opgevoed by I de Ouden als Meester. Waar dit by de meesten van onze omfchry vingen , vooral in de moedertaal, plaats vind? of wat van dezen aart bereikt werd? moogt gy zelve beflisfen. Door deeze werken zullen wy toch waarlyk noch Grieksch nochHoogduitschleeren; en aan het ftrikte ontwerp van den Autheur is geheel niet meer te denken. Vaar wel.
N. S. Om mynen droogen Brief en my zeiven te; verlustigen, geef ik u eene Ode op de Hemelvaart van Christus, die gy waarfchynlyk nog niet kent, Waaröm ik het doe? zal u het vervolg aanwyzen,
'S HEILANDS OVERWINNING Eene Christelyke Ode.
Goddelyke Geest, die met kracht en vuur Op de watren zweefde, Adam bragt in 't le« ven,
Toen hem 's Vaders beeld denkend werd
gegeven , Levensoorzaak der Natuur!
O s Blaas



C 24e y
Blaas een' zuivren wind in myn lier en toon, Laat dit nieuwe Lied door uw Alvermogen By verkeerde liên Schilo's lof verhogen, Zoet betoverend en fchoon.
Sterren loofden hem door hun glans en licht, Tongen als van vuur zyneferootheid meldden, Blinkend trad dees Held heerlyk in de velden, Vuurig zy myn lofgedicht.
Met een edlen moed, zeegryk tiond de Held, Vlammen tot een' krans om zyn hoofd zich vlechtten,
Die de Zoenaltaar, dien hy thans deed Hechten,
Hem ten Zegeteken fteld'.
De vereende walm, van al 't flachtgediert Zedert duizend jaar wolkig voortgedreven, Werdby Kedrons ftrand tot een'koets gegeven Daar myn Heiland zegevierd.
Gloorryk zett' hy zich op de Wolken nu, Zyne vrienden met zyn vertrek verlegen Sprak hy troostend aan: Ik Iaat u myn zegen,
Myn verdiensten zyn voor u.
Sterk met bloed befpat, ryker nog in eer, Trok hy door 't gejuich van de Hemellicgen ,
Die



C 247 >
Die zich van deez' aard tot de hoven-kringen
Samenichaarden voor hunn' Heer.
5t Seraphynenheir juichend in het fchoon Van den ochtendflond vloog aan 's Hemelstransfen;
Als de Vader hem heerlyk en vol glanfen Komen zag tot zynen troon.
„ Kom", was 's Vaders groet: „zet u ner vens my,
Neem nu 't Volk, door u vrygekocht ten leven,
Juda zy, myn Zoon! u ten deel gegeven Efraïm ter heerfchappy!"
Hem, voor wien de Dood ligt ter neer geveld, By wien 't leven is, magt en goedheid tevens, Werd gegeven't boek van 't lot onzes levens— Wy verëeren zulken Held.
Engelenzyn zyn Volk, Menfchen zyne kracht. Buig u, Aarde! roem Hemel, zyne kroning! Die is zyn vermaak, deeze zyne woning, Beide kennen zyne magt.
Laat u, Schilo, 't Lied op uw' Hemelvaart, Als dees wereld voor alle wereldkringen, Boven Engelen lof Afaphs Godlyk zingen, U beviel, zyn lief en waard.
Zoo



C 248 )
Zoo gelyk deéze aard door de Zonnefchyn,' Schoonfte ,' groet ik u met den 'klank der lharen,
Schoon nu de Echo zich mogt met dwaas.
heid paren, Myn hart zal myn Echo zyn.



ZEVENTIENDE BRIEF.
Ik verheuge mv , dat de Toefpelingen derprachtigeOde, die ik u overzond, u op de vóorzeggingen en voorbeelden van den Mesfias in het O. T. oplettend gemaakt hebben. Gy brengt my daar door op mynen weg: Want juist gelyk gy , houde ik ook dit punt, voor een van de zwaarfteen fynfte der Christelyke Leere.
Indien wy alleen met de meningen van uude Jooden te doen hadden, of niet zelfs de een of andere Rabbi deeze of geene plaats, dit of dat beeld op Hem, die komen zou, de vertroostinge Israëls geduid had ; dan was de zaak een uitgemaakt werk. Gy behoefde alleen zoo menigerlei Boeken, die uit en volgends de grondftellingen der Rabbynen zelfs hier ftryden, Martini pugiofidei, Galatinus de arcanis catholica verüatis, inzonderheid Schoetgens Jefus, de ware Mesfias, op te flaan, waar in zoo veele Joodfche uitleggingen van • onze voorzeggingen op den Mesfias verzameld zyn, dat men zich, indien dit alles uitdeed, moet verwonderen, waaröm niet alle Jooden in de wereld bekeerd zyn? Ik zeg dit met allen ernst. Want, als ik zoortgelyke Boeken in myne jeugd las, (en ik
las



1 25o ;
lasze wegens de fchoone plaatzen geern) zoo verwonderde ik my waarlyk, dat er nog joouen , die met te gelyk Christenen zyn, gevonden wordentot dat in later jaren Christenen zelfs het dekzel van myne oogen ligtten. Te weten ik hoorde hen over het algemeen beweren: dat de plaatzen en voorzeggingen van het O. T. op onzen Gezalfden
meestendeels door accommodatie vervuld zyn en Biet anders. In het O. T. hadden zy eenen anderen zin, anderen zamenhang en oogmerk; zy zyn al leen door volkswaan, door valfche regels van Jood fche uitlegging en verklaaringskunst, door onkunde van hun, die ze aannaaien, op Christus overgebragt, overgedwongen. In het kort, wy hebben niet dan door de weldaad (beneficium) der toefpeling en Joodfcheuitlegging eenen vergelekenen (geaccomniodeerden) Christus.
Hoe deeze Helling nu met het andere wonderbewys, „dat Christus.de ware Mesfias zy, voor „ eerst uit de voorzeggingen van het O. T. duide„ lyk bewezen " zamenhangt, moogt gy zelf ]e zen Daar zyn mogelyk nog twee of drie plaatzen mt Jefaïa, Daniël, de Pfalmen, gebleven, dienog niet verworpen zyn, en op welke nu met eenen grooten yver en nog grooter magt alles gebouwd word, tot dat er een ander komt, en ze ook voor accommodatien verklaart. By zomm{ gen is het reeds gefchied; het jonge boek van denzelfden Leeraar berispt dikwils het oude; daar het met gefchied, daar berispt hem zyn Heer Collega,
en



en Israël zwerft om, gelyk eene verloorene kudde. Ik meen het jong Christelyk Israël. Dit laat zichwyzen, volgt dandeezen, dan geenen Leidsman: deeze zegt: „daar is eene bron, drinkt!'* geene zegt: ,, Dwaas! wilt gy zand likkén? daar , „ is een rotsfteen, daar is een woeftyn ! Dié goe, „ de lieden van het N. T. maakten alleen vergely. . „ kingen en moesten wy hen niet volgends de over, „ levering voor ingegeven (geïnfpireert) aanne„ nemen; wy zouden de zaak eenen anderen naam , „ geven; thans noemen wy hettoepasfen! (accom* „ modeeren')."
Spotten kan ik niet hier over, myn Vriend! ilc betreur het. Ik betreur een Christendom van accommodatien, eenen zoo geaccommodeerden Chris^ ! tus. Wanneer ik zelfs niet de minste betere uiti fcomst wist, ik zou altyd nog, al ware het ook op het laatst alleen my zei ven betreuren. Want bedenk eénsernftigenonpartydig;waardezaakop uitloopt?. Ik wil het toegeven, dat Paulus als een Leerling der Rabbynen, dat de Euangelisten, voor zoo ver zy als Jooden voor Jooden fchreven, in onwezenlyke dingen , tot verklaring, tot opheldering **»■' «v^f«iv»y dergelyke toefpelingen en geliefde uitleggingen hebben mogen maken ; de hoofdzaak , indien zy zich op andere es betere bewyzen grond, verloor door deeze wonderlyke nabuurfchap niets of weinig. Maar ftel nu, dat zy ook in de hoofdzaak dergelyke bewyzen bybragten , dat Christus zelf zich in zyne hoofdzaak op zodanige vergely-
kin-



( )
tóngen gronde, waar op wy thans uit zyn; zcgg dan, waar blyft nu, ik wil niet zeggen: de Godlyke ingeving , maar alleen het zekere werk van eenen God der waarheid? Zond deeze zynen Zoon in de wereld, kon ;hy hem dan niet onder onfeilbaarer kenteekenen zenden ? Kon hy hem en zyne getuigen niet ten minsten voor het toepasfen van feilbaare kenteekenen bewaren? Dat Jefus een verftandigman geweest is; kan de zwakke twyfelaar geerne toegeven ; maar kon die verftandige man zich niet bedriegen? Zich niet zoo veel te meer bedriegen, als er in zyne Ziel een overvloed van goede, voor hem onverkrygbare oogmerken was? En wanneer hy [zich bedroog , ook flechts in de toepasfing van ééne voorzegging bedroog, die eigenlyk niet op hem geplaatst was, die hy alleen door accommodatie zich tot een kleed maakte, waarom bevestigt hem God door wonderen? door het grootfte wonder van zyne opwekking ? wilde hy ons eene valbrug bouwen tusfchen bedrog ia het uitleggen en redelykheid in het behandelen, tusfchen dwalen en het goed te meenen? Dit zou de gevaarlykfte valbrug zyn, die er ooit gebouwd werd, niet alleen voor het Joodendom , maar vooralle Volken en Tyden, wien het O. T. en Christendom in de hand komt. Hoe ? een Christus voor alle tyden, voor alle Natiecn gezonden; en volgends Joodfche accommodatien,'die zelfs ook zyn leeftyd niet ééns aannam, alleen voor hun en wel voor het zwakfte, ongeleerdfte deel van hun be-
we-



( 253 )
wezen? Hy komt van den God der waarheid, ett deeze heeft op duisternis, op dennevel van een tydperk gebouwd ? Hy heeft hem door wonderen zoo geheel, zooonlochenbaar; maar doorliet toepasfender voorzeggingen zoo gebrekkig, zookwalyk bewezen? Want, het geen Hy en zyne Apostelen voor zich bybrengen , brengen wy in het geheel niet meer by, of laten het alleen nog eershalven zoo ftaan ; in het tegendeel, waarop wy het meest bouwen , daarop 'bouwen zy niet, en wie weet, of wy zeiven , na de omkeering omtrent de voorzeggingen, die gefchied is en daaglyks gefchied, in korten tyd nog daar op bouwen zullen. De Uitlegger ftoort zich niet aan het Dogma en fnyd weg: het Dogma grypt nog doorgaands naar deeze, naar geene ftroohalm; hoe wanneer de oogst, nu daar is en de laatfte fikkei {laat; hoe dan ?
Gy ziet, myn Vriend! elke zekerheid hier in is onzeker en in den grond niet regtfchapen. Ook verre twyfelingen moeten wy voorkomen; of zy zyn ons nader, dan wy denken, en zouden deeze ook wel zoo ver zyn? zouden zy niet honderd Christenen voorgekomen zyn , die uitleggen of die nieuwe uitleggingen lezen? En dan, wat zeggen de Jooden? Was het by zodanige gefteldheid eene algemeene en enkel halsfterrige boosheid, het geen hen van de toepasfing hunner voorzeggingen op onzen Christus afhoud? Zyn niet de voorzeggingen en zelfs eene reeks van Leeraaren, die ze
H. Deel. R ook



( 254 )
ook van den Mesfias verklaren, by hun? En nog verklaren andere de voorzeggingen zo anders; ja daar zy het niet doen, helpen wy Christenen hun immers, om ze anders dan van Christus te verklaren, zelfs rykelyk. Lees de Joodfche uitleggingen en van zoortgelyke fchriften alleen de amica collatio Judcti cum Limborchio, die onder den naam van Orpbius ook in het Fransch uit is; en befluit dan, of men zoo geheel gerust mag voortwandelen.
De Pfalm, die bet meest m 't oog lopende op Christus toegepast word, is de CXde; laten wy hem horen, en vergeet gy nog een oogenblik onzen Christus. Ik ben het niet, die nu fpreekt, maar een zeker beroemd Uitlegger van onzen tyd.
EEN ZEGELIED.
Jehovah fprak tot mynen Heer: ,, Zit aan myne regtehand,
Tot dat ik uwe vyanden leg
Tot uwer voeten voetbank."
Den Scepter uwer fterkte flrekt Jehovah Van Zion uit:
„ Uw Ryk zy in het midden van uwe vyanden!"
Straks zyn met u, uwe vrywilligen
Ten feest verfierd, op den dag van uwe magt.
Ge-



( 255 )
Gelyk den daauw uit de fchoot van den
dageraad Stroomt uwe jeugd tot u heen.
Jehovah heeft gezworen,
(Nooit berouwt hem zyn Eed:)
„ Een Priesterlyke Koning zult gy zyn,
„ Gelyk Melchizedek het eens was."
I)e Heer aan uwe Regtehand Vernietigt ten dage zynes toorns De Koningen.
Hy zit onder de Volken ten gericht,
En vult het land met doode lichamen,
En vertreed hunne hoofden in het (tof.
En drinkt uit de beek op den weg, En heft zyn hoofd om hoog.
Ik heb den Pfalm alle zyne geheimzinnige grootheden gelaten, en my van de zwaare plaatzen van het 2 en 3. vs. zoo ligt afgemaakt, als ik kon; ik ben ook nergens van de gewoone verklaring afgegaan. En nu wat, indien de Pfalm een Zege- een Oorlogs- en Slag-lied op David was? De Dichter fpreekt zynen Koning aan, en noemt hem zynen Heer: Hoe kon hy hem anders noemen ? Hy begint met een woord van God aan hem; gelyk wy r 2 ook



C 256 )
ook woorden, Godfpraken aan David, over zyne magt, zyne overwinaingen, zyn Koningryk hebben. Jehovah, dien hy van zynen Heer zoo hoog ohderfcheid, fpreekt dezen aan, dat hy zich aan zyne regtehand zette, en in Vorstelyke rust, als hét ware nevens God, als zyn Stadhouder, zyn Mederegent op Aarde op den troon plaatze, totdat
hy alle vyanden onder zyne voeten ziet.
Voor het begin van een Loflied, kan men zeggen, wat is natuurlyker, fchooner, dan dit beeld, dit woord van God? De Koning is, gelyk ook de tweede Pfalm zingt, de Zoon van God, zyn Gezant, Regent op Aarde, zyn Erfgenaam der Volken. God geeft hem den troon , en beveelt hem, zoo zeker, zoo vreedzaam op den troon te zitten, als of zyn werk volbracht zy, en voor wien God aan zyne zyde (eene gewoone uitdrukking der Pfalmen) alles voor hem doet. Het gevolg fchildert deeze krygsdaad van God voor David, en fchildert ze Majeftueusch , Godlyk. Jehovah ftrekt alleen zynen Scepter, zynen Krygs- en Bevelftaf van Zion den berg van zyn Paleis uit: en ziet, het is een wenk voor Davids overwinning, voor zynen Heldenmoed. Waar heen de Scepter uitgeftrekt
word, word Davids Ryk; het word in het
midden van zyne vyanden, waar heen of zyne vero /eringen zich uitbreiden, of waar juist deeze Scepter \an God de vyanden van het Koningryk zynes Gezalfden afhoud. Terftond, daar deeze wenk, dit tweede woord van God verfchynt, vloeit een
Volk,



C 257 )
Volk, een vrywillig Volk zamen, een fchaar der inwyding als het ware, der opoffering en perzonelyke overgaave voor hunnen God en hunnen Koning. In plegtiae feestgewaden verfchynen zy , als of de flag Godsdienst , de ftryd een Feestdag van overwinning was; hy is het ook, want hun Oorlogsheld en Veldheer ftrekte immers den ft at zyner hoogheid uit Zion zelf uit en riep hen. Daar ftaat dus de fchoone, jonge legerfchaar; gelyk de daauw uit den fchoot van den dageraad vloeit zy, man voor man, fnel te zamen en ftaat in feestgewaden en den glans eener frisfche Jeugd - voelt gy zelf het fchoone van het beeld. En nu doet God, die tweemaal fprak, de derde, grootfte uitfpraak, die zelfs een Eed , eene eeuwige onverbreeklyke, onherroepelyke Eed word: Wat zal hy anders zyn, dan eene bevestiging der twee eerfte Godfpraken? Dat is hy. De Koning, in wiens . naam God uittrekt, wiens Koningryk hy onder zyne vyanden grondvest, moet en zal eeuwiglyk éen Koning zyn: Koning , want God heeft het gezworen, en wel Koning op de oudfte, edelftewyze, »rq , Priester en Vorst, Melchizedek , Koning der geregtigheid en des vredes, des geluks, der rust en welvaart. Gy ziet, hoe fchoon de Dichter de grootfte plicht $ den hoogften lof, in de fchoonfte belofte invlegt. Hy maakt het tot een beding van den hoogen, eeuwigen Eed van Jehovah over Davids huis en nakomelingfchap, dat hy ook R 3 een



( 258 )
een Koning der onfchuld en menfchenliefde, alleen een dienaar van God in zyne verhevene plaats, Patriarch en Vader van zyn Volk zy en blyve. (De gewoone verklaring, „naar de ordening vsn Melchizek" is goed; alleen niet, dat men daar eene Priesterördening of ryë verftaat, want in zodanigen ftond Melchizedek niet. Hy was een eenig Koning, zonder zyns gelyken, gelyk het ook Paulus verklaart; en even daarom word hy een Ideaal, een voorbeeld van deezen Koning, die regeeren moet, gelyk Hy regeerde, volgends zyne grondftellingen , op zyne wyze.) Het overige deel van het Lied is eene uitvoering van het Woord van God in de eerfte verfen : Jehovah ftryd voor zynen Gezalfden met de daad: Hy houd gericht over de Volken een prachtig beeld. Hunne nederlaag kost hem maar één woord , één oordeel. Verdelgt liggen zy daar: de Overwinnaar treed op Lyken, treed op hunne Hoofden; moede van ombrengen ziet hy eene Beek aan den weg en drinkt, en heft gefterkt zyn moe.
dig hoofd om hoog. Ik behoef u wel
niets meer van het fchoone van deezen Pfalm te zeggen. De aanhaling van Christus (*) zal voor eenen tyd vol van accommodatiën gemakkelyk te verklaren zyn; „ hy ftreed met hun op „ hunne wyze." Zy lagen hem Raadzels voor:
hy
(*) Matth. XXII, 43-46.



C 259 )
hy hun insgelyks : dit moest uit den kring van hunne wyze van verklaring zyn. — Enzoozou dan deeze Pfalm ook afgedaan zyn , gelyk de tweede voor lang is afgedaan geworden, die deezen voor het overige naauwkeurig gelykt en naby komt, en denzelfden inhoud, bykans in hetzelfde beloop , alleen zachter en vreedzamer uitvoert. Geene is eene dreigende inleiding tot dit bloedig Zegelied , een van verre prachtige Donder voor deeze verwoesting; deeze is de verwoesting zelve.
Verwacht niet, dat ik ook aan de andere Pfalmen den XVI, XXII, XL, LXV1II enz., het XI, XII, LUI Hoofdftuk van Jefaïa, het IX Hoofdftuk van Daniël enz. myne pen belleden zal ; het is niep nodig t want de zaken zyn alle reeds gezegd en herhaald. By den XVI, XXII, XL, LXVIII Pfalm, by het VII Hoofdftuk van Jefaïa en Daniël overluid, by andere zagt, en kan toch volgends dezelfde Analogie gezegd worden. Over het algemeen is elke treede onzeker, daar men zoo dikwils zonk, daar men niet weet, hoe zagt of vast? Waaröm men hier en niet daar ? treden zal. Hebben echter Jooden en Christenen volgends hun het over het algemeen gezegd: „ de hoop „ van eenen Mesfias is hun nooit een geloofspunt „ geweest, en behoeft het nog niet te zyn: Pro„ feeten hebben geene nieuwe Geloofsleeringen „ kunnen voortbrengen , die niet in de Wet van „ Mofes donden; en in deezen is het geloof aan „ den Eeuwigen God, eene zuivere, gewillige R 4. dienst



( 2<5o )
„ dienst en hartelyke liefde de inhoud van Mofes „ verbond. De Mesfias is een troost der Nako5, melingfchap , dien elke Propheet volgends de „ verdrukkingen van zynen tydfchilderde, zonder ,, deswegens een perfoneel karakter van eenen en,, kelen mensch te willen ontwerpen." En veel dergelyk meer. Gy ziet myn Vriend! er is eene grondige overweging van de geheele zaak, zonder afgerukte enkele plaatzen en zoo genoemde bewysfpreuken nodig. Hebt zoo lang geduld, offchryft my, wat gy deukt. My is het dikwils gegaan , gelyk de goede Vrouw van Urbanos Regius , Anna die er by wenschte geweest te zyn , toen Christus na zyne Opftanding begon van Mofes en alle de Profeeten, en leide hun, zynen Leerlingen, alle de fchriften uit, die van hem gefproken hadden, openende hun ook het verftand, zoo dat zy zelve uitleggen konden en de fchriften verftonden. Maar misfchien zullen onze Uitleggers zeggen, hy heeft daar zich even zoo Joodsch gedragen, gelyk hy in zyn leven deed; en zoozoudt gy waarlyk niet veel
van hemleeren. In Mofes, b. v. ftaat
immers niets van hem enz!
ACHT-



ACHTTIENDE BRIEF.
Ik kan u, myn Vriend! over de laatst aangeroerde zaken niets dan myne gedachte zeggen; overtuigen zy u, worden zy u eene drangreden, om aan het O. en N. T. harmonisch te denken; hoe verheugd zou ik zyn, byaldien ik u hier toe ook maar van verre het fpoor aanwees.
Vooreerst: ben ik waarlyk van die gedachte, dat men geene plaats van het O. T. even als van geen één verftandig boek , uit haren zamenhang rukken en om dat zy in onze Hoogduitfche Uitgaaven met grooter letters gedrukt is, noodwendig op Christus duiden moet, fchoon het voorgaande en volgende handele, waar van het wil. Wanneer God aan David eenen Zoon belooft, wiens Koningryk hy bevestigen, en wiens misflagen hy met menfchenroeden tuchtigen wilde; dan kunnen enkele regels onmogelyk zoo uit het verband gerukt worden, dat Zaad, Zoon thans, en wel alleen in één vers uitfluitender wyze iets anders beteekene, dan het anders altyd, dan het ook in de voorgaande en volgende ftelling der reden voortgaande beteekent. Wanneer de geheele XLI Pfalm van Christus niet handelt en het 10 vs. zelfs myn Vriend die R 5 * wyn



