I N V L O È D
VAN DEN
CHRISTELYKEN
GODSDIENST^
op 't GELUK der BURGERLTKE MJJTSCHJPPT, Bëtoogd in
VYF LEER-REDENEN,
door wylen den HeERE
L A G E T,
y. D. M. te GENE FE, met Historische Aantekeningen Uit het Franscb Vertaald.
TE UTRECHT, fcy A. v. PADDENBURG. Akademie -Drukker. MDCCLXXX1V,






AAN DE WELEDELE GEBORENE VROUWE MEVROUWE
REGINA MARTENSZ,
DOUAIRIÈRE BUYS
EEGENTESSE VAN 'T BURGERWEESHUIS TE AMSTERDAM,
• 8 WOR-



Worden deezë
LEERREDENEN
ten teeken van waare hoogachting en erkentenis, opgedragen door haaren
WELEDELE GEBORENÈ's
Önderdaanigen
£ n
Dienstvaardige& Dienaar
j. f. h. guiot.
IN-



BERIGT
VAN DEN
VER TA AL ER-
J)e aangenaamheid en het nut, by 't
leezen van 't oorfprongelyk werk ondervonden deedenmy, de raoeijelykheidvaneene Vertaaling voorby zien, en myne uuren van uitfpanning bededen, om deeze Leerredenen in Nederduitsch gewaad te kleeden. De begeerte om my in myne Moedertaale te oefenen, en 't verlangen van ettelyke Vrienden aan welken ik verpligt was, waren toen de eenige oogmerken in deze myne bezigheid.
Nimmer had ik gedagt, in een' eeuw zo mild in Vertaalingen, als kiefch in Taalkunde, dit Werk door den druk gemeen te maaken; en fchoon ik by de geachte Schryvers van de Hedendaagfche Vaderlandfche Letteroefeningen, reeds in den jaare 1778, (7 Deel, 2 St. p. 63,) eene Vertaaling van deeze Leerredenen ge* * raa-



vi BERIGT van den VERTAALER.
raaden vond , fchroomde ik, 'er de uitvoerer van te zyn ; wachtende veeleer met verlangen , dat een bekwaamer hand hunnen raad opvolgde^ Dan dewyl. tot hier zig niemand 'er toe verledigd heeft, heb ik 't gewaagd, deeze zo nuttige ftofiè, den Nederduitfchen Leezer aan te bieden. Nuttig, vooral in onze dagen , in welken het niet ontbreekt aan menfchen, die gelykerhand, en op allerlei wyzen , den Godsdienst aanranden, naar gelang van hunne by-> zondere belangens, en de wapenen welken zy daar toe aan dehand hebben ; menfchen , die , of ter goeder trouwe, of onbedagt , of kwaadwillig handelen; van welken laatften, verre de meeften, zig in eenen gaapenden afgrond werpen; nietgelyk weleer de Romeinfche Ridder Ms. Curtius, om hunnen medenmensen van 't onheil dat hen treft te be-
vry-
(*) De Schryver van Je Syftême de Ja ftature, by voorbeeld.



BERIGT van den VERTAALER. vh
vryden; maar, om hen deelgenooten van dat verderf te maaken: of ten beften genomen, om zig eenennaamte maaken.
Ik beken egter, dat deeze ftofffe, hoe gefchikt ook, voor allen van geen nut zal zyn. Niet voor hen, die den Godsdienst aanranden, zonder zig te bekreunen of. zy 'er grond toe hebben, of niet; het onderzoek fchuwen; en zig veeleer op 't gezag van hun dwaalend vernuft, en op dat van verderflyke Schryvers verlaatende, hun redenloos vooroordeel onbelemmerd wortel baten fchieten. Ook niet voor waanwy» zen, die opdentytel van, zogenaamden, fterken geest te zeer gezet zyn, dan dat ze die van Chriften, 'er, voor zouden willen ruilen. Niet, voor wulpfche menfehen, lieden naar de mode, dieeenen Godsdienftigen wandel, voor ongemanierdheid houden. Deeze allen zullen gewisfelyk, zelfs by 't lezen van den tytel, het boek toeflaan, en met eenen verachtelyken grimlach, ter zyde fchuiven.
Maar, voor hen die onder ernftige Vér. twyfelingen, arbeiden om de waarheid op * * a te *



vin BERIGT van den VERTAALER.
te fpooren; hun werk maaken van bedaard onderzoek; die fchoon dwaalende, gereed zyn hunne dwaaüngen, voor de overtuiging te doen wyken, en aan de waarheid op te offeren: den zulken zal dit werkje ongetwyfeld ten nutte zyn. Zy zullen leezen, en wel met die bedaarde gefteldheid van 't gemoed; met dat reikhalzend verlangen naar overtuiging, die 't gewigt der zaake vordert, en 't hart open zet voor de indrukzelen van waarheid. Zy zullen vergewist worden van de waarheid en de waardy van 't Euangelie uit eene redenmaatige befchouwing, van zynen aart, en zalige gewrochten. Zy zullen hunne dwaalinge kennen, verlaaten, en de gevolgen zullen hen, voorzeker, dat oogenblik doen zegenen.
Aangenaam en nuttig, voorwaar, zal deeze ftoffe ook zyn, voor hen die het dierbaar pand van 't zalig Euangelie befchouwen, als de bron uit welke zy by aanhouden een ziele voedzel konnen fcheppen, die hen eene waare troost byzet, het leven veraangenaamd eh de dood niet doet
vree-



BERIGT van den VERTAALER. cc
vreezen; waardoor hunne liefde en eerbied opgewekt word tot Hem van wien zy dat gefchenkt erlangen. Immers zullen zy daarin niet weinig verfterkt worden, wanneer zy uit de befchouwing van dit heiltafereel, vergewist zullen worden, dat de gezegende Heiland niet alleen ons toekomstig heil, maar ook ons tydelyk geluk ten doel gehad heeft; dat zyn Euangelie daartoe ftrekt en die groote zaak daadelyk gewrechtjieeft. Ja, ongetwyfeld zullen deezen, en ook anderen die gewoon zyn de weldaaden van't Fuangelie, alleen op den verren aflland van het toekomftig leven, en dus, als in 't verfchiet te befchouwen', gevolglyk deszelfs waardy in die maate niet kennen zo ais dezelve waarlyk is: deezen alle, zeg ik, zullen op 't aangenaamst verrast worden, wanneer zy zig van zulk eene meenigte tydelyke weldaaden omringd zullen zien, welke zy door onoplettendheid , of onkunde, te vooren niet befchouwden als een heilzaam goed van 't Euangelie van Chriftus: waarin zy gelyk zyn aan hen die by gebrek aan eene zekere maate van kun* * 3 de



x BERIGT van den VERTAALER.
de in de gefchiedenis en kennis der natuur te midden van de voorwerpen die hen om ringen zonder aandoening leeven, en belet worden, ook in dat ftuk, hunne harte in dankbaare verwondering tot God op te leiden.
Aangaande het werk zeiven, heb ik den Leezer met weinigen te berichten, dat de Eerw. Schryver, daarin zodanig te werk is gegaan, als regtsftreeks't gefchikst was, om aan de bedenkingen van 't ongeloof, niets meer over te laten; en zulke die de waarheid hulde doen, op 't nadrukkelykst te overtuigen. Alleen zal ik nog aanmerken; dat het den oplettenden Leezer, het nadenken gewoon, niet bevremden moet, dat de Schryver zulke beftryders van den Godsdienst, als Rousseau, Hume &c. aanhaalt, dewyl het zeker gaat, dat men beftryders van den Godsdienst, voor wien toch deze Leerredenen ook gefchikt zyn, i met geen meer voordeel kan beftryden, dan door hunne voorvegters zeiven tegen i hen aan te voeren: ja, dat men het goed gevolg van overtuiging 't naast te wagten
heeft,



BERIGT van den VERTAALER. xi
heeft, dan, wanneer men hunnen aandagt tot die bekentenisfen, van hunne voorgangers bepaald die, daar zy maar al te veel op 't verleidende ftaröogen, anders met I een vlugtig oog by hen overzien worden. Trouwens, niemand zal ontkennen, datzy i die zig anders alleen toeleggen om den Godsdienst te benadeelen, zig wel zulke dingen laaten ontglippende daar ze met de waarheid ftrooken, ookgefchiktzyn,om 'er bywylen, een wettig gebruik van te maaken.
In de Vertaaling, heb ikmy zo na mogelyk, aan 't oorfprongelyke gehouden, en daarom liefst verkoozen, zelfs die trekken, die naar onze gewoone wyze van voorftel: len niet gefchikt, eenigzins opzigtig fchynen, letterlyk te vertaaien. Lang heb ik in beraad geftaan om dezelve door eenige aantekeningen, op te helderen; maar dewyl het regtzinnige van deeze Leerredenen op andere plaatzen blykbaar is, en zy ook gefchikt zyn om van lieden van allerlei Gezindheden geleezen te konnen worden,ben ik te raade geworden om 'er van af te zien. Nuttiger dagt my, om by eenige
ftuk-



xn BERIGT van den VERTAALER. Hukken die my toefcheenen uitbreiding te konnen lyden, den Leezer naar het voortreffelyk Werk van den Heere CF. Weg ener, genaamt; Bezvys dat de Godsdienst de ziel van den Staat zy, te wyzen: welke Nooten, midsgaders de weinige die ik gedagt heb niet te moeten agterhouden, om ze van de oorfprongelyke te onderfcheiden, D. V. getekend zyn.
Wyders heb ik my bevlytigd om deeze Vertaaling, zo veel in my was, van §cylTaal- en Spelfouten zuiver te houden; vorzoekende den Taalkundigen leezer de' nog overgeblevene te verfchoonen.
Meer niet te berigten hebbende, fluit ik met den wensch, dat het een en ander in deeze Leerredenen vervat, moge (trekken , om het einde tot welke zy gefchreeven zyn te bereiken. Ja, ik zal my rykelyk beloond achten, indien dezelve aandoeningen , van verfterking in, hoogachting voor, en liefde tot de Leere van 'tEuangelie, die my ftreelden; beneffens de aangenaame dankbaarheid, aan Hem, die 'er ons zo ruim als genadig mee befchenkt; in den Leezer verwekt en gevoelt worden. IN-



INVLOED
VAN DEN
CHRISTELYKEN
GODSDIENST,
op 't GELUK der BURGERLTKE MAATSCHAPPT,
o f
EERSTE LEERREDEN
OVER
MATTIL XII: vs. iS.
Siet mynen knecht, welken ik verhoren bèbhè\ mynen beminden, in welken myn ziek een weibehagen heeft, lek fal mynen Geest op her/i leggen, ende by fal het oordeel din Heydorxrl verkondigen.
W aarlyk, een treffelyke Loffpraak, voor-1 maals door God zelf, aangaande onzen Goddelyken Zaligmaaker, den Propheet Jezaia,^:;. ffi in den mond gelegt. Een Lofipraak, welkew* 4 A hst



s EERSTE LEERREDEN
hetdoorlugtigampt, dat hy bekleeden zou, de fchoone hoedanigheid zyner ziele, en de gelukkige uitwerkingen zyner bedieninge, in 't helderfte daglicht fteld. Gegrond op dit getuigenis, zeide de H. J. C. tot zyne Joh.%\ tydgenooten; Ik enfoeke myne eere niet; daar 54, ' is een die fe foekt ende oordeelt. Myn Vader is 'f die my eert. Hoe groot is 't in de daad, deeze Lof fpraak uit den mond van God zelf te hooren! Siet mynen knecht, den Dienaar •welken ick verhoren hebbe , mynen beminden , het dierbaarst voorwerp myner ivelbehaagen, Ick fal mynen Geest op hem leggen. Ik zal hem met alle de gaaven der wysbeid, en der genade verryken; hy zal de volheid der Godheid bezitten. Dan, op wat grond
rust deeze groote liefde van God tot den H. J. C.; en waarom fchenkt hy hem zonder maate zynen Geest? Hetis, voegd'er de Propheet by, om dat hy denHeydenen het recht zal voortbrengen; dat is, dat hy de heerfchappy der deugd op aarde zal herftellen, en daar door het geluk van 't menschdom voltrekken. Doorlugtig chara&er van 't Euangelie, het algemeen heil tot zyn voorwerp te hebben, en dat in de daad te bewerken! Eene groote waarheid-Geliefde, diewyin ons harte



over MATTH. XII: vs. 18. 3
te hadden U. A. in eenige agtervolgcnde Leerredenen te betoogen.
Ik ftcl my derhal ven thans, eene baane of taak voor, van eene groote uitgeftrektheid. En weide eenige Leerredenen toe, aan de eere van't Euangelie des vredes : Het is de hoofdpiigt van de Apoftolifche Bedieninge, die wy van den Heere ontfangcn hebben. Voegt uwe gebeden by de onze Geliefde, op dat de Heere zyne kragt, in onze zwakheid . volbrenge.
Wy zullen in tTeerfleplaats het Euangelie in zyne voornaamfle grondregels: daar na in zyne byzondere wetten befchouwen. Het een en ander zal ons genoegzaame bewysredenen aan den hand geeven, ter betoogingevan zynen liefwaardigen invloed op 't geluk tier Maatfchappy.
Dan, vooraf verklaaren wy, en bidden Ü. fteeds indagtig te zyn, dat in 't geen wy U. A. hebben voor te draagen, noch eenige perfoneele inzigten, noch eenigtwistzugtig oogmerk, zullen plaatsvinden. Indien de liefde in der Christenen harten, met de waarheid veréénigd moet zyn, dan moet die veréénigingbovenal in 't charaéfcer en inde redenen van Gods knegten doordraaien. Zy moeA 3 ten



4 EERSTE LEERREDEN
ten indien hetmogelyk is, goedkeuringe erlangen ; gelyk in hun eigen gevvisfe alzo ook in,de gewisfens hunner gemeinte. De Geest des Heere moet, gelyk op hunnen Goddelyken Meefler, op ben ruften om, eeven als hy, de volkeren het reebt te verkondigen. Dus zullen wy, al 't geen de byzondere omftandigheeden, in welken de Kerke zig thans bevind, ons zouden konnen opgeven, voorby ziende, ter bereiking van ons éénig oogmerk, alleen betoogen, dat het Euangelie geboren is om het algemeen heil te voltrekken. U. A. lette nog, datwy van geen, verzuimt, noch door valfche opftellen bedorven Chriftendom fpreeken. Het is bekend dat de hartstochten der grooten, en het bygeloof van 't gemeen dat fomtyds misbruikt hebben om de waereld te verwoeften. Maar deezen heiligen Godsdienst in zynenaart, in zynen oorfprong, in't Euangelie zelve, befchouwende, zalééneaanmerking, terwylwy alle andere bewyzen van zyne waarheid onaangeroerd laaten, genoegzaam zyn om zyne uitmuntendheid aller kragtigts te betoogen ; het is het groot nut welk hyde Burgerlyke Maatfchappy toebrengt; het is 't geheelal door zyne prediking verandert. Met één
woord,



OVER MATTH. XII: vs. 18. 5
woord, wy zullen U. A. trachten te bewyzen, dat die volken, welken de fakkel van 't Euangelie voorlicht, en door zyne wetten beftierd worden, dc gelukkigfte aller volken moeten zyn.
Geliefde, dat de hartstochten en de vooröordeelen zwygen. Liefde tot de waarheid zal ons de redenen, die wy U zullen voorhouden , in den mond leggen. Dat die liefde.. Ubezielc! Een goed en oprecht harte! Ach Gel., een goed en oprecht harte! Amen.
EERSTE AANMERKING,]
In deszelfs grondregels befclxuwd, bevesr^J; tigd het Euangelie daadelyk de gefteldhejd2yn m*van den Staat, door de onderwerping aan dej£*j£ wetten der Maatfchappy, tot den ftand der^gg voornaamftc gewectens pligteti te verheffen.^. En in de daad om het algemeen geluk te bevorderen, moet*cr een onderwerping van de Overigheid zelve aan de wetten plaats hebben: Zo dat, de Onderdstanen zig binnen de paalenhunner pligten; de Overheden binnen de paaien hunn's gezags houden 5 allen in den rang in welke God hen gefteld heeft: dat deeze tzaamenftemming in acht genomen A 3 *ï *



6 EERSTE LEERREDEN
zy, niet uit menfchenj vrees , door een wyze uit de oudheid by eene fpinne vjebbe vergeleeken; maar uit eerbied voor den eed, in de vreeze des Heere. Ja, de menfchenlyke wetten zyn magtelooze banden , wanneer ze door het zegel der Godheid niet beftempeld zyn (*). Men overtreed dezelve zonder knaaging, zo dra men dezelve ftraffeloos overtreden kan. Maar de hoop van ftraffeloosheid heftaat niet meer, zo dra men God als wreeker aanfchouvvt; zo dra men bewust is , dat ongehoorzaamheid aan de' men fchelyke wetten, een hoon is, deGoddclyke wetten aangedaan, datgeweld noch vernuft in ftaat zy de ftraffen die ze afkondigen
Mom. 13; te doen ontgaan. Zyt enderworpen zegt Paulus, om der confclenüe wille (f), en Apos-
i.J>efr. tel Petrus. Vreest God: eert den Koning ■—(§).
?: i?" Dus
(*) Zie, C. F. Wegener. Bewys dat de Godsdienst ie ziel van een Staat zy. II. H. 11 Afd. § 54. p. 2 3 8. 2; o. D V.
CO Zie, C. F. W e g e n e r Bewys enz. II. H. 11 Afd, §53. p. 214. D. V.
(§) „ Dit eenig gebod, is defterkfiewacht, die om v den throon van een Monarch gefield kan worden. Hy flaapt veilig in de armen van den Godsdienst, en vreest
» geen



over MATTH. XII: vs. i3. 7
Dus verftrekt het burgevlyk bevel tot een deel van de Chriftelyke Godvrugt, hetftrekt ten vatten grondflag voor de Maatfchappy, haar belangeus op die van den Godsdienst zelfs ruftende. Over zulks doet zeker befaamd Schryver zig dus hooren (*> „ Het „ was tot de algemeene rust nooiig, dat „ de Goddelyke wil tusfchen kwam, om „ aan het oppergezag een heilig en onfchejid-
baar ehai-ader by te zetten, het welk den „ onderdaan het ramp zalig recht ontnam, om „ ?er naar zyn welgevalle meê te handelen.
Al had de Godsdienst den mensen alleen „ deeze nuttigheid toegebragt, het ware ge-
noeg om hen allen te vcrpligten dien te „ beminnen en aan te neemen; aangezien hy
daarenboven meer bloed fpaart, dan de „ geestdryvery vergiet."
Dan allermerkwaardigst is "t, dat het Euangelie, om de gruwelen van de oppermagt te beteugelen, alle misbruiken van 't gezag in de overheid, zorgvuldig voorkomt. De
Geest
„ geen kwaad." CF. Wegener. Bewys enz. II. H. ii Afd.§ 53-P-215- D.V.
C*) J. j. Rousseau , de rinégalité des conditiont p. 160.
A 4



8 EERSTE LEERREDEN
Geest van goedheiden bil]ykheid zal de dryfveer van een gebied zyn, daar het eerfte denkbeeld, welk men van de menfchclyke natuur inboezemd, zy, dat zy naar Gods beeld gefchaapen is; dat 'er derhalven eene natuurlyke gelykheid onder den men-
M. i7:fchen plaats heeft, dewyl God uit eenen bloede hel gantfche gejlachte der Menfchen gemaakt heeft; dat wanneer men de rechten der menschheid eerbiedigt, men haarcn Maaker eerbiedigt; dat een toeleg op de vryheid die den mensch van de natuur en de wetten bezit, een belcediging is den opperften Wetgeever aangedaan, die zyn weldoender en zyn vader is. Nog eens; wanneer de Godsdienst den Vorflen voor oogen houd, dat zy alleen Stedehouders des Allerhoogften zyn; is dat hen niet zeggen dat zy het charaéter jsyner liefde draagen moeten ? Wanneer hy hen deeze betuiging doet, gy zult fterven; doet hy hen dan de verantwoording, die hen voor de doorlugtigfte Vierfchaar aanftaandeis, niet vreezen? Wanneer de Godsdienst aan alle. Overheden der aarde zegt,
^q-fWeetet dat ook gy eenen Heere hebt in den hemel; verbrèekt hy dan de hoogmoed hunner onaf hangelykheid niet ? Bovenal, wanneer
het



over MATTH. XII: vs. 18. 9
het Euangelie zo wel voor den meerderen als voorden minderen, verbindende, heilige, onvergangelyke, onherroepelyke wetten inftelt, hooger dan alle menfchelyke magt; fteld het dan niet eenen Herken hinderpaal, tegen de verweldiging, tegen de wreedheden, tegen degeweldenary en derzelver aanilagen? Is 't by gevolg niet de bron eener gelukkige vryheid(*)?
Dus is 't, dat een Godsdienst, wiens jokMattK facbt, en wiens last ligt is, het nationaal charaéler vormende, zynen beminnelyken invloed aan alle de leden der Staatsregeeringe omdeelt, om 'er de ftrengheid van te
maa-
(*) „ Onze heder.daagfche Regeeringen zegt de Hr. „ Rousseau in zynEMiLE, Tof). 3- zyn buiten tegenfpraak hun ftandvaffigst gezag en hunne min ge',' woooe omkeeringen aanhetChriftendom verfchuldigt; l het heeft hen zelfs minbloeddorftiggemaakt; 't geen „ met de daad bewezen word, wanneer men hen by „ de oude Regeeringen vergelykt."
Het is de Chriftelyke Godsdienst, zegt de vermaarde „ Schryver van U Efprit des Loix Lh: 24. Chap. 3. die, " endanks de grootheid van'tryk, en het gebrek der " landftreek, de oppermagt belet heeft zig in Ethiopië „ teveftigea, en in 't midden van Jfrjka, dezeden en de„ Wetten van Europa gebragt heeft.", A 5



io EERSTE LEERREDEN
maatigen, en de gefteldheid van te beveiligen (*).
„ Verwonderingswaardigezaak! roept een „ wyze (f) dienaangaande uit; de Chrifte„ lyke Godsdienst, die alleen onze gelukza„ ligheid in het toekomend leeven tot zyn „ voorwerp fchyntte hebben, bewerkt daar„ enboven ons geluk in dit leeven."
TWEEDE AANMERKING.
Het Eu- Dat doet de Chriftelyken Godsdienst nog akwet baarblykelyk door de uitmuntende -wet der liefderliefde.de. De Rollen der waereld gefchiedenisfe gewagen van oneindige ontwerpen en op Hellen in alle tyden uitgedagt, om ten voornamen ftelregel, 't zy voor Burgerlyke, 't zy voor Geeftelyke Maatfchappyen te vertrekken. Sommigen hebben in dien rang den yver voor den Godsdienst geplaatst: Maar, wat al rampen heeft een yver zonder liefde niet voort gebragt! Anderen hebben als de voornaamfle der pligten, de liefde tot het Vaderland voorgefield: Maar, in 't afge-
trok^
(*) Zie, CF. Wegener. Bfwysenz,üü. nAfd. § 53- P- 209. D. V. Ct) Idem, ibid.