C 2(52 )
myn Brood at, treed my met voeten, zoude, en wel uit-
fluitender wyze , van hem handelen en veele
dergelyke plaatzen meer. < Wanneer dit, en
wel zonder verderen grond, buiten allen verband van den zamenhang gelden zou , alleen om dat de woorden zoo uitgedrukt fchynen te pasfen op eene omftandigheid van het leven vanjefus; dan ftond het waarlyk met den zamenhang van het O. T. onzeker. Tegen zodanige affcheuringen van enkele verfen ben ik geheel tegen; want de Profeet of GefchiedfchryverofGod zelf fprak in eenen zamenhang, gelyk ieder verftandig mensch fpreekt en zelfs het glorierykfte met zich eenigfte Wezen in eenen eeuwigen zamenhang handelt. Derhalven moet ieder vers op zyne plaats te rug gebragt en zoo weinig afzonderlyk in aanmerking genomen worden, als het wezen kan. Hemel en Aarde zyn één werk en het Woord van God is zeker maar één. Van Verfen en Afdeelingen naar onze wyze wist boven dien geen Profeet, noch in Schrift noch in Spraak.
Ten tweeden: in deezen zamenhang te rug gebracht, komt het nu daarop aan, wat men voorzegging, beeld, voorbeeld noemt? Te weten daar het geen gezegde is, dat de Profeet van buiten liet leeren, geen beeld, dat hy, afgefcheurd vaa zynen en aller menfchen zamenhang en begripvermogen, als de gefchilderde gedaante van eenen Christus van Nazareth vertoonde; zoo komt het daarop aan, in welke tydsömftandigheden hy fprak,
in



( 2«3 )
in welk verband van zyne gedachte en die van anderen hy dit beeld, dat uitzicht voorftelde. In deeze moesten wy indringen en nog niets uit onzen tyd, uit den rei van onze gedachten daar by nemen. Te weten word er Gen. 111,15- van Christus gefproken, dan kan het niet anders zyn, dan in het beeld der omftandigheden, die den menfchen toenmaals voor oogen lagen. De Slang had hun benadeeld; zy werd hun een beeld van het booze, der verleiding, maar tevens ook van den vloek, der verachting en ftraf: Zy zou hun een beeld blyven, hoe eene verachtelyke belaging en verleiding zich zelve fchaad, welkebeloning zyeindelyk verkrygt. Den menfchen werd het opwekkend uitzicht gegeven , dat zy, de nakomelingfchap van de Vrouw (want Eva heet eene moeder aller levenden) fterker en edeler waren, dan de Slang en al het booze. Zy zouden deezen het hoofd vertreden, en deeze zich alleen met eenen fmertelyken verzenfteek wreeken kunnen; met één wooid, het goede zou de overmagt verkrygen over het booze door alle edele ftryders, door eiken voortreflyken kampvegter uit het menschdom. Dit was het uitzicht. Hoe helder of donker het eerfte menfchenpaar dit zag, behoort hier niet toe; genoeg, wanneer de edelfte ftryder tegen het booze, de dapperfte vertreder van den kop der Slang uit Eva's gefiacht , in dit uitzicht voorkwam en alzins voornaamlyk daar toe behoorde ; zoo was het toenmaals niet anders dan in den omtrek van hunne



( 264 )
ne natuurlyke ,zinnelyke beelden, wier inhoud toekomende tyden eerst meer ontwikkeld zagen. Liggen er in de omftandigheden van het Koningryk van David en Salomo Beelden van den Mesfias; dan kunnen wy daar toe niet anders geraken , dan dat wy die omftandigheden in derzelver oorfprongelyke
gedaante leeren inzien. Het is jammer, dat
ons om deeze dingen uittedrukken dikwils zelfs de bepaalde woorden ontbreken of de beste misbruikt zyn geworden. Onder eene voorzegging fielt zich een ieder een zoo klaar gezegde voor, als het ons tegenwoordig is, die wy de uitkomst weten; onder een voorbeeld zelfs iets ergers : een openlyk ten toon gefielde heilige, in alle trekken een ge. heimzinnig perzoon of zaak, die toenmaals reeds God of Profeet en Priester, ik weet niet, hoe naauwkeurig en leerftellig verklaard heeft. Niets van dit alles zou ik nog daar onder willen verftaan; waarom ik het voorbeeld altyd liever alleen het beeld zou noemen en door voorzegging alleen algemeen nog uitzicht in het toekomende verfta, hoe klaar t»f duister, perzoneel of zakelyk, in wenfchen of beloften zulks zyn mogt. Deeze moesten nu noodwendig telkenreis in den gezichtkring van hunnen tyd, volgends de aanleidingen van denzelven, en juist alleen, zoo ver, als de woorden of wenken van de Profeeten die geeven konden, voorkomen. De Uitleggers van den Bybel hebben daarom altyd tusfchen directe of indirecte voorzeggingen onderfcheiden. De zaak is waar, maar de uitdrukking
on-



C 255 )
ongepast: Want als dit beeld , die belofte eene geheele volgreeks van tyd in zich vervat, dan vervat zy alles in zich direct, gelyk de knop den boom, gelyk het ei de vrucht, zoo dat het toekomende zulks alleen ontwikkelt. Wanneer in Abrahams nakomelingen alle Volken der Aarde zouden gezegend worden : dan kon en moest zich Abraham deezen Zegen in zyne algemeenheid denken en alles, waar door zyn Volk zich by de Volken der wereld verdiend heeft gemaakt, behoort daar toe. Wanneer Christus dus ook onder deeze edele weldoeners behoort: dan heeft ook de Zegen op,hem betrekking, niet indirect, maar direct; en wanneer Hy de voornaamfte van dit getal is, hetallerdireótfte bovenalle anderen; alleen dat Abraham nog zyne gedaante niet duidelyk in deeze kiem , den geheelen Boom van zyne verdienfte nog niet zoo duidelyk in de knop zag, en, ten ware dan door eene byzondere openbaring, ook niet zien zou. Wanneer het Christus was, die dat eigenlyk eeuwige Koningryk ftichtte, dat David, Salomo en hunne Navolgers niet ftichten konden; dan behoort hyniet indirect, maar geheel direct tot deeze beloften ; alleen dat zy toenmaals de wyze en gedaante van zyn Koningryk nog niet of maar duister zagen, maar zich aan het Woord van God hielden en vertrouwend zich aan het toekomende overlieten. Dus was het met andere beloften ver of naby. Zy waren uitzichten op het toekomende, volgends de omftandigheden , die zich toenmaals
voor-



C 2(56 )
voordeeden, in die maat van troost of van leere,
die de tyd nodig had.
Ten derden: Het is dus doorgaands geene tegenftrydigheid, dat voorzeggingen, die op Christus zien of in welke hy te vinden is, ook nadere omftandigheden gehad hebben, op welke zy betrekkelyk waren, en in welke als hun fchets en voorbeeld geweest is; veel meer vind ik niets meer overeenkomende met de menfchelyke doorzicht, de zinnebeeldige'toeftel van God en het doorgaands alleen allengs alles ontwikkelende tydvervolg, dan dit. Wat kan toch de Profeet, wat deaanfchouwer by eene voorzegging denken, die in derzelver tydsomftandigheden geene aanleiding, geene houding, geene zinnelyk beftaan vond en gelyk eene ongeboorene, gedaanteloze menfchen Ziel in de Ai in het Ryk der Wezens, dat na 2, 3, 4000 jaren doorbreken zou, omzworf? Het is dus geheel tegen de natuur van den tyd , de gedaante der Schriften en Schryvers, ja tegen het oogmerk van God in dit voorbereidend Kinder-Testament, dat zy, en wel in iederen tyd tevens, en van het begin der wereld aan, reeds mannen geweest en Christus door een onzichtbaar vergrootglas reeds in Bethlehem geboren, by de Galileefche Zee zouden hebben zien wandelen ; en echter voorönderftelt men by veele Tlieorien van voorzeggingen dit reeds altyd. David zou Judas, die Christus verried , juist gekend, den krygsknecht, die hem den Edik toereikte en de Zyde doorboorde, juist gezien
heb-



( 267 )
hebben: Want „ hy heeft immers van hun Voor„ zegd." De Krygsknechten fpeelden voor zyne oogen om Christus klederen, en Maria ftond den Profeet Jefaïa levend voor, toen hy zeide: ,, Ziët „ eene Maagd is zwanger." Dus is het met den Ezel, op welken Christus naar Jerufalem reed , by Zacharias; dus met Johannesden Dooper enMaleachi; zy hebben alle in naauwe vriendfchap , hoewel eeuwen ver van eikanderen, geleefd. Niets vernietigt zoo geheel den Profeetifchen geest, die flechts allengskens toenemende klaarheid en over het algemeen dien eerften indruk van elke byzondere voorzegging, dan deeze uit onze herzenen in die tyden overgebragte duidelykheid. In plaats dat alles ftaan zou, gelyk het ftaat, in zyne eigene fchemering; brengt men zyn lichtjen met zich en roept: ei hoe helder ! Calvin verbrandde Servetos ook deswegens, omdat hy in zynen Bybel hier en daar voorzeggingen , die op Christus zouden zien en hy zelf op hem thuis bragt, inzonderheid op iets van hunnen tyd toepaste en geloofde, dat dit tot hunne tydsbepaling behoord had; in-plaats van hem te verbranden, zou ik zyn gevoelen ter harte genomen, en onderzocht hebben, wat het voor meer of minder waarfchynlykheid behelsde ? Verbrandingswaardig is er niets in de ftelling,want van afzonderlyke voorzeggingen van zodanigen aart hebben het alle Godgeleerden van ouds af beweerd. Of er nu eenige meer of minder van dat zoort waren? (alle zyn het niet) doet niets ter
zaak.



( 268 )
zaak. Was altyd de II. en CX. Pfalm voor eerst op David gemaakt, op hem te weten, in den luister der belofte, die hem God gedaan heeft , als de Vader van een eeuwig Koningryk befchouwd; dat hindert niets. Een Koningryk blyft een Koningryk , maar noch Hy noch één van zyne Aardfche Zoonen heeft een eeuwig Koningrykv opgerigt, of kon het oprigten , dan Christus. Zoowel in de voorzegging van God aan den Koning, als in de Pfalmen, die hetzelve afbeelden, is derhalven Christus Koningryk bevat; David, wien de belofte gefchied, of-de Profeet, die dezelve aan hem in zoo fchoone gezangen bragt, mogten veel of weinig zien, hoe eigenlyk dit Koningryk zou gefield zyn. Zy zouden zoo veel zien als God fprak; niet den boom maar de knop. Dus is het met de Pfalmen uit de levensömftandigheden van David, Salomo, de Profeeten. Het is dwaasheid te denken , dat zy zich in deeze of geene omftandigheid, als een voorbeeld van eene toekomende gebeurtenis of perzoon en zaak zelfs duidelyk en klaar gevoeld, dat zy deswegens deeze en geene andere uitdrukking met een duidelyker bedachtzaamheid gebruikt, dezelve aan het Volk in de wekelykfche Predikatiën verklaard , of zich zelfs ooit tot een levend voorbeeld van Christus gefield zouden hebben. — Deeze gedachten is onnatuurlyk en onbewezen. Zy arbeidden, gelyk atidere menfchen, onder den last des levens; de woorden, die zy fpraken, kwamen uit het hart voort en dus uit aanleidende
tyds-



C 269 5
tydsomftandigheden; de gedaante, die zy in den reeks der tyden maakten, zagen zy niet; ook zag hunne Leeftyd dikwils die niet; dit ontdekte het toekomende eerst. Toen zag men ze in het regte licht, op hunnen byzonderen (tand, in hunne byzondere merkwaardigheden , vergeleek en bouwde verder. Menig woord, dat zy gefproken, menige gebeurtenis, die zy beleefd hadden, werd thans eene nieuwe wenk op nieuwe zaken in het voortvloeien der tyden. ■
Ten vierden. Op deeze draaden der Ontwikkeling en opheldering van Gods oogmerk byzyne Wetten,Beloften, Gebruiken, en Gebeurtenisfen te letten, maakt de ware keten der voorzeggingen en beelden. Te weten altyd verklaard zich God meer: hy gaf gelegenheid, dat zekere dingen in het oog liepen , dat andere Dichters en Profeeten ze herhaalden en daaröp verder bouwden ; tot dat uit allen een volledig , en tamelyk licht voortkwam. Inzonderheid waren het de woorden van God zelve, die als uit elkander gelponnen, in fyner draden tot nieuwe gedaanten werden. De Zegen van Abraham was algemeen; in Ifaak, Jakob, Juda werd hy bepaalder. Aan den laatflen werd overwinning, macht, aanzien, rust, een Koningryk, of indien men wil, een Vredemaker beloofd; dit alles bleef nog in het algemeene, nader kwam de ontwikkeling niet, tot dat uit Juda, de eerfte en te gelyk magtigfte , zegerykfte , aanzienelykfte Koning, de Stamvader van het geheele huis kwam,
II. Deel. S Da-



( 270 )
David. Nu kwam de belofte weder; andermaal alleen overéénkomende met hem, zyne wenfchen, zyn uitzicht. Op den Oorlog zou een Vredekoning verfchynen ; aan den nederigen Stamvader werd een lang Koninglyk Gedacht, een eeuwig Koningryk beloofd. Dit ontwikkelen de fchoonfte Pfalmen, alle in het licht der belofte van God door Nathan gegeven en alle in denzelfden Geest van God. David ftierf. ELet Koningryk helde naar zynen ondergang, zyn Stam werd vernederd; nu kwam de belofte weder. Jefaïa ontwikkelde des niet te min een eeuwig Koningryk uit den Sam van Juda, uit Davids Gefiacht in fchoone beelden, maar wees altyd meer aan, dat het een Geestelyk Koningryk, van een klein beginzel zou zyn, jazyn Koning moet gelyk een klein vera"chtelyk rysjen uit den wortel van David voortkomen. Micha, zyn tydgenoot, teekende het kleine Bethlehem, als de Geboorteflad van David, in even denzelfden zin ; alle Profeeten paren nu nederigheid met hoogheid, en maken het zich tot eene eigenlyke bezigheid, om te toohen, dat deeze van God beloofde, waare hoogheid en heerfchappy van het eeuwig Koningryk van eene geestelyke natuur, uit verachting , en armoede moest voortfpruiten , zou voortfpruiten. Ook toenmaals konden en moeten voor iederen Profeet zekere zaken voor oogen gelegen hebben, die de voorzegging aan hem en zynen tyd dus verftaanbaar maakten. Dikwils fpreekt hy het arm, veracht, gebukt Israël aan, dikwils het huis van
Da-



C 271 )
David, dikwils gelyk Jefaïa zich zeiven, om de verëeniging van deeze twee uiterften, licht en fchaduw, nederigheid en hoogheid, armoede en een eeuwig Koningryk te toonen ; maar dit ftryd, indien men de gezegdens niet karig uitpluist, niets tegen het oogmerk van den Profeet. De bovengemelde Hoofdkarakters blyven der Nakomelingfchap met eeuwige letters voorgeteekend :
Abrahams Zegen:
Judas Heerfchappy en Rust:
Davids eeuwig Koningryk des vredes:
Geestelyke aart en geduurzaamheid:
Uit nederigheid, door verachting en lyden :
Door wonderen, leere, geestelyke gaven.
Zoo dat zy in het toekomende overal in de oogen
moesteii vallen. Zy blyven Hoofdkarakters.
Zoo ver was de ontwikkeling gefchied en de gevangenis kwam. Eer zy ten einde liep, gefchiedde aan den biddenden Daniël de duidelykfte belofte, zy bepaalde den tyd, betrof de omwentelingen van het Volk, der Stad, den Tempel, tot op de geheele verftoring; in het kort, zy werd een vingerwys op den tydkrkig der verfchyning van den Gezalfden, en is thans borg, dat hy verfehenen moet zyn : want Stad en Tempel zyn verwoest. By den tweden Tempel roepen hem dui* delyk Haggai en Maleachi in: in de Boeken der . Makkabeen vinden wy de verwachting van den Mesfias, als van Eenen, die komen zou, duideS 2 lyk.



( «72 )
lyk. Ten tyde van de komst van Christus ging, uit Daniël en andere overleveringen het algemeen geroep, de groote Koning moet komen, die tyd was voorby, met één woord, dit kunnen wy zeker zeggen, is Christus niet gekomen, dan heeft hy niet moeten komen, dan zyn de voorzeggingen , beloften, verzekeringen der Profeten, ten
laatften onder zoo bepaalde omftandigheden
Godvrugtige Droomen. >
Ten vyfden. Misfchien zegt iemand , wie ontkent het, dat zy het geweest zyn? Is het niet waarfchynlyker, dat zy zoo iets waren, üan niet waren? Wie droomt niet? Wie voorfpelt niet het toekomende? Wie fpint niet geern, wanneer hy zich zei ven of zyn arm Volk troosten zal,dekleinfte draden van hoop en belofte tot de zekerfte verwachting verder uit? Wanneer ik dit alles, myn Vriend! algemeen toegeef; dan kan ikhet inditgeval echter niet gelooven zonder ook het karakter van het Joodfche Volk, zyne wondergefchiedenisfen, de huishouding, die God met het zelve had, met één woord, zyn geheele beftaan in en met het O. Testament, als een Droom op te geven, of als een Bedrog te veröordeelen. Daar toe zie ik geenen grond; ja de geheele zoo uitgeteekende Gefchiedenisfen en reeks van Schriften, die toch waarlyk daadzaken zyn en als uitwerkzels eener oorzaak voor handen zyn, zyn er tegen. Erïnner u eenen der voorgaande Brieven, dien ik over deeze ftof gefchreven heb. Is nu de Joodfche Ge-
fchie-



C 273 )
fchiedenis waar, is het Joodfche Volk en Godsdienst, zyne reeks van Schryvers , de geest van
zyne Schriften en Gebeurtenisfen. Zyn
zy dat, waar voor zy zich in de daad vertoonen. en dat niemand ontkennen kan; dan behoort de geest der voorzegging mede tot deeze ;Gefchiedenisfen en Boeken, dan moet deeze ook waar, bepaald , vol oogmerk geweest zyn, gelyk de Gefchiedenisfen ; of alles zou zich wederfpreken en met Droomen afloopen. Stel u een oogenblik voor, dat de Tempel verbrand, de Joodfche Republiek met de voorwaarden en de tydsbepaling in dezelve, onder welken Christus komen zou, verwoest is, en deeze; zy niet verfchenen; kuntgy, indien gy een Jood waart, het blyven? Kunt gy de Goddelykheid van deeze niet vervulde, ja door den tyd van twee duizend jaar zelfs wederlegde voorzeggingen nog beweeren ? Myn geweten geeft
my getuigenis, dat ik niets zoo zeer, dan den toon der Godsdienstverdeedigers ad abfurdum, ad malignum, ad impium , éi? incredulum haat: Ik zelf houde de voorzeggingen van het O. T. nog niet voor geheel, nog niet alle voor vervuld, delaatfteontwikkeling des Volks, van onzen Godsdienst en van alle Volken der aarde moet het zegel er opdrukken, en voor de grootfte uitkomst borg ftaan. Maar zoo veel dunkt my, dat wanneer men niet den ChristelykenGodsdienst als een medius terminus, als een interpofitumaliquid aanneemt, dat uit den Joodfchen geworden, in deszelfs plaats getreden is, en de S 3 laat-



( 274 )
laatfte uitkomst van alle voorzeggingen ontwikkelen moet; dac, als men dit niet aanneemt,
het O. T. buiten oogmerk ophoud , zich zelve tegenfpreekt, zich van eenen goeden waan, die niet gevolgd is, openlyk befchuldigt en over het algemeen naar alle gedachten, het oogmerkvolleen Goddelyke, dat voorafgegaan mogt zyn, op eene fnoode, onverwachte, onverklaarbaare wyze eindigt. En openlyk is toch het Christendom in deeze tyden des uitgangs mede ingevlochten ! Juist in de avondschemering van den Joodfchen Tempel en Godsdienst ontftaan , had het zelve het merg van die Leeringen en Schriften zich eigen gemaakt, een nieuw tydvak begonnen , zonder Ceremoniën, maar in den zin en geest en in de kracht der Profeeten, voort te brengen en met eene andere hoop, eene andere verfchyning van het Koningryk en den troost Israéls te vertroosten. Ten uiterfte zonderling, dat de omftorting van den Mofaïfchen Godsdienst, door Romeinfche handen bewerkt , nu juist op dien tyd inviel, toen het Christendom uit hem het merg getrokken en tot zyn wortel van beftaan gefchikt had; nog zonderlinger, dat de voorzegging van het Christendom deezen zoo onwaarfchynelyken, onverwachten, treurigen val voorzag, duideiyk voorzeide en hem altyd met zich verbond, hem als een dadelyk bewys van God aanzag , dat bet Wezen gekomen was 3 de fchaduwen nu zouden ophouden, de tyd van Mofes dienst voorby was, nadien in Christus genade en waarheid is ver-
fche-



fchenen; het zonderlingst eindelyk, dat dit dadelyk bewys der tyden, dat God geen offer, geenen Tempeldienst in het Joodfche Land meer wil, twee duizend Jaar voortgelopen zynde, intusfchen de Jooden zoo min als het Christendom of Profeeten, of Euangelisten en Apostelen ondergegaan zyn, en [dat de Schriften van hun Volk, de beiderleie Schriften van het Christendom altyd nog voorGoddelyk aangezien worden en beide Godsdiensten op de vervulling van een laatfte bewys, geene zonder Christus, deeze met Christus als de medius terminus van eene toekomende hoop en verfchyning wachten. ' Wie zal gelyk hebben? Dit mag de uitkomst toonen. Wie heeft thans gelyk? My dunkt, de Christenen: Want hun O. T. is niet zonder vervulling afgelopen, en deeze is hun het pand van eene toekomende hogere vervulling. Den Jooden is het onder de hand afgebroken ! gelyk eene verzengde draad breekt. Niet alleen is hun Ceremoniedienst zonder oogmerken, maar volgends de verwachting van het geheele Volk, geduurende zoo veele eeuwen, (eer Christus kwamen zedert hy gekomen is) tegen alle oogmerk geëmd.gd. Zonder ontwikkeling en tusfehenkoming van het N T. is deMofaïfche Ceremoniedienst, die zoo veele Eeuwen fland hield en het Volk met lasten belade, zoo wel als de voorzegging, die zich Eeuwen uitftrekte en het Volk altyd met nieuwe ontwikkelingen zogt te onderhouden, zonder
deezen tusfchenfchakel der voortleiding, zeg ik, is S 4 heÉ



C 276 )
het beide waarfchynlyk altyd zonder een Geestelyk, eeuwig , Godewaardig oogmerk, dus een waarlyk bedrog of menfchenwerk geweest, waar tegen echter, volgends myne overtuiging de geest der Schriften en der Gefchiedenisfen ftryd. Gy ziet, men moet een Christen zyn , zelfs om de Schriften van het O. T. niet te ontkennen en op het einde der wereld met allen Een te worden, die in de waare hoop van Israël ooit geleefd hebben. —< '
Ten zesden. Gy zult zeggen: „ de bewysre„ denen zyn alle goed, wanneer men reeds van de „ zaak zeker is of van dezelve zeker zyn wil; maar „ vooreenen armen Jood, voor eenen fynen Rede„ neerder, diedoorgaands eenen nieuwen uitvlucht „ vind, is zeer te vrezen." Ik zelf myn Vriend! vrees ; en wanneer het Christendom geene andere eenvoudiger bewyzen had, dan zou ik op een zoo zamengefteld, op een van zoo veele plaatzen van veele jProfeeten , uit veelen en de verfcheidenfte tyden, (in eiken op verfcheidene wyze gezegd) op een alleen volgends den geest, overeenkomftig den zin van alle de plaatzen in den zamenhang, als zamenhang, als zamenlopend getuigenis —— ik zou, zeg ik, op een zoo zamengefteld, fyn, van den geest der uitlegging van zoo oude en verfcheidene Schriften afhangend Argument my nooit als op een eerfte fteunzel van het Christendom beroepen, indien er geene andere kortere, onlochenbare daadbewyzen waren. Christus doet het
zelfs.



( 277 )
relfs niet; en het is een misbruik, wanneer het van éénen bewyzer van het Christendom, zelfs in onzen tyd, gefchied. Hy riep niet uit, toen hy. te voorfchyn kwam: „ komt! en ziet den Mes„ fias: ik heb alle kenteekenen uit de Profeeten in ,, my: toets die, hier is het ligchaam. Ik ben uit „ Davids Zaad, te Bethlehem geboren enz. Dit „ is het eerfte onömftotelyk hoofdbewys van my„ nen Godsdienst" —- daar van was Christus ver af. Hy liet, gelyk hy zegt, dien, die hem gezonden had, hy liet zyn Leven, zyne Leere , zyne Werken , zyn karakter van zich getuigen; en getuigde niet zelf. Als God eenen Mesfias zend, zoo moet hy hem ook bewyzen; en dat hy dit doen wilde, is immers de inhoud der meeste voorzeggingeu. Het Bethlehem, het Juda, de tweede Tempel, de tyd der LXX weken by Daniël bewyst nog niets, indien er geene zakelyker, dadelyker bewyzen waren, die ter zaak behoorden, ja die de zaak zelf waren. De genoemde voorzeggingen zyn immers alleen daarom voorzeggingen geworden, om dat zy tot de zaak behoren, om dat zy kentekens van het Koningryk van David en zynen eeuwigen Gezalfden , elk naar hare mate zyn. Van willekeurige befchryvingen, fcbilderingen en ontwerpen: hoe er de Mesfias moest uitzien ? word daar in niet gefproken. Mesfias Koningryk zou verfchynen , en als het verfcheen, zou het van zich zelf getuigen. De verkondiger van de Geboorte van Jefus, zeide het niet aan dan dadeS 5 lyk.



( *78 )
lyfc. „ Hy zal een Koning zyn over het huis Ja„ kobs eeuwiglyk; hy zal de Zoon des Allerhoog„ (ten genaamd worden:" dit zyn zyne bewyzen. De Engel zegt den Herders de Geboorte van den Heiland , den Koning ; geen kenteeken , dat hy hun geeft, dan de Krib en Doeken (op dat zy zich niet aan het uitwendige (tieten) het overige moet hun in het toekomende het leven en het Koningryk van Jefus zeggen. Maria komt naa Bethlehem, niet volgends een eigen befluit, op dat zy toch nergends anders , dan op de plaats van den Profeet voorzegd, bevallen mogt: de Godheid fchi kt het zoo, op dat ook deeze wenk op Davids Koningryk vervuld wierd, zonder dat zy daaraan denkt.
Simeön voorzegt over Christus onder geene
andere kenteekenen , dan het wezenlyke eerstgenoemde : „ Licht der Volken, veelen een val , „ anderen eene Opftanding, maar allen een tee„ ken van tegenfpraak, eene in het begin onbe„ grypelyke, vreemde verfchyning." Buiten twyfel zeide de Moeder het Kind alle de omftandigheden van zyne wonderbare Aankondigingen Geboorte: Het Kind wies als't ware, in de Profeeten op, en was reeds in het twaalfde Jaar van zynen Ouderdom met hun gemeenzaam ; maar nog vinden wy niet, dat hy te voorfchyn kwam en zeide: „ Ik ben die Jongeling van goede hope! by my wor„ den alle kenteekenen van het O. T. gevonden." Hy groeide on in ftilte, kwam ook ongemerkt en niet met oogmerk op het gevolg tot den Doop van
Jo-



( 279 )
Johannes; daar nu onverwagt het fchoone gezicht gefchiedde en God zynen Zoon van den Hemel verklaarde. Hy beloonde hier mede zyne in ftil te voleindigde vorming, en riep hem toe; dat het nu de tyd was om te voorfchyn te komen en zich als Gods Zoon aan de wereld te tonen. Jefus volgt de ftem en bereid zich in de woestyn, naar de wyze der Profeeten, vastende en biddende, tot zyn beroep: de Verzoeker legt hem menigerlei ontwerpen voor, hoe hy zich als Gods Zoon kon betonen ? ,, ook naar de uitfpraak der Profeeten." Niets van dit alles vindChristus zyn beroep,zyne zending te zyn. Wat doet Hy dan ? waar in fielt Hy deeze? In het geen zyne eerfte ftem roept: „ Het „ Koningryk van God is gekomen!" ln het geen zyne 'redenen en wonderen toonen , gelyk hy .ze den Leerlingen van Johannes voorhoud , gelyk hy zoo dikwils den Jooden antwoordde: ,, Ik heb het „ u gezegd , en wat helpt zeggen ? Ziet myne wer,, ken! gelooft die, niet my." Derhalven wil Christus zelf niet, dat men zich met eene bovennatuurkundige verklaaring der kenteekenen omtrent hem alleen bezig houd. (Zyn Koningryk, zyne Werken, zyne Leere en Wonderen zyn immers juist de te voren verkondigde kenteekenen,' zonder welke men hem niet befchouwen en over het algemeen geenen Mesfias verwachten kan.) Deeze laat hy werken , en verbied zelfs zynen Leerlingen lang, om het niet als een Woord, als eene Prediking er by te voegen, dat Hy de Mesfias



(280 )
fias zy, maar in plaats hier van zyn Koningryk te leeren, denkbeelden daar van te geven, gelyk hy die aan hun gaf; het andere zou zich zelve vinden. Toen zyn uitgang naderde , (die ook daar toe behoorde:) zedert Mofes en Elias met hem daar van op den Berg fpraken, fprak hy van zyn Lyden, zyne Opftanding, als van zaken, die ook voorheen verkondigd zyn, en vervuld moesten worden, zonder nadeel yoor de toekomst van zyn Koningryk. Voor den Hogenpriester zegt hy, wie hy is?" maar wyst hem op andere, dan woordbewyzen; op zyne verfchyning met de wolken, op zyn Koningryk, op de daad. Zoo ftierf hy; hy ftaat op -— en nu, zeggen de Apostelen, heeft God juist door de opftanding hem tot eenen Heer en Christus gemaakt (*) d. i. hem als zodanig vertoond en bewezen. Nu legt hy hun nogmaals alle Schriften uit, die van hem gefproken hadden, en toont aan , dat alle deeze daadzakentot het aanbreken, tot de eerfte verfchyning van zyn Koningryk behooren: Hy vaart ten Hemel op, en laat hen als getuigen van het geen gefchied is en nog gefchieden zou. Zoo maken hem zyne Gezanten bekend ; als iemand van God door daden bewezen , van wiens gebeurtenisfen en daden ook alle Profeeten getuigd hebben. Zoo werd het Christendom gegrond; anders, myns erachtens,
kan
(*) Hand. II, 4, 10.



C 281 )
kan het ook thans niet bewezen worden. Ontbraken de daadzaaken, het Koningryk , de Leere, de Wonderen, de Opftanding, de geestvolle gronding van den Godsdienst van Jefus , die juist de kern der voorzeggingen van hem zyn; bloote conditiones, fine quibusnon, de Stam, het Gefiacht, de Geboorteplaats, de Tempel, de LXX weken konden op zich zeiven niets doen, en zouden het niet gedaan hebben. Er konden veelen uit Bethlehem zyn, die nochtans geen Mesfias waren ; maar de nederige Zoon van David, die zoo en niet anders het Koningryk aanvaardde, de zachte, zuivere, krachtige Godsgezant , die was het, geen ander. Van hem getuigden alle Profeeten, als van den Geneesheer der Zieken, den Heiland der Zondaren , het Zoenoffer der wereld, den eeuwigen boom van een nieuw leven. Zoo werd Christus het midden en oogmerk van het geheele O. T., de Geest van alle beelden, de vervulling van alle voorbeelden, de kracht en leven van alle beloften; Nader of verder kon, moest nu alles van hem handelen; men kon , men moest hem (d. i. zyn Koningryk, zyne Leere, en geheel tot in de eeuwigheid reikend oogmerk) zyn leven en alle daadzaken, die hem betroffen , overal in de Profeeten vinden. Zoo verklaart hy den Apostelen de Schriften : zoo verklaarden zy die aan anderen en hunnen Christus in dezelve. Wil men weten, wat hy hun na de Opftanding gezegd heeft: men leeze dan , wat zy in de 'Handelingen der Apostelen en de
Bric-



( 282 )
Brieven zeggen: Want zy zullen het toch niet anders hebben willen maken, dan hy het hun had aangewezen. Langs deezen weg werden de Joodfche kunstgreepen onnodig. Wy zien , dat het geheele O. T. rust op eene fteeds uitvoerigere ontwikkeling van zekere oorfpronkelyke beloften , beelden, uitkomsten en derzelver zin, van hun geestelyk oogmerk ; het N. T. was dus eene vervulling van het Oude, de Geestelyke kern van alle vorige omkleedzels en fchalen. Zy werden doorgaands fyner afgewonden, tot dat Christus daarftond, en zullen in het algemeen als één oogmerk van God erkend worden, wanneer Hy komen zal met zyn Koningryk. Als dan zal niemand meer behoeven te geloven; dan zal ieder voelen, finaken en zien. Thans is het alleen, gelyk Hy en alle Apostelen zeggen, een begin van zyn Koningryk, de dageraad, de kiem, het zaad. Het beeld van zyne eerfte verfchyning zyn de Kribbe en Doeken, het Kruis, de verborgene , alleen van de zyne getuigde Opftanding, maar de Zoon van Jofef zal als de Zoon van David komen', het Mostaardzaad zal een Boom, het ftille Zaad zal een oogst van vreugde worden; het oog van eenen ieder zal zien, ook die hem doorftoken hebben, en over hem zullen alle Geflachten des Landsweenen, als over eenen
veelgeliefden Zoon.
Ten zevenden en eindelyk. Gy ziet dus, myn Vriend! dat ook met alle aanhalingen uit het O. T. niemand eigenlyk te noodzakenis, dewyl derzelver
ver-



C 283 )
vervulling toch andermaal op den geest van veele Gebeurtenisfen rust. Wil iemand zeggen , de Profeeten hebben in het geheel van geenen Mesfias voorzegd: zy fchreven op het onzekere beelden van het toekomende: Dan mag hy hierin, hun zelve en het Geloof van alle tyden tegenfpreken! Zegt hy: De Profeeten konden , mogten van geenen Mesfias, als een geloofsartikel voorzeggen , dan geef ik hem het woord, geloofsartikel, in dien zin , als wy het neemen , geern toe. Het geloof aan eenen God Jehovah, en deszelven dienst volgends zyne bevelen, was eigenlyk het eenigfte geloofsartikel der Jooden, d. i. het was hunne plicht. Maar tot eenen troost, tot beloften, tot eene ontwikkeling van den Geestelyken zin van God by zyne gebruiken en beloften aan de Vaderen laat men zich toch niet noodzaken ; zy zyn ook voor elk* niet gefchikt, maar leggen als de kern, als de innerlyke weldaad en het oogmerk in Mofes wetgeving. Men moet onderftellen, dat|God alleen en uitfluitend en als met zyn oogmerk aan die uiterlyke bekleedzels gelegen ligt, en dat het hem onverfchillig is geweest, hoe gering en ydel de zaak afliep ; of, wanneer de Hemmen der Profeeten, hunne wenk op een ander Testament des Geestes, en defteeds meer Geestelyke ontwikkeling van den voorgaanden tyd toch juist het tegendeel bewyzen; zoo zou men de geheele zaak van God met dit Volk opgeven, en alles tot een gelukkig- ongelukkig menfehenwerk moeten maken; of ik



C 284 )
zie geen derde, dan het Christendom, de gedeeJtelyke en aanvanglyke ontwikkeling van het vorige plan tegenwoordig op eenen nieuwen , geestelyken grond. Met dit laatfte word alles zoo zamenhangend, zoo één; en wederom, met hec nieuwe uitzicht op een ander toekomende, nieuw, voortlopende , Gode- en Menfchenwaardig ! Ook de Christenen zyn Israëliten, alleen met het geloof en de hoop van een nader toekomende , door den man, door welken God ééne ontwikkeling in ftilte gemaakt heeft, en eene andere heerlyk en eeuwig zal maken. Dan zullen Jood en Christen één worden, terwyl de hoop en vervulling van de beide Testament Ja en Amen is, was, en zyn zal.
NE-



NEGENTIENDE BRIEF.
G y merkt te regt aan , myn Vriend! dat het Christendom volgends het ontwerp, het welk ik in mynen laatflen langen Brief aanroerde , een werk van een zeer groot Plan is , van het welk wy nog maar het minfte beleefd hebben. Voor eertt ging het, in de beelden van het O. T. omwonden, verkleed voort: God zocht zyn Volk tot plicht en tot nadenken te brengen, door alles, wat hyhet in eene zinnelyke fpraak en denkwyze gebieden en beloven kon. De bloezcm werd {leeds meer vrucht,, en het zetten van dezelve.kon niet anders bewerkt worden, dan dat de bladen der bloezemdoof de gevangenis en de ellende van het Volk treurig verftrooid werden. Ik ben het niet, die ontkent, dat de Jooden niet uit deezen toeftand nieuwe ontwikkelingen van hunne vorige begrippen medegëbragt zouden hebben; het komt my voor, dat de zaak zelve oogenfchynlyk is, ook Gode, dieniets tevergeefs doet, zoo waardig. [Na lange toebereidzels, werd de Geest van het O. T. in het Christendom zichtbaar; maar voor eerst nederig, veracht, verborgen, welhaast (hetgeen nog II, Deel. T et»



C 286 )
erger is) met veelerleie gruwelen en ondeugden bedekt, waar van ook gedeeltelyk nog het uitwendig vat vol is. In deeze midden-toonelen, de waare knoopen der Gefchiedenisfe, leven wy en kunnen misfchien voor tegenwoordig het minst over de eigenlyke werking van het Christendom op de wereld Gefchiedkundig oordelen. Zyne beste werkingen zyn verborgen, gelyk ook de Godheid van het Christendom het over het algemeen zal zyn: Zy vertoonen zich niet in het openbaar, zy worden in de Gefchiedenisfen dikwils alleen door overmaat en misbruik kenbaar. In de Kerkgefchiedenis befpeurt men daar van gewoonelyk het minste; die gaat het meest op de open wegen, om de muren [of huizen der Belydenis heen, teekent 2e uitwendig, en kan ook niet wel anders. Binnen in de huizen komt zy niet, en in het Heiligdom derzelve ziet alleen de thans zelfs verborgen Christus. Onlangs is er een byzonder Boek over de uitwerkingen van het Christendom onder de Volken in het licht gekomen, waarin, gelyk my dunkt, veel waars en goeds kan ftaan, indien het maar wat Christelyk, dat is, ftil en zonder fchreeuwen gezegd was. De beste uitwerking van het Christendom is, gelyk het licht fchynt, gelyk de
vrucht kiemt. ■
Ook daar in hebt gy gelyk, myn Vriend 1 dat het Christendom zich niet ftout afzonderen, en eigenlyk geen goeds verachten moet, hoe of waar het ook gevonden word? Is God alleen de God der
Joo-



jooden , zegt Paulus, is hy riiet ook de God der Heidenen ? En hoe ? de God der Christenen , wiens grondwet waarheid en algemeene liefde is, zou een bepaald hatelyk wezen zyn? Hy zou waarheid en liefde, niet volgends elke maat van haare zuiverheid fchatten kunnen, fchatten willen, overal, waar zy gevonden word ? Ook hier over zal ik
in het vervolg duidelyker, nader fpreken»
Alleen daar in moet ik u kwalyk begrepen heb» ben, dat het Christendom voor de Gefchiedenisfen wegens zyn groot, heerlyk Plan, ook heerly* ke, boven alle verdichtzelen der Heidenen verhevene Epopeen en Mythologiën aan de hand geeft.— Dit kan ik , gelyk my thans de zaak nog voor» komt, bezwaarlyk geloven, Herinner u onze vo» rige Brieven. Is het waar, dat het Christendom alleen op daadzaken, op daadzaken, die Hipt te bewyzen en van God zelve bewezen zyn, rust; zeg kon men hier over wel iets verdichten ? Wilde een Christen zoo vermetel zyn, om de verbeeldingen van zyne herzens met de daadbewyzen van God te vermengen, of tusfchen dezelve in te fchuiven, of zelfs deeze door geene uit te beelden, dat is, al was het ook tegen wil en weten, half of ter zyde, te verdringen? Aan de eenvoudigheid en waarheid van deeze Gefchiedenis ligt het Christendom oneindig gelegen. Die my een Euangelium van Christus tot eenen Roman maakt, heeft myn verftand en myn hart gekwetst, al was het zelfs mee den fchoonften Roman. De verdichting mag beT 2 ter



( 288 )
ter of flechter gelukken , dan het den vyand van riet Euangelium voorkomt; hy , de vyand fpot: De zwakke Vriend geraakt in verwarring, de Nieuweling, tevens de ligt te ontfieken Jongeling, vat vuur, en neemt, tegen de oorfpronkelyke waarheid , kleur en indrukzel der gebeurtenisfen daar van daan, van waar hy ze niet nemen moest. Deeze komen hem naderhand, ook daar zy niet: komen moeten, weder; over het algemeen, dunkt my, duid het oogmerk, en de eenvoudigheid van het Christendom niet , dat zyne Gefchiedenisfen een veld van willekeurige verdichtingen worden. — " Ik bid, lèes de Euangelisten in hun eenvoudig beloop; wat is er te Verdichten? wat te Epcpoieren? Dat Christus geboren word en in doeken ligt, dat by na Egypten vlucht en vreemden hem voorshands vinden, aanbidden en befchenken, dat hy inden Tempel vertoond word en in de ftilte opwast, van zyne Ouders eenmaal gemist word; dat hy door aanrakingen en woorden van bevel ontelbare wonderen doet, zoete, doch eenvoudige en niet veranderd kunnende worden woorden des levens fpreekt, dat hy gehaat, var. eenen booswicht verraden , van eenen vreesachtigen Leerling verloochend, valsch befchuldigd, kwalyk voor het Gerigt behandeld, onfchuldigd veroordeeld,, gegéesfeld , gekruist word,aan hetKruis na weinige woorden fterft en in het Graf komt. Zeg, wat is
aan deeze zoo eenvoudige, tedere, alleen door haare eenvoudigheid beltaande menfchelyke Gefchie-
de-



( 289 )
denis, het geen ft of tot eene Epopee volgends Homerus en Virgilius geeft? Ik meen, eene natuurlyk nieter by gehaalde ftof,noch minder eene met geweld ingedrongen fteöigé Godgeleerdheid. De Heiland der menfchen, zoo hy geweten had, dat zyn leven in eene Epopee voorgedragen , een beter, fterker, zuiverer uitwerking zou doen dan in een eenvoudig Euangelium; zou hy het niet dus hebben laten befchryven? Lees beiden in vergelyking: Een Hoofdftuk der Lydensgefchiedenis en tien Gezangen daar over ; en zeg, waar is meer natuur, oorfpronglyke waarheid, zuiverer begrip van zaken , overeenkomst van den ftyl tot dezelve en eindelyk , zeker ook meer onvtrvalschte, alleen duurzame uitwerking?
,, Maar hoe, die wonderbaare Gebeurtenisfen ? „ Wonderen, verfchyning van Engelen, Aardbe,, ving, verfchyning der Dooden, Hemelvaart enz. „ zouden die niet in den hoogden graad Dichtkundigzyn?" Ik geloof het wel: in den hoogden, hoogden graad Dichtkundig, maar niet voor ons menfchen. By een wonder ligt ons alleen de uiterlyke daad voor oogen, woord en gevolg: Hoe korter deeze befchreven, hoe eenvoudiger en meer waarheiden vereenigd worden, (juist gelyk de Euangelisten ze vereenigen: ,, Hy fpreekt, zoo gefchied het! Hy gebied, zoo daat het! ") des te meer doen zy voor ons zinnelyke aanfehouwers uitwerking. Hoe in het onzichtbare het wonder toeging, weten wy niet, daar van daan kan de T 3 Dich-



( 230 )
Dichter het niet halen; ten ware, door verdichtingen, die het zinnelyk korte uitwerkzel benadelen. Gefield, hy had altyd een fchaar van Engelen gereed, die onzichtbaar den blinden de oogen ligten, de kiem van den wyn (volgends eene vermaarde onderftelling) in het water overbrengen, dat wyn moet worden; zeg , is door deeze bovennatuurkundige aanvulling het uitwerkzel des Dichters tegen het uitwerkzel van den Euangelist vermeerderd of verminderd? Is hem niet juist de omtrek benomen, die dit werk voor onze oogen tot een wonder maakte ? De handeling moet in derzelver nieuwen kring, waar toe haar de Dichter verheft, zoo natuurlyk of zoo onnatuurlyk, zoo klein of zoo groot worden , dat wy ze niet kunnen overzien. Wanneer ik tot de geringfle bezigheid der wereld, waar in ik leef, duizend Gezandfchappen van Engelen nodig heb; dan is dit even zoo weinig waare hoogheid, als wanneer ik in myne zinnelyke wereld tot het bewegen van den vinger duizend bedienden behoef, Al waren zy er ook tegenwoordig; dan moesten zy verborgen zyn, gelyk God de Levensgeesten en het lopen van ons Bioed verborg, en alleen derzelve fchoone wonderbare uitwerkzels aanwees, Christus verachtte het, om duizenden van Engelen van God te verzoeken, ten einde Petrus zynen zwaardflag te fparen; ja hy fpaarde hem den zwaardflag
;self, zonder Engelen. Christus fterft
en de Aarde heeft , de Rotzen fcheuren , de
Gra-