OVER MATTH. XII: vs. 18. n
trokken befchouwd, is 't een uitfluitende liefde, onrechtvaardige drift, die den haat voor vrerade natiën inboezemd; een bron van Oorlogen, een oorzaak van verwoefting. Anderen hebben eene blinde en onbepaalde gehoorzaamheid geacht een'uitmuntende wet te zyn: Maar, indien men in de Staatkunde zo wel als inde Zedekunde, het recht van onderzoek weg neemt, vernietigd men alle vryheid; men begunftigd de verdrukking. Anderen hebben eindelyk eene gantfche vergeeting van zich zelve, of het martelen van zyn eigen hart, tot een voornaame wet gefteld: Maar, het is de natuur geweld doen, het is den mensch, verre van hem te hervormen, verdelgen. Het Euangelie alleen ver ■ kiest tot een algemeen beginzel van beftierino-, tot eerfte beweegende oorzaak, een wet die teffens de lieffeiykheid en de kragt van alle andere voltrekt, die alle de dryfveeren der Maatfchappy bezielt, een overhcerfchcndc wet, vraagbaak van den Staat, de éét der liefde. En in de daad Geliefde, v/at is een Maatfchappy door dat gevoel bezield? wat anders jdan een huisgezin van broeders en vrienden, onder het gezag eens Vaders, die bemind, en bemind wil zyn?
Wie



ii EERSTE LEERREDEN
Wie zou de gelukkige uitwerkzelen , die de waereld door deeze heilzaame voorzorge van 't Christendom reeds gevoeld heeft en nog gevoelen kan, konnen uitfpreeken? Zie daar het geen de verfcheidene Handen eens ftaats, en ieder lid door gezellige toegenegenheden t'zaam veréénigd: Zie daar 't geen de natiën ook onder elkander moet verbinden; want 't geen een mensch ten aanzien vaneen ander mensch is, dat is een volk ten aanzien van een ander volk. Plaats de liefde in hunne harten: Welk eene beminnelyke eenftemmigheid! welk eene onderlinge onderftand ! welk eene mededeelinge van goede dienflen ! welk een vrede! Van daar zo veele twistzaaken in haare geboorte gefmoort; zo veele trekken van billykheid, van onbaatzugtigheid, van edelmoedigheid : Van daar zo veel byftand den ongelukkige bewezen; zo veel vertrouwen in den handel; zo veel bevalligheid in 't leven. Men bemind kragtig een Maatfchappy van wie men zulke koftelyke goederen geniet. Ziedaar dan de waare ftelregel van den yver voor den Godsdienst, van de liefde tothet Vaderland, van de gehoorzaamheid aan de Overheid, en van eene wyzeverlochening van zig zelve.
Ou-



ovêr MATTI1. XII: vs. 18. i%
Onderwerp alle de anderen ftelregcls aan de liefde, zy zullen niets gebrekkigs meer hebben. Het kwam 'er opaan één hunner het voorrecht te|geven; dat was het éénig teder en beflisfend ftuk, welk noch Wysgeer noch Wetgever had konnen treffen. Het Euangelie voor de liefde uitfpraak doende, heeftdus, door één trek, voor altoos het algemeen geluk verzekerd. Hoort dienaangaande het uitmuntendst vernuft, op welk deeze eeuw roemd: „ Het moet, zegt hy, van den Godsdienst zyn als van de natuur; alle de middelen moeten by voor" keure tot het algemeen belang ftrekken. Nu, " 'er is in geene eeuwe, noch wysgeerig " opftel, noch rechtsgeleerd, noch ftaat" kundig genoodfchap gevonden; welken " zo zeer als de Chriftelyke Godsdienst, het " algemeen belang verheft, en het byzonder belang tot zyne behoorlyke paaien gebragt " heeft Waar uit blykbaar volgt dat één " en dezelfde God de maaker van de wetl ten der natuur en van de wetten van t „ Christendom is." (*) ^
(*) Bacon deJugment-Scknt. Lib.nl. cap. i.



14 EERSTE LEERREDEN
En Geliefde, welk een verrukkend toaneel heeft deeze Euangelifche liefde, de waereld niet gegeeven! Alles is van gedaante verandert, zo dra zy wortel in de harten fchoot, vertegenwoordig u dien gelukkigen tyd, in welken zy geheerscht heeft; en zo 'er nog eenige geweften waren, genoegzaam door den Hemel begunftigd om 'er het I fpoor van benoude te hebben , gaat; gy zult 'ér de hoogmoed in broederfchap vèrwandeld zien; de gierigheid door de barmhartigheid vermorwd; de droefheid vertroost; de weldaadige vriendfchap de harten vervrolyken; de aangenaamheid der deugd de plaatze van ftrafwaardige welluften vervangen • gy zult 'er de belediging zo ras vergoed als gepleegd zien; fmartelyker aan hen die ze begaan, dan aan hen wien zy aangedaan worden; door de liefde uitgelegd; vergeeven zelfs voor de vergoeding. Daar zwaaid een onbederfelyke rechtvaardigheid den Scepter ; enhoe zou men de rechtvaardigheid, die een ander weder geeft 't geen hem toekomt, fchenden, als men bereid is het zyne meê te deelen? Daar heerscht die goede trouwe in'tgedrag, welke alle vermoeden eenerhaatelyke wantrouwe dempt; en die beminnely-
ke



OVER, MATTH. XII: vs. 18. ï$
ke oprechtheid, welke, dat ik my dus tótdrukke, onze ziele onbedekt houd: men vermomd zig niet als men elkander bemind, of zo'er eenige vermomming plaats h eeft, dan is 't om de hand te verbergen die de weldaad verfpreid. Daar zyn Overheden, welken zig ten dienfte van *t Land opofferen ; een volk meer door liefde dan door pligt aan zulken Overheden verbonden: „ Eén eenigMi^r „ beginzel, in eene meenigte verfchillende „ chara&ers; één eenige wet om duizend teege.iftrydigehartstochten te overwinnen." Zie daar Geliefde 't geen het Euangélie gedaan heeftzie daar 't geen het nog in ftaat is te doen: Wee hen welken zyneh invloed, door hunnen lafter zouden weêrftaan!
DERDE AANMERKING.
Van daar volgt nu dat het Euangelie waare gronden van de liefde, die men het Va- wrw*^ derland verfchuldigd is, gelegt heeft; pf-lgtyj* de zo noodwendig voor 't geluk des volks, derlmi. 'Het is derhalven niet meer die oploopende drift der ouden, welke alles aan den Geest van overheering opofferde. Het is dien zeiven Geest van algemeene goedwilligheid
waar



16 EERSTE LEERREDEN
waar van wy gewag maakten, maar die ons door eenen natuurlyker en fterker band hegt aan de plaatze onzer geboorte, en aan de menfchen met welken wy onze dagen doorbrengen. Ongetwyfeld zal men het gantsch geflacht der menfchen niet konnen beminnen, zonder eene meerbyzonderegenegentheid te gevoelen voor hen, welken met ons, niet alleen d'eenige betrekking van menfchen, maar oneindig meer andere betrekkingen, van verwantfchap, vriendfchap, wetten, voorregten, Godsdienst, handel, en weldaaden hebben, in welken de aangenaamheid van 't leeven beftaat. — Vraagt men nu: wat doet het Vaderland beminnen ? het is dat men 'er rondom zig zo veele vrienden en broeders ziet. Nu het Euangelie maakt ons aan elkander dierbaar door de gezellige deugden welken het beveelt te oefenen; het grond die i Toh deUgden °P de Goddelyke liefde; het zegt y/27;4:°ns> dk God Hefbeeft, beeft ook zynen broeder lief. — Wat doet daarenboven het Vaderland beminnen?hetis de goede order,die men 'er ziet heerfchen. Maar het Euangelie houd een ieder op zyne plaats en in zynen Pbgt, uit liefde tot den pligt zei ven, uiteerbied voor God, die ons denzelven oplegd.
De



OVER MATTH. XII: vs. 18. 17
De grooten leeren 'er gemaatigdheid; het gemeen, nedrigheid; de vaders, het goed voorbeeld; de kinderen, gehoorzaamheid; de ryken, roilddaadigheid; de behoeftigen* arbeid; allen leeren 'er in den ftaat waarïïï zy zig bevinden vergenoegd : wy leeren 'er allen deugdzaam te zyn, niet uit eene flaafiche vrceze, maar door een gevoel van liefde. — Wat doet het Vaderland beminnen ? het is het genieten van veiligheid in eene ongeftoorde vrede. Maar het Euangelie , de befte wetten ter handhaving van 't recht, en tot eenen broederlyken onderftand geevende , verzekerd de algemeene rust;het vereert met de grootfte loffpraaken het charader der vreedzaamen; het doet de^/, 4, eenigheid des geeftes in den band des vrcdes3beftaan: dus verdryft het alle onluften; het trekt rondom het Vaderland eenen ondoordringelyken muur op , tegen de pylcn van 1 Tttr. den vyand. Wie is het die uquaet doen fal, indien1'- l3' gy navolgers zytvan 't goetï -- Wat doet het Vaderlandbeminnen ? hetis,- vooreen oprecht Chrillen , het uitmuntend voorbeeld welke de grondleggers vanonzenheiligenGodsdienst hem gegeeven hebben. Men is niet onkundig van den blaakenden yver van den H J.
B C,



i8 EERSTE LEERREDEN
C. voor Jeruzalem zyn Vaderland, noch van de dierbaare traanen die hy dortte, by het overpeinzen van haare^rampen. Men weet al den arbeid van den ApodelPaulus voor zyn gedachte; immers hoort men hem van den Phil.2: Hemel begeeren tot een dranköfer geófferd ts 17 worden voor zyne broeders ; voor ben 3. verbannen te zyn om hen te behouden. — Wat doet eindelyk het Vaderland beminnen ? het is de dienden aan het zelve beweezen , aan te merken als een middel om den Hemel te winnen (*). Nu, indien het Evangelie onze eerzugt by voorkeurc tot de goederen der eeuwigheid verheft, zegt het ons ook duidelyk , dat men geen recht heeft om 'er naar te daan dan door eene getrouwe kwyting van onze pligten van Overheden, van Burgers, van Vaders, van Vrienden, van ambagtsman,van meeders,van dienaaren: het is ons onbewimpeld zeggen, dat, zal men het Hemelsch-Vaderland ver-
kry-
(*> Een Chriflcn die zyne pligten uit een regt be. ginzel betragt, heeft zeker een einde op 't oog; verwagt gewisfelykeene vergelding; offchoon dateinde niet door ei ge verciienften bereikt, en de vergelding by toerekening gefchonken worcJ.D.V.



over MATTH. XII: vs. 18. 19
krygen,men het aardsch-Vaderland wel dienen moet. Is dat onverfchilligheid voor't zelve inboezemen; is dat ons van 't zelve los maaken ? Het is 'er zo verre van daan dat het Euangelie ons den moed neêrwerpt , dat in tegendeel, wanneer het ons den Hemel tervergelding onzer poogingen aanwyst (*), het ons die beproefde ftandvaftigheid, die edelmoedige aankleeving inboezemd, welke ons aanzet om den Godsdienst en de wetten van ons Vaderland te verdedigen ; die ons op de bres doet ftormen , en ons verpligt goed noch bloed te fpaaren , om voor het nageflacht dit dierbaar vertrouwd-goed te bewaren. In wien zal men des noods meer waare dapperheid vinden dan in waare Chriftenen, welken door't Euangelie zeiven weeten, dat de opofferingen die zy'c algemeen welzyn doen, dienden zyn aan God bewcezen;dat eene dubbele kroone hen wagt,kroonc der eere op de aarde, kroone der onfterfelykheid in den Hemel ? Men oordeele nu of de Chriftelylce Godsdienst, met de voorfpoed eens Staats ftrydig zy (f).
BE-
(*) Zie de roerige noot D. V. (t) Zie, CF. We ge nek. Bewysenz. IH. u Afd. §• 39- 136. D. V.
B 2



flo EERSTE LEERREDEN
BESLUIT.
Laaten wy nukortelyk alle de voorrechten eener Chriften gemeinte, van welke het Euangelie derlgenade en der liefde de voornaame wet zou zyn, hervatten. • Men bemind de vryheid : het Euangelie fchenkt en handhaaft dezelve door geheiligde, en onveranderlyke beginzels, welken het geweeten der Koningen en der Volken verbinden. Wil men de vrede genieten ? het Euangelie zorgt 'er kragtdadelyk voor , door zyne beginzels van broederlyke liefde en verdraagzaamheid. Begeerd men de heerfchappy der deugd op de aarde herboren te zien ? Daarom, alleen daarom is de genade geöpenbaart. Eischt men dat de liefde tot het Vaderland in aller harten geprent zy? Het Euangelie boezemd die liefde kragtigin; niet alleen door de treffelyke voorbeelden welke het 'er van geeft, maar ook door de natuur zelfs van zyne wetten.
Twee gevolgen trek ik alleen uit het ver handelde : Vooreerst, dat het Euangelie niet alleen geboren is om de Kerk te veftigen; maar dat het de ziel eener goede
re-



over MATTH. XII: vs. 1-8. ai
regeeringe ( * ), haar grondwet moet zyn, om haar beftendigheid te veroorzaaken; en haar geluk te verzekeren. Ten tweede, dat de vyanden van 't Euangelie de waare vyanden van den Staat zyn ; dat de flagen welken zy den Godsdienst toebrengen, zo veele t'iaamcnfpanningen zyn tegen het Vaderland , dat zy 'er de zuilen van fchudden, de grondveflcn ondermynnen , de veilingen vernielen. Hoort dit, gy die God vergeetet. Hoort dit, gy die het oore leenet aan de redeneeringen der Godloosheid.
GyChriftenen, gelukkige Chriftenen, van wien de God deezer eeuwe het oordeel nog niets verblind heeft, behoed u tegen die rampzalige befmetting die gelyk de kanker knaagt. Laat u door geene valfche redeneeringen verblinden, in wat gedaante van vertrouwen men die ook voordraage , met hoedanige blanketzel men die ook verciere. Het Euangelie is tot hier toe onzen roem en onze ftrekte geweest; ach! dat het 't nog, dat het geduurig de vreugde onzer harten zy! — Het is't eeuwig Euangelie. Bemind
het;
(*) Zie, C. F. Wegener. Bewys dat de Godsdienst de ziel van een Staat «y. Amft. 1776. D. V.
B 3



aa EERSTE LEERREDEN
het; trek'er den geest van aan ; volgt 'er de grondregels van : laaten wy, indien 't 'er op aankomt, 'er de verdedigers, de bloedgetuigen van zyn. Laaten wy dit voortreffelyk erfdeel, dat onze Vaders tot ons ove'rbragten, onze Kinderen nalaaten, om van genachten tot gedachten de fchat onzer bloedverwanten , de Befchermëngel van 't Vaderland, de heerlykheid van Sion te zyn. De wangunst verwoed zal 'er over zidderen; de Vosrt der duifternisfe zal tegen de geloovigen, die hy wilde verflinden, de Openb. tanden knersfen. Wy, Geliefde, wy zullen 3' houden V geen wy hebben, en niemand zal onze kroone ncemen.
AMEN.
IN-



INVLOED
VAN DEN
CHRISTELYKEN
GODSDIENST,
op 't GELUK der BURGERLTKE MAATSCHAPPT,
O F
TWEEDE LEERREDEN
C V E R
MAT TH. XII: vs. 18.
Siet mynen knecht, welken ik verhoren hebbennen beminden, in welken myn ziekeen welbehagen heeft, lek fal mynen Geest op hemle-gen ende hy fal bet oordeel den lleydenen verkondigen.
]^fa dat wy in de voorige leerreden, met U. A. onder 't oog hadden het nut welk 't Euangelie dewaereld heeft toegebragt, wanneer het de treffelyke beginzels der gezelligB 4 held'



24 TWEEDE LEERREDEN heid, eener wyze afhangkelykheid, en eener welvoegende vryheid Helde; de geeften en harten , daarenboven door eenen gemeenen band van algemeene goedwilligheid, in welke het cement en de kragt van de andere wetten beftaat, vereenigende; dien geest van goedwilligheid inzonderheid toepasfende aan de belangen van het Vaderland, om 'er het geluk van te bevorderen: Hebben wy thans een niet minder zeer uitneemende dienst, welke hetEuangelie de Maatfchappy bewezen heeft, in aanmerkinge te neemen; naamelyk wanneer het aan de gezellige deugden , bet wettig gezag ( Sanftion ) der Goddelyke wetten geeft. Waarj door wy dan verdaan, dat het Euangelie , dat aantal deugdelyke hoedanigheden, welken te vooren niet dan voor eenyouwige onderrigtingen der wysheid ge houden wierden, als wetten uit den Hemel afgedaald, en door al het gezag van den Godsdienst onderfchraagd, bondig heeft ingefteld. Dat ftuk nog niet genoegzaam opgeheldert zynde, is ons van zulk eene aangelegenheid voorgekomen, dat wy ter ontvouwing van het zelve nodig dagten, eene geheele leerreden te moeten afzonderen , daar toe over U en my de kragtdadige byftand der genade aanroepende. Amen.
Wy



OVER MATTH. XII: vs. 18. 25 Wy zeggen dat het Euangelie , alle deM-*<gezellige deugden, van welken fommigen ^mcAt. ouwlings niet bekend waren, anderen geen deel van den Godsdienst uitmaakten, met de aanzienlyke verklaaring, van Goddelyke, geweeten verbindende wetten bekleed heeft. Mier Geliefde, ftaat men verbaazd over de byzonderheid: Straks vind men als op eene ry d'erkentenis omtrent de weldaaden van onzen eevenmcnsch; de belangelooze rechtmaatigheid in de gedragingen ,* de groote pligten van ftigting en broederïyke vermaaninge ; de pligten der vaders jegens hunne kinderen -, de befcheidenheid; den yver en getrouwheid voor onze vrienden; de zorge voor den behoeftige. Nog meer, die fchoone wet van Paulus beginzel der edelmoedigfte gevoelens ; verbtydt u met den ^!2: Uyden : ende weent met den weenenden ; die wyze needrigheid welke ons van de pragt en van de groot heden verwydert, om geene gevaarlyke mededingingen nochrampfpoedige jaloersheid te verwekken; die ongeveinsdheid in de redenen; het verdraagcn van gebreken in anderen; het vergeeven van ongelyk;de maatigheid; de ingetogenheid; d'cerbaarheid; de zachtzinnigheid; deheuschheid; kortom, B 5 al*



t6 TWEEDE LEERREDEN
alle de takken en alle de gewrochten der liefde. Men zal ongetwyfeld moeten toeftemmen , dat die deugden oneindig veel toebrengen tot het algemeen geluk: En niettemin wierden ze voor de verkondiging van het Euangelie, -alleen aangemerktals wysgeerige eigenfchappen; men ftelde die niet in den rang der enge pligten van eene godsdienftige Zedekunde; het Euangelie alleen, heeft dezelve tot wetten verheft.
Wy zeggen niet dat zy allen * in de oudheid onbekend geweest zyn ; in 't tegendeel , de Wysgeeren in hunne Schooien, de Dichters in hunne werken, de Zedemeefiers in hunne gemeenzaame gefprekken, de Redenaars in hunne vertoogen, bragten over dat ftuk de fraaifte redenvoeringen aan 't licht. Dan , zy fpraaken in hunnen eigen en byzonderen naam; het waren ontdekkingen van 't vernuft, gelyk heden ten dagen de byzondere gevoelens der Geleerden over zekere verlchynzels der natuur : verhevene fcherpzinnige denkbeelden , welken zomtyds de bewilliging van 't verftand en de goedkeuringe van 't harte wegrukten, doch welken een ieder vryftond in zyn gedrag te volgen of te fchenden , zonder desweegens
re-



over MATTH. XII: vs. 18. s7
rekenfchap verfchuldigd te zyn. Met één woord, het waren befpiegelingen, raadgeevingen, en niets meer (a).
Wel-ligt denktgeGeliefde, datdatflagvan deugden* zonoodzaakelyk voor het welzyn derVatfchappy, door de Maatfchappy zelve, tenminften, in den ftand van haare wetten zullen gefteld zyn. Geenzins. De menfchelyke Wetgeevers zwygen allen , zonder onderfcheid, over die Hukken, als over voorwerpen van de uiterfte onverfchüligheid. En hoe zouden zy, om ons die edelmoedige gevoelens inteboezemen , met hun gezag tusfchen beide koomen , dewyl zonder de kennisfe der harten, zy voor de onderhouding van gelykvormige pligten nimmer konnen waaken? Alle de deugden welken deeze eifchen, zyn tothet uitwendige bepaald , geen kwaad naar buiten te begaan, niette dooden, niette ft e el en, niette lafteren. 'Er is hen weinig aangeleegen dat de
zie-
00 Zal men de verborgenheden van Ekufis , van Samoftrace, &c. aannaaien ? Zie BMothe.ue des fciences fc? L teaux Arts. 176S, de uittreksels van la Nouvelle Mmonjlrations Evangélique du Dr. LëLand i of veeleer het werk zelve; zedert in't Fransch vertaald.



^8 TWEEDE LEERREDEN ziele bevlekt zy , dat de hartstochten onrechtvaardig en wraakbaar zyn, mits zy ia de duifternisfé verholen blyven. Slaat de boeken der menfchelyke Rechtsgeleerdheid op; waar zal men wetten, met recht van wetten, vinden, tegen de gierigheid en de ongevoeligheid van 't hart; tegen de trouwloosheid in vriendfchap, tegen de ondankbaarheid, den agterklap, de trotsheid en 'tbedrog; tegen den wraakzugtigen imborst en tegen den afgunst? Ach, Geliefde! die wetten worden alleen in't Euangelie gevonden (*). Zag men ooit onder de volkeren fo:\één wetSeeverdie zig met Mozes verftoutte Matth. te zeggen, gy m zuU nkt bjsgeeren; en ê'eIyk Jezus Chriftus, zalig zyn de reine van herten: want zy zullen God'yfco.'T is 'er zo verre van daan dat de menfchelyke wetten ftrekken zouden om aan de ziele die tedere en zuivere gefteldheid te geeven , die de waare deugd uitmaakt, dat ze in tegendeel, daar zy alleen de voornaamfte booze aanilagen beteugelen, ftrekken om het kwaad doortrapter te maaken: door de rechtsgebruiken, waarmede
zy
Zie C. F. Wegener, Bevyi enz. II. H. i Afd. J. 51. p. 204. D. V.



over MATTH. XII: vs. 18. 29
zy omtuint zyn, maaken zy den booswigt vermeetel,zy verzekerenzelfs den uitflag,hoe weinig afgérigt hy ookmagzyn;tenhoogften genomen, dryvenze de misdaad naar 't hart tot het gunftig oogenblik; zy fcherpen dus het verftand der misdaadigen, om konst* greepen te bedenken, beleid van ongerechtigheid te brouwen, bedekte wegen aanteleggen,ten einde flraffeloos tot hun doelwit te geraaken, 't zy door de dubbelzinnigheid, of het ftilzwygen der wetten tot hun voordeel te trekken ,'t zy door haaren Dienaaren om te zetten, 't zy door zich aan hun opzigtte ontrekken.En terwylvroome lieden onder die fchaduw onbekommerd leven,werpen hunne vyanden hunne pylen met konst, en vinden by wylen in de wetten zelve eene befcherming op welke de anderen zich verlieten. In 't algemeen , hoe meer voorwerpen de flaat der Maatfchappy aan de begeerlykheid der menfchen verfchaft, hoe meer hy ook misdryf en wanorder verwekt , en hoe minder kragts hy heeft om die te fluiten. Hier moet een goddelyke Godsdienst plaats hebben om op 't hart te werken en het geweeten te vormen.
Wel ligt denktgc nog dat de gezellige
deug-



3o TWEEDE LEERREDEN
deugden zo fchoon en uit haaren aart zo voortreffelyk zynde, haare bekoorlykheid met zig draagen, en dat die bekoorlykheid genoeg zy, om dezelve te doen betragten. O! neen; deeze zedelyke fchoonheid is van eene al te fcherpzinnige nafpooring, te teder , om door dat aantal onbefchaafde menfchen, welken niets dan de waarde van 'tgoud en 't vermaak der welluften kennen, ontdekt en gevoelt te worden. Het is geen bekoorlykheid voor hen welken in hunne onafhangkelyke gemoedsneiging de wet van niemand willen ontfangen.noch aan zig zelve opleggen": ook niet voor gemoederen door deeze of geene tegenftrydige hartstochten ingenoomen. Zo dra men de uitfpraak, wat zondeen wat deugd is , aan hunnen fmaak overlaat, zullen zy rechters in hun' eige zaak zyn, ja , zig zelfs van hunne hartstochten deugden maaken. Derhal ven, verre van door dit fraai Systhema, de gebreken van't hart, welke de Maatfchappy het meest fchadelyk zyn, te geneezen, laat men hen den toom los, men geefthen voedzel,men verheft hen tot den rang der heiligen. In hoe veele onderfcheidingen en drogredenen zal de eigenbaatzignietbezwagtelen om haare
oog.