( 291 )
Graven openen zich; dit is groot, dit is Goddelyk. Waarom? het doet de uitwerking, die het doen moetrHet doet ons,zinnelyke zwakkeSchepzels,beven, het verwekt yzing en verbaasdheid. * Laat nu eens eenen Engel lang gereed ftaan en op het oogenblik des affcheids wachten , op dat hy het Gefternte voorde Zonfchuive; en de groote handeling, dnnkt my word klein. Gy zegt niets meer, dan wanneer de Schooljongen op /«rawacht, op dat hy roepe en den Zandloper omkeere; alle natuurkunde der Zon, van het Gefternte, en der voortrukking word daar en boven nog opgegeven. Gy ziet, deeze dingen liggen alleen als zinnelykheden in onzen kring; daar uit genomen, worden zy bovennatuurkundige , dikwils met de natuurkunde ftrydende fynigheden, die ons aan de Gebeurteniszelve eer doen twyfelen, dan dat zy daar aan overtuiging en klaarheid zouden geven. Nogwon-
derlyker is het met bloote verhaalen uit de onbekende wereld der Geesten; de Dichter heeft veel te doen , dat zy geene Sprookjens worden.
Wanneer Engelen by de Geboorte of by het Graf van Christus verfchynen : zoo verfchynen zy als Gezanten van God, als Schepzels van een ander zoort, fnel, heerlyk, edel. Hunne gedaante is gelyk de Blikfem, hunne klederen glinsterend als Sneeuw: Hun woord met beide overeenkomend , uitgezocht voor deeze plaats, ten hoogde bepaald, waarom zy en niet .menfchen, dit en niet meer , tegenwoordig en niet op eenen anderen tyd T 4 zeS-



X 29* )
ïeggen? Zy komen als een Blikfem, zy verdwy. nen als een Blikfem ; tot eene lange aanfchouwing of tot den dagelykfchen toegang zyn zy voor onze wereld niet gefchikt. Keer dit om ; laat den Dichter duizenden van Engelenen afgefcheidene Geesten zoo gemeen worden , als een Wisfelaar een hoop gouden Dakaten; dan heeft men geheel niet het uitwerkzel meer. Men word door alle de Engelen belet om voort te gaan; overal dringen zy zich op de wegen , liggen in de vensters der Planeten, gaan en komen, en doen toch tot het geheele werk niets. Wanneer Christus zich
als den Gekruisten en opgeftaanen vertoont; hoe onverwachter, en echter waar, hoe heerlyker, en echter zeker en overtuigend dit gefchieden kan; des te werkzamer , des te edeler. En duidelyk hebben de Euangelisten dit beide zamen verbonden. Hy verfchynt flechts en leeft niet met hun; leeft uuren met hun, maar als een Sehépzel uit eene andere, heerlyker, voor hun verborgene wereld, naar welke hem niemand vragen dorst,uit welke hy niemand antwoordde. Gezwind is hy weg, is ergens anders; maar zy weten niet : waar? tot dat het hem weder behaagt, zich ergens anders te vertoorn. Laat het eenen Dichter nu in den
zin komen, dit verborgen Ryk der Geesten, deezen ongezienen oort en plaats aan het licht te brengen , en voor het oog van den Lezer zoo duidelyk te maken, alshetpad op eenen open weg: Hy toont aaq, waar Christus zoo lang geweest is? wat hy



C m )
gedaan? waar mede hy zich bezig heeft gehouden ? Dat hy hem doen laate, wat hy wil; de verfchyning onder de menfchen heeft thans voor ons verloren; hykomt, als iemand, die van Thabor naa Jerufalem, van daar naa Emmaus wandelt. Om zelfs niet daar aan te denken, hoe moeilyk het zyn zou, om Christus in deeze tusfchenomftandighedenwaardig, krachtig, voor deeze zaak gevoeglyk bezig te houden, daar wy immers van dit Tydvak en deeze Landen niets weten , onsalleen gevoelig, in vreesachtige wenfchen vaneene zagte hoop moeten wegdromen, indien niet het geheele geliefde Beeld dat worden zal, het geen de Maanby dag is. Waarom zweeg ons de Bybel hiervan, van voorwerpen, naar welken wy verlangden, van welken ons ieder woord, ieder geluid de Ziel wekt en het hart ontvonkt; waaröm zweeg hy daar van ? Immers niet, op dat de Dichter fpreken en ons zyn gebrek
aan berichten in verbeeldingen zou vergoeden ?
Van de Hemelvaart, het zitten aan Gods regtehand ehz. gelyk ons de Dichter die af beelden kan, mag ikby wyze van Godsdienst niets hooren. Andreas Scultetus, de oude Otfeued, die Jefus Star by Star laaten voorby trekken, blyven toch nog in den kring van ons gezicht: Zy zien , zoo ver zy kunnen , gelyk de Apostelen en Haan nu hunne oogen naa de Aarde, gelyk het de Hemelgezanten zeggen. Maar zou ik nu, juist tegen het woord van deeze Engelen, geheele Gezangen lang ftaan blyven, en hem tot den Troon van God door alle T 5 ö*



( 294 )
Hemelen en aller Hemelen Heir navolgen, dan bezwykc myn Geest, Oor en Oog. Ik heb zoo veel gezien , dat ik niets zag; en zoo veel gehoord, dat ik niets vernomen heb. Ikkomnabe-
neden en vat naar één o welk een Boek !
myne getrouwe Euangelisten. Die zeggen niet meer, dan zy weten: Zy getuigen niet verder, dan wy begrypen; de zaaken, die wy niet begrypen zullen, maar weten moeten, noemen zy alleen, en laaten het gordyn vallen. Met één woord, myn Vriend.! de Zoon des menfchen is veel te eenvoudig, Hecht en gering, dat zynegeftalte van eenen Dienstknegt eene Epopee zou kunnen worden ; de Zoon van God, de opgewekte Koning der eer is veel te verheven boven onzen gezichtskring, dan dat hem het oog volgen, de verbeelding Dichtkundig fchilderen zou kunnen. Beide deeze uiterften , nederigheid en hoogheid, Kruis en Troon zyn wel in den Geest der Euangelisten, gelyk in de harten van zyne Navolgers één; maar ik twyfel, of een menfchenwerk, laat ftaan een Epifch thema hen bevatten , hen vertegenwoordigende zoo vervolgen kan, dat wy nooit geen van beide uit het gezicht verliezen en altyd den grooten voortgang zien. —-
Die van den Vader nederkwam, En weder tot den Vader ging, Ter Helle nedervoer, en nam Weêr in den Hemel plaats, daar Hy alle eer ontving.
Zie



( 295 )
Zie al het geen ik gefchreven heb, niet als eene beflisfing, maar als eene twyfeling aan, en fchryf my uwe gedachten. Het komt my altyd voor, dat de beste Epopee van Christus het Euangelium is, het beste Lied op hem een dankbaar, een Christelyk leven. Ik wensch u beiden, en voeg er een paar Gedichten by, om u voor myne armoedige twyfeling ten minsten eenigermaten fchadeloos te ftel-
STRYD DER KINDERLIEFDE.
Eene Oosterfche Fabel.
Er was een Koningin, zy woonde
In 't vergelegen Afia,
En liet drie Prinfen na,
Waarvan haar elk de opregtüeKinderliefde toonde.
Die ftreden. Niet als Alexander, OmmenigLand of Zee, dit kwam hierniet te pas: Zy ftreden, edele ftryd! flecht daarom met elkander,
Wie het erkentelykst voor hare liefde was.
De ftrydplaats was een Doodenwyk, Verlicht met duizend lichten; Alwaar de Lykbusch van de Moeder ftond ten pryk.
Hier



C 290 )
Hier zou het Oosten zien de grootfte daad verrichten,
De kracht der Oudermin, de teerde liefdeblyk.
Naar 't kostelykst Porphyr, dat 't oog ooit kon
befchouwen, Liet de Oudfte zien in menig Land, Om daar uit door eens groten kunstnaars hand, Voor's Moeder Lyk, een daatlyk Graf te bouwen, Waar toe hy wel de helft van al den fehat Eefteedde, dien hy had.
De Middelde bragt de ongemeende en fchoos-
fte bloemen Uit Idumea door natuur en vlyt geteeld, Waar in een mengeling der zachtfte kleuren
fpeeld',
Waar by men niets verrukkender kon noemen ; Met eene zuivere keus, tot haren lof, bedrukt Met traanen uitgezocht, met zuchten afgeplukt. * Die alle liet hy tot Festonnen zamen binden Door fchoone Nymphen, die de opregtc deugd
beminden , En hing die droef te moê en (lom Het Praalgraf om.
De Jongde trad hier op uit een der Voorvertrekken ,
Het hoofd bedekt, en droeg in zyne hand
, . Een



( 297 )
Een Kristallynen Bekken En fcherpen Diamant.
„ Wat kan uw Selim u, verheven fchim , toch geven ?
„ Uw Selim, die zoo weinig heeft! „ Het lieffte gaf hy u zyn leven! „ Zyn leven,uwgefchenk, dat hy u gaarne laat, „ Doch dit behoort den Staat. „ Ontfang zyn bloed, dit is het beste, dat hy geeft."
Dus fprak hy, opende met fmarte Zich eenen Ader onder 't harte, Liet aan het bloed, dat ongetoomd Uit de gewonde Hartiiar ftroomd', Den vryen loop , en ving het in 't Kristallen Bekken;
Met eene houding, daar men eerbied kon de ontdekken,
Trad hy naar 's Moeders asch en zette 't bloed daar neêr.
Verrukt verhief het Volk een juichflem hem ter eer:
„ U, Selim, u mag men Verwinnaarhieten! „ Men zag de beste liefde uit uwe Adren vlieten. —1 '
Gy ziet, myn Vriend! hetZedelyke van den Fabel in den geest van het Christendom befchou wd. —
Het



C 298)
Het andere ftuk, waar door ik u fchadeloos flel, is een Lofzang op God, van denzelfden Autheur. Daar zyn twee Hemmen in: De eerfte een Kluizenaar in de Thebaifche woestynen ; de tweede een onzichtbaar Koor van Geesten, hem antwoordende :
LOFZANG OP GOD.
1. Eenzaame Rotzen,
Treurige Rotzen, hebt gy in uwe wildernisfen
Geene denkende Wezens,
Die den lof des Eeuwigen met my verbreiden ?
2. Men looft den Oneindigen,
Niet met woorden alleen; beter vereert hem
De Bewondering fprakeloos:
Evenwel, fterfiykeMan, fpreek! wy antwoorden.
1. Alle zoete aandoeningen
Vergaan, fterven in my, zing ik van den Eeu.
wigen niet; Maar zing ik van den Eeuwigen, Dan herleven in my alle aandoeningen.
2. Ons eenig vergenoegen is
In overdenkingen Hem altyd te aanfchouwen.
Die Hem eenmaal flechts aanfchouwt,
Ziet niets anders aan, denkt aan niets anders meer.
1. Hy



( 299 )
1. Hy verftoort Heerfchappyen
Met geringer moeite, dan een gewapende Het Ryk der Byën
Teder van Wasch gebouwd, ylings ten gronde ftort.
2. Werelden werpt hy in hetydele, Gelyk een Landman op den Akker uitgaat En de fpys voor 't Vaderland
Met een licht-zaaijende hand los in de lucht werpt.
1. Ons, zyne Aardfche Schepzels Bouwt Hy een Paleis, ziet, dit wereldrond! Rondsom met den Hemel overwulfd,
Tot de vrolyke heenreis naar de eeuwigheid.
2. Maar ons een Jeruzalem,
Daar de lagcLende rust, onze gevangene, Geketend met bloemen, Eeuwig vriendelyk en bly, met ons aan den Disch ligt.
1. Zyne Zon en zyne Peerlendauw, Die het lage Dal en de verhevene Eenzame Alpen vruchtbaar maken, Spiegelen overal God, overal Gods heerlykheid.
2. Aller Vader, voed Hy,
Vlinders met Daauw, Wyzen met Wetenfchap;
Maar



Maar Zonnen met werelden
En met blyken van goedheid ons, zyne Zaligen»
i, Toornt de hoog Verhevene, Dan verbleekt de Zon, ftaat in den loop ftil, En de Aarde bedekt zich, En de vreesachtige Maan wykt ter zyde weg.
1. Maar lagcht de Eeuwige,
Dan maakt zyne adem zielen tot duizenden,
Ui't het Ryk der mooglykheden ,
Rollen Maanen voort, haar tot woningen.
t. Als ik onlangs tot de Zon fprak, Die daar alleen ging, aan het eenzaame des Hemels.' „ SchooneZon, fta ftil!" Sprak zy : „ fchoon is God!" en fpoedde befchaamd voort.
2, Als ons onlangs by eene heldere nacht Zuster Luna toezong: Broeders, de Vader
zwygt! " Zongen wy haar toe:
„ Wanneer hy zWygt, ei lieve, wie fpreekt heerlyker ? ?•
ï. Zyt, helderlichtende Morgenftcrren ,' Van uwen Vriend gegroet, maar o leert hem ook Zynen Goddelyken oorfprong Door de Dochter der ftem, edel verheerlyken.
2. Al



C3°i )
5. Al denken aan zyne verheerlyking Engelen Eeuwen lang, en Menfchen door alle
leeftyden, Nog blyven hunne Gezangen Slechts gezangen des ftofs, des Eeuwigen onwaardig.
ï, Eerbiedig verftom ik daö Voor het eeuwig Al. Maar hoe dieper ik Voor het zelve verftom, Hoe meer ik het aanbid, hoe meer ik het bewonder»
2. Eerbiedig verftommen wy Voor het eeuwig Al. Maar hoe dieper wy Voor het zelve verftommen, Hoe meer wy het beminnen, hoe meer Wy het beminnen» ,
II. Deel. V
TVVIN.



TWINTIGSTE BRIEF.
G y meent, myn Vriend! dat alfchoon ook de eenvoudige Gefchiedenis der Euangelisten geene liof is, om te bezingen, dat dan nogthans de Dichter door bywerken , door zyne aandoeningen of die van andere ingevoegde perzonen, cindely k dat hy in navolging van de Brieven der Apostelen de daadzaken der Euangelfeleé met hunne groote, eeuwige gevolgen omkleed, • Dat de vindingryke
Dichter eene Epopee kan en mag .uitdenken. Dat het juist zyn kunst is, door eene Toverroedebloemen voort te roepen, daar er geene zyn, en eene woestyn in een Paradys te veranderen. Ik weet, gy denkt dus alleen niet; dit is de gewoone lof der Njeuwsfchryvers, en zommige goede verftanden zyn daar door geheel op den doolweg gekomen, om Epopeen over dingen te fchryven, waar van zojuist niets wisten en geen Sterveling iets weet, b. v. de fchepping van de Hel, den afval der verdoemde Geesten enz. Dit zou Epifche kunst zyn! Verdichting! Verdichting, waar in eindelyk het beroemde Heldendicht, Nimrod! het grootfte Ideaal blyft, en volgends mynen wensch altyd ook blyven mag. Laaten wy eens zien , hoe ver uwe grondltelling Hand houd?



C 303 )
Gy fielt eene Epopee, wier hoofdpersoon en hööfcU gefchiedenis door geene willekeurige verdichtingen vermeerderd kan noch mag worden; en plant er alleen een Dichtkundig bywerk om ; maar wat is dit Dichtkundige Bywerk? Perzonen? In onze Gefchiedenis zyn er geene , die aan de daadzaak eigenlyk deel hebben; Jefus Itaat alleen en moet alles volbrengen. Zelfs gefchiedkundig doen zyne Leerlingen niets: Zy vluchten. De een verraad zynen Heer; de ander verloochent zynen Heer: de
derde ziet hem aan het Kruis wat maakt dit,
dat er van de Gefchiedenis een Gedicht word? Laat deeze perzonen over hunne misflagen, ja over de gebeurtenis zelve , aandoeningen hebben en uiten, die zy willen; het zyn dingen, die als daadzaken aangemerkt, wegblyven kunnen, of ten deele» wilde God! weggebleven moesten zyn. Leerryke, nuttige, roerende uitflappen (excurfus) mogen zy worden , waar in men zich in allen geval vermaakt, maar die, om uwe uitdrukking te houden, van eene Woestyn geen Paradys maken. Hoe meer de Dichter ze nodig heeft, hoe meer hy ze er by moet halen, hoe langer hy ze moet laten fpreken; des te meer toont hy, dat de Hoofdbehandeling van zyn Gedicht hem arm aan flof ÜeU Het word op het laatfte enkel een rand om het vat en men ziet niet, waar het vat is. Aandoeningen , die de omflaande Perzoonen, Engelen, Duivels, Menfchen, over den voortgang der Gefchiedenis uiten, zyn goed; maar nog beter, wanneer zy ze V a niet



( 304 )
niet behoeven te uiten , wanneer die uit de daadzaak zelve tot ons fpreken en zich in ons hart legeren. Als dit niet zoo ware, dan zou raen die wel haast moede worden. Wanneer alles^n Hemelen Aardegevoelt, en het meeste het zelfde gevoelt, dus ook het zelfde uit, ziet men zich zoo omringt, dat men op het laatfte zelf niet gevoelen zou , vooral wanneer
de zaak niet medehelpt. Eindelyk de in den
voortgang gelegde gevolgen. Zy zouden waar-
lyk dat geen zyn, het welk op eenmaal al mynen twyfel zou wegneemen, als zy alleen in de gebeurtenis, in den voortgang zeiven zichtbaar te maken waren. Het is gemakkelyk te zeggen: ik zing de Verlos, fing, maar hoemoeilyk, om ze te zingen en' te vertoonen! Zonder een leerftellig woord te gebruiken dadelyk te vertegenwoordigen, hoe in dit bloed de verzoening met God en het eeuwig heil van den Mensch vloeide. Het als eene handeling te toonen , hoe menfchen door het kruis verlost zyn? Waar van zy verlost zyn? Welke menfchen? En wat daar van juist ieder oogenblik van den loop der handeling uitgewerkt heeft? Als dit niet gefchied, (en ik twyfel, of het kan gefchieden?) dan blyven woorden alleen woorden ; ja zy maken misfchien, wanneer wy hunnen grond in de handeling zelve niet zien, en hier en daar geenen zamenhang met dezelve in het voorftel van den Dichter ontwaar worden, eerder eenen onliangenamen indruk, dan, gelyk men het dikwils noemt, eene
heilige, geheimzinnige duisternis. Met
één



C 305 )
één woord, Bywerken als Bywerken aangemerkt, verdringen en hinderen de handeling, uit welke zy niet volgen, met welke zy niet één zyn. Brengt de Dichter honderd Byperzonen by, wikkelt hy die in handeling, zelfs in liefde-gebeurtenisfen onder eikanderen, gelyk hy wil; zoo lang nemen zy aan den Hoofdperzoon geen deel, yerftrooijen van hem en ftaan hem in den weg, vreemde fieraaden , veelheid van beelden,gouden opfchik in eene fchildery helpt niet. Of een Engel den kring om het Kruis maakt, of een Mensch; of er twee of geen Doodsengel rondom vliegt; Kruis is Kruis, Dood is Dood, en in de zaak, de handeling moet haar gewicht leggen, zichtbaar, door zich zelve zichtbaar, waarlyk, dadelyk. Dus denk ik,
en zeg alleen myne gedachten, niet van de zyde van een Gedicht en deszelfs waarde, maar van de zyde der Godsdienst-gefchiedenis, dus wegens den Inhoud als inhoud. Myn oogmerk is niet, om u tot eenen Kritikus der Dichtkunst te vormen, vermits ik Brieven over de beoefening van de Godgeleerdheid fchryf; over de Dichtkunst oordeel ik thans niet. De grootfte Dichter der' wereld kan zyne bekwaamheden aan geen voorwerp te kost leggen, dat. deeze bekwaamheden niet nodig heeft, ze misfchien ook wegens andere betrekkingen, niet begeert; de bekwaamheden blyven intusfehen het ^geen zy zyn, Leerlingen der Dichtkunde zuilenze altyd zoeken, vinden en waarderen. Thans heb ik met den Leerling van den Bybel my bezig te houV 3 den



( 306 )
den in eene zaak, die geen Gedicht is, en op deezen weg van willekeurige verdichting zelfs niet dient te zyn.
Gy zult het dus myn Vriend! myook vergeven, dat ik uw tweede verzoek niet voldoe en over Klopstocks Mesfias fpreek. Ik fprak tot hier toe eigen]yk niet van hem; maar (gy weet, wat er aanleiding toe gegeven heeft) algemeen over Epifche Gedichten van deezen inhoud. Klopstock kan uitkomsten getroffen hebben , welke ik my niet zoo duidelyk meer herinner : Want het is jaren geleden , dat ik zyne Mesfias heb gelezen. Des te beter, als hy ze heeft.
My voor tegenwoordig in eenonderzok daar over jn te laten, is ook deswegens myne zaak niet, om dat ik zederd jaren al het geen openlyk naar Kritik gelykt, vermyde en my liever by my zeiven bepaal. Voor ons oogmerk moest ik Klopstocks Mefias, gelyk de Wiskundigen Virgilius, doorlopen ; al het Dichtkundige ter zyde Hellen en alleen Zaken , Waarheid, Euangelifche Gefchiedeniïfen in hem zoeken. Zou het gevolg de moeite beloonen? Ik zou een fchoon werk van zynen fieraad ontkleeden, om een geraamte te vinden, dat nochgy, noch ik begeerde te zien, en zeker ook niet aan den Dichter te geven.
Liever vervolg ik het derde gedeelte van uv\en Brief, en fpreek verder van Liederen. De Dich. ter, dien wy zoo even genoemd hebben, is een Van de grootfte Dichters van Liederen, Spraak en
Zie]