over. MATTH. XII: vs. 18. 31
oogmerken te bedekken, om haare aanflagen te verfchoonen, om zig een bedriegelyk gelaat van algemeen-belang te geeven!;'
Heilige Euangelifche Godsdienst! hy alleen heeft onderden acbtbaaren naam van voor het geweeteh onnalaatelyke deugden die groote pligten der Maatfchappy toegewyd: hyfteld die als hoofdzaakelyke ftukken m 't boek zyner wetten.
Om dezelve onverbreekelyker te maaken, laat het Euangelie aan 's menfchen harte geen uitvlugt; het verklaard uitdrukkelyk het geen men doen , en 't geen men vermyden moet ; het drukt't Zegel van God zeiven op zyne'. verklaaringen, als aan oppermagtige bevélen; het doet 'er ons noodlotvan afhangen, lnplaat van koeltjes e ZeS*en, de maatigheid is nuttig, de milddaadigheid is beminnelyk, de dankbaarheid is fraai; beveelthetdezelve,hetzegt,^«/fe wille des Heere; zofeytde Heere. Die pligten zyn opgeflooten in den eed van getrouwheid die gy aan God verleent. God zal u over die ftukken oordeelen: de overtreeders zullen de ftraffen niet ontkomen gelyk zy in dit leven doen : de betragters, welken de Burgerly-
ke-



32 TWEEDE LEERREDEN
ke - Maatfchappy kan, noch moet beloonen, zullen van God den prys hunner deugden ontfangen. Dus leeraart het Euangelie wezentlyk alle die dingen, welken zuiver en beminnelyk zyn: Dat is zyn groot voorwerp; de dienst by uitneemenheid, welke het wil dat men God bewyzen zal. O! welke eene verwisfeling, oneindig, voordeelig voor de waereld! Want daar de voormaalige Godsdienften aan anderen de zorge der Zeden overlieten, of veelëer de Zedekunde als eene betwistbaare weetenfchap, aan de ydele twistredenen der fchoolen ten befte gaven, verledigden zy zig alleen met de keuze der offerdieren, de plegtigheden van 't flagtöffer, en de voorfchriften van'tpriefterfchap. Het Euangelie alleen vernietigd de offerhanden, en fteld de deugden in haare plaatfe. En welke deugden? de gezellige deugden, die 'theil van 't menschdom voortbrengen: daar door worden zy oefeningen van den GodsJat. i: dienst; bet is de zuivere ende onbevleckte Gods*7. dienst voor Godt. Zie-daar hoe zig een algemeen ge weeten vormd: Ziedaar den breidel waar meê men de verdorvenheid van 't hart moest bedwingen; ziedaar het aanzien welke men aan de deugd geeven moet.
Myn



OVER MATTH. XII: vs. 18. 33 Myn tweede bewys verkeerd omtrent hetf.II.«gefchil der daad; te weeten, of't Euange-va„daad. lie waarlyk die weldaaden indewaereld heeft voortgebragt. Hier moet men derhalven de gefchiedenis en de ervaring raadpleegeri (fc); een foort van bewys, trèffelyker dan eenig ander; onze aandagt overwaardig.
De rechtvaardigheid vordert vooral, dat mende vervolgingen en de oorlogen welke de geestdryvéry inden eenen, en de cerzugt Tn den anderen mensch, jamrherlyk ontvtooken hebben, niet aan 't Chriftendom; maar aan de vergeetenheid van *t zelvetoefchryve. Het waare Euangelis des vredes is veraf van zulke verftooringen, het wraakt dezelve, en hegt 'er een' eeuwige fchande aan. Nimmer
(M Debedryvcnindezeeuindevolger.de leerredenen bvgebragt, zyn meerendeels bewezen uit het geloofwaardig getuigenis der Heidenfche Schryvers, in het meergenoemd uitmuntend werk van D, Leland aangehaald En wanneer het aanmerkelyke en mm bekende zaaken betreft, z.1 men eenige andere bronnen by breileen Ongetwyfeld zal het beveiligen vanzulke treurige waarheden betreurd worden; dan, het noodlot van t mensehdom voor de dagen van 't Euangehe beklagend, zal men het oogenblik welk zyne geboorte zag, en de weldaadige hand die het verbreidde, zegenen.
C



34 TWEEDE LEERREDEN
mer heeft het Euangelie den affchuwelyken gerichtszetel der Inquifitie opgerigt; nimmer joeg het om monnikstwisten, de volkeren tegen elkander in 't harnas; men heeft het Euangelie niet geraadpleegd toen men hen, welken men verketterde, in koelen bloede vermoordde. Verfoeijelyke laffer! dien heiligen Godsdienst, de misdaaden op te leggen van hun, welken alle zyne wetten fchenden! Laaten wy rechtmaatig zyn in ons oordeel en, en wy zullen op eene zigtbaare wy- • ze overtuigd worden, dat integendeel overal waar het Euangelie geheerscht heeft, de waereld van oneindig veel kwaads verlost is geweest.
i. De mensch was gekweld, door tallooze verfchrikkingen, wigchelaryen, voortekens, valfche Godfpraaken, toveryen ; bedriegeryen der verleiders, welken 'svolks ligt geloovigheid misbruiken om zig te doen vreezen, en zig te verryken (V). Het Eu-
an-
(0 Zie over het groot nadeel, Welk de ftarrewigchelary den volken heeft veroorzaakt, voor dat het Euangelie wel bekend was, Dittionnaire de Bayle, Art.
Strozzi Rem. G. Zie ook Lettres de Cicéron a At-
tieus, traduftion de Mr. de St.. Ré al, Liv, li, Lett. v.
Rem.



over MATTH. XII: vs. 18. 35
angelie terwyl het dit rampzalig bygeloof uitrooide, bragt de kalmte in't gemoed.
2. In meest alle de regeeringen , pleegde eene haatelyke dwingelandy ftraffeloos haar geweid; 't volk ging zugtende, onder den last van een yzer, van een knellend juk; de minfte tegenftand aan de willekeurige bevélen des Monarchs , deedftroomen bloeds vloeien.> Daarenboven , volgens de treffelykc aanmerking van den Heere Jezus Christus, warende Dwingelanden weldaadige Hee-^uc- 22:
a to 25.
ren genaamt. Doch, voegd 'er de Zaligmaa-
ker by , gy niet alzo. Het Euangelie legt in de daad, den Vorften wetten op, die 'er te vooren geene kenden: het boezemd aan een iedereen edelmoedige verheffing van gevoelens in; zo dat in dit gelyk in allé andere • opzigten, een Chriften met Paulus zeggen
kan; wy hebben niet ontfansen eun Geest vanRom- 8;
.. is.
dienst ■
F.em. 13. —— Bayle, penféesfuries Comeies. De
Heidenen zelfs, often minfte de wyste onder hen, fielden hnnne Godfpraakenin'tbefpottelyke. Zie 'c ge.en 'er Euripides van zegt in zyn treurfpel Heleiia genaamt. Aristophanes fpaarde dezelve niet in zyne blyjpdlen. Diedoorlugtige Romeinen, ca e s a r , cato, cicero, hadden 'er weinig achting voor.
C 2



2,6 TWEEDE LEERREDEN
dienstbaarheid, maar een Geest der aanneeminge, een geest van broederfchap.
3. In den kryg, beging men buiten noodzaake, zelfs na de overwinning, verbanningen, en moorderyen, waar van de gedagten alleen af keer verwekt, daar het zagtst lots welk men als eene gunst den gevangenen toezond , was hen als redenlooze dieren op de openbaare markten tot flaaven te verkoopen. Het Euangelie heeft den Overwinnaar menfchelyker gemaakt, de wreedheid der krygers verzagt (*), het recht der volken tot de beginzels van natuurlyke regtmaatigheid herroepende.
4. In de huisgezinnen [ik beeve deeze trek aan te haaien] maakten zig ontaarde Vaders onder alle de HeidenfcheVolken, éénéénig volk mogelyk uitgezondert, een inkomst van *t verkoopen hunner kinderen. Zy hadden
zelfs
1 C*) En hoe inneemend, hoe aanlokkelyk is het aangezicht van een held, met wiens heldhaftige deftigheid de vriendelyke lach van een Chriflen verknogt is!
Gelukkig land voor wiens veiligheid vroome Krygslie» den vechten! — Gelukkig land in 't welk ten tydenvan oorlog Chriftelyke heiren flaan! C. F. Wegener. Bewys enz. II. 11. Afd. §. 55- P- 239. id. §. 55. p. 259. 360. D. V.



over MATTH. XII: vs. 18. 37
zelfs het recht die te doen omkomen, alleen om de moeite en de koften hunner opvoeding te fpaaren. Sommigen, wanneer ze hen in fchoonheid noch in fterkte bevielen , begroeven ze levendig; anderen lagen hen ter vondeling op de mesthoopen of in de bosfchen: anderen offerde hen op de altaaren hunner afgoden, "t zy door hen in de vlammen te werpen, 't zy door hen een dolk in 't hart te drukken. Byaldien deeze of geene deezer rampzaligen de wreedheid hunner ouders ontkwamen, wagte hen een flaverny erger dan de dood, of wierden llagtöffers van eene affchuwelyke ontugt, dat een overmaat van ongeluk is (tf).
5. De offeranden van menfchen, door een openbaar bevel, in de tempels der Goden opgeüffert, offeranden aan 't meefte deel der ouden volken gemeen, waren die niet in 't
al-
00 Zie de Hr. Abt de la Bleterie over Tacitus, des moeurs des Germains, Rem. Sl. — Obfervations Critiques £f Hifcoriques fur le Mahométisme, par G. Sales, Sec. v. Art. 10. — Jaquelot disfertations èfc* Tom.i-p. 239. — Garcilasso delaVega, Hifioire des Incas, Liv. i. Ch. 12. verhaald het zelvde van de inwooners van Peru.
C 3



P TWEEDE LEERREDEN
algemeen als een wezentlyk deel hunner Godsdienst geöeffend (<?)? Derhalven zeggen wy met de woorden van een hedendaags Schryver (/), dat „ het aloud Heidendom „ verfoeijelyke Goden teelde , welke men „ op aarde als booswigten gellraft zou heb„ ben, en die ten tafreel van 't hoogst ge5, luk niets aanboden ais fcheimiiukken om 9, te bedryven , als driften om te voldoen." Denk niet Geliefde, dat deeze afkeerver-
wek-
CO Beh3iven 't geen d'Hr. Lel and in 't reeds bygebragc werk hier van verhaald, Part. i. Ch. 7. kan men nog opfjaan, Hijloire unïverfelïe traduite de L'Anglois, in degefchiedenisfen derCarthagers, der Germanen,
der GUliërs, der Britten &c IntroJuEtion a L'Hifioi-
re du Da:memarck par Mr. Mallet, Liv. n. -Ba yLE, Penfusfur les Cometes. ~ Lucaan, Lïb. in. van de Giüliën en van zeker bosch fpreckende in welkzyzig ver verrigting van hunne Godsdienftige plegtigheden vergaderden, zal dccze affchuwelyketrekken by brengen;
- - - - -- -- -- Earbara ritu
Sacra Deum; ftruttce fucris feralibus arce; Omnis humanis lujirata cruoribus arbos. „ 'Deeze plaats onttrok aan 't licht eenen onmenfchely« fcc" Godsdienst, en grouwelyke offeranden; de altaaj? ren, de boomen droopen 'er van menfchen bloed." CO B' Heer Jf. J; Rousseau, dans Emile, Tom.



OVER MATTH. XII: vs. 18. 39
wekkende misdaaden niet meer zyn. Men vind die nog in die rampfpoedige geweften daar het Euangelie niet doorgedrongen heeft, (g). Denk ook niet dat dezelve alleen by twee of drie natiën van eene zonderlinge wreedheid gepleegd wierden. Neen dit was niet minderde beitendigegewoonte van Ava en Europa als van Afrika: Het was't gebruik, en wel een wettig gebruik, der meest befchaafde volken, der Grieken en der Romeinen. En die volken van China en Japan, van welken men in onze dagen zig gelaat de wysheid, de heuschheid, de welgemanierdheid te roemen, om het gemis haarerwysbegecrtete doen beklagen (*), die volken pleegen
thans
QO De offeranden van menfchen zyn nog in gebruik in verfcheidene doelen van Guinee: Hijioire gén. desVoyages, Tom. iv. Liv. ïx. x. in 4to. -- Zy zyn gemeen in Amérika. Zie Lafitau, Maeurs des Sauvages Amcricains, in 410. Tom. 11. Zie ook het zoëevenaangehaald werk, Tom. xn.p. 540.
'(*) De volken van Japan! Zo dra men iemand (in Japan) verdagt hield Chriflcn te zyn, wer<i hy wreedelyk gepynigd om hem te doen belyden, als wanneerzulkeen en zyn geflagt niet alleen,' maar ook ter weêrszyde de drie naaastwoonendebuuren, met derzelver geheelehuisgezin, uitgerooid werden, W. Schouten, Reistogl naar en door O. Ind. D. Ü. H. 3 p. 26.
C 4 Fraaie



4o TWEEDE LEERREDEN
thans dezelfde buitenfpoorigheden (£). Zy gebruikten een' barbaarfche magt omtrent de vryheid en het leeven hunner kinderen. Denk ook niet dat de aloude Wysgeeren ooit die onmenfchelykheid hebben beftreeden. De Wysgeeren! Ach! dat foort.van misdaaden fte/nde zeer wel met jhunne Zedeleer: Zy deeden gelyk de anderen. De Solons, de Licurgusfèfi,de Plutarchusfen zeiven behandelden dat onderwerp-met toegeevenheid, als een zaak van goede Burgerregeering, zy keurden dezelve goed, zy moedigden 'er hunne tydgenooten toe aan, zy Helden regelen in omtrent de uitvoering (i).
Ach,
Fraaie hcuschheid! Fraaie wysbegeerte om die te beklagen! D. V.
C/0 Zie het zelve werk, Tom. v. Liv. xn. p. 147.
CO » S ocr at es gaf ten grondregel, dat een ieder „ den Godsdienst van zyn land moest voigen. Zyn difci„ pel Plato, die Griekenland en alle de Geweften der „ waerekl, door eenen uitzinnige cn fchandelyken Gods„ dienst vervuld zag, liet niet na als een grondflag van „ zyn Gemeenebest te ftellen, dat men nooit iets veran„ deren moet in den Godsdienst welken men ingefteld „ vind, ja dat het uitzinnig is 'er aan te denken." Bossuet, Difcfur L'Hifi. Univ. Part li. CA. 16. Zie daar dan Wysgeeren van aen eerfien rang, de orakelen der
wae.



over MATTH. XII: vs. 18. 4* Ach, Geliefde, te recht zegt zeker fchryver: „ zodanige ongeloovige van onze da„ gen die lafteringen tegen het Euangelie „ uitbraakt, als ware het ftrydig metdebe„ langens van de Maatfchappy , zou wel„ ligt, indien zyne ouders in een land ge" leefd hadden daar men de leere der Wys" geeren, veeleer dan die van J. C. aanklee v" de, in den dageraad van zyn leven omge„ komen zyn fT)."
Gaat daarenboven met de gefchiedenisfe te raade, en gy zult verneemen (0, dat het Euangelie, by de Oofterlingen, de fchnkkelyke ongebondenheid vanhoerery en bloedfchande; by de Celten de zelfmoord door de wetten begiftigd; by fommige Noordfche volken, het verfoeijelyk gebruik, om gryzaarts , zo dra ze tot werken onbekwaam wa. ren, 'van fteiltens aftewerpen of hen te doo-
den,
waereld, welken met ecu fchreeuwend onrecht, de waarheid gevangen hebben gehouden.
fit) M' l'AL'bé de la Bleterie, overTACXTUS, Mocurs des Germains, Rem. 51.
CO Zie Cave's Primit. Chriftianity, p. 88. ■ Locke de ^Entendement hum. Liv. I. ch. II. 5- 9- —'"
Mo n t ag ne, Liv. dl. 22.
C 5



4* TWEEDE LEERREDEN den, heeft vernietigd; by alle de volken, de wraakzugt, welke zy als eene voornaamfte deugd koefterden, de hoogfte verdienste, het hoogst geluk daarin Hellende, dat zy uit het bekkeneel hunner vyanden konden drinken; elders, de met min verfoeijclyke gewoonte om in dezelfde houtmyt met de lyken der mannen, de levende lichaamen van hunne vrouwen en kinderen te verbranden; op andere plaatzen, de affchuwelyke maaltyden der Menfchenëeters. Te vergeefs zou ik poogen voort te gaan in de byzonderheden van zo veele andere misdryven, niet min verderfelyk voor de Maatfchappy als ontëerend voor de menfchelyke natuur, welken, voor dat het Euangelie de waereld verlicht had, onder 't gezag der wetten, onbefchroomd bedreven wierden (?»). Het zou genoeg zyn die te noemen om 'er de verfoeijelykheid van te gevoelen; dan dit zelfs, is een misdaad voor een Chriften. Men beklaagd, en met reden, de ongeregeldheden welken nog heden ten dage in 't midden van 't Chriftendom befpeurd worden: De voor-
zig-
O) Zie Bossüet, Disi.furUIIiJl. Unïy. Part. ir «h. 16.



OVER MATTH. XII: vs. 18. 43
zigtigheid vordert egter , dat wy de heerfchende neiging om de eeuw in welke men leeft te hékelen, en het genoegen welk men door zodanige hékeling het gemeen verfchaft wantrouwen. Steld U. A. zig, om dit onderwerp grondig te onderzoeken; het zal ras blyken, dat de duiftere eeuwen van 't Heidendom, in welken men alleen Wysgeeren tot leidsmannen had, 't zy door de tallooze gruwelen welken 'er bedréven wierden; 't zy door de geweldenaryen der grooten om die te onderfchraagen; 't zy door de kragteloosheid der wetten om die tel beteugelen, de rampzalig He geweest zyn : T is zo Aandagtigen die eeuwen in welken het licht van 't Euangelie, door het bygeloof, als uitgeblust was, konnen niet dan onder de duiftere eeuwen gefteld worden. Het gevolg van dital is baarblykelyk; te weeten, dat wy de wederöpregting der gezellige deugden in aller harten; by 'gevolge ook al't geen nog op aarde van heuschheid, rechtmaatigheid, zao-tmocdigheidoverblyft, aan 't Euangelie verfchuldigdzyn; dat hetderhalven gebooren is kot heil van 't menschdom. Dan op dat ik eindige, zal ik met ééne aanmerking fluiten. BE_



44 TWEEDE LEERREDEN BESLUIT.
Er zyn in allen tyden verachters van de waarheid geweest. En welken Godsdienftigen of Wysgeerigen aanhang, welke menfchelyke gevoelens, welk opftel van regeennge was ooit zonder tegenfpreekers? Het voor en tegen is onuitputtelyk: 'er is meer verfcheidenheid tusfchen de geeften als tusfchen de ligchaamen. En byaldien 'er, om onder de menfchen onöplosfelyke misverftanden voor te komen, een wetboek, van vafte, en geconftateerde wetten vereischt wierd, welke eene verplichting, welken eerbied zyn wy het Euangelie niet; fchuldig, dat voor altoos ons geloof en onze zeden bepaald heeft, ten einde wy niet meer zouden JP* 4- zyn kinderen, die als een vloet beweegbt endeomgevoert worden met alle wint der leer e, door de bedriegerye der menfchen, door argblistigbeidï Laaten wy de liefde met de waarheid t'zaamen voegen : dus van dwaaling behoed, dat een groot kwaad is, zal men voor den partyzugtigen haaf, dat nog grooter kwaad ïs,veilig zyn. Ach, Geliefde ? is 't niet zo, dat ketteryen gefchikt zyn om het geloof te beproeven, twisten, om de liefde op te wekken ,



over MATTH. XII: vs. 18. 45
ken, fcheuringen om den yver t'ontvonken. Legt niemand booze voorneemens te laften bezwaart anderen niet met gevolgen welken zy ontkennen: Laaten wy eene broederlyke meêdogenheid oefenen omtrent hen welken tot jammerlyke dwaalingen vervallen : Hier aan zal de weezentlykheid van ons Chriftendom blyken.
Ondertusfchen, laaten wy ons zorgvuldige wagten voor de verleidinge. Helaas ï 'er is zo weinig noodig om in de arglistiglyk gefpanne ftrikken gevangen te raaken. Laaten wy, op den grond der dingen naauwkeurig lettende , zonder haat, en zonder drift overweegen, of 't geen de vyanden van't geloof voorhouden eenigen grond heeft. De vryheid van't onderzoek is die voor hen alleen? Hebben wy geen recht om't valfche van hunne redeneeringen te ontdekken, en in volle daglicht te ftellen , Is 't waar dat het Euangelie aan 't belang van den Staat verderfelyk zy? Is 't waar dat zyne grondregels ftrydig zyn met de liefde tot gefchiktbeid, tot natuurlyke evenredigheid, tot vrede en deugd? Is 't waar dat om de waereld te hervormen of dezelve een bevallig aanzien te geeven, de zuilen van den Godsdienst
ncêr-



46 TWEEDE LEERREDEN
neêrgevelt, en zyne grondveften geheelën- "i al, moeten omgekeerd worden ? Op welk ! fteunzel zal de Maatfchappy dan leunen? Devreeze voor de zwaarite lyfftraffen zal alleen al de zedekunde, en al de gerustheid van 't menschdom bewerken.
Ach! Wanneer zullen de dagen des lichts komen, in welkende reden volmaakt zyndealle verblindinge verdryvende, over haa-| re afdwaalingen bloozen, in haare volmaakt- I heid zelve zig verneederen zal; zydie thans zo trots is in haare dwaalinge .' Wanneer zullen de dagen des lichts aanbreeken! Maar het licht is in de waereld gekomen , het fchitterd in't midden van ons; en men fluit de oogen, uit vooroordeel of uit hoogmoed voor zynen Goddelyken glans! Men wil de wet niet ontfangen dan van eene flegt ver- s lichte, wankelende, kragtelooze reden, welke zelve als eene onnoozele door de neigingen van 't harte geregeerd word! dat is, dat men zig een opftel van zedelyke onafhangkelykheid maakt, om het gcweeten in de ruimte te {lellen; dat men met eene fchreeuwende ondankbaarheid, de oneindige weldaaden welken het Euangelie de waereld beweezen heeft, vergeet; en zyne heilige wet-
ten



over MATTH. XII: vs. 18. 47
tenlafterd. Gelukkige Chriftenen, gedraag Uagtervolgens't Euangelie des vredes, welk 't licht dat U ontbreekt,allezins vergoeden zal. Het zal voor uwe ziele een plegtanker zyn, om haar verre van de klippen te houden, om haar te behoeden voor ftormwinden en fchipbreuk, om haar tegen den dood te bemoedigen. Kortom, waartoe zo veele twistredenen en tegenfpraak? Zyt oprecht, hebt de waarheid, God, den naaften, uw eigen geluk lief. Nog eens, de waarheid, de deugd, de vrede, de liefde Gods, de liefde des naasten, eenewyze liefde van zig zelve. Dat is de eenige roem naar welken wy te dingen hebben; dit zal onze Kroone in eeuwigheid zyn.
AMEN.
IN-



INVLOED
van den
CHRISTELYKEN
GODSDIENS Bt,
op 't GELUK der BURGERLTKE MJJTSCHJPPT, o f
DERDE LEERREDEN
over
MAÏTH. XII: vs. i3.
Siet mynen knecht, welken ik verhoren bebbejnynen beminden, in welken myn ziekeen welbehagen heeft, lek fal mynen Geest op hem leggen, ende hy fal bet oordeel den Heydenen verkondigen.
C3m de aanmerkelykeir invloed van den Chriftelyken Godsdienst op 't geluk van den Staat te betoogen; hebben wy bewezen, dat hy, door den onderhoorige de grondbegin-
zcls



over MATTH. XII: vs. 18. 49
zeis van eene redelyke af hangelykheid; en aan de Overheid, die vart een gemaatigd gézag voor te fchryven, de algemeene order door wyze wetten handhaafd. Zo, dat hy te gelyk den geest van onkfhangelykheid of&anarchie, en den geest van geweld-daadigen oppennagt beteugeld. Wy hebben daarenboven gezegt, dat dezefvenhet eerfte beginzel der pligten van den mensch jegens zynen naaften ,deüefde^ slyk bepaald heeft; een beitel dat onze verwondering des te meer opwekt, dat het alle de vermogens, begaafdheden enkragten veréénigd, om dezelve eenltemming tot het algemeen belang te doent'zaamenloopen. Wy hebben wydersbewèzen9datdeeze heilige Godsdienst,
ons, zelfs daar door, op eene kragtige wv~ ze aan het Vaderland, en aan de pligten van een goed burger hegt, zo wel ter verdediging als totvoorfpoedvan dat volk van welk
wy leden zyn.
fjnzè overdenkingen verder uitbreidende,
verkeerde onze laatfte leerreden omtrent een boofdzaakelyk ftuk: t. w. dat het Euangelie de gezellige hoedanigheden, d. i. dedeugden die 't heil van't menschdom voltrekken, met een wettig gezag ^nclioh) bekleed jy heeft,



50 DERDE LEERREDEN
heeft, waar door zy in goddëlyke wetten verkeeren: een gewigtig ftuk dat ten allen tyden, aan alle leerftelzels van Staatkunde , van Rechtsgeleerdheid en Wysbegeerte ontbrooken heeft.
Maar, dit is 't niet al, men moet den gelukkigen invloed van 't Chriftendom, in eenige byzonderheden befchouwen, welken beüisfende zyn voor 't geluk van de Maatfchappy, wy zullen de aangelegenfte uitkippen; en ons thans byde twee volgende ftukken bepaalen: Vooreerst, dat het Euangelie door zyne uitmuntende wetten noopens het huwelyk, de order en de vrede in de huisgezinnen handhaafd; ten tweede, dat hetEuangelie den koophandel met zulk een aanzien bekleed, zulke gunfte bewyst, waar door dezelven bevordert, en uitgebreid word.
Geliefde, fchoon men niet gewoon'is dergelyke byzonderheden op den kantzei te brengen, worden zy echter van dag tot dag noodzaakelyker. Het Chriftendom word heden ten dage aangerand, door menfchen welken zig voor Wysgeeren uitgeeven, zonder de wysbegeerte te kennen, de naam van geleerden aanneemen zonder de waare geleerdheid te bezitten: oppervlakkige vernuften
wel-



over MATTH. XII: vs. 18. §t
welken alleenlyk het uitwendige der dingen befchouwen, en daarop eene onbedagte uitfpraak doen, even als of zy die doorgrond hadden; 'er is derhalven aangelegen den Christenen het volledigst onderwys over deeze onderwerpen te geeven, om eene dierbaarc gemeinte voor 't verderf, voor d' ergernisfe, en voor de befmetting der godloosheid te behoeden. God verleene ons daar toeZy-» nen genadigen byftand. Amen.
EERSTE STUK.
Wy moeten dus in d'eerfte plaatze fpree-Dl, w*if
J . en ie vre-
kenvandevoordeelige veranderingen welkend der het Euangelie in de huisgezinnen gewrocht "^e'~ heeft, ten einde het gezag der vaderen, en de afhangelykheid der kinderen bepaald, cn aan deeze laatften eene goede opvoeding bezorgt werde. Met één woord, hetbetreft, de Euangelifche wetten aangaande het huwelyk. Ik fpreek niet tot den ligtvaardige, of ongodsdienftige, welken de ftaatigfte dingen in fpel verkeert: Neen, myne redenen zyn gerigt tot deugdzaame menfchen die de waare belangens van de Maatfchappy kennen, enter harteneemen. Hoe ligt zou men D 2 ee»



£a DERDE LEERREDEN
een zwart regifter aan den dag konnen brengen, van een aantal ftrafwaardhge, fchandelyke, en op ons voorwerp betrekkelyke wangebruiken, welken het Euangelie heeft afgefchaft. Maar, beter is 't die gruwelen in eene eeuwige vergeetelheid te begraven. Ik zwyge van de geweldenaryen aan de» flaaven gepleegd, aanwien den heiligen band deshuwelyks ontzegt was. Ja van den dwang, waar door men zo veele lieden van eenen hoogen ftand, ondanks hunne neiging, den ongehuwden ftaat als een wet gebood, en heden ten^dage in verfcheidene geweften uit bygeloof nog gebied (V). 'Er is niet veel fcherpzinnigheid noodigomhet nadeel te bemerken welk alle deeze wanvoegelyke en grouwelyke gebruiken de Maatfchappy toebragten: Het is een kwaad dat het Euangelie door de wederopregting van dc rechten der vryheid en der menschheid herfteld heeft.
Laaten wy in 'tbyzonder opmerken, i. dat indien men deeze ééne wet, onthoud u van alle hef mening, gelyk men 't verpligt is eer-
bie-
00 Zie Leland, Niuv. Démonftr. èvang. Tom. iri. Part. n. art. 7, g, p, 10. Esprit des Loix, Liv.xxv.ch.iv.



over MATTH. XII: vs. 18. 53 biedigde, dezelve van een oneindig nut zou zyn. Zy is 'tdie eene wettige verééniging in de plaats van ftrafwaardige vermenging {telt: Zy is'tdie ten behoedmiddel der gezondheid , der betaamelykheid en van de huislyke eendragt ftrekt: Zy is 't die der kinderen lichaamelyk en zedelyk geluk op eenen vallen voet veftigd.
o Boven-dien, het Euangelie de huwelyks verbintenisfe door heilige wetten bepaalende, heeft van den huwelyks-trouw een enge Godsdienstpligt gemaakt, by gevolg heeft 't met meer beftendigheid de ftaat des onderdaanen bepaalt, hetrecht der erfgenaamen geconftateerd, de huisgezinnen dooreen aantal betrekkingen, teffens onderfchei. den en verbonden, de algemeene belangens door haare onderlinge handhavinge bevordert, eindelyk, de natuurlyke genegentheden van bloed en verwantfchap, waar uit zo veele geneugtens voortkomen, onderfchraagt. Zie daar dan 't geen in ons de tederfte verkleefdheid aan een Vaderland verwekt, daar wy onze kinderen en onze vaders wier lot van zyn voorfpoed afhangt, gewa'ar worden; dierbaare pands-mannenyan onze liefde tot het zelve; onöphoudelyke D 3 waar"



54 DERDE LEERREDEN
waarborgen Van onze getrouwheid aan de wetten.
3. Wyders, is het buiten allen kyf, dat de ontzegging der veelwyvery, (eene onge. regeldheid oudstyds en heden ten dage nog zo gemeen onder veele volkeren) aan devrou wen, welken men, in alle de piaatzen daar die ongebondenheid heerscht, als ïlaaven handelde, de vryheid weder gegeeven heeft. Het Euangelie alleen heeft d'eerfte wet der Matth. fchepping herroepe: Die van den beginne den 19-vs. 4. menj-cye gmaa\t beeft ? foeft ze man ende wyf
gemaakt. Wie 'zietniet dat deeze groote wet, de vrede der huisgezinnen, d' eendragt der gehuwden, het geluk der kinderen vastfteld ? Wie kent de gruwelen niet, welken 'er gepleegd wierden in die ongelukkige geweften, daar den huwelyken ftaat alleen een ftaat van ongebondenheid en weelde voor zommigen, een ftaat van minnenyd ent'zaamenzweerin^ gen voor anderen is? Hoe veele toegenegendheden zyn 'er niet door de nyd cn wanhoop uitgebluscht! de geringe zwaarigheden over Welken men in de tegenwoordige gefteldheid der dingen klaagt, zyn die tevergelyken met dusdanige verftooringen? 4. Hiecby komt nog, dat het lot der kinde-



over MATTH. XII: vs. 18. 55
deren zig onder 't Euangelie oneindig verbeeterd heeft. Onmenfchelyke wetten gaven den Vaderen een'onbepaaldemagtop'tleeven hunner kinderen-, en wy hebben in eene vorige leerreden gezien tot welk een' buiten-He bofpoorigheid dit wangebruik gebragt w^r3<5. 37. Indien de vaders goedvonden deeze of geene hunner kinderen op te voeden, zy hadden altoos het recht hen naderhand tot flaaven te verkoopen. Kogt zig , een , aan de vrekheid zyns vaders opgeofferde, zoon> door zyne verdienften of door geld van de dienstbaarheid vry? Hy moest zig weder onder de magt van zynen vader begeeven, die hem wederom, en dat tot driemaal, kon verkoopen. De moeders zelve in eene ilaaffche af hangel ykheid van 't hoofd des huisgezins, en {leeds onder voogdy ftaande, zelfs nade dood hunner egtgenooten, hadden geen genoegzaam gezag om van hunne kinderen ontzien te worden, en zig met hunne opvoeding te verledigen (V). Zy waren niet dan eerde flaavinnen van den heerfcher. Ontaarde en verfoeijelykegrondregels, doch
voor
(b) Goguet, Origine des Loix, &c.Tom. 1. irePart, in-12. p. 44.
D 4



50 DERDE LEERREDEN
voer de komfte van den Heere J.C., algemeen aangenoomen. Hoord in tegendeel het EuEph.6: angelie: Gy kinderen, zegt het, 231; uwen\ 1' ' 4''ouderen gehoorzaam in den Heere. Gy vaders en \ verwekt uwe kinderen niet tot toorne. Kinderen eert uwen vadert ende moeder. Immersmoet men toeftemmen, dat die wet het aanfchyn der waereld verandert heeft. Want, Geliefde, by de Ouden was de onderwerping der huisgezinnen alleen gegrond op de vreeze; en de vreeze bewerkte die ooit de deugd ? By de Chrifterien is zegegrond op de erkentenis en op de liefde; zy is gegrond op beloftenis van heil; opdat uwe dagen verlenght worden, zegt de wet. De wet van MozeshoQ geftreng ook, had onvergelykelyk meer rechttnaatigheid dan de wetten der Heidenen : want Mozes gebied uitdrukkelyk dat de moeder geëert en byftand bewezen moet worden gelyk den vader, aldus in dit gewigtig ftuk der opvoeding tusfchen de beide kunnen eene wyze gelykheid ftellende, ten einde'er meer genegenheid, meer vertrouwen, meer bewilliging tusfchen de gehuwden zy; en by afwezenheid van d'eene, het gezag van de andere het gezin in order en in 't ontzag houde. Indien de wet van Mozes. den
va-



over. MATTH. XII: vs. 18. 57
vader toelaat zynen wederfpannigen zoon ter dood te brengen, dan is't niet, gelyk by de andere volken, door een willekeurige daad, noch in eene beweeging van gramfchap, noch door de hand der flaaven, maar hy moest zyn' zoon voor de Richters en de gantfche vergadering der kinderen Israëls aanklagen, alleen ter oorzaake van; wederfpannigheid, een misdaad die de gantfche Maatfchappy belangt. De redenen van den vader goedgekeurd werdende, dan wierd het weder fpannig kind verwezen om gefteenigd te worden, niet door den vader zelf, maar door de handen der vreemden: Dan nog, een vader de tyd hebbende om de zaak te overpeinzen, tot zyne tederheid weder gebragt, door aanmaaninge van den Rechter, door 't gefchrei en de beden van zyn huisgezin, door detusfchenkomst der omftanderen, door de traanen en demoedigheid van zynen zoon, een vader zal die het vonnis ter uitvoer brengen? Maar, het Euangelie is nog veel zagtmoedi«er, en fchoon het de kinderen in de afhangelykheidhoud, bevryd het dezelve van 't juk. Diensvolgens beantwoord de egte ftaat onder het Euangelie aan zyn doelwit; hy fluit binnen de behoorlyke paaien de kindeD 5 ren



5« DERDE LEERREDEN
ren en de vaders; het kind tot deugd vormende vertroost hy den vader; hy bewaard het leeven der perfoonen (indhidus') ; hy plaatstde zegen inde huisgezinnen; hy vormd het geweten der onderdaanen; hy verfpreid de voorfpoed in den Staat (*). Ach! al had het die ééne wet maar, by welke God den deügdzaamen vader barmhartigheid toezegt tot in. duizend geflachten, welke aanmoedigingvoor hen om door hunne deugden het geluk hunner nakomelingfchap te bevorderen!
'Er is nog een ftuk aangaande het huwelyk, inwelkjhet Euangelie een zeer voordeelige verandering te weeg gebragt heeft, welk wy niet ftilzwygend konnen voorby gaan. Te weeten dat de ondervinding in alle tyden aangetoond heeft, dat 'er voor 't menschdom niets rampfoedigerwas, dan het alöud ligtvaardig egtfcheiden. De gehuwden het recht bezittende om by d'eerfte grilligheid haare verbintenisfe te verbreeken, hadden by gevolge geen gemeen belang meer van welvaart, verwantfchap en noodlot; zy moeften dus in eene onderlingen fteeds duu-
rend
C*) Zie CF. Wegener, Bewys enz. II. H. n Afd, S- 58. p. 300. 301. D. V,



over MATTH. XII: vs. 18. 59
rend wantrouwe leven, wantrouwe dat het vergift is van alle Maatfchappyen, wantrouwe welke zig\onbedwonge openbaarde, en met terzydeftelling van alle eerbaarheid tot de uiterfte ongeregeldheden overfloeg. De driften van haat of ongebondenheid waren nietbedwongen, de oploopende gernoedsgefteltenishadden geenen breidel, de egtfcheiding was altoos bereid. Deerniswaardige kinderen, flagtöffers van dien kryg in den omtrek van 't vaderlyk huis, kregen 'er het allergevaarlykst voorbeeld; men moest de zyde der geweldigfte kiezen, of zyn geweld ondergaan! wel dra zagen zy zig verlaten; ftraffe ftiefmoeders kwamen eene tedere moeder vervangen; nieuwe erfgenaamen gaven gelegenheid tot nieuwe twisten ; kinderen van zo veele onderfcheidene moeders, van hunne kinderjaaren-af onderrigt elkander 0ver en weder te haaten, vielen elkander aan en verfcheurden elkander zonder medelyden; alle de banden van verwantfchap verkeerden in wreede verbitteringen. Ach! hoe kwaalyk kend men'smenfchen harte, en hoe vreemd is men in de gefchiedenisfe van de waereld, indien men waand dat de onverbreekelykheid van den egt, dien zeldzaamer maakt.
In



60 DERDE LEERREDEN In tegendeel men hebbe de afkeer van den egt toe te fchryven, aan de inwilliging van de egtfcheiding en aan de rampen die 'er uit voortvloeien. U. A. leeze 't geen te Romen onder Augustus omging. Niettegenftaande de groote belooningen welke die Vorstaan'thuwelvk hechtte, hoe veele wetten, en ftrenge wetten 'er noodig waren, om'er de onderdaanen toe tebeweegen! Nooit waren 'er zo veele egtfeheidingen dan in die dagen; bygevolge nooit zoveel wulpsheid, nooit zo veele huisfelyke misdaaden, nooit zo veele rampen in den huwelyken ftaat te ondergaan (Y). Trouwens, de fchranderde vernuften en de diepzinnigfte Wysgeeren hebben altoos het verbod van egtfcheiding als een trek van uitmuntende wysheid be. fchouwd. Het Euangelie alleen heeft dat goed in de waereld gewrocht (*).
TWEE-
CO Suetonius, invitd Augufli, Cap. 34.
O) Het Suangeiie wraakt zelfs alle aanleiding tot eene geoorloofde egtfcheiding, het over/pel; het rooid den wortel uit die 'er voedzel aan geeft; „ Zo wie een vrouwe „ aan/iet om dezelve te begeeren, die heeft airede overfpel in „ zyn hertemet haer gedaan." Matth. 5: 28. D. V.



over. MATTH. XII: vs. i3. 61 TWEEDE STUK.
Maar, indien 't Euangelie de order in deBtgmfnhuisgezinnen herfteld heeft, niet minder bz-fa'ndm werkt het hunnen voorfpoed door de begun- W">«ftiging aan den Koophandel verleend, ten einde zyne verrigtinge te bevorderen , en zynen voortgang uit te breiden. Dat was het tweede ftuk welk wy U. A. moeften ontvouwen.
Niemand zal met grond het aanmerkelyk nut van den koophandel tegen-fpreeken: Dat deChriftelyke Godsdienst dezelven oneindig begunftigd, valt ligt, zonder behulp van lcherpzinnige redenkavelingen, met de daad. te bewyzen. Ik beken Toehoorders, dat 'er een aanmerkelyke tak van den handel deiouden, door 't Euangelie, althans in Europa, vernietigd is; gave God dat het overal ware; ik beoogedenflaavenhandel. Wie onzer zou zo ontmenscht zyn, om 't verlies van dien verfoeijelyken handel te beklagen? Wie onzer die de waarheid lief heeft zal niet gaarne toeftaan, dat de affchaffing vanopenbaare markten, alwaar de mensch met de redenlooze dieren onderëen vermengt, en niet zelden tot eenen laageren prys verkogtwierd,
een



6* DERDE LEERREDEN
een der voornaamfte weldaaden zy, welken wy aan het Euangelie verfchuldigtzyn ? een waarheid die wyin 't vervolg bewyzen zullen. Maar ook het Euangelie heeft door een aantal andere, middelen, eene ruimer vergoeding van deezen vernietigde tak gegeeven.
i. Straks hegte de ouden Godsdienften een verachtelyk denkbeeld aan den koophandel; zo dat men dezelven den flaaven ten befte gaf: 'er was ten minften verboden zulken welken dezelven oefende als burgers te erkennen. Diensvolgens arbeide deeze, door een onrechtvaardig vooroordeel, onteerde menfchen, niet tothun eigen voordeel, maar ten voordeele van hunne ftrenge'heerfchers; niet gelyk heden ten dage, met nayver, met eer en aanzien , maar met een bedriegelyk en onrechtvaardig beleid. En welk een trap van vordering konde de weetenfchappen, zo wel die van den koophandel als van andere voor de waereld meest nuttige konften, in zulke handen bereiken? De konften der weelde waren alleen geacht, d'eenige die men voltooyde. Thans, integendeel, en zedert deheilryke omkeeringe door het Euangelie te weeg gebragt, thans zyn
't



over. MATTH. XII: vsT i8. 63 'tvrye menfchen, welken, met achting, in een ftaat van gelykheid, tot hun eigen voordeel, met gemoeddelyke beginzels, en eerbied voor 't algemeen belang, den handel dryven Qd).
2. Er is nog meer; het Euangelie heeft veele dingen tot voorwerpen van koophandel gemaakt, die 'er voormaals om bygeloovige redenen uit verbanne waren. Zodanige waren onbedenkelyk veele landen, bosfchen, waaren, dieren , planten, en andere natuurlyke voortbrengzels , dewelke men noch aantallen, noch koopen , noch verkoopen dorst; om dat men hen, of als onreine dingen, of als heilige goederen, of, zelfs, als Goden befchouwde.
3. Derhalven heeft het Euaugelie weder eene vrye gemeenfchap tusfchen de- volkeren geopend; en by gevolge het vervoeren der koopgoederen bevordert, het dwaas denk: beeld vernietigende , dat by verfcheidene volken heerschte, dat de waateren derftroomen en rivieren goddelyk waren, ja dat het een heiligfchennis zou zyn dezelve dienstbaar
00 Hifi. Univ. trad. de VAnglois, Liv. BK ch. 29.



64 DERDE LEERREDEN
baar te maaken aan het vervoeren van koopmanfchappen. Die dwaasheid was zo verregaande dat den koopvaardyfchepen de zeevaart ontzegt werd: Althans dat was het gevoelen der ouden Perfen, welken hen die een fchip te water deeden gaan, voor Godloochenaars uitkreten, hen betigdende de hoofdftofFen te bezoedelen (e).
4. Daarenboven heeft het Euangelie een aantal, niet min bygeloovige en, voor den handel zeer nadeelige gebruiken vernietigd; als by voorbeeld kwaade voorfpellinge der plaatzen, dagen, ja gantfche maanden, op en in welke niemand eenig werk dorst verrichten. Het Euangelie den dienst der Chris^ tenen tot eenvouwdige en redelyke inilellingen brengende, heeft de Maatfchappy van die tallooze vierdagen en uiterlyke plegtigheden bevryd, waar door een groot gedeelte van den tyd in de ledigheid verlieten, of in ongebondenheid doorgebragt wierd.
5. Ziet men de zaak verder in; ftraks ontdekt men dat het Euaugelie de volkeren door eenen gemeinenband van Godsdiensten broe-
der-
CO Hyds, de Relig. Perfarum.



over MATTH. XII: vs* 18. 65
derfchap veréénigd hebbende, eeven daar door dat heilzaam vertrouwen dat de ziel van den handel is, herfteld heeft. Men kend in de chriltene-geweften de oude barbaarschhe:'d niet meer;, die van de vreemdelingen > als zynde de geboorene vyanden van 't Vaderland, een afgryzen had ; die alle onderhandeling met hen verbood:, die hen in zaaken, hun belang betreffende, allen recht weigerde. Zou men by voorbeeld, indien de gefchiedenis des niet getuigde, zou men konnen gelooven, dat de koophandel in Egipten niet eer zynen aanvang nam* dan ruim duizend jaaien na de grondlegging van datfchoone Ryk, en alleen na de overwinning van Aïexander den Grootenï Zou men konnen gelooven dat de geweften van Azia en Europa thans zo bloeiende door de treffelyke oprichting van den koophandel, als Egipten, dcCrim, Indien, GroeiBrittanniënzelve, zou men gelooven, zeg ik, dat de Godsdienst dier volkeren hen gebood, den vreemdeling die 'er aanlandde, voor hunne Afgoden te Aagten ? Het Euangelie heeft voor altoos dee ze fchreuwendé onmenfchelykheid doen ophouden. Thans, Geliefde, is 't niet een bewezen zaak dat al den handel dia in de vier jr wae-



66 DERDE LEERREDEN
waerelddeelen gedreven word, in handen van de Chriftenen is? En onder de handeldryvende Chriftene natiën daar den handel het meest bloeid: zyn het niet die by welken hun Godsdienst het naast aan 't waare Euangelie komt?
6. Behalven de bygebragte redenen; verleend het Euangelie geen fchuilplaats aan de kwaade trouw. De menigte van [vry plaatfen ontbraken ouwlingsniet: ontrouwe fchuldenaars, zelfs booswichten vonden eene verzekerde fchuilplaats: Het bedrog zelf had zyne altaaren; zynenfchutsheer onder de Heidenfche Goden: hunne Tempels, hunne heilige plaatzen , de huizen hunner priefters, wat zeg ik? gantfche landfchap-penftrekten ten onfchendbaare vryplaats aan de verbreekers van de openbaare trouw (/). En bet is bekend dat die wanorder nog zeer gemeen is, in die landen daar het Euangelie door de vermenging van 't Heidendom
be-
(ƒ) ZieEüRipiDEs éanslatragêdic <F Jon. ~— Dictionaire de Bayle, art., Pep game, ville de Myjie^ Rem. D. -— Moreri, au mot Azyle. — Traité dec délits £? despeints duMarquis Beccaria, §. xxr.