( 307 )
Ziel verheft zich , wanneer in zynen Mefias Gezangen, Aandoeningen, Elegien, Liederen, klinken: Alles'.word gejuich, tranen, welluidendheid. In zyne Oden zyn voortreflyke ftukken , eenig in dit zoort, hoewel ik hem hier en daar in zyn geheimzinnige bovennatuurkunde over God niet volg. Zyn Pfalm , zyne aandoeningen over de Starrenwereld en over het algemeen van het Heilige in de Schepping zyn prachtig fchoon en zullen zich aan uw ftil gevoel reeds voor lang hebben
aangeprezen. Eenen anderen loop van
Liederen hebben wy aan de eenfylbigkhnkende Engelfche fpraak, en haaren helderen toon te danken. In dezelve waren de Pfalmen voor.lang reeds in dezelfde korte maat, die haar als de oudfte Volksmelody zoo lief is;, waaröm ook Milton en lateien de Pfalmen meestendeel in dezelve maat en misfchien in een of twee andere Syllabenmaten gaven. Buiten twyfel kent gy verfcheide fraaije Gezangen van Addison , Pope en anderen over Christelvke onderwerpen; in eene Deïstifche Liturgie, die zekere Dr. Williams voor weinig jaren heeft uitgegeven (*) ftaan Profaisch en Dichtkundig de beste ftukken. Hier zyn Liederen van Milton en Thomson ingevlochten ; en in den grond is Milton de Vader van dit Jambisch Lied,
wiens
(*) A Liturgi en the nniverfal Piinciples of Religim andMorality, Lond. 1778.
V 4



C 308 )
wiens eerften toon hem openlyk de CIV en andere Pfalmen gegeven hebben. Zyn Lofzang op de Geboorte van Christus is u zekerlyk bekend, ook de plaatzen in Yoüng, die dit Lied bykans evenaaren. In het Hoogduitsch weet ik op deeze wyze niets, dat ik boven het Loflied van Kleist: Groot is de Heer! zou (tellen. Zoo hier, als in andere plaat, zen van zyne Gedichten, zyne Lente, de Idyllen, de Geboorte en Grafliederen horen wy den Leerling van God in het Heiligdom der Natuur, den man van een goed harte en altyd gezond verftand. My dunkt, hy komt onder alle nieuwe Dichters in bondigen fmaak het naaste by Opiïs; jn welken gy, zoo als in Scültetus en Fleming, ook zommige deftige Lofzangen op onderwerpen van Godsdienst zult vinden. Over het algemeen zyn deeze onderwerpen met de hartelyke, waare fpraak, die hun voegt, van onze oude Dichters meer bezongen, dan van de nieuwe; by welke alles zich meer in woorden en wyze fchynt te verlopen. Laat het u niet verdrieten, uw werk te maken van de ook min bekendenamen, Dach, Rist, Franke, en anderen; Gy vindt over Zedelykc en Geestelyke zaken, onder verfchejdc gemeene, zomtyds zeer fraaije plaatzen, in eene fchoone, hartelyke taal. Onder het groot getal der genen , die de Pfalmen in Verfen gebragt hebben, moet ik byzonder den oudften Dichter der nieuwe Dichtkunde , Weckherlin, noemen. Zyne Pfalmen zyn in eene bondige, verb,eeldingryke wyze; hier en daar, naar de gewoon-
t©



C 3°9 )
te van zynen leeftyd in Engeland, met bepalingen en woorden overladen, maar zeer boven den gemeenen Spheer. Onder de nieuwe Dichters vind gy in Gellert , Uz, Kronegk deels Wysgeerige, deels Christelyke Liederen , en by aldien u de kleine verzameling van Kers-gezangen van C. A. Schmidts in de hand komt, zult gyook daar goede ftukken, zuiver gezegd en teder gedacht, aantreffen. Kramers Pfalmen en Oden, onder welke zyne Opftanding in het byzonder beroemd is, behoef ik niet eerst te noemen of aan te bevelen; en verders zyn er hier en daar verjftrooid, voortreffelyke ftukken, die iemand, doch zonder dat hy dealömbekende Dichters plunderde, moest verzamelen en uitgeven. Het Liedop de Overwinning des Heilands, dat ik u voor eenigen tyd heb toegezonden, was van Witïhof , in eene bykans onzichtbare verzameling van zyne Gedichten. De twee Gedichten, die ik er onlangs by voegde, zyn van Göts , wiens werken, van zoo onderfcheiden aart en zoo fynen fmaak en zoo verftrooid en onder onwaardige verborgen, zekerlyk boven anderen verdienden verzameld te worden. Onder de ftukken van Karschin zyn eenige voortreffelyke Gedichten van dit zoort, lees tot een proef het 1, 7, 8, 10, 13 enz. My dunkt, het is jammer, dat deeze Dichteres van hare Jeugd en Volksaandoeningen, die in haare Gedichten juist altyd de treffendfte plaatzen zyn , in de Klasfifche Letterkunde vervallen is, daar zy geen gebruik vankon maken, V 5 en



(3*°)
cn waar by zy zich zelve verloren heeft. Wanneer u (Hubers) proeven orn met God te fpreken, in de hand komen; zoo laat u door den titel niet affchrikken, om die veele goede, alleen eenigzins harde (lakken nader te leeren kennen. Rammlers korte Rapfodie: Tot u fteigtmyn Gezang. Gerstenbergs Lied aan God van Engelen en Aartsën. gelen , het vernuft van den Mensch en zommige afgefcheiden Geesten , (byzonder onverkort in de eerfte uitgaave van den Hypochondrist) Shaftesburis zoo Wysgeerige Lofzang op de Natuur
en haren Schepper in zyne Moralists buiten
twyfel kent gy deeze fchoone (lukken. Ik had grooten lust,om voor u het begin der Voorrede van Sadi voor zynen Rozengaard en eenen Arabilchen Lofzang op God hier by te voegen , die , gelyk over het algemeen meer Gebeden der Oosterlingen , het hoogverhevene van God en de laagheid der menfchen treffend fchildert; doch hiervan en van meer andere zaaken op een andermaal. Ik voeger nog een of twee woorden over de Liederen by.
Christelyke Liederen zyn voor het hart zekerlyk nog nuttiger, dan hooge Wysgeerige of Dichtkundige Gezangen. De mensch is zelden vatbaar voor den HymnuSj en wanneer hy het is, is hy het alleen in de oogenblikken van opheffing, opwelling, omvatting van Hemel en Aarde: Schielyk begeven hem de vleugels en hy fchept verder adem op zyuen aardhoop. Wel, als hy nu daar op ten minsten zingt en zyn hart, zyn polsflag, zyne bezigheid ,



(IIÏ)
heid, zyn leven een ftil, vergenoegd Christelyk Lied is. Zoo wyst ons Christus op de Vogelen des Hemels; zoo zyn zyne eigene woorden en gebeden meestal ftille Lofgezangen in verhevene eenvoudigheid, het Onze Fader zelve is ietsdergelyks: En zoo wil Paulus, dat ons hart altyd een fnarenfpel van God zyn zal. Dat het'Christendom fchoone Gezangen van allerleie zoort, verfcheiden inhoud, oud en nieuw heeft; dat onze fpraak en de Proteftantfche Kerk byzonder eene rykdom van dezelve heeft. Leert hy alleen inzien en fchatten, die de uitwerking derzelve dikwils in zeer eenvoudige woorden , in kunsteloze, hartelyke uitdrukkingen en ftrophen by gezette gelegenheden en byzondere gevallen ziet. Gelyk het woord de Gezangen bezielt: zoo bezielen de Gezangen de treffendfte leeringen en plichten van het Woord van God. Afgetrokkenheden en beuzelingen moesten in Liederen geene plaats vinden; maar des te meer, het geen Geest en het geen hart is, in den Godsdienst en in het Leven. Zodaanige Gezangen zyn troost, en leering voor het gemeeneVolk, een nader by hunne aandoeningen gebragte Godsdienst, in het kort de voor het zelve bezielde Bybel. Ik weet niet, welk eene verkwikking en uitwerking boven een goed Lied kan gaan ; dan waarlyk denieuwgemaakte, omgekeerde, en veranderde Liederen zyn niet altyd deeze goede, deeze beste Liederen. —— Voor thans genoeg: Zie
hier



C )
hier iets tot vergoeding van het geen er van myn lang Register van Gezangen en Liederen afgaat.
OP DEN DOOD VAN ZYNE MOEDER.
Glansryk op eene roode Avondwolk was de Cherub afgedaald, om de Ziel myner Moeder aan te zeggen, dat zy voor God moest verfchynen. Zy verfchrikte zoo weinig , als een jong field verfchrikt, die in het Paleis geroepen word, om uit de hand des Konings, voor welken hy overwonnen heeft, den Lauwerkrans te o'ntvangen. Vrolyk verliet zy het Lichaam , zweefde om het zelve en zeide:
„ O myn getrouwe gade, zoo moeten wy fcheiden ! Gy myne arme kleine hut , die de Zonde met my gemeen had , thans zyt gy nedergeworpen! Gy myn aardfche mensch, hoe jammerlyk heeft zy u met bloedige ftriemen geteckend, totdat gy moest bezwyken.
,, De veelkleurige bloemen, de fchone en glinsterende fchelpen , die wy aan de Zee der ydelheid met eikanderen verzameld , en waar mede wy onzen fchoot gevuld hebben, verwelken en vergaan thans met u.
„ Uwe oogen hebben uitgeweend over de zonden van u en anderen. IZy zien niet meer gebroken naar den Hemel, van waar uwe hulpe kwam.
„ Gy zyt niet meer gedwongen , om u onder
klei-



( 3i3 )
kleine Dwingelanden te buigen, die meer Hout dan groot zyn; noch met de kinderen der dwaasheid op de oppervlakte der Aarde te wandelen.
„ Uwe handen, welke de nooddruft der Heiligen gediend, en uwe voeten, die geenen weg gegaan hebben, dan die ten huize van God leidde, zyn gelukkig gebonden. De gordynen van eenen diepen middernacht zyn voor u heen gefchoven.
,, Gelukzalig zyt gy, myn Lichaam , gelukzalig! Eén fchok der Zee heeft u verbroken en aan den Oever geworpen, daar u heil bereid is!
„ Nu zyt gy buiten gevaar, om op genoegelyke doolwegen te geraken, en ftraf baar of geftraft te
worden. 4
O genoeg geplaagde , rust flechts een weinig in den kouden fchoot der Aarde; heb geduld, tot dat uw gebeente ftof is geworden, op het eiland des doods. Wel haast zult gy , met ftralen van eer gekroond worden, in de ftille gewesten des vredes weder tot dien komen, van wien al hetgeen gy fchoon gezien hebt, flaauwe en ontflelde fchaduwtrekken zyn.
„ Westewind, blaas bet lichaam'eene verkoeling toe van deeze Olyftelgen ! Verrotting, gaat zacht met het zelve om! En gy , myn geliefde Cherub, bedek het met uwe vlerken, tot dat de dageraad der Eeuwigheid aanbreekt."
Dus fprak de Ziel van myne geliefde Moeder en ontvlood. Haar befchermgeest, terwyl hy haar met glinsterende vingers den gefternden heirbaan
aan-



C 314 )
aanwees, antwoorde dus:" Ikzal byuwLigchaam blyven, vlugtènde Ziel , tot dat gy fchoonermet het zelve verëenigd word. Ik zal niet toeftaan, dat het kwaad of leed wedervaart. Alle zyne fmerten zyn nu vrede geworden. Ziet ik zet mynen reisftaf by deeze Cypresfen en leg myne Wieken af, om niet van het zelve te wyken; tot dat het, met de tweede wereld vernieuwd, voor den Mes» fias verfchynt, en niet Schroomt hem Broeder te noemen; tot dat het zyn Speelgenoot in het Ryk der Liefde geworden is.
EEN



EEN en TWINTIGSTE BRIEF.
w
y hebben lang eene uitfpanning genomen ; het is tyd, dat wy weder aan het werk gaan, hoewel ik in opzicht tot ons Plan, nadien wy toch ook ééns van hulpmiddelen tot Geestelyke voorftellen fpreken zullen, deeze uitfpanning voor geene ledigheid houde. ' Ik verzoek dus, dat gy deeze Brieven weglegt, om ze eens, als het tyd zal zyn, weder te kunnen lezen ; thans gaan wy voort, daar wy het geiaaten hebben , by de aanhalingen van het Oude Testament in het Nieuwe.
En daar dunkt my dat de zekerile hoofdregel deeze is, om de Euangelisten en Apostelen zoo eenvoudig en ongemaakt te laten fpreken, als zyfpreken, als de geest van hunne Schriften over het algemeen is. Zy zullen in dit enkele ftuk niet anders zyn , dan in alle andere; allerminst op zyn Joodsch geleerd, fpitsvinnig en zwetzend, datzy door kunstgrepen van uitlegging eene andere beteekenis zouden hebben willen aannemen, dan van welke hun gemoed overtuigd was. Zy verftonden in allen ernst de plaatzen, die zy van Christus bybragten, van Hem: Zy vonden Hem overal in het O. T. en zeiden vry en openlyk: Van deezen Jefus getuigen alle de Profee-



C 316 )
feeten. Jefus niet minder, die op meer dan ééne plaats alle de Schriften van het O. T. op zich zeiven toepast, ze algemeen als getuigen van zich befchouwt, en zich in den mond van Mofes en de Profeeten vind. Ik zieniet, hoe men deeze Spreuken draaijen, de fcherpte derzelve afflypen, laat ftaan, Christus en den zynen van kunstig gezogte vergelykingen overeenkomftig hun oogmeik befchuldigen kan, van welke daar en boven hunne eenvoudigheid zonder geleerdheid ver af was. Veel meer word alles klaar en juist, wanneer wy hem ïn gevolge duidelyke uitfpraken voor het kort begrip en den inhoud van het geheele O. T. houden, zyn Koningryk aanzien als de belofte, die den Vaderen gegeven, door de Profecten altyd meer en meer, helderer en duisterer, nader en verder ontwikkeld was. Zyn geest en de toekomst van zyn Koningryk had het geheele gebouw der Schriften van het O. T. vervuld; en uit dit groote huis brengen nu Euangelisten en Apostelen by, het geen hun het allernaast in de oogen en by de hand was, het geen zy thans nodig hadden. Zy brengen niet altyd het beste huisraad by , maar een nagel, een hamer doet hun tegenwoordig dienst. By het aanhalen van plaatzen bekommeren zy zich niet, of deeze het eerst, het naaste bewyst ? Of eene andere niet treffender is? Of die in haaren tyd geene 'nadere gevallen betroffen heeft ? Zy fpra-' ken tot hun Volk in die algemeene aangenomene grondftellingen van het zelve, in welken zy ook
op.



(3*7 )
opgevoed, onderrigt, in welken ook de vyanden van deeze toepasfing met hun eens, origetwyfeld eens waren, en die toch niet valsch zyn moeten, om dat de Geest van God ze bevestigd heeft, en zy zoo evenredigzyn met het redelyk, waardig, Godlyk oogmerk injhet O. T. Genoeg, de aanhaling van 'het O. T. gefchiedde in geenen anderen Geest, dan in welken alle de Schriften van het N. T. geplaatst zyn , in den Geest der eenvoudigheid en dwaaze prediking. Waar zyn de Wyzen ? zegt de Apostel, waar zyn de Schriftgeleerden? Waar zyn de Wysgseren? Heeft niet God de wysheid. deezer wereld tot dwaasheid gemaakt? Dewyl de wereld in haare wysheid God in zyne wysheid niet kende, behaagde het God door de dwaasheid der prediking zalig te maken, alle die daar aan geloven. Dus fpreken ~de Apostelen, en zoo geeven zy zeiven den regel, volgends welken zy aanhalen , dikwils en onbewimpeld op. Zy willen niet geleerder en kunstiger zyn, dan zy zyn. Zy fpreken over deeze en uit deeze plaatzen als Getuigen, dat God haren gemeenen zin, in Jefus ontdekt, bevestigd, verzegeld heeft. Zy gisten daar uit niet naar Jefus; maar zy pasten ook deeze plaatzen op hem toe, om dat alles op hem betrekking had , alles in hem vervuld is, en God deeze vervulling van den Hemel bewezen heeft (*).
Over
(*) Hand. ii. 22-32. Hoofdft. iii. 16-26. Hoofdft. x, 38, 39- . •
II. Deel. X



( 3i3 )
Over het algemeen, komt het my voor, myn Vriend! dat wy de Schriften der Euangelisten en Apostelen veel te geleerd lezen; daar beide toch geene Geleerden waren en eigenlyk ook voor geene Geleerden Schreven. Wanneer ik bedenk, welke veelheid van Aanmerkingen en Ophelderingen tot deeze Schriften gemaakt zyn, door welke haar Geest dikwils geheel niet voort kan , en zyne uitwerking veel meer verliest; zoo weet ik niet, of ik het Christendom betreuren of bejuichen moet, dat het in zulke geleerde handen is gekomen ? Gy weet, hoe het Aristoteles ging , toen men eeuwen over hem, als over eene loutere Godfpraak verklaringen Schreef: Gy weet, hoe het O. T. door de handen van menige Rabbynen, den Koran door de veelerleie Sctten der Muhamedanen is behandeld geworden, zoo dra men er zich eenmaal op toeleide om te verklaren, en als of alles duisternis was, eerst licht te bezorgen. Hier door was het klaarde licht duisternis, en het helderde uitzicht nevel; zou het met de Schriften van het N. T., die uitdrukkelyk voor eenvoudigen gefchreven zyn, anders gegaan zyn? Niet, als of ik een van die menfchen ben, die alle nadenken, alle goede, byzonder Tyd- Plaats- en Taalkunde, ja zelfs alle gezond verdand haaten en op het licht van den Hemel, op eene inwendige ingeving wachten. De Apostelen hebben me£ eenen gerusten geest, met een goed overleg, met Tyd- PlaatsTaalkunde gefchreven, dus moeten zy ook gelezen



( 31.9 )
zen worden, gelyk al'e andere verftandige Schrik ten. Maaralleen, dat men niet teveel en wel Uit» heemfche geleerdheid er in brengt, ten minsten, dat men ze niet met Spitsvinnigheden, die zy zelve ydele verleiding noemer,, verflikt. Hun geest is regtfchapenheid , waarheid, het wezenlyke in hun word alleen door oefening gekend en levend, „ De waarheid", zegt een Christen Schry ver , „is „ niet eene uiterlyke reden, noch een uitwendig „ getuigenis; zy is werk en wezen. Hier van „ weten dr grootfprekers niets, die kuifche Doch„ ter komt niet tot hen in. Zy hebben wat van „ haar gehoord; maar niets van haar gezien; zy „ hebben ze hooren noemen , maar ze nooit ge,, kend; want indien zy iets daarvan wisten, zoo „ zou men aan hun zien, wat Geest en Wezen „ is."
Hoe wonderlyk het over het algemeen met de ophelderingen van het N. T. is, hoe kwalyk zy dikwils uitgelegd en misbruikt worden, tegen het eigenlyke oogmerk van den Schry ver, zal ik u liever in myn eigen voorbeeld toonen. Dat het Taalgebruik, zelfs het Heilig Taalgebruik der Jooden zederd de Babylonifche Gevangenis een merkelyke verandering ondergaan heeft, weet gy en weet een ieder; hoewel men de eigenlyke oorzaak van deeze verandering zoo naauwkeurig en in bepaalde gevallen niet weet; om geene andere reden, dan om dat men de zaak of nog niet zoo fcherp onderzocht heeft, of om dat ons GefchiedX 2 kun-



( 320 )
kundige dagtekeningen daar toe ontbreken, Een geleerde Gelukzoeker (*) ging naar het Oosttn en bragt Boeken (**) van den ouden ChaldeeuwschPerfifchen Godsdienst mede, die wel niemand in de wereld voor oorfpronkelyke Boeken van den man zal houden, wiens naam de voorgewende Godsdienst draagt, maar die eene wydlopige Liturgie, en mitsdien ook het zamenftel van denzelven vervatten, zoo ver het in eene Liturgie plaats kan hebben. Of deeze Liturgie de alleroudfte is? Kunnen wy bezwaarlyk beflisfen , nog minder van welken tyd ieder Kerkboek, iedere Mis/aal, iedere Jgende is, (want anders zyn toch deeze Boeken niets:) deeze kunnen en zullen waarfchynelyk van veel lateren tyd en affchrift zyn, dan de opftelling van deeze Liturgie, laat ftaan dan de aloude Godsdienst zelf. Hier over is geen verfchil; het behoeft ook geen zoo geleerd bewys, nadien de reden, de Analogie van alle Lïturgien en Kerkboeken in alle Godsdiensten, ja eindelyk het befchouwen van zommige deezer Boeken zelf het openlyk te kennen geven. Van dit alles wérd, gelyk gezegd is, geheel niet gefproken. De vraag was: Of niet deeze Boeken nog in hunne droevige, laate overblyving, zelfs alfchoon zy in het ruim verloop van eeuwen met andere Sekten vermengd waren, misfchien
(*) Perron d'Auquetil.
(**) Zend-Avefta, Quvrage de Zoroaflre. Par. 1771.



C 3«' )
fchienmeer eigene, oorfpronkelyker, inheemfcher berigten van deezen ouden Godsdienst en wetgeving konden opleveren, dan wy, van de ver afgelege. ne, vreemde, verbasterde Grieken hebben? De tweede vraag was; geeft deeze ontdekking, het zy nu van eene Bron of Moeras , geen licht aan Volken en Sekten, die aan deeze oude inrigting van Zeden meer gewend, zelfs, gelyk veele Sekten der Gnoftiken, uit haar uitgegaan, misfchien weder tot haar terug gekeerd zyn, ten minsten van de denkwyze der geenen , die volgends deezen Godsdienst gevormd waren, verf en blanketzel aangenomen hebben? My dacht ja! en ik denk nogfteeds zoo, wanneer ik, buiten alle voorönderftelling en uitweiding eene duidelyke gelykheid befpeur. Van menige Sekten der Oosterfche Wysgeerte is deeze gelykheid niet te ontkennen: Zy mogen daar aan gegeven of daar van genomen hebben: De gelykheid is in het oog lopende, zy is daar. Dat nu van deeze Sekten ook reeds voor Christus geboorte Judea niet bevryd is gebleven, is bewezen; hoewel niemand naauwkeurig kan aantonen, zederd wanneer? hoe? en waar zy zich heeft verfpreid? Genoeg, derzelver fporen zyn daar, en voor Gefchiedkundige bewyzen ontbreken ons dagtekeningen. Nu komt het my,
ten derden, even zoo oogenfchynelyk voor, dat menige verandering in het Spraakgebruik der Jooden en in het Leerbegrip van hunne byzondere Sekten, juist met deeze zoo genoemde Heiligdommen , X 3 van



( 3*2 )
van Opper-Afie, dat is, van hunne zoo verfpreide Wysgeerte hier en daar geene geringe of vluchtige gelykheid heeft, dat in zommige grondbegrippen, die door den geest der Uitleggers zeiven in de oudfte en dus anders gezinde Schriften van het O. T. vroeg overgcbragt werden, ook veel daar uit kan zyn voortgevloeid. Sporen in de zogenaamde Apokryphe Schriften zullen in het Programma (*) aangewezen zyn, dat ik niet gelezen heb; by zommige Leerftellingen der Pharifeen, (enzy waren toch de eigenlyke leerftellige Sekte der Jooden) en nog meer by den Chaldeeuwfchen Parapforast enz.
is de gelykheid onloochenbaar. Nu is de
vraag: Verfpreidde zich daar uit ook eenig licht zelfs over het Spraakgebruik der Schriften van het 1 N. T. ? Deeze konden toch in geene andere uitdrukkingen fpreken, dan die gewoon waren, en verdaan werden: Zelfs Christus kon immers geene nieuwe ongehoorde Spraak van den Hemel brengen , zoo dat zyne tydgenooten, de menfchen hem zouden verdaan hebben. Hy fprak de gewoone Spraak van zynen tyd, gelyk de Euangelisten ze ons bewaard en zoo veele ze uit Joodfche Schriften, ten deele van eenen veel lateren tyd, niet ongelukkig opgehelderd hebben. Dit alles zyn flechts uitvloeizeis, laate uitvloeizeis; wat indien wy de bron vinden ? Schoon wy die ook alleen in
eenen
(*) Van den Profr. Faber. te Anfpack.



( 3^3 )
eenen drabbigen poel, vermengd met veel ontuig vonden? Het zou niets hinderen. Zy zou geene zaaken, maar woorden, geene geheimen van den Hemel, maar de beelden, de uitdrukkingen van dien tyd ophelderen, in welke zy, hier en daar, om dat het een Spraakgebruik was,omkleed moesten worden. Al waren ook deeze vreemde oorfpronkelyke begrippen naderhand met andere Sekten vermengd ; het hinderde wederom niets : Men zag immers de vermenging, de afleiding en de punten , waar zy zamenliepen. Met één woord, hier word van niets in de wereld anders, dan van het Spraakgebruik gefproken, dat hier in een later, ot vroeger , hier en daar zamen gevloeid zamenftel van den Godsdienst en der Wysgeerte, (van het welk de naam Zoroaster en Zeroüscht geheel en alkonwegblyven) mogelyk opheldering vond, geIvk men het tot opheldering van het Chaldaismus, Hellenismus, Pharifeismus, Gnofticismus (of hoe men het noemen wil) hier en daar tevergeefs gezocht had. Thans zou het dan een ieder begrypen, dat elke uitdrukking nu van de wyze afhangt, hoe die thans gebruikt wierd? Dat Jefus, wanneer by de Pharifeeufche begrippen bybrengt, deeze immers wederleggen, omkeeren, hare nietigheid heeft kunnen aanwyzen, gelyk hy het, by Johannes byzonder , zoo dikwils doet. Het zou van zelve fpreken, dat wanneer deezen een valsch woord, een valsch licht, een valsch leven .zochten, hy hen op de regte begrippen van dien aart kon brengen, X 4 ]UISt



;
( )
juist, dewyl hy hunne begrippen verbeterde en wederlag: Want uitdrukkingen vormen zich eerst in het gebruik des genen, die ze met begrippen ver-
eenigt en verbind. Dus dacht ik (*); maar,
ik weetniet, waarom een aantal vrienden en vyanden anders dachten. Deeze geloofden uit gronden, die zy zelve mogen weten, daar ik Juist het tegendeel .zeide, ,, ik had Christus uit Zoroas„ ter (den eenvoudigen Fabelnaam!) willen af„ leiden, en hem Zoroasters Wysgeerte toege-
„ fchreven" eene dwaasheid, waar van ik
in de ergfte Koorts niet zou hebben kunnen droomen, zoo zeer is het geheele voorkomen der Euangelisten , de geheele leere en het oogmerk van Jefus tegen dit vreemde vermengzel van begrippen. Verbeeldingryke vrienden'zyn zelfs verder gegaan cn hebben in de zuiverfte, duidelykfte begrippen van Jefus eene zoort van Wysgeerige Oosterfche Dwepery gezocht, waar voor ik fchrikke, en voor my, in plaats van hun, liever die gehaate uitlegging, die toch eindelyk alleen op my valt en anderen niet benadeelt, terugwensch. Weinigen hebben het ware oogmerk van dat boek, dat enkel eene daadzaak, gelykheid, Spraakgebruik betreft, ingezien , enmyns wetens niemand het zelve letterkundig, onbevooroordeeld voort of te rug gezet. Zoo word men verftaan!
■ Ziet
(*) Zie, Etiauteringen des N. T. am eiue Morgenlanitifchet} Quelle.



( 325 )
Ziet hier nog eene andere proef van ophelderingen. Gy weet, hoe veel men over de levensomftandigheden der Apostelen, over de aanleidingen, plaats, tyd, opftel hunner weinige Schriften gefchreven en gegist heeft! De twee Brieven van Jacobusen Judas zyn ookindeezemonsteringgeweest, en ik heb juist geen lust om aan te halen, wat er over getwist is. Zommigen gelyk my voor tegenwoordig nog dunkt, geheel duidelyke plaatzen van het N. T. (Matlh. XII, 55, 5^- vergeleken met Matth. X. 2, 3. Matth. I. 25. Lukas II. 7. Joh. VII. 3, 5. Hand. I.' 13, 14.) en andere redenen, die ik tin de verhandeling, beneden genoemd (*) heb bygebragt, bewogen my om myne gedachte te zeggen, wien ik voor de Opfteller van deeze twee Brieven houde ? Het is alleen eene gedachte, die ik niemand opdring, die ook tot het lezen en gebruik van beide Brieven niet behoort: (want een Brief blyft een Brief, welke Jakobus, „een dienstknecht van God en Jefus Christus," hem ook gefchreven heeft en de naam maakt noch den Brief noch deszelfs waarde uit.) Een deel van onbevooroordeelde Lezers zyn van myne gedachte geworden ; van hun , die hun hoofd van een eigen Syflema of van hunnen Lardner vol hadden, heb ik het niet verwacht, ik kreun my er ook niet aan:
Want
(*) Brief e zweener Briefe Jefu in unferm Canon. Lang» «775- v
X 5



C 326 )
Want wat is er over het algemeen aan de geheele
gedachte gelegen, het zy die dus of anders beflist word? Maar hoor nu, wat er volgt? „ Is de ,, Brief niet van de hand eenes Apostels: Dan gaat „ hy ons hier niet aan, en ik kan niet begrypen, „ waarom wy hem voor regelmatig zouden hou„ den." Toen verfchrikte ik, niet over myne Hypothefe, (die heb ik nog) maar over de fchrikkelyke gevolgtrekking, die daar uit en dan zoo beflisfend gemaakt werd. Is dan Markus, is Lukas een Apostel? En zyn hunne Schriften deswegens niet Kanoniek? En wie ter wereld heeft ooit dit tot een teken van regelmatigheid gefield? En hoe veele Schriften van het O. T. wier Opftellers wy geheel niet weten, zyn er toch in den Canon! En dan, ten allen overvloed, Haat deeze Jakobus als een Broeder van Jefus, niet uitdrukkelyk (en van de Leerlingen en de twee Jakobusfen onder hun, eigenlyk onderfcheiden) onder het getal van hun , die by de Hemelvaart waren en derhalven ook (want de zamenhang der reden Hand. I. 13. 14. Hoofdft. II, 1. loopt door) den Geest ontvingen met alle zyne gaven? En hy zou genen regelmatigen Brief fchryven kunnen, fchryven moeten en mogen, die ons hier aanging? Daar hy duidelyk met de Apostelen vereenigd , de plegtigfte ingeving van den Geest geniet, aan welke Markus en Lukas en Paulus geen deel hadden en nogthans regelmatige Boeken fchreven. Gy ziet,
dus word men uitgelegd! Maar alle goede dingen
be-



C 327 )
beftaan in drie; dus een derde voorbeeld van misverftand, en God geve! het laatfte. Reeds voor
6 of 7 jaren ftelde ik eene verklaring niet
over de openbaring van Johannes, maar van derzdverbeelden, ah Symbolifche Spraak, als Dichtkunde befchouwd, op. Deeze fcheen my, (zo weinig ik het op my nam, om ze op zaaken toe te pasfen die zy uitfluitend en onfeilbaar beteekenen moesten) zoo ligt, en daar by zoo fchoon, zoo groot, zoo edel ; de beelden der Profeeten verfchenen hier nieuw, zuiveren leerryk; dat ik, ingenomen met het Boek , het geheel in Jambifche Verfen kleeddeen met eene kleine verklaring verreikte, die de beelden, byzonder uit het O. T. alleen ontwikkelen , in hunnen fprekenden zamenhang alleen vertoonen zou. Het Handfchrift werd by toeval van een aantal zeer onderfcheidene perzonen gelezen en ik tot de uitgaave meer dan ééns aangezet. Ik ondernam het na eenige jaren, deed eerst de Jambifche Verfen weg en liet de verklaring, gelyk zy geweest is (*). Hoe meer ik den beeldenrei van het geheel met de voorzegging van Christus Matth. XXIV, XXV. en haare fchrikkelyke vervulling volgends Josefos vergeleek, des te meer fcheen my gelykheid, overeenkomst, ontfluiting der gezichten en haare beelden toe. Ik waagde het, om
dee-
(*) Maran-Atha, das buch vonder zukomst des Herin: 1779-



C 328 )
deeze in aanmerking te nemen, maar liet my onmogelyk in de gedachte komen , om te meenen, dat hier mede het Boek reeds doorgaands vervuld is, en geloofde niet, dat iemand op aarde my die gedachte kon toefchryven. De geheele verwoesting van Jeruzalem zag ik aan, gelyk Christus die aanziet, als een teeken, onderpand, voorbeeld van den laatften grooten afloop der dingen en juist deeze in die teekenen en onderpanden te ontwikkelen, hield ik voor het oogmerk van deeze voorzegging en haare gezichten, ten minsten gelyk ik ze, zonder Profeet te zyn, kon ophelderen. De verwoesting van Jeruzalem op zich zelve was door Christus reeds voorzegd; daar toe behoefde men geenen nieuwen Profeet. Zelfs het einde der wereld had Jefus daar mede verbonden en zyne komst in die eerfte toekomst, alleen nog eenvoudig, in gelykenisfen afgebeeld. Thans gefchiedde aan Johannes in dit zelfde verband het hooger uitzicht: Geen beeld ziet meer op Jeruzalem alleen; alles verkrygt eene ongemeene grootte, werd een uitzicht van een hoger, eindelyker, algemeener toekomst, hoewel in beelden van deeze. Dit zeide ik zoo duidelyk, zoo dikwils en by herhaling, als het zich, zonder verveling, liet herhalen; ik fchryf en roep by ieder beeld, ,, dit is het niet alleen , dit gehee,, le fchrikkelyk gezicht is alleen een onderpand, ,, en zinnebeeld, teeken van eene andere vervul„ ling!" Ik verklaar ten laatften dit verband,hoe ver ik de eene gebeurtenis als een zinnebeeld van
de



C 320 )
de andere geloof (de tweede uit te breiden, kanen mag ik niet: Want ik ben geen Profeet:) Ik leide daar uit af, dat de Openbaaring niet aan de Gemeenten van Judea gezonden is, maar naar Afie, aan Steden , die de verwoesting van Jeruzalem niet betrof; ik toon aan, dat deeze tot het zien en ontfangen van deeze hooge , vrye voorzegging niet zoo bekwaam waren, dat zy het gezichtspunt enger zouden gemaakt hebben, ik toon aan, (zoo ver het zich zonder uitlegging van teekenen en tyden liet doen) dat, en hoe het een Boek voor alle tyden is enz. Dit alles ftaat nu zedert 7 jaren gefchreven (want in het eerfte Mfcr. haddk weinig of niets van Jeruzalems verwoesting) nu ligt het er gedrifkt: De eerfte Brieven van het Boek als de Inleiding, de laatfte Hoofdftukken van het flot, myne toegift van het gezichtpunt tot het geheel, alles is daar op gerigt: Het is de zenuw en het oogmerk van den geheelen arbeid, dien ik onlochenbaar geloofde te zyn. En ziet, daar klinken (temmen: „ Ik heb het Boek zyne nuttigheid „ voor onze tyden benomen, nadien ik het op , eene voor lang voorgevallen Gebeurtenis heb " toegepast. Ik heb deezen van zynen troost, 'n geenen van zynen God beroofd, dit beeld on„ zachlyk verkleind, dit enz." Ik fta er verbaasd over, zie die aan, die het Boek met my hebben gelezen ; deeze hebben my verdaan, ook die , d5ej alleen deeze niet; die lezen het Boek
door cn lezen juist het tegendeel van al het geen
ik



C 330 )
ik gefchreven heb. Wat is hier te doen, mvn Vriend ! wanneer men niet eeuwig zich zei\ en wil verklaren ? Bykans, mag ik zeggen , niet fchryven , maar fpreken en antwoorden ; niet laten drukken , maar te lezen geven , dien, die iezen kan. Het gedrukte goed komt ieder een, dikwils op den ongefchikften tyd in de handen; men vliegt het door en fpreekt er nu van : Andere fpreken na: Zoo ontftaat het gerucht. Tot myn oogmerk behoorde het niet eens, dat ik onderzocht: Of het Boek voor of na de verwoesting van Jeruzalem gefchreven is? Wanneer ik niet juist eene plaats van het Boek gedacht had daarmede te verklaren. Voor of na de verwoesting gefchreven, wat den inhoud en het oogmerk betreft, blyft het altyd het zelfde, een Beeldenboek van het uiteinde der zichtbaarheid en der toekomst van het Koningryk van Jefus in beelden en gelykenisfen van zyne eerfte fchriklyke en troostelyke toekomst. Mag ik het getal des Diers getroffen of niet getroffen hebben; het behoort niet tot de reeks der zinnebeelden, dat is, der door zich zelve fprekende beelden; Johannes voegt het , als een eigenlyk Raadzel er alleen by, en het Boek blyft het Boek, by aldien men ook het Raadzel niet raade. Die kan , raade beter; dan hy doe het en houde zich niet, als of het voorlang gedaan is, of als of hy het, zoo dra hy er lust toe krygt, ontegenzeggelyk beter doen kan. Over deeze thans zoo gewoone Goliathstaal
znllenin korten tyd de Kinderen lagchen.
Doch



( 33i )
Doch waar kom ik toe? Juist alsof gy eennieuwsfchryver en ik een arme befchuldigde was, die zich voor uwen regtbank over leven en dood verdedigde. De laatfte moeite houde ik voor zeer nutteloos, en elk woord daar en boven voor verloren. Het geen men fchryft , moet zich zeiven verdedigen , of het is den loon van den Advokaat niet waardig. Vaar wel en verkwik u aan de nevensgaande voortreffelyke voorfchriften , hoe men de Wet (tot een ander oogmerk, dan om Kunstrichter daar over te worden) beftudeeren moet. Zy zyn uit de verzameling van de Joodfche Pirke Avoth, en zetten u misfchien aan om de geheele verzameling te lezen:
SPREUKEN DER JOODSCHE VADERS.
Laat uw huis eene School der Wyzen zyn, en hang aan het ftof van hunne voeten, en drink hunne woorden met dorst.
Zyt onder de Leerlingen van Aaron , welke de vreede beminde en de vrede najaagde, welke de Schepzelen beminde en ze tot de Wet opleide.
Die eenen naam zoekt, verliest zynen naam. Die niet toeneemt, neemt af. Die niet leren wil in de Wet, is des doods fchuldig.
Gy Wyzen, geeft acht op uwe woorden, dat gy niet weggevoerd word aan een plaats, daar kwaad
wa-



( 332 )
water is, dat de Leerlingen , die na u komen , daar van drinken en fterven, en dus de naam des Hemels ontheiligd word.
Ik ben in myn leven onder de Wyzen groot geworden , en heb voor my niets beter gevonden, dan zwygen. Zelfs de verklaring van de Wet is niet het hoofdwerk, maar het doen. Die veel fpreekt, brengt Zonden over zich , gelyk Eva.
Zondert u niet af van de Gemeente: Want die zich van de Gemeente afzondert , ziet niet den troost der Gemeente. Verlaat u niet op u zeiven, tot op den dag van uwen dood: Want Jochanan, die 80 jaaren Hogenpriester is geweest, is nog een Sadduceer geworden.
Oordeel uwen naasten niet, tot dat gy in zyne plaats geftaan hebt. Zeg niets, het welk men niet verftaan kan, op dat het op het einde zal verftaan worden ; zeg ook niet, wanneer ik ledigen tyd zal hebben, zal ik het verklaren; misfchien mogt gy er geenen tyd meer toe hebben.
Verwarm u by het licht der Wyzen, maar wacht u voor hunne kolen, op dat gy u niet brand. Want hunne beet is , gelyk de beet van eenen Vos , hunne fteek, gelyk de Heek van den Scorpioen, hun morren, gelyk het tfisfen van eene vuurige Slang.
De dag is kort; de'arbeid is veel: De loon is
groot:



C 333 )
groot: De Huisvader dryft met ernst tot den
arbeid, en echter zyn de Arbeiders traag.
Gy zyt niet verplicht om het werk te voleinden; maar het ftaat ook niet aan u, om het geheel na te laten. Maar als dan zal uw loon groot en veel zyn , wanneer gy veel in de Wet leert en u oefent;'hy is getrouw, die de Heer van uw werk is, en zal u den loon van uwen Arbeid betalen.
Wie is een Wyze ? Die van ieder een leert. Wie is fterk? Die zyne begeerte beteugelt. Wie is ryk ? Die vergenoegd is met zyn befcheiden deel. Wie is geëerd? Die andere menfchen eert.
Maak de Wet niet tot eeneKroone, om u daar mede te drukken; nog tot eene Spade, om daar mede te graven.
Die van jonge luiden leert, is gelyk iemand, die onrype Druiven eet en Wyn uit de eerfte heffe van de Wynpers drinkt; die van Ouden leert, is gelyk iemand, die rype Druiven eet en ouden Wyn drinkt. Doch ziet niet op de Kan, maar op het geen er in is. Daar zyn nieuweKannen vol ouden Wyn, en oude Kannen, waar in niet eens nieuwen Wyn is.
Vierderleie zoorten zyn er van hun, die voor de Wyzen zitten. Zommigen zyn gelyk aan een Spons , die alles inzuigt , helder en troebel: Anderen aan een Tregter , daar liet geen men van boven ingiet , van onder uitloopt. Andere aan een Doorflag, een Doorflag laat den Wyn uitlopen en behoud II. Deel. Y Hechts



( 334 )
flechts de heffe; de vierde aan eene Zeef, welk het dunne ftofmeel laat doorvallen en het waare
meel behoud.
Ik mag er niet by voegen s tot welke Clasfe ik u begeer.
TWEE



TWEE en TWINTIGSTE BRIEF.
G ykomt tot uwe geliefde mening terug: „Ook „ de Openbaring van Johannes toont aan, hoeryk „ in Dichtkunde het Christendom is!" En ik antwoordezeer geern: „ Alzins, by aldien het eene „ Christelyke Dichtkunde is, gelyk diein deOpen„ baring van Johannes." Daar in is geene willekeurige verdichting; de dichting zelve is zaak, is waarheid. Alleen daar door, dat de zaak en waarheid in allen glans van hoogheid, in alle heerlykheid van gewigtige gevolgen verfchynt, word zy Dichtkunde of zelfs een Lofzang van Choren. By* kans is er geene wezenlyke Leere van het Christendom, die hier niet in alle verrichting van het heerlykst uitzicht verfchynt ; en echter is deeze verrukking wederom de grootfte eenvoudigheid , eenvoudige waarheid. Dus verfchynen de hooge leerftukken van de Opftanding, de verhoging van Jelus, de verlosfingder menfchen door zyn Bloed, hunne Opftanding, hunne heerlykheid met hem, en het verborgen leven van Christus, waar in zy voor hem hier leven en zyne toekomst verwachten. Een groot Dichtkundig Commentarius was er Y 2 te



( 33« )
te fchryven, als men de beelden der Openbaring met de beelden der Profeeten , met de woorden en gelykenisfen van Christus vergeleek, en in beiden de hooge Leerftukken, die als eeuwige Starren van het Christendom daar ftaan en glinsteren, aantoonde. Zy ftaan en zullen daar ftaan in een eeuwig jeugdig licht.
Hier omtrent zyn wy het by gevolg eens; en nu vraagt gy my, hoe ik met myne voorönderftelling denk uit te komen, by aldien het Boek na de verwoesting van Jeruzalem gefchreven is? Zeerwel, dunkt my: Het gezicht ontleende trekken van eene voorgevallen Gebeurtenis , om de groote , wier voorbeeld deezezyn zou , voorden Ziender en Lezer, vooral in den eerften tyd, des te ontzachlyker, maar ook des te duidelyker te teekenen. Johannes zou blyven, tot dat het Christendom kwam: Hy bleef zoo lang, en beleefde de lotgevallen der ondergaande Heilige Stad, zoo als de fchrikkelykfte vervulling van het geen Christus gezegd had, dus ook de vreeslykfte voorboden van het geen nog gefchieden zou. Met vuurvlammen vestigde zich alles in zyn hart, in zyn geheugen : Lang droeg hy het misfchien, gelyk Daniël zyne Gezichten , by zich; tot dat het geluid der Bazuinen en de verfchyning op den dag des Heeren hem nu onverwacht den zin deezer beelden, de hogere toekomst aanwees. Thans waren'alle de trekken van het gezicht voor hem verftaanbaar: Hy had ze als Schakels eener Gebeurtenis, als voorfpellingen van eene
toe-



( 337 )
toekomst van zynen Heer lang by zich bewaard; de Geest van Jehovah kwam thans én blies de vonken aan^ en maakte ze tot vuurbeelden van eene hogere , verdere , algemeene , even zoo zekere , , hem even zoo tegenwoordige toekomst. My dunkt, myn Vriend! dit ftandpunt maakt de onderftelling, of om beter te zeggen, het gezicht van het Boek zelve gemakkelyker; en nog altyd blyft, zoo als de voorzegging van Christus, dus ook de gebeurde verwoesting van Jeruzalem, de ftof der kleuren en omtrek der beelden. Op deeze wyze is nu deeze verklaring geheel van die van Harenbeug en de zynen onderfcheiden , zonder daaröm Bengel een voet nader te komen; Die in het algemeen deezen en geenen in het verklaren van enkele beelden volgen, of zelfs zeggen wil, „ men moet van de ver„ klaring van enkele Beelden of enkele Gebeurtenisfen beginnen, om de Openbaring van Jo„ hannes uit te leggen." Welaan! dievolge, die fnippere en verklare. Ik ga niet mede, en laat my ook het hoofdgezicht des Boeks niet ontnemen: Want in al het geen Beeld, Teeken, Gedicht is, is de befchouwing van het geheel waarborg en wegwyzer tot alles.
Dit kan voor eerst en al niemand ontkennen, de inhoud van het Boek te zyn : Een Jeruzalem gaat onder, een ander gaat op, en in beide is de toekomst des Heeren. Daar toe word voorbereiding gemaakt door Aankondiging, Verfchyning, Brieven, Stemmen en Namen, in Beloften en Bedrei-, Y 3 gin-