ovèr MATTH. XII: vs. 18. 6f
bezwalktis. Hoe zou nu de koophandel by zulke wangebruiken voorfpoed konnen hebben? Het Euangelie alleen heeft dezelve geftuit.
7. Eindelyk heeft het Euangelie boven allen anderen Godsdienst, de voortreffelyke beginzels van rechtmaatigheid en trouwe in de verdragen, van naauwgezetheid in 't gedrag, ingefcherpt: het heeft de onrechtvaardigheid en 't bedrog onder het getal der fnoodfte zonden geftelt (*): het heeft aan den handeldryyende, zo wel als aan andere Chriftenen gezegt, Uwen wandel zy zonder geit gier igbeit: Heb. 13. 15. vergel. Luc. t%. 15. Het heeft de hoedanigheden der ziele welken het vertrouwen verwekt, en den koophandel iuHter byzet, tot den ftand der Goddelyke deugden verheft : en door alle de toekomftige verwagtingen onderfchraagd. Te recht befluiten wy dan, dat de koophandel zynen luifter en voorfpoed aan 't Euangelie verfchuldigd is.
BE-
(+) Zie C. F. We ge"ner. Sewys ira. II. H. ii Afê* §. 57. p. 292-294. D. V.
E a



68 DERDE LEERREDEN
BESLUIT.
Geliefde, wat zou het gelaat der wacreld zagtmoedig en bevallig zyn, indien het Euangelie der waarheid, dat ook het Euangelie des vredesis, 'er volmaakt in heerschte! En met wat oog moet men dezulken befchouwen die zig deszelfs vyanden verklaaren te zyn? Zyn ze eeven daardoor niet de vyanden van ,'t algemeen geluk? Wy eeren den Heere J. C. als onzen Zaligmaaker, als de oorzaak van d'eeuwige zaligheid; en gewisfelyk 't is de grootfte eernaam die wy Hem verfchuldigd zyn; het grootfterecht dat den gezegenden Heiland op onze dankbaarheid heeft. Dan, hoe onvolmaakt zou het denkbeeld van zyne weldaaden niet zyn, wanneer men dagt, dat Hy alleen ons toekomftig heil beoogd had. Hy is de daadelyke weldoener van de Maat fchappy der men fchen; Zyn Euangelie is gebooren om de order, de vrede Epk 2: en't heil op aarde te handhaven: Hy verkondigt 14, is-den Heidenen het recht: Hy heeft den middelmuur des affcbeidfels, die hen van eikanderen verweiderden gebroken:\\y heeft alle de bronaderen en alle de wegen der heusehheid weêr geopend. Het lichtverfpreidende heeftHy de deugd weder



over MATTH. XII: vs. i&. 69
der opgericht: En door deze beminnelyke verééniging van de*deugd methetlicht, heeft Hy de vreugd aan 't geheelal weder gegeeven: Zie daar de groote en gelukkige hervorming welke Hy uitgewerk heeft: Zie daar de weldaaden die 'er nog onder de volkeren uit voortvloeien. Ondankbaaren! Ieder uur , ieder oogenblik genietenze Zyne weldaaden, en willen 'er den bron niet van zien, zy weigeren Hem te verheerlyken! Zy herhaalen hunne lafteringen, vernieuwen hunne vervolgingen, flaan de handen tezaamenmet hen die Hem kruicigden! Ondertusfchen, ondanks deze ondankbaarheid, ondanks de heimelyke of geweldige aanflagen van de vyanden van 't geloof, en niet tegenftaande de. zulken die zig Chriftenen noemen niet eeven oprecht in hunne belydenis zyn; is het Euangelie nog het heil der waereld; 'er is op aarde minder wreedheid en geweldenary, minder elende en ongeregeldheid dan te vooren. Wat zou het dan zyn indiende Vorften en de onderdaanen, de grooten en de kleinen, hun gevoelen en hun gedrag naar zyne heilige wetten rigteden! Welk eene verrukkende vertooning zou men dan vooroogen hebben! Welk E 3 een



fo DERDE LEERREDEN
een' onfchatbaare éénsgezindheid inde huisge? zinnen! Welk eene liefde en ny verheid van de vaders jegens hunnekinderen! Welk eene hartelyke wederliefde en gehoorzaamheid der kinderen jegens hunne vaders! Welk een' onfchendbaare trouwe in de onderlinge verbintenisfenlWelk een voorfpoed in den handel! Welk eene fchroomagtige opwekking van eer en gewisfe in de yerfcheidene handteringen des levens! Welk een geest van broederfchap! Wat zou het leven aangenaam zyn! En hoe zou men te aller uuren de ftemme en't harte in zegeningen en lof tot den heerlyken VerTim. 2: losfer opheffen, die ons zo veel liefde becii:4.wees! die hem zelve voor ons gegeeven beeft.1 ■ 'Werkerder weldaaden van den Schepper omtrent de menfchen, verkondigde Hy het jaar zyner welbehaagen en zyncr genade. Ach! in,het weldaadig charakter van 't eeuwig Euangelie, herkend men het zegel van, God zei ven, een God van liefde, de Vader der geeft-en, de God van 't heelal die zig over het menfchelyk genacht ontfermd heeft; en het zelve Zyne Goddelyke hulpe heeft toegereikt. Dat onzen lof tot Hem opkhmme! Dat onze aanbiddinge Hem welbehaaglyk zy! Dat Zynen lof in, de vergadering



over MATTH. XII: vs. 18. 71
ringen der rechtvaardigen eeuwiglyk weêr-. galme! Groote God, Vader, Zaligmaaker, Weldoender der waereld , van wien de liefde het Ryk is, Uzy in alle eeuwen d'eere en de heerlykheid.
AMEN,
E 4 IN-



INVLOED
VAN DEN
CHRIS TEL YKE N
GODSDIENST,
op 't GELUK der BURGERLTKE MAATSCHAPPT,
o f
VIERDE LEERREDEN
OVER
MATTH. XII: vs. i3 (*).
Siet mynen knecht, zvelken ik verhoren hebbe,mynen beminden, in welken myh ziele een welbehagen heeft, lckfal mynen Geest op hem leggen, end* hy [al het oordeel den Heydenen verkondigen.
3Sr zYn menfchen, die door de onbefchaafdheid hunner opvoeding, of door de
laa-
CO De Franfche uitgeevers, oordeelende dat verfcheidene plaatzen van deze Leerreden verkiaarende of wet-



over MATTH. XII: vs. 18. 73
Iaage gevoelens van 't harte, tot den flaaven ftand fchynen geboorente zyn. Niettemin, is 't zeker dat de zugt tot de vryheid nimmer ten volle in hen is uitgedooft, om dat de rechten der menschheid in 't binnenfte van 't harte geprent bly ven. Wy zyn allen met byna gelyke ziels en ligchaams vermogens gebooren: Het onderfcheid door de natuur in datopzigt tuslchen ons gefteld, is meenigwerf onzigtbaar; en hoe groot men dezelve ook onderftelle, zo vordert de overtreffelykheid der natuurlyke talenten in d eene, niet dan achting van den anderen; zy grond het recht om naar het gebied te ftaan, maar geenzins om te gebieden. Om dat recht te veftigen, moet 'er een vrywillig verdrag tusfchen alle de léden plaats hebben, en dat verdrag moet alleen het algemeen heil ten
doel
tïgende aanteekeningen nodig konden hebben, en verfcheiden'dier aanteekeningen ben te^uitgeftrekt toefchynende om op de kant geplaatst te worden, alwaar ze behalven dat, de leezing te veel zouden af broeken, zal men uezelve aan 't einde van. deeze Leerreden vinden, agtervolgens de cyfferletters welken daar heenen wyzen. 2,y zyn voor 't grootfte gedeeelte uit de Handfchriften van den Aucïeur getrokken, of uit de bronnen die hy 'eï in aanwyst.
E 5



74 , VIERDE LEERREDEN doel hebben. Aldus heeft de Maatfchappy magt zig zelve opperhoofden te verkiezen, maar nimmer onderdrukkers. Ifet gezegde ten aanzien van de maatfchappy in 't gemeen, moet men ook toepasfen ten opzigte van de huishoudelyke maatfchappy. Een-ieder bezit het recht om een gedeelte van zynen tyd en kragten tegen eenen billyken loon,ten dienfte van eenen ander te befteeden. Maar niemand heeft de magt om zyn perfooa aan eenen oppermagtigen meefter op te draagen, noch ten voordeele van zulk een vreemdeling de rechten die hy van de natuur ontfangt te verzaaken. Veel min zynen evenmensen tot flaaverny te dwingen.
Nogthans, Geliefde, heerschtediefchrikkelyke verweldiging van de allerheiligftc voorrechten , van de onvervreemdbaarfte rechten der menschheid, dat fchreeuwend' misbruik, vóór de verkondiging van 't Euangelie, algemeen onder alle volkeren zonder onderfcheid, van den opgang der Zonne tot aan haaren ondergang; in de gewesten van 't Noorden, zo wel als van hetZuiden: En wy hebben aan 't Euangelie der genade alleen de oneindige verpligting, dat de mensen van dien afichuwelyken fchandvlefc
ont-



MATTH. XII: vs. 18. 75
ontheft is; dewylhet, door zagtemiddelen, met een heerlyk gevolg, deburgerlyke en natuurlyke vryheid van alle de leden der maatfchappy herfteld heeft. Een aanmerkelyke weldaad van 't Chriftendom, onzer erken tenisfe o ver waardig. Weshalven hebben wy voorgenomen U. A. in 't beloop van deeze Leerreden, daar van te overtuigen. Door Jezus Chriftus is V recht, dat te vooren uit de waereld verbanne was, den Heidenen verkondigt, en uit den Hemel weder nedergedaalt; de waarheid heeft de genade voortgebragt, de goeddaadigheid en de vrede hebben elkander omhelzd. Ach 1 dat zy nimmer fcheiden mogen!
Ja, Geliefde, het grondbeginzel der oor-.iJL ^ fpronglyke vryheid, of't geen op 't zelfdeyzaaye,:. uitkomt, die band van broederfchap die de mensch aan den mensen gelyk fielt, en welke hemdezelven dierbaar moetmaaken, was vóór de komfte van den Heere J. C. gantfchelyk in vergetelheid, en fchandelykgefchonden. Het menschdom was in tweeën verdeeld, de meefler en de flaaf. De flaaven (1) waren het eigendom van hunnen heer, gelyk de boomen zyn's lands, en de beeften zyner velden: Aan het alleruitge-
ftrekst



76 VIERDE LEERREDEN ftrekst gezag onderworpen, hadden die ramp. zaligen noch goed, noch tyd, noch eer, noch godsdienst, noch wil, welke hen toebehoorde Alles hing af van eenen oppermagtigen heer, dikwerff, ten aanzien van het charafter, verachtelyker dan zy, doch aan dewelke, regeering noch wetten, in 't beoefenen van zyne magt oorfprongelyk geen paaien gefield hadden. Men moet hier wel in 't oog houden, dat deeze ongelukkige orden verre de talrykfte was: zy heeft eenen geruimen tyd byna de twee derden van 't menschdom uitgemaakt. Het is 't minst dat men 'er van zeggen kan, dewylby * zeker optelling, in één gemeenebest van Griekenland gedaan, men ten hoogfte dartig duizend burgers telde, terwyl 'er viermaal hondert duizend flaaven gevonden wierden (3). En wat was het niet in Italiën, Azia, en in alle de geweften daar de weelde ten top gevoerd was ? Eén heer had 'er twintig-duizend flaaven. Die nu in de gefchiedenis eenigzins ervaaren zyn, weeten ook aan welke gruwelyke mishandelingen,] dit zo voornaame gedeelte van 't menschdom blootgefteld was. By geheele menigten in fchuuren gefmeten; door werken afgemat;
by



over MATTH. XII: v«. 18. 77
by de geringften misllag in akelige gevangenisfen aan boeiens geklonken; geflagen , ftraffeloos gekwetst; met de uiterfte ftrengheid gepynigd, om hen, in zaaken die hen vreemd waren, hun getuigenis af tepersfen; ten fchou vv fpel aan den omftanderen,om tegen het verfcheurend gedierte hunne wanhoopige kragten te beproeven; gedood, by d'eerfle grilligheid hunner geweldenaaren gekruicigd (4): rampzalige flagtöffers der barbaarschheid, waren ze ieder uur, ieder 00genblik genooddwangt de fmaad te ondergaan, de misdaaden te bedryven die hunne willekeurige heeren goeddagten hen op te liggen en te gebiedenmiets was hun eigen,hun gewisfe zelfs behoorde tot het eigendom. Hoorden zy zich met den liefelyken naam van vader noemen ? helaas dat voorrecht vermeerderde hnnne rampen; de afhangelykenftaat van den vader, ging ftraks tot de kinderen over; zo dat rampzalige vaders eeven ramp zalige kinderen verwekkende, dikwerf in aanvegting waren om hen uit meêdoogen het leven, dat zy hengegeevenhadden, te beneemen. Billyk moogt gy verlangend zyn , myne waarde Toehoorders , hoe het deeze elendelingen , in den hoogeren
011-



78 VIERDE LEERREDEN
ouderdom, der dienstbaarheid onbekwaamf wedervaarde; Uw Chriftelyk hart ftaröogd gewisfelyk op hunne vrylaating, althans op de verzagting hunner flaaverny: neen Aandagtige, niets minder dan dat. Tot hoogen ouderdom gekomen, onbekwaam om te werken, gaf men hen alsdan ten befte; of hunne kwynende kragten wierden deerlyk misbruik door andere tyrannen aan wien zy verkogt wierden, en welken in wreedheid, door baatzugt aangezet, hunne voorige heeren verre te boven gingen. Dit was een handel in welke de groote Cato, die Cato om zyn wysheid zo beroemd by de Romeinen, eere ftelde: Zie daar het voorbeeld aan zyne tydgenooten gegeeven (*} De byzonderheden der tallooze gruwelen aan dat aantal flaaven geoefend, zou de menfchelykheid ontzetten; weshalven wy het gordyn voor dit tafreel fchuiven. Dan ik herzegge 't, en Geliefde, dat uw geheugen 'er fteeds meê zwanger mogt gaan! deeze gruwelen, in d'eeuwen der wysgeeren, door wysgeeren zeiven, en by alle de befchaaf-
fte
(*) Plutarck, m vitd Catonis.



over MATTH. XII: vs. 18. 79
fte natiën opentlyk gepleegd •, was den jammerftaat in welke de twee derde deelen van 't menschdom leefden, onder de heerfchappy derphilofophie, in die zogenaamde fraaie eeuwen in welke die fchitterende wysbegeerte , van welke men zo veele loffpraa-, ken opheft, d'eenige godfpraak der waereld was.
Uit dusdanige gefteldheid der zaaken merkt;, | Jï-^ _ U. A. ligt, dat de fchaadelykftc uitwerk-lyhe ge, zeis moeften ontftaan. Staat met my eenvjjê*r weinig by de ftukken ftil, en'er zal zig een^j«*zwartregifter opdoen, i. Alle de voorrecht * * ten van de maatfchappy waren door ettelyke dwingelanden dermaaten overweldigd; dat de godvrugt uitgedooft, d' eendragt gebanne, de eerbaarheid verjaagd wierd; gewelden onrechtvaardigheid, bragten het eedel gevoele van rechtmaatigheid den docdfteek toe. 2. De menfchelyke natuur ten uiterfte veröngelykt, door de ongehoorde wreedheden den flaaven aangedaan, bragt hen tot het beklaaglyk uiterfte, om het lot der redenlooze dieren, ver boven hen geacht, te benyden (5). Het is bekend, hoe de verlooren zoon, flaaf zynde, of ten mimfte iü J*- »* een ftaataan die der flaaven gelyk, wanneer
heni



*o VIERDE LEERREDEN
hem den honger knaagde, der zwynen draf5 begeerde. Schoon eene gelykenis, vertoond ons deeze trek eene groote waarheid. 3. Zo wel door hen die -uit de flaaverny geraakten, als die 'er in bleeven, wierden de volkeren vermengd,ontëerd, bedorven. 4. Door de fchandelyke driften welken uit dien ftaat ontftonden, en welken men zig het recht aanmaatigde om te voldoen, wierden de huisgezinnen dikwerf ontëerd en beroerd. 5. De kinderen der aanzienlyke dewelken alleen flaaven tot hunneleermeefters hadden, drukten niet zelden derzei ver voetfpoor in't chara&er en in de zeden. 6. De heeren in alle hunne driften door laage zielen blindelinggekoesterd, waren in 't gemeen boozer en verachtelykerdan hunne flaaven. 7. De landbouw in zodanige handen verlaate, zag men overal verminderen, en uit die vermindering kwam zo dikwerf den hongersnood en andere plaagen voort, die dewaereldin verwoesting bragten (6). Indefchoot 3. van de moeder, werd het flaavenwigtje door zyne wanhoopige ouders, herleven benomen; zy vielen by duizenden eer zy 't Jicht zagen; ik heb 't reeds gezegt A., deeze fpoorloosheid had alleen haaren grondflag in een begin zei
van



over MATTH. XII: vs. 18. 81
van tederheid, en wel, op dat hunne kinderen een bellaanlykheid zouden ontgaan, die hen ten onöphoudelyke ftraffe zoude ftrekken (*). 9. Deeze rampfpoedige flaaven, de ftrengheid van hun lot trachtende te verzagten, door wanhoop vervoerd, heften rene moorddaadige hand op tegens hunne heeren; en wanneer zy in die woede gefluit wierden, viel die hand op hun eigen borst neder; noch gevaar van gevolgen; noch de zekerheid der wreedfte ftrafien; waren bekwaam om hen in dat uitzinnig opzet te keeren. 10. Heerschzugtige en oproerige, die het op den ondergang van den Staat toelegden , yverden fteeds om de flaaven onder belofte van vryheid in hunnen aanhang te lokken; niet zelden voigde de gewenschten uitflag op hunne pogingen; 'er kwamen ontzagchelyke legers te voorfchyn, die niet dan naar moord en bloed haakten, n. Vaak verwekten de flaaven zonder aanzoeking van eenig opperhoofd , alleen door wraakzugt gedreven, - op veele plaatzen teffens den opftand; in welke zy jegens hunne wreedaarts
toe
(*) Hume's Esfays' Vol. 11. Esfay xh



8s VIERDE LEERREDEN
tot eene onbefchryfelyke woede overnoegen. En het is bekend, dat de oorlogen door die rampzaligen gevoerd, de allerichrikkelykfte zyn, waar van de gefchiedenis gewaagd (7).
Ha Eu- NU blyft de Vraag 110g' heeft de WYsbeangeiie geerte, hebben de Wysgeeren in die rampen
tlper voorzien ? Hebben ze de gulden eeuw, in invoor. welke men noch heer noch flaaf kende, weZHn- der gebragt? Hebben ze al wat de flaaverny met de natuur ftrydigs had bezefd? Hebben ze het gezegt, hebben ze het'geleerd? of veeleer, hebben ze uit dat verfoeijelyk gebruik zeiven hun voordeel niet getrokken ? Hebben ze 'er het voorbeeld niet van gegeeven? Ach! indien, gelyk veelen het gaarne zagen, die wysbegeerte in de waereldnog heerschte,'er zouden heden ten dagen ten minfte veertig milioenen flaaven in Europa ge. teld worden; en dezulken die tot dat fraai wysgecTig ryk zo veel rouws betoonen, zouden voor 't meefie deel in dien jlaat zugten. Indien 'er zommige Chriften landen zyn, als by voorbeeld Polen, Bohemen, Rusland, Swaben, in welken men een foort van dienstbaarheid weder vind; hoe zagtisze in vergelyking der aloude dienstbaarheid. Trouwens,



over MATTH. XII: vs. 18. 83
wens, zyis van eenen geheelen anderen aart;, niet huisfelyk, maar ftaatkundig en burgerlyk: en fchoon deeze menfchen Chriftenen genaamd worden, kennen zy daarom te beter hetwaare Chriftendom? Oeffend men 'er het Euangelie van J. C. (*)? Wenden wy het
on-
(*) Wy moeten 't metfchaamte bekennen, onze eeuw is nog niet ten eenen maale vry van 't verwyt welk wy de oudheid doen; men vind in onze Colonié'n eene dienstbaarheid, door de reden en de Godsdienst gewraakt; dan, „ ik maak onderfcheid, zegt zeker Schryver, tus„ fchen flaaven by eenigehalf woefte natiën gekogt, en
die welken het lot des «orlogs in dien rampfpocdigen „ ftaat heeft gebragt. En hoewel men niet genoeg be„ klagen kan, dat de fchraapzugt onder de Wefterfche „ volken behoud, het geen de woestheid en onweten„ heid by de Oofterfche geveftigd en onderhouden heb-
ben. Konnen wy egter aanmerken: f. Dat deflaa,, verny by de Chriftenen niet meer bekend is, als alleen „ in de Colonié'n. 2. Dat de flaaven allen genomen zyn „ uit een zeer woest en onbefchoft volk, welk die zelf „ aan onze flaavenhandelaars te koop aanbieden. 3. Dat „ de groote ongelykvormigheid van die rampzaligen met „ ons, de gevoelens van menfchelykheid minder op„ Wekt, en dient om het barbaarsch vooroordeel dat „ hen in de verdrukking houd, voedzel te geven. Ein„ delyk, datihet getal der flaaven, aanmerkelyk min„ der is in onze dagen, dewyl het alleen tot onze Co„ loniën bepaald is, en dat men thans tegen meer alsF 2 „ hon-



84 VIERDE LEERREDEN
onderzoekend oog naar de uitgeftrekte geweften van het Ooften. Straks vindt men 'er in alle tyden befaamde wyzen, ervarene wetgeevers die, ja, groote dingen hebben gedaan; maar geen één die voor de rechten der menschheid, en voor de vryheid pleitte: allen zyn zy geweldenaaren : of voorftanders van 't geweld geweest. Het Mohammedaandom vervolgens het grootfte gedeelte van de waereld overftroomende, heeft niet dan flaaven gemaakt. Hebben de Keizerlyke wetten der Caefars den mensch van dien fmaadontheft? Maar, vóór dat de Keizers het Chriflendom omhelzd hadden, wierd de onrechtvaardige heerfchappy welke deheerenmetgeweldhadden ingenoomen, door alle de wetten begunftigd.
Aan wie zyn wy dan de verzagting, ja
zelfs,
„ hondert miliocnen Chriftenen, geen milioen flaaven „ teld; terwyl 'er tegen één milioen Grieken meer als „ drie miljoenen van die ongelukkigen gevonden wier. „ den." Trouwens, onze flaavenhandelaars konnenhier in geene verfchooning vinden; zy mogen zig deeze dubbele vraag voorftelle, ke rnen wy daarom te beter het waart Chrijlendom? Oefenen wy het Euangelie van Jezus Christus? Ongetwyffeld zal hun gewisfe, dezelve meteen dnbbel, Nem, beantwoorden. D. V.



over MATTH. XII: vs. i3. 85
zelfs, de gantfche vernietiging der dienstbaarheid verfchuldigd? Aan het Euangelie der genade; heilige wet van vryheid, van eer en deugd! Dagteeken vry , van zyne oprigting in de waereld af, de vrymaaking van het menschdom. Zo dra Conflantyn de Groots Chriften wierd, betoonde hy zig gunftig aan de affchaffing der flaaverny; hy (telde verfcheidene keuren in, daartoe (trekkende, of ten minde, om het getal der flaaven te verminderen, om het lot van hun die nog in dien rampfpoedigen ftaat bleven, te verzagten (3). En naar maate het Christendom zig uitbreide, zag men hun getal verminderen; overal daar het zig ftigtte zag men devrymaakingenvermeenigvuldigcn.Naauw-
lyks had Karei de Groote in de VlIIfte eeuw de Duitfche volken, tot dat tydfiip toe m t heidendom gedompelt, overwonnen, of de vryheid was d'eerfte vrugt, welke zy allen, die den afgodendienst verzaakten, genoten. Dezelfde geest vereeuwigde zig in de volgende eeuwen. In de XUdc zag men Paus Alexander III. in zekere Kerkvergadering een wet {tellen, ftrekkende ten minfte door haar gevolg en uitwerking, ter vrymaaking van de flaaven (9). En naar maate de bekeering
ge-



36 VIERDE LEERREDEN
gewrocht werd, verfpreide zich die Euangelifchen geest zodanig van volk tot volk, dat 'er omtrent het midden van de XlIIde eeuw, in, de gantfche Chriftenheid geen flaaven te vinden waren.Dus,Geliefde, is't een waarheid, de ontwyfelbaarfte, de meest bewezen aller waarheden, dat die gelukkige verwisfeling in 's menfchen noodlot, alleen door 't Enangelie gewrocht is, en wel byzonderlyk op die plaatzen daar hetzelve aangenomen is geworden. Alle de volkeren die de oogen voor zyn licht gefloten hebben, zyn nog in de verftooring der flaaverny gedompelt.
de™'et VraaS tgy nu door welke konst hetEuangehen het lie die verbaazende omkceringe gewrocht
Euange- , c , & fa
lie ge- neett ■> dewyl men 'er geen uitdrukkelyke wet h?efi omvind ' die de flaaven regelregt tot de deaienst.vryheid roept.? Geliefde! dat het Euangelie die aanmerkelyke verandering niet eensklaps uitgewerkt, maar door eenewyze inzetting als van verre vóórbereid, en'tallengskens en ongevoelig daar toe gebragt heeft, verftrekt hem tot eere. Men moest zig wel wagten den flaaven van ftondenaan deeze verborgengenheid der liefde bekend te maaken, het was op de heeren op welke men te vooren
wer-



over MATTH. XII: vs. 18. 8;
werken moest, om van hen zeiven die groote weldaad te verwerven. Indien de grondleggers der kerke de vryheid der flaaven verkondigd hadden, zouden deheeren, van dit gedeelte hunner bezittingen beroofd, het aangemerkt hebben als een verregaand onrecht hen aangedaan; de ontilagene flaaven hadden de grootfte wanorders begaanjhet ware het teeken geweest tot eenen algemeenen opftand; de aarde ware met het bloed haar er bewooneren beklad, en het Euangelie des vredes, de wreede handelwyze der verweldigers, ter zyner beveftiging, opvolgende, ontëerd geworden. Aldus deedeu de eerfte opvolgers van Mohammed, om aanhangers te0mr j, winnen , de flaaven opftaan, en maakten 'er foldanten en wreede beulen van. Dan wat zyn zulke geweldige middelen tegenftrydig met de euangelifche wyshéid', en het teder belang dat God in 's menfehen geluk fteld! Nogthans is'topmerkelykdatde Heere J. C. zig vergenoegde, de beginfeien te leggen, en de neigingen van hun welken noodwendig, zagtkens, en by trappen, de omkeering moeiten aanbrengen, in te boezemen. Door aan alle Chriftenen te zeggen, Hebt malkander lief, gelykerwys ik u Uefj^ F 4 «*" "



88 VIERDE LEERREDEN
gehad hebbe: Door hen jegens elkander de lieffelyke naam van broeders te doen aanneemen; en hen welken zig door hoogmoed verheften, de benaaming van flaaven te geeven: Door by die gelegenheid te verkonMarc. digen dat de Sóne des menfchen niet gekomen JO: 4S' isomgedientte worden,maar om te dienen:Doov de voetwasfinge aan zyne discipelen en'er byte
Joann. V°CgCn' Bat ik doe en weet fi> ***** maar 13: 7, & zult het ** dezenver/ïaan: Weinige dagen m. 15: daarna zcgt Hy hen. R gf} ^ u ^ ^
dienstknechten, maar ik hebbe u vrienden genoemt: Door de Chriftenen dus allengskens onder elkander in den ftaat van natuurlyke gelykheid te herftellen, overmids Hy hen allen tot eenen ftaat van gelykheid met zig zeiven verhefte:Door langs geregelde en veelvuldige plegtigheden, die geest van gezelligheid, ja, zelfs van verwandfehap te herinneren; bovenal door het ftigten van eene gemeine tafel voor alle Chriftenen van allerlei orden, de tafel der gemeinfehap der heiligen, alwaar zy in den hoogwaardigen daad hun's geloofs, een daad van broederfchap oefenen : Eindelyk : door hen de voortreffelyke waardigheid van vrienden en [*f$ vankiiiderenGpdsQptedragen:^,Zegtde
Hce-



over MATTH. XII: vs. 18. 89
Heere in zyn hoogepriefterlyk gebed; zy allen een zyn, gelykerwys gy Vader in wy, ende ik in ö, dat ook zy in ons een zyn: en myne heerlykbeid mtgen aanfchouwen. Veftigd uwen aandagt, op de verheffingen door welken Hy hen trapswyze doet opklimmen; ftraks tot den tytelvan broeders; vervolgens tot dien van vrye menfchen , van daar tot den rang zyner vrienden ; daarna tot den eernaam van vrienden Gods; eindelyk tot het uitfteekend voorrecht zyner kinderen; kinderen van den God der liefde, die uit eenen ™- 171 bloede hetgantfche gejlachte der menfchen gemaakt heeften uit welken op gelyke wyze al het gejlachte Eph. 3: in de Hemelen ende op ds Aarde genaamt wort. Zie daar het leerftelzel van den Zaligmake, zie daar het fpoor dat Hy gehouden heeft om de dienstbaarheid te niet te doen.
De Apoilelen, aldus in de oogmerken van hunnen goddelyken Meeller tredende,namen een leerftelzel aan, in welke de voorzigtigheid en de zagtzinnigheid tot één en het zelfde oogmerk te zaamen liepen. Hoord hoe zy tot de flaaven fpreeken: * » Dat een* zie 1 „ iegelyk de ftaat volge in welke God hem 2^24.\ „ gefield heeft , d. i. die ftaa? waarin „ hy zig bevond toen hy het Chriftendom 2:9.10.1 F 5 „ om-



po VIERDE LEERREDEN
Tttr. 2-.„ omhelzde: dit is ons bevel aan alle de iö enz. ■ .
Coiosf. 3;*» gememtens. Zyt ge tot het geloof be22 «*■„ keerd geworden, flaaven zynde? dat de „ dienstbaarheid u niet fraartelyk zy; „ Maar, indien uw goed gedrag u der vrv„ heid waardig maakt, zo dat gy dezelve „ van uwe heeren ontfangen mogt; maak „ 'er uw voordeel af. Die in den Ileere „ geroepen is een dienstknegt zynde, die „ is een vrygelaatene des Heeren: En „ dewyl J. C. u vrygekogt heeft van de ,, flaavemy der zonde, door zynen bloe„ de, u dus door eene genadige verkiezin» ge , den heerlyken naam van kinderen „ Goüs geevende, verval niet, indien „ het mogelyk is, in de flaaverny der men. „ fchen; Maar, is uw lot dienstbaaren te »? zyn, gehoorzaam uwe heeren in een„ vouwigheid des harten, gelyk aan Jezus „ Chriftus." Hoord nu die zelfde Apoftelen hunne redenen tot de heeren rigten :
cïtf.p'' Gy heeren gylieden hebt °°k pligten 1. ' '■>■> omtrent uwe diensknegten te betragten; „ Geeft hen het geen de rechtvaardigheid en „ de billykheid vordert; enweetet, voegen „ zy 'er by, weetet dat gy ook een Heere „ hebt in den Hemel, by wien geen
„ aan-



over MATTH. XII: vs. 18. 91
„ aanneeminge des perfoons is." Hoord Paulus aan Pbilemon zyn flaaf Onefimus, diepMlmv een Chriften was, aanbevelende. „ IkbiddeI0> „ u , zegt hem den Apoftel, ik bidde 16. 17„ u voor mynen zoone Onefimus; neem hem „ aan, nietals een dienstknegt;maarals zynde „ verre boven een dienstknegt, dewyl hy „ onzen broeder is, inzonderheid van „ my geliefd, en hoe veel meer moet hy't van „u zyn, in den vlee-fche; en in den „ Heere. Neem hem aan gelyk my zel„ ven." En Jacobus den geenenberispende welken zig in de vergaderingen fchuldig maakten aan aanneeminge des perfoons; waarfchouwd hen dat zy door de wet dcrJac* 2vryheid zullen geöordeelt worden. Welk eene rechtmaatigheid , Geliefde, in deeze betuigingen! bovenal welk eene fchrandere omzigtigheid , om de vryheid te herftellen, zonder de vrede te ftooren! De dienstbaarheid dus verzagtende , was dat niet haare vernietiging ongevoelig bereiden ?
Dan , de Apoftelen deeden nog meer. Om dit fraai ontwerp te voltrekken, drukten zy op eene kragtige wyze in aller harten zodanigo beginzels, uit welken, door een «mmiddelyk gevolg,de vrymaaking der flaaven
na-



92 VIERDE LEERREDEN
natuurlyk xmoest ontftaan.' Nog eens, den mensch die tedere minzaamheid inboezemende, welke den grond zyn's chara&ers verandert, leidden ze hem ongevoelig om van de gewelddaadige magt over zyne minderen af te ftaan: minzaamheid, tedere minzaamheid, veel kragtiger en zagtzinniger middel, dan een uitdrukkelyk bevel had konnen zyn! want, de verandering is, door de bewilliging, of veeleer door de daad, van hun , welken het meest belang hadden om 'er zig tegen te verzetten, van zelfs gefchied. Daarenboven heeft het Euangelie de waardigheid van de menfchelyke natuur zo wel ten toon gefpreid, de mensch als het beeld van zynen Schepper afbeeldende; dat het dat voortreffelyk beeld in den geringften ftand heeft doen eerbiedigen. Te vergeefs zoude ik poogen dat fchoon onderwerp uit te putten. Het Euangelie heeft alle den geenen die door het geloof tot J. C. gekomen zyn door een éénigen band verbonden, inéén en dezelfde orde gefchikt, en, om zo te fpreeken, onder één rigtfnoer geplaatst; hunne rechten en voorrechten gelykftellende, als leden van één lichaam, welken nederzitten en eeten moeten aan het zelfde
gast-



OVER MATTH. XII: vs. 18. 93
gastmaal, die verordent zyn, als kinderen van één en het zelfde huisgezin , om het erfdeel van den gemeenen vader te deelen. Soo en zyt gy dan niet meer vreemdelingen, zegtEph. ' a: het Euangelie tot de geloovigen, van allen19' rang en ftaat, maar meeaeburgersderheiligen,er.de huisgenoten Godts: Het Euangelie heeft die dierbaare troostftem doen hooren, dat God alle de Chriftenen, door het zegel eener algemeene aanneeminge, heeft afgemaalt, zo dat in Jezus Cluïftus geen onderfcheid is noch vanR™-^ Joode , noch van Griek, noch dienstbaare3: 28. nocb vrye. Het Euangelie heeft aan 'tleer-^- 3: ftelzel der genade, de algemeene benaaming van Verlosfing, van vrykooping van 'tmenfchelyk gedacht gegeeven , om aan te toonen het geen wy jegens onzen naaften te betrachten hebben; wy van wien de banden door éénen heerlyken Verlosfer verbrooken zyn, wy van wienhetGodbehaagdheeftz;y» lPetr_2t uitverkeoreu volk, een volk van Priefteren en 9kaningen te maaken. Eindelyk, het E uangelie heeft alles, voor de koninglyke wet, de grooter wet der liefde gedaan , een wet waardig eeuwiglyk geroemd te worden, in de hemelen en op .de aardel Zy heeft de waereld van eene oude in eene nieuwe
wae-



94 VIERDE LEERREDEN waereld verandert; zy heeft hen, welken men als flaaven handelde, als onzen evenmensch doen ,befchouwen; zy heeft hen, omtrent welken men geweld pleegde, doen beminnen; zy heeft aan dat aantal menfchen, welken men zig niet verwaardigde toet die naam te begroeten, de beftaanlykheidweêrgegeeven; zy heeft dezelven in de maatfchappy wedergebragt, om hunne gaaven aan het algemeen geluk toe te weiden; zy heeft derhalven de vryheid op aarde herfteld. Geliefde, houd dit nog onder 't oog; het zyn geene gewaagde redeneeringen' maar gebeurde zaaken, de bewyzen zietgy' 'er van rondföm u. Indien 'er egter nog iemand in deeze vergadering ware, by wien dienaangaande eenige twyfelingen overbleef, onze huizen zyn open om hen te ftigten , wy zyn bereidwillig om nopen* die ftukken, gelyk over alle andere in de voorige leerredenen voorgedraagen,alle bewys en licht te geeven welke men begeeren zal.
BE-



OVER MATTH. XII: vs. 18. 95
BESLUIT.
Zal ik u nog moeten vermaanen, Geliefde, om de heilzaame wetten van 't Chriftendom, met alle uwe vermogens te beminnen, te handhavenFHier alleen vind men de gelukkige overeenftemming der gehoorzaamheid aan de goddelyke wetten, met de gehoorzaamheid aan de reden: Hier die zeldzaame eenftemmigheid der afhangkelykheid met de vryheid: Hier devolmaakte liefde die devreezeverbandt,tni Jomn. het gezag doet beminnen: Het is een redelykeRom. \zGodsdienst. En wanneer men het 'er op toe-»• legt om 'er de zuilen van te doen wankelen; heeft men 'er dan wel de natuur van beftudeert, de beöogingen doorgrond, de waardy van erkend ? Volgens de gemaatigfte uitreekening genieten ieder eeuw, alleen in Europa, hondert milioenen menfchen de ontflaging der dienstbaarheid, door het Euangelie uitgewerkt. Enzedertdeoprigtingvan dien heiligen Godsdienst, hebben tenminften zeventien hondert milioenen menfchen, zo in Europa als elders, deeze weldaad genooten. Denkt men, Geliefde, denkt men aan die oneindige verpligting die wy allen aan het Euangelie hebben? Welk kan dan
het



9Ö' VIERDE LEERREDEN
het oogmerk zyn van hun die door de omkeering van het leerftelzel van 't Euangelie, de oude gefteldheid der waereld gaarne wederbragten ? Ach ! Geliefde , indien l:% het Euangelie ons allen zegt en wort geen dienstknechten der menfchen, zo zeggen wy't u ook ; neemt de leere welke wy u verkondigen zonder onderzoek niet aan. Maar ook fteld u niet tot flaaven van heillooze menfchen, die, door de ftoutheid hunner gevoelens, het gezag over uw gewisfe willen voeren; in uwe ligtgeloovigheid roemen; u gaarne als flaaffche bewonderaars hunner denkbeelden , aan hunne voeten zagen kruipen,en onder voorwendzel van u vry te maaken , u waarlyk keetens bereiden. Een ftandvaftige aankleeving aan het Euangelie der genade en des vredes, zal u van hun geweld bevryden ; uwe reden, door zyn levendig licht, verlicht en geleid, zal de Jum. 8: waarheid beminnen; en de waarheid zal u vry maaken,zegtde Zaligmaaker;gy zultby haaren fakkel wandelen ; uwe wel verfterkte fchreeden zullen u ten leven geleiden.
Dan , hoe gewigtig is deeze pligt, dat men de euangelifche vryheid niet te misbruike hebbe, tot een dekmantel van
los-



ovek. MATTH. XII: vs. 18. $7
losheid of ongeregeldheid. Wy zyn niet meer dienstknegten der menfchen, dank zy de Oorzaak van onzë vcrlosfing, maar wy zyn dienstknegten Gods. Het is ierhalvenuitlief-R»m. 13; de tot God, het is om der cenfcientie -Mille dat5* wy getrouwelyk alle menfcbelyke ordeningen 1 Pet. 2: en der danig zullen zyn; dat dienstbaaren hunne I3" heeren eerbied zullen toedraagen , en hen met blymoedigheid gehoorzaamen; de kinderen hunne ouders eeren; dat ieder lid der maatfchappy, hunne afhangelykheid van de wetten in hun gedrag zullen toonen; dat de minderen aan hen welken het recht hebben om te gebieden, uit liefde en pligt zullen toegeeven; dat de Overheid zig herinneren zal, dat zy geen flaaven, maar menfchen, gebieden, dieCtd, doorhetEuangelie, ver-^Cer. zegelt beeft; dat wy allen te zaamentot eene1' voornaame wet, de wet des Heere zullen aan neemen, w'izxjock facbt, en wier last licht it.Matth.
Welk eene gelukkige verblyfplaats zou deeze waereld niet zynjndien de euangelifche wysheid 'er oppermagtig in heerschte! Het zou 'tryk der liefdeen der minzaamheid zyn. Geen hoogmoed byde grooten; geen gefchreï en gekerm by de geringen: De vriendfchap G her-



o8 VIERDE LEERREDEN
herftsld zynde , zou de harten vervrolyken. De onderfcheidingen van ftaat en middelen, eenigermaate door den geest van broederfchap uitgewischt, zouden maar een werktuig der weldaadigheid zyn: De trekken van goedheid, de dienstvaardigheid zouden van de eene orde tot dé andere, van burger tot bur. ger, door eene vrye gemeenfchap omloopen: Men zou zig geluklig achten te leven : De ouders zouden by hun verfterven over het lot hunner kinderen niet meer bekommerd zyn. Bevreesde vaders, tedere moeders, vreest het graf niet; uwe kinderen zullen u alsdan , in uwe deugden opvolgen, zy zullen gelukkig zyn, de ouderlooze weez zal befcherming erlangen; derykenzullen hnnne goederen in zekerheid bezitten; debehoeftigenzullen 'er deel aan hebben; allen zullen, met onöphoudelyke dankzeggingen, de vruchten van de Chriftelyke vryheid genieten.
Gelukkig het Heelal! Gelukkig ten minsi ten ons Vaderland,indien dusdanige gevoelens in onze harten geprent waren! Gelukkig een ieder onzer in de kwyting van de pligten aan iThn. onzen ftaat verknocht, door die vergenoegin6: 6' ge des geefies welk een groot gewin is. Gelukkig



over MATTH. XII'. vs. i3. 99
kig in onze verwagtingen! Gelukkig in onze dood! Ach! Heere, gy zult ons laten gaan inT,w, 2: vrede, want onze oogen\ zullen uwe zaligheid aan. 29» 3** Ccbouwd hebben
AMEN.
AAN-
G 2



too
AANTEEKENINGEN.
CO Men kan over dit tafereel van den rampzaligen ftaat der flaavent de volgende fchryvers nazien, Suet,
invitd Claudii. Plutarch, invité Catonis. .
Senec, Epiji. 122. — Idem , de Ird cap. 10. —• Ta-
cit, Annal. Lib. xrv cap. 43. Hüme'j Esfays &c.
vel. 11. Esfay xt. — Théorie des loix civiles par Mr. L1 n-
guet in-i2, Lond. 1767. Robertson, Hifi. du
regne de l'Empereur Charles-Quint, Tom. 11. pag. 70. & fuivants, Not. 9. &c.
O) De flaaven hadden in de daad niets dat hen toebehoorde; alleenlyk lieten hunne heeren hen fomryds toe, althans by de Romeinen, een kleinpecule, Cé. i. zeeker goed, door huane zorg en arbeid gewonnen) in eigendom *e bezitten, duure vrugten van het geen zy door fpaarzaam leeven zig wilden en konden befnoeijen van 't geen hen tot hun onderhoud, dat zelden boven de uitterfte nooddruft ging, gegeeven wierd.
(3) Men ziet uit het geen 'er ons verfcheiden Schryvers van zeggen, hoe groot het getal der flaaven was. Atheneus, Deipnofoph, Lib. iv. cap. 20 gezegd hebbende dat de Atheniênxers 400, 000 flaaven hadden, voegd'er by dat'er by de Arcadiërs 300, 000, en op het klein eilandje Egint, omtrent vyf mylen in zynegrootfte lengte, 470, 000 geteld wierden. Zy waren ook zeer talryk te Lacédémone: HeRODOTUs verhaald dat by den flïg van Platèa, alwaar zig 5000Lacédémoniè'rs bevonden,
een



AANTEEKENINGEN. 101
een ieder hunner zeven flaaven tot zyn gevolg had; en geen wonder, dewyl men beweerd dat van 625, 225 menfchen op welke men de oude inwooners van Laconiën, waar van Lacédémone de hoofdftad was, fchattede; 'er 503, 225 in de flaaverny zugiteden.
"(4) Het kruis ,eene verachte en allerwreedfte ftraf, was de gecne tot welke de flaaven gewoonlyk verweezen wierden, en dikwerf om de geringften misdag, of uit loutere eigenzinnigheid.- Zie byzonderlyk Juvenal. Sat. vi. v. 219. en vervolg. Het ftrekte ten fpel hen op duizenderlei allerwreedfte wyzente kwellen. Zie Plaut. Afin. in 2. Se ne ca de ha ril. 40. de Clément, xvlil. Plinius Hifi. Nat. ix. 23. &c. Hun leven, door 't gebruik en de burgerlyke wet, aan hunne heeren toebel;u'..rcncie, befchikrc der - ; i—*- >•'•■"' ''.-gevallen. ]fl ^
Middelerwyl, wierddi recht van .. welkzy over die ongelukkige*! voerden, met ter t£d gemaatigd, en daarna orn$& d^^j^i'tci: Vcrciett|3£\?£r wierd terftond (naar m^xr-è'-%r'''-d~ ^kffi :i*ÊÊ}n den Stadhouder van K, " i Af Vijl „ flaaven, jegens hunne lf|?||ff1 :u-<:l.tvaj, in kennis te ncemen, |j|Hp, ï. !:'\' ;5;'■'
Proef. urb. L. 1. T. xn. %£fÉ% onder Claudiulf^f^c onder deeze heeren zyne llaaven ziek zynde verlaaten had, verloor, indien zy kwamen te herftellen, allen rechtop dezelven; en by aldien hy ze uit wreedheid had omgebragt, was hy aan de ftraf des doodflags onderworpen. Suet, invitdClaud.c. 25. Dion. Cass. Hifi- lx. p. 685. In 'tjaar van Romen 814. werd hen door de wet Petronia verboden hunne flaaven te leveren om dezelven aan het verfcheurend gedierte bloot te ftelG 3 *ens



102 AANTEEKENINGEN.
len, zonder dat vooraf de zaak by den 'Rechter in kennis genomen was, Wet n. J. i. 2. au Dig. ad. Leg. Corn. de Sicar. L. xlviii. T. vin. Adriaan beveiligde die wet, en verbood de heeren hunne flaaven ter dood te brengen, ten zy op 't gezag der Overheid , en na eenrechtmaatig onderzoek van 't geval. Wet. 2. in fine D. de bis quijui vel alienijurisfunt. 1.6. Spartianus, Hadr.p. xviii. Antoninus den godvrugtigen, beval dat den heer, die buiten rechtvaardige- oorzaake, zynflaafhad doen fterven, geftraft zoude worden, als had hy eenens anderens gedood, Wet. 1. §. 2. L. 2. d. d, t. Eindelyk onderwierp Confiantyn de Groote, gelyk Claudius gedaan had, aan de ftraf van doodflag, de heeren welken hunne: flaaven hadden omgebragt. L. 1. Cod. de emend ferv. lx. 14. t. 12. enGodefroy over de Wetten, 1. & 2, van Cod. Theoi. Lib. ix. t. 12. Ondertusfchen volhardde de hee, ren inverfeheidene landen, dat gevaarlyk recht op hunne flaaven te genieten tot in de twaalfde eeuw. Poxgies, de Statufervor. L. 11. c. i. §. 4, 10. 13. 14.
CS) Meu zou boeven op 't verhaal der wreedheden aan de flaaven gepleegd, en van de werktuigen welken de onmenfehelykheid heeft uitgedagt om hen te kaftyden. Zie Plautus, ter plaatze in de voorige aanteekening aangehaald. De Heer Graaf van Cayl u s iri het 11. deel zyner Egiptijcke , Etrusquesfcke en andere Oudheden, plaat 27. No. 4 en 5. vertoond het afbeeldzel van eenen geesfel of fiagellum der Romeinen, gefchikt om de flaaven te kaftyden, waar van de gedaante en t'zamenftelfel de menschheid ontzet, Hy is van drie touwkens of keetens, aan welker einde verfcheidene fpooren (of puntige ftarren) gehegt zyri, waar dóór de geenen die 'ermeêgeflagen wierden, deer-
3yk