( 338 )
gingen , liefderyk en fchrikkelyk. De verfchyning des genen, die op den Troon zit met het gefloten Boek, het teeken der ontzegeling, de daar op volgende Bazuinen en laatfte getuigen maken daar toe gereedheid en leiden in hunne beeldfpraak allengskens daar heen. Eer de laatfte Bazuin klinkt, ftaat de Engel met het Boek der nieuwe belofte daar; zoo drazy klinkt, zyn de ftemmcnen teekenen des nieuwen Konings en van zyn nieuw Koningryk daar, en van nu aan beyveren Boden en Gezichten, Engelen en Choren , om over den ondergang des eenen de zegenpraal des anderen te vertonen: Dus loopt het door tot aan het einde van het Boek. Het Lam en het Monster , de Hoer en de verfchynende nieuwe Bruid zyn openlyk de« z-elfde tegenftellingen in andere beelden; alles gaat dus tot zulk een klein en teder einde te zamen , dat het een verderf voor het Boek is, omtefcheuren, uit en door elkander te werpen: Maar alles fpreekt op zich zelve, als men de trekken zamenvoegt, en in de eene de verklaring van de andere leest. Vergun my , dewyl ik het Boek enkel als Dichtkundig, als eene Epopee van de komst van een hoger Koningryk aanneeme , nog eenige woorden hier by te voegen.
Dat alle Christenen de wederkomst van hunnen opgewekten, ten Hemel opgenomen Koning hoopten , weten wy uit de Euangelisten en Apostelen. Welk eene aanfpraak, welk eene groetenis kon nu wenfchelyker en hertelyker zyn, dan
Ge-



( 339 )
Genade en vrede zy u van Hem, die is
En was en komt! # En van de zeven Geesten van zynen Troon, En van den getrouwen Getuigen, Jefus Christus, Den eerstverwekten uit der Dooden Schaar, Den Vorst van alle Vorsten der Aarde, die Ons liefhad en waschte met zyn Bloed Van de Zonden, en ons voor God ftelde, Een Priesterlyk Koningryk. Hem zy de roem De macht der eeuwigheden. Ziet hy komt Op de Wolken, Hem zal het oog van elk zien, Ook die Hem doorftoken hebben; wenen zal om Hem
Ieder Volk der Aarde. Amen Ja! Ik ben de A. en O. het begin en einde Zegt God de Heer, die is en was en komt; De Albeheerfcher.
Thans haalt de Adelaar zyne flagpennen in, om terftond heerlyker op te vliegen, wanneer de verfchyning van Hem, die dood was, en leeft, zeive begint:
Ik was in den Geest op den dagmynes Heeren En hoorde achter my een Bazuinen-geluid, Dat fprak : Ik ben de A. en O,
De Eerfte en de Laatfte. Schryf
lk keerde my om, Om te zien, wie tot my fprak: en zag, als ik Mv omkeerde, zeven lampen van Goud; Ik zag Y 4 lD



C 340 )
In derzelver midden, als des Menfchen-zoon,
Hy was gekleed in een tabberd, de borst
Met goud omgord. Zyn hoofd en hair wit
Als Wol, wit als Sneeuw. Ook vlamden
Zyne oogen vuurvlammen. Zilverërts
In den Oven gloeiend, zoo gloeide zyn voet:
Zyne ftem ruischte, zoo ruischt de Zee,
En zeven Starren hield zyne regtehand ,
En uit zyn' mond ademde een fcherp Zwaard,
Tweelhydend. En zyn aangezicht
Was, als de Zon fchittert in haare kracht.
Ik zag het, en zeeg voor zyne voeten neder,
Als een Doode. Toen kwam zyne hand op my :
Vrees niet, fprak Hy, ik ben de Eerfte
En de Laatfte, en de Levende.
Ik ben Dood geweest, en ziet! ik leef
Van eeuwigheid tot eeuwigheid.
De fleutelen des Doods en der Hel
Zyn myne!
Wanneer nu de Al-Jevendeverder fpreekt, en zich aan elk van de zynen inwendig|naby en tegenwoordig vertoont in zyne Kerk : Hy laat het Zwaard uit zynen mond blinken en fnyden , zyne ftem ruisfchen,zyne oogen bükfemen, zynen 'voet vertrappen; maar ook zyne hand oprigten, de Starren in dezelve glinsteren , en de Zegekrans uit de andere wereld , Paradys en Manna, de poorten van Jeruzalem en de Pylaren, het Boek des Levens en den
Troon in {,« verfchiet heerlyk zich opdoen. ■
Welk



( 341 )
Welk een begin is dit! Welk eene voorbereiding tot het Boek vol van zyne tegenwoordigheid en de Hemmen des Geests ! Wat kan op zoodanige zevenvoudige heerlyke ingang anders dan de volgende intreede van den Tempel volgen:
Ik zag en ziet! in den Hemel opende Zich eene deur, en die Hem zeide, Die eens fprak als het geluid van Bazuinen: Klim op, ik zal u toonen , wat naderhand Gefchieden zal. Zoo terftond was ik in den Geest En ziet, daar werd een Troon gefield injden Hemel! En op den Troon zat Een. Die daar op zat Was in 't aanzien, als de glans van den Jaspis en Sardis,
Een Regenboog was rondsom den Troon,
In 't aanzien, als Smaragd. En om den Troon
Waren vier en twintig floelen. Op
De floelen vier en twintig Oudflen ,
Met blinkende Tabberden bekleed,
Op hunne hoofden gouden kroonen. Blikfemen
En Donderdagen gingen uit van den Troon,
En zeven fakkelen brandden voor den Troon,
Dezeven Geesten Gods. Voor den Troon
Was een kristallen Zee. ' En in het midden van
den Troon En den kring van den Troon, van Dieren Een viervoudig beeld vol oogen om en om: Het eerfte Dier aan eenen Leeuw gelyk, Het tweede gelyk aan eenen Stier, het derde een
Mensch
Y 5 In



( 342 )
In het aangezicht en het vierde een vliegende Arend.
Zes vleugels had ieder rondom heen
En overal oogen ; en nooit rust
Dag noch Nacht. Zy roepen: heilig, heilig,
heilig
Is God, de Heer, de Almagtige, Die was en is en komt.
Ik vergeet op te houden, want het Cezang verheft zich fteeds meer. Het viervoudige Dier valt neder en pryst. Het verzegelde Boek verfchynt: Het oproer tusfchen Hemel en Aarde, de fchrik begint, dat niemand het kan openen , en ziet, daar treed het Lam te voorfchyn.
de Leeuw
Uit Juda's Stam, die overwonnen heeft! De wortel Davids, om het Boek op te doen Zyne Zegels open te breken.
Het neemt het Boek en de geheele Schepping verheft in Lofgezangen zyne weldaad: Hetbreekt de Zegels, en de Verfchyningen komen voort. De eene vreeslyker dan de andere, tot dat er eene hoogte van weeklagen, van vrees, van angst word, waarvoor myne hand beeft. Thans word het ftil, thans gefchied de uitteekening, thans verfchynt de groote fchaar der Verlosten
Uit



( 343 )
Uit alle Volken, Heidenen, Talen,
Zy ftonden voor den Troon en voor het Lam Met witte klederen aangedaan en palmen In hunne handen, zy riepen te gelyk Met eene groote ftem: Heil zy onzen God, Die op den Troon zit en het Lam! En alle Engelen ftonden om den Troon En om de Oudften en om de vier Dieren, en vielen neder voor den Troon Op het aangezicht en aanbaden God!
Een van de Oudften verklaart den Ziender de groote Schaar:
Zy zyn het, die ontkomen zyn
Van de groote verdrukking, want zy reinigden En' maakten hunne klederen zuiver in het bloed
des Lams. Daarom zyn zy nu voor Gods Troon, Hem dienende dag en nacht in zynen Tempel. Die op den Troon zit, zal hen befchermen,
Zy zullen niet meer hongeren,
Noch dorsten; op hen brand niet meer de Zon
Nog eenige gloed. Want aldaar in den Troon zal het Lam
Hen weiden en hen leiden
Tot frisfche waterbronnen.
En God zal alle traanen afdrogen
Van hunne oogen.
Ver-



( 344 )
Verwacht niet, dat ik dus rykelyk voortga, want anders moest ik alles affchryven, de fchoone ftilte voor de beweging van het Oorlog en de vreeslyke Oorlogstrompetten, den fchoonen Vreede-Engel, die voor de laatften voor uitgaat, en de heilige, magtige, heerlyke twee getuigen. Thans daar de zevende Bazuin klinkt, word als 't ware de inhoud van het Boek openbaar. De (temmen roepen het toekomende Koningryk in den Hemel uit; teekenen het aan den Hemel vertoonenhetop de Aarde. De Vrouw verfchynt en baart den toekomenden grooten Koning: De Draak verfchynt en vervolgt hem tot voor den Troon van zynen Hemelfchen Vader. Nu word er ftryd in den Hemel, op Aarde: Nu veranderen zich de beelden en alles tegen eikanderen, het verhevene heilige Lam en het beneden woedende Monster. De beker des Toorns word ingefchonken: DeSikelflaat tot Wynlezing, tot Oogden: De laatfte pannen vol gloed uit den Tempel Gods, vol angst en nood vallen neder : De Stad gaat in eenen vreeslyken brand onder. Terdond na alle vooraf gegaane troostende tusfchendemmen en teekenen gefchied er eene Lofzang in den Hemel , de Overwinnaar verfchynt, de vyanden worden gegrepen , de eerde Dooden daan op , het gerigt werd gehouden, Jeruzalem daalt van den Hemel, de nieuwe zalige tyd begint.
Zie



C 345 )
Zie daar , de Tabernakel Gods by de Menfchen,
Hy zal by hen wonen en zy zullen
Zyn Volk zyn:
En Hy, God, by hen
Hun God zyn.
En God zal alle tranen afdrogen
Van hunne oogen: De Dood zal niet meer zyn,
Noch droefheid, moeite noch klagen zalmeerzyn,
Want al het eerfte is vergaan.
Hy,
Die op den Troon zat, fprak: Ik maak alles nieuw! En zeide tot my:
Het is gefchied! Ik ben de A en O.
Het begin en einde. Ik, den dorftenden Geef ik van het levenswater om niet. Die overwint, zal dit alles beërven, Ik zal hem tot een God zyn, Hy zal my tot een Zoon zyn.
Gelieft het u , dan is het geheele Manufcript in deezen Sillabenmaat tot uwen dienst. Voor heden genoeg. En denkt gy ter goeder trouw, hoe dien te moede moet zyn, die den geheelen zin .en oogmerk van het Boek op Jeruzalem verklaart, of die in het geheele werk niets fchoons vind, om dat het eenmaal zommige dub¬
belzinnige oordeelen tegen zich gehad heeft, of
die



C 346 )
die het in eene heilige drift deswegens geheel haat en veracht.
Vetabo, fub iisdem Sit trabibus, fragilemque mecum Solvat fafelum. ■ .
Vaar wel.
DRIE



DRIEenTWINTIGSTEBRIEF.
Ik heb nog maar weinig van het lezen van het n. T. te fchryven, en wy gaan tot de eigenlyk zoo genoemde Godgeleerde Wetenfchappen over.
Hou uzoo weinig, als het mogelyk is, bezig met de bovennatuurkunde omtrend de Goddelykheid van deeze Schriften: Dc wyze (modus) daar van is geene zaak van disputeren; en de zaak zelve is, gelyk 'de Goddelykheid der Schriften van het O. T.op daadzaken gegrond. Is de Gefchiedenis van Christus en de Apostelen waar: Dan behooren deeze Schriften tot hunne Gefchiedenis; Zy vervatten ze, zy befchryven ze op eene wyze, die met dezelve overeenkomstig is. De Geest van God , die Jefus van den Doden opwekte , bezielde ook de Apostelen: Jefus zond hem aan de zynen: Hy beloofde hem aan hun niet alleen voor het gerigt, maar om hen in alle waarheid te leiden, als Leeraar zyne plaats by hen in te nemen, door hen met werkzaamheid en Goddelyke kracht op te wekken. De werkzaamheid zien wy in de Apostelen; den geest van Hem in hunne Schriften. Het is niet de Geest der wereld, noch van hunne noch van onze Eeuw, maar de Geest uit God , een Geest der Kindsheid, Trouwen Eenvoudigheid.
Over



( 348 )
Over den Kanon der afzonderlyke Boeken laat u nog minder in ftryd in. Gy doet wel, wanneer gy u alle gronden voor- en tegen eigen maakt en de beste daar toe behorende Boeken leest; maar gy zult bevinden, dat de grootfte Difputanten niet verder zyn, dan men ooit geweest is. Te weten, zommige Boeken zyn ö^oMyov^a, andere «»T<?iey«fiim, met meer of minder gronden. Ik twyfel ook, of, wanneer er niet meer gronden van beflisfing, getuigen en getuigenisfen in de eerfte Eeuwen gevonden worden , de zaak door ons difputeren voor en tegen in de achttiende Eeuw ooit verder komen kan? Gy doet daarom wel, wanneer gy u hier omtrend eenvoudig naar de Kerk fchikt, waar in gy leert: Want het komt aan geen byzonder Lidmaat toe, uit den Kanon te werpen of daar by aan te nemen, wat en in welke maat het hem gelieft. Verketter niemand, die b. v. twyfel heeft tegen de Openbaring, of eenige Brieven ; Luther zelf had ze in het begin , hoewel niet uit de treffendfte gronden , en onze Symbolifche Boeken hebben hier over, als over eene zaak rakende de Kerkelyke Gefchiedenisfen , geen Jok gefmeed. Maar aan de andere zyde, wacht u nog meer voor, de al te groote vryheid, om hierin toch anders, dan andere, te denken. Leerftelligs en Zedelyks is er zeker niets in deeze Schriften, dat den Geest der anderen tegenfpreekt ; de twyfelingen tegen hen komen my zoo zwak voor, zoo weinig fluitende doch daar in zeg ik alleen myne ge-
dach-



( 349 )
dacht. Ikziehetvoorhet overige niet ongeern ,dat inzonderheid deOpenbaring van Johannes niet doorlopende, maar alleen in de uitgemaakt duidelyke, klaare plaatzen openlyk gelezenen aan het Volk verklaard werd. Daar komt, wanneer alles genomen •word, te veel ongewasfchen tuig voor ,.en de gemeene man word dikwils meer in dwaling gebragt, dan geleerd. Het gaat met meenige fchoone regelmatige Boeken zoo , dat, dewyl ieder in elke plaats alles bybrengt, wat hem gelieft, men menigmaal ze liever onregelmatig, dat is, tot bet Heiligdom van eene ftille huislyke ftichting wenscht, en niet dat zy , gelyk zoo menige Gelykenisfen en Brieven Eeuwen lang tot een al te plat afgelopen pad
worcjen> Den reinen word intu*fcben alles
rein: Den onreinen en gemenenis alles ergerlyk en onrein.
Wacht u om de begrippen der Goddelykheid of zelfs der regelmatigheid der Heilige Schriften met hetLeerflelligeofZedelyke deel derzei ve te verwarren, want daar door word alles verwarring. Daadzaak is de grond van al het Goddelyke van den Godsdienst , en deeze kan alleen in eene Gefchiedenis voorgefteld, ja zy moet zelfs eene voortgaande "levende Gefchiedenis worden. Gefchiedenis is dus de grond van den Bybel, de wortel en de (lam van den boom , uit welke de Leerflukke|| als takken uitlopen , waar aan plichten als bloemen en vruchten wasfen. Die deeze zonder takken, ja geheel zonder ftam en wortel wil, weet II. Deel. Z niet,



C 350 )
niet, wat hy wil ; hoewel hem niemand vergen zal, dat hy de wortelen en het hout van den boom eet. Dus is het met de Gefchiedkundige deelen, zelfs met de Geflachtregisters van denBybel. Geen mensch vordert, dat men zich in de laatften (lichten zal, of gelyk Kromwell deed, ze tot Christelyke monsterrollen gebruikt; maar elk een ziet, dat zy de grond der Gefchiedenisfen zyn , waar uit alles voortkomt, waar op alles betrekking heeft , voor welker bewaring by gevolg God zoo zorgen moest, als voor de bewaring der verhevenfte Leere, der nuttigde levensregelen. Beftaat het menfchelyk ligchaam alleen uit bloed, uit levenszap. pen? Heeft het ook geen beencn nodig, hoofd, aders, zenuwen en honderd andere dingen ? Zonder welke die noch bereid, noch bewaard, noch gebruikt kunnen worden. Juist zoo is het met veele deelen der .Openbaring, waar in zich juist het fynde geestrykde Eén ontdekt.
Bedudeer dus ook deeze, gelyk de Schriften van het O. T. elk op zich zeiven. Lees de Brieven der Apostelen als Brieven, vergeet Hoofddukken, Verfen,gewoone Verdeelingen, en lees, als of gy een Christen van de eerde Eeuw waart, en eenen Brief uit de handen van den Apostel zei ven ontfing. Vergelykt de Brieven van éénen Apostel met elkande4en, en zoek zyn karakter. Paulus fchynt my de vuurigde van Geest, Jakobus de drengde in de Zedeleer , Johannes de tederde van Geesten Hart. De Brieven van alle drie zouden veelen hoger achten,



c m)
ten,(zoo als Jefus Sirach, zommige Hoofdftukken het Boek der Wysheid enz.) indien zy helaas! maar niet in den Bybel ftonden.
Paulus Brieven zyn vol zwier en dikwils zeer origineel in den loop der gedachten; zekere geliefde begrippen, in welke hy het ééne groote ontwerp van God door Christus kleed, komen in veelen weder, en de plaatzen uit dezelven zyn zoo fchoon, dar men daar aan, om een Dichtftuk te 'worden, alleen Verfen had behoeven te geven , 'gelyk b. v. i Cor. XIII. het geen Prior en anderen in Verfen gebragt hebben. Andere plaatzen ontdekken eenen zoo Wysgeerigen Geest, dat zy de zandkorrels van eene grooter Theorie zyn geworden, als i Cor. Xil-XV. Hy geeft hoogegedachten van het Christendom en treffende regels •van Zedekunde. Daar zyne volzinnen uitgerekt en lang zyn, doet men goed, als men ze in zwaare plaatzen zamentrekt, de tusfehenredenen uitlaat of verzacht, en hier en daarmet eenen Hebreeuwfchen Griek ook Hebreeuwsch-Grieksch conftrueert en zamenvoegt. Koppe heeft dit in zommige gevallen gelukkig beproefd.
De Schriften van Johannes- zyn ftille waters, die diepe gronden hebben: De lichtfte in woorden, met den meest bevattenden zin. Zyn Euangelium is, gelyk zyne Openbaring, vol ontwerp en oogmerk. Aan zommige woorden , b. v. Licht, Leven, Woord, brood des Hemels,' water des Levens, tot Christus komen, van den Vader hem
Z 2 «»•



( 352 )
geven, verzegeld worden enz. hangen geheele redenen van Christus, die met eene groote zorgvuldigheid , zoo als zyne weinige naauwkeurig verhaalde wonderen, uitgevoerd en tot één doel nevens elkanderen geplaatst zyn. Ik wenschte, dat er uit het Oosten eens omftandigheden ontdekt werden, tot welk naaste oogmerk Johannes eigenlyk zyn Euangelium dus ingerigt heeft ? Gaf dit hem mogelyk de School van Johannes, den Dooper? Gelyk wy zulk eene Hand. XIX, 3. juist te Ephefus aantreffen, daar hy leefde, en die ook nog tegenwoordig in Afie ftand houd: Want te vergeefs is het toch niet, dat onze Euangelist zoo dikwils en uitdrukkelyk Johannes beneden Christus fielt en hem alleen als getuigen van deezen voordraagt. (Hoofdft. I, 6-35. Hoofdft. III, 25-36. Hoofdft. IV, Hoofdft. V,33—36. i/oo/V//ï.X,40,42.enz. tot Hoofdft. XX, 31.) Waren deeze mogelyk voor de eer van hunnen Johannes fterker ingenomen, dan die Paulus vond en in Christus doopte? Waren zy mogelyk gelyk zy nog zyn , met Wysgerige Sekten verwerd, wier gewoone, flerke geliefde uitdrukkingen Johannes by gevolg gebruikt, op Christus toepast,, en even daar door goed maakt? Eene nadere kundigheid van deeze Sekte uit het Oosten, en der Heilige Boeken, die zy nog hebben, zou ons daar van eene Gefchiedkundige oplosfing geven. Want tot een Leerftellig verftand van zyne Schriften hebben wy zeker geene nieuwen getuigen uit het Oosten nodig.
In



C 353 )
In het N. T. is nog veel onverklaard, b. v. de gaave der Talen, inzonderheid gelyk Paulus die i Cor. XIV. opgeeft. Zodanige dingen behoren intusfchen noch tot ons geloof, noch tot ons welzyn: En gy doet in het begin wel, u voor nieuwsgierigheid te wachten. Myd, myn Vriend! op het zorgvuldigfte de Schryvers daar over. Te vroeg of buiten maten gebruikt , maaken zy de hersfens verwilderd en het hart ledig, alfchoon bet anders ook geene kwaade gevolgen had. Een mensch, die den Bybel alleen leest, om ze op te helderen, leest hem waarfchynelyk verkeerd, en die elke gedachte , die hem voorkomt, door de Pen en Drukpers verzend, heeft ze in korten tyd alle verzonden, en zal weldra eene bloote knecht derDrukkery, een Letterzetter worden. Vlied, als een Pest, over den Godsdienst te twisten : Want over het geen eigenlyk Godsdienst is , kan men niet twisten. Men kan dit noch beftryden, noch wegfitryden; zoo min als men het Licht hooren, of den Geest Schilderen kan. De Geest van het Christendom vlied twisten gekyf. Wee hun, die den Godsdienst niet anders weeten te verdedigen, dan door woorden , vooral door Scheldwoorden! En ongelukkig is hy, die denzelven door niet anders weet te beSchermen! Ik voeg by mynen
Brief eenige Parabelen, die u meer zullen zeggen, dan ik u zeggen kan. Het zyn nagelatene Stukken van eenen Godgeleerden van onze Kerk.
Z i i. Ds