AANTEEKENINGEN. 103
lyk moeften gekneust en opgereeten worden. „ Dit „ werktuig, zegt de Sc'hryver, noodzaakclyk gemeen „ in alle de huizen te Romen, vertoond, een voor de '„ menfchelykheid ten uiterst hard voorwerp; maar men " denke aan 't gering getal vrye Romeinen tegen dat der " flaaven. Een opftand zeer gemakkelyk te begrypen, " menfchen welken hunne vryheid vcrlooren hebben , " brengt de noodzaakclykheid te wege om wreedbe" den te oefenen, die in vrye landen onbekend zyn.» " C6) Over het oneindig nadeel welke de dienstbaarheid den landbouw heeft toegebragt, en de merkelyke onderfcheidingen der natiën in dat oPzigt, kan men nazien royagestunPhilofiphsYwrtan 1768 of, Journal Encyclopédioue, Tom. vin. Part 1. 17Ö8.
Menzal deeze waarheid inzonderheid gewaarworden, indien men nagaat hoe Italiën ondanks zyne natuurlyke vrugtbaarheid, zig aangaande de bezorging .zyner nooddruft, ven andere natiën heeft afhangelyk gemaakt, door den flaaven dus de gewigtige zorge van den landbouw over te latten, maar daarenboven door een groot getal zyner flaaven niet dan aan arbeid van louter vermaak , of aan konten van weelde te beteeden. Eene diergelyke weelde te Athènen ingeflop.n, veroorzaakte 'er de zelfde plaagen, 'er moeten traktaaten gefloten worden metden Koning van den Cimmériaanfcken Bofphorus, om door de zwarte zee het noodige koorn m Am. ca te voeren. En het is bekend hoe vaak Italië en Gneienland, door de moeijelykheid in 't vervoeren aan gebrek, en vrceze voor het zelve, te lyden hadden, het zy byonftuimige jaargetyden, 't zy vooral m oorloss tyd; en in welke afhangeiykheid men in dat opzigt ftond, van vreemde Vorten en^Zeerovers getuigen G 4 R°~



io4 AANTEEKENINGEN.
Romen's toeftand vóór dat Pompejus den oorlog tegen de Zeefchuirners voerde, een toeftand door Cicéro zo tref. felyk afgemaald in zyne opentlyke redenvoering pro Lege Manilid.
(7) Hoe veele muiteryen, afvallen, wanorder op verfcheidene plaatzen, van wegen de te talryke flaaven, .door deftrengheiden onrechtvaardigheid van hunne heeren veroorzaakt! Ziehier eenige voorbeelden van die geweldige oorlogen door die rampzalige en verachte orde, gevoerd of veroorzaakt.
1. Die der Scytlfche flaaven teegen hunne heeren in Azis.
2. Dieder Tyrierfche flaaven, welken onder de re?eering van Xerxes, Koning van Perziën hunnen Koning en alle de burgers vermoordde. Zie Just. L. xvni. c. 3.
3. Die welke de Argiers tegen hunne flaaven omtrent het jaar 490 voor J. C. voeren moeften. Dat volk door Clcoménes, I. Koning van Spart» onderdrukt, vertrouwde de zorge hunner verdediging aan hunne flaaven maar deezen zig aan alle ongebondenheden overgeevende, en om die reden uit Argos verdreeven zynde, maakte zig meefter van Tirynthe, van waar ze onder bevel van Cléander, Arcadiè'r, de waapenen tegen hunne eigen heeren voerden , en het land verwoefteden.
4. Die der lieten, welken de onluften en onheilen, door eene verfchrikkelyke aardbeeving veroorzaakt, te baat nemende, onder de Regeering van Archidamus J. omtrent het jaar 470 voor J.C. tegen de Spartanen, hunne ftrenge heeren opftonden.
5- Agttien jaaren daarna, floegen de flaaven te Rtme ten getalle van 45000, onder het bevel van Appius Herimius, Sabyn, aan 't muiten, namen het Kapitool in,
ftel-



AANTEEKENINGEN. 105
(lelden zig daar in ftaat van tegenweer, en men had veel werks die muitery tot ftilftand te brengen. Zie Titus Liviüs, Lib. vin c. 15- 18.
6. Er was in die zelfde Stad nog eene gevaarlyket'zaa. menzweering van wege de flaaven in 't jaar 418 voor J. C. Idem. iv. 45.
7. De Volfiniërs in Etruriën hadden omtrent den jaare 365 voor J. C. de wreedfte verdrukking van huune flaaven te ondergaan. Zy hadden hen de vryheid met alle de rechten en voordeden van eenen burger gefchonken; maar deeze vrygemaakten het bewind vermeefterd hebbende, wierden de dwingelanden van hunne voormaalige meefters, welken zig van dat verfoeijelyke juk niet konden verlosfen, dan door hulp der Romeinen. De oorlog was bloedig, en men was genooddwangt,omdie ondankbaare gevryden te onder te brengen, Volfiniës (een Stad die onder de Steden geteltwierd, die het voorrecht genooten haare eigene wetten te maaken) te flechten.
8. Omtrent het jaar 137 voor J. C. ftondende flaaven, onder bevel v. " een onder hen, Eunus genaamt, in Sitiliën op, en rechteden gruwelyke verwoeftingen op dat eiland aan.
9. 'Ter zei ver tyd zag het eiland Délos desgelyks een oproer van zyne flaaven.
; 10. Tryphon en na hem Athènhn aan 't hoofd van 40, 000 man , deeden wederom, omtrent het jaar 102 voor J. C., de ysfelykheden van eenen flaavcn-kryg aan Siciliën ondergaan.
11. Omtrent 60 jaaren daarna, voerde de flaaf en kampvegter Sparttcus aan 't hoofd van een heir Iuliaanfche en Siciliaanfihe flaaven, geduurende den tyd van omtrent twee jaaren eenen bloedigen oorlog tegen de geduchtcn magt der Romeinen. ZeG 5



io6 AANTEEKENINGEN.
Zedert de Komst van den Zaligmaker, heeft men in de landen daar de flaaverny gehandhaaft is geworden, weinig minder voorbeelden van dergelyke verwarringen en opftanden gezien.
1. In denjaare 824 eigende zig colocere, eerstflaaf, en daarna opperhoofd van eene bende roovers, den tytol van Koning, op het eiland Cyprus, toe. Men was genoodzaakt naar de wapenen te grypen, om dien oproerige, en zynen aanhang te onder te brengen; hy wierd o. verwonne en ter dood gebragt door Delmatius neef van Conftantyn den Grooten.
2. In het zelfde jaar,, waapende de Sarmiten, door de Gotthen onderdrukt, hunne fhaven tegen dezelven en verfloegen hen; maar kort daarna ftonden die zelfde flaaven , Limiganten genaamd, tegen hunne heeren op, verjoegenze, en verpligte hen zig aan Conftyntyn den Grooten te onderwerpen, wiens zoon Conftantius hen in 't jaar 358 overwonne hebbende, kwamen de Sarmaten weer in hun land.
3. In het jaar .435 greepen de Bagauden, boeren en flaaven uit Armorica (*), naar de waapenen, verflrooiden zig in verfcheidene Provintiè'nin Galliën, en verwekten 'er opftand.
4. De Kalifen der Arabiers, en na hen de Sultans, 't zy die van Egipten, Mammelus genaamt, 't zy die'der Turken , beklommen den Rykszetel niet dan door der flaaven hulpe. Omar I. by voorbeeld, verbond zig van alle kanten een groot getal vrygemaakte flaaven, doorwien hy Azië bemagtigde.
5. In
(*) Nu Bretagne in Frankryk.



AANTEEKENINGEN. 107
5. In vervolg van tyd, deeden de in Spanjen en in Galliën wedcrfpannige flaaven, aan die geweflen de woede van eene toomeloozc en wilde meenigte, welke zonder eéhfg'e ingetoogenheidaan allerlei warörde en buitenfpoorigheid den teugel vierd, ondervinden. Lotharius \. Keizer van het Weden, en Koning van Italiën riep hen te hulpetegen zynen broeder; maar zy wendde daarna hunnewapenen tegen hunne eigene heeren; het kwaad verfpreide zig door gahtfch Germaniën; verfcheidene Steden en Provintiën, moeiten hunne verwoeftingen ondergaan, tot dat het eindelyk Lolewyk 11., Zoon en opvolger van Lotharius, gelukte, alle zyne benden byëen vergadert hebbende, 'er zig van te verlosfen. | 6. Onder de Regeering van Lodowyk VI. gezegt den Dikke, Koning van Frankryk omtrent den jaare IÏ20, zag men op verfcheidene plaatzen in Galliën en elders oproeren ontftaan, door de flaaven veroorzaakt, welke niet dan met groote moeite geftild wierden.
7. In 't jaar 1440, bemagtigden de Etiepifche flaaven Egipte, men moest zig waapenen om hen terug te dryven, en dit gelukte door Cait-Bey, Vorst der Mammelusjen.
8. Merkwaardig is 't, dat in die rampfpoedige Staaten, van welken Ma ons in 't byzonderhettaferéel vertoond , waar de waare beginsels van regeering gantsch niet meer gekend zynde, de eigenzinnigheid van den Oppervorst alleen de wet ftelJ, men zeggen kan dat alle de onder.laanen eigentlyk flaaven zyn; trouwens welke gemeene en jammerlyke omkecringën ondervinden die zelfde Staaten niet, daar den trotfehen Opperheerfcher op zynen waggelende Throon fteeds beevenmoet!
0, Eindelyk wat hebben fttet al ondervonden, en wat
heb-



io8 AANTEEKENINGEN.
hebben nog niet dagelyks, de Europeefche Coioniè'n in America, te duchten van de Negers, dooreenen .haatclykenhandel verkregen, welke de reden en de Godsdienst wraakt, euallen in eeneflaaverny gehouden, die dernenfchelykheid doet weeklagen!
(8) Onder de Regeering van Maxentius en ten tyde eens vreeslyken hongersnoods die Rome verwoestte, hadden een aantal eerlyke lieden hunne vryheid verloren, zig zeiven of hunne kinderen verkogt hebbende: Cenflantyn gaf bevel onder bedreiging van zwaare ftraffen dat dezelven wederom in vryheid zouden gefteld worden. Hy verftond, dat meer is, dat diegeenen welken wel onderricht zouden zyn dat een mensch vry gebooren was, en nogthans veinzende, hem in flaaverny hielden, ftrengelyk geftraft zouden worden, verklaarende wydersdat'ergeen recht van verjaaring tegen de vryheid zou kunnen plaats hebben. Cod. Juftin. vil. 22. i.fin. de Lsngi temp. prafcript Zie le Beau, Hift. du Ras Empire, Tom. r. Liv. 11. 5. 40.
Verfcheidene keuren welke hy nog daarna maakte, ftrékten ten bewyze van zyne geneigdneid om de rechten der vryheid te begunih'gen zonder die der rechtvaardigheid te kwetzen. Inzonderheid , de volmaakte en geheele vrymaaking, die aan den vryling het recht van Roomschburger fchonk, aan verdrietige plegtigheden onderhevig zynde, verklaarde hy, voldoenende te zyn, de vryheid in de Kerken in de tegenwoordigheid van den Bisfchop en van 't volk te fchenken, zo dat 'er een geteekend getuigfehrift van den Bisfchop voor handen bleef, en deeze plegtigheid van flaaking verkeerde als in een ftaatelyk bedryf van Godsdienst. Bovendien verleende hy den Kerkelyken ftand het recht om hunne flaaven zonder
pleg.



AANTEEKENINGEN. ioq
plegtigheden en zonder getuigen' te konnen vrymaaken. Zie Cod. Theod. Lib. iv Tit. vrit Lib. xvi Tit. n. Cod. Jujlin. Lib. i. Z&. Xtlï. Euseb, in vit. Confiant. Lih. li. c. 24. S o z e m , H»/2. Lib. 1. c. 9. er, Mr. le Beau, Hift. du Bas Empire, Tom. 1. Liv. m. \. 36.
Conjlaiityn tragtc ook het lot der flaaven te verzagten. Door eene menschlievende oplettenheid ten hunnen opzigte, verbood hy by de verdeeling der landen, op welke noodwendig die der flaaven volgde, de man van het wyf, devadersen moeders van hunne kinderen tefcheiden, Cod. Theod. 11. 25. 1. En gelyk men boven reeds gezien heeft. verbood hy teevens aan de heeren alle moorddaadige kaitydingen, op poene van de ftraf des doodflags.
Daarenboven kan men die wetten by welken hy de joodcn verbood hunne flaaven te befnyden, of hen na de befnydenis in flaaverny te houden; zo wel als die, welke aan die zelfde Jooden verbood Chriftene flaaven te koopen, enz., aanmerken als wetten ten voordeele der flaaven, Cod. Theod. xm. 9
Weliswaar, men befpeurde in die verfcheidene wetten geen duidelyk en regtflreeks voorneeme van dien Keizer om de flaaverny te vernietigen, maar veeleer om het Chriftendom te begunftigen. Evenwel neemt zulks niet weg dat men de verzagting van 't lot d«r flaaven, en hunne agtervolgende vermindering, met recht aan den voortgang van dien Godsdienst hebbe toe te fchryven.
„ De geest van zagtmoedigheid van den Chriftely„ ken Godsdienst, zegt 'een beroemd Schryver, en zy„ ne leere nopens de ooirfpronkelyke gelykheid van „ 'tmensehdom, en de onzydigheid waarmeê God de
„ men-



iio AANTEEKENINGEN.
„ menfchen van allen ftaat aanfchouwd, en hen zonder „ onderfcheid aanneemt tot de mededeeling zyner gena„ de, waren ftrydig met het gebruikder dienstbaarheid, „ Dan in dit, gelyk in veele andere omftandigheden, „ wikkelden inzigten van eigenbaat en zetregels eener „ valfche Staatkunde, de mensch in bedryven in die „ valsch waren ten aanzien van hunne beginzels. Zy „ waren egter van deeze tegenftrydigheid zodanig over„ tuigd, datze het voor eene zeer verdienftelyke en den „ Hemel zeer aangenaame daad van Godsvrucht befchouw„ den, Chriftenen uit de dienstbaarheid te verlosfen.
De mensc'hlievende Geest van den Chriftelyken Gods„ dienst worftelde tegen de zetregels en gebruiken van „ de waereld, en bragt meer, dan eenig' andere be„ weegreden, toe, om de gewoonte van vrymaaking „ der flaaven in te voeren. Toen Paus Grêgorius de ,. Groote, die omtrent het einde van de zesde eeuw re„ geerde, aan eenige zyner flaaven de vryheid fchonk, „ gaf hy'er deeze reden van: Cum Redemptor nofter, to„ tius conditor naturce, ad hoe propitiatus humanam carnem „ voluerit asfumere, ut divinitatis Juce gratid, dirempto „ quo tenebamur vinculo, prijlina nos reftitueret Mbertati, „ falubriter agitur, fi homines, quos ab initio liberos natu„ raprotulit, & jus gentiumjugo fubjlituit fervitutis, in „ ed qud natifuerant, manumittentisbeneficio, libertate red.
„ dantur ... Het is door een gevolg van dezelfde
„ gevoelens.dat verfcheidene bewysfehriften van vrymaa„ king, vódr de regeering van Lodewyk X. vergund „ wierden, om de liefde Gods en de Zaligheid der „ ziele: Pro amore Dei, proremedio anima, & promer-
„ cede anima
„ De flaaking wierd dikwerf op 'tfterfbed of by uit-



AANTEEKENINGEN. in
„ terftc wille gefchonken. Dewyl de gemoederen in „ dat tydftip meer geneigd zyn tot gevoelens van Gods„ vrugt en menschlievendbeid, zo waren deeze bedry„ ven de migten van Godsdienftige beweegredenen, en „ vvierden geöeffend pro redemptione anima, en ten einde „ genade by God te vinden. Robertson, Hifi, du „ règne de UEmp. Charles Quint, Tom. ir. Not. xx. p. „ 157 SlSuiv."
Voorts weet men dat Lodewyk X. en zyn' broeder Philippus V. Koningen van Frankryk, Keuren maakten, behelzende dat men in den gantfehen omtrek van hunne Staaten, onder billyke en gemaatigde voorwaarden», de vryheid aan den flaaven zoude fchenken; het geen van ftondenaan in de domeinen van de Kroon uitgevoerd, en door een groot getal Edelen gevolgd wierd; zo dat de flaaverny daar door in dat Koningryk ongevoelig ver. nietigd wierd. Duitschlandcn Engeland volgden dat voorbeeld. Idem, Tom. i. p. 83.84.
(9) Het was in de III. Kerkvergadering van Latranen gehouden in't jaar 1179, dat Paus Alexander III. die inftelling maakte. Hy verbood 'er den Jooden en Sarracenen, zo lang zy het Chriftendom niet omhelzden, Chriftenen flaaven te hebben: Ne JudaivelSarraceniChrifiiana mancipi* permitttntur habere : Sed adfidem Chrifiianamfi converti voluerint, aposfesfionibus mllatenusexcludantur. Geen Chriftenen zynde verbied men hen flaaven van dien Godsdienst te hebben, naardien zy hun lot te rampzalig zoudenkonnen maaken.en niet genegen zouden zyn hen vry te maaken;daar in 't tegendeel,indienze zei ven het Chriftendom omhelzden, het hen geöorlofd was die te hebben, overmits die Godsdienst uit deszelfs natuur hen beweegen zal dezelven met 'zagtzinnigheid te bejegenen,en hen de vryheid te ichenkên-
IN-



INVLOED
VAN DEN
CHRISTEL YKEN
GODSDIENST,
op 't GELLTK der BURGERLTKE MAATSCHAPPT,
O F
VYFDE LEERREDEN
OVER
MATTH. XII: vs. 18. ,
Siet mynen knecht, welken ik verhoren hebbe,mynen \beminden, in welken myn ziekeen welbehagen heeft, lek fal mynen Geest op hem leggen, ende hy fal het oordeel den Heydenen verkondigen*
i^^iER foor ten van bewyzen flaaven de waarheid en de Goddelykheid van onzen heiligen Goddienst. Het eerfte is getrokken uit zyne gelykvormigheid met de natuurlykegevoelens van de reden en van 't geweeten; het
twee-



over MATTH. XII: vs. 18. 113
tweede uit de voorzeggingen welken betrekking hebben op 't Chriftendom, en uit haare overeenkomst met de gebeurtenisfen; het derde uit de wonderdaadige daaden die ge~ wrogt zyn geworden om dien Godsdienstbondig in de waereld te ftigten; het vierde eindelyk, vind men in de gebeurtenisfen welken wy thans onder het oog hebben. Hier zyn wy niet meer berigt en verzekerd door't getuigenis van anderen; neen, wy zyn zeiven getuigen. Het betreft gebeurtenisfen welken noch diepzinnige naarfpooringen, noch lcherpzinnige redeneeringen, noch konst van welipreekendheid vereifchen, om befpeurd en gevoelt te worden; zy hebben alleen nodig met den vinger aangetoond te worden, om de begeerde betooging te volmaaken.
Men kan in 't oneindige twiften, en 'er is in de daad over alle de befchouwende waarheden, over alle de zedelyke pligten zeer ontydig getwist. Men trekt over den zin der Godfpraaken, over de zekerheid der overnatuurlyke gebeurtenisfen benévelingen op j En waarover maakt men, indien men 't 'er op toelegt, geene zwaarigheden en woorde* zifteryen? Is 'er wel één eenige wet, één h ee-



H4 VYFDE LEERREDEN
eeniggebruik,één eenigen grondregel, welken niet dag aan dag voor de aanvallen bloot ftaat, van hun welken, of eenig belang hebben om 'er zig tegen te verzetten, of eenige vermoogens van 't vernuft bezitten om des noods het voor en tegen ter baan te brengen? Het is thans de fmaak deezer eeuw, om in tegenftellingen, ftrydigheid vin gevoelens, en fchimpredenen, uit te blinken. Een ieder gelaat zig als of hem den roem van geleerdheid, of dien van fraai vernuft toekwam: een ieder fteld zyn eige reden ten voorbedde van de reden van een ander. Waar is dat wys wantrouwen van zig zelf? Waar die beminnelyke openhartigheid die de waarheid, om de waarheid zelve, zoekt, zonder met God noch met het geweeten te willen twiften ? 'T is niet dan laatdunkendheid en hoogmoed. Men laat zig aanzien als ware men op eenen gerechtszetel gezeten v, van welke men het overig menschdom in meêdoogen aanfehouwd, en van waar men ftoutelyk onherroepelyke vennisfen uitfpreekt. Geliefde, wy zeggen dit in weedom des harte, en gy weetet dat wy waarheid fpreeken.
Maar



over MATTH. XII: vs. 18. 115
Maar wy vraagen eindelyk , ,of dien twistzugtigen geest zig zal uitftrekken tot die gebeurtenisfen die wy onder'toog hebben,en of wy zullen durven beweeren dat het geen is, niet is. Nu, die gebeurtenisfen welken wy onder 't oog hebben, is het foort van bewyzen welken wy zeedert eenigen tyd beezig zyn U. A. te ontvouwen, om ieder verftandig en oprecht mensch, van het aanmerkelyknut welkhetEuangelie aan de waereld in den ftaat der maatfchappy heeft toegebragt, te overtuigen; en langs dien weg de goddelyke voortreffelyklieid van dien Godsdienst te betoogen.
Ik zeg dan dat dit foort van bewyzen, in tastbaare, blykbaare, onwederfpreekelyke gebeurtenisfen beftaat, gebeurtenisfen die fteeds onder 't oog van een ieder onzer zyn: Want Geliefde, is 't niet waaragtig 1. dat het Euangelie in alle de geweften daarliet wel bekend is geweest, de rechten der menschheid door de vernietiging van de dwi»glandy herfteld heeft ? Dat het de gehoorzaamheid des volks op eene vafte grondvest gegrond heeft, op de grondvest der goddelyke wetten, om aldus de eerbied H 2 voor



n6 VYFDE LEERREDEN
voor de menschlyke wetten in te boezemen (*)? Is 't niet waaragtig 2. dat door de éénige wet der liefde, van welke het Euangelie de grondwet der Chriftenen gemaakt heeft, hetzelven de geeften en harten, de burgers en de natiën door eenen onvergelykelyk fterkeren band veréénigd heeft, dan alle andere beginzels van Godsdienst en Regeering tot op dien tyd uitgedagt, ooit geweest waren? Is 't 3. niet waaragtig, dat het Euangielie de waare liefde tot 't Vaderland wederom ontftooken heeft, niet dat blind vooroordeel dat alles aan één eenig land opofferde, maar die tedere en yverige aan. kleeving aan de belangens van dat lichaam wiens leden wy zyn? Is 't niet waaragtig 4. dat het Euangelie het hoogwaardig characler van uit den Hemel afgedaalde wetten •gegeeven heeft aan die meenigte gezellige deugden welken te vooren alleen befchouwd wierden als enkele gevoelens van eene vernuftige wysbegeerte, als zinredenen der fchoolen, aan de eigenzinnigheid van een ieder verlaaten? Is 't niet waaragtig 5. dat
het
O) Zie C. P. We ge ne Ri sewys enz. II. H. r 1 Af* §• 53. P- 213. D. V.



over MATTH. XII: vs. 18. 117
het Euangelie de waereld verlost heeft van oneindige rampen, van bygeloovige verfchrikkingen, van 't yzer juk onder welk de volkeren zugteden, van de woestheid der 0verwinnaaven, van de baarbaarschheid die de vaderen aan hunne kinderen pleegden, van de geduurige offeranden van menfchenbloed, van de affchuwelyke ongebondenheid der bloedfchande, van het ombrengen van gryzaarts, van de opoffering van gantfche huisgezinnen ter vereering van een dood lichaam, van de kampvegteryen, van de onmenfchelykheid der heeren omtrent hunne dienstbaare, vanbloeddorftige fchouwfpellen, en andere tallooze verfoeijelykheden, waar van het denkbeeld alleen afkeer verwekt? Is 't niet waaragtig 6. dat door de herftelling van de beginzels van minzaamheid, en veele andere trekken van welken wy de byzonderhedeu hebben opgenoemd, het Euangelie den koophandel oneindig begunftigd heeft, dat het aandenzelven, gemak, veiligheid, goede gevolgen verleent heeft, diehy te vooren niet had, nochouwlings hebben kon? Is 't niet waaragtig 7. dat het Euangelie de order in de huisgezinnen geplaatst heeft,, de eensgezindheid onder H 3 de



n8 VYFDE LEERREDEN
de gehuwden te wege gebragt, hetvaderlyk gezag in zyne billyke rechten herfteld, de onderdanigheid der kinderen kragtig aangedrongen, de goede opvoeding, die men hen verpligt is te geeven, verzorgt, ongebondenheid en veele andere misdaaden voorgekomen; 't zy door de vcelwyvery te ontzeggen, 't zy door het gruwelyk misbruik vaa verftooting en echtfcheiding te wraaken; dat dus alles in de voorige order, welke die der fchepping is, is wedergekeerd ? Is 't niet waaragtig 8. dat het Euangelie de volksflaaverny onder de Chriftenen gantfchelyk vernietigd heeft; dat het gevolglyk aan 't grootst gedeelte van 't menschdom, de rechten der vryheid,diehet van Goden van de natuur ontfangt, heeft wedergegeeven? Eindelyk, is 't niet waaragtig dat om alle deeze weldaadcn in de waereld te handhaven, het Euangelie eene openbaare bediening, een Godsdienst heeft opgeregt, altoos en alleen bezig met de handhaaving van de> euangelifche grondregels, welke den voorfpoed der Staaten konnen bewerken? Dit laatfte ftukis 't eenigfte welk wy U. A. nog moeten verklaaren. Laaten wy 'er eenige oogenblikken aandagt aan verleenen, eer
wy



over MATTH. XII. vs. 18. 119
wy alle onze overdenkingen over deeze {toffe befluiten.
Het is niet genoeg door wyze wetten eene goede order in de maatfchappy te {tellen , het weezentlyke is die te handhaven. Het verftand heeft zyne afdwaaUngen; het geheugen zyne vergeetenheid; het hart zyne driften, welken door aanhoudende poogingen zig bevlytige de hinderpaalen die men hen tegenfteld te verbreeken. Er overkomen nieuwe belangens, veranderingen van conilitutiën, van welvaart, van gebruiken en van fmaak. Te midden deezer wisfelvalligheden, vervalfchen de aan het gemeen geluk meest nuttige waarheden, of worden zelfs met de tyd geheel uitgewischt; en indien men niet op eene oabeweegelyke wyze aan de handhaaving van de grondftellige zetregels voorzien heeft, weldra vervald men in de verwarringe uit welke men geraakt was. Even dit gebeurde, Geliefde, toen de openbaare Godsdienst tot de beoefening van eenen lichaamelyken dienst bepaald was. De Priefters der Heidenen waren niet dan offeraars welker geheele bediening beftond in de keuze der offeranden, dezelve te Aagten en 'er de ingewanden van 11 4 ■ te



ms> WFDE LEERREDEN te raadplegen. Zy gaven het volk geen ze. dekundig onderwys ;deonderfteuning van de deugd, de vrede der huisgezinnen, de kwyting van de pligten der maatfchappy, de regelen van 't geweeten, maakten geen deel van hunne bediening. En wat was de zedekunde in de aloude tyden ? Wy hebben het reeds gezien: Alles liep op eene wysgeerige befpiegeling uit, en dit was 't al. Diensvolgens hadden de volken te zaamgenomen geen't minst voordeel van alle die godsdienftige inzettingen; zy ftrekten alleen ten fteun aan de Staatkundige dwinglandy, zy hielden de volkeren in de onweetenheid en inde verdrukking, zy begunftigden allerlei flag van ongeregeldheden, en verrykten de Prieilers. Maar, ö oneindig voordeelige verwisfeling! Het Euangelie is verkondigd, en tegelykertyd verkondigt het, V recht den Heidenen. De zedekunde (de Chrijidyke') word deopenbaareGodsdienst, draagendehetgoddelyk zegel; haare leerftellingen maaken de grondflag haarer wetten uit; haare wetten hebben 'smenfchen heil ten doel.
Er bleef niets over dan 'er de vergetelheid van voor te komen, 'er de duurzaamheid van te verzekeren, en voor altoos deeze heil-
zaa-



over MATTH. XII: vs. 18. 121
zaame inzetting, op een onbeweeglyke grondverst, te beveiligen: Daarom, alleen daarom is 'er een openbaare en altoos duurende Bediening op aarde aangefteld, met bevel om ten allen tyden ter bewaaring van zulk een dierbaar pand te waaken. Let wel, Geliefde; men zou zig een zeer onvolmaakt denkbeeld van 't heilig Predikamptvormen, byaldien men dagt dat hetzelve alleen beflemd ware, om vermaaningen, en vertrooftingen voor te houden, bondzegels te bedienen, God voorde gemeinte te bidden , ongetwyfeld is dat een van zyne voornaamfte pligten; maar het groot einde is de handhaving van de waarheden en grondregels welken het algemeen geluk; en dat van ieder mensch in't byzonder, beveiligd: Dezelve telkens den mensch te herinneren, kragtig, en by alle gelegenheden, op derzelver noodzaakelykheid aan te dringen: Een fterke hinderpaal te ftellen tegen de oni geregelde hartstochten welken deeze groote beginzels zouden willen verzwakken of zelfs in 't geheel vernietigen: De volken aldus te behoeden voor 't geweld der onderdrukkers, en der verleiders; de rechten en voorrechten van de menfchelyke natuur te handhaH 5 ven



las VYFDE LEERREDEN ven, den mensch zynen waaren oorfprong, en waare voorfchikking aan te wyzen: Den volke van God te fpreeken, om Hem te doen beminnen; van zyn oordeel om Hem te doen vreezen; de regelen der liefde, van gemaatigheid, en rechtvaardigheid geduurig voor te houden; volmoedig 'er van te fpreeken , tot de Félixen op hunnen richterftoel, tot de Sanhedrinnen in hunne vergaderingen, tot het gantfche volk van Israël: Van de maatfchappy en haare wetten een achtbaar lichaam, en een voo* ieder perfoon (individu) geheiligd voorwerp te maaken; een ieder onzer, door gevoelens welken die der hoogmoed en der hoovaardyovertreffen, gevoelens der Goddelyke liefde, aan'tVaderland te verbinden. Met één woord, zodanige vaftigheid aan de openbaare order te geeven, haar zulk een charaftervan Goddelykheid in te drukken, dat een ieder zo wel uit eerbied voor God, als uit liefde tot den naaften, zigindienrang houde welke de Voorzienigheid hem aange wezen heeft, en zyne eere alleen Helleen eene getrouwe kwyting zynerpligten. Ziedaar de Euangelifche Bediening.
Wel! Geliefde; die trefFeyke, en den voorfpoed der waereld zo noodige grondregels,



over MATTH. XII: vs. 18. 123
gels, zyn die juist niet de geenen welken men ons dagelyks in de openbaare byeenkomïlen infcherpt? Waar van weêrgalmen onze heiligdommen, zo niet van depligten van den mensch omtrent God, zich zei ven, en zynen evenmensch? En hoeveel voorzorgen en aandagt worden 'er niet gebruikt om de ongeregeldheden, welken de maatfchappy zouden ontruften ,en de ergernisfen die dezelve zouden vernielen, in haare geboorte te fluiten! Welk eene fchroomagtige en ftandvaftige naïever om het vertrouwd goed dat wy ontfangen hebben zuiver en onbevlekt te bewaaren ! Hoord Paulus , fpreekende over de ftigting van 't heilig Leeraarampt: Het is, zegt hy, tot deEph 4: volmaaUnge der heiligen. Tot dat wy alle zullen 12-15komen tot de eenigheid des geloofs; op dat wy niet ■meer kinderen en zouden zyn, die als een vloet beweegt ende omgevoert worden door ds bedriegeryen der menfchen. Maar de waarheid betrachtende in liefde, allezins zouden opwasfen in hem die het Hoofd is, namelyk Chriftus. Ja Geliefde, door de^ze ééne inftelling heeft het Euangelie alle de andere gehandhaafd: Het heeft zyne weldaaden in de waereld vereeuwigd, en zal die tot aan de voleindiging
der
f



i*4 VYFDE LEERREDEN
der waereld vereeuwigen. En dit hebben ook de vyanden van de maatfchappy wel gcweeten , overmits zy, ten einde dit fraai ontwerp te vernielen , de heilige predikdienst, die naast God de waare fteun van den Godsdienst is , tragten verdagt te maaken. Hoe fmartelyk is 't voor hun, een inftelling , die geduurig den menfchen herinnerd dat ze broeders zyn; een gemeinte van Chriftenen, leden van één lichaam, onder één- en- dezelfde wetten vergaderd, door éénen geest bezield, om denationaale voorfpoed te verzeekeren, fteeds onder'toog te hebben ?Welk een fmart voor. fnoode zielen de weldaadèn der Voorzienigheid, door de waereld in vrede te zien genieten! Dus is't dat de ongebondenheid ziddertvan zig een breidel, die ze niet verdraagen kan, in den mond te zien leggen: de waare vryheid, in tegendeel, zal haare gerioegtens verfpreiden, de godvrugt zal zig over haaren voortgang verblyden, en het Euangelie der heerlyk. heid zal's waerelds vermaak zyn. Ach! dat men 'er de waarde van kende! 2ie daarGeliefde,myn betoog is afgeloopen : vernieuw uwen aandagt op eenige aanmerkingen waar mede ik fluite.
BE-



over MATTH. XII: vs. iS. i»5
BESLUIT.
§ I. Wat kan men int inbrengen om het § h Euangelie de eere van deeze gelukkige veranderingte ontrooven? Zai men het voordele» tevrugt van de menfchelyke rede of van dejjjj^ wysbegeerte houden? Maar is dat waar? i. Wy hebben in tegendeel bewezen dat degeen ge_ wysbegeerte geene van die fchreeuwendej^ wangebruiken welken in de waereld heersch-wysbeten verbeeterd heeft; dat zelfs de wysgeeren^1' zig blindling aan dezelven vergaapten, en dat het Euangelie alleen, 'er de waereld van verlost heeft. In onze dagen in welken de waarheid en de heuschheid de overhand hebben, vind men dat niets redelyker is; en men trekt 'er dit gevolg uit, dat de reden alleen alles gewrogt heeft, zonder acht te liaan dat zy zelve door de vooröordeelen bezwalkt, en verdrukt was.
Zal men zeggen dat in weêrwil van 2* alles , de waereld ongemeen verdorven minder is ? ï lelaas! het is maar al te waar dat 'er groote ™5nd"ad'an wanorders heerfchen; maar ook heerscht hetvoorfee».
Eu-



i*S VYFDE LEERREDEN
Euangelie 'er niet gelyk het moest (*): Hier fteld zig de godloosheid, elders het by. geloof tegen zynen gelukigen invloed. Om regt over een Godsdienst te oordeelen, moet men inzien wat hy in zig zei ven is, wat hy in ftaat zy te doen, en wat hy, wanneer hy wanneer hy wel betragt is geworden, gedaan heeft. Nu het Euangelie heeft de waereld ontrent een aantal hoofdzaakelyke ftukken hervormd; niet door eenen vaardige en oppermagtigen daad des gezags, maar door zagte middelen en voortgaande veranderingen. Indien het menschdom eensklaps uit den affchuwelyken ftaat waarin het zig voor de komst van den Heere'J C. bevond, totdien in welke wy het thans aanfchouwen ware overgegaan,welk een verbaazend toneel zou dat geweest zyn! en hoe veele zegeningen zouden van alle kan- ~ ten deswegen nog worden opgeheft! Want Geliefde , men hebbe het oor niet te ïeenen aan
zwaar-
(*) „ Ik moet wel toeftaan, dat fommigen, die zig „ Chriftenen, noemen niet de befte zeden hebben, maar „ niemand zal ook konnefl ftaande houden, dar hunne „ zeden door den Godsdienst bedorven zyn." C. F Wegen er, Bewys enz. II. H. i Afdeel, f. 48: p. 192* 193- D. V.



oves. MATTH. XII: vs. 18. 127
zwaarmoedige geeften , welken in hunne zwaarmoedige vlaagen alles in 't zwart zien, alles veroordeel en. In weerwil van de verdorvenheid deezer eeuw, is de waereld in eenen onvergelykelyk beeteren ftaat dan voorheen. Hier nog hebbe men zig te wagteii voor die algemeene neiging om de eeuw in welke wy leeven onöphoudelyk te heekelen, over den tegenwoordigen ftaat der zaaken bitterlyk te klagen, de ouden tyd te betreuren. %et is een zwakheid van den geest, en niet zelden een gebrek van 't hart. 'Er is, ja, veel kwaads in de waereld: Gy beklaagd het, en wy beklagen 't met u: Maar eertyds zag men het zelfde kwaad; en men dagt aan niets minder, dan om 'er over te klaagen; men bragt 'er geen hulpmiddelen aan toe. En by al dat kwaad, zag men een meenigte ander kwaad, niet minder beklaaglyk! een affchuwelyk by geloof, een gruwelyke verachting van de menfchelykheid, een ganfche verdrukking van de natuurlyke vryheid, tallooze fielteryen, doodflag in koelen bloede begaan, openbaare veiling van menfchen , verlaating van kinderen, menfchenöffer, en zó veele andere gruwelen van welken wy de byzonderheden niet dan zeer
on-



"8 VYFDE LEERREDEN
onvolmaakt hebben opgenoemd. Thans heeft het Euangelie alle die gruwelykheden doen verdwynen; de zonne der gerechtig, heid heeft de aarde verkwikt. Hef Eu- Zal men n°g durven dry ven dat het Euan-
tmgelie is
gelie jammerlyke oorlogen onder de Chrifte ïZZnmn heeft doen ontman? Niets is valfcher Religie- Geliefde, dan deezen lafter. Die oorlogen rys' welken gewaande Chriftenen, onder voorwendzel van Godsdienst , tegen elkander voerdden, waren de wrange vrug&n van de hartstochten der grooten , van de eerzugt van deeze , en de fchraapzugt van geene; van den geest van wraakzugt en hoogmoed. Verre van zodanigen woedende yver en woelagtige hartstochten in te fcherpen en te koefteren, fteld het Euangelie in tegendeel alles in 't werk om dezelven te dempen, Het is derhalven met vertreding van 't Euangelie , en tegen den uitdrukkelyken inhoud van zyne wetten , dat diergelyke oorlogen ondernomen zyn geworden. Men is echter onrechtvaardig genoeg om dezelven aan het Euangelie te wyten.
Hef Eu- Zal men by het verwvt dat net eeH' krygangeiie zugtigen drift in de harten ontfteekt , het
Snts^^y^S verwyt voegen , dat het den nek. moed



OVER MATTH. XII: vs. i3. 129
moed ter neder werpt, dat het eene zwaarmoedige onverfchilligheid nopens de belangens van de rollende eeuw inboezemd, dat het ftrydig is met de vryheid en het geluk Van een volk? Weg met dien grouwelyken lafter, dat hy voor eeuwig valle, na de bewyzen die wy hebben, van den patriotfchcn yver doorhetEuangeliezelven aan alle Christenen bevolen, van de gezellige deugden door hetzelven ingefcherpt, van de order welke het voorfchryft ter handhaving van 't recht, van de rust en de gelykheid, van zynen invloed op de vrede der huisgezinnen , op't charaéter der Vorften en des volks. De kroon op der Koningen hoofd beveiligende, beveiligd het dan ook niet de rechten der onderdaanen? De eeuwigheid voor. Hellende ten prys der dienften aan den eevenmensch beweezen, moedigd dat niet kragtig aan» om die te bewyzen? Leert het Euangelie niet, goed, wcldaadig; rechtvaardig, getrouw en onbaatzugtig, in alle onhandigheden yverig in 't nakomen onzer pügten, edelmoedige vrienden, tedere vaders, weldaadige ryke, vroome Overheden, eerbaare burgers, deugdzaame koopHeden te zyn? Zegt het Euangelie ons j . niet



i3o VYFDE LEERREDEN
TUI. 4: niet, al wat eerlyk, al wat liefyk is doet dat. j. ll.Ge- §. II. Waar heen willen ons dan in deeze VdeoZm zorgelyke dagen, de vyandén van 't Chrisgodsdien- tendom gelyden? Denken zy wel aan de Jhgheid. vreesr-eiy]ie gevoigen van hunne godloosheid? Het vooruitzigt, is allertreurigst 1 en doet den menfchen vriend weeklagen, die zig niets minder voorftelt dan het heelal daardoor wederom in die rampen geftort te zien, uit welken het geraakt is (*), immers gefchied dit door het bygeloof met alle zyne misdaaden weêr ter baane te brengen; de geest der liefde uit de waereld te bannen ; de hinderpaalen die de oppermagt en haare aanflagen tegen houd te vernielen , den breidel die de ongebondenheid in bedwang houd, totverwoefting van't menschdom te verbreeken ;een meenigte flaaven, weder onder het gezag van wreede meefters te brengen, en knellende kluifters om hunne thans vrye handen te werpen;
het
CD » Geen Staat kan gelukkig zyn zonder wy-
„ ze wetten, en wyze wetten moetennoodzaakelyk haa„ ren grondilag 'n den Godsdienst hebben, zo moeteen Staat daar de Godsdienst ondermyndt en indien het mo- • geiyk ware geheel omgekeerd word, in de jammerlykrre rampen geftort,zo niet geheel verwoest, worden. D. V.



over MATTH. XII: vs. 18. 131
het hart der ftervelingen dat geen kwaad vermoed op nieuw te ontëeren en beroeren,die dan niet meer weeten zullen noch welke regelen zy te volgen, noch welk lot zy te wagten hebben, alle de gedrogten die de waereld zo lange verwoest hebben aldus weêr opwekkende ; voornaamelyk die geweldige hartstochten welken geene wetten meer ontziende, zig aan de uitterfre buitenfpöorig-. heden, zonder fchaamte, vreeze, erbarming , noch wroeging overgeeven. Met één woord, daar door zouden wy weêr onder de magt van bloeddorftige tyrannen, die van de waereld een' fchouwplaats. van gruwelen gemaakt hebben, ellendig moeten zugten! Wat vertrouwen zal 'er onder de menfchen zyn? Wateerlykheidinden koophandel? Wat vroomheid in de Overheden? Wat rust in de huisgezinnen? Wat vrede in de maatfchappy? Ieders driften zullen ook ieders wet zyn; en ziedaar het geen men de natuurlyke wet noemen zal. Er zullen zo veele natuurlyke wetten zyn, alsperfoonen, (individus), dat is, dat een ieder zig zeiven één eigen wetboek , naar het welgevalle van zyne belangens, van zyne neigingen, en van zyn eigenzinnigheid fmeeden l s . zal.



i3a VYFDE LEERREDEN
zal. En in de daad, dan, ja dan, zullen 'er bloedige en onbeflisbaare oorlogen ontitaan. — Zyn'erdebewyzennietvan te vinden overal daar het Euangelie, de opperwet der Vo,r ften en der onderdaanen niet is ? Barbaaren! Heillooze ! Hunne t'zaamenfpanningen tegen God en zynen Gezalfden zyn die niet t'zaamenfpanningen tegen het gantsch menschdom? Waar toe die pretenfe yver voor het geluk der .maatfchappy, die niet dan huichelary is, terwyl men de zuilen van die zelfde maatfchappy , wier geluk men voorgeeft te bedoelen, doet waggelen, en men 't 'er op toelegt om 'er de grondvesten van te ondermynen ? Zal men dit wanbedryf nog met de treffelyke naam van wysbegeerte bewimpelen, om ligtvaardigen, terwyl men hunne hoogmoed ftreeld, te bedriegen ? dat hy vergaa die fchandelyke waan van geleerdheid, die.'t verderf tot in 't gebeente brengt, en een'knaagende kanker is. $ III, §. III. Ik eindige , Geliefde, u de lofrooTji- fptaak herinerende die God zeiven van den zus Heere Jezus Chriftus geeft, in onze text
Qirijius. . °
woorden: „ Siet mynen knecht, weiken ik ver-* „ kooren hebbe, mynen beminden , in welken ?s myn |Wj een welbehagen beeft, lek zal my-
?, ne



over MATTH. XII: vs. 18. ïjs
„ mynen Geest op bem leggen, ende hy fal het „ oordeel den Heidenen verkondigen" Welk is dan de oorzaak van die oneindige liefde des Vaders omtrent den Zaligmaker? Is't alleenlykzynGoddelyken oorfprong, of zyn yver om God te doen kennen en Hem te verheerlyken, of zyne volmaakte onderwerping inde beproeving, of zo veele andere deugden welke Hy oeffende? Neen, de liefde welke God Hem toedraagd is voornamelyk gegrond op Zyne liefde tot het menschdom. Hy zal hei recht den Heydenen verkondigen, Hy zal de waereld door Zyne wyze wetten gelukkig maaken;daarömheeftGod zynenGeest opHem doen ruften; daarom heeft Hy een welbehagen intiem, ja ,daarömbemind HyHem. Ongetwyfeld herkend men in den Geest van den Zaligmaker, den Geest van God zei ven, die te dere en algemeene liefde waarmeê Hy voor ons bezield is, . Gelyk God liefde is, zo igiJM. x Jezus Chriftus liefde : Het beeld des Vadersw' zynde, draagt Hy deszelfs Zeegel, Hy isHeir. i bet affcbynzcl zyner heerlykheit; de volheid der^olL n Godheid woont in hem; naardien Hy gekomen 9is om bot oordeelte doen overwinnen, en het heil Matth. te verfpreiden. Het geen Hem dus God Zy- °' iien Vader dierbaar maakt, moet Hem dat aan ) % ons



ï34 VYFDË LEERREDEN ons niet oneindig dierbaar maaken.? De weldaad welke Hy de waereld beweezen heeft door de gelukkige verandering door zyn Euangelie te wege gebragt, verandering van welke zo veele volken nog min of meer de vrugten plukken , verandering welke door eene onöphoudelyke Apoftolifche Bediening gehandhaafd en verfterktword, verandering die tot aan het einde der eeuwen het algemeen heil zal bewerken; deeze zo aanminnige en ftreelende vertooning, van de uitwerking Zyner liefde, zal die ons niet, uit erkentenis en wederliefde onaffcheidelyk, aan Zyn Euangelie, aan Zyn voorbeeld, en aan Zynen wil hegten? Zullen wy Zynen yver om wel te doen niet navolgen? Zullen wy verleiders en bedriegers, die met eene wanhoopige vermeetelheid, hunne heillooze zwadder uitbraaken om ons gelyk als zy het helfché vuur waardig temaaken, zullen wy, zeg ik, die nog gehoor geeven? Zullen wy van zodanige de wet ontfangen? Zullen wy het fchandelyk juk, dat ze ons bereiden, ondergaan? De keuze die God van den Zaligmaker gedaan heeft, om Zynen beminden te zyn, moet ook onze keuze zyn. Zullen wy Hem verwerpen, welke God verkooren
heeft ?



over MATTH. XII: vs. 18. 135
heeft? Zullen wy uit hoogmoed of door ee- 1 nige andere hartstochten den ftryd voeren tegen den Heiligen , den Rechtvaardige, op wien de Geest en de liefde van den Heer 'van'theelal ruften? Ach! laaten wy veeleer alles lyden dan de trouwe welke wy Hem verfchuldigtzynteverbreeken! Welke wetgeever of weldoender, in de Hemelen en op Aarde is gelyk Hy onze keuze waardig? I»-^' ó: dien Hy de -woorden des eeuwigen leevens heeft, zoo heeft Hy ook die des tegenwoordigen leevens. Tot wien zouden wy gaan ? fVy heb- ^ w* ben gelooft en gekent dat Hy de Chriftus, de Zoo- 1b. 1:14. ne des levendige» Gods is; bron van genade en waarheid. Hy zal V oordeel uitbrengen tot over- Mttth.
12: 30.
wirminge; eninfyne naame zullen de Heidenen ai., hoopen.
AMEN.