( 354 ) li De C H R I S T E N.
Dagelyks hoorde de Christen Godsdienst van bedreigingen en aanvallen van vreeslyke vyanden: Hy ging dus eens heen, om ook zyne Burgers te monsteren, de wapenen en vaardigheid van zyne ftrydcrs te onderzoeken. Omtrend het Geloof vond hy alles toegerust en vaardig. Een groot Heir gcwapenden , fttrke dreigende ligchamen, 'wapenen, met welke menfnel, als de Blikfem drilde, die ook als de Blikfem giinfterden. Hy verheugde zich buitengemeen, toen hy het van verre gewaar werd; maar als hy nader kwam, viel hy bykans in onmacbtmeder. Het geen hy voor yzer en ftaal had gehouden, was fpeeltuig: De zwaarden van botte looden woorden, de harnasfen van fyn wel befchilderd Linnen : De Helmen van Wasch, met groote pluimen pralende, de Schilden van Papier met meeningen befchreven , deSpiefen van dun Riet van zwakke gisfingen, de Vaandels Spinnewebben van Wysgerigezamenftellen, het Gefchut van Indiaansch Riet, hun Buskruid Maanzaad. Uit eene vadzige dartelheid hadden zy de goede wapenen van hunne wakkere oude ftryders verkogt en daar voor deeze gekozen : Ja zy maakten zelfs die Krygshelden van beproefde trouw, fterkte en oefening befpottelyk én veracht. Bitter weende de Godsdienst; wanneer.degeheele hoop'hem toeriep : Hy zou goeds moeds, zyn , zy zouden tot den laatften adem trouw bewyzen. Wat helpt
my,



( 355 )
my, fprak hy, uwe trouw, daar uwe werken nietsdeugen? Ik verzeker u, als ik te voren naakte ,: ontwapende ftryders in het veld bragt, toen was my één Bloedgetuigen, één tot den dood getrouwe Krygman meer waardig, dan honderd van u, vergulde, verzilverde, zwakke, weelderige Woordhelden.' Hy keerde zich om en vervolgde zynen weg.
t De REDENTWISTINC.
Belial, de grootfte van alle Sophisten, had zynen vvandelyken aanval op Christus geëindigd niet naar zvnen wensch.. Hy floeg eenen anderen weg in, of hy zich niet met hem verzoenen, hem onder zekere punten van vergelyk met list bedriegen kon: Hy begaf zich dus op eene Akademie. Hier floeg hv, midden onder Bachanalen - Thejes aan over welke hy wilde difj-iit ;ren. De dag kwam, hy zelf ftond als-Profes der verdediging. Daar verfchenen Bovennatuurkunde, Redeneerkunde , Rederykkunde, en wat voorts uit alle Kunsten en Wetcnfchappen met den grootften Geleerden en Aartsfophist, Bel.al, zich wilde inlaaten; Alles verfcheen. Hevig werd er geftreden : Hy. bleef geen antwoord fchuldig. Overal met diftinc«en behangen , ontdook hy , daar men hem.aantastte: Zyne tong was nooit ledig , nooit verlegen : A's men hem voor overwonnen hield, hielp hy er zicli op debedekfte wyze uit. Ten laatften kwaZ 4 meQ



( 356 )
men twee Vrouwsperzoonen binnen, jonge Maagden, onöpgetooid, eenvoudig., edel: De eene heette Geloof, de andere Liefde. De Sophist verbleekte, wrong zich heen en weder, op het laatfte verftomde hy, greep tegen zin en wil zyne Papieren , en klom van den Katheder af. Morrendezou men hem hebben hooren zeggen : Ik meende toch, alleen met blanketzel hier te doen te hebben; en daar vertonen zich de Dochters der zuivere, onoverwinbaare Waarheid.
3- De OUDERDOM van den GODSDIENST.
De Godsdienst verheugde zich over zynen Ouderdom, zyne nog zoo frisfche Leden, zyn nog zoo ongerimpeld aangezicht. De Aandacht, zyne Zuster, nam deel in zyne vreugde: Alzins, zeide zy, hebt gy reden, om u te verheugen, Broeder; maar ook niet te zeer te verheugen , want uwe' Jeugd was in veel dingen toch anders. Dat gy naa zoo veele aanvallen van magtige vyanden nog bewaard en frisch zyt; hebt gy dien te danken" die als Vader, in de Kindsheid u kweekte, den God der waarheid en menfchenliefde. Echter hebben uwe krachten iets afgenomen, gelvk gy zelf ziet Voortyds kondt gy de Grooten beteugelen, die' tegenwoordig uwen toorn geheel niet dulden: Eertyds de Armen voeden, die tegenwoordig hongeren. Wetten geven, die tegenwoordig een ieder op het fchandelykfte verwerpt, der Wysgeerte be-
vel



C 357 )
vel geven, die nu over/u zoekt te heerfchen, het Volk bewegen, dat tegenwoordig ftyfzinnig is, God voorftellen op Aarde, wiens eerbied en aandenken tegenwoordig byna verdweenen , den Satan overwinnen, van wiens wapendragers tegenwoordig alles vol is. De Godsdienst zuchte: Zyn zuchten was de fmertelykfte belydenis. Goeden moed, Broeder, fprak de Aandacht verder: Bedenk, hoe gy voor eenige eeuwen waart gevallen, en hoe u God door weinige mannen in zoo korten tyd weder ophielp. Geeft God u uwe eerfte jeugd, uwe voorgaande krachten weder, en hy kan het doen! dan zullen wy juichen. Voor tegenwoordig zullen wy ootmoedig zyn en niet aflaaten te bidden, daar naar te ftreven, dat hyhetfchielyk doen mag.
Z 5 VIER



VIERENTWINTIGSTE BRIEF.
Ik ben zeer gereed, thans nader aan Land te ftuuren, en de eigene plaats en woningen der Godgeleerde Wetenfchappen met u nader te bezien, ook u tot eene eigene vermeerdering derzelve myn goeddunken niet te verbergen; maar vooraf, myn Vriend! waarom wilt gy aan land? Tot uw vermaak? Wilden wy daar niet liever iets anders befchouwen? Waarom juist de Godgeleerdheid?
Ik heb u nergens naar gevraagd, zoo lang wy ons by den grond van het Geloof, by den Bybel, ophielden; Hy is de grond van het Geloof voor elken Christen , niet alleen voor den Godgeleerden. Maar thans, daar het eigenlyk op
de wetenfchappen van het beroep , ampt, of, gelyk het gemeen het noemt, op wetenfchappen van een handwerk zal aankomen; mag en moet ik toch vragen: Waarom wilt gy voor u dit beroep, een Godgeleerden en wel Predikant te zyn , verkiezen ? Gy verkiest voor uwen leeftyd, voor uwen leeftyd by gevolg verkiest gy voor u rust of innerlyk verdriet, blygeestige nuttigheid of een nutteloos, laat, vergeefsch berouw.
En



( 359 )
En meestal komt het beide,op de redenen ca oogmerken aan , waar uit en waar toe wy verkiezen. Gelyk de wortel , zoo is de boom en zyne vruchten: Gelyk de Geest is, die ons tot eene zaak aanzet-, zoo zyn de uitkomsten, zoo de gevolgen. Onderzoek u hier over ftreng, maar mannelyk en rustig.
Zoekt gyEer, Burgerlyken rang in de wereld, waarom wilt gy voor u deezen ftand verkiezen Sr Gy komt in denzelven niet hoog, en als gy tot het hoogfte gekomen zyt, fchat menig een u, wegens den laffen ftand, nog laag. Boven dien is zelfs niets onwaardiger in de Christenheid, dan een Eerwaardige, die naar eer ftreeft en nergends geëerd word. Staatkundige Godgeleerden, fyneMinifterGodgeleerden, gelyk zy meestal zyn , zyn my, vooral inde Euangelifche Kerk, de verachtelykfte wormen. Voor den armen Dorppredikant zyn zy Engelen der Grooten: Voor de Grooten zyn zy meest, wegens hunne kruipende gedienstigheid, Engelen. Zelden zalving op het hoofd, des te meer ftrykende, dikwils kwalykriekende voetzalf. En met é.én woord, ik geloof niet, dat de man, die naar eer ftreeft, in onze Proteftantfche Kerk tot. eenenDienaar van hetEuangelium, ook alleen wegens, zyne eigene rust, maar nog meer wegens de waar-
dy en het oogmerk van zynen ftand, voegt. <
Zoekt gy de Godgeleerdheid wegens den glans der welfprekendheid; gy bedriegt u, en zult wel haast metverdriet uwe dwaaling ontwaar worden. Met De--
mos'



C 360 )
mosthekes en Cicero heeft de Kanfel niets meer uitftaande: Gy komt ook niet ver heen , en word hunne kunst meestal het eerst moede. Wat is hier met den Donder der kunst te donderen? Wat met de Blikfemftralen der welfprekendheid te fchieten? Waar is Markt? Waar Volk en Oogmerk ? Welke fchielyke befluiten zyn hier te verwekken ? Welke hartstochten in beweging te brengen? Welkenieuwigheden uit te roepen? De zaak der ftille reden en overlegging, de ftof van hetregt, van onderrigting, veracht reeds deezen vreemden pronk, dit walgend geruisch van woorden; en de Godsdienst, het zachte, befcheiden Kind des Hemels, zou zodanige aankondiging nodig hebben, willen, beminnen? Ja, veelmeer ten uiterften verachten, haaten, vlieden! — Veeltyds gebeurt het ook, dat de Prediker, wanneer het jeugdige vuur voorby is en het verftand met dejaaren komt, dit Reuk of valsch Dondervat zelf uit de hand valt. De bloempjes der welfprekendheid om zyn hoofd zyn verwelkt: De nietige bloemen van eenen nietigen roem zyn afgevallen. Hy vind , dat hy te veel moet Prediken , te dikwils over ééne zaak Prediken, over zaken fpreken, die in een bekleedzel van woorden . opgelost, niet meer blyven , het geen zy zyn, dus ook niets meer uitwerken, het minste by de vermengde menigte uitwerken , die zelfs voor het fyne der welfprekendheid geen gehoor heeft. Dikwils worden daar door de grootfte welfprekenden op het laatst de ilechtfte Predikanten, of zyn
het



( 361 )
het veel meer altyd geweest. Dien eene zaak zelf lastig is, zal het bezwaarlyk verbergen, dat niet elk de zaak lastig word.
Of verkiest gy den Geestelyken ftand wegens eene voordelige plaats en de lieve rust, waar by men zoo goed kan Studeren? Ik wensch u geluk, wanneer gy beide en wel fchielyk, niet indiejaaren eerst bekomt, waar in gy meer lust hebt, om voor het Graf te ftuderen. Hoe dikwils moeten juist in deezen ftand de bekwaamde Proponenten het langst wachten, indienzy zich toch door zich zeiven voorthelpen willen, zonder te bedelen! Hoe dikwils moeten de beste verftanden in de beste jaren op een ellendig Dorp het veld des kommers bouwen, daar hun het Studeren wel vergaat. Krygt gy eindelyk eene betereplaats, met welke bezigheden van werk is zy niet meestyds bezwaard, wier uitwerking op het gemoed om het eeuwig te verftrooijenen te verwerren, uwe geruste Studie juist niet voordeelig zal zyn. Voor het ampt baat uw gerust Studeren even zoo weinig. Menige , die zich in zyne , niet uwe zaken tot u begeeft en niet kan flaagén, zal zeggen, het geen die Boer aan den Bedienden van den Bisfchop Hüet zeide, als deeze doorgaands voorgaf, dat zyn Heer ftudeerde: „ ik „ meende, dat de Koning ons eenen Bisfchop had „ kunnen geven, die reeds geftudeerd had , en „ het niet tegenwoordig eerst moet doen." Waarom wilt gy dan, als de Wetenfchap en Letterkunde uw oogmerk is, niet dit oogmerk geheel en alleen verkiezen? Wordgy een Leer'aar op de Scholen



C 3«2 )
len of Academiënin het laatfte geval moogt gy u immeïs zonder verhindering op uwe geliefde Wetenfchap en Letterkunde alleen toeleggen, en kunt •groot nut doen. In den Geestelyken ftand is alle Wetenfchap en Letterkunde alleen het middel tot het oogmerk van uw ampt. Wilt gy daar in en met u zeiven in rust en eene redelyke harmonie leven'; dan moet geene byzaak het hoofdwerk worden1; geen redelyk mensch verkiest voor zich een ampt, opdat hy niet het 'ampt , maar een ander ding oefent; van Hoofd- en By zaken komt er dan ook gemeenlyk niet veel.
Eindelyk is ook waarlyk uw oogmerk om goede indrukken onder de menfchen te bevorderen, dan moet gy nog wel toezien , uit welken geest en grond deeze geneigdheid is ? Ik hou- u vry van het Methodismus van vroome bevindingen , waar uit zelden wat goeds word , of lang blyft; maar ik weet, dat byonszomtyds eene jeugdige drift voor een vroom Enthufiasmus geld , en by de beste menfchen het hart het verftand overhaast. In voornemens voor het geheele leven heeft dit kwaade gevolgen, en Christus raad niet te vergeefs aan, dat eer men een huis' bouwt, men zien moet, op welken grond men bouwt? Er is by kans geene ftand onder alle Geleerde ftanden, daar zoo veel kreupelen zamen komen, als de Geestelyke ftand; Nood', Armoede, laage Eerzucht, honderd gemeene voorftellen dryven de menfchen daar te zamen heen, zoo dat God in plaats van de Eerftelingen van zyn Gefiacht dikwils met het uitfehot moet
te



{ 3<53 )
te vreden zyn. Offchoon nu ook hier in zyne hand werkzaam is, en zelfs door dit onëdele de oogmerken zomtyds bevorderd worden, waar aan het blinde werktuig niet denkt, zoo is het toch aan onze zyde de plicht, ortï den Godsdienst redelyk te laten zyn, dat het een levend, rein, hem welgevallig Offer word. Ik fchryf u dus niet, het geen ik voor zuivere oogmerken in bepaling tot deezen ftand houde; fchryft gy my dit uit overlegging en overtuiging. Ik ben dan gereed, om my naar myn beste weten over alles te verklaren, waarover gy my vraagt: Want in de wereld ken ik geene bezigheid, die meer beloont, dan Jongelingen tot eene nadere bepaling van hunnen levensweg dienstig te zyn; Vergüh my, dat ik andermaal met Parabelen van denzelfden Geleerden , God'vruchtïgen en geachten Godgeleerden van onze Kerk •fluit, van wien ook de Bylagen van mynen laatften Brief waren. Ik zal hem in het vervolg noemen, by gelegenheden, daar hy ons nog eene fterker waarheid zal moeten zeggen.
i. De PROVINTIAAL.
Werner van Onshuizen, een Provintiaal, was gewoon, als hy zyn Kerfpel bereisde, de Geestelyken drie vragen te doen, voor eerst: Hoe zy in het ampt gekomen waren? Of by dag, als hunne opperften waakten: Of by nacht, als de lieden fliepen en de booze vyand zaaide ? Of te Voet, door
goe-



C 3«4 )
goede verdiensten ; of te Paard , op krachtige
■voorbeden en aanpryzingen? Of door de deur
van eene behoorlyke roeping, of het venster
in? Dit was deeerfte vraag; De tweede was;
hoe zy in het ampt leefden? Of des Heeren wynberg bouwende, of van deszelfs vruchten terende? Of zy andere beltreken, zalfden; of geneesmiddelen gaven en gezond maakten ? Of zy met hunnen plicht fpeelden, of zy dien van harte, met moeite oefenden? De derde vraag was : Hoe zy er meenden uit te gaan? Of vet in goederen , door luiheid week, glad en fchoon van eenen goeden naam: Of mager door kruis, vol gezwellen van het knielen voor God, vol rimpels van de ondankbaarheid der Menfchen? Dikwils verdomden die Heeren op deeze vraagen. Dan keerde hy zich naar de Jongelingen: Waarom zy in het ampt wilden? Hoe zy tot dien moeijelyken flap, om Geestelyken te zyn, gekomen waren ? Deeze waren openhartiger; maar meesttyds hoorde hy: „ Ja, dit ging zoo! Het ,, Geestelyke laat zich zoo gemakkelyk beftude-
ren; het Geestelyke geeft zoo fchielyk brood en " „ zulk bekwaam brood, en als men er eens in is, „ zulk zeker brood, en zulk aangenaam, eerwaar,, dig brood. Daar behoeft men, zoo weinig be-
kwaamheid toe, en evenwel raakt men met den ,, tyd verder." De Provintiaal zuchte, gelukkige Eeuw, fprak hy, die den zwaren dienst van Christus , in welken Petrus en Paulus a'leen Lyden, Smaad en Dood vonden, in zulke bekwame



( 2«5 )
me rust, voordeel en eeretrapper) heeft weteü te verandereni
2. De BEGRAVENE WAARHEID.
Hat is alleen God, die de Döódeh opwekt; ten ware dan, dat hy mogelyk aan eenen van zyne lievelingen die Hemelfche gaaf leent. Wy doen wel» afgeftorvene Heiligen ten minsten in het Graf te eeren, en hunne gedenkteekens onder ons te be^ waren. ,
Zoo kwam men onlangs aan de Grafplaats van eene zeer beroemde, volgends het zeggen zeer verdiende perzoon, de Waarheid. Allekenteekenenwaren er: Hier lagzy, en dus groef men naar haar met eene groote begeerte, met onvermoeiden kost-
baaren vlyt» Men vond haar eindelyk. Geeft
Öpfchrift, geen Gedenkteeken op de brokken vaft haar Vervallen Zark, behalven de weinige woorden, die men met moeite las;
Op mynen tyd"
Haar ligchaam was ontfteld, Verminkt, met bn^ tuig bedekt. Geene Speceryen, geen Balfem was om het Zelve heen, maar Ontuig, waar in het tot verachting begraven was, en het had moeite in om het van het Heilige fchoone Lyk weg te brengen; En ziet, eindelyk vond men onder het hoofd van dezelve eene koperen tafel, met dit Öpfchrift i
II. Deel, Aa Ik



C 365 )
Ik, de Waarheid, Gods Dochter, der menfchen Vriendin, Door Zatans list, en bedrog der wereld, Door de weekheid van 't vleesch en dwingelandy, Door de traagheid der Priesters, de boosheid der
Wzreldwyzen, De lichtzinnigheid van het vernuft, de dwaasheid der Geleerden, en des Volksftyfhoofdigheid, Leg ik hier verflagen, met vuiligheid bedekt, Gy nakomelingfchap vaar wel!
Na honderd jaren Zie ik de Zon weder.
Hoe verfcbrikte, hoe verheugde men zich , toen men dit Graffcbrift vond. Men fchold den vorigen Tyd, men prees de gelukkige Nakomelingfchap. Voor de Waarheid werd een marmeren Gedenkzuil opgerigt, Speceryen flrooide men om haar heen, haar werden Kranfen geofferd, en dit prachtige Graffchrift er eindelyk bygedaan:
Waren wy Ten tyde van onze Vaderen geweest; Wy zonden met liun geen deel hebben Aan 'het bloed van de verflagene Waarheid.
Matth. XXIII, 30.
Grafteeken en Graffchrift vielen fchoon in het oog; maar de Waarheid ontwaakte daar van niet weder. Men zegt, dat zy nog flaapt in het opgefierde marmeren Graf, en vertoeft, tot dat haar tyd komt. Einde van het tweede Deel.



INHOUD
VAN HET
TWEEDE DEEL.
XIII. Brief. Van het oogpunt, dat ons de Schriften van het N. T. vergeleken met die van het O. T. geven. De vergeeffche moeite , die veele daar aan bedeed hebben. Gezichtspunt van de Harmonie der Euangelisten. Of zy een eigen, valsch Plan hebben gehad, by het op-, ftellen van hunne Gefchiedenisfen ? . Bladz. 205.
XIV. Brief. Over hun getuigenis, als getuigenis. Noodwendigheid der Gefchiedenisfe, die zy befchryven, als de grond van het Christendom befchonwd. Of men tot het geloven van deeze Gefchiedenisfe noodzaken moet. . . . . . 218.
XV. Brief. Waare en valfche fteunzels van den Godsdienst van Jefus. ..... 229.
XVI. Brief. Van de gelykenisfen van Christus. Ophelderingen van het N. T. uit het Spraakgebruik der Jooden. Van Commentatoren en Paraphrafen des N. T. De overwinning des Hcilands, eene Ode. . . 237.
XVII. Brief. Van de voorzeggingen en voorbeelden van het Nieuwe in het O. T. Of eene bloote accommodatie alles goed maakt ? Twyfeling daar omtrend. Vertaling en omfchryving van den CX Pfalm. . 249.
XVIII. Brief. Eenige aanmerkingen over de betrekking van het O. en N. T. inzonderheid dat het bewys van Jefus zich niet op Rabbynfche uitleggingen van de oude Voorzeggingen eerst en alleen grond. , 261.
Aa 2' XIX.



INHOUD.
XIX. Brief. Van het groot ontwerp van het Christendom» Of het zich van al het goede, dat buiten het.zelve is, zou afzonderen? Of het Epopeen oplevert. Byvoegzel van eene üosterfche Fabel en Lofzang van eenen Kluizenaar» ..... Bladz. 285.
XX. Brief. Of bywerken en gewaarwordingen van toevallige Perzonen in de Cbristelyke Gefchiedenisfen' eene Epopee opleveren ? Van Lofgezangen en Liederen. Byvoegzel van een Gedicht, . . . . 302.
XXI. Brief. Van de aanhaling van het O. in het N. T. — Van de te veele ophelderingen van het N. T. Of het uit de Ooscerfche Sekten mag opgehelderd worden ? Of elke Schry ver van het N. T. een Apostel moet zyn? Of de Openbaring van Johannes reeds vervuld en gefchied is? Toegift van eenige regelen uit de Joodfche Spreuken der Vaders. . . . '. . 315.
XXII. Brief. Plaatzen van de Openbaring van Johannes uit eene Dichtkundige vertaling. . . . 335.
XXIII. Brief. Regels tot het lezen van het N. T. Over de Goddelykheid van het zelve. Van het regelmatig gezag van enkele Boeken. Van de Brieven der Apostelen, byzonder van Paulus. Van het Euangelium van Johannes. Parabelen. . • . . 347.
XXIV. Brief. Onderzoek naar de redenen van beoefening der Godgeleerdheid. Parabelen. , . . 353